28 St.dieđ. nr. 34 2001 2002 Kvaliteahttaođastus Alit sámi oahpu ja dutkama birra 7 Davviriikkalaš ovttasbargu 7.1 álggahus Virgeoapmahašdásis lea leamaš bissovaš ovttasbargu sámi gažaldagaid hárrái Suoma, Ruoŧa ja Norgga gaskkas 1964 rájes «Sáme- ja boazodoallogažaldagaid davvirikkalaš ovttasbargoorgána» bokte. Sámiráđđi davviriikkalaš sámeservviid ovttasbargoorgána lei mielde 1984 rádjai. 90-logu mielde, dalle go sámiid álbmot válljen orgánat (sámedikkit) álggahuvvojedje sámiid deaŧalaččamus jietnaguoddin, uhcui almmatge ovttasbargoorgána mearkkašupmi. 1995s mearridedje golbma davviriikkalaš sámeministara bargagoahtit davviriikkalaš sámekonvenšuvnna guvlui. Dát čuovvoluvvui nu ahte davviriikkalaš bargojoavku mas maiddái sámedikkit ledje mielde, 1998s attii raportta mas sámekonvenšuvnna dárbu ja vuođus árvvoštallojuvvui. Ovttajienalaš bargojoavku gávnnahii ahte davviriikkalaš sámekonvenšuvnna bargu lea deaŧalaš ja berre jotkojuvvot. Lassin evttohii bargojoavku ahte sorjjasmeahttumit konvenšuvdnabarggus ráhkaduvvojit šiehtadallanja ráđđidanmekanismmat sámi gažaldagaid hárrái guovtti dásis: politihkalaš dásis nu ahte sámeministarat ja sámediggepresideanttat gávnnadit oktii jagis hálddahuslaš dásis nu ahte ráđđehusaid ja sámedikkiid virgeolbmuid/virgeoapmahaččaid bissovaš joavku gávnnada dávjjibut. Sámeministarat čuovvoledje evttohusaid. Jahkásaš oktasaščoahkkin ministariid ja sámediggepresideanttaid gaskkas lea dál álggahuvvon, ja hálddahuslaš dásis lea álggahuvvon «Davviriikkalaš sámi gažaldagaid virgeoapmahašorgána». Dáid čoahkkimiid válmmaštallanbargu lea addán ovttasbargoorgánii ođđa ja deaŧalaš doaimma. Ministtarčoahkkimis skábmamánus 2001 mearriduvvui nammadit áššedovdijoavkku ráhkadit davviriikkalaš sámekonvenšuvnna evttohusa. áššedovdijoavkku mandáhtas lea oahppu ja dutkan máinnašuvvon oktan máŋgga duovdagis mii goit berre ásahallojuvvot konvenšuvnnas. áššedovdijoavkku čielggadus galgá gárvánit juovlamánu 31. 2003. 7.2 Sámi Instituhtta (SI) Sámi Instituhtta Guovdageainnus lea leamaš doaimmas 1973 rájes. Dat lea sámi dutkama davviriikkalaš institušuvdna man váldosaččat Davviriikkaid Ministtarráđđi ruhtada. Instituhta ulbmilin lea nannet ja gárgedit sámi giela, kultuvrra ja servodateallima. SI deattuha sámegiela geavaheami doaimmastis. Buot davviriikkat leat ovddastuvvon SI stivrras. Golbma miellahtu nammaduvvojit Norgga, Ruoŧa ja Suoma Sámedikki evttohusaid mielde. Earáid nammada Davviriikkaid Ministtarráđđi. SI barggahii čakčat 2001 24 olbmo (19 jahkedoaimma), ja das lea jahkásaš budjeahttan šiega 10 milj. kruvnnu. 2002 ovddas lea Davviriikkaid Ministtarráđi vuođđojuolludus badjelaš 7 milj. kruvnnu. Instituhtta ohcá projeaktaruđaid iešguđetlágan gálduin, earret eará Dutkanráđis. Okta projeakta oažžu ruđaid Dutkanráđi prográmmas «Nuppástuvvi eanadat». Njealjejagi dutkanplána mearriduvvui 1998s, ja ođđa strategiijaplána lea gieskat mearriduvvon. Instituhta doaibma lea spaktan golmma fágalaš árjaduovdagii, servodatdutkamii, sámi gielladutkamii ja riektehistorjjálaš dutkamii. Instituhtas leat máŋga projeavtta buot árjaduovdagiid siskkabealde. Dutkama váldooasis lea buotsámi mihtilmasvuohta. Servodatdutkan gártá áiggelassii mearkkašahtti oassin SI doaimmas, ee. danne go projeavttaide oalle bures fitnašuvvá olggut ruhtadeapmi. SI:s lea sihke davviriikkalaš ja govddit riikkaidgaskasaš geahččanvuohki doaimmaidasas. Instituhtta oassálastá earret eará projektii «Sustainable Reindeer Husbandry» (Guoddinnávccalaš Boazodoallu) Arktalaš Ráđi vuolde. Dán olis lea okta dutki Ruoššas. Bargojuvvo maiddái čatnat doaimma lagabuidda universiteahtaide Romssas, Oulus Suomas, ja Luvlejus, Upmis ja Stockholmmas Ruoŧas ovttasbargan dihtii dutkama ja dutkibestema birra. Lassin lea álggahuvvon ovttasbargu sámi dutkama birra Gøteborga universiteahtain. SI áiggošii gárgedit fierpmádaga informašuvnna, dutkilonohallama ja mielbargiid bestema váste lunddolaš ovttasbargoinstitušuvnnaid gaskii. Namalas 2001 2002 St.dieđ. nr. 34 29 Kvaliteahttaođastus Alit sámi oahpu ja dutkama birra sii deattuhuvvo dutkama gaskkusteapmi dán oktavuođas. Instituhtta oassálastá maiddái riikkaidgaskasaš eamiálbmotovttasbargui lagasguovlluin ja Eurohpas, ja eará osiin máilmmis. SI lea maiddái oassálastán EU ruhtadan projeavttaide mat gusket riektedutkamii ja gillii. Instituhtta lágida fágalaš semináraid, ja olggosaddá earret eará čálaráiddu «Dieđut». SI:s lea deaŧalaš rolla sámi dutkamis ja sámi dutkiid bestemis. Instituhta dutkiin leat njealjis nákkáhallan doavttirin 1997 rájes, ja juksanmearrin lea ahte eambbosat galget váldit doavttergráda lagamus jagiin. Institušuvdna bargá gárgedit eanet infrastruktuvradoaibmabijuid dutkama vuođusin. Earret eará lea sámi teakstabáŋkku bargu álggahuvvon. Teakstabáŋku sisdoallá jietnaja teakstamateriála digitaliserejuvvon hámis, mii galgá dahkat vuđđosa sámi gielladutkamii, muhto mii maiddái šaddá ávkin eará dutkamii. SI lea maiddái álggahan ovdaprojeavtta sámi servodatdieđalaš diehtovuođu gárgedeami dihtii. Duogážin lea lassánan fuopmášupmi kvantitatiiva dieđuide sámi servodatdilálašvuođaid hárrái ja dárbu buoridit dálá dieđuid dábuhanvejolašvuođa. Danne lea projeavtta háhkun láhčit dilálašvuođaid sámiguoski statistihka diehtovuođu gárgedeapmái ja doaimmaheapmái, mii sáhttá geavahuvvot sámi servodatdutkamis ja servodatplánemis. Diehtovuođđu lea maiddái oaivvilduvvon gokčat sámi almmolašvuođa, báikkálašservodagaid ja oahpahusa jna. diehtodárbbu (vrd. čuoggáin 9.10.5). Davviriikkaid Ministtarráđđi lea ávžžuhan Sámi Instituhta álggahit lagat ovttasbarggu Sámi allaskuvllain. Ministtarráđđi lea dál guorahallamin davviriikkalaš ovttasbarggu, dán vuolde ministtarráđi vuollásaš davviriikkalaš alit oahppoja dutkaninstituhtaid organiserema, čatnasanhámi ja ruhtadeami. Boahttevaš organiserema čielggadeapmi vurdojuvvo 2002 mielde. SI:i maiddái guoská dát proseassa. 7.3 Davviriikkalaš lonohallanprográmmat Oassin davviriikkalaš ovttasbarggus leat Davviriikkaid Ministtarráđi olis álggahuvvon prográmmat lasihit studeantaja oahpaheaddje-/dutkilonohallama. Norplus-prográmma bokte juhkkojuvvojit stipeanddat studeanttaide váldit osiid oahpus eará davviriikkas. Prográmma lea maiddái oaivvilduvvon oahpaheaddjelonohallamii. Sámi allaskuvla oassálastá ovdamearkka dihtii Norplus-fierpmádahkii Suoma ja Ruoŧa universiteahtaiguin sámi gielas. Nordmål lea davviriikkalaš giellaáddejumi prográmma. Dat siskkilda maiddái projeavttaid sámegiela birra. Romssa universiteahtta lea ee. oassálastán guovtti diekkár projektii. Davviriikkalaš Dutkioahppoakademiija (NorFa) lea doarjjaortnet davviriikkalaš dutkioahpu ja dutkijohtaleami ovttasbarggu várás. Lea maiddái álggahuvvon stipeandaortnet baltalaš riikkaid ja Orjješdavvi-Ruošša várás man áigumuššan lea veahkehit guhkesáiggi gelbbolašvuođagárgedemiin ja fierpmádathuksemiin Davviriikkaid ja davviriikkalaš lagasguovlluid gaskkas.