18 St.dieđ. nr. 33 2001 2002 Lassedieđáhus St.dieđáhussii nr. 55 (20002001) Sámepolitihka birra 4 Sámedikki váldi ja doaba iešmearrideapmi 4.1 Iešmearrideapmi Gažaldat sámi iešmearridanrievttis lea deaŧalaš fáddá mii ee. gáibida vuđolaš ságaškuššamiid Ráđđehusa ja Sámedikki gaskkas. Ráđđehusa vuolggasadjin lea ahte iešmearridandoahpaga dulkon ferte dáhpáhuvvat álbmotrievttálaš mearrádusaid ja riikkaidgaskasaš norbmagárgedeami mielde dán duovdagis. Ráđđehus atná vuođđun ahte digaštallan iešmearridanrievttis maiddái ferte siskkildit digaštallama doahpaga sisdoalus, ja mo iešmearridanriekti sáhttá čađahuvvot geavatlaš politihkas. Ovtta álbmoga riekti iešmearrideapmái ii dárbbaš mearkkašit dan seamma dakkár dilálašvuođain gos vuoigatvuohta sáhttá čadnojuvvot álbmogii mii ássá okto ráddjejuvvon geográfalaš guovllus go doppe gos vuoigatvuohta lea čadnojuvvon álbmogii mii ássá bieđgguid ja guovlluin gos maiddái ásset eará etnalaš joavkkut. Ráđđehus deattasta almmatge ahte iešmearridandoaba berre leat dynamalaš doaba, ja ahte sisdoallu ii berre dahje sáhte mearriduvvot agibeaivái. Sámiid iešmearrideapmái guoski doaibmabijuid riikkaidgaskasaš mearkkašupmi ferte váldojuvvot vuhtii sisdoalu árvvoštaladettiin. Ráđđehus háliida joatkit gulahallama Sámedikkiin vai ollejuvvo oktasaš áddejupmái das mo álbmotrievttálaš mearrádusat iešmearridanrievtti birra galget áddejuvvot, ja sáhttit hábmejuvvot geavatlaš politihkkan Norggas. 4.2 Sámedikki bargoja váldeduovdda Sámedikki bargoduovddan leat buot áššit mat dikki oainnu mielde gusket sámi álbmotjovkui. Vai Sámediggái galgá sáhttit váfistuvvot duohta váikkuhanfápmu ja mieldemearrideapmi dáid duovdagiin, de lea deaŧalaš ahte Sámediggi váldojuvvo mielde árrat láhkabargguid ja sullasaš bargguid prosessii. Ráđđehus háliida earret eará dahkat dihtomielalažžan dahje rievdadit lávdegottiid nammadandagaldusaid vai Sámediggái addojuvvo ovddastanvejolašvuohta, dahje vejolašvuohta nammadit áššedovdiid lávdegottiide mat galget čielggadit áššiid mat namalassii gusket sámi álbmotjovkui. Ráđđehus deattasta maiddái man deaŧalaš lea ahte stuorát áššit ja áššit main lea erenoamáš mearkkašupmi sámi álbmotjovkui, sáddejuvvojit gulaskuddamii Sámediggái, ja ahte Sámedikki gulaskuddancealkámušat adnojuvvojit erenoamáš dettolažžan. Ráđđehus áigu láhčit dilálášvuođaid nu ahte departemeanttat álggahit oktasaš geavada dáid surggiin. 4.3 Válddi ja dahkamušaid sirdin Sámediggái Ráđđehus háliida addit Sámediggái stuorát váikkuhanfámu ja lasihuvvon mearridanválddi áššiin mat namalassii gusket sámi veahkadahkii. Danne leage juksanmearrin sirdit válddi ja dahkamušaid Sámediggái. Deaŧalaš lea ahte departemeanttat ja Sámediggi gulahallet bures ja ahte dain leat doarvái dagaldusat válddi sirdima oktavuođas, ja ahte áššeoasálaččat áddejit sirdimiid ovdehusaid ovtta láhkai. Ráđđehus atná maiddái dettolažžan addit Sámediggái rámmaid mat dahket vejolažžan gárgedit iehčanas politihka duovdagiin mat leat sirdojuvvon. Almmatge lea Ráđđehusas bajit ovddasvástádus sámepolitihkas. Danne lea iešguđet fágadepartemeanttas ovddasvástádus čuovvut sámi áššiid iežas politihkkaduovdagis, maiddái ortnegiid hárrái mat leat sirdojuvvon Sámediggái. Makkár dahkamušat dat berrejit sirdojuvvot Sámediggái, ferte árvvoštallojuvvot áiggelassii, iige sáhte mearriduvvot agibeaivái. Ráđđehus lea dahkan álgaga gulahallat Sámedikkiin makkár dahkamušaid lea sávahahtti sirdit Sámediggái sihke oanehis áiggi ja guhkes áiggi vuollái. Ráđđehus háliida maiddái álggahit ovttasbarggu Sámedikkiin buoridan dihtii proseassaid ja iešguđetlágan dilálašvuođaid mat čatnasit budjeahttaruđaid ja válddi sirdimii. Budjeahttajagi 2002 rájes leat ruđat máŋgga sámi kulturinstitušuvdnii ja doaibmabidjui kulturduovdagis sirdojuvvon Kultuvra- ja girkodepartemeanttas Sámediggái. čuovvovaš institušuvnnat ja doaibmabijut leat sirdojuvvon: Sámi sierrabibliotehkka Johtti girjerádjobálvalus 2001 2002 St.dieđ. nr. 33 19 Lassedieđáhus St.dieđáhussii nr. 55 (20002001) Sámepolitihka birra Sámiid vuorkádávvirat Sámi dávvirvuorkkát mat leat dávvirvuorkkáid doarjjaortnegis Beaivváš Sámi Teáhter Sámi musihkkafestiválat Sámi dáiddárstipeanddat ja stipeandadoaibmagoddebuhtadasat Sámi dáiddáriid čájáhusbuhtadas Sámi arkiiva Báikenammanevvodat ja sámi giellalága čuovvoleapmi Ruhtajuolludus Finnmárkku fylkkamánnái sámi giellalága čuovvoleapmái Sirdima háhkun lea addit Sámediggái njuolggabut váikkuhanfámu ruđaid hálddaheamis sámi kulturdoaibmabijuide ja institušuvnnaide main lea sámi dáidda ja kultuvra bargoduovddan. Lagasvuohta doibmii maid dát addá, š addá Ráđđehusa oainnu mielde ávkin sámi kultuvrra gárgedeapmái. Dan botta go stáhtaruđat sirdojuvvon institušuvnnaide ja doaibmabijuide ovdal addojuvvojedje bealljemerkejuvvon juolludussan departemeanttas njuolga institušuvdnii dahje ovddasvástideaddji orgánii, de juolluduvvo dál obbasubmi mii sirdojuvvo Sámediggái. Dán háhkun lea addit Sámediggái stuorát kulturpolitihkalaš luđolašvuođa ja njuolga váikkuhanfámu ruđaid juogadeapmái. Sámedikki ođđasisorganiserema geažil lea Birasgáhttendepartemeanta delegeren válddi kulturmuitolága mielde Sámediggái, sámi kulturmuitoberoštusaid hálddaheaddjin. Geahččalanortnet lea dahkkojuvvon gaskaboddosažžan 3 jahkái, ja Birasgáhttendepartemeanta bargagoahtá dán ortnega jotkkolaš árvvoštallamiin 2002s. Sámediggi lea maiddái gieskat ožžon deaŧalaš rolla eamiálbmogiid vuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddáža stivrra nammadeamis, vrd. kapihttaliin 3.2. 4.4 Sámedikki válgaortnet Váfistan dihtii Sámediggái lobálašvuođa sámiid ovddasteaddji orgánan lei ceggedettiin sávahahtti ahte Finnmárkku fylka ii galgan okto oažžut sámediggeáirasiid eanetlogu, ja ahte dikkis galge leat áirasat geat bohtet iešguđet geográfalaš guovllus. Olbmuid logu ektui geat sáhttet čálihuvvat sámi jienastuslohkui leat dan geažil muhtun geográfalaš guovllut gorálaččat liiggás ovddastuvvon Sámedikkis. Maiddái Stuorradikki válggain adnojuvvo sullasaš badjelovddastus muhtun guovlluide vuođđun vai guovlluide main lea bieđggusis veahkadat váfistuvvo dat politihkalaš váikkuhanfápmu mii lea sávahahtti. Válgabiirriid áirasiid geográfalaš bonjujuogu lassin lea maiddái válgaoassálastin ja juohke biirre jienastuslohkui čálihuvvon olbmuid lohku molsašuddan sámediggeválggain. Stuorradikki gieldadoaibmagoddi lea dáid dilálašvuođaid vuođul fuolastuvvan Sámedikki lobálašvuođa hárrái ovddasteaddji orgánan, ja lea cealkán čuovvovaččat: árval. S.nr. 145 (19971998) árvalus gieldadoaibmagottis norgga sámepolitihka birra, kap 4.1 «Eanetlohku diehtá ahte oassálastin válggaide 13 válgabiirres, osohahkii jienastulohkui čálihuvvan olbmuid logu geažil, osohahkii válgaoassálastima geažil, dagaha ahte jietnalohku 3 áirasa duohken juohke válgabiirres molsašuvvá sakka. Eanetlohku fuolastuvvá ahte áiggi vuollái dat sáhttá dagahit čuolmmaid Sámedikki lobálašvuhtii ovddasteaddji orgánan.» árval. S.nr. 101 (20002001) árvalus gieldadoaibmagottis Sámedikki doaimma birra 1999, kap. 4.13.2: «Eanetlohku deattasta loahpas mearkkašumi mii lea Sámedikki barggus válgaortnegiin ja Sámedikki čoakkádusain. Dát lea gažaldat man eanetlohku lea váldán ovdan ovdal, ja mas maiddái ságaškuššojuvvui go lei gulaskuddan Sámedikkiin St.dieđ. nr. 7 (2000 2001) Sámedikki doaimma 1999 birra. Eanetlogus lea dat oaidnu ahte Sámedikki lobálašvuođas sihke álbmotválljen orgánan ja hálddahusorgánan lea stuorra mearkkašupmi sámepolitihkkii ovddasguvlui.» Ráđđehus dovddasta ahte lea váttisvuohtan juos govttolašmeahttun erohus jienasteddjiid eanetlogu ja Sámedikki eanetlogu gaskkas šaddá beare stuorisin. Ráđđehus áigu dán geahččat dárkileappot, ja árvvoštallat ásahit dievadasmandáhtaid njulgen dihtii sávakeahtes bonjuvuođaid ovddastusas. Ráđđehus deattasta maiddái ahte ii leat dušše govttolašmeahttun erohus jienasteddjiid logu ja áirasiid logu gaskkas mii sáhttá uhkidit Sámedikki lobálašvuođa. Deaŧalaš lea maiddái ahte dihto oassi áirasat leat nissonat. Ráđđehus ávžžuha danne politihkalaš bellodagaid mat bidjet listta sámediggeválggaide, nomineret sihke nissoniid ja dievdduid listtaid bajimužžii. St. dieđáhusas nr. 55 čujuhuvvo ahte Sámedikki válggaid bajit prinsihpat, nugo válgabiirejuohku ja mandáhttajuohku, vuosttažettiin lea juoga mii guoská sámi veahkadahkii. Dán vuođul evttohuv 20 St.dieđ. nr. 33 2001 2002 Lassedieđáhus St.dieđáhussii nr. 55 (20002001) Sámepolitihka birra vui ahte Sámediggi galggai oažžut válddi dáid gažaldagaid badjel. Ráđđehusa oaidnu lea ahte Stuorradiggi ii berre healbat válddekeahttá ovddasvástádusa váfistit ahte Sámediggi šaddá ovddasteaddji ja lobálaš politihkalaš orgánan sámi veahkadahkii. Ráđđehusas lea danne vuolggasadjin ahte sihke sámediggeválggaid ja eará válggaid bajit prinsihpaid berre Stuorradiggi mearridit, ja ahte Stuorradikkis berre leat váikkuhanfápmu das man muddui lea sávahahtti ahte uhcit válgabiirret badjelovddastuvvojit sámediggeválggain. Ráđđehus čujuha ahte Sámedikki válggaid njuolggadusaid lea Sámedikki nammadan bargojoavku árvvoštallan. Ráđđehus ii hálit dahkat loahpalaš oaivila čuolbmabidjamiidda mat leat namahuvvon dás bajábealde ovdal go Sámedikki nuppástusevttohusat leat válbmasat.