NORGGA ALMMOLAS1 C1IELGGADEAMIT NAC1 1993:34 S Vuoigatvuohta Finnmárkku eatnamiidda ja c1áziide ja daid hálddas1eapmi Sámi vuoigatvuodalávdegotti duogás1ávnnas Lágiduvvon Justis- ja bolesdepartemeantta ovdii juovlamánu 1993 STATENS FORVALTNINGSTJENESTE SEKSJON STATENS TRYKNING OSLO 1993 Govvidusat Liisa Helander Justis- ja bolesdepartementii Sámi vuoigatvuodalávdegottis lea bargun dábálac1c1at c1ielggadit sámi álbmoga rievttálas1 dili gaz1aldagaid eatnamiid ja c1áziid vuoigatvuhtii ja hálddu dáfus. Lávdegoddi lea dáid gaz1aldagain erenoamáz1it bargan Finnmárkku hárrái. Oassin barggus galgá lávdegoddi earret eará c1ilget gustojeaddji riektenjuolggadusaid ja oppalas1 riektedilálas1vuodaid mudui. Sierra bargojoavku - Riektejoavku - lea cielggadan mii dál adno gustojeaddji riektin Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii ja geavahanvuoigatvuhtii. Joavkkus leat belohahkii leamas1 sierra nammaduvvon riekteás1s1edovdit, belohahkii Sámi vuoigatvuodalávdegotti miellahtut. Eana- ja cáhcehálddu lea eará bargojoavku - Hálddas1anjoavku - ovdanbuktán. Das leat leamas1 moadde Sámi vuoigatvuodamiellahtu. Hálddas1anovdanbuktin lea eará dilis go vuoigatvuodacielggadeapmi, sihke go lea álkibut ovdanbiddjon ja go hálddas1annjuolggadusat dadis nuppástuvvet. Goappas1at bargojoavkku leat gergen barggus 1993:s. Sámi vuoigatvuodalávdegoddi ovdandivvu goappas1iid cielggademiid oktanaga, go vuoigatvuodain ja hálddas1anortnegiin sáhttet leat oktavuohta gaskaneaseat ja cuvgejit riektedili oppalohkái. Bargojoavkkuid cielggadeamit leat Sámi vuoigatvuodalávdegoddái ovdandivvojuvvon, maidda lávdegoddi ii leat sisdoalu iehcanasat árvvos1tallan. Cielggadeamit - oktan eará ávdnasiiguin - galget leat duogás1ávdnasat Sámi vuoigatvuodalávdegotti digas1tallamiidda ja dálá riektedili nuppástusevttohusaide. Lávdegoddi digas1tallá dán láhkai, ja cielggadeamit mat ovdandivvojit, eai mearrit makkár vuoigatvuoda- ja hálddas1anortnegat boahtteáiggis galggas1edje leat. Borgemánu 1. b. 1993. Sámi vuoigatvuodalávdegotti ovddas Tor Falch Jon Gauslaa Ingunn Ĺsgard Bendiksen Stein Larsen Skjema 1, 2, 3 s. 474, 475 og 476. 4.2.4 skovvi OHCAMIID VÁRDDUS FINNMÁRKKU EANAVUOVDINEISEVÁLDDIIDE 1990 Sámi vuoigatvuodalávdegotti cállingoddi, cuońománu 1993 EANAHÁLDDAS1EAPMI EANAVUOVDINLÁGA MIELDE Viesut - Ealáhus - Alm. doaibma - Joavdobarta - Guodohanbarta - Goahti/Ealáhusbarta - Návstu - Eanadoallu - Mássavieccahat - Luottat - Johtasat - Lás1mmohallanrusttegat - Eará rusttegat - Vuovdin gielda - Supmi SUPMI OHCAMAT MIEĐIHUVVON BIEHTTALUVVON ÁS1S1ÁIGULAKEAHTTÁ BIDJAN ERET/GESSON VÁIDAGIID LOHKU -ohccis 4.2.5 bealis RIEVDADAN EA.HOAVDA DORJON EA.STIVRA BIEHTTALAN EA.STIVRA VÁIDDA DSS:i DOARJJA DSS BIEHTTALAN DSS VÁIDDA SIVIILLAÁITT. DOARJJA SIVIILLAÁITT. BIEHTTALAN SIVIILLAÁITT. DUOPMOSTUOLLOMEA. DOARJJA DUOPMOSTUOLUS VUOITTAH. DUOPMOSTUOLUS SUPMI RIEVDADUSAT 4.2.6 Skovvi OHCAMIID VÁRDDUS FINNMÁRKKU EANAVUOVDINEISEVÁLDDIIDE 1990 Sámi vuoigatvuodalávdegotti cállingoddi cuońománu 1993 RESURSAHÁLDDAS1EAPMI EANAVUOVDINLÁGA MIELDE Omiid guohtonvuoigatv. - Muorracujuheapmi - Luomelihttoláigoheapmi - Monnesadjecujuheapmi - Báktedoaibma - Supmi SUPMI OHCAMAT MIEĐIHUVVON BIEHTTALUVVON ÁS1S1ÁIGULAKEAHTTÁ BIDJAN ERET/GESSON VÁIDAGIID LOHKU -ohccis 4.2.7 bealis RIEVDADAN EA.HOAVDA DORJON EA.STIVRA BIEHTTALAN EA.STIVRA VÁIDDA DSS:i DOARJJA DSS BIEHTTALAN DSS VÁIDDA DN:i DOARJJA DN BIEHTTALAN DN VÁIDDA SIVIILLAÁITT. DOARJJA SIVIILLAÁITT. BIEHTTALAN SIVIILLAÁITT. DUOPMOSTUOLLOMEA. DOARJJA DUOPMOSTUOLUS VUOITTAH. DUOPMOSTUOLUS SUPMI RIEVDADUSAT 3. Skovvi OHCAMIID VÁRDDUS FINNMÁRKKU EANAVUOVDINEISEVÁLDDIIDE 1990 Sámi vuoigatvuodalávdegotti cállingoddi cuońománu 1993 RESURSAHÁLDDAS1EAPMI EARÁ LÁGAID VUOĐUL Sáivaguollelihttoláigoheapmi - Luossalihttoláigoheapmi - Luossasajiid cujuheapmi - Eará - Supmi SUPMI OHCAMAT MIEĐIHUVVON BIEHTTALUVVON ÁS1S1ÁIGULAKEAHTTÁ BIDJAN ERET/GESSON VÁIDAGIID LOHKU -ohccis 4.2.8 bealis RIEVDADAN EA.HOAVDA DORJON EA.STIVRA BIEHTTALAN EA.STIVRA VÁIDDA DN:i DOARJJA DN BIEHTTALAN DN VÁIDDA SIVIILLAÁITT. DOARJJA SIVIILLAÁITT. BIEHTTALAN SIVIILLAÁITT. DUOPMOSTUOLLOMEA. DOARJJA DUOPMOSTUOLUS VUOITTAH. DUOPMOSTUOLUS SUPMI RIEVDADUSAT RIEKTEJOAVKKU C1IELGGADUS 1. Álggahus 1. KAPIHTTAL Álggahus 1.1. RIEKTEJOAVKKU1 MANDÁHTA2 JA C1OAHKÁDUS3 1.1.1 Riektejoavkku nammadeami duogás1 Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi mearridii c1oahkkimistis c1akc1amánu 4.-6. b. 1984 Leavnnjas nammadit bargojoavkku, mas galge sihke lávdegoddelahtut ja erenoamás1 gohc1c1ojuvvon ás1s1edovdit4 leat mielde, ja mii galggai guorahallat gustojeaddji rievtti5 maid lávdegoddi mandáhtastis lea geatnegahtton dahkat. Bargojoavku lea man1n1il váldán nammanis Riektejoavku. Dákkár bargojoavku dárbbas1uvvui lávdegotti joatkkabarggu ektui, go navdui váttisin alddes lávdegottis guorahallat gustojeaddji vuoigatvuod1aid Finnmárkku eatnamiidda ja c1áziide govttolas1 áiggis. Dát lea hirbmat gáibideaddji bargu mas ferte dárkilit mannat c1ad1a dálá rievttálas16 ja riektehistorjjálas17 ávdnasiid, sihke danne go ás1s1it leat stuorrát ja go gaz1aldagat leat dan mad1e váddásat ja go ovddalgihtii lea uhccán daiguin dahkkon. Jurdda lei vel ahte livc1c1ii vuogas oaz1z1ut mielde olggobeal juridihkalas1 c1ehppodaga, vai oc1c1os1ii eanet juristtaid árvvos1tallat gaz1aldagaid. 1.1.2 Riektejoavkku mandáhta Sámi vuoigatvuod1alávdegotti mandáhtas (NAC1 1984:18 Sámi vuoigatvuod1aid dili birra, 2.2.2. kap., c1uo. 1) celko vuoigatvuod1aide Finnmárkku eatnamiidda ja c1áziide guoskevas1 riektedili guorahallama birra ee. c1uovvovas1: "Lávdegoddi berre oppalac1c1at c1ilget sámeálbmoga juridihkalas1 saji mii guoská vuoigatvuod1aide eatnamiidda ja c1áziide ja dáid geavaheapmái. Lávdegoddi berre dán oktavuod1as erenoamáz1it c1ielggadit Finnmárkku fylkka dili, ii dus1s1e siseatnamis, muhto maiddái vuonain ja rittuin, ja dat berre maid dárbbas1las1 mearis c1ielggadit seamma gaz1aldagaid eará sajiin riikkas gos sámit ásset. C1ielggadusa berre oppalac1c1at vuos dálá rievttiovddideamis ja rievttidilis válddahallat, ja dasto ovddidit julggas1tuvvon árvvos1tallama makkár riektedili nuppástusat leat sávahahtti. C1ielggadus berre dárbbu mielde addit historjjálas1 c1ielggadusa makkár rievttiáddejupmi ja rievttinjuolggadusat leat leamas1 ja mat leat guoskan eanan- ja c1áhcevuoigatvuod1aide ja daid geavaheapmái sámeguovlluin, c1ielggadan dihtii dárbbas1las1 mearis gustojeaddji vuoigatvuod1aid ja ovdanbuktin dihte od1d1a c1oavddusevttohusaid..... C1ielggadus berre maid c1ilget gustojeaddji rievttiáddejumiid ja gustojeaddji rievttinjuolggadusaid ja oppalas1 riektedili mud1ui ........guovlluin mat dás leat namahuvvon." Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi mearridii c1oahkkimistis Mehámmanis skábmamánu 6.-8. b. 1984 c1uovvovas1 mandáhta guostojeaddi rievtti bargojovkui: "Bargojoavku galgá c1ielggadit ja mearridit mii Finnmárkku fylkka eatnamiid ja c1áziid eaiggádus1s1an- ja geavahanvuoigatvuod1aide8 dál fertes1ii leat gustojeaddji riekti. Bargojoavku galgá dán oktavuod1as bidjat vuod1d1un lávdegotti mandáhtii addon njuolggadusaid. Eanavuoigatvuod1aid dáfus, galgá c1ielggadus guoskat riggodagaide sihke eatnamis ja dan alde. Eatnan al` riggodagaide gullet maid fuod1d1ut ja lottit. C1áhcevuoigatvuod1a c1ielggadeamis galgá maid váldit mielde mearrabivdovuoigatvuod1aid gokko dát leat lunddolac1c1at sámiid riektedili9 c1ielggadeamis. Bargojoavkku guovddás1 bargun gártá leat c1ielggadit stáhta nu gohc1oduvvon "stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid10" háhkama11. Bargojoavku berre mearridit sáhttágo dáid guovlluid riektedilálas1vuod1aid12 dál atnit dávistit dán rievttálas1 namahussii. Ovddes1 áiggiid riektedilálas1vuod1aid c1ielggademiid ferte ráddjet dasa mii lea dárbbas1las1 mearridit mii dál adno gustojeaddji riektin. Bargojoavku berre, mandáhtas mielde, guorahallat sámi vieruid13 ja riekteáddejumiid14 ja mearridit makkár deattu dáid vieruide ja riekteáddejumiide dáid guovlluin ferte bidjat. Bargojoavku ferte maid geavahit riikkaidgaskasas1 rievtti15 ja olgoriikkalas1 rievtti nu guhkás go das sáhttá leat mearkkas1upmi dáz1a rievtti bidjamii dán oktavuod1as." Nu go ovdanboahtá Riektejoavkku mandáhtas, galget "ovddes1 áiggiid riektedilálas1vuod1a16 c1ielggadeamit" (min deattuhus) ráddjejuvvot dasa mii lea dárbbas1las1 "mearridit mii dál adno gustojeaddji riektin". Sámi vuoigatvuod1alávdegotti mandáhtas c1uoz1z1u dán c1uoggás ahte berre "historjjálac1c1at c1ielggadit ...... riekteáddejumi ja riektenjuolggadusaid17" nu guhkás go lea dárbbas1las1 "c1ielggadan dihte dárbbas1las1 mearis gustojeaddji vuoigatvuod1aid ja ovdanbuktin dihte od1d1a c1oavddusevttohusaid". Sámi vuoigatvuod1alávdegotti mandáhta lea danne viidát go Riektejoavkku, go riekteovdáneamis sáhttá leat mearkkas1upmi od1d1a c1oavddusevttohusaid riektepolitihkalas118 árvvos1tallamiidda, vaikko dat ii mearkkas1 maidege gustojeaddji riektái. Riektejoavkku eanetlohku lea ádden nu ahte erohus lea biddjon ies1dáhtolac1c1at. Lea maid lassin gávnnahan metodalac1c1at váttisin mearridit mii ovddes1 áiggiid riekteortnega19 mielde sáhttá leat gustojeaddji riekti ies1gud1etge áigodagain, ja maiddái mo dan ovddidit dálá riekteterminologias. Dan oasi joavkku mandáhtas ollas1uhttit mas galgá "c1ielggadit stáhta nu gohc1oduvvon stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid háhkama", lea liikká riekteovdáneapmi váldon mielde eanet go mii duod1aid livc1c1ii leamas1 dárbbas1las1 c1ielggadit dálá njuolggadusaid, go lea maid ferten geahc1adit Finnmárkku vuoigatvuod1a ja rád1d1ejumi dilálas1vuod1aid20 ovdáneami. Historjjálas1 dilálas1vuod1aid lea maiddái guorahallan go lea digas1tallan ahte gávdnojitgo almennetsullasas121 dilálas1vuod1at fylkkas ja mán1gga osiin mas lea luondduriggodagaid mielde guorahallan vuoigatvuod1aid eatnamiidda ja c1áziide. Dasa lassin lea ráhkaduvvon sierra riektehistorjjálas1 govvádus, mii lea dárkilat go mii gáibiduvvui Riektejoavkku ulbmilii. Dás meannuduvvo ee. stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eavttu bohciideami duogás1, ja mo dát man1n1il báhkkoduvvon22 lágain. Dát bargu lea, danne go dát maid meannuda eanet dábálas1 historjjálas1 ja ii dus1s1e sieiva riektehistorjjálas1 diliid, biddjon mildosin joavkku c1ielggadeapmái (1. mielddus). Riektejoavku lea mandáhtastis maiddái bivdon "guorahallat sámi vieruid ja riekteáddejumiid ja mearridit makkár deattu dáidda ferte bidjat" (min deattuhus). Eanetlohku lea dattetge mán1gga ártta geaz1il gávnnahan váttisin dán mandáhtaoassái miehtat. Vuohc1c1an leat sii navdán ahte dát livc1c1ii gáibidan viiddis ja áddjás guorahallama Finnmárkku báikkálas1 diliin, ja masa Riektejoavkkus ii leat leamas1 gealbu, nákca dahje geavatlas1 vejolas1vuohta. Dasto livc1c1e várra bohtosat gártan hui eahpevissásat. Ain juo dánne go leat hui stuorra metodalas1 váttisvuod1at dákkár kártemiin main dás lea sáhka. "Riekteáddejupmi" doaba lea juo ies1alddes hui eahpevissis, nu ahte maid dás dal gávnnahes1 lea das muhtun muddui oktavuohta doahpaga sisdoalu bidjamii, ja fuolakeahttá das sáhttet leat moanat vejolas1 boasttogáldut dákkár guorahallamis. Dáid sániid duod1as1tit min mielas died1ut maid leat oz1z1on guorahallamis mii lei báikkálas1 riekteáddejumiin Finnmárkkus ja mainna lea bargan váldolávdegotti (Guorahallama geahc1c1aluvvo ilbmadit Sámi vuoigatvuod1alávdegotti boahtte c1ielggadeami mildosin, mas evttohuvvo nuppástuhttit Finnmárkku dálá riektedili.) olis. Guorahallan c1ájeha ee. dávjá leat váttis mearridit báhkkoditgo sii gean gaz1ada eará áddejupmi gustojeaddji rievttis nugo dat ovdanboahtá lágain ja eará ávdnasiin, vai hubmetgo riektepolitihkalas1 sávaldagaideaset birra. Guorahallan orru dasa lassin c1ájeheamen23 ahte dál ii sáhte dadjat go ahte áibbas unnán gávdnojit sámi vierut ja riekteáddejumit mat dehálas1 c1uoggáin spiehkastit riektedilálas1vuod1as mii ovdanboahtá gustojeaddji lágaid, láhkaásahusaid24, c1uoz1z1ovas125 riektegeavada jna. meros1tallamis. Ii datte mearkkas1 dát ahte sáhttá s1iitit dákkár spiehkasteaddji áddejumiid gávdnot. Ferte dalle navdit dáid leat hui báikkálaz1z1an, ja ráddjejuvvon muhtun resurssaide ja ávkkástallanguovlluide, ja iige nu ahte sáhttá dan vuod1ul c1uoc1c1uhit dál gávdnot sierra sámi riektevuogádaga26 virolas1 adnojuvvon gustojeaddji rievtti bálddas. Riektejoavkku eanetlogu riektegáldooainnu27 vuod1ul, ii leat eambo celkon ahte spiehkasteaddji báikkálas1 geavahanvierut28 ja riekteáddejumit dohkkehuvvojit ovttalágan lágaide ja riektegeavadii. Eanetlohku leage navdán ahte resurssaid ektui maid livc1c1ii dárbbas1an atnit juo c1ad1aheapmái, de livc1c1ii dákkár guorahallama árvu man birra dás lea sáhka, várra lea leamas1 hui váilevas1 gustojeaddji rievtti c1ielggadeapmái. Go váldolávdegoddi dasa lassin lea guorahallan báikkálas1 riekteáddejumiid Finnmárkkus ja vuordimis áigu dán ilbmadit iez1as boahtte c1ielggadeami mielddusin, de leat gávnnahan dan dohkálaz1z1an diktit doallamis mándáhta ollásit dán c1uoggás. Berre liikká namahit ahte Riektejoavkku olis lea ráhkaduvvon govvádus mas báikeolbmuid geavahus ja riekteáddejumit Finnmárkkus leat gehc1c1on historjjálas1 perspektiivvas. Seammago ovdalis namahuvvon riektehistorjjálas1 ovdanbuktimis leat dán barggus maid muhtun buhtes historjjálas1 dilit, ja almmuhuvvo danne joavkku c1ielggadeami mielddusin (2. mielddus). Ovddit áiggiid geavaheami viidát ovdanbuktimii, c1ujuhuvvo Sámi vuoigatvuod1alávdegotti c1ielggademiide maid Steinar Pedersen, Hans Prestbakmo ja Einar Richer-Hanssen (Pedersen: “Bruken av land og vann i Finnmark inntil 1. Verdenskrig”, Prestbakmo: “Bruken av utmarksressursene i Finnmark i dette t1rhundret” og Richer Hanssen: “Bruken av naturressursene i Finnmark fra 1. verdenskrig frem til ca. 1970.” leat dahkan. Sin c1ielggadeamit leat lávdegottis meannuduvvon ja plánejuvvojit almmuhuvvot 1994:s duogás1ávdnasa oassin Sámi vuoigatvuod1alávdegotti evttohussii boahttevas1 njuolggadusaide eatnamiid ja c1áziid geavaheapmái Finnmárkkus, buo. 3.1.1. oasi vulobealde. Dát ovdanbuktimat guoskkahit dasa lassin muhtun muddui riektehistorjjálas1 ávdnasiid ja ovddes1 áiggiid riekteáddejumiid, ja leatge leamas1 dehálas1 gáldut Riektejovkui maiddái dán oktavuod1as. Finn Arne Scanche Selfors:a guorahallan Sámi vuoigatvuod1alávdegotti ovddas mo stáhta matrikulerekeahtes eatnamat Finnmárkkus hálddas1uvvojit, c1állon suoidnemánu 27.b. 1984 lea maid leamas1 ávkin (Selfors:a guorahallan lea dárkilat máinnas1uvvon Hálddas1anjoavkku c1ielggadeapmái, 2.6.4. kapihttalis, mas maid dan oassi lea geardduhuvvon.). Riektejoavkku miellahttu, Otto Jebens ii leat datte ovttaoaivilis eanetloguin, ii vejolas1 spiehkasteaddji riekteáddejumiid guorahallama gaz1aldagas, iige ovddes1 áiggiid riektedili guorahallama gaz1aldagas. Son lea c1ujuhan ahte Sámi vuoigatvuod1alávdegotti mandáhtas daddjo ee.: "Lávdegoddi berre oppalac1c1at c1ilget sámeálbmoga juridihkalas1 saji mii guoská vuoigatvuod1aide eatnamiidda ja c1áziide ja dáid geavaheapmái. ... "Lávdegoddi berre addit historjjálas1 c1ielggadusa makkár rievtteáddejupmi ja rievttenjuolggadusat leat leamas1 ja mat leat guoskan eanan- ja c1áhcevuoigatvuod1aide ja daid geavaheapmái sámeguovlluin, c1ielggadan dihtii dárbbas1las1 mearis gustojeaddji vuoigatvuod1aid ja ovdanbuktin dihtii od1d1a c1oavddusevttohusaid. Seamma vuogi mielde lávdegoddi berre addit historjjálas1 c1ielggadusa eatnamiid ja c1áziid duod1alas1 geavaheamis dáid guovlluin ja maiddái mud1ui guorahallat soahpameahttunvuod1a vuoigatvuod1a ja duod1alas1 geavaheami gaskkas. ... Lávdegotti váldobargu lea c1ielggadit ja mearridit iez1as oainnu dain oaiviliin, mat gusket sámeálbmoga dahje báikkálas1 ássiid vuoigatvuod1aide eatnamiidda ja c1áziide sámiid ássanguovlluin. Dáid oaiviliid sáhttá guorrat ruovttoluotta boarráseamus sámi rievtteáddejupmái, muhtunlágan kollektiivvalas1 vuoigatvuod1a birra. Třnnesen lea ee. c1ilgen dan dutkkalmasastis." Das mii dás lea bájuhuvvon29 ferte Jebens áddet dan láhkai ahte sámeálbmoga vuoigatvuod1aid gaz1aldat galgá leat guovddás1 fáddá Sámi vuoigatvuod1alávdegotti barggus. Earret eará lea c1ielgasit c1ujuhuvvon boares sámiid riekteoidnui30 oktasas131 luondduriggodagaid vuoigatvuod1aide. Dasto Jebens c1ujuha ahte Riektejoavkku mandáhta fáddá maid Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi mearridii skábmamánus 1984, lea biddjon "mearridit mii Finnmárkku fylkka eatnamiid ja c1áziid eaiggádus1s1an- ja geavahanvuoigatvuod1aide ferte leat gustojeaddji riekti". Dasto celko: "Bargojoavku galgá dán oktavuod1as bidjat vuod1d1un lávdegotti mandáhtii addon njuolggadusaid" ( Jebens:a deattuhus). Dát berre, Jebensa oainnu mielde, mearkkas1it ahte Riektejoavkku mandáhta c1ielggadit gustojeaddji rievtti galgá leat seamma go Sámi vuoigatvuod1alávdegotti mandáhta. Son c1uoc1c1uha dán orrut fertemin leat váldovuod1us dasa maid Riektejoavku galgá c1ielggadit ja ahte govttolamos galggas1ii leat ahte sámeálbmoga vuoigatvuod1agaz1aldat maiddái lea Riektejoavkku váldofáddá. Son danne imas1ta manne joavkku c1ielggadeamit hui váilevac1c1at lea beros1tan gaz1aldagas leago sámeálbmogis vuoigatvuod1at vai eai, dahje man stuorrát dát sáhttet leat. Jebens oaidná Riektejoavkku mandáhtalasáhusa "ovddes1 áiggiid riektedilálas1vuod1aid c1ielggademiid ferte ráddjet dasa mii lea dárbbas1las1 mearridit mii dál adno gustojeaddi riektin" hui lunddolaz1z1an. Danne go sáhttá fertet gárz1z1idit menddo govda ja bienalas132 ovdanbuktima ovddes1 áiggiid riektedilálas1vuod1as, go dehálamosat dán oktavuod1as galget leat stuorra váldolinját. Liikká ii sáhte Jebens:a mielas dulkot dán dan láhkai ahte ovddes1 riektedilálas1vuod1a prinsihpaid galgá diktit orrut, gokko dat govttolac1c1at sáhttet lea dárbbas1laz1z1an áddet riekteovdáneami ja/dahje mearridit dálá gustojeaddji rievtti. Son c1uoc1c1uha dasto ahte Riektejoavkku mandáhtas c1uoz1z1u: "Bargojoavku berre mandáhta mielde guorahallat sámi vieruid ja riekteáddejumiid ja mearridit makkár deattu dáid vieruide ja riekteáddejumiide dáid guovlluin ferte bidjat." Nugo son oaidná dán, de ii leat Riektejoavku maidege dahje hui unnán dahkan guorahallat "sámi vieruid ja riekteáddejumiid", vaikko dát c1ielgasit c1uoz1z1u maid Riektejoavku lea biddjon dahkat. Dán mandáhta oassái, gullá Jebens:a oaivila mielde, ahte joavku vuos ferte guorahallat sámi vieruid ja riekteáddejumiid, ovdalgo sáhttá mearridit makkár deattu dása sáhttá bidjat rievttálas1 oktavuod1as. Son c1uoc1c1uha ahte sámi vieruid ja áddejumiid died1usferte c1atnat historjjálas1 diliide Finnmárkkus, ja vaikko dákkár dilit leat guoskkahuvvon go lea resurssaid mielde geahc1adan vuoigatvuod1aid eatnamiidda ja c1áziide Finnmárkkus, lea áibbas uhccán dahkkon sámi riekteáddejumiid ja vieruid oktavuod1as. Son dalle oaivvilda ahte historjjálas1 dilit ja sámi riekteáddejumit váilot c1ohkkejuvvon govvádusas. 1.1.3 Riektejoavkku c1oahkádus Justisdepartemeanta nammadii Riektejoavkku miessemánu 10. b. 1985 mas álggos ledje c1uovvovas1 miellahtut: 1. Professor Carsten Smith, Oslo (ovdaolmmos1) 2. professor Torgeir Austenĺ, Ĺs 3. Professor Thor Falkanger, Oslo 4. Alimusriekteadvokáhta Otto Jebens, Troanddin 5. Professor Mons Sandnes Nygard, Bergen 6. Professor Gudmund Sandvik, Oslo Lávdegoddi nammadii ies1 joavkku miellahtuid geat maiddái ledje Sámi vuoigatvuod1alávdegotti miellahtut (Smith, Austenĺ ja Sandvik). Earáid nammadii departemeanta. Man1it guoská maid sidjiide geat man1n1il leat nammaduvvon Riektejoavkku miellahttun. Carsten Smith gud1ii Sámi vuoigatvuod1alávdegotti ovdaolbmo virggi skábamanu 1. b. 1985. Láhkaduopmár33, dál vuosttasláhkaalmmái34, Sverre Dragsten, Troanddin, válddii badjelasas ovdaolbmo doaimma sihke Sámi vuoigatvuod1alávdegottis ja Riektejoavkkus. Dragsten man1is c1uovui miessemánu 1. b. 1987 rájes Sámi vuoigatvuod1alávdegotti ovdaolmmoz1in sundi Tor Falch, Levanger. Falch válddii veahá man1n1elas1 maid Riektejoavkku ovdaolbmovirggi badjelasas. Dragsten lea joatkán joavkku miellahttun. Byrohoavda, dálá ekspedis1uvdnahoavda, Stein Owe, nammaduvvui Riektejoavkku miellahttun juovlamánu 5. b. 1989. Mons Sandnes Nygard jámii njukc1amánu 26. b. 1991. Su sadjái ii leat nammaduvvon od1d1a lahttu. Sámi vuoigatvuod1alávdegotti c1állin leat c1uovvovac1c1at maid doaibman Riektejoavkku c1állin: 1. Cand. jur. Stein Owe; miessemánu 10. b. 1985 rájes gitta c1akc1amánu 25. b. 1989 rádjai. 2. Cand. jur. Tore Hagen; golggotmánu 1. b. rájes 1985 gitta juovlamánu 31. b. 1987 rádjai. 3. Cand. jur. Jon Gauslaa; suoidnemánu 4. b. 1988 rájes almmuheapmái. Maiddái Sámi vuoigatvuod1alávdegotti eará c1álliin, cand. jur. Ingvild Mestad (borgemánu 1. b. 1988 rájes njukc1amánu 18. b. 1990 rádjai), cand. jur. Ken Uggerud (njukc1amáu 1. b. 1990 rájes geassemánu 3. b. 1992 rádjai), cand. jur. Ingunn Ĺ. Bendiksen (njukc1amánu 1. b. 1992 rájes almmuheapmái) ja cand. jur. Stein Larsen (c1akc1amánu 1. b. 1992 rájes almmuheapmái) leat leamas1 Riektejoavkkus muhtun c1állindoaimmat. 1.2. BARGOVUOHKI JA OVDANBUKTINHÁPMI Riektejoavku doalai vuosttas c1oahkkimis golggotmánu 2. b. 1985. Joavku lea gitta man1imus1c1oahkkimii guovvamánu 1993 rádjai, doallan oktiibuot 26 c1oahkkima, oktiibuot 38 beaivvis. Dasa lassin lea leamas1 dárkkástus Finnmárkkus c1akc1amánu 1.b. - 5. b. 1986. C1ielggadeapmi ovddiduvvui Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái sin Romssa c1oahkkimis cuon1ománu 22. b. 1993. Dáppe ledje maid Riektejoavkku miellahtut geat eai leat Sámi vuoigatvuod1alávdegotti miellahtut. Riektejoavkku bargu lei nu biddjon ahte dan ovttaskas miellahtut ja maiddái muhtun c1állit leat ráhkadan viiddis duogás1ávdnasiid ja evttohusaid c1ielggadeami sierranas osiide. Joavkku c1oahkkimiin leat dáid digas1tallan ja fas od1d1asit árvvos1tallan dan ektui mii ain lea boahtán ovdan. Dákkár bargojuohkin ferte died1usge mearkkas1it ahte c1ielggadeami sierranas osiin sáhttá leat sierranas hápmi. Vai eai dattetge s1atta nu stuorra erohusat, leat geahc1c1alan c1ielggadeami c1ohkket ja redigeret oktasas1 hápmái. Dán lea Sámi vuoigatvuod1alávdegotti c1állingoddi dahkan. Riektejoavku lea álggos ovddidan c1ielggadeami oktasac1c1at. Muhtun c1uoggáin ii leat dattetge ollen ovttamillii oktasas1 ovdanbuktimii. Sierranas oaiviliid c1uvvot dihto sierracealkámus1at ja molssaevttolas1 ovdanbuktimat, mat vulobealde leat geardduhuvvon daid osiid oktavuod1as gokko lea leamas1 sierramielalas1vuohta. Riektejoavku lea meannudan dán ávdnasa, muhto loahpalas1 hápmi lea ollásit dan c1álli duohken. C1ielggadeami riektehistorjjálas1 mildosa (1. mielddus) lea maiddái olles joavku digas1tallan, muhto dás ovddasvástida maiddái c1álli loahpalas1 hámi. Seamma maid historjjálas1 perspektiivva geavaheami ja riekteáddejumiid válddahallama. (2. mielddus). Riektejoavku válljii, man1n1il go lei árvvos1tallan c1ielggadeami ies1gud1etlágan ovddidanvugiid, prinsihpalac1c1at álggahit dálá c1állon riektegálduiguin (lágaiguin, riekte- ja hálddas1angeavadiin) ja dáidda lasihit historjjálas1 gálduid nu guhkás go orui leamen dárbu c1uvgen dihte gustojeaddji rievtti, dan sadjái go oppalac1c1at válddahallat riektehistorjjálas1 ovdáneami dáláz1ii. Seammás biddjui juohke resursas1ládja dahje geavahanvuohki guovddáz1ii, sierranas geavahanjoavkkuid sadjái. Dáid válljemiid vuod1d1un lea ee. doaivva ahte dákkár ovddidanvuohki livc1c1ii leamas1 vuohkasamos dálá riektedilálas1vuod1a bienalac1c1at meros1tallat ja c1ielggadit. Ovdal juohke resurssa rievtti guorahallama, guoskkaha Riektejoavku 2. kapihttalis muhtun dábálat35 diliid. Dás vuos máinnas1uvvojit guovddás1 rievttálas1 doahpagat mat c1ielggadeamis leat adnon. Dasto c1uovvu várddus36 makkár riektegálduin lea leamas1 mearkkas1upmi joavkku gustojeaddji rievtti c1ielggadeapmái, mas maid geahc1ada muhtun erenoamás1 riektegáldogaz1aldagaid mat gullet Finnmárkku giddodaga37 riektedilálas1vuod1aide ja riggodatvuoigatvuod1aide. Dasto leat mán1ggalágan oapmelas138 vuoigatvuod1aid riektesuodjalusat39oanehac1c1at oppalac1c1at ovdanbukton. Guoskkaha maiddái rájáid maid sierranas álbmotrievttálas140 njuolggadusat ja Vuod1d1olága § 110 a bidjet láhkaaddi41 lohpái42 seaguhit iez1as43 dálá vuoigatvuod1aide Finnmárkkus, ja makkár njuolggadusaid dás bidjá boahttevas1 lágaide. Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid vuoigatvuod1aid riggodagaid mielde c1ad1amannan lea stuorimus oassi Riektejoavkku c1ielggadeamis, ja lea c1ielggadeami 3. kapihttalis. Sierranas riggodagaid gullevas1 vuoigatvuod1at ja geavahanvuogit leat mán1ggaláganat sihke viidodagas ja nanosvuod1as, ja árvvos1tallo ahte leago juohke riggodagas dahje geavahanvuogis sáhka ávkkástallanvuoigatvuod1as (geavahan- dahje buohkaidriekti44), vai leago dihto riggodatávkkástallamis dus1s1e vuod1us stáhta beali gierdan geavaheamis45. Riektesuodjalusa oppalas1 ovddideami lasáhussan 2. kapihttalis guoskkaha maid, gokko lea heivvolas1, mán1ggalágan sierranjuolggadusaid suodjaleami. C1ielggadan dihte dálá riektedilálas1vuod1a lea muhtun osiin maid historjjálas1 diliid hui viidát váldán mielde. 4. kapihttalis lea c1oahkkáigeassu ja maiddái muhtun konklus1uvnnat gaz1aldahki makkár vuoigatvuod1at leat gustojeaddjin Finnmárkkus, ja gii dán oktavuod1as lea vuoigaduvvon46. Dán kapihttala okta váldogaz1aldat lea ahte vástidago stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eaktu "matrikulerekeahtes" eatnamiidda Finnmárkkus rievttálas1 vuoigatvuhtii. Vástidit dán c1ielggaduvvo ee. eaiggádus1s1anriektedilálas1vuod1aid ovdáneapmi Norggas máttabeal Finnmárkku ja sámi guovlluin Ruot1as ja Suomas, ja hui dárkilit govvejuvvo mo ies1gud1etge joavkkut sáhttet atnit eatnamiid ja c1áziid Finnmárkkus. Loahpalac1c1at suokkardallo leago sierra atnima bokte sáhttán s1addat almennet47- dahje almennetsullasas1 vuoigatvuod1at báikeolbmuide muhtun fylkkaosiin, omd. gilis dahje eanet oppalac1c1at. 4. kapihttala suokkardallamat leat muhtun muddui dan vuod1ul mii lea ovdanboahtán go ies1gud1etge riggodatvuoigatvuod1a lea c1ad1amannan. Kapihttala sáhttáge muhtun muddui atnit riggodatc1ad1amannama c1oahkkáigeassun, ja sierranas konklus1uvnnaid bokte geahc1c1alit válddahallan riektediliid c1ohkket oktasas1 mihtilmassan. 2. Dábálac1c1at 2. KAPIHTTAL Dábálac1c1at 2.1 MUHTUN GUOVDDÁS1 RIEVTTÁLAS1 DOAHPAGAT 2.1.1 Álggahus Mo Finnmárkku dilálas1vuod1a rievttálas1 mihtilmasvuod1a govve, lea hui olu dan duohken makkár dárkilit mearkkas1umi muhtun guovddás1 juridihkalas1 doahpagiidda bidjá, ja de leatge dát doahpagat viehka guovddáz1is Riektejoavkku c1ielggadeamis. Lunddolas1 leage álggos gávnnahit maid doahpagat mákset dábálas1 juridihkalas1 giellaatnimis. Juohke suokkardallamis eaktuduvvo dát dábálac1c1at leat dovddus. Go juridihkalas1 giellaatnin muhtun muddui sáhttá leat erenoamás1, ja iige álo leat seammalágan, sáhttá leat árta álggahettiin c1ilget muhtun eanemus adnojuvvon doahpagiid. Riektegáldut48 ja riektesuodjalus doahpagat lea mud1ui dárkilabbot namahuvvon 2.2 ja 2.3 osiin. 2.1.2 Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta mearkkas1a od1d1a áiggi dábálas1 meros1tallamis ahte muhtumiid friddja rád1d1ejumis49 sáhttet leat okta dahje eanet oamit, daid gárz1z1idemiiguin mat c1uvvot gustojeaddji lágain dahje vuoigatvuod1alac1c1aid50 vuhtiiválddedettiin. Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ja eaiggátrád1d1ejupmi51 eaktuda omiid mat leat muhtun muddui konkrehta. Mii eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a oapmi sáhttá leat, lea lágaid mearkkas1umi duohken, ja lea leamas1 áiggis áiggái ies1gud1et láhkai c1ilgejuvvon. Eatnamat mat gullet eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii, máinnas1uvvojit giddodahkan. Eaiggátrád1d1ejupmái gullá sihke geavahanvuoigatvuohta52 ja eará duod1alas1 ávkkástallan - mied1is53 duohta rád1d1ejupmi- ja vuoigatvuohta head1us1tit earáid oami geavahit - negatiivvalas1 duohta rád1d1ejupmi. Dásá siskkilduvvo maid vuoigatvuohta rievttálac1c1at háldet54, ovdamearkka dihte go sirdá eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a earáide dahje go ásaha erenoamás1 vuoigatvuod1aid ja gildosiid. Áinnas deattuhuvvo ahte eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ja eaiggátrád1d1ejupmi leat negatiivvalac1c1at gárz1z1iduvvon. Dát mearkkas1a ahte dása gullet buot mat eai leat spiehkastuvvon, juogo gustojeaddji lága mielde dahje erenoamás1 vuoigatvuod1aid bokte earáide go eaiggádii55. Gárz1z1ideamit mat lágas c1uvvot, leat dán áddejumi mielde mied1is spiehkastagat rád1d1envuoigatvuod1as56 mii mud1ui lea luovus. Erenoamás1 vuoigatvuod1ain mat earáide gullet, lea maid mied1is ráddjejuvvon ies1láhki ja siskkildit dus1s1e ovtta dihto lágan rád1d1ejumi ja iige eará. Go eaiggádus1s1anvuoigatvuohta lea negatiivvalac1c1at ráddjejuvvon, sáhttá dát boahttevuod1as gárgiidit57. Okta bealli dás lea ahte vuoigatvuhtii automáhtalac1c1at gullá dat mii guorrana go erenoamás1 mied1is ráddjejuvvon vuoigatvuohta nohká. Vuoigatvuohta siskkilda dasto maiddái od1d1a vejolas1vuod1aid mat ihtet ja mat eai miehtásit leat biddjon earáide sierravuoigatvuohtan58. Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta daddjo dávjá sisdoallat báhcánvuoigatvuod1a59 - nuppiin sániiguin dan mii áiggis áigái ii leat c1uldon dahje earát váldán. Go erenoamás1 vuoigatvuod1aid ásaha earáide, bissu spesifiserekeahtes báhcánrád1d1ejupmi60 eaiggádis, sihke das mas justa dalle lea geavatlas1 árvu ja das mas man1n1il sáhttá ihtit, od1d1a ávkkástallanvugiid olis. Geavatlac1c1at ja rud1alac1c1at sáhttá dát garrasit c1uohcat, omd. boahttevas1 c1áhcefápmohuksemis dahje viessosajiid juohkimis. Eaiggáda báhcanvuoigatvuohta sáhttá lágaid61 mearkkas1umi- ja áigegárz1z1idemiin leat sihkkaraston sáhttit ásahit sierra vuoigatvuod1aid earáide, geahc1a omd. skábmamánu 29. b. 1968 vieris opmodagaid erenoamás1 rád1d1envuoigatvuod1aid lága njuolggadusaid (servituhttalága) §§ 11 - 16 vuovdegeavahanvuoigatvuod1aid hárrái. Báhcánvuoigatvuohta sáhttá maid leat váiduduvvon62 dahje juhkkojuvvon, omd. njuolggadusaid bokte mat addet riektelaz1z1ii63 ja eaiggádii seamma vejolas1vuod1a nuppástuvvi diliin geavaheami rievdadit, buo. seamma lága §§ 2-3 ja 5-6. Ovttaseaiggádus1s1an64 c1ujuha dilálas1vuod1aide mas eaiggádus1s1anvuoigatvuohta lea juhkkojuvvon mán1gga háldejeaddji65 gaskkas dihto gorrelogu66 mielde, muhto mud1ui seamma rád1d1ejupmi juohkehaz1z1ii go mo mud1ui livc1c1ii oktoeaiggádis. Dávjá báhkkoduvvo nu ahte juohke bealli67 eaiggádus1s1á ja rád1d1e68 fysalac1c1at ja rievttálac1c1at ovttaseaiggádus1s1anoasis, juohkehas1 iez1as oktagaslas1 69vuoigatvuod1aiguin. Dát maid sáhttá leat váiduduvvon, omd. oktasas1 stivrejumi ja ávkkástallan eanetlogumearrádusa vejolas1vuod1anjuolggadusaid bokte buo. geassemánu 18. b. 1965 ovttaseaiggádus1s1anlága70 nr. 6 § 4. Juhkkojuvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuohta71 (du. geteiltes Eigentum) jurddas1uvvo háviin main eaiggátrád1d1ejupmi lea juhkkojuvvon mán1ggaid gaskkas geat juohkehas1 adnojuvvojit leat iez1aset mearkkas1umi dáfus sierra rád1d1ejumiid eaiggádat. Go ovttaseaiggát72 lea oasálas1 olles eaiggátrád1d1ejumi oasis dáfus, lea juhkkojuvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a mihtilmasvuohta ahte juohke oasseeaiggádis73 lea dihto rád1d1ejupmi dahje ávkkástallanvuohki, omd. go eaiggádis lea vuovdedoalu vuoigatvuohta ja earás fas seamma guovllus guohtun- ja guolástanvuoigatvuohta. Dán gohc1oda áinnas doaibmi74 juhkkon eaiggádus1s1anriektin. 2.1.3 Almennetvuoigatvuohta75 Almennehat leat guovllut mat leat báhcán go olbmot ássagohte ja válde eatnamiid iez1aset opmodahkan. Mii bázii ja iige gullan doaluide ja giliolbmuide opmodahkan, lei almennet oktasas1 atninvuoigatvuod1ain sidjiide geat gulle gillái. Almennehiid ies1láhki juo boares áiggi rájes lei ahte eai ovttaskas olbmot eaige giliolbmot eaiggádus1s1an oktasac1c1at dáid guovlluid. Almennehat leat ain juo 1600-logu rájes, áddejuvvon Gonagasa almennehin, ja Gonagas (stáhtahálddahus) lea rád1d1en hui viidát sihke eatnamiid ja almennehiid riggodagaid. Dábálas1 oahppu lea ahte stáhta almenneteaiggádin hálde almennehiid báhcánvuoigatvuod1aid dahje liiggiid, muhto ferte doahttalit vuoigatvuod1aide mat gilis ledje boares áiggis juo ja almennetriektelac1c1aid76 rád1d1ejumi. 1600-logu loahpas vuvddii stáhta muhtun almennehiid ovttaskas olbmuide dahje giliolbmuide, bissovas1 várahusain doahttalit geavahanvuoigatvuod1aid mat giliolbmuin ledje ovddez1is. Gos unnimus bealli almennetvuoigaduvvon77 giliolbmuin leat oastán dahje alcceseaset háhkan78 almenneha, lea gilialmennehiin sáhka. Jus vieris olmmos1 dahje almennetriektelac1c1aid unnitlohku osttii almenneha, lea priváhta almennehiin sáhka. Geassemánu 22. b. 1863 vuovdelága nr. 2 gohc1ui priváhtalmennehiid lonuhit. Almennetoassi lea dalle biddjon almennetvuoigaduvvomiidda ja leage ná s1addan gilialmennehin. Almennetoassi mii lea eaiggádii dahje eaiggádiidda biddjon, lea s1addan dábálas1 priváhta opmodahkan. Álgo stáhtaalmennet sáhttá maid guhkit rád1d1ejumi ja cieggan ja dohkkehuvvon diliid bokte ies1lági nuppástuhtton gilialmennehin, dahje ovtta dahje moatti gilisearvvi stuorraovttaseaiggádus1s1amii. Almennehat leat maid leamas1 juhkkojuvvon eará vugiid mielde. Vuovddit ja duoddarat leat ovddez1is namahuvvon "bajit" almennehin. Vuovdealmennehat láhkamuddejuvvojedje aiddolac1c1at geassemánu 22. b. 1863 vuovdelága nr. 2 mielde ja várrealmennehat njukc1amánu 12. b. 1920 várrelága nr. 5 mielde, man1n1il boahtán geassemánu 6. b. 1975 várrelága nr. 31 sadjái. Vuovdeláhka fámuhuhttojuvvui79 go geassemánu 19.b. 1992 nr. 59 ja 60 gilialmennehiid ja stáhtaalmennehiid vuovdedoalu lágaid fápmui boahtima80 , mat mud1ui leat dagahan dihto nuppástusaid várreláhkii. Dolos1 áiggi rájes lea maid sáhka leamas1 "olggut" almennehiin, maidda ee. guske dihto guollebivdohápmanat 81ja márkansajit mat ledje oktasas1 anus, áhpi ja eará eatnamat mearragáttis mat eai lean anus. Erenoamás1 almennehat leat ovddes1 sátko82- ja ráddjagassajit ja eará erenoamás1 báikkit mat leamas1 oktasas1 anus bahkka johtolagas (johtolatalmennehat). Dát leat áiggi mielde gártan eanas1 gieldda dahje priváhta opmodahkan. 2.1.4 Geavahanvuoigatvuod1at Geavahanvuoigatvuohta lea nugo namma dadjá ahte muhtumis gii ii eaiggát, vuoigatvuohta lea dihto lágan geavaheapmái. Oami s1lája ja ies1gud1etlágan dárbbuid ektui, sáhttá geavaheapmi molsut ies1lági ja viidodaga. Danne leage dábálas1 juohkit geavahanvuoigatvuod1aid mán1gga s1ládjai. Dábálac1c1at earuha váldolac1c1at gaskal dábálas1 (totala) geavahanvuoigatvuod1aid ja sierranas (partiála) geavahanvuoigatvuod1aid. Erohus83 lea erenoamás1 dehálas1 giddodagaid dáfus. Dábálas1 geavahanvuoigatvuod1aid dovdomearkkat leat ahte geavahanvuoigatvuod1alaz1z1ii84 gullá opmodat ja son doaimmaha dán dábálas1 dahje eanas1 geavaheami, omd. eanaopmodaga atnit eanadollui dahje viessosadjái hukset. Geavahanvuoigatvuod1alas1 váldá dalle opmodaga duohta háldosis85ja geavaha dan váldoás1s1álac1c1at seammaláhkai go eaiggát. Dábálas1 geavahanvuoigatvuod1aid geavatlamos vugiin lea geavaheaddji ja eaiggáda riektedilálas1vuohta dárkilit láhkamuddejuvvon, geavahan- ja mád1asatnima86, guhkkodaga, mávssu, loahpahusa, rihkkuma, álgima, fárrema jna. njuolggadusaiguin. Njuolggadusat leat muhtun muddui bákkolac1c1at87 geavaheaddjiid suodjaleami dihte. Geavatlas1 dehálas1 lágain sáhttá namahit miessemánu 30.b. 1975 viessosadjeláigolága88 nr. 20 ja geassemánu 25.b. 1965 lihttoláigohanlága89 nr. 1. Dábálas1 geavahanvuoigatvuod1aid njuolggadusat leatge hui sierraláganat. Oktasas1 lea ahte buohkain lea dihto riektesuodjaleami almmá diggelogahallama90 haga, 3 mánu áigodagas dahje virolac1c1at91 loahpahusas. Eaktun lea ahte geavaheapmi lea "álggahuvvon", buo. geassemánu 7.b. 1935 diggelogahanlága92 nr. 2. § 22 nr. 3. Dát mearkkas1a ahte ferte leat ásahuvvon geavahanvuoigatvuod1adilálas1vuohta geavaheaddji háldui. Vaikko dákkár dilit eai lean olus Finnmárkkus, sáhttá mud1ui namuhit ahte ovdal ledje sihke láigolas1gaskavuod1at93 ja láigodálolas1s1iehtadusaid94 c1uovvu geavahanvuoigatvuod1a, eanageavahanvuoigatvuod1aid dábálas1 vuogit. Eanaláigolac1c1as95 lei guhkesáigásas1 (agibeaivásas1) vuoigatvuohta dállui go dihto divadiid fuolaha biergasiiguin dahje rud1ain. 1800-logu loahpas ledje eanaláigolas1doalut96 eanas1 jorran ies1visolas1doaluide97. Láigodálolac1c1as98 lei vuoigatvuohta geavahit eanabihtá ássamii ja doallat soames s1ibihiid, ja dan sadjái geatnegahtui dihto bargguide váldodoalus. Láigodálolas1s1iehtadus láhkamuddejuvvui dárkilit c1akc1amánu 24. b. 1851 láigodálolas1lágas, muhto das man1n1il lea láigodálolas1doaibma dad1isdaga loahpahuvvon. Erenoamás1 dahje partiála99 geavahanvuoigatvuod1a ies1láhki lea ahte dat addá vuoigatvuod1a opmodaga muhtun muddui geavahit. Sáhttá leat vuoigatvuohta bidjat luotta, johtasiid, stoalposaji dahje eará erenoamás1 ráhkkanusaid, elliid guohtun, meahccebivdu, muorrac1uohppan dahje lavdnjeroggan, fanasláigosaji dahje biilabisánansaji vuoigatvuohta. Dábálac1c1at lea oaidnu nu ahte eaiggádii gullá opmodat, dahje - nugo dávjá báhkkohuvvo - ahte geavahanvuoigatvuohta guoská vierroopmodahkii. Dákkár partiála geavahanvuoigatvuod1at gohc1oduvvojit maid mied1is servituhtat, ja skábmamánu 29. b. 1968 vierroopmodaga sierra rád1d1envuoigatvuod1aid láhka fátmasta dán. Dihto partiála geavahanvuoigatvuod1aide gustot erenoamás1 njuolggadusat, geahc1a omd. almenneha geavahanvuoigatvuod1aid birra 2.1.3. oasis. 2.1.5 Buohkaidvuoigatvuohta Dábálas1 olbmuin lea ovddez1is leamas1 muhtun vuoigatvuod1at eará olbmo opmodagas ("sivahis100 ávkkástallanvuoigatvuohta101") - vuohc1c1an meahccejohtimii. Dán áiggi leat dát vuoigatvuod1at hui guhkás láhkamearriduvvon, ee. geassemánu 23.b. 1957 olgunastinlágas102 nr. 16. Dehálas1 njuolggadusat gávdnojit maid rán1ggás1tanlágas ja c1ázádatlágas. Buohkaidvuoigatvuod1aid ies1lágit leat ahte eai leat ráddjejuvvon geavaheaddjiide ja ahte dain lea ráddjejuvvon riektesuodjalus. Johtolatvuoigatvuohta omd. fámohuvvá jus meahci gilvá. Dasto lea dus1s1e spiehkastahkan103 ahte son gii massá buohkaidvuoigatvuod1a ávkkástallanvejolas1vuod1a bággolonisteami dahje od1d1a lágaid geaz1il, sáhttá oaz1z1ut buhtadasa buo. 2.3.2.5. oasi. 2.1.6 Oktasas1 vuoigatvuod1at104 Oktasas1 vuoigatvuod1ain (joavkovuoigatvuod1ain) jurddas1a go mán1ggas leat searvan oktavuhtii, omd. bearas1 dahje gilli, ja dan bokte oassálastá geavaheamis ja eaiggádus1s1anávkkástallamis. Vuoigatvuohta gullá oktavuhtii, ja juohkehas1 sáhttá ávkkástallat vuoigatvuod1ain dus1s1e nu guhká go gullá oktavuhtii. Jus omd. fárre gilis masa vuoigatvuohta gullá, de sus ii leat s1at oktasas1 vuoigatvuod1a oassi. 2.1.7 Gierdan geavaheapmi (precario) Go vierroopmodaga geavaha ja eaiggát unnit eanet c1ielgasit dasa lea miehtan, ja son lea vuoigaduvvon bissehit geavaheami goas ihkenassii, lea gierdan geavaheamis (precario) sáhka. Dása sáhttá c1ielgasit vuod1ustit. Eanaeaiggát105 addá lobi omd. bivdit, muhto sáhttá várret vejolas1vuod1a lobi fas ruovttoluotta geassit goas dan ge gávnnaha. Mán1gii ii leat nu c1ielggas, iige leat vissis masa geavahuvvo. Dálle ferte konkrehtalac1c1at árvvos1tallat leago gierdan geavaheapmi. Jus geavaheami sáhttá gohc1odit "gierdan", ii leat das oamastusháhkan106 vuod1us, ii dallege vaikko guhká lea dan geavahan. Man1it duomuin lea datte geaz1uhuvvon ahte "gierdan guolásteapmi" guhkit áiggiid "sáhttá leat cieggan107 vuoigatvuhtii", geahc1a omd. Rt. 1983 s. 569 583. siiddus. 2.2 RIEKTEGÁLDOGAŢALDAT Riektejoavku lea dán c1uoggás juohkásan. Eanelogu oaidnu lea geardduhuvvon vulobealde A c1uoggás. Otto Jebens fas bealistis oaivvilda ahte eanetlohku lea menddo unnán bidjan Finnmárkku mihtilmas diliid vuod1d1un ja iige doarvái deattuhan historjjálas1 ávdnasiid mat leat olamuttus. Vaikko Jebens ii leat ovttabealálac1c1at108 vuostá dasa maid eanetlohku ovddida, de ii leat son sáhttán dasa guorrasit, muhto dan sadjái c1ilgen molssaeavttu. Dát molssaeavttolas1 c1ilgehus lea váldon mielde B c1uoggás. Eanetlohku mihtte109 fas bealistis ahte prinsihpas lea ovttaoaivilis olu dasa maid Jebens dadjá riektegálduid ja historjjálas1 ávdnasiid geavaheamis. Muhto oaivvilda datte ahte - nu guhkás go lea geavatlas1 vejolas1 - lea vuhtiiváldán diliid maid Jebens cuiggoda, sihke eanan- ja c1áziid vuoigatvuod1aid resurssalas1 c1ad1amannamis (3. kapihttal) ja Finnmárkku eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1aid c1ilgemis (4.1. kapihttal). A EANETLOGU OVDANBUKTIN 2.2.1 Álggahus Mandáhta mielde maid Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi lea addán Riektejovkui galgá joavku ee. c1ielggadit ja mearridit "mii Finnmárkku fylkka eatnamiid ja c1áziid eaiggádus1s1an- ja geavahanvuoigatvuod1aide dál ferte leat gustojeaddji riekti" (Riektejoavkku deattuhus), buo. 1.1.2. oasi. Juridihkalas1 teorias adno gustojeaddji riekti doaba dávjá nu ahte cealkagat gustojeaddji rievtti birra c1uvgejit makkár c1ovdosiid duopmostuoluid vuordit bidjat vuod1d1un - dan rámma siskkobealde maid dábálas1 dohkkehuvvon riektegáldooahppu bidjá. Mii áddet Riektejoavkku mandáhta nu ahte galgá leat joavkku ja Sami vuoigatvuod1alávdegotti gaskasas1 bargojuohkin. Riektejoavku guorahallá riektedilálas1vuod1a110 ja c1ujuha eahpádussii ja eahpevissisvuhtii mii leaz1z1á ies1gud1et suorggis. Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi mearrida riektepolitihkalas1 gaz1aldagaid ja ovddida riektedilálas1vuod1a aiddostahttimiid111 ja nuppástusaid vejolas1 evttohusaid. Mii meros1tallat gustojeaddji rievtti mas Alimusriekti lea guovddáz1is: Formálalas1 láhka mearriduvvon Stuorradikkis Vuod1d1olága njuolggadusaid mielde, lea min dehálamos gáldu mearridit gustojeaddji rievtti. Formálalas1 láhkadulkon sáhttá muhtumin leat álki, nuppi háve váttis. Muhtumin lea Alimusriekti mearridan, ja dalle adno nannejuvvon dulkon gustojeaddji riektin. Eanas1 háviid eai gávdno datte makkárge dákkár mearrádusat. Dalle ferte dulkot lága daid dulkonprinsihpaid mielde maid Alimusrievtti geavadis sáhttá áddet - ja bohtosiid masa de olle, namuhuvvo gustojeaddji riektin. Earret njuolga láhkamuddejuvvon háviid ferte dahkat dán láhkai: Jus Alimusriekti lea njuolga mearridan riektegaz1aldaga, lea gustojeaddji riekti c1ielggas; mud1ui ferte geahc1c1alit heivego geavahit riektegáldooahpu maid Alimusriekti c1uovvu. Mii bidjat vuod1d1un ahte dábálas1 prinsihpaid maid Alimusrievtti geavadis sáhttá áddet, maiddái sáhttá geavahit Finnmárkku eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja vuoigatvuod1adiliid gaz1aldagaide. Dán oainnus ferte leat eaktun ahte go Alimusriekt lea mearridan juoidá, c1uvvojuvvo dat go vástideaddji dáhpáhus ovddiduvvo duopmostuoluide, ja dasto ahte dábálas1 prinsihpat maid Alimusriekti geavaha juksat dán bohtosa, eai nuppástuva. Datte lea dehálas1 várret veahás1. Mearrádus ii c1uvvo álo, ja dábálas1 prinsihpaid (riektegáldooahpu) sáhttá nuppástahttit. Erenoamáz1it sáhttá áigi golladit: Servodatdilit ja guottut sáhttet nuppástuvvot nu ahte ovddes1 mearrádusat eai s1at leat govttolas1 c1ovdosat, ja nu sáhttáge govttolas1vuod1a ja vuoiggalas1vuod1a gáibádusaide bidjat stuorát mearkkas1umi go stád1isvuod1a112 ja ovttalas1vuod1a113 vuhtii destii. Erenoamáz1it leat guokte ártta manne ferte lagabui c1ilget dáid guottuid riektegáldolas1 oainnuid. Vuohc1c1an leat hui unnán alimusriektemearrádusat mat njuolga gustojit giddodagaid vuoigatvuod1adiliide Finnmárkkus. Danne fertet doalahit vuod1d1ooainnuide mat mud1ui dihttojit Alimusrievtti geavadis. Nuppádassii lea nu ahte riektegáldogaz1aldagat dávjá leat sierraláganat go lea giddodagain sáhka. Jus min c1ielggadeami ja min loahppaárvalusaid galgá sáhttit árvvos1tallat ás1s1áigullevas1114 láhkai, ferte leamen dárbu válddahallat makkár oaidnu lea muhtun vuod1d1ogaz1aldagaide. 2.2.2 Muhtun dábálas1 vuolggasajit Go rievttálas1 váttisvuhtii galgá oaivvildit maidege, lea dovddastuvvon ahte ferte leat vuoigaduvvon mán1ggaid dagaldagaid vuhtiiváldit. Guhkes áigi lea dassái go hállojuvvui guovtti riektegálduin - láhka ja vierru/vieruiduvvan vuoigatvuohta115 - vaikkovel nu ahte vierru/vieruiduvvan vuoigatvuohta sáhtii fátmastit hui olu. Vai girjáivuohta dihtto hállo dál hui olu riektegáldoosiid116 birra. Dát namahus maid orru c1ujuheamen eará dehálas1 dovdomerkii, namalassii ahte man1imustá ferte árvvos1tallat dahje vikkedallat jus galggas1 konklus1uvdnii joavdat. Riektegáldooahpu dábálas1 ovdanbuktin lea Eckhoff, Rettskildelćre (2. dea. 1987 buo. 3. dea. 1993) girjjis, sierragaz1aldagaide mat giddodagaide gullet, sáhttá c1ujuhit Falkanger, Tingsrettslige arbeider (3. dea. 1990) I kap. ja Tingsrett (1993) I kap. Makkár dagaldagat leat c1uoz1z1ovac1c1at boahtá konkrehta dilálas1vuod1ain, ja makkár deattu bidjá juohke dagaldahkii, rievdá maid ás1s1is ás1s1ái. Oppalac1c1at leat liikká dihto dagaldagat mat leat erenoamás1 dehálac1c1at. Láhkatekstii biddjo danne mearrideaddji deaddu, erenoamáz1it jus ovdabarggut állanit seamma beallái go "láhkateavstta lunddolas1 lohkan". Nuppi beales njuolvuduvvo láhkateavstta mearkkas1upmi sakka jus ovdabarggut c1ájehit láhkateavstta leat váilevas1, ja várra boastut báhkkoduvvon láhkaaddi áigumus1aid mielde. Ovdabarggut sáhttet maid c1ájehit lága leat vuod1d1uduvvon ii doallevas1 duohta vud1d1osii117 dahje ahte ii leat jurddas1uvvon mo dát c1uohcá. Danne ii sáhte oppalac1c1at logahallat makkárge c1uoz1z1ovas1 riektegáldoosiid dievaslas1 listtu, iige diehtit mat dáin leat dehálamos (makkár lea nu gohc1oduvvon "harmoniserenc1uolbma"). Daid gaz1aldagaide mat dán c1ielggadeamis galget gied1ahallot, sáhttá liikká dadjat juoidá dasa makkár riektegáldooasit vuohc1c1an gártet leat áigeguovdilat. (1) Guovddáz1is lea nugo juo geaz1uhuvvon, c1állon láhka - ja ovddimuc1c1as dás lea Vuod1d1oláhka. Dáid láhkaovdabarggut leat midjiide dehálac1c1at lága áddemis. Sáhttá maid leat nu ahte ovtta lága ovdabarggut sáhttet leat veahkkin dasa mo eará lága galgá áddet. (2) Riektegeavadis118 sáhttá leat stuorra mearkkas1upmi, erenoamáz1it Alimusrievtti mearrádusain. Muhto maiddái vuolleriektegeavadii119 sáhttá bidjat deattu earret konkrehta dáhpáhussii. Dát guoská erenoamáz1it mas ii leat dus1s1e okta, muhto moanat c1ielga vuolleriektemearrádusat mat gusket seamma riektesuorgái120. (3) Eiseválddiid geavat (hálddas1angeavat121) lea dávjá c1uoz1z1ovas riektegáldu. Hálddas1angeavadis sáhttá maid leat mearkkas1upmi go mearrida priváhta ja almmolas1 gaskasas1 eaiggádus1s1andilálas1vuod1aid, mii boahtá ovdan ee. viiddis riektegeavadis mii lea stáhtaalmennehiid ektui. Ii leat datte nu ahte eiseválddiid beale juohke geavadii sáhte bidjat vahát mearkkas1umi priváhta beliide. Doarvái lea c1ujuhit Hoĺsdupmui Rt. 1940 s. 407 415. siiddus, mas vuosttasjienasteaddjit122 geardduhit ja guorrasit c1uovvovaz1z1ii Bruĺs-duomus, buo. Rt. 1935 s. 876: "Go Stáhta háldduidis123 bokte guhkit áiggi lea váikkuhan bohciiduvvon eahpec1ielggasvuhtii, de lea váttis dahkat earágo guorahallat mii báikkálas1 diliide lunddolac1c1at galggas1ii leat. Galggas1ii nu bures go vejolas1 head1us1tit ahte guhkit áiggi head1us1tus almennetrievtti c1ad1ahit, mii mu mielas boahtá hálddas1eami boasttoáddejumis, galgá dagahit vuoigatvuod1amanaheami124..." Muhto muhtumin sáhttá maiddái vearrivuod1alas1125 geavat manahit vuoigatvuod1a gili ássiide. Dás sáhttá c1ujuhit Beiarn/Skjerstad-dupmui Rt. 1991 s. 1131 ahte lei go gilis stáhtaopmodahkii almennetvuoigatvuohta. Dás eai c1uvvon Bruĺs- ja Hoĺs- duomuid oaiviliid Davvi-Trřndelága almennetdilálas1vuod1aid dáfus: "Seamma go Meahccekommis1uvdna, de in oainne munge ahte duomut mat leat Davvi-Trřndelága almennehis, ja riekteovdánemiide maidda dát duomut leat vud1d1osa bidjan, leat mearrideaddji Nordlándda riektedillái. Died1ut mat leat álgovuolggalas1 almennetvuoigatvuod1as ja gii de mahkás1 dasa galggas1ii leat vuoigaduvvon, lea eahpevissásat Nordlándda dáfus. Sisabahkkemat leamas1 garrasat ja njuolgguslat126, ja árrat dihtto rán1ggás1tanrievttálas1127 geavada. Dasa lassin lea maid hui c1ielga prinsihppaduopmu Veikvatnet-ás1s1is (Rt. 1918 s. 454 buo. vulobealde) ja ásahuvvon riektedilálas1vuohta lea doalahuvvon Nordlánddas man1n1ilgo lea nuppástuvvon Davvi-Trřndelágas." Mii lasihastit ahte erenoamáz1it Finnmárkkus ferte várrogasat deattuhit hálddas1eami geavada, dannego sin eavttuid mielde geat min ovdal dáppe ásse, ledje heajut vejolas1vuod1at váikkuhit hálddas1angeavadii go riikkas mud1ui, buo. 2.2.5. oasi mas c1állo sápmelac1c1aid erenoamás1 riektedilis. (4) Priváhta beliid duohta ja rievttálas1 hálddut leat dehálac1c1at go mearrida eaiggádus1s1an- ja vuoigatvuohtadiliid. Dás lea doarvái c1ujuhit dolos1 áiggi rájes geavaheami128 ja oamasteami129 riekteásahusaide130, buo. 2.2.3. oasi vulobealde. Stáhta maid sáhttá láhttet dego priváhta bealli, mihtilmasat go áimmahus1s1á beros1tumiidis giddodagaid eaiggádin. Lasihuvvo ahte muhtumin sáhttá eahpidit sáhttágo stáhta beali hálddu atnit priváhtarievttálaz1z1an dahje almmolas1rievttálaz1z1an. (5) Velá okta c1uoz1z1ovas1 riektegáldooassi leat rád1d1ejeaddji riekteáddejumit. Giddodagaid dáfus lea erenoamáz1it sin áddejupmi geain lea lagas1 gullevas1vuohta opmodahkii - duohta dahje vejolas1 geavaheaddjin - mii lea miellagiddevas1. Muhto maiddái stuorit birrasiid áddejupmi sáhttá leat mearkkas1an veara. Erenoamás1 deattu bidjá died1usge riekteáddejupmái jus sii geat leat gilvaleaddjit leat ovttaoaivilis. (6) Juridihkalas1 girjjálas1vuhtii lea biddjon hui stuorra riektegáldolas1 deaddu daid ávdnasiid, oaiviliid ja ákkaid bokte mat dákko ovddiduvvojit, muhto maiddái go c1álli sáttá adnot ás1s1edovdin árvvuin ja autoritehtain. (7) Duod1alas1vuod1at váldojit maid vuhtii. Vuosttaz1ettiin jurddas1uvvo dalle riektec1ovdosa131 ("bohtosa buorrevuod1a") váikkuhusaid ja govttolas1vuod1a árvvos1tallamis. (8) Loahpas ferte namuhit álbmotrievtti. Giddodagaid riektedilálas1vuod1a132dáfus, lea álbmotrievttis dus1s1e spiehkastahkan mearkkas1upmi, muhto opmodatvuoigatvuhtii ja giddodagaid vuoigatvuod1aide Finnmárkkus, lea dát earaláhkai - nu gal ahte lea váttis dadjat vissásit goas álbmotriekti galgá leat c1uoz1z1ovas1 ja makkár deattu de galgá dasa bidjat. Álbmotriekti riektegáldun lea eanet c1ilgejuvvon vulobealde 2.2.5. oasis, muhto 2.4. oasis fas eanet ovddiduvvo muhtun álbmotriektenjuolggadusain main lea erenoamás1 mearkkas1upmi sápmelac1c1aide. 2.2.3 Dolos1 áiggi rájes geavaheapmi ja cieggan riektedilálas1vuod1at Dábalac1c1at gal lea od1d1a riektegáldoosiin eanet deaddu go boarrasat osiin. Áibbas ovttageardánit guoská dát lágaide ná: Od1d1asat láhka manná boarrasat lága ovddabeallai, jus eai leat erenoamás1 árttat eará dahkat - omd. ahte ovdabarggut c1ájehit ahte boarrasat láhka berres1ii doalahuvvot ainjuo dan erenoamás1 ás1s1is mii dál galggas1ii árvvos1tallot. Muhto giddodagaid dáfus ii nuppástuva nu jod1ánit, ja boarrasat riektegáldoosiin sáhttet danne leat olu stuorát vuostálastinnávccat od1d1asat vuostá go mii lea olu eará surggiin. Vuod1d1oprinsihppa giddodagaid dáfus lea ahte mii lea leamas1 gustojeaddjin ovddez1is, ain lea mearrideaddjin. Olu dákkárac1c1at leat 1687 láhkagirjjis, buo. ge NL 3-12-1, 3 ja 6 ja 5-11-2, 4 ja 11 giddodagaid eaiggádus1s1an- ja vuoigatvuod1adiliide. Dálá áiggis lea lunddolas1 c1ujuhit dolos1 áiggi rájes geavaheami riekteásahussii(buo. ruot1a rievtti "urminnes hävd") mii justa gusto giddodagaid vuoigatvuod1aide. Brćkhus & Hćrem dolos1 áiggi rájes geavaheami ovddideamis, Norsk tingsrett (1964) girjjis addo c1uovvovas1 álggaheaddji ies1láhki (s. 604 c1uo.): "Dolos1 áiggi rájes geavaheapmi lea riekteásahus mas eahpitkeahttá lea eanet agi patina go dan c1ielggasvuohta. Sáhttit dus1s1e álggahettiin dadjat ahte ásahus c1ujuhivc1c1ii133 leat vud1d1osin dihto giddodagaid vuoigatvuod1aide dakkár oktavuod1ain gos dilit leat bisson ja leat adnon govttolaz1z1an134 dihto guhkit áigodagas. ...Dolos1 áiggi rájes geavaheapmi lea namuhuvvon muhtun láhkamearrádusain ja eaktuduvvon muhtun earáin. Dáid mearrádusaid sáhttá navdit leat kasuistalac1c1at dábálat vierroriektenjuolggadusaid ektui." Dasto logahallo makkár joavkooktavuod1ain dolos1 áiggi rájes geavaheapmái biddjo mearkkas1upmi: - eará olbmo opmodaga geavahanvuoigatvuohta maid ii sáhte c1uoc1c1uhit, - vuoigatvuod1at almennetdiliin, - buohkaidvuoigatvuod1a ja sierravuoigatvuod1a rádjá, - vuod1d1onoad1it135 . Oaidnit ártta aiddostahttit136 ahte dolos1 áiggi rájes geavaheamis sáhttá maid leat mearkkas1upmi eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vud1d1osin, buo Rt. 1986 s. 583 mas jerro ahte leigo muhtun guovlu priváhta opmodat vai atnuigo dat leat almennehin. Lea maid nággejuvvon das ahte leago dolos1 áiggi rájes geavaheapmi duod1as1tus dahje iehc1anas háhkanvuod1d1u, buo. Brćkhus & Hćrem op. cit. s. 608 c1uo., lassi c1ujuhusaiguin. Rĺdsegn 6 Sivillovboktutvalet (1961) s. 15 c1ujuhuvvo ahte geavatlac1c1at "ii daga olus mange guvlui, oainnes1 dal duon dahje dán láhkai, go dolos1 áiggi rájes geavaheapmi lea duod1as1tus maid lea váttis duod1as1tit vuostá". Mii guorrasit gal Siviilaláhkagirjelávdegotti cealkámus1s1ii, muhto lasihastit ahte jus dolos1 áiggi rájes geavaheapmi ii dohkkehuvvo iehc1anas háhkanvud1d1osin, lea áibbas1 c1ielggas ahte "cieggan geavaheapmi" ("cieggan vuoigatvuod1at") sáhttá leat nu. Gos lea cieggan geavaheapmi, dohkkehit duopmostuolut duohta dili. Buorre ovdamearka mo duopmostuolut dán riekteásahusa geavahit, c1ájeha Dale-duopmu Rt. 1961 s. 1163. Gaz1aldat lei ahte leigo vuovdeeaiggát maid eatnama eaiggát. Go vud1olac1c1at lei mannan duod1as1tusávdnasa c1ad1a celkkii ovttajienalas1 alimusrievtti hálli137: "Oainnán nu ahte gitta 1955 rádjai lea leamas1 ovttamielalas1 áddejupmi maid sáhttá ruovttoluotta c1ujuhit ainjuo gitta 1840-jagiide, ahte eatnamat mat leat dan guovllu siskkobealde mii namuhuvvo Dale vuovdin gullá vuovddi eaiggádii. Lágamánneriekti138 unnitloguin ádden c1ielgasit ahte dál ii sáhte roggat ásaiduvvon vuoigatvuod1a diliid dan vuod1ul ahte dát badjel 100 jagi boares áddejupmi lea boastut. Mud1ui in sáhte, nugo ovdal lean dadjan, gávdnat doarvái ártta miehtásit c1uoc1c1uhit ahte áddejupmi ii leat riekta álgoálggus, ja ahte dat eaktu maid Daleálbmot lea bidjan vuod1d1un iez1aset c1uoc1c1uhusaide oppanassiige lea gávdnamis" (min kursiveren). Kursiverejuvvon sánit mearkkas1it ahte riektedilálas1vuohta sáhttá nuppástuvvot vádjit 100 jagis. Vuod1d1oprinsihppa ahte riekteposis1uvnnaid139 sáhttá manahit (nuppi beale mielas) ja háhkat (nuppi beale mielas) guhkit áiggi geavaheamis, heive min dovddus riekteásahusaid mielde - erenoamáz1it lea árta c1ujuhit oamastannjuolggadusaide140, buo. juovlamánu 9.b. 1966 nr. 1 árbelága. Mii cieggan geavaheami njuolggadusaid ies1láhki (dahje dolos1 áiggi rájes geavaheami njuolggadusat) lea, lea ahte háhkan- ja manahaneavttut leat eará ja eaige nu dárkilat go oamasteami hárrái. Dale-duopmu ii leat áidna. Sáhttá maid c1ujuhit Rt. 1918 II s. 32 Veivannet birra, Rt. 1963 s. 370 Lĺgen-bivddu birra ja Rt. 1983 s. 569 Vansjř birra. Maiddái Hoĺs-duopmu Rt. 1940 s. 407 c1ájeha mo dábálas1 riekteásahusa cieggan geavaheapmi adnojuvvo. Min oktavuod1as lea erenoamás1 mearkkas1upmi Vinstra-duopmu Rt 1963 s. 1263. Soahpameahttunvuohta lei ahte leigo almennetvuoigaduvvomiin vai stáhtas almennet eaiggádin vuoigaduvvon láigosisaboad1uide c1áhcerusttethuksemiin almennehis. Gielddarievttis lei sundi unnitlogus, muhto Alimusriekti guorrasii su jienasteapmái141 , mas ee. daddjo: "Rievtti unnitlohku, rievtti ovdaolmmos1 ii oainne ártta lagabut c1ilget almennetvuoigatvuod1a historjjálas1 ovdáneami, go son lea ovttaoaivilis ás1s1evuloz1in142 (namalassii stáhtain) ahte vuohc1c1an ferte deattuhit dálá gustojeaddji vuoigatvuod1a. Son lea maid ovttaoaivilis ás1s1evuloz1iin ahte dál leat cieggan vuoigatvuod1at almennetvuoigatvuod1aid dáfus, ja ahte dáid cieggan vuoigatvuod1aid mielde ferte c1uoc1c1uhit ahte stáhta lea stáhtaalmenneha eaiggát. Meinich-Olsen dadjá girjjistis Norsk Almenningsret, mii ilmmai 1928 105. siiddus: "Veadjá leat nu ahte gáldoguorahallamat ain sáhttet nannudit ahte muhtun vuolggasajit maid lean bidjan vuod1d1un historjjálas1 ovdáneapmái, eai leat riekta. Ja lea died1usge álo stuorra mearkkas1upmi ahte historjjálas1 ovdáneapmi c1ielggaduvvo ollásit. Jus datte ferte navdit ahte dihto vuoigatvuod1adilli man1it áiggis lea cieggan, de oaivvildan ahte dán ferte doahttalit, ja ahte vejolas1 riektehistorjjálas1 dutkamiid od1d1a bohtosat justa dán vuoigatvuhtii oz1z1ot dus1s1e sekundeara mearkkas1umi." Rievtti ovdaolmmos1 navdá dán leat riekta go c1állui, ja ahte vuoigatvuod1adilálas1vuohta mii mearkkas1ii ahte stáhta lei dohkkehuvvon stáhtaalmenneha eaiggádin dalle juo lei cieggan, ja riekti oaivvilda dán vuoigatvuod1adilálas1vuod1a dál sáhttit leat ain eanet cieggan - almmá vuostálastima haga nu go leamas1 vássán áiggis gitta das rájes go advokáhta Schiefloe almmuhii girjjiidis jagiin 1952 ja 1955. Jus galggas1 leat riekta, nugo Schiefloe c1uoc1c1uha, ahte historjjálas1 boasttovuhtii vuod1d1uduvvo ahte stáhta lea gártan stáhtaalmennehiid eaiggát, de ferte dát liikká goasnu s1addat gustojeaddji vuoigatvuohtan go buot riekteovdáneapmi - teoria, lágat oktan ovdabargguin ja riektegeavat - c1uoz1z1u boasttoáddejumis doarvái guhká. Meinich-Olsen lea nugo riekti lea ádden oaivvildan ahte doarvái guhkes áigi lei gollan juo 1928:s go c1álii girjjis, ja rievtti ovdaolmmos1 ii eahpit ahte dál - 30 jagi man1n1il - lea gollan nu guhkes áigi ahte c1uoc1c1uhuvvon boasttoáddejupmi lea s1addan cieggan vuoigatvuod1adilálas1vuohta" (min deattuhusat). Beiarn/Skjerstad-duomus, buo. Rt. 1991 s. 1311, lea maid vuod1d1udeaddji mearkkas1upmi. Nugo namuhuvvon 2.2.2. oasis lei dás gaz1aldat ahte leigo giliin almennetvuoigatvuohta stáhtaopmodagas. Das mii lea geardduhuvvon Bruĺs- ja Hoĺsduomuin ja Davvi-Trřndelága ovdáneamis, daddjo viidásat alimusrievtti ovttajienalas1 duomus: "Veikvatnet-duomu (Rt. 1918 s. 454) man1n1il lea dál gollan badjel 70 jagi. Mo dal les1 álgovuolggalas1 almennetvuoigatvuod1ain, lea dál gollan nu guhkes áigi man1n1il go stáhta ies1 ásaiduvvui vuovddi dábálas1 eaiggádin, ahte dát lea oalát juo cieggan. Dás lea unnimus 150 jagis sáhka ja várra 200 jagis. Sáhttá dalle jearrat leago govttolas1 ahte Nordlándda eanadoalliin galgá leat heajut dilli stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid ávkkástallamis go eanadoalliin riikkas mud1ui. Jus ásaiduvvon dili galgá nuppástuhttit, ferte dán dalle dahkat láhkanuppástusain dahje jus stáhta eaiggádin bidjá doaimmaid johtui." Mii dás lea daddjon, mearkkas1a c1uovvovac1c1a: 4.2.9 Mii oktii lei riekta, ii dárbbas1 dan leat dál - ii eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as, iige eará vuoigatvuod1adiliin. Dát guoská vaikko nuppástusa vuod1d1u ii leat c1áboc1ielga143 soahpamus1, dahje c1ielga bággolonistan144- dahje láhkamearrádusat, muhto leat vuolggahuvvon boasttoáddejumiin - ja várra vel boasttoáddejumiin maid dan áiggis illá sáhtii addit ándagassii. (2) Vuoigatvuod1adilálas1vuod1aid dákkár nuppástusat sáhttet leat duod1as1tuvvon oamastannjuolggadusaid, dolos1 áiggi rájes geavaheami, dahje cieggan vuoigatvuod1adilálas1vuod1aid bokte. Sáhttá jearrat leatgo dolos1 áiggi rájes geavaheami ja cieggan vuoigatvuod1adilálas1vuod1at okta ja seamma riekteásahus, muhto mii áddet dan vuosttaz1ettiin terminologalas1 gaz1aldahkan, maid ii dárbbas1 dárkilat c1ilget dán oktavuod1as. (3) Dálá vuoigatvuod1adilálas1vuod1a mearrideami dihte, ii dárbbas1 álo nu guhkás ruovttoluotta áiggis mannat: Jus sáhttá duod1as1tit oktilas1 geavaheami ja guottu, sáhttá 20 (muhtumiin 50) jagi áigodat leat doarvái oamastusháhkamii. Earret dáid háviid c1ájeha Dale-duopmu (Rt. 1961 s.1163) ahte vádjit 100 jagi lei doarvái vuod1ustit háhkama. Muhto dát ii mearkkas1 ahte vádjit 100 jagi ferte álo gáibidit, dahje ahte vádjit 100 jagi álo lea doarvái, go áigemearri ferte leat konkrehtalat ja girját árvvos1tallamis go lea gaz1aldat háhkamis dolos1 áiggi rájes geavaheami ja cieggan vuoigatvuod1aid njuolggadusaid mielde. Sihkkarvuod1a dihte lasihuvvo ahte go árvvos1tallá lea go duod1ai cieggan dilli, boahtá dát oppalas1 konkrehta árvvos1tallamis, ja erenoamás1 duohta diliid Finnmárkkus ferte vuhtii váldit go ásahus galgá das adnot. Dábalac1c1at ferte duhtat c1ujuheamen ahte mas lea leamas1 sierra julggas1tus145 ja arahis146 geavahus, ferte oanedat áigi go 100 jagi leat doarvái. Gokko geavahus lea leamas1 vuorjjibut, ferte baicce guhkit áiggi atnit ovdal sáhttá hállat cieggan riektediliin. Guhkit áiggi gáibádusa sáhttá maid jurddas1it go son dahje sii geaidda c1uohcá, gullet jovkui mii lea veahás1 olggobeal stuorraservodaga, ja omd. giellaváttisvuod1aid geaz1il, eai leat nu álkit sáhttán bealus1tit beros1tumiideaset buo. Rt. 1979 s. 492 man birra lea vulobealde 2.2.5. oasis c1állon. 2.2.4 Báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuohta Jus Riektejoavkku loahppaárvalus lea ahte giddodagaid vuoigatvuod1at Finnmárkkus leat earáláganatgo dábálas1 njuolggadusat ja prinsihpat mat riikkas mud1ui gustojit, de lea aiddostahttán erenoamás1 riektedili dán riikaoassái. Sáhttá de leat sáhka báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuod1as mii juogo lea origineara (álgovuolggalas1) - namalassii ahte lea leamas1 vuostá dábálas1 dáz1a vuoigatvuod1a, dahje kontreara - namalassii ahte lea ovdánan vaikko lea leamas1 dábálas1 dáz1a vuoigatvuohta. Dálá oktavuod1as geavahuvvo datte báhkkodeapmi vieruiduvvan vuoigatvuohta erenoamás1 riektehámáiduvvamiin147 Finnmárkku fylkka osiin. Dán oktavuod1as sáhttá oanehac1c1at namuhit muhtun geavatlas1 gaz1aldagaid. Historjjálas1 ávdnasis earuhuvvo148 dávjá Finnmárku sierra osiin (omd. nugo Schnitler earuhii gaskal "priváhta dáz1a Finnmárkku" ja Norgga-Ruot1a, dahje Norgga-Ruot1a-Ruos1s1a dahje Norgga-Ruos1s1a gaskasas1 oktasas1guovlluid). Danne livc1c1iige lunddolas1 navdit ahte riektenjuolggadusat ainjuo muhtun c1uoggáin ledje sierraláganat. Riektejoavkku eanetlohku (Jebens ii leat dán c1uoggás ovttaoaivilis eanetloguin, buo. su sierraoaivila149 eanetlogu oamastanvuoigatvuod1a c1ielggadeamis ovddes1 matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus (geahc1a 4.1 A ja B oasi)).ii leat datte gávdnan makkárge mearrideaddji c1uoggá sáhttit c1uoc1c1uhit ies1gud1et riektenjuolggadusaid dákkár erohusaid mielde, ja danne dárbbas1uvvoge dárkilat c1ilget gáibádusaid maid livc1c1e ferten bidjat Finnmárkku "rievttálas1 juohkimii". Dehálat lea sáhttit báikkálac1c1abut gávdnat vieruiduvvan riektehámáiduvvamiid. Lagamus ovdamearkkat fertejit leat Álttá, Njávdáma150 ja Deanu sierra luossabivdonjuolggadusat, buo. 3.7.3. oasi vulobealde. Dálá oktavuod1as lea doarvái namuhit ahte mii vuod1d1udit lágaide nu viidát go dat gávdnojit (buo. geassemánu 23.b. 1888 lága nr. 1 Deanu bivddu birra), ja mud1ui dábálas1 prinsihpaide vieruiduvvan vuoigatvuod1a c1ujuheapmái, buo Eckhoff, Rettskildelćre, 2 dea. (1987), s. 226 c1uo. Lasihuvvo ahte dávjá sáhttá báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuod1a vuod1d1ud1it dolos1 áiggi rájes geavaheami njuolggadusaid mielde. Viidásat sáhttá namuhit ahte erenoamáz1it Finnmárkkus sáhttet leat vierut dahje cieggan geavaheapmi mat leat áibbas nuppeláhkai dábálas1 lágaid. Mii bidjat vuod1d1un ahte vierru sáhttá birgehallat dábálas1 lágain, muhto datte lea váttis mearridit mii de dárbbas1uvvos1ii dábálas1 minsttarii. Ferte dohkkehit duod1as1tit ahte muhtun riektenjuolggadusat sáhttet leat erenoamás1 ceaggái vuostálasti virrui151, ja eará njuolggadusat fas álkit c1áhkkejit saji. Viimmat sáhttá c1ujuhit ahte buohkaidvuoigatvuod1a vejolas1 buhttenrievttálas1 suodjalusas sáhttá muhtumin leat gaskavuohta báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuhtii. Vuolgasadji lea ahte buohkaidvuoigatvuod1at eai leat suodjaluvvon; gii gillá go ii s1at sáhte ávkkástallat buohkaidvuoigatvuod1a meassamiid152 geaz1il, ii buhtaduvvo, buo. 2.3.3.5. oasi. Sáhttá datte earáláhkai gártat go nana ja guhkesáiggi geavahan- ja ealáhusberos1tumit guoskkahuvvojit. Buorre govvádus lea Gáivuonduopmu Rt. 1985 s. 247. Nu go dárkilat c1ielggaduvvo 3.4.4. oasis, oac1c1ui dán ás1s1is báikkálas1 vuotnabivdojoavku buhtadasa geahpeduvvon bivdosállas1a ovddas elfápmorusttethuksema dihte. Ná sáhttá maid buohkaidvuoigatvuohta Finnmárkkus leat suodjaluvvon. Mii vuod1d1udit dasa - nugo mud1ui - ahte suodjalangaz1aldat ferte mearriduvvot seammaláhkai go riikkas mud1ui. 2.2.5 Sápmelac1c1aid vuoigatvuod1at erenoamáz1it Sápmelac1c1ain sáhttet leat erenoamás1 vuoigatvuod1at eatnamiidda ja c1áz1iide sierralágaid153 bokte mat nannejit154 dálá dahje ásahit (od1d1a) vuoigatvuod1aid. Dehálamos ovdamearka lea geassemánu 9.b. 1978 nr. 49 boazodoalloláhka. Dasto sáhttet sápmelac1c1ain leat leamen sierra vuoigatvuod1at bajábealde namuhuvvon prinsihpaid vuod1ul. Njuolggadusat ja prinsihpat fertejit mud1ui leat seamma, muhto sápmelac1c1aid (dahje sámejoavkkuid) erenoamás1 ealáhus- ja eallindilit, sáhttet leat dehálac1c1at, na várra mearrideaddjin. Riektegeavat c1ájeha ahte boazoealáhusas lea sierra riektesuodjalus. Dán suodjalusa mearkkas1upmi c1ielggaduvvo eanet 3.17.9. oasis, muhto ferte dadjat juoidá dan dihto beliide maiddái riektegálddolas1 oktavuod1as. Guovddás1 mearrádus lea Álttesjávrri-duopmu (Rt. 1968 s. 429). Álttesjávrri buod1d1un mielddisbuvttii ahte guokte ruot1a "c1earu" (namalassii boazodoallo ovttahagat) masse guohtuneatnamiid ja guollebivddu maid ledje guhkit áiggi doaimmahan. Go meassamat ledje "fásta ja olu geavahan guohtunbáikkis ja bivdosajis", geatnegahtii baicce Alimusriekti bággolonisteaddji155 máksit buhtadasa (s.438). Man1it áiggi geavadis lea deattuhuvvon ahte dát mearrádus addá boazodoallovuoigatvuhtii bággolonistanrievttálas1156 suodjalusa, buo. Rt. 1975 s. 1029 (Rřssĺga-duopmu guohtuneatnamiid manahanbuhtadas) gos ee.daddjo: "In oainne ovddiduvvon ás1s1is dárbbas1uvvot dárkilat c1ilget boazodoallovuoigatvuod1a sisdoalu. Anán leat doarvái deattuhit ahte ferte dadjat sápmelac1c1ain leat vuoigatvuod1a bohccuiguin bargat, ja ahte dát vuoigatvuohta prinsihpas lea suodjaluvvon, nu ahte ferte buhtaduvvot bággolonisteami geaz1il. Dát ferte adnot mearriduvvon Rt. 1968 429. siiddus. ... Lea árta deattuhit ahte mas lea buhttenrievttálas1 suodjalus bággolonisteami bokte, lea sápmelac1c1aid boazodoallu ealáhussan. Lea boazoealáhusc1orgi árbevieruiguin ja mihtilmasvuod1aiguin sápmelac1c1aid eallinvuogis ja eallinvud1d1osis masa lea addon buhttenrievttálas1 dohkkeheapmi ja suodjaleapmi." Guovddás1 c1uokkis Rřssĺga-ás1s1is lei ahte leigo gierdan rádjá157, namalassii ahte unnit meassamat eai dárbbas1 buhtaduvvot, buo. gránnjálága prinsihpa (geassem. 16.b. 1961 nr. 15) § 2. Dán mearrádusa ii sáhttán njuolga geavahit, muhto mearriduvvo ahte maiddái boazoealáhusa rievttálas1 suodjalusa oktavuod1as lea sáhka dohkkehuvvon rájás ja heivehangeatnegasvuod1as: (Moanaid eará ás1s1iin lea leamas1 riidu das ahte leago gierdan rájá rihkkun, buo. Rt. 1985 s.352 (Meavki), 1986 s. 364 (Áilegas) ja 1986 s. 1370 (In1ggás1guolbban). Mud1ui c1ujuhuvvo suokkardallamiidda 3.17.9.2.2. oasis.) "Od1d1agilvima ja doallonuppástuhttima bokte sáhttet priváhta eanaeaiggádat álggahit doaimmaid maid boazosápmelac1c1at fertejit dohkkehit ja masa fertejit boazodoalu heivehit. Seammaláhkai galget boazosápmelac1c1at, almmá buhtadasa haga, dohkkehit ahte eiseválddit - dábálas1 ávkkálas1 áigumus1aid ovddideames - álggahit doaimmaid mat almmá boazodoalu ealáhusvud1d1osa lihkaheamen, sáhttet dahkat ahte sápmelac1c1at fertejit veahás1 nuppástuhttit jod1ihanvuogi dahje duovdagiid geavaheami guohtunvieruid. " Go boazoealáhus lea ná suodjaluvvon, de dat váikkuha árvvos1tallamis ahte leago buhtadangáibádus boarásmuvvan, buo. Varfjell/Stifjell-ás1s1i (Rt. 1979 s. 492). Ollislas1 árvvos1tallama vuod1ul gávnnahii Alimusriekti dás leat dakkár erenoamás1vuod1at ahte ii sáhttán leat boarásmuvvan vuoigatvuod1ac1ádjádusa158 prinsihpa mielde. Daddjo ee.: "Ferte datte erenoamáz1it deattuhit erenoamás1vuod1a mii sápmelac1c1ain lea c1earddalas1 unnitálbmotjoavkun. Sin váilevas1 oahppu ja giellamáhttu leat guhkit áiggi head1us1tan sin gulahallamis stuorraservodagain - head1us1tusat mat eará sajiin maid leat deattuhuvvon sin sierralágan eallindili geaz1il. Sis ferte guhká leat leamas1 dakkár dovdu ahte fertii váttisvuod1at c1ad1a mannat jus galggai oaz1z1ut vuoigatvuod1aid stuorraservodaga ektui." Lez1z1etgo dát oainnut maid adnon eará oktavuod1ain ja sámevuoigatvuod1adiliin boazodili olggobealde lea váttis vissásit cealkit. C1earddalas1vuohta sierra riektegáldun lea aiddo guoskkahallon Trollheimen-ás1s1is (Rt. 1981 s. 1215, buo. lágamánnerievtti cealkámus1aid erenoamáz1it s. 1245). Erenoamás1 riektegáldolas1 gaz1aldagat gusket álbmotrievttálas1 ja stáhtarievttálas1159 geatnegasvuod1aide mat norgga stáhtas leat eamiálbmogin ja unnitálbmotjoavkun sápmelac1c1aid ektui. Eanet dáid geatnegasvuod1aid birra lea máinnas1uvvon 2.4. (ON-konvens1uvnna siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid birra 27. artihkkalis ja ILO-konvens1uvnnas nr. 169 eamiálbmogiid ja c1earddalas1 álbmogiid birra) ja 2.5. osiin (Vuod1d1olága § 110 a). Sáhttá datte namuhit ahte Alimusriekti Áltá-ás1s1is, buo. Rt. 1982 s. 241, cealká ahte meassamiid mat dása guske, ii sáhttán eahpitkeahttá atnit lea rihkkun makkárge álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid masa Norga lei c1adnon (geahc1a erenoamáz1it s. 299). Das rájes lea Norga dohkkehan ILO-konvens1uvnna ja dasa lassin lea álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid digas1tallan jotkojuvvon, ee. Sámi vuoigatvuod1alávdegotti bokte NAC1 1984:18 s. 228 c1uo. Stuorra mearkkas1upmi lea maid geassemánu 12. b. 1987 sámelága nr. 56 ovdabargguin, buo. erenoamáz1it Od. prp. nr. 33 (1986-87) s. 37 ja s.111 c1uo. Dasa vel laktása 1988 earrobiddji160 politihkalas1 jurddas1anvuogi Vuod1d1olága § 110 a sámemearrádus. Stáhta- ja álbmotrievttálas1 ovdáneapmi mii bidjá stáhtaeiseválddiide erenoamás1 geatnegasvuod1aid sámeálbmoga ektui, oaz1z1u vuos nu go Riektejoavkku (Jebens:s lea sierraoaivil dán c1uoggás, buo. su riektegáldoovddideami B c1uoggás vulobealde ja su álbmotriektecielggadeami 2.4. oasis B c1uoggás.)eanetlohku oaidná, vuohc1c1an mearkkas1umi dasa mii dás duohko mearriduvvo, omd. stáhta rád1d1ejuvvon eatnamiid ávkkástallamis ja sámeguovlluid vuoigatvuod1aid muddemis. Áigut erenoamáz1it namuhit ahte (dalá) professor Carsten Smith muhtun c1ielggadeamis Guolástandepartementii suoidnemánu 9.b. 1990, (C1ielggadeapmi lea deaddiluvvon Lov og Rett:s 1990 s. 507 c1uo. ja man1n1il Smith:s: «Rettstenking i samtiden», 1992 s. 188 c1uo. Geahc1a mud1ui 2.4.4.4. oasis vulobealde.) konkludere ahte dihto eavttuin sáhttá gáibidit stáhta álggahit sierra doaimmaid suodjalit guolásteami sámi riddo- ja vuotnaguovlluin, ja go stáhtas leat sierra geatnegasvuod1at sámi álbmotjoavkku ektui maiddái mearrabivddu muddema dáfus. Guolástandepartemeanta lea dán dohkkehan, ja 1990 rájes vuhtii váldán sámi beros1tumiid muddenmearrádusaid mearrideamis. Gártágo dán rievttálas1 ovdáneamis maid mearkkas1upmi giddodagaid vuoigatvuod1aide, lea váttis vissásit cealkit. Ávnnas mii dása gávdno lea menddo vánis sáhttit einnostit mo Alimusriekti livc1c1ii láhtten. Mii datte c1ujuhit ahte Riektejoavkku mandáhta lea válddahallat ásahuvvon giddodagaid riektedilálas1vuod1aid Finnmárkkus. Dát riektedilálas1vuod1at leat guhkes proseassa boad1us, mii eanas1 - eaiggádus1s1anvuoigatvuod1aid ja earalágan vuoigatvuod1aid bokte lei c1ielggas ovdalgo Norga guorrasii Siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid ON-soahpamus1s1ii ja man1it álbmotrievttálas1 ja stáhtarievttálas1 ovdaneapmái. Mii navdit ahte c1ájehuvvo ainjuo olu eanet skunálas1vuohta diktimis od1d1a riektegáldoosiid váikkuhit ásahuvvon oapmerievttálas1 posis1uvnnaid, go ii nugo bajábealde namuhuvvon, guoskka sámi ássánguovlluid riggodatávkkástallama boahttevas1 muddemii. Dán oainnu c1ielga doallevas1vuohta lea Olgoriikka- ja vuod1d1udanlávdegotti vuod1d1olága od1d1a § 110 a evttohusa mearkkas1umis (Evtt. S. nr. 147 (1987-88) s. 2): "Lávdegoddi áigu datte c1ujuhit ahte vaikko stuorámus váikkuhus gártá leat politihkalac1c1at ja moralalac1c1at, iige rievttálac1c1at, de mearrádus mearkkas1a maiddái dihto rievttálas1 geatnegasvuod1a stáhtaeiseválddiid beales. Ovdamearkka dihte suodjala dát dáz1a servodaga mud1ui geahc1c1alit bahkkehit bággejuvvon dáruiduhttinpolitihka sámi unnitlohkui. Lávdegoddi deattuha ahte mearrádus ii nuppástuhte riektedili sámiid ja earáid eatnamiid ja c1áziid vuoigatvuod1a hárrái. " B OTTO JEBENS:A OVDANBUKTIN Riektegáldogaz1aldagat Finnmárkku ektui I Finnmárkku rievddalmas161 dilit Finnmárkku dilit leat rievddalmasat mud1ui riikka ektui, vuohc1c1an go dán riikaoasis álgovuolggalac1c1at leat ássan dus1s1e sápmelac1c1at, geat giela ja kultuvrra bokte ovddastit c1earddalas1 unnitlogu Norggas. Dasto lea Finnmárku rievddalmas go dán riikaoasis gáibida stáhta dán riikaoasi eatnamiid eanas1 oasis leat oamasteaddjin (su. 96%). Lea maid c1uoc1c1uhuvvon ahte Finnmárkku ássiin eai lean álggu rájes eará vuoigatvuod1at rád1d1et eatnamiid ja luondduriggodagaid ovddes1 matrikulerekeahtes eatnamiin, go vuoigatvuohta maid stáhta lea ássiide addán, ja maid stáhta goas ihkenassii fas sáhttá ruovttoluotta váldit. 1700-logu rájes lea maiddái leamas1 sierra lágat ja unnit eanet jearggalas1 almmolas1 geavat ja áddejupmi Finnmárkku giddodagaid- ja eanageavahanvuoigatvuod1aide, mii lea earálágan go riikkas mud1ui. Nuppi beales gártet riikkaidgaskasas1 soahpamus1at masa norgga stáhta lea iez1as c1atnan unnitálbmogiid (erenoamáz1it Siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid 1966 ON-soahpamus1) ja eamiálbmogiid ja c1earddalas1 álbmogiid vuoigatvuod1aid ektui (ILO- soahpamus1 nr. 169) oaz1z1ut sierra mearkkas1umi Finnmárkkus dán riikaoasi sápmelac1c1aid geaz1il. Dáid soahpamus1ain ferte navdit leat mearkkas1upmi ee. luondduriggodagaid vuoigatvuod1aide. Dása lassin lea od1d1asit historjjálas1 dutkan id1ihan boares bissovas1 sosiála ja rievttálas1 minstara sámi guovllu giddodagaid rád1d1ejupmái, ja mii ovdal ii lean dovddus dahje ii ainjuo fuomás1uvvon. Hui álki lea navdit ahte dát dilit leat id1ihan áibbas sierra od1d1ajurddas1andárbbu luondduriggodagaid vuoigatvuod1aide Finnmárkkus. Riektegálduid ja siskkáldas riektegáldoosiid gaskasas1 gaskavuod1aid sáhttá maid fertet árvvos1tallat sierranas oainnuin Finnmárkku diliid ektui. Álbmotrievttálas1 ja historjjálas1 od1d1a riektegáldoosiid ferte árvvos1tallat stáhta dálá geavada ja riikka lágaid ektui, erenoamáz1it Finnmárkku eatnamiid vuoigatvuod1aid deasttas. Dán ii sáhte navdit gustot dus1s1e riektepolitihkalas1 áddejumis, muhto maiddái das maid sáhttá atnit gustojeaddji vuoigatvuohtan. Almmá dáid dárbbuid haga ii livc1c1ii várra árta nammadit sámi vuoigatvuod1alávdegotti, ja iige livc1c1ii Riektejoavku ásahuvvon. II Riektegáldolas1 dilli Finnmárkkus, ee. álbmotriektái gaskavuohta (1) Dálá riektegeavat matrikulerekeahtes eatnamiid vuoigatvuod1aide Finnmárkkus lea ráddjejuvvon. Iige leat duopmu mii c1ielgasit ja njuolga mearrida leago stáhtas eaiggádus1s1anvuoigatvuohta dáid eatnamiidda. Ii leat soahpameahttunvuohta fertet c1uovvut norgalas1 riektegáldooahpu maid norgalas1 duopmostuolut mud1ui geavahit ja mat erenoamáz1it leat báhkkoduvvon Alimusrievtti mearrádusain sullasas1 ás1s1iin. Muhto gaz1aldat lea ahte man guhkás dán duod1ai lea vejolas1 c1ad1ahit Finnmárku ektui. Mo bajábealde namuhuvvon álbmotrievttálas1 riektegáldut konkrehtalac1c1at c1uhcet giddodagaid vuoigatvuod1aide, de váilu vuos eanas1 riektegeavat norgalas1 duopmostuoluid beales. Eará osiid giddodagaid riektemearrádusaid dáfus, leat dát dávjá dilit maid ii sáhte sulastahttit Finnmárkku diliin. Jus fuolaheamit geavaha dákkár riektemearrádusaid, de lea álki láhppot. Dán oktavuod1as áiggun erenoamáz1it namuhit duomuid mat leat máinnas1uvvon eanetlogu c1ielggadeami 2.2.3. c1uo. (Rt. 1918 II s. 32 Veivannet Hardangervidda birra, Rt. 1963 s. 370 Lĺgenguolásteami birra ja Rt. 1983 s. 569 Vansjř birra): Dáid mearrádusaid birra máinnas1uvvo eanet vulobealde IV. c1uo. Muhtun ráje gártá riektedied1alas1 dutkama bargun duopmostuoluid ovddit mearrádusaid vuod1ul einnostit makkár oaivilat seamma duopmostuoluin livc1c1e boahttevas1 sullasas1 ás1s1iin. Muhto dát ii leat álo doarvái. Erenoamáz1iit go servodatdilit leat nuppástuvvan, dahje od1d1a riektegáldooasit oz1z1ot mearkkas1umi, sáhttá ovddit riektemearrádusain leat ráddjejuvvon ávki. Dalle livc1c1ii dutkama bargun leat dálá riektegáldoosiid ja duod1alas1 diliid vuod1ul, riekteovdáneapmái ráhkadit od1d1a njuolggadusaid. Duopmostuolut eai sáhte mearridit riekta, jus eai leat doarvái died1ut ás1s1áiguoski rievttálas1 ja duohta mávssolas1 dagaldagain. Dutkama bargu sáhttáge fertet leat doalahit riekteovdáneami ovddabealde, ja bidjat njuolggadusaid mat sáhttet duopmostuoluid muhtun surggiid bargguide leat c1ujuheaddjin. Dát gullá mu mielas Riektejoavkku bargui. (2) Riektejoavkku mandáhtas lea ee. daddjon ahte "bargojoavku ferte maid geavahit riikkaidgaskasas1 ja olgoriikkalas1 rievtti nu guhkás go das sáhttá leat mearkkas1upmi dáz1a rievtti bidjamii dán oktavuod1as". Riektejoavkku eanetlohku ii hilggo ahte álbmotrievttis (riikkaidgaskasas1 rievttis) sáhttá leat mearkkas1upmi dihto riektediliide Finnmárkku giddodagaid hárrái. Daddjoge 2.2.2. oasis (c1uo. 8): "Giddodagaid riektediliide lea álbmotrievttis dus1s1e spiehkastahkan mearkkas1upmi, muhto Finnmárkku giddodagaid eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii ja vuoigatvuod1aide lea dát earaláhkai - nu gal ahte lea váttis vissásit dadjat goas álbmotriekti adnojuvvo leat c1uoz1z1ovas1 ja makkár deattu de galggas1ii dasa bidjat." Datte celko viidásat Norgga álbmorievttálas1 suorggi ovdáneami oktavuod1as 1980-jagiin (2.2.5. c1uo.): "Gártágo dán rievttálas1 ovdáneamis maid mearkkas1upmi giddodagaid vuoigatvuod1adiliide, lea váttis vissásit cealkit. Ávnnas mii dása gávdno lea menddo vánis sáhttit einnostit mo Alimusriekti livc1c1ii láhtten. Mii datte c1ujuhit ahte Riektejoavkku mandáhta lea válddahallat giddodagaid ásahuvvon riektediliid Finnmárkkus." Riektejoavkku golbma lahtu lea dattetge válddahallan dihto álbmotrievttálas1 gaz1aldagaid (2.4 A oasis). Muhto mii bajábealde lea mihtten162 orru c1ájeheamen ahte dát miellahtut leat mealgadii vuollánan barggus válddahallat konkrehtalac1c1abut álbmotrievttálas1 mearkkas1umi luondduriggodagaid vuoigatvuod1ain Finnmárkkus. Ii leat datte mu oaivila mielde doarvái árta Riektejovkui dus1s1e válddahallat giddodagaid riektediliid Finnmárkkus go lea ásaheamen bajábealde namuhuvvon álbmotrievttálas1 soahpamus1aid. Go min duopmostuoluin ain váilo riektegeavat álbmotrievttálas1 riektegáldoosiid mearkkas1upmái luondduriggodagaid vuoigatvuod1ain, leige dehálas1 árta dasa ahte Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi nammaduvvui. Evttohusas maid lávdegoddi ovddidii 1984:s (NAC1 1984:18) lea maid biddjon stuorra sadji c1ielggadit álbmotrievttálas1 mearkkas1umi norgga sápmelac1c1aide, ja lea maid dakko bokte guorahallan vuod1d1oprinsihpaid main lea luondduriggodagaid vuoigatvuod1aide mearkkas1upmi. (3) Mu oaivila mielde leat sihke álbmotrievttálas1 ja historjjálas1 riektegáldooasit menddo unnán deadduhuvvon eanetlogu ovdanbuktimis, sihke riektegálduid oasis ja maid c1ielggadeami 2.4 A oasis. Áiggun dán oktavuod1as aistton Carsten Smith c1ielggadeami Guolástandepartementii (LoR 1990 s. 516-517) dadjat: "27. artihkkal ferte dás man1n1il dohkkehuvvot leat sámi vuoigatvuod1aide nana riektegáldu, sihke politihkalas1, kultuvrralas1 ja rud1alas1 vuoigatvuod1aide, ja dása gulli luondduriggodagaid vuoigatvuod1aide sámi ássan- ja geavahanguovlluin. Sámerievttálas1 joatkkabargguide ferte váldobargun leat konkretiseret dán prinsihpa. ... Dán vuod1ul ferte leat vissis konklus1uvdna ahte norgga stáhtaeiseválddiin lea riektegeatnegasvuohta163 - maiddái eiseválddiid iez1aset álbmotrievtti áddejumis - addit sápmelac1c1aide sierravuoigatvuod1aid nu guhkás go dárbbas1uvvo kultursuodjalusa gáibádusa ollas1uhttimii." Man1imus1 jagiid leat norgga duopmostuolut eanet aht` eanet állaneamen dan guvlui ahte álbmotrievttálas1 riektegáldoosiide bidjet njuolga mearkkas1umi duopmomearrádusaineaset. NAC1 1984:18 c1állá viiddis c1ielggadeami riikkaidgaskasas1 rievtti (erenoamáz1it olmmos1vuoigatvuod1asoahpamus1aid164) ja siskkáldas norgalas1 rievtti gaskavuod1as (s. 154 - 161). Dás daddjo ee.: "Go riikkaidgaskasas1 riektenjuolggadusat leat mearriduvvon olmmos1vuoigatvuod1asoahpamus1ain, de sihke Helgesen ja Smith (Sámi vuoigatvuod1alávdegotti dalá álbmotriektejoavkku lahtut) navdiba norgga duopmostuoluid sáhttit geavahit dákkár njuolggadusaid prinsihpalac1c1at, vaikko gávdnos1ivc1c1ejitge ruossut manni Norgga beal lágat. Smith lea c1uoc1c1uhan dán oaivila guhkes áiggi, sihke riektepolitihkalas1 gaz1aldahkan, namalassii ahte c1oavddus berre leat dakkár ja gustojeaddji vuoigatvuod1a gaz1aldahkan, namalassii ahte Alimusriekti várra dubmes1ii nie (Tidskrift for Rettsvitenskap 1964 s. 371 c1uo.)". Hui olu girjjálas1vuohta lea dáid gaz1aldagaid birra, váldofáddán dahje eará gaz1aldagaid oktavuod1as. Dás ráddjen dus1s1e namuhit erenoamáz1it: Carsten ja Lucy Smith: Norsk Rett og Folkerett (1982), erenoamáz1it s. 207-285, Jan Erik Helgesen: Teorier om folkerettens stilling i norsk rett (1982) ja Torkel Opsahl: Mennesterettighetene i dag - internasjonal forpliktelse og nasjonal gjennomfřring (1978) s. 9 c1uo. Álgovuolggalac1c1at atne leat doarvái, go vuos siskkáldas rievtti bokte lea bohtosii joavdan, iskkadit leago dát álbmotrievttálas1 mearrádusaid vuostá. Dál lea eanet aht` eanet mannamin dan guvlui ahte go mearriduvvo váldágo mielde álbmorievttálas1 riektegálduid, iehc1anas, mielmearrideaddji riektegáldooassin, oktan guoski siskkáldasrievttálas1165 riektegáldoosiiguin. Dákkár vuohki dagaha ahte stáhta álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1at luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid mearrideames Finnmárkkus, fertejit váldot mielde álggus juo, oassin buot guoski riektegáldoosiid oktiigesson árvvos1tallamis. Norgga rievtti álbmotrievttálas1 njuolggadusaid c1ad1aheapmi lea maid guoskkahuvvon Sámi vuoigatvuod1alávdegotti árvalusas NAC1 1984: 18, s. 346, mas ee. daddjo: "Norgga stáhtas lea geatnegasvuohta fuolahit das ahte Norgga eiseválddit c1ad1ahit álbmotvuoigatvuod1alas1 njuolggadusaid. Norgga duopmostuolut leat iez1aset geavadis viehka muddui váldán álbmotvuoigatvuod1alas1 njuolggadusaid vuhtii ovttas Norgga vuoigatvuod1anjuolggadusaiguin. Lea jáhkehahtti, muhto ii sihkkar ahte min duopmostuolut attás1edje dán suorggi álbmotvuoigatvuod1alas1 njuolggadusaide ovdasaji vejolas1 riiddus Norgga vuoigatvuod1anjuolggadusaiguin." |Dás ovdanboahtá ahte ain lea dihto eahpevissisvuohta jus galggas1 norgga duopmostuoluid álbmotrievttálas1 njuolggadusaid geavahit njuolga, ja maid dihto sierra riektesurggiin. Muhto dát ii head1us1 stáhta geatnegasvuod1a ollas1uhttit álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid ee. sámiid ektui. Stáhta gáibádussii Finnmárkku eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii, lea guovddás1 mearkkas1upmi ahte dalá olmmos1vuoigatvuod1asoahpamus1ain jerro stáhta iez1as geatnegasvuod1as ollas1uhttit dahkkon geatnegasvuod1aid dán guovtti álbmotrievttálas1 soahpamus1ain. Ferte dalle jearrat sáhttágo stáhta dus1s1e c1ujuhit alcces "cieggan diliid" eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vud1d1osin, go stáhta mahkás1 geatnegahttá doahttalit sápmelac1c1aid vuoigatvuod1a "duovdagiidda" go lea eamiálbmot ILO-soahpamus1a nr. 169 art. 14 olis, dahje dárbbas1las1 luondduriggodagaid rád1d1envuoigatvuohta ON-soahpamus1a art. 27 olis. Dáid geatnegasvuod1aid stáhtas ferte mu mielas árvvos1tallat juo álggu rájes, ja ferte navdit dain leat mearkkas1upmi sihke eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja mud1ui luondduriggodagaid ektui. Carsten Smith dadjá c1ielggadeamistis Guolástandepartementii 1990:s, Siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid 1966 ON-soahpamus1a 27. artihkkala dulkomis: "Dán vuod1ul ferte leat vissis konklus1uvdna ahte norgga stáhtaeiseválddiin lea riektegeatnegasvuohta- ja maiddái eiseválddiid iez1aset álbmotrievttálas1 áddejumis - addit sápmelac1c1aide sierravuoigatvuod1aid nu guhkás go dárbbas1uvvo kultursuodjalusa gáibádusa ollas1uhtedettiin." Das mii bajábealde c1uoz1z1u ii sáhte mu mielas oaz1z1ut rivttes ja ollislas1 gova Finnmárkku luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid vuoigatvuod1adiliin, almmá stáhta álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid c1uozahusaid vuhtii váldimin, sihke 1966 ON-soahpamus1a 27. artihkkala ja ILO-soahpamus1a nr. 169 mielde. Danne lea mu mielas dehálas1 váili das mo eanelohku meannudii álbmotrievttálas1 gaz1aldagaid ja Finnmárkku luondduriggodagaid riektediliid, go ii leat eanet geahc1c1alan joatkit ja konkretiseret vuoigatvuod1aid prinsihpaid sápmelac1c1aide, mat bajábealde namuhuvvon álbmotriektesoahpamus1ain c1uvvot. Dát guoská erenoamáz1it konkrehtalas1 c1uozahusaide Finnmárkku giddodagaid ja eatnamiid geavahanvuoigatvuod1aid prisnsihpaide. C1ujuhan mud1ui iez1an álbmotriektegaz1aldaga c1ielggadussii 2.4. oasis B. c1uo. III Historjjálas1 riektegáldooasit (1) Sáhttá govttolac1c1at navdit ahte álgovuolggalac1c1at lei geavaheapmi guovddás1amos riektehuksejeaddji166 dagaldat giddodagaid vuoigatvuod1aide. Dalle jurddas1uvvo erenoamáz1it muhtun joavkku dahje maid ovttaskas olbmuid guhkit áiggi jeavddalas1 máhcci167 geavahus. Lágaid lunddolas1 sadji gártá álggus leat muddet vuoigatvuod1aid mat juo leat ásahuvvon geavaheami vuod1ul , seammás go lága mearrádusat várra bidjet ásahuvvon vuoigatvuod1aide c1ielgasit mearkkas1umi. Finnmárkkus lea guovddáz1is ahte riikaoasi ássiid (sápmelac1c1aid ja dáz1aid) geavahanvuoigatvuohta168 oppalac1c1at lea boarrasat go ásahuvvon riekteservodat, ja maiddái boarrasat go stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gáibádus. Dát dagaha c1uolmma mii rievdá riektedilis mas eaiggádus1s1anvuoigatvuohta várra navdo leat álgovuolggalac1c1at juo ásahuvvon, ja eará vuoigatvuod1at (geavahanvuoigatvuod1at) fertejit vuod1ustit ceavzima eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a bálddas dahje dan vuostá. (2) Od1d1asat historjjálas1 dutkan lea nu go 1. c1uo. namuhuvvon, id1ihan hui olu ávdnasiid mat gusket Finnmárkku diliide, ja mat ovdal illába ledje dovdosat ja eai ainjuo olus dain deastta adnon. Ovdameakan sáhttá namuhit ahte ávnnas mii lea almmolas1 c1ielggadeamis NOU 1978:18A "Finnmarksvidda - natur og kultur", 3. ja 4. kap., mas ee. c1uz1z1ot dehálas1 historjjálas1 died1ut. Dáid died1uide sáhttá dál lasihit viehka olu. Dán oktavuod1as berre erenoamáz1it namuhit viiddis ja mávssolas1 ávdnasiid mat leat c1ohkkejuvvon Sverre Třnnesen:a nákkosgirjjis169 "Retten til jorden i Finnmark" (1972, od1d1a dea. 1979). Dát c1álus orru c1ájeheamen ahte erenoamáz1it Finnmárkku guovlluin gos sápmelac1c1at leat ássan, historjjálas1 dovddus áiggi leat bisson ja lea leamas1 geavatlas1 áddejupmi ahte dihto báikkálas1 guovlluin lea oktasas1 luondduriggodagaid rád1d1ejupmi. Earret eará sis-Finnmárkkus, mii gitta 1751 rádjai lei ruot1a juridiks1uvnna vuollásas1, dorjojuvvo ahte dákkár áddejumit mat leat leamas1 báikkálas1 sápmelac1c1ain leat maid duopmostuolut dohkkehan ja bidjan vuod1d1un. NAC1 1984:18 s. 200 lea maid c1ujuhan ahte "norgga ja ruot1a sámiid geavahanvuoigatvuod1as maiddái lea iez1as iehc1anas vuoigatvuod1avuod1us dábálas1 vuoigatvuod1avuod1us1tusain dolos1 áiggi geavaheami birra". Dát cealkka orru dán oktavuod1as erenoamáz1it c1ujuheamen boazosápmelac1c1aide. Muhto lea nana árttat maid áddet ahte maiddái eará sápmelac1c1aid geavaheapmi, mii lea guhkit áiggi doaimmahuvvon, sáhttá dagahan vuoigatvuod1aid dolos1 áiggi rájes geavaheami vuod1ul, juogo sápmelac1c1aide c1earddalas1 joavkun dahje dihto sámejoavkkuide. Dán vuod1ul mii bajábealde lea namuhuvvon navddán ahte Riektejoavku livc1c1ii berren bidjat olu eanet bajábealde namuhuvvon historjjálas1 c1állosa vuod1d1un. Dán oktavuod1as berre galgan c1ielggadit man muttos dás lea leamas1 sáhka rievttálas1 diliin, ja dasto makkár mearkkas1upmi dáid diliin lea leamas1 ovdáneamis ja dan bokte dálá rievttálas1 dillái. Dákkár guorahallan livc1c1ii dábálas1 rievttálas1 jurddas1eami mielde bidjan dárbbas1las1 eavttu árvvos1tallat man guhkás Finnmárkkus lea ásahuvvon "cieggan dilli" nu ahte stáhta eaiggádus1s1á matrikulerekeahtes eatnamiid, ja maid de dákkár stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta mahkás1 mearkkas1a. Vuod1d1un ferte bidjat ahte olu eanet ovdal sáhttá dohkkehit "cieggan dili" mas ovdalis lea leamas1 ásahuvvon vuoigatvuod1at. Riekteeáddejupmi mii baicce "rabas" riektesuorggis hápmas1uvvo, dohkkehuvvo álkit go riekteáddejupmi mii hápmas1uvvo vuostálasti vuoigatvuod1aid gilvvus. Jus eaktuduvvo ahte historjjálas1 álgu lea leamas1 earalágan ovddes1 "privatiivva" norgga guovlluin Finnmárkkus ja álgovuolggalas1 oktasas1guovlluin Ruot1ain, ii sáhte moktege navdit ahte dákkár meannudemiin mii bajábealde lea namuhuvvon joavdá seamma bohtosii dálá Finnmárkku buot guovlluin. (3) Erenoamás1 dehálas1 lea ahte historjjálas1 riektegáldooasit leat oz1z1on lassi mearkkas1umi álbmotrievtti vehkiin. Dát boahtá das go dálá álbmotrievttálas1 soahpamus1at maidda Norga lea geatnegahtton, viggá vuolggasaji ohcat dihto historjjálas1 duohta died1uin. Dát sáhttá ee. guoskat dán álbmotjoavkku historjjálas1 oktavuod1ain gustojeaddji guovlluin, mat sáhttet leat dán joavkku birgenvuod1u hápmas1uhttán (buo. ILO-soahpamus1a nr. 169, 14. art. 1. c1uo. "traditionally occupy" vuolggan). Dahje, nugo lea daddjon ON-soahpamus1a 27. art., ahte mearrádusat ee. geahc1c1alit váfistit vuoigatvuod1a dárbbas1las1 luondduriggodagaide vai unnitálbmogiid kultuvrra sáhttá seailluhit. Go sápmelac1c1aid ektui lea sáhka kultuvrras mii lea vuod1d1uduvvon historjjálas1 sirdimis, eaktuda 27. art. ahte historjjálas1 vuod1us c1ielggaduvvo nu olu dárbbas1uvvo. IV "Cieggan geavaheami" doahpa norgga rievttis Ii leat várra áibbas c1ielggas leago norgga rievttis erohus "cieggan dilálas1vuod1a" ja "dolos1 áiggi rájes geavaheami" doahpagiin, ja mii dát erohus galggas1ii leat. Orru datte ahte dábálamos lea ahte almmolas1 beales c1ujuhuvvo bissut "cieggan dilálas1vuohtan". In jáhke ainjuo sáhttit dus1s1e teorehtalac1c1at gávdnot riektedilálas1vuod1a, mii de sáhtás1ii ovddit riektedilálas1vuod1a jávkadit. Ferte gáibidit ahte riektedilálas1vuod1a od1d1asit áddejupmi lea c1ájehuvvon geavahusas dahje dihto lágan háldduin, mat c1ielgasit spiehkastit das mii mud1ui galggas1ii leat vuoigaduvvon. Dasto ii sáhte leat doarvái ahte nuppi beali riektedilálas1vuod1a áddejupmi báhkkoduvvo sániiguin, omd. hálddahuslas1 mearrádusain dahje eará almmolas1 báhpáriin. Fertes1ii gáibidit ovttalágan riektedilálas1vuod1a áddejumi guhkit áiggi guktuid bealde "cieggan dilálas1vuod1a" vud1d1osin. Dás sáhttá Finnmárkku dilálas1vuohta leat ahte stáhta áddejupmi lea leamas1 báhkkoduvvon almmolas1 báhpáriin, maid ii sáhte vuordit ahte sámit leat lohkan dahje ádden, erenoamáz1it giela geaz1il. Jus fysalas1 ja oidnolas1 geavahandilálas1vuod1at170 illá leat rievdan áigodagas masa stáhta c1ujuha, sáhttá eahpidit almmolas1 báhpáriid rievttálas1 mearkkas1umi ja maidda dás c1ujuhuvvo. Munnje lea váttis oaidnit ahte riektemearrádusat maidda lea c1ujuhuvvon eanetlogu c1ielggadeamis 2.2.3. oasis doalvu min "cieggan geavaheami" rájáide, nugo mahkkejuvvon bajábealde. Mo les1, de ferte dárkilat geahc1adit juohke áidna mearrádusa mearkkas1umi. Rt. 1986 s. 583 Soknedal Dás ii ábuhan c1uoc1c1uhit oamasteami dahje dolos1 áiggi rájes geavaheami vud1d1osin háhkat priváhta opmodaga stáhtaalmennehii. Alimusriekti celkkii (s. 593): "Go árvvos1tallá oamasteami ja dolos1 áiggi rájes geavaheami ovdandoallamiid171 ferte leat c1ielggas ahte oasálac1c1ain ainjuo leat viiddis, ja vejolas1 maiddái sierra172, geavahanvuoigatvuod1a guoskevas1 eatnamiidda. Dás lea sáhka vuoigatvuod1as, várra sierravuoigatvuod1as guohtumiidda ja niittuide ja alcces boaldinmuora murremii. Vai geavaheapmi galgá bidjat vud1d1osa oamasteapmái dahje dolos1 áiggi rájes geavaheapmái, ferte dat c1ielgasit rihkkun dákkár geavahanvuoigatvuod1a vuoigatvuod1avuod1u173. Oppalac1c1at ferte oamasteami ja dolos1 áiggi rájes geavaheami gáibádusaid c1avget go eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii bidjá almenneteatnamiid vud1d1osin, geahc1a Alimusrievtti mearrádusa Rt. 1927 s. 805 giliálmenneha oamasteamis." Doaivvun eanetlogu c1ielggadeamis dán duomu leat jurddas1uvvon c1uvget priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a háhkangáibádusa go stáhta lea eanaeaiggát, maiddái Finnmárkkus. Dalle lea sáhka stáhtas álgovuolggalas1 eanaeaiggádin háhkamis. Muhto seamma gáibádusat galget mu mielas biddjot stáhtii, go dat oaivvilda leat háhkan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a guovlluide mat dus1s1e sápmelac1c1aid hálddus leat leamas1 gitta man1imus1áiggiide. Stáhta hálddut fertejit leat "c1ielgasit rihkkun" riektedilálas1vuod1a mii várra ovdal livc1c1ii bisson. Rt. 1961 s. 1163. Dale Alimusriekti bidjá s. 1172 mearrideaddji deattu dasa ahte "gitta 1955 rádjai lea leamas1 ovttamielalas1 oaivil (mu kursiveren) maid sáhttá man1ásguvlui dovddahit ainjuo gitta 1840-jagiide." (Dasto ii lean Alimusrievtti mielde c1ielggas leigo dát oaivil álgovuolggalac1c1at boastut). Duopmu ii ainjuo leat makkárge prejudikáhtan dasa ahte nuppi beali (stáhta) oaivil c1ujuhuvvo leat vud1d1osin cieggan dilálas1vuhtii. Rt. 1918 II s. 32 Veivannet Dás daddjo s. 32 (álggahus): "Ii leat duod1as1tus ahte gaska muhtun áiggi lea leamas1 adnojuvvon stáhtaalmennehin, ja dán gaskka dálut main lea leamas1 geassesadje- ja guohtundoallu, navdo don doloz1is174 cieggan riektedilálas1vuod1ain leat háhkan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a: Dasto daddjo s. 41: "Dán alimusrievtti fáttá175 hárrái, mearriduvvon váldonjuolggadus ahte stáhta galgá duod1as1tit dán gaskka muhtun áiggi leat leamas1 gied1ahallon ja adnon stáhtaálmennehin." Dát duopmu c1ujuhuvvo dábálac1c1at vud1d1osin stáhta geatnegasvuhtii duod1as1tit ahte gaskka muhtun áiggi leat leamas1 adnon ja gied1ahallon almennehin (almennetduod1as1tus). Duopmu c1ájeha ahte duod1as1tusgáibádus dillái mii lea bisson boarrasamos dovddus áiggis maiddái guoská stáhta vuostá. Finnmárkkus lea nugo namuhuvvonge III c1uo. (1) bajábealde, dat erenoamás1vuohta ahte mii sápmelac1c1aid (várra maiddái eará ássiid) vuoigatvuod1aid vuolggasaji geavahus lea, lea oktilac1c1at dahkkon gitta áigái olu ovdalgo stáhta gáibidis1god1ii eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. Vástideaddji sáhttá dadjat ahte Finnmmárkkus váilu stáhtas duod1as1tus iez1as eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii álgovuolggalas1 bissovas1 dilálas1vuohtan. Rt. 1963 s. 370 Lĺgenguolásteapmi C1uoc1c1uhusain ahte guolástanvuoigatvuohta Lĺgen:s lĺgĺsallihii báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuod1a dahje dolos1 áiggi rájes geavaheami vud1d1osin ii ollen gosage (earretfal nu gohc1oduvvon vuod1d1ohoavvaguolásteamis, dán c1uoggás lea Alimusrievttis sierraoaivil golbmasis guovtti vuostá). Stággo- ja ohteroaggumii gávnnahii Alimusriekti (s. 373) ahte lei sáhka "dohkkehuvvon geavaheamis" ja ahte guolásteddjit fertejedje diehtán ahte guolástanvuoigatvuohta rievtti mielde gulai eanaeaiggádiidda. Dasto daddjo (s. 374): "Dán ás1s1is dahkko gustojeaddjin ahte joavku mii liikká áiggis áigái ferte leamen viehka unnán, geavaheami bokte lea dagahan vuoigatvuod1a vissismeahttun álmennetjovkui." Dás lea sáhka erenoamás1 geavahanvuoigatvuhtii mii galggas1ii leat ovdánan doarrás eanaeaiggádiid dohkkehuvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. Vejolas1 vuoigaduvvomiid mearritmeahttun joavku orru maid leamen gáibádussii stuorra headjuvuohta. Finnmárkku mihtilmas diliid ektui lei dás ovddalgihtii eaiggádus1s1anvuoigatvuohta c1áboc1ielga dillin. Rt. 1983 s. 569 Vansjř Alimusriekti gávnnahii eanaeaiggádiin leat oktovuoigatvuod1a176 buot guolásteapmái Vansjř:s, buo. njukc1amánu 6.b. 1964 (dalá gustojeaddji) saivac1áhcelága váldonjuolggadusa. Vuostebealit177 c1uoc1c1uhedje guolastanvuoigatvuod1a leat lud1olas1 sidjiide geain lei ássanbáiki dahje joavdoviessu ovtta dain gielddain mas jávri lei, dahje buohkaide, ja dadje iez1aset dolos1 áiggi rájes daid geavahan, várra oamastan. Dás bivdui guolli duollet dálle, ii nu guhkás man1ás áiggis ahte dat ies1alddes sáhtii bidjat vud1d1osa dolos1 áiggi rájes geavaheami riekteháhkamii. Guollebivddus ii lean rud1alas1 mearkkas1upmi eanaeaiggádiidda, ja illá doaimmaheaddjiidege, geahc1a duopmoc1oahkkáigeasu s. 581-584. 585. siiddus daddjo: "Dás ii oainne lotnolas vuoigatvuod1a ja geatnegasvuod1a oaivila mii gáibiduvvo teorias ja riektegeavadis." Guokte man1imus1namuhuvvon duomu leat áibbas earáláganat go dilálas1vuod1at duod1ai leat Finnmárkkus. Ii goappáge ás1s1is dollun c1uoc1c1uhuvvon geavaheami leat leamen boarrasat go eanaeaiggáda eaiggádus1s1anvuoigatvuohta. Joavku mii galggai leat geavahanvuoigaduvvon, ii lean c1earddalac1c1at ja historjjálac1c1at meros1tallon, muhto lei eahpec1ielgasit ráddjejuvvon giliássiid gaskkas. Vansjřás1s1is c1uiggodii Alimusriekti erenoamáz1it ahte váilui guhkit áiggi lotnolas oaivila vuoigatvuod1a ja geatnegasvuod1a hárrái, mii lea eaktun "cieggan dilálas1vuhtii", ja ná lei c1ielgasit maid Lĺgen guolástanás1s1is. Doaivvun bajábeal riektemearrádusaid leat namuhuvvon eanetlogu c1ielggadeamis ovdamearkan "cieggan dilálas1vuod1a" ásahusa eavttuid ja viidodaga norgga rievttis. Muhto mus lea liikká váttis oaidnit ovttage dáid riektemearrádusain sáhttit leat veahkkin bagadeamis go mearrida eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja geavahanvuoigatvuod1a gaz1aldaga Finnmárkkus, go doppe leat dilit dehálas1 c1uoggáin áibbas earaláganat. Dát boahtá ássiid (sápmelac1c1aid ja dáz1aid) erenoamás1 geavahanmihtilmasvuod1as Finnmárkkus. Ássiid geavaheapmi gártá dás nugo namuhuvvon eanas1 leat boarrasat go stáhta gáibádus leat eaiggádin. Erenoamáz1it guoská dát sámiide. Seammás lea sámiid geavaheapmi Finnmárkkus leamas1 oktilac1c1at guhkás man1ás gitta boarrasamos historjjálas1 dovddus áigái. Iige leat lunddolas1 buohtastahttit olles álbmoga oktasas1 dábálas1 geavaheami muhtun báikkálas1 guovllus Finnmárkkus diliiguin mat gusket dihto c1uoc1c1uhuvvon geavahanvuoigatvuod1ain, eahpec1ielgasat ráddjejuvvon joavkkuin nugo Vansjř ja Lĺgen ás1s1iin. Sámiide Finnmárkkus guoská dát dábálac1c1at geavaheapmái mas álggus lea leamas1 oppalas1 viidodat ja hui boares historjjálas1 dilis, ja dábálac1c1at maid geavaheapmi mii lea leamas1 unnit eanet mearrideaddjin birgenláhkái (dahje birgenlági mávssolas1 oassin). Dása gullá maid báikkálas1 guovllus gaskavuohta sápmelac1c1aide c1earddalas1 joavkun, ja makkár álbmotrievttálas1 gaz1aldagaid dát bohciidahttá. V Erenoamáz1it Vinstra-duomu birra (Rt. 1963 s. 1263) jna. (1) Mu oaivila mielde ferte erenoamáz1it geahc1adit dán duomu ás1s1edilálas1vuod1a go galgá dubmet bissugo "cieggan riektedilálas1vuohta" Finnmárkku matrikulerekeahtes eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii, dainna mearkkas1umiin ahte stáhta lea eaiggát, ja dainna eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a mearkkas1umiin maid stáhta c1uoc1c1uha. Vinstra-duopmu guoskai prinsihpalac1c1at eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii almennehiidda Mátta-Norggas mat dábálac1c1at gohc1oduvvojit stáhtaalmennehat. Alimusriekti gávnnahii ovttajienalac1c1at stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a áigá juo leat mearriduvvon go "ainjuo riekteovdáneamis man1imus1150 jagis (lea) deattuhuvvon stáhta duod1ai eaiggádit stáhtaalmennehiid ja ahte das ii leat daidda dus1s1e hálddas1anrievttálas1 váldi". Ás1s1is manai riekti viiddis historjjálas1 ávdnasiid c1ad1a, man1ás gitta gaskaahkái178, mas stáhta vuostebealit c1uoc1c1uhedje ahte lei historjjálac1c1at boastut áddet stáhta eaiggádin. Ná guhkás sáhttá muhtun muddui leat sulastahttin, go riidu mii c1uoz1z1ila go sámit (dahje sámejoavkkut dahje Finnmárkku eará ássiid joavkkut) historjjálas1 guorahallama vuod1ul ollásit dahje muhtun ráje biehtadit stáhta c1uoc1c1uhusa eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii fylkka matrikulerekeahtes eatnamiidda. Referáhta sunddi gielddarievtti jienasteamis masa Alimusriekti guorrasii (Rt. 1963 s. 1268, buo. s.1275), sáhttá állanit dan guvlui ahte mearrideaddji dilálas1vuohta lea viehka seammalágango Finnmárkku váttisvuod1at. Go lagabut buohtastahttá dán guokte ás1s1i berre datte maid muitit man olu ávnnas lei stáhta beales Vinstra-ás1s1is (buo. Alimusrievtti eavttuid, erenoamáz1it s. 1268-1269 ja Eilif Fougner TfR:s 1964 s. 541: "Norsk Almenningsrett i dag"). Dán ávdnasis ovdanboahtá ee. c1uovvovas1 ás1s1edilálas1vuohta: Das rájes go atnigohte c1áhcesaháid 16. jahkec1uod1is oac1c1ui gonagas eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a almennahiid rud1alas1 árvui, ja Gonagas geahc1c1alii ainjuo 1600-logu rájes ávkkástallat dáinna árvvuin. Dát dahkkui go vuvddii almennehiid, áramus vuovdin várra 1680-jagiin, ja go Gonagas oamastii179 vuovdedoalu jod1iheami vuoittu. Golggotmánu 12. b. 1857 láhka almennetvuvddiid birra eaktudii ahte stáhta lei stáhtaalmennehiid eaiggádin, ja seamma guoská geassemánu 22. b. 1863 vuovdeláhkii, 4. kap. "Om statsalmenninger". Dát lágat leat njuolga vuod1d1uduvvon dáid diliide. Seamma maid borgemánu 8. b. 1908 láhka Duottarkommis1uvnna ásaheami birra, ja buot mii lea mearriduvvon c1uovvovas1 olbmoagis180 stáhtaalmennehiid ja eará opmodaga rájáid hárrái. Aisttorn Eilif Fougnera siskkildit dát 78 riektemearrádusa, buot vuod1d1uduvvon dan áddejumis, almmá ovttage vuosteákka haga, ahte stáhta eaiggádus1ai stáhtaalmennehiid. Loahpalac1c1at leat mán1ggat Álimusriekteduomut (1838 rájes ja min áigái) vuod1d1uduvvon seamma riekteáddejupmái. Vástideaddji sáhttá maid dadjat ahte Gonagas oktorád1d1ejeaddji181 láhkaaddin 1700-logu rájes belohahkii lea láhtten dego son (stáhta) livc1c1ii Finnmárkku matrikulerekeahtes eatnamiid eaiggát. Seamma guoská maid geassemánu 22.b. 1863 láhkii "Om avhendelse av statens jord i Finnmark" (mud1ui addon seamma beaivvi go vuovdeláhka) ja guhkit áiggi hálddas1eami geavat. Seamma eaktu lea maid vuod1d1un njukc1amánu 12.b. 1965 lágas Finnmárkku fylkka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hárrái. Dilálas1vuod1at leat mat mearkkas1it ahte Finnmárkku dilálas1vuod1aid ii sáhte buohtastahttit Mátta-Norgga almennehiin. Vaikko leage gáibádus182 leat Finnmárkku "eaiggádin", ii leat stáhtas várra goassige leat rud1alas1 ávki dán ámmáhis. Vátna sisaboad1ut go ássansajiide lea vuovdán eatnamiid (1863 rájes) lea gitta moadde jagi dassái mannan Finnmárkku Vuovdefondii, iige dus1s1e stáhtii. Nuppegez1iid go ainjuo muhtun muddui Mátta-Norgga almennehiid, leat stáhtaeiseválddit Finnmárkkus álelassii ákkastallan ahte mearrádusat mat leat dahkkon, geahc1c1aledje áimmahus1s1at ássiid beros1tumiid. Ain dehálat lea mu oainnu mielde ahte Finnmárkkus ii goassige leat leamas1 ságastallan gaskal muhtun muddui seammadássásas1 oasálac1c1aid, mat livc1c1e sáhttán bidjat vud1d1osa ovttamielalas1 áddejupmái, nu go eaktuduvvon eanas1 riektemearrádusain mat leat vuod1d1uduvvon "cieggan dilálas1vuhtii". Mátta-Norgga almennehiin dihtto ahte giliolbmot gitta 1700-lohkui dahke iez1aset vuoigatvuod1a almennehiidda erenoamáz1it gustojeaddjin Gonagasa eiseválddiide (ee. bissehuvvui jurddas1uvvon almennetvuovdin 1726:s go boanddat válde oktavuod1a Gonagasain). Ovdaneami joatkka 1700-logus leat boanddat geavahanvuoigaduvvomiin árjjalac1c1at áimmahus1s1an beros1tumiideaset stáhta ektui. Dán láhkai lea leamas1 muhtun muddui lotnolas doahttaluvvon dássádatdilálas1vuohta183 gaskal stáhta almenneteaiggádin ja geavahanvuoigaduvvon giliássiid. Stáhta ja geavahanvuoigaduvvomiid gaskasas1 lotnolas riektedilálas1vuohta stáhtaalmennehiin leatmeannuduvvon moanaid oktavuod1ain, buo. ee. 1861 Almennetkommis1uvnna mii guoská Nordre Trondhjems Ámtii, Holaker-kommis1uvdna dainna cuon1ománu 9. b. 1923 evttohusain "Davvi-Trřndelága matrikulerekeahtes stáhtavuvddiid" hárrái, ja almennetgaz1aldagaid lávdegotti golggotmánu 14. b. 1957 evttohusa Trřndelágas. Finnmárkkus lea vástideaddji stáhta ja álbmoga gaskasas1 ságastallan dássáz1ii váilon, erenoamáz1it álbmoga sámi oasi ektui. Dát lea ee. kultuvrralas1 gaskka duohken, erenoamáz1it giela dihte, mii lea s1addan sámiid ja stáhta eiseválddiid gaskii gitta man1imus1jagiide (buo. Carsten Smith: Rettstenking i samtiden, 1992 s. 229). Stáhta lea mearrádusaidis bidjan Finnmárku dáfus, ja riekteoahppavac1c1at184 leat dán vuod1ul ovdánahttán stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a teoriaideaset ja dán mearkkas1umi, almmá jearramin sápmelac1c1aid oaiviliid. Iige njukc1amánu 12. b. 1965 stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus lága ovdabargguin jerron sámiid beros1tumiid áirasiin c1ealkámus1, ja ii oktage sápmelas1 oassádallan láhkaovdabargguin. Mu mielas ferte jearrat mo ja man viidát stáhta gáibádus eaiggádin lea mearkkas1an duod1alas1 geavahandilálas1vuod1aide matrikulerekeahtes eatnamiin. Erenoamás1 miellagiddevas1 lea jearrat eanas1 sis-Finnmárkku osiid hárrái. Dás orru nu ahte sámiin ain lea leamas1 sierra geavaheapmi dolos1 árbevieruid mielde. Dalle jurddas1uvvo nu mo geavahuvvui go ii lean earáin nu buorre vejolas1vuohta johtit dáid guovlluin, namalassii dadjatjuo gitta nuppi máilbmesoad1i rádjai. Eará mii sáhttá stáhta háldduid Finnmárkkus váddudit árvvos1tallat lea go erenoamáz1it dolos1 áiggis, sáhttá leat leamas1 eahpevissis leago stáhta konkrehta háldduin láhtten hálddas1aneiseváldin dahje eaiggádin. Erenoamáz1it sámiide lea leamas1 váttis fuomás1it dán erohusa. (2) Varfjell/Stifjell duomus (Rt. 1979 s. 492) jerrui njuolga ahte ledjego boazodoalliin dihto buhtadangáibádusat stáhta vuostá boarásmuvvan mat ledje dihto rusttetvahágiid ovddas sin guohtuneatnamiin. Sáhttá dadjat ahte mearrádusa mearkkas1upmi lea ráddjejuvvon gustot boazodillái. Muhto eavttuid mearrideaddji árvvos1tallan manná gal ain dobbelii, go orru c1uohcamin sámiide gielalas1 ja c1earddalas1 veahádatjoavkun. Alimusrievttis daddjo (s. 498): "Sin ruovttufylkka, Finnmárkku, rievddalmas riektedilálas1vuod1at - gos belohahkii lea eahpec1ielga njuolggadusat man viidát stáhta vuoigatvuohta lea matrikulerekeahtes eatnamiidda - lea okta moanaid ákkain maid galgá vuhtii váldit go árvvos1tallá riektediehtemeahttunvuod1a185 cuohkkin186 . Erenoamáz1it sáhttá datte deattuhit sierradili mas sámit leat go gullet c1earddalas1 unnitlogujovkui. Sin váilevas1 oahppu ja giellamáhttu lea guhkit áiggi leamas1 head1us1teaddjin, juoga mii maid lea nannejuvvon187 sin rievddalmas eallinvuogi eará dagaldagain. Sii leat guhkit áiggi dovdan váttisin galgat vuoigatvuod1aid oc1c1odit gustot stuorraservodahkii." Dát cealkámus1 sáhttá c1uohcat nu ahte doarju oaivila ahte go maid árvvos1tallá gávdnogo "cieggan dilálas1vuohta" stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vud1d1osin, berre deastta atnit sámiid dili gielalas1 ja c1earddalas1 unnitlogujoavkun, dainna váilevas1 vejolas1vuod1ain áddet dán suorggi norgga juridihkalas1 terminologia, maid dát dilit livc1c1e dagahan. Nugo bajábealde namuhuvvon, lea Alimusrievtti geavat dáid prinsihpalas1 gaz1aldagain Finnmárkus hui snoakkas188. Go buohtastahttá stáhtaalmennehiid riektegeavada de lea ain juo viehka snoakkas. Spiehkastaga ovddasta Si-Fi-duopmu (Rt. 1960 s. 810), mas "Finnmárkku stáhta eatnamiid" gaz1aldaga mihtilmasvuohta (almennehin dahje ii) guoskkahuvvui, muhto ráddjejuvvon oamastanáigái. Nugo bajábealde guoskkahuvvon, de lea stáhta oidu189 "cieggan dilálas1vuod1a" gaz1aldagas, erenoamás1 árta jearrat mo dát sáhttá soahpat stáhta dálá álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aide sámiid ektui. Dán oktavuod1as sáhttá maid historjjálac1c1at, stáhta ja sámi álbmoga gaskasas1 suodjedilálas1vuod1a190 oaidnu váldot mielde. (3) Vinstra-duopmu lea man1isboahtti oz1z1on Alimusrievttiduomus Rt. 1991 s. 1311 matrikulerekeahtes eatnamiin Skjerstad ja Beiarn gielddain Nordlánddas. Dás gávnnahii Alimusriekti Veikvatnet duomu doarjagin (Rt. 1918 s. 454) ahte eanadoallit Nordlánddas, vaikkovel sis livc1c1ege ovdal leat leamas1 geavahanvuoigatvuohta vuovdái álgovuolggalas1 almennetvuoigatvuod1a fámus, leat dál massán dán vuoigatvuod1a cieggan dilálas1vuod1ain. Duomus vuohttá seamma oainnuid go Vinsta-duomus, muhto ás1s1is váilot mu mielas dehálamos dovdomearkkat maidda bajábealde lea c1ujuhuvvon Finnmárkku ektui. Seammás orru Alimusriekti Skjerstad-ás1s1is dovdan iez1as c1adnon 1918-dupmui njuolga prejudikáhtan. VI Lágat riektegáldun Ii leat makkárge veardni191 lágaid mearkkas1umis riektegáldun, iige ahte od1d1asat lágat dávjjimusat mannet boarrasiid ovddabealde. Mii sáhttá c1uolmma c1uoz1z1ilahttit Finnmárkku riektedilálas1vuod1ain leat baicce lágat mat áiggis áigái leat leamas1 gustojeaddjin dán riikkaoasis, ja daid dulkon ja viidodat. Láhkaaddi ulbmil lea guovddáz1is dán dulkomis. Dán oktavuod1as navdo fertet deattuhit ahte boarrasat lágat Finnmárkku hárrái, erenoamáz1it oktorád1d1ejupmeáiggis192, ledje ulbmilac1c1at mearriduvvon. Láhkamearrádusat cealkámus1s1an193 dahje geaskun194 ovddiduvvojedje erenoamás1 váttisvuod1aid buorideapmái. Sihke 1753 vuovdegeaskkut ja 1775 eanac1ujuhancealkámus1195 orrut leamen dákkár mihtilmas ovdamearkkat. Dolos1 áiggi ii gal lean dihto guovlluid riektedilálas1vuod1ain oppalas1 láhkadeapmi196, earret 1687 Láhkagirji ja 1274 Eanaláhka ja daid ovdamannit197, sierranas eanadatlágat198. Erenoamáz1it orrut váilomin oppalas1 prinsihpalas1 lágat mat lunddolac1c1at gulas1edje gáiddus199 riikaoassái nugo Finnmárkui. Seammás ii leat várra nu stuorra meakkas1upmi leigo láhkaaddis oktorád1d1ejupmeáiggi dihto teorehtalas1 oaivil Finnmárkku riektedilálas1vuod1aide, erenoamáz1it go dáin ii lean gaskkahis200 ja dárbbas1las1 oktavuohta dainna ulbmiliin maid guoskevas1 láhkamearrádus njuolga geahc1c1alii olahit. Lága sátnemearkkas1umi ferte dábálac1c1at geahc1c1at lága ulbmila ektui. Muhto ovddes1 áiggiid láhkamearrádusaid sániid ii sáhte álo atnit ies1alddes mearrideaddjin. Go de lea omd. 1753 vuovdegeaskkuin sáhka " min Finnmárkku gulli Álttá vuovdi", de ii mearkkas1 dát seamma go dát bissu gonagasa vuovdin ( ja ii head1isge "dus1s1e eaiggádus1s1anvuoigatvuohta"). Muhto sániin sáhttet leamen iez1aset sierra mearkkas1umit go dat báhkkodit oaivila ja jurddas1anvuogi mii hálddahusas lei, ja mii de sáhttá bidjat "cieggan dilálas1vuod1a" vud1d1osa, jus eavttut mud1ui eai cakka. Láhkaaddi eavttut sáhttet dihto oktavuod1ain leat boastut dahje ainjuo eahpidahtti. Dát sáhttá boahtit das go Finnmárkku diliid eai leat doarvái guorahallan. Nu man1n1itgo njukc1amánu 12. b. 1965 lágas eai oru vel muhtun guovddás1 mávssolas1 dilálas1vuod1at eai lahkage doarvái guorahallon. Ná eai sáhte láhkaaddi eavttut leat mearrideaddjin riektedilálas1vuhtii, mas maid sáhttá leat mearkkas1upmi láhkasániid dulkomii. VII Vieruid ja vieruiduvvan vuoigatvuod1aid mearkkas1umis (1) Riektejoavku lea mandáhtas ee. bivdon "guorahallat sápmelac1c1aid vieruid ja riekteáddejumiid ja mearridit makkár deattu dáidda galgá bidjat". Ferte navdit ahte dát lei oaivvilduvvon leat dehálas1 oassi Riektejoavkku barggus. Dás lea ee. oktavuohta Třnnesen:a 1972 nákkosgirjjis, mii lea viehka olu ávdnasa id1ihan, ee. sámi geavaheamis ja riekteáddejumis. Třnnesen lei c1ujuhan dihto sierra c1uolmmaide dán oktavuod1as, ee. ahte sámi árbevierut ja riekteoainnut Finnmárkkus eai lean biddjon seamma dássáigo mud1ui Norggas, go galggai mearridit mii lea vuoigatvuohta dahje galggai leamen vuoigatvuohta (Třnnesen s. 179). Seammás lea c1ielggas ahte dál lea sámi beales garrasit deattuhan oaz1z1ut c1ilget sámi vieruid mearkkas1umi ja makkár rievttálas1 mearkkas1upmi dain lea. Dán vuod1ul lea mu mielas beahttas1uhtti go eanetlohku ii leat riektegálduid dábálas1 c1ielggadeamistis dahje Finnmárkku riektedilálas1vuod1aid joatkka ovddideames dad1e eanet suokkardallan sámi vieruid ja riekteoainnuid ja daid mearkkas1upmái "eatnamiid ja c1áziid" vuoigatvuod1aid vud1d1osin. Eanetlohku dadjá dása: " Riektejoavku lea mandáhtas maiddái bivdon guorahallat sámi vieruid ja riekteáddejumiid ja mearridit makkár deattu dáidda galgá bidjat. Eanetlohku lea dattetge mán1gga ártta geaz1il gávnnahan váttisin dán mandáhtaoassái miehtat. Lea vuosttaz1ettiin navdán dán gáibidit nu viiddis ja ádjás guorahallama Finnmárkku báikkálas1 diliin, masa Riektejoavkkus ii leat leamas1 gealbu, nákca dahje geavatlas1 vejolas1vuohta dahkat." Dát eanetlogu cealkámus1 lea dovddastus ahte ii leat mied1ihan dán mandáhtaoassái, muhto seammás vánit doarvái vuod1ustus eanetlogus dán gaz1aldaga meannudit. Ii várra dárbbas1 eahpidit ahte riekteáddejupmi, sihke Finnmárkku dáz1aid ja sápmelac1c1aid gaskkas sáhttá leat eahpec1ielggas ja molsas1uddi báikkis báikái. Muhto maiddái báikkálas1 riekteáddejumiin ja vieruin sáhttá leat mearrideaddji rievttálas1 mearkkas1upmi. Lea maid riekta ahte riekteáddejumis sáhttá leat mán1ggalágan nannodat ja mihtilmasvuohta, ja ahte ii dárbbas1 leat nu stuorra erohus c1ielga riekteáddejumis ja dasa mii berres1ii leat vuoigatvuohta. Třnnesen maid guoskkaha dán gaz1aldaga, go c1ujuha ahte sámi riekteáddejupmi (erenoamáz1it giliid sierravuoigatvuod1ain) ovdal lei c1ielgasat (s. 180-181), muhto man1n1il lea át1estuvvon dahje dahkkon eahpec1ielgasin, erenoamáz1it stáhta ámmátolbmuid váikkuheami geaz1il. Son dadjá dan birra ná (s. 180): "Erohusaid (norgga ja sámi riekteáddejumi váikkuheami gaskkas) livc1c1e sáhttán garvit jus c1ielgasit livc1c1ii dohkkehan sámi giliid sierravuoigaduvvon almennetvuoigatvuod1aide guovlluineaset. Dálá fiinnuhan riektejurddas1anvuogi mielde ii eahpiduvvo ahte dán livc1c1ii galgan dahkat jus lága livc1c1ii juo 200 jagi dás ovdal atnán rivttes láhkai, go opinio juris lei c1ielggas Finnmárkogiliin. Juristtaid nana áddejupmi lea dattetge dán opinio botken". Dan vuod1ul maid Třnnesen lea ovdandoallan ferte jearrat sáhttágo dás leat vuoiggalas1 ohcat gávnnahit mii ferte adnot árbevirolas1 ja prinsihpalas1 sámi riekteáddejupmin, iige dus1s1e dan maid stáhta ovddasteaddjit lea oahpahan. Juohke dilálas1vuod1as leat dás guovddás1 gaz1aldagat mat gusket sámi riekteáddejupmái ja dan mearkkas1upmái mat mandáhta mielde galggas1edje gullat Riektejovkui c1ielggadit ja mearridit. (2) Sámi vuoigatvuod1alávdegottis leat leamas1 moanat c1ielggadeamit mat oppalac1c1at govvidit dihto vieruid Finnmárkkus. Namuhan daid 1.1.2 oasis: Steinar Pedersen, Einar Richter Hanssen, Hans Prestbakmo ja Finn A.S. Selfors máinnas1uvvon. Dáid c1ielggademiin ovdanboahtá ahte leat leamas1 vierut meahccabealle geavaheamis, ee. sámi ássanguovlluin, mat c1ujuhit ahte dehálas1 geavahanvuogit nugo niitoládju, guohtun, bivdu, sáivaguolásteapmi ja muorjec1oaggin vieru mielde lea leamas1 sierravuoigatvuohtan dihto giliide. Guovddás1 gaz1aldat lea ahte sáhttetgo dát geavahanvierut bidjat vud1d1osa sierravuoigatvuhtii guoski gillái. Dasto lea Riektejovkui c1ohkkejuvvon dábálas1 várddus "Bruk og rettsoppfatning i Finnmark under en historisk synsvinkel" birra. Dán c1ielggadusa lean mun ráhkadan Riektejoavkku gohc1c1umin ja c1uovvu joavkku c1ielggadeami mielddusin ollásit mu ovddasvástádussan. Muhto dat lea, mu barggu mielde, oppalas1 ja c1ielgasit válddahalli, nu ahte geavaheami ja riekteáddejumiid rievttálas1 mearkkas1umi gaz1aldagat eai leat olus guoskkahuvvon. (3) Riektejoavkku mandáhta ii leat ráddjejuvvon c1ielggadit sámi riekteáddejumiid, go galgá maid c1ielggadit sámi vieruid ja daid rievttálas1 mearkkas1umiid. Dás ovdanboahtá ahte lea maiddái sáhka sámiid vieruin, vaikko dát eai ferte ollas1uhttán vieruiduvvan rievtti gáibádusaid. Das mii bajábealde lea namuhuvvon Třnnesen girjjis, gaz1ada son ahte galggas1ii go sámi ássanguovlluid dilálas1vuod1ain fertet vuod1d1un bidjat ahte guhkit áiggi geavahus sáhttá leat doarvái ásahit vuoigatvuod1a201, almmá jearramin c1ielga riekteáddejumi dasa (Třnnesen s. 170), vai fertes1iigo c1ielgasit meros1tallon riekteáddejupmái bidjat unnit gáibádusaid go maid livc1c1ii dahkan omd. Mátta-Norgga boanddaid sierravuoigatvuod1aid gáibádusaide (s. 180). Dás ii leat dus1s1e dat ahte álgovuolggalas1 sámi riekteáddejumi sáhttet dáz1a ámmátolbmot leat badjelgeahc1c1an202, nugo Třnnesen c1ujuha. Sáhttá maid sorját das go Finnmárkkus leat nu stuorra gaskkat ahte eai leat leamas1 geavahanriiddut, mii mud1ui livc1c1ii sáhttán dagahan bissovac1c1abut meros1tallon riekteáddejumi (Třnnesen s. 169-170). C1uolmmat maid Třnnesen dás ovddida leai mu mielas dehálac1c1at ja maid mávssolac1c1at árvvos1talladettiin sámi vieruid rievttálas1 mearkkas1umi, erenoamáz1it sámi ássanguovlluin Finnmárkkus. 1.1.2. oasis c1ujuha eanetlohku maiddái riekteáddejumi guorahallamii mii váldolávdegotti olis lea c1ad1ahuvvon. Dát guorahallan ii leat Riektejovkui ovddiduvvon, nu ahte joavkku miellahtut livc1c1e sáhttán dan logadit. Mu mielas ferte govttolas1 mahtodagas leat kárten sámi vieruid Finnmárkkus, daid sisdoalu ja viidodaga, ovdal go sáhttá mearridit daid rievttálas1 mearkkas1umi. Áibbas lunddolas1 lea maid ahte sámi riekteáddejumiid ja vieruid válddahallan mii ii leat jotkon rievttálas1 mearkkas1umi analysaiguin, ii deavdde ulbmila. Dainna áiggiin mii Riektejoavkkus lea leamas1 (1985 rájes) berres1ii leat vejolas1 hui viidát c1ilget erenoamáz1it sámi vieruid ja riekteáddejumi Finnmárkkus. Jus Riektejoavkku eanetlohku gávnnahii ahte ii lean gealbu ja nákca dákkár guorahallamiidda, livc1c1ii berren árrat juo died1ihan dán birra, vai earát livc1c1e sáhttán dan dahkat. (4) 2.2.4. oasis eanetlogu c1ielggadeamis lea namuhuvvon ahte "erenoamáz1it Finnmárkkus sáhttet leat vierut dahje cieggan geavaheapmi mat eai c1uovo riikka dábálas1 lágaid". Dát cealkámus1 deattuha mu oaivila mielde garrasit dan mearkkas1umi maid doalahin iez1an beales dás bajábealde. Muhto erenoamás1 váttisvuohtan dán oktavuod1as orru leamen ahte vierut mat stáhta hálddahusas leat vuolggahuvvon dábálac1c1at boahkkuduvvojit dihto ás1s1ebáhpáriin, ja vieruid mat álbmotlas1203 áddejumis lea vuolggahan, dávjá (dahje dávjjimusat) ii sáhte nannet c1álalas1 gálduin. Danne dárbbas1uvvoge dán oktavuod1as garrasat vuod1d1udit sámi vieruid ja riekteáddejumi guorahallama dan láhkai ahte manná njuolga álbmogii masa dát guoská. (5) Man mávssolas1 lea erenoamáz1it guorahallat sámi vieruid ja riekteáddejumi, deattuha ILO-soahpamus1 nr. 169, "dábálas1 njuolggadusaid" váldooasis 8. artihkkala 1. c1uo. mii sámegiel jorgaleamis (St. prp. nr. 102 1989-90 s. 45) c1uodjá: "Go nás1uvnnalas1 lágaid ja ásahusaid geavaha guoski álbmoga ektui, galgá ás1s1álac1c1at vuhtii váldit sin vieruid ja vierrorievtti". Mearrádusa ean1gals sániin ("due regard shall be had to their customs or customary laws") ii oru c1ielgasit ovdanboahtimin man viidát guoskevas1 eamiálbmoga vieruiduvvan vuoigatvuohta galgá váldot atnui go ii soaba nás1uvnnalas1 lágain. Ferte várra dán gaz1aldaga c1oavdit konkrehtalac1c1at dábálas1 dulkonprinsihpaid vuod1ul. Muhto ii mange láhkai oru dán álbmotrievttálas1 mearrádus vuod1ul leamen dohkálas1 áibbas badjelgeahc1c1at sámi vieruid ja vieruiduvvan vuoigatvuod1a ja daid vejolas1 mávssolas1vuod1a. Seammás ferte navdit ahte 8. artihkkal nr.1 mearrádusa ferte geahc1c1at seamma konvens1uvnna II oasis "eanavuoigatvuod1aid" hárrái, go dákkár vierut ja vejolas1 vieruiduvvan vuoigatvuod1a mii lea máinnas1uvvon 8. artihkkalis nr. 1 ee. sáhttá veahkehit ákkastit dan gullevas1vuod1a mii guoskevas1 álbmogis lea duovdagiidda, ja mat leat mávssolac1c1at ee. konvens1uvnna 14. artihkkala mielde. Dan vuod1ul mii bajábealde lea namuhuvvon, ferte geahc1c1at álbmotlas1 vieruid Finnmárkkus (erenoamáz1it sámi vieruid) stuorit oktavuod1as. Dákkár vierut, erenoámaz1it luondduriggodagaid geavaheami dáfus, sáhttet leat álggahuvvon historjjálac1c1at Finnmárkku ovdáneamis, ja nu sáhttetge leat ávkin c1uvget dáid dilálas1vuod1aid. Dasto soitet sámi vierut leat referánsavuolggasajit dahje dulkondied1ut go geavaha álbmotrievttálas1 prinsihpaid mat dál leat mávssolac1c1at Finnmárkku riektedilálas1vuod1aide, ee. nugo bajábealde lea guoskkahuvvon. (Jebens:a ovdanbuktima loahppa.) 2.3 LOBÁLAS1 GEAVAHEAMI SUODJALEAPMI 2.3.1 Álggahus Dán oasis leat c1ohkken lobálas1 geavaheami suodjaleami dábálas1 njuolggadusaid. Dábálas1 mihtilmas guovddás1 suodjaleapmi, masa Sámi vuoigatvuod1alávdegotti barggus lea stuorra beros1tupmi, lea bággolonisteami ja bággolonistanlágan meassamiid buhttenrievttálas1204 suodjalus. Dasto lea maid beros1tupmi vearrivuod1alas1 dahje govttolas1 gilvaleaddji geavaheapmái. Dákkár suodjaleapmi lea erenomáz1it gied1ahallon 2.3.2. ja 2.3.3. osiin, ja 2.3.4. oasis leat oanehac1c1at várduduvvon muhtun earálágan oppalas1 suodjaleamit. Jus muhtunlágan geavahemiin leat sierra suodjalannjuolggadusat, namahuvvojit dát juohke resurssa c1ad1amannamis 3. kapihttalis. Dás lea boazoealáhusa geavaheapmi erenoamás1 dilis. Sáhka lea sierra buhtadansuodjaleamis, mii lea eanet máinnas1uvvon 3.17.11. oasis (buo. maiddái 2.2.5). Mud1ui diktá Vuod1d1olága sámeparagráfa, § 110 a, sierraláhkai dán suodjalit. Mo dán suodjaleami sáhttá c1ad1ahit lea miellagiddevas1 jearrat. Vuod1d1olágamearrádusaid doaibma suodjaleapmin leat gied1ahallan dán mearrádusa ovdanbuktima oktavuod1as 2.5. oasis. Muhtun álbmotrievttálas1 njuolggadusat suodjalit maiddái sierranas luondduriggodagain muhtun muddui sámi geavaheami. Dát suodjaleapmi lea, nugo vuod1d1olágasuodjaleapmi, c1ielggaduvvon ovttas álbmotrievttálas1 ovdanbuktima osiin, buo. 2.4. oasi. 2.3.2 Suodjaleapmi bággolonisteami bokte 2.3.2.1 Bággolonisteami eavttut Vuod1d1olága § 105 nanne ahte bággolonisteamis galgá son geasa dát c1uohcá oaz1z1ut ollásit buhtadasa205. Mearrádus eaktuda ahte sáhttá bággolonistit, muhto ii leat ies1álddes vuoigatvuod1avuod1d1un bággolonisteapmái. Vuod1d1olágalas1206 eará prinsihppa gusto dás: Jus galggas1 sáhttit bággolonistit, ferte dát leat lága mielde dahje lága vuod1ul (legalitehtaprinsihppa). Lágain gal leat olu man vuod1ul sáhttá bággolonistit, sihke priváhta ja almmolas1 opmodagaid ektui. Dehálamos láhkavuod1ut leat golggotmánu 23. b. 1959 nr. 3 oreignetlágas (gc1. erenoamáz1it § 2) ja geassemánu 14. b. 1985 nr. 77 plána- ja huksenlágas (gc1. VIII kap.). Bággolonisteapmi mearriduvvo man1n1ilgo lea vihkkedallan beros1tumiid. Meassamat eaktudit ahte deasttat mat bealus1tit bággolonisteami, c1ielgasit vástidit massima ja vahágiid sutnje gii massá opmodaga dahje vuoigatvuod1aid. Oreignetlága § 2:s daddjo ahte ii galgga bággolonistit " jus ii sáhte diehtit ahte meassamat eahpitkeahttá leat eanet ávkin go vahágiin". Danne fertejit leat olu eanet beros1tumit meassamiid bealde. Dás vuhtto bággolonisteami vuostá dihto suodjaleapmi. 2.3.2.2 Bággolonisteapmi ja rád1d1ejumi ráddjen Duohtavuod1as lea bággolonisteapmi váldit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a (dahje eará vuoigatvuod1a) A:s ja sirdit207 dan B:i. A:i leat moanat meassamat mat váikkuhit seammaláhkai dahje masá seammaláhkai go dákkár sirdinmeassamat. Jus omd. su giddodaga rád1d1en ráddjejuvvo sakka, sáhttá dát adnot dego sus lea váldon eaiggádus1s1anvuoigatvuohta. Norgga rievttis lea gal hui olu earuhuvvon dán ás1s1is. Rád1d1ejumi ráddjemiid ferte juohkehas1 dohkkehit almmá suodjaluvvomin Vuod1d1olága § 105 mielde, ja eaiggádus1s1an- dahje vuoigatvuod1asirdimiid ovddas buhtaduvvo. Muhto áibbas erenoamás1 háviin lea dohkkehuvvon ahte maiddái rád1d1ejumi ráddjen sáhttá c1uohccái addit buhtadangáibádusa seamma prinsihpaid mielde go vuoigatvuod1asirdimis. Dás lea doarvái c1ujuhit dievasc1oahkkinmearrádussii Rt. 1918 s. 401 (Hjemfallretts-ás1s1is) ja Rt. 1970 s. 67 ( Sauholmen ás1s1is). Iige mud1ui died1usge head1us1 mihkkege ahte sierralágain addá muhtun beros1tupmái nannosat suodjaleami go mii Vuod1d1olágas lea c1állon. Ovdamearka dás lea geassemánu 19.b. 1970 nr. 63 § 20 luonddugáhttenlága buhtadanmearrádusat. C1uovvovac1c1at máinnas1uvvo eanet duohta bággolonisteamis. 2.3.2.3 Lagabui oapmelas1 vuoigavuod1aid suodjaleamis Ahte eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ribaheapmi luvve buhtadangáibádusa lea c1áboc1ielggas ja iige gáibit dás lagat mánnas1umi, buo. dan mii aiddo lea daddjon Vuod1d1olága § 105 birra. Sáhttetgo earát gáibidit buhtadasa boahtá das makkár beros1tumiin lea bággolonisteami riektesuodjaleapmi (namalassii sáhttá gáibidit buhtadasa go ii leat s1at vejolas1 rád1d1ejupmái bággolonisteami geaz1il). Earret eaiggáda lea c1ielggas ahte juohke oapmelas1 rievtti eaiggát sáhttá gáibidit buhtadasa go vuoigatvuohta masso dahje árvu njiedjá bággolonisteami geaz1il. Belohahkii lea leamas1 nággovulos1208 mo oapmelas1 vuoigatvuod1a doahpaga galgá mearridit. Muhtun lágan vuoigatvuod1ain datte lea leamas1 áibbas ovttaoaivilvuohta ahte lea oapmelas1 vuoigatvuod1a árvu, ja nu leage c1ielggas ahte vuoigatvuod1as lea bággolonisteami suodjaleapmi. Jus omd. ollislas1 geavahanvuoigatvuohta (láigohansoahpamus1, láigovuoigatvuohta209 ) dahje partiála geavahanvuoigatvuohta (servituhtta - mii omd. addá guohtuma, johtolaga, muorrac1uohppama dahje darfeloggama vuoigatvuod1a) dahje pántavuoigatvuohta210 bággolonistuvvo, galgá vuoigatvuod1alas1 buhtaduvvot. Buhtadas soaitá gártat leat uhccán dahje ollásit ravgá eret (omd. pántavuoigatvuohta mii lea nu vuolás vuoruhuvvon ahte ii goassige gártta leat sáhka pántavealggi máksimis), lea eará mii ii guoskkat prinsihpalas1 buhtadansuodjaleami gaz1aldaga. Bággolonisteapmi sáhttá njuolga oapmelas1 beros1tupmái c1uohcat. Omd. go láigovuoigatvuod1a dahje servituhta bággolonista. Muhto ferte buhtadit maiddái jus bággolonistanmassin lea "surggiidahtton": Olles opmodat bággolonistuvvo omd. luddii, ja nu masso maid servituhtta ja láigovuoigatvuohta. Dákkár háviin galgá vuoigatvuod1alac1c1aide sierra buhtadasa mearridit, buo. oreignetlága § 24. Pántalac1c1at leat sierra dilis, go sin manaheami galgá gokc1at buhtadansupmi maid eanaeaiggát oaz1z1u, buo. geassemánu 1. b. 1917 nr. 1 árvvos1tallanproseassalága211 § 53. Mii orru giddodagaid vuoigatvuohta, omd. johtinvuoigatvuohta, sáhttá go lagabut iskkada leat "gierdan geavaheami" mihtilmasvuohta buo. 2.1.7. oasi. Mud1ui ii leat johtimis prinsihpas bággolonistansuodjaleapmige, namalassii ahte sii geat dan leat geavahan, sis ii leat buhtadangáibádus go geavahusa ferte loahpahit (muhto erenoamás1 diliin sáhttá leat earaláhkai). 2.3.2.4 Vuoigatvuod1aid suodjaleapmi maid árbevirolac1c1at ii leat atnán "oapmelaz1z1an" Go garvá vuoigatvuod1aid mat doloz1is leat leamas1 adnon "oapmelaz1z1an", lea bággolonistansuodjaleami gaz1aldaga váddásat vástidit. Govvemii namuhuvvo ahte jus oastins1iehtadus212 bággolonistuvvo, ferte buhtaduvvot les1 dal s1iehtadus diggelogahallon dahje ii. Jus baicce giddodat bággolonistuvvo ja manaha oastins1iehtadusa dan geaz1il, lea diggelogahallamis várra dehálas1 doaibma. Jus s1iehtadus lea diggelogahallon, adno dat leat leamen oapmelas1 vuoigatvuohtan buhtadansuodjaleami ektui, ja oastái ferte mied1ihit buhtadasa massimii, buo. oreignetlága § 24. Muhto vaikko leage diggelogahallan, sáhttá leat nu ahte oastins1iehtadus lea suodjaluvvon. 2.3.2.5 Leago buohkaidvuoigatvuohta suodjaluvvon bággolonisteami bokte? Hui váttis gaz1aldat lea buohkaidvuoigatvuod1aide ja sullasas1 geavaheapmái laktás1uvvon. Álgu lea leamas1 ja lea go meassamat buohkaidvuoigatvuod1as eai atte buhtadanvuoigatvuod1a sidjiide geat eai s1at sáhte buohkaidvuoigatvuod1a doaimmahit. Muhto erenoamás1 diliin lea liikká buhtadas mied1ihuvvon. Ii sáhte álkes hámu213 bidjat dasa goas buhtadassii sáhtás1ii mied1ihit. Duopmostuolut leat ollislac1c1at árvvos1tallan - nu gal ahte sáhttá c1ujuhit dihto dehálas1 osiide. Nu leage geavahusa áigi, árja214 ja rud1alas1 mearkkas1upmi geavaheaddjiide dehálas1, ja sin vejolas1vuohta oaz1z1ut dohkkehit geavahusa maid buhtadansuodjaleapmi lasiha jus sáhttá dovddahit leat ráddjejuvvon biires mas váldoás1s1álac1c1at lea leamas1 dása ávkin. Erenoamáz1it lea c1ázádatmuddemiid oktavuod1as dán gaz1aldagaga árvvos1tallan duopmostuoluin. Muhtun dehálamos duomuid oanehis várddus lea 3.16.5. oasis, geahc1a maid 3. 4. 4. oasi mearrac1áhceguolásteami vuoigatvuod1asuodjaleami birra. 2.3.3 Gilvaleaddji geavahus Dás geahc1c1at makkár suodjaleapmi geavahanvuoiggalac1c1as lea geavaheapmái mii lea gilvaleaddji su iez1as dollui. Sáhttá leat gilvaleaddji earálágan doaluin, dahje seammalágan doaluid geavaheaddjiin. Gilvaleaddji doallu sáhttá dasto leat lobálas1 dahje vearrivuod1alas1. Jus gilvaleaddji doallu lea vearrivuod1alas1, ferte dása ráhkkanahttit rán1ggás1tan- ja/dahje buhtadanovddasvástádusa mii doaibmá suodjaleaddjin sidjiide geaidda dát c1uohcá, buo. 2.3.4. oasi. Jus geavaheaddjis dasa lassin váilot buot vuoigatvuod1at, ferte maiddái geahc1adit daid dilálas1vuod1aid main vuoigatvuohta rasttilduvvo dahje doaimmahuvvo heivetmeahttun215 lági mielde, vearrivuod1alas1 doallun. Man1it namuhuvvon lágan doaluid sáhttá suodjalit ee. geassemánu 16. b. 1961 nr. 15 ránnjálága § 2, geassemánu 18.b. 1965 nr. 6 ovttaseaiggádus1s1anlága § 3 nuppi lad1as ja skábmamánu 29.b. 1968 servituhttalága § 2. Jus doallu baicce lea lobálas1, de dábálac1c1at ii suodjaluvvo dán doaibma. Sihke Stuorradikkis láhkaaddin, sierranas hálddas1anorgánain ja eaiggádiin dahje geavahanvuoigaduvvomiin, sáhttet ies1gud1et vuod1ul - leat gealbu álggahit (od1d1a) lobálas1 gilvaleaddji doalu. Nu gártá omd. jus stáhta vuovdá guolástangoarttaid dahje earaláhkai hálde ovddes1 matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus. Muhtun háviid gal died1usge sáhttá dát c1uohcat dálá geavaheaddjiide nu garrasit ahte sin ferte buhtadit. Earret dákkár suodjaleami ii leat dáin makkárge suodjalus dasa ahte od1d1a geavaheaddjit bessat dohko, jus dákkár gealbu vuos lea. Lassin gárz1z1idemiide mat gullet dán konkrehta gealbui, leat dattetge stáhta orgánain dihto oppalas1 ráddjemat. Vuod1d1olága § 110 a ovdanbuktimis 2.5. oasis lea vuod1d1un biddjon ahte stáhta geatnegahttá fuolahit ahte eai priváhta olbmotge daga maidege mii sáhttá vahágahttit sámekultuvrra. Mán1ggalágan gilvaleaddji doalut sáhttet c1uohcat ná. Stáhta orgánat leat c1uldojuvvon216 dákkár geavaheami diktit álggahit, ja sáhttet maid leat geatnegahtton gieldit dahje ráddjet gilvaleaddji geavaheami mii ovdal lea leamas1 lobálas1. Mearkkas1ago ON-soahpamus1a siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid 27. artihkkal, vástideaddji gealboráddjema, sáhttá leat eahpec1ielgasat, buo. 2.4.4.2.1. oasi. Namuhuvvon ráddjemii gártá prinsihpas gullat sihke váldái addit lágaid ja ásahusaid, ja gealbu dahkat ean1kilmearrádusaid ja háldduid eaiggádus1s1anrád1d1ejumi vuod1ul. 2.3.4 Earalágan suodjaleamit Dát suodjaleamit maid birra dás ovddabealde leat máinnas1an, eai leat áidna mat sáhttet leat áigeguovdilat. Dás namuhat oanehac1c1at muhtun eará suodjalanvugiid dahje njuolggadusaid mat ee. uhccit eanet gáhttejit dihto geavaheami. Rán1ggás1tanlágas leat muhtun mearrádusat mat c1uhcet sutnje gii eahpevuoigaduvvomit217 ávkkástallá earáid opmodaga dahje oapmelas1 vuoigatvuod1aid, ovdamearkka dihte §§ 396, 397 ja 407. Dákkár rán1ggás1tanáitagat, nugo namuhuvvon 2.3.3. oasis, váikkuhit suodjaleapmin guoski vuoigatvuod1aid háldejac1c1aide. Seamma gusto maid dábálas1 njuolggadusaide geatnegasvuohtan buhtadit vahágahtti dagu. Dan ektui go bággolonistanmeassamiin lobálac1c1at vahágahtto, lea dás sáhka vearrivud1olas1 vahágahtti218 daguin. Mán1ggalágan eanaháldenplánat geassemánu 14.b. 1985 nr. 77 plána- ja huksenlága vuod1ul, c1atnet uhccit eanet eatnamiid geavaheami masa guoski plána gullá. Dát maid doaibmá muhtunlágan suodjaleapmin dakkár geavahemiide mat plánas leat biddjon. Loahpas namuhit ahte sierralágan hálddas1anrievttálas1219 njuolggadusain mat juogo bidjet gárz1z1idemiid orgána gealbui dohkkehit lagat mearriduvvon mearrádusaid, dahje rávvejit makkár lágasteami220 galgá c1uovvut, omd. ahte buot beros1teaddjiid galgá guldalit, de leat suodjalanoasit mielde. Muhtun dákkár njuolggadusat leat máinnas1uvvon Hálddas1anjoavkku c1ielggadeamis. 2.4. MUHTUN GUOVDDÁS1 ÁLBMOTRIEVTTÁLAS1 NJUOLGGADUSAT Dán c1uoggás lea maid Riektejoavku juohkásan. Otto Jebens oaivvilda ahte álbmotrievttálas1 gaz1aldagaid ferte geahc1adit stuorit oktavuod1as go maid eanetlohku lea dahkan. Dasa lassin livc1c1ii Riektejoavku berren su oaivila mielde eanet joatkit álbmotriektec1ielggadeami NAC1 1984:18:s, ja geahc1c1alit álbmotriektesuodjaleami mearkkas1umi konkretiseret sámi guovlluid luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid ektui. Go Jebens iige sáhte ollásit guorrasit eanetlogu konklus1uvnnaide, lea son oaidnán dárbun ovdanbuktit dán oktilac1c1at ja ná vuod1ustit spiehkasteaddji221 oainnuidis. Dasto lea Thor Falkanger hálidan váras1it222 dehálas1 osiin das mii eanetlogu válddahallamis daddjo 2.4.4. oasis ON-soahpamus1a siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid 27. artihkkalis. Son lea danne dán oassái c1állán sierracealkámus1a, masa maiddái Torgeir Austenĺ ja Sverre Dragsten leaba guorrasan. Mud1ui leat dát golmmas dorjon eanetlogu ovdanbuktima. Danne leatge guokte molssaevttolas1 álbmotrievttálas1ovdanbuktima, masa nubbái leat lakton dihto sierramearkkas1umit. Eanetlogu ovdanbuktin c1uovvu vulobealde A c1uoggás, mas sierracealkámus1 lea loahpas. Jebens:a ovdanbuktin lea dávistuvvon B c1uoggás. A EANETLOGU OVDANBUKTIN 2.4.1 Álggahus Álbmotrievttálas1 njuolggadusain mat gusket dáz1a stáhta geatnegasvuod1aide sámiid ektui, sáhttet leat mearkkas1upmi sihke gaz1aldagaide maid Riektejoavkku c1ielggadeamis suokkardallá, ja Sámi vuoigatvuod1a riektepolitihkalas1 bargui. Prinsihpas sáhttá jurddas1it ahte dálá riektedilálas1vuohta sáhttá leat njuolga vuostá guoski álbmotrievttálas1 normmaid. Dasto sáhttá go eahpida maid galgá gohc1odit gustojeaddi riektedilálas1vuohtan mearridit makkár c1oavddus buoremusat heive álbmotrivttiin. Riektepolitihkalas1 barggus ovddastit álbmotrievttálas1 njuolggadusat meari maid sáhttá evttohit. Jus guoski njuolggadusat maid gáibidit stáhtas mied1is geatnegasvuod1a, sáhttá dát bidjat eavttuid od1d1a lágaide. Go álbmotrievttálas1 njuolggadusaid nu viidát guorahalai Sámi vuoigatvuod1alávdegotti vuosttas árvalusas NÁC1 1984:18, c1ájeha dát fertet giddet fuomás1umi 27. artihkkalii ON-soahpamus1a siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid hárrái, mii dohkkehuvvui juovlamánu 16. b. 1966, ja bod1ii fápmui njukc1amánu 23. b. 1976. Man1n1il go dát árvalus mearriduvvui, lea ILO (International Labour Organisation) 1989:s dohkkehan reviderejuvvon soahpamus1a eamiálbmogiid ja c1earddalas1 álgoálbmogiid hárrái ies1mearrideaddji riikkain (ILO-soahpamus1 nr. 169). Dát bod1ii fápmui c1akc1amánu 5. b. 1991, man1n1il go ee. Norga (vuosttas riikkan) lei dan dohkkehan. C1uovvovac1c1at áigut vuos oanehac1c1at geahc1adit maid álbmotrievttálas1 geatnegasvuohta mearkkas1a (2.4.2. oassi) ja álbmotrievtti mearkkas1upmi siskkáldas rievttis (2.4.3. oassi). Go geahc1c1á mii Sámi vuoigatvuod1alávdegotti nuppi árvalusa fáddá lea, lea váldoc1uolbma dalle makkár mearkkas1upmi álbmotrievttálas1 njuolggadusain sáhttá leat sámiid vuoigatvuhtii dahje vejolas1vuhtii sierranas luondduriggodagaid ávkkástallat. Dan oktavuod1as guorahallat ILO-soahpamus1a mán1ggalágan beliid (2.4.5. oassi), muhto váldolac1c1at deattuhuvvo 1966 ON-soahpamus1a 27. artihkkala (2.4.4. oassi). Dát mearrádus lea oppalac1c1at hábmejuvvon ja c1uoz1z1ilahttá mán1ga dulkongaz1aldaga. Álggos galggas1ii leat dehálas1 bargun geahc1c1alit konkretiseret dan mearkkas1umi. Dás sáhttá konkretiseren dus1s1e leat muhtun oppalas1 oainnut ja dihto njuolggadusaid albmadeapmi223 mo mearrádusa dulkot. Sáhttá died1usge ain konkretiseret go suokkardallá maid 27. art. sáhttá mearkkas1it surggiin nugo boazodoalu, mearra- ja eanoluossabivddu, bivdima jna. Dát rasttildivc1c1ii dán ovdanbuktima rámmaid. Dasa lassin njiedjá dalle bienalas1 dássái mas dál áibbas unnán lea konkrehta rievttálas1 ávnnas masa dorvvasta. Maid sáhtás1ii dadjat, fertes1ii leat vuod1d1uduvvon hui lud1olas1 jurdagiidda ja oaiviliidda. Sáhttá mud1ui namuhit ahte sihke 27. art. ja ILO-soahpamus1 maid siskkilda eará unnitálbmogiid ja eamiálbmogiid go sámiid. Min oktavuod1as lea datte sámiid riektedili mávssolas1vuohta mii lea guovddáz1is, ja danne máinnas1it mii dus1s1e dan. 2.4.2 Álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1at Go galgat c1ilgegoahtit álbmotrievttálas1 mearkkas1umi gaz1aldaga, sáhttit álggahit sierra álbmotrievttálas1 c1ielggadeami cealkámus1as NAC1 1984:18:s (s.156): "Mii guoská riikkaidgaskasas1 riektenjuolggadusaide, de dat sáhttet c1atnat Norgga stáhtan ja geatnegahttit Norgga eiseválddiid c1ad1ahit dihto ásahusaid Norgga láhkaaddimis ja hálddahusas. Jus dakkár riikkaidgaskasas1 riektenjuolggadusat gokc1et sámi unnitlogu Norggas, dat sáhttet ráddjet Norgga eiseválddiid doaibmanfriddjavuod1a Norgga beal sámiid ektui. " Álbmotriektenjuolggadusat c1atnet nappo Norgga stáhtan, dahje nugo dávjá daddjo, álbmotrievttálas1 subjeaktan. Árbevirolac1c1at lea stáhta álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1at dus1s1e bisson eará stáhtaid ektui álbmotriekteservodagas224. Od1d1asat álbmotriektenjuolggadusaid mielde leat stáhtain datte geatnegasvuod1at njuolga ovttaskas olbmui ektui, nu ahte olbmot leat njuolga vuoigatvuod1asubjeavttat225 dáid njuolggadusaid mielde. Dát guoská hui olu olmmos1vuoigatvuod1ageatnegasvuod1aide. Muhtumin leat olbmot oz1z1on velá iehc1anas vejolas1vuod1a cuiggodit guoski geatnegasvuod1aid rihkkuma, sii leat maid nu gohc1oduvvon ás1s1ec1uoc1c1aldahttinsubjeavttat226. Dákkár ovttaskas olbmo ás1s1ec1uoc1c1aldahttinriekti227 guoská ovdamearkka dihte stáhtaide, maiddái Norgii, mat leat guorrasan Sivilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid ON-soahpamus1a eaktodáhtolas1 beavdegirjái (Optional Protocol), mii seamma go váldosoahpamus1 lea beaivváduvvon juovlamánu 16. b. 1966 ja fápmuiduvvon njukc1amánu 23. b. 1976. Ii leat datte juohke háve álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1a ás1s1i. Dát mearkkas1a ee. ahte jus njuolggadusaid rihkku, lea dát álbmotrievttálas1 ás1s1i mii álgovuorus ferte vuos duvdiluvvot álbmotriektevuogádaga228 (vejolas1) ásahusaide: Siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid ON-soahpamus1a hárrái, váidalusain ON Olmmos1vuoigatvuod1alávdegoddái (Human Rights Committee). 2.4.3 Álbmotrievtti mearkkas1upmi siskkáldas norgalas1 rievttis Álbmotrievttis lea maid mearkkas1upmi siskkáldas norgga rievttis, norgga riektegáldun. Makkár sadji das lea, lea juridihkalas1 teorias leamas1 giddejuvvon stuorra fuomás1upmi. Álbmotrievtti sadji norgga rievttis gied1ahallo NAC1 1984:18:s (s.157 c1uo.). Árbevirolas1 oaivil lea leamas1 ahte álbmotriekti ja norgga riekti leat guokte prinsihpalas1 sirrejuvvon riektevuogádaga. C1oavddasániiguin máinnas1uvvo áinnas dualistalas1 oaivilin. Dán oainnu mielde ferte sierra c1ad1ahanmearrádus229 ovdalgo álbmotriekti s1addá norgga rievtti oassin. Earaláhkai dán báhkkodit lea go traktáhtageatnegasvuod1a hábme (transformere) norgga riektin ovdal dan sáhttá atnit rievttálac1c1at c1adnin Norggas. Ná sáhttá hábmet nuppi láhkai go addá láhkamearrádussii seamma mearkkas1umi go guoski álbmotriektenjuolggadusaide. Eará vuohki c1ad1ahit álbmotrievttálas1 mearrádusaid norgga rievttis lea go lágas c1ujuhuvvo dáidda ja mearriduvvo ahte dáid galgá atnit dego norgga rievttis ovttastahtton230. Dualistalas1 oaivil ii datte mearkkas1 ahte njuolggadusain mat leat álbmotrievttálac1c1at, muhto eai hábmejuvvon norgga riektin, ii leat mearkkas1upmi siskkáldas norgga riektegeavahussii231. Min riektevuogádagas lea oppalas1 prinsihppa ahte norgga riekti navdo (noahku232) soahpat álbmotrivtiin. Dát mearkkas1a ahte álbmotriekti sáhttá adnot go mearrida gustojeaddji siskkáldas rievtti. Gokko mud1ui (siskkáldas) rievttálas1 vuod1d1u ii leat njuolga earalágan, bidjá dakkár áddejumi vuod1d1un mii ii leat vuostá álbmotrievtti. Siskkáldas norgga rievtti ja álbmotrievtti erohus boahtá datte ovdan go dát guovtti lágan rievttit leat vuostálága. Dualistalas1 oainnu mielde ferte dalle riektegeavaheaddji bidjat siskkáldas rievtti vuod1d1un. Nu gohc1oduvvon monistalas1, dahje ovttalas1233 oainnu mielde lea dát earaláhkai. Earret muhtun spiehkastagain adnojuvvo álbmotriekti buohtalassan siskkáldas rivttiin go galgá riektegaz1aldagaid mearridit. Dát mearkkas1a vuohc1c1an ahte dábálac1c1at ii dárbbas1 sierra c1ad1ahanmearrádus vai riektegeavaheaddjit galget sáhttit njuolga álbmotriektenjuolggadusa bidjat vuod1d1un seammaláhkai go siskkáldas njuolggadusa. Dasto ferte jus álbmotrievttálas1 ja siskkáldasrievttálas1 njuolggadusat leat vejolas1 vuostálaga c1oavdit seammaláhkai go ies1gud1etlágan siskkáldas njuolggadusaid gaskasas1 vuostálasvuod1aid. Lassin árbevirolas1 vuostálasprinsihpaid234 ahte erenoamás1 njuolggadus manná ovddabealde dábálas1 njuolggadusa (lex specialis) ja ahte od1d1asat manná ovddabealde boarrasat njuolggadusa (lex posterior), ferte maid njuolggadusaid ies1lági geahc1adit. Muhtun álbmotriektenjuolggadusat báhkkodit dábálas1 dohkkehuvvon rievttálas1 prinsihpaid, ja deattuhuvvojit danne sakka. Vuohc1c1an leat normmat mat leat ies1gud1et olmmos1vuoigatvuod1asoahpamus1ain c1állon, main leat dákkár deaddu ahte sáhttet leat gustojeaddjin vejolas1 siskkáldas rievtti vuostálasti njuolggadusaide. Álbmotriektenjuolggadusat main lea mearkkas1upmi sámerievttálas1 oasis, leat justa dákkár olmmos1riektenormmat. Dál ii leat makkárge dábálas1 ovttamielalas1vuohta leago álbmotrievtti ja siskkáldas norgga rievtti gaskavuohta dualistalas1 - an1ke nu ahte norgga riekti navdo heivet oktii álbmotriektái - dahje monistalas1 dihto spiehkastagain. Min oktavuod1as ii leat dán gaz1aldagas datte geavatlas1 beros1tupmi. Jus vel vuolggasadji les1ge dualistalac1c1at, leat olmmos1riektenormmat sierra dilis. Ferte navdit ahte dáz1a duopmostuolut ja eará riektegeavaheaddjit dábálac1c1at dulkojit dáz1a siskkáldas rievtti nu ahte garvá vejolas1 vuostálasvuod1a gaskal dákkár álbmotriektenormma ja siskkáldas norgga njuolggadusa. Mo dán sáhttá báhkkodit oaidná Od.prp. nr. 33 1986-87 (s.111) mas Justisdepartemeanta cealká: ".....olmmos1vuoigatvuod1aid njuolggadusaid ektui leat erenoamás1 garra árttat noahkut ahte norgga riekti heive álbmotriektái." Ii oru báljo jáhkehahttii, ahte dihtomielalac1c1at galggas1ii addit dahje doalahit siskkáldas njuolggadusa mii c1ielgasit lea vuostá álbmotrievttálas1 c1adni olmmos1riektenormma. Justisdepartemeanta báhkkoda justa geardduhuvvon cealkámus1a oktavuod1as leat áibbas lunddolaz1z1an ahte norgga riektenjuolggadusat fertejit ollas1uhttit Norgga riikkaidgaskasas1 geatnegasvuod1aid gáibádusaid c1earddalas1 unnitálbmogiid suodjaleami dáfus. Konklus1uvdna orru dás rájes gártamin ahte álbmotriektenjuolggadusaide maidda mis lea beros1tupmi - c1earddalas1 unnitálbmogiid suodjaleapmi olmmos1riektenormmat - geavatlac1c1at sáhttet várra gied1ahallot gustojeaddji norgga rievtti oassin, vaikko bijas1iige vuod1d1un ahte álbmotrievtti ja norgga rievtti gaskka lea dualistalas1. 2.4.4 Siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid ON-soahpamus1a 27. artihkkal 2.4.4.1 Sánit 27. artihkkal c1uodjá autenhtalas1 ean1gals hámis ná: "In those states in which ethnic, religious or linguistic minorities exist, person belonging to such minorities shall not be denied the right, in community with the other members of their group, to enjoy their own culture, to profess and practise their own religion or to use their own language." Eahpevirggálas1 sámegiel jorgaleamis leat mearrádusas c1uovvovas1 sánit: "Riikkain gos leat c1earddalas1, oskkolas1 dahje gielalas1 minoritehtat, eai galgga sis geat gullet dakkáras1 minoritehtaide, ovttas eará láhttuiguin mat gullet sin jovkui, manahit vuoigatvuod1aideaset diks1ut iez1aset kultuvrra, dovddastit ja geavahit iez1aset oskku, dahje geavahit iez1aset giela." 2.4.4.2. NAC1 1984:18 dulkon 2.4.4.2.1. Meassamiid vuostá suodjaleapmi/doaimmaide gáibádus Suodjalusa mearkkas1upmi 27. artihkkala mielde gied1ahallo sierra álbmotriektec1ielggadeamis NAC1 1984:18 s. 270 c1uo. Vuos jerro gáibidago mearrádus dus1s1e ahte sii geaidda dát gusto, galget gied1ahallot formálalac1c1at seammaláhkai go stáhta borgárat mud1ui, vai leago sis sierra suodjaleami gáibádus. Vuosttas molssaeaktu gártá gieldit negatiivva erohusmeannudeami235, ja nubbi fas mearkkas1a gohc1c1ut mied1is erohusmeannudeami, almmá lagabut c1ilgemin mii dát erohusmeannudeapmi galggas1ii leat. Dás deattuhuvvo ahte ii oppa eahpitduvvoge 27. art. vuod1d1udit mied1is erohusmeannudeami gáibádusa go dat vuos suodjala sierra unnitálbmogiid mat dasa gullet, dán oktavuod1as sámiid, nappo suodjala eanetgo eará borgáriid. Dasto jearrá suodjalago 27. art. dus1s1e meassamiid vuostá, vai galgá go maid stáhtas árjjalas1 doarjaga vuordit. Dás lea sierra suodjaleami dárkilat mearkkas1umis sáhka, ja leage eará gaz1aldat go mii aiddo meannuduvvui, buo. álbmotriektec1ielggadeami s. 270. Ii eahpiduvvo ahte go mearrádus hábmejuvvui - erenoamáz1it 1950-jagiin, buo. NAC1 1984:18 s. 266-267 - de ii lean áigumus1s1an earágo sihkkarastit unnitálbmogiidda vuoigatvuod1a ráfis eallit; galggai leamen assimilerema vuostá suodjalus. Muhto man1it áiggis lea dad1istaga c1ájehuvvon ahte unnitlogut dárbbas1it stáhtaid árjjalas1 rud1alas1 doarjagii, jus sis galgá leat duohta vejolas1vuohta seailluhit kultuvrraset. Go lea c1ad1amannan eará dulkonosiid, mas orru leamen nu ahte ulbmiliid lea sakka deattuhan, c1ájeha (s. 271) álbmotriekteás1s1edovdiid suokkardallan - maid sáhttá c1atnat mearrádusa "shall not be denied" doahpagii - go 27. art. várra ferte navdit gáibidit stáhtain geatnegasvuod1a addit dihto rud1alas1 doarjaga vai unnitlogujoavkkut duod1as sáhttet kultuvrraset diks1ut. Sáhttá leat váttis dán geatnegasvuod1a eanet kvantifiseret, muhto álbmotriekteás1s1edovdiid mielas ferte navdit ahte stáhtat gáibiduvvojit c1ad1ahit govttolac1c1at unnitloguid ja mud1ui servodaga gaskasas1 kultuvrralas1 boad1usovttaláganvuod1a236. 27. artihkkal siskkilda nappo álbmotriekteás1s1edovdiid oainnu mielde sihke cakki (rievttálas1 ja duohta meassamiid vuostá) ja (várra) geatnegasvuod1a stáhtaide dihto mied1is doaimmaide (eanet ráddjejuvvon rud1alas1 doarjja). Loahpas jerro (s. 271) ahte geatnegahttojitgo stáhtat geat leat soahpamus1a dohkkehan addit ja hálddas1it lágaid mat cagget eará álbmotjoavkkuid miellahtuid gilvalit unnitálbmogiiguin dakkár vuogi mielde mii lea vuostá 27. art. Dalle s1attas1ii sáhka geatnegasvuod1as fuolahit ahte eai priváhta olbmotge láhtte nugo stáhta ii sáhte láhttet. Dát gaz1aldat ii leat oz1z1on makkárge c1ielga c1ilgehusa ON olmmos1vuoigatvuod1alávdegotti, soahpamus1a bagadanorgána, geavada bokte. Muhtun ákkat leat ahte lávdegottis oaivvilda leat dákkár viiddis geatnegasvuohta, muhto dát ávnnas lea menddo váilevas1 álbmotriekteás1s1edovdiid mielas sáhttit konklus1uvnna gávdnat. Eará vejolas1 riektegáldut eai namuhuvvo. 2.4.4.2.2. "Kultuvra" doaba Sámi vuoigatvuod1a dálá barggu oktavuod1as, lea erenoamás1 miellagiddevas1 c1ielggadit leago 27. art.:s makkárge mearkkas1upmi vuoigatvuod1aide geavahit ja háldet luondduriggodagaid. Dát gaz1aldat lea dan duohken mo dulko mearrádusa "kultuvra" doahpaga. NAC1 1984:18:s (s. 272 c1uo.) suokkardallo mearkkas1ago doaba dus1s1e nu gohc1oduvvon ideálalas1 kultuvrra (dahje dárkilat, kultuvrralas1 báhkkodanhámiid) nugo giella, girjjálas1vuohta, musihkka, govvadáidda jna. dahje maiddái dán kultuvrra ávnnaslas1 eavttuid dahje osiid. Namuhit sáhttá ahte dát erohus manná vuostá meassamiid suodjaleami ja mied1is doaimmaid gáibádusa erohusa. Jus guorrasa dasa ahte maiddái kultuvrra ávnnaslas1 vuod1us dahje ávnnaslas1 bealit leat suodjaluvvon 27. art.:s, de ii leat liikká dadjan maidege dasa ahte dát leat suodjaluvvon meassamiid vuostá, dahje leago stáhtas maid geatnegasvuohta árjjalac1c1at doarjut doalahit dán kultuvrra vuod1u dahje beali. Man1n1ilgo lea c1ad1amannan viehka olu gáldoávdnasiid, c1ájehit álbmotriekteás1s1edovdiid mielde dán (s.286): "Buoremus1 vuod1ustusat hupmet dán mielde dan beales ahte "kultuvra" doaba ipmirduvvo nu viidát ahte mearrádus maiddái sisdoallá c1earddalas1 unnitlogu kultuvrra ávnnaslas1 beliid. Ealáhusaide gullevas1 ja eará ekonomalas1 dilit berrejit dalle leat mielde dan muddui go dát leat mearrideaddji dasa ahte joavku galgá sáhttit bajásdoallat ja ovddasguvlui doalvut iez1as kultuvrra." Ii leat datte vuod1us mearridit leatgo dus1s1e árbevirolas1 ja kulturmihtus237 ealáhusvuogit mat suodjaluvvojit, vai leatgo maiddái "od1d1aáigásas1at" ealáhusat maid suodjaluvvon 27. art. 2.4.4.2.3. Joavkovuoigatvuohta vai oktagaslas1 vuoigatvuohta Loahpas (s. 284) jerro addágo 27. art. joavkovuoigatvuod1a vai ovttaskas olbmo vuoigatvuod1a. Go c1ujuha sihke ahte 27. art. leat moanat eará ovttaskas olbmo vuoigatvuod1at namuhuvvon ja sin áddejupmái geat mearridedje, c1ájehuvvo ahte 27. art. addá ovttaskas olbmuid vuoigatvuod1a. Guoski unnitloguid ovttaskas miellahtut sáhttet nappo c1ujuhit mearrádussii. Datte galgá vuoigatvuod1aid doaimmahit ovttas earáiguin geat seamma unnitlohkui gullet. Dát c1uovvu sániin "... eai galgga sii geat gullet dákkáras1 minoritehtaide .... ovttas eará lahtuiguin geat gullet sin jovkui". Dáinna fas jearrá ahte sáhttágo oktage gii lea fárren unnitlogujoavkku ássánguovllus, c1ujuhit 27. art. Mearrádusa sánit ja maiddái mearrádus maid Olmmos1riektelávdegoddi nu gohc1oduvvon Lovelace-ás1s1is c1ujuha leat vud1d1osin biehttaleapmái. Daddjo ahte jus galgá sáhttit gáibidit doarjaga diks1ut giela ja kultuvrra, ferte ássat riikkaguovllus gos guoski c1earddalas1 unnitlogus árbevirolac1c1at lea leamas1 ássan- ja geavahanguovlu. 2.4.4.3 Álbmotriektec1ielggadeapmái oaivilat Olgoriikkadepartemeanttas ledje moanat vuosteákkat álbmotriekteás1s1edovdiid konklus1uvnnaide. Departemeanta báhkkoda hui gárz1z1es oainnu traktáhtadulkomis ja c1ujuha ee. muhtun sod1iid gaskkas mearrádusaide main daddjo ahte traktáhtamearrádusat maid áigumus1 lei stáhta sorjjakeahtesvuod1a gárz1z1idit galgá dulkot gárz1z1ideaddjin238. Dasto vuosttalduvvo ahte 27. art. geatnegahttá stáhtaid doarjut unnitálbmotjoavkkuid rud1alac1c1at vai sáhttet kultuvrraset diks1ut, go dadjá (Od. prp. nr. 33 1986-87 s. 35 mielde): "Nugo sáhttá oaidnit eai c1ujut ovdabarggut, iige stáhtageavat ahte mearrádus bidjá stáhtaide ná viiddis rievttálas1 geatnegasvuod1a. Dása várra ii sáhte dulkot árjjalas1 fuolahangáibádusa. Olgoriikkadepartemeantta oaivila mielde lea stáhta dus1s1e rievttálac1c1at geatnegahtton váruhit caggamis unnitloguid sáhttit diks1ut kultuvrras, dovddastit ja doaimmahit oskkus, dahje hupmat gielas." Dáz1a olmmos1vuoigatvuod1apros1eakta Asbjřrn Eide ja Torkel Opsahl bokte, ii bealistis vuosttaldan olus 27. art. dulkoma. Datte c1ujuhuvvo ahte ii vuos sáhte duod1as1tit, dahje biehttalit, sierranas dulkonbohtosiid, muhto konkluderejuvvo ahte olmmos1riektec1ielggadeami oaivilat ollislac1c1at leat bures vihkkejuvvon ja dárki239 (gea. Od. prp. nr. 33, s. 35). Justisdepartemeanta iige eahpit Olgoriikkadepartemeantta c1ielggadeami bohtosiid. Od. prp. nr. 33 báhkkoda Justisdepartemeantta oainnus c1uovvovas1 láhkai (s. 37): "Nu go lávdegoddige áigu Justisdepartemeanta deattuhit ahte álbmotrievttálas1 njuolggadusat maidda Norga lea c1adnon, ja mat gusket unnitálbmogiidda, bidjet meriid stáhta láhttemiidda sámiid ektui. Gaz1aldahkii galgetgo stáhtat maid leat geatnegahtton mied1is doaimmaid fuolahit, ádde departemeanta nu ahte dás leat sierranas áddejumit. Dát guoská erenoamáz1it 1966 siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid ON-soahpamus1a 27. artihkkala dulkomii. Departemeanta lea fuomás1an daid sierranas áddejumiid ja ahte gulaskuddanásahusaid eanetlohku doarju lávdegotti oainnuid. Lávdegotti konklus1uvdna mearrádusaid dáfus lea nugo namuhuvvon ahte stáhta ferte adnot geatnegahtton unnitlogujoavkkuid árjjalac1c1at doarjut, ja dasa lassin ahte 27. artihkkala "kultuvra" doahpaga ferte áddet nu ahte dat maid siskkilda ávnnaslas1 kultureavttuid. Justisdepartemeanta maid bealistis guorrasii lávdegotti 27. artihkkala prinsihpalas1 dulkomii. Dulkon mearkkas1a ahte stáhta váldá badjelasas geatnegasvuod1a miehtásit veahkehit nu ahte sámi álbmotjoavkkus leat eavttut diks1ut kultuvrras ja gielas. Man guhkás dát geatnegasvuohta manná ovttatosiin, ii oainne departemeanta dárbbas1laz1z1an mearridit dán oktavuod1as." Stuorradikki Justislávdegoddi guorrasii maid álbmotriektec1ielggadeami konklus1uvnnaide. Árvalusas O. nr. 79 1986-87 daddjo (s. 5): "Lávdegoddi deattuha garrasit Sámi vuoigatvuod1alávegotti ja Justitdepartemeantta Siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid ON-soahpamus1a 27. artihkkala dulkoma. Lávdegoddi guorrasa áddejupmái ahte stáhtas lea geatnegasvuohta miehtásit veahkehit sámi álbmotjovkui ávnnaslas1 eavttuid diks1ut kultuvrras ja gielas, ja sáhttit váikkuhit kulturvuogis fysalas1 ja rud1alas1 vud1d1osa". Go láhkaevttohus meannuduvvui Odeldikkis, dadje maid muhtun stuorradiggeáirasat juoidá mii njuolga dahje eahpenjuolga doarjjui NAC1 1984:18 27. art. 2.4.4.4 Cartsen Smith:a c1ielggadeapmi Guolástandepartementii Dalá professor Carsten Smith - gii lei ás1s1edovdiidjoavkku, mii galggai álbmotrievttálas1 gaz1aldagaid c1ielggadit Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái, ovdaolmmos1- ovddidii 1990:s Guolástandepartementii c1ielggadeami sámi guovlluid guolástanmuddemiid álbmotrievttálas1 beliid. Dát bargu mii lea deaddiluvvon "Lov og Rett 1990:s" s. 507 c1uo. lea hui olu vuod1d1uduvvon NAC1 1984:18 c1ielggadeapmái, seammás go dat joatkas1uvvo muhtun c1uoggáin. Smith dadjá álggadettiin (s. 512) ahte c1ielggadeami ulbmil lea c1ielggadit sámiid álbmotrievttálas1 dili, nugo atná norgga stáhta dan lea dohkkehan. Dát fas dagaha c1ad1amannat mo sierranas almmolas1 orgánat leat álbmotriektec1ielggadeami NAC1 1984:18 vuostái váldán. Su konklus1uvdna lea ahte man1n1il dáid oainnuid - mat leat válddahallon 2.4.4.3. oasis - ferte 27. artihkkala "dohkkehit nana riektegáldun sámi vuoigatvuod1aide, sihke politihkalas1, kultuvrralas1 ja rud1alas1 vuoigatvuod1aid ja dása gullet maid sámi ássan- ja geavahanguovlluid luondduriggodagaid vuoigatvuod1at". Smith guoskkaha (erenoamáz1it s. 519) maiddái oktavuod1a gaskal álbmotriektesuodjalusa ja Vuod1d1olága § 110 a. Go lea mannan c1ad1a c1ealkámus1a maid Justislávdegoddi ovdaolmmos1 c1elkkii vuod1d1olága stuorradiggemeannudeamis (Namuhuvvon cealkámus1 lea bájuhuvvon Stuorradikki 1987-88 S1ieht. s. 3025 ja fas 2.5.3.2. oasis vulobealde) gos bijai oktavuod1a 27. art., konkludere Smith ná: "Álbmotriekti ja vuod1d1oláhka, ON-soahpamus1a 27. artihkkala prinsihppa ja vuod1d1olága § 110 a prinsihppa, fertejit dán man1n1il daddjot gáibidit seamma... vuod1d1olága mearrádus nanne álbmotrievttálas1 njuolggadusaid go dál lea maid oz1z1on vuod1d1olága vuoimmi norgga rievttis." Nugo namuhuvvon ii mearrit NAC1 1984:18 gulletgo 27. art.:i dus1s1e "árbevirolas1 ja kulturmihtus" ealáhusvuogit, vai suodjaluvvojitgo maid eará ealáhusvuogit. Smith c1uovvola dán gaz1aldaga lagabui (s. 521 c1uo.), konkrehta mearrabivddu ektui. Son ii gávnnat sáhttit gáibádit ealáhusa leat kulturmihtus vai 27. art. sáhttá atnit. Dán mearrádusa mielde ferte váldoás1s1i leat stáhta politihka boad1us unnitálbmogiid ektui; sáhttágo guoski kultuvrrain joatkit dán politihka mied1is doaimmaid ja/dahje negatiivva doaimmaid luobaheami240 bokte. Sámiide lea mearrideaddji mearkkas1upmi sáhttit doaimmahit árbevirolas1 ealáhusaid ássan- ja geavahanguovlluideaset, sámekultuvrra ja dákkár doaimmaid gaskasas1 lagas1vuod1a geaz1il. Áidna kulturmihtus stuorra sámi ealáhus lea boazodoallu. Vuollel 10 % sámi álbmogis leat dán ealáhusas Norggas. Jus livc1c1ii galgan bidjat sámi ies1lági gáibádusa vai 27. art. sáhttá atnit, livc1c1e buot eará ealáhusat hilgojuvvon, maiddái ealáhusat main lea guovddás1 mearkkas1upmi sámi kultuvrra seailluheapmái. Man1imus1 oaidnu maid Smitha c1ielggadeamis galgá namuhit, lea su c1ujuhus (s. 524 c1uo.) mas jerro leatgo meassamat 27. art. vuostá, de ii sáhte dáid meassamiid sierra geahc1c1at. Ferte ollislac1c1at daid árvvos1tallat. Son vuolgá Alimusrievtti Álttá-ás1s1i cealkámus1as (Rt. 1982 s.241 c1uo.) ahte mudden ferte dagahit "janza241 ja hui vahágahtti meassamiid" sámi beros1tumiin ovdalgo sáhttá atnit 27. art. rihkkojuvvon. Dán cealkaga ferte Smith:a áddejumi mielde áddet váidudeaddjin242. Sámelága ja vuod1d1olága § 110 a politihkalas1 meannudeami cealkámus1aid doarjagiin, mii lea máinnas1uvvon 2.4.4.3. oasis, (geahc1a maid 2.5.3.2. oasi vulobealde) deattuha son eiseválddiid politihka sámiid ektui fertet ollásit árvvos1tallat. Sámit fertejit sáhttit sihkkarastit ja ovddidit kultuvrras. Ii leat doarvái ahte juohke láhka dahje juohke hálddas1anmearrádus, ovttabealálac1c1at heive 27. art.:i. Meassamiid dáfus de ii leat dás man1n1il dus1s1e meassamiid sturrodaga duohken, muhto maiddái makkár kulturvuod1us báhcá vel meassamiid man1n1il. Ollislas1 árvvos1tallan mearkkas1a maid ahte negatiiva ja mied1is doaimmaid ferte oktavuod1as geahc1c1at; mied1is doaimmat sáhttet eahpidahtti negatiivva doammaid dagahit mied1iheapmin. Mied1is doaimmat eai sáhte datte, Smith mielde, leat vaikko makkárat, dat fertejit leat kulturseailluheaddjin. Mii dás lea daddjon c1uovvu ahte mad1e eanet kultuvra lea deddojuvvon, dad1e unnit galgá dasa ahte meassamat adnojit leat álbmotrievtti vuostá. 2.4.4.5 Mearkkas1umit 27. artihkkala dulkomii NAC1 1984:18:s 2.4.4.5.1. Mearkkas1ago 27. art. árjjalas1 doarjaga geatnegasvuod1an1 Nugo leat oaidnán, gávnnaha NAC1 1984:18 c1ielggadeamis ahte 27. art. várra ferte noavdit gáibidit árjjalas1 doarjaga stáhtain. Veahás1 eahpádus lea báhkkoduvvon sániiguin "várra ferte navdit". Mii maid eahpidit. Álbmotriekteás1s1edovdit báhkkodit ahte teavstta sánit ja dan sadji siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid soahpamus1as, ja eaige ekonomalas1, sosiála ja kultuvrralas1 vuoigatvuod1aid "jumes1-soahpamus1as", leat hui lossa ákkat dákkár dulkoma vuostá. Dasto cuigejuvvo ahte 27. art. ovdabargguid ja ovdahistorjá c1ielgasit muitalit ahte stáhta livc1c1ii geatnegahtton doarjut árjjalac1c1at. Dáid ákkaid eai datte deattut álbmotriekteás1s1edovdit olus. Nugo mii áddet, lea váldoárta dasa ahte álbmotriekteservodagas leat man1it áiggi dovddastan unnitálbmogiid dárbbas1it almmolas1 doarjaga seailluhit kultuvrras, ja dat dad1is lea báhkkoduvvon stáhtaid nuppástuvvi guottuin. Go unnitálbmogiid doarjjadárbbu c1ujuha, de váldá maid ulbmiliid mielde. (Geahc1a NAC1 1984: 18 s. 272.273.) Sániid dáfus mihttet ahte ean1gals sátni "denied" várra ies1alddes lea eahpec1ielgasat go sámegiel sátni "vealahuvvot243", ja ahte "biehttalit" orru leamen heivvolat jorgaleapmi. Go "vealahuvvot" orru c1ujuheamen árjjalas1 negatiivva daguide - ahte váldo juoga - sáhttá dadjat dihto mearkkas1umi sánis "biehttalit" lea ii oac1c1o vuogas1vuod1a, ahte dilit eai láhc1c1ojuvvo nu. Sáhttá lasihit ahte Alimusriekti 1992:s sámi militearbiehttaleaddji244 ás1s1is (ás1s1i lnr. 92/1992) (Dát ás1s1i lea eanet máinnas1uvvon 2.5.4. oasis vulobealde) atná eará dárogiel jorgaleami 27. art.:s go dat mii lea eahpevirggálac1c1at bájuhuvvon ovdabealde 2.4.4.1. oasis, mas ee. "denied" justa lea jorgaluvvon "biehttalit". C1uigejuvvo maid NAC1 1984:18:s ahte 27. art. ovdabarggut ja ovdahistorjá mud1ui c1ielgasit muitala stáhta livc1c1ii geatnegahtton doarjut árjjalac1c1at. Dáid eai deattut datte álbmotriekteás1s1edovdit olus. Nugo mii áddet, lea váldoárta dasa ahte álbmotriekteservodagas leat man1it áiggi dovddastan unnitálbmogiid dárbbas1it almmolas1 doarjaga seailluhit kultuvrras, juoga mii lea báhkkoduvvon stáhtaid nuppástuvvi guottuin. Unnitálbmogiid dárbbuid dáfus, lea riekta ahte moanat unnitálbmogat dál, nu go dilli lea ovdánan, dárbbas1it doarjaga seailluhit kultuvrraset. Sámit fertejit leat sin gaskkas. Govva ii leat datte ovttageardán. Earret eará moanaid indiánajoavkkuide Latin-Amerihkás omd. Amazonas-guovllus livc1c1ii várra leat doarvái go ráfis bessat eallit. Cuiggodettiin unnitálbmogiid doarjjadárbbuid váldá mielde ulbmildárkomiid. Ferte vuohc1c1an fuomás1uhttit ahte min mielas eai leat dás guokte iehc1anas ákka, muhto okta ja seamma, guovttelágan hámis. Juksan dihte dan mii c1ielgasit adno mearrádusa ulbmilin, seailluhit kultuvrra, lea dasa justa namuhuvvon doarjjadárbu. Iige leat celkon ahte 27. art. ulbmil lea seailluhit unnitálbmogiid kultuvrraid, dan áddejumis ahte daid galgá veahkehit birget. Dan áiggis ja oktavuod1as go mearriduvvui, ii oru nu ahte ulbmil lei sihkkarastit unnitálbmogiid miellahtuid beassat diks1ut kultuvrra mii evttolac1c1at245 lei. Lea maid veahás1 eahpec1ielggas man nanus ja viiddis stáhta nuppástuvvi guoddu árjjalas1 doarjja unnitloguide lea, ainjuo NAC1 1984:18 válddahallama mielde. Lea maid eahpec1ielggas man muddui dovdá ahte 27. art. geatnegahtto stáhtaid ná doarjut. Dán oktavuod1as sáhttá muittuhit ahte Olgoriikkadepartemeanta gulaskuddancealkámustasis báhkkodii ahte stáhtageavat ii c1ájehan dása 27. art. maid geatnegahttit "árjjalas1 fuola", buo. ovddabealde 2.4.4.3. oasis. Vaikko ovdáneapmi lea mannan dan guvlui mii válddahallui NAC1 1984:18:s - ee. leat oz1z1on c1ielga dáz1a guottu gaz1aldahkii - lea min áddejumi mielde eahpevissis geatnegahttágo 27. art. stáhtaid árjjalac1c1at doarjut unnitálbmogiid kultuvrraid. 2.4.4.5.2 Dus1s1e rud1alas1 doarjjan1 Jus 27. art. geatnegahttá árjjalas1 doarjuma, sáhttá jearrat makkár dát doarjja galggas1ii leat. Álbmotriekteás1s1edovdiid gaz1aldatmeannudeamis, lea sáhka rud1alas1 doarjagis. Nugo konklus1uvdna lea hábmejuvvon, cealká dat dus1s1e dákkár doarjagiin. Mii navdit dán boahtit das go doaibmagáibádusa konklus1uvnna doarjja ii guoskka (primeara) rud1alas1 doarjagii. Jus datte vuolgá unnitálbmogiid dárbbuin, galggas1edje eará doaimmat leat seamma ávkkálac1c1at. Sáhttá leat nugo museaid kulturdávviriin fas máhcahit, beassat lud1olac1c1at kultuvrralas1 mearkkas1umi sajiide mat omd. dál leat priváhta olbmuid hálddus, dahje ásahit vuoigatvuod1aid luondduvud1d1osii mii lea doarvái kultuvrra ceavzimii. Doaimmat mat eai leat rud1alac1c1at, livc1c1e áigeguovdilat sáhttá oppalac1c1at dadjat leat dakkárat mat njulgejit meassamiid mat eai leat lobálac1c1at 27. art. mielde, muhto maid ovdal leat dahkan. 27. artihkkal mudde dus1s1e stáhta geavahusa das rájes go lea c1adnon njuolggadussii. Eará meassamiid maid 27. art. gieldá, ii sáhte dahkat. Sáhttágo ovddit meassamiid váikkuhusaid njulget, ferte leat dan duohken gáibidago mearrádus mied1is doaimmaid. Mii áddet prinsihppagaz1aldahkan suodjalago 27. art. (erenoamáz1it) dus1s1e meassamiid ektui, vai gáibidago mearrádus maid stáhtain árjjalas1 doaimmaid. Viiddis dulkoma doarjja ákkain lea mearkkas1upmi olggobeal konkrehta doaimmaide maidda c1ujuhuvvo. Duod1alac1c1at ii leat árta suokkardallat sierralágan mied1is doaimmaid gaskkas maid unnitálbmot dárbbas1a vai galgá sáhttit diks1ut kultuvrras, jus vuos atná 27. art. geatnegahttit dán láhkai. 2.4.4.5.3 Ávnnaslas1 kultuvra ja kultuvrra ávnnaslas1 eavttut NAC1 1984:18 suokkardallama "doaimmahit kultuvrras" doahpaga (s. 274 c1uo.) sáhttá leat veahás1 váttis áddet. Soaitá dannego olu lea sáhka c1ilget "kultuvrra"doahpaga, vaikko suokkardallama váldoulbmil várra lei guorahallat man guhkás 27. art. suodjala unnitálbmotkultuvrra ávnnaslas1 vud1d1osa. "Kultuvra" doahpaga meros1tallama dáfus, sáhttá molssas1uddi giellaatnin ráhkadit eahpec1ielggasvuod1a. Álggadettiin (s. 274) jerro omd. gulletgo maid ""epmolas1246 " doahpagii (vuoi??alas1) kultuvrra ávnnaslas1 eavttut", ee. konklus1uvnnas (s. 286) lea sáhka "c1earddalas1 unnitálbmot kultuvrra ávnnaslas1 beliin". Min oaivila mielde lea mán1gii lunddolas1 geahc1c1at ávnnaslas1 doaimmaid kultuvrra beallin. Ovdamearkan dása sáhttá leat johkasámiid fierbmebivdin Deanus. Muhtumin sáhttá maid leat vuoigaduvvon hubmat sierra ávnnaslas1 kultuvrras oppalas1 kulturgova oassin. Min oktavuod1as orru omd. boazodoallu leat leamen dákkár erenoamás1 oassi ollislas1 sámi kultuvrras. Ávnnaslas1 kultuvra ii dárbbas1 mud1ui leat ealáhusdoaibma. Sihke kultuvrra ávnnaslas1 bealit ja vejolas1 sierra ávnnaslas1 kultuvrrat sáhttet leat kultuvrra epmolas1 báhkkodallanvugiide dehálas1 eavttut. Dát mii das daddjui dorjojuvvo ON olmmos1riektelávdegotti cealkámus1as, nu gohc1oduvvon Kitok-ás1s1is (CCPR/C3310/197-1985). Dás jerrui leigo mearrádus ruot1a 1971 boazodoallolága mielde biehttalit boazodoalli leat c1earu miellahttun vuostá 27. art. Lávdegoddi c1ealká (s.10): "The regulation of an economic activity is normally a matter for the state alone. However, where that activity is an essential element in the culture of an ethnic community, its application to an individual may fall under article 27 of the covenant, ..." Seammás orru c1ielggas ahte ii sáhte juohke ávnnaslas1 kultuvra eavttu lunddolac1c1at atnit dus1s1e kulturoassin. Johkasámiid dahje boazosámiid vejolas1vuhtii doaimmahit ávnnaslas1 bargguideaset, lea váldo mearkkas1upmi ahte lea doarvái resursavuod1us. Vaikko dát lea kultuvrra ávnnaslas1 beliid eaktu, ja eahpenjuolga maid dan epmolac1c1a, ii sáhte geahc1c1at dus1s1e resursavud1d1osa ollislas1 kultuvrra oassin. Vaikko doalahatge ávnnaslas1 doaimmaid kultuvrra eaktun, ferte liikká lohkat daid leat guoski kultuvrra oassin. Sáhttá c1uoc1c1uhit ahte sámi kultuvrra bissuma eavttut, lea nákcet doalahit ealli sámi báikegottiid árbevirolas1 sámi guovlluin. Dát lea doarvái bargosajiid, árbevirolas1 dahje od1d1aáigásac1c1abut ealáhusdoaimmaid, ja várra maid mán1ga bálvalus- ja c1álgofálaldagaid, nugo skuvllaid ja dearvvasvuod1aásahusaid duohken. Ii oru datte lunddolas1 meros1tallat "sámi kultuvrra" doahpaga, omd. hotealla dahje bensenbuvdda doaimmaheapmin. Mii áddet nu ahte berre earuhit gaskal 27. art. "kultuvra" doahpaga mearkkas1umi ja man viiddis cakkiid mearrádus dagaha. Konkrehta kultuvra diks1un galgá suodjaluvvot. Dása sáhttet gullat ávvnnaslas1 oasit. Vai galgá sáhttit diks1ut kultuvrra, ferte juoga mii lea olggobeal kultuvrra leat olamuttos, omd. doarvái resursavuod1us. Go dát juoga lea kultuvrra diks1uma eavttut, fertejit dát siskkilduvvot ráddjemiidda maid 27. art. ovddasta doaimmaid ektui mat sáhttet caggat kulturdoaimmaheami. Seamma gusto maid geatnegasvuhtii álggahit mied1is doaimmaid doarjut kultuvrra. Vaikko sámi kultuvrras c1ielgasit gávdnojit ávnnaslas1 oasit ja várra sáhttá hubmat sierra ávnnaslas1 vuollekultuvrrain ollislas1 kultuvrra siskkobealde, orru leamen govttolas1 geahc1c1at sámekultuvra ollislac1c1at 27. art. ektui. Guovddás1 oktasas1 dovdomearkkaid ektui sáhttá dadjat ahte buot sámit gullet seamma kultuvrii. Ná áddejuvvo maid dábálac1c1at, sihke sámiid ja earáid gaskkas. Go galgá mearridit leago 27. art. rihkkojuvvon, ferte dalle árvvos1tallat vejolas1vuod1a muhtun láhkai diks1ut sámekultuvrra. Váilevas1 vejolas1vuohta doaimmahit kultuvrra ávnnaslas1 beliid sáhttá muhtun háviid mearkkas1it álbmotriekterihkkuma247 , muhto dalle lea dannego ii leat vejolas1 diks1ut kultuvrra earaláhkai, dainna eavttuin ahte dat lea sámi oktavuod1as dahje sámi guovllus. Dáid háviid lea ávnnaslas1 osiin nana sadji ollislas1 kulturdoaimmaheami siskkobealde. 2.4.4.5.4 Ealáhusat mat leat ja eai leat árbevirolac1c1at NAC1 1984:18:s 27. art. kulturdoahpaga suokkardallama loahpageahc1en jerro c1uovvovas1 gaz1aldat (s. 286): "Galgetgo dus1s1e árbevirolas1 ja kulturmihtus ealáhusvuogit suodjaluvvot, vai sáhttágo c1uoc1c1uhit ahte juohke ealáhusvuohki (maiddái áibbas "od1d1aáigásas1" ealáhusvuogit) maid unnitlohko joavku hálida álggahit, sáhttá gullat 27. art. vuollái?" Nugo namuhuvvon 2.4.4.2.2. oasis, eai sáhte álbmotriekteás1s1edovdit vástidit dán riektegáldoávdnasiid vuod1ul mat leat olamuttos. Mii geahc1c1alit veahás1 lahkonit gaz1aldaga, ja fuomás1uhttit vuos "árbevirolas1 ja kulturmihtus ealahusvugiid" báhkkodeami. "Kulturmihtus" sátni ii atte dán oktavuod1as várra olus iehc1anas oaivadeami. Sáhttá maid jod1ihit jurdagiid boasttoguvlui, go sáhttá jurddas1it ahte ealáhusa dus1s1e ferte guoski unnitlohku dahje eamiálbmot doaimmahit, nappo leat sin ies1vuohki. Dilli lea datte nu ahte árbevirolas1 unnitlogu- ja eamiálbmotealáhusat - nugo sierralágan eanadoalu ja bivdima - doaimmahit olus sihke unnitlogu- ja eanetloguálbmogat. Sáhttá "ealáhusvuogi" sátni atnin, "ealáhusaid" sajis c1ujuhit dan guvlui ahte lea leamas1 stuorát áigumus1 earuhit248, muhto mo dal les1 de earátge go guoski unnitlohku doaimmahit maid seamma ealáhusvuogi. Nugo álbmotriekteás1s1edovdit jerret, ahte galgetgo dus1s1e árbevirolas1 vai maiddái od1d1aáigásac1c1abut ealáhusaid 27. art. mielde suodjalit ávnnaslas1 eaktun guoski kultuvrii. Orru leamen nappo gaz1aldat mearrádusa suodjalusviidodagas, ja iige dan "kultuvrra" doahpaga mearkkas1umis. Mii aiddostahttit dán go, nugo namuhuvvonge, min mielas lea seamma lunddolas1 atnit od1d1aáigásas1 ealáhusaid oassin omd. sámekultuvrras, vaikko sáhttetge leat dán kultuvrra dárbbas1las1 eavttut. Konklus1uvdna lea dan duohken mo jearrá. Min mielas lea prinsihppagaz1aldat suodjalago 27. art. kultuvrra ávnnaslas1 eavttuid. Jus dán lea vástidan miehtásit, fertejit buotlágan ávnnaslas1 eavttut maid dárbbas1a vai duod1alac1c1at galgá sáhttit kultuvrras diks1ut, gullat dása. Makkárat dat leat, ferte konkrehta mearridit. Sámiid dáfus, lea min mielas govttolas1 dadjat ahte buot árbevirolas1 ealáhusat - ja dalle maid od1d1aáigásas1 vuogi mielde - leat sámi ollislas1 kultuvrra oasit, ja nuppi beales sáhttá dadjat dus1s1e dáid ealáhusaid leat dán ávnnaslas1 oasit. Dán ávnnaslas1 kultuvrra vuod1us, sihke eatnamat ja riggodagat, siskkilduvvojit 27. art. suodjaleamis. Nugo leat namuhan fertejit datte maid eará, od1d1aáigásac1c1abut ealáhusat leat dárbbas1lac1c1at vai sámit sáhttet diks1ut kultuvrraset. Dát maid siskkilduvvojit dása. Mii muittuhit mud1ui ahte eai leat dus1s1e ealáhusdoaimmat mat sáhttet leat kultuvrra ávnnaslas1 oasit dahje eavttut. 2.4.4.6 Oainnut mud1ui Dán oasis geahc1c1alit muhtun oainnuid ovddidit mat sáhttet leat lasáhussan 27. art. dulkomii mii lea NAC1 1984:18:s. Nugo namuhuvvon álgooasis, ráddjejuvvo ovdanbuktin oppalas1 oainnuide. 2.4.4.6.1 Sihke vuoigatvuohta ja duohta lohpi Álbmotriekteás1s1edovdit vihkkedallet ovdanbuktiminniset 27. art. teavstta sierra osiid. Ii datte guoskkat erenoamáz1it ahte unnitloguin ii galgga "vealahuvvot (dahje biehttaluvvot) vuoigatvuohta (min deattuhus) diks1ut kultuvrraset". Jus dás les1 sáhka dus1s1e rievttálas1 posis1uvnna suodjaleamis - mas lea erenoamás1 vuoigatvuod1avuod1d1u dahje dus1s1e c1uovvu dábálas1 doaibmafriddjavuod1a249 - vai siskkildago dat maid duohta vejolas1vuod1a doaimmahit kultuvrran1 Vuosttas c1ujuhusas ii leat stáhtain vejolas1vuohta gieldit sierranas kultuvrralas1 doaimmaid, omd. giellageavaheami dahje dihto ealahusdoaimma. Nuppis eaige sáhte duohta meassamiid dahkat mat goaridit vejolas1vuod1a diks1ut kultuvrra nugo riektedilli diktá. Garrasit deattuhit unnitlogu dárbbuide go galgá dán gaz1aldaga mearridit. Áibbas guovddáz1is lea duohta vejolas1vuohta diks1ut kultuvrra. Ii veahket sáhttit rievttálac1c1at dan sáhttit, jus duohta vejolas1vuod1at eai leat. Dáid duohta deasttain, ádde "the right" doahpaga ii berre mearrádusas gárz1z1et áddet, muhto maiddái nu ahte dasa gullet unnitlogu duohta vejolas1vuod1at diks1ut kultuvrras. 2.4.4.6.2 Kultuvrra ovdáneamit - árvvos1tallama áigi Kultuvra - epmolas1 dahje ávnnaslas1 - ovdána jeavddalac1c1at, vaikko nuppástuhtti fápmu sáhttá molsas1uddat áiggis áigái. Siskkáldas kultuvrra ovdáneapmi sáhttá c1uohcat unnit eanet hearkkes olggobeal meassamiidda. Jus omd. niittuid maid dállo ovdal dárbbas1ii, bággolonistii eará ulbmilii, ii dagas1ii dát maidege dálá dollui mii gilvofuod1ariin ja fápmofuod1ariin doaimmahuvvo. Go galgá árvvos1tallat leatgo meassamat 27. art. vuostá, ferte geahc1c1at mo dát c1uhcet kultuvrii nugo dat doaimmahuvvo dan áiggis. Orru ee. mearkkas1eamen ahte vaikko kultuvrra ain sáhttá doaimmahit, sáhttet meassamat leat váddásat álbmotrievtti ektui, jus dán olggobeal váikkuheapmi bágge kulturdoaimmaheami od1d1a hápmái. Mii leat 2.4.4.5.4. oasis mearridan ahte dus1s1e árbevirolas1 ealáhusaid sáhttá ávnnaslas1 kultuvran gohc1odit. Nugo leat dás ádden, dálá áiggis dát árbevirolas1 ealáhusat dahket ávnnaslas1 sámi kultuvrra, ja nu gullet 27. art. suodjaleapmái. 2.4.4.6.3 Meassamiid rájá gierdan - biirerájá váikkuhusaid ektui 27. artihkkal addá nappo dihto suodjalusa meassamiidda mat c1uhcet sámiid kulturdoaimmaheapmái. Eai datte leat buot meassamat mearrádusa vuostá; dat fertejit leat dihto mahtodagas. Go galgá lagabut dadjat meassamiid viidodagas, sáhttá álgit 27. art. sániiguin. Ii galgga biehttaluvvot (vealahuvvot) vuoigatvuod1a kultuvrras diks1ut. Sáhttá eahpidit olu dát báhkkodeapmi dadjá meassamiid sturrodagas maid ii sáhte gierdat, muhto liikká jurddas1a ahte kultuvrralas1 doaibma ráddjejuvvo hui olu. Alimusriekti lea geahc1adan makkár meassamat sáhtás1edje leat 27. art. vuostá Áltá-ás1s1is (RT. 1982 s. 241). Vuosttasjienasteaddji celkkii dás (s. 299): "In oainne dán ás1s1is gáibidit guorahallat buot gaz1aldagaid maid leat divvon sihke go leat álbmotriektenjuolggadusaid ja daid dárkilat mearkkas1umi ektui. Seamma gusto maid dákkár njuolggadusaid duohta doaimmaheami duogáz1ii, buo. erenoamáz1it gaz1aldaga leatgo sámit historjjálac1c1at adnon eamiálbmogin guovlluin gosa dálá muddenás1s1i guoská. Mu oaivila mielde ii sáhte oppa eahpiditge ahte dáz1a sorjjaskeahtesvuhtii250 muddenguovllus eai guoska ráddjemat. Inge sáhte oaidnit ahte mearrádus eahpiduvvo c1ujuhuvvon unnitloguvuoigatvuod1aid dáfus. Mu oaivila mearrideaddjin dán gaz1aldagas lea sámi beros1tumiid meassamiid duohta viidodat. Eaktun go oppanassiige s1attai álbmotrievttálas1 gaz1aldahkan muddenás1s1is, fertii ainjuo leamen go mudden dagahii epmolas1 ja hui vahágahtti meassamiid dákkár beros1tumiide. Dalle easka sáhtii jearrat leigo guoskkahan 27. art. go boazoealáhusa meassamat ledje nu stuorrát ahte uhkidii sámiid kultuvrra. Meassamat mat dás dahkkojit, leat guhkin eret ná duod1alac1c1at. C1ujuhan iez1an ovddit meassamiid suokkardallamii, ja muittuhan ahte muddema bissovas1 váikkuhusat gártet leat su. 2,8 km2 viidodagas mii dulvaduvvo ja nu manahuvvo guohtuneatnamin. Vaikko leage gid1d1a- ja c1akc1aguohtun mii lea váili ja iige sáhte danne geahc1c1at dus1s1e fuod1d1aroasi251 gártat meassamiid geaz1il geahpeduvvot Nuortabeali oktasas1 boazologu ektui. Dasto biddjo bissovas1 luodda mas lea johtolat ovdán ruoktot fápmorusttegii. Go luodda nugo lea eaktuduvvon, giddejuvvo dábálas1 olbmuide, c1uoz1z1ila maid dás ráddjejuvvon vahátváikkuheami gaz1aldat. Rusttetáiggi leat vahátváikkuhusat olu stuorát. Muhto in gávnnat dánge áigodagas gártat ollislas1 árvvos1tallama mielde dal nu stuorrát, ii Guovdageainnu orohagaidege mat gullet Nuortabeallái. Danne ii vahágahtto boazodoallu mu mielas dan láhkai ahte sáhttá guoskat vejolas1 álbmotrievttálas1 suodjaleaddji sámi unnitloguvuoigatvuod1aide." Nugo oaidnit celko dás ahte meassamat, dán oktavuod1as c1ázádatmudden, fertejit dagahit "epmolas1 ja hui vahágahtti meassamiid" ovdalgo jerro leatgo guoskkahan 27. art. Dalle easka livc1c1e meassamat boazodoalus leamas1 nu stuorrát ahte livc1c1e "uhkidan" kultuvrra. Eai rusttetáiggige livc1c1e meassamat leamas1 nu stuorrát ahte dat lahkonit cakkiid mat biddjojit 27. art. Báhcá vel c1ielga dovdu ahte Alimusrievtti mielde galgá leat viehka olu ovdalgo meassamat sáhttet rihkkut 27. art. Makkár gáibádusaid duohtavuod1as bidjet meassamiid sturrodaga dáfus, lea dan duohken mo gárz1z1ida biire geaidda meassamiid váikkuhusat galget c1uohcat. Meassamat mat eai mearkkas1 olu olles álbmoga kultuvrii, sáhttet unnit joavkkuide mearkkas1it ahte eai sáhte s1at oktasas1 kultuvrraset diks1ut. Alimusrievtti duomu sitáhtas leat maid miellagiddevas1 cealkagat dán gaz1aldahkii. Go lea vuos hubman oppalac1c1at "sámi beros1tumiin" ja "boazoealáhusas", de joavdá vahátváikkuhusaid árvvos1tallamii "Guovdageainnu orohagaide mat gullet Nuortabeallai" (boazodoalloguovlu masa fápmorusttethusken c1uozai). Min árvvos1tallama mielde ferte datte mannat dobbelii. Nugo namuhuvvon 2.4.4.2.3. oasis ferte 27. art. adnot addit ovttaskas olbmo vuoigatvuod1a, namalassii juohke ovtta guoski unnitlogu miellahttui, vaikko vuoigatvuohta lea c1adnon oktasas1 kultuvrra oktasas1 doaimmaheapmái. Dát áddejupmi lea maid mud1ui biddjon vuod1d1un Kitok-ás1s1is, buo. 2.4.4.5.3. oasi. Nugo áddet, ferte dalle prinsihpalac1c1at mannat gitta ovttaskas olbmo dássái go galgá iskat mo meassamat c1uhcet vejolas1vuod1aide unnitlogu kultuvrra doaimmahit. Dát ii datte mearkkas1 ahte juohke okta lea suodjaluvvon juohke meassamiid kultuvrradoaimmaheami vuod1ul. 2.4.4.6.4 Ovddit meassamiid mearkkas1upmi Sámiid beales c1uc1c1uhuvvo dávjá garrasit ahte meassamiid sámi guovlluin ii galgga ovttaid mielde geahc1c1at, muhto oktavuod1as. Lunddolas1 gaz1aldat lea mo dát heive 27. art. Árvvos1tallanfáddá 27. art. mielde lea ahte vealahitgo konkrehta meassamat muhtuma kultuvrras doaimmahit. Jus sáhttá leat nu, fertejit meassamat c1uohcat hui garrasit kultuvrii. Go dáid c1uozahusaid galgá árvvos1tallat, ferte datte vuod1d1udit dasa mii adno leat unnimus vejolas1 dárbun kultuvrii, nu ahte jus lez1z1et ovdalis meassamat, de livc1c1e dat geahpedan dan mii livc1c1ii báhcán ovdal joavdá vuollel vuolleráji252. Meassamat mat ies1alddes eai leat stuorrát, sáhttet de dagahit rájá rasttildeami. Dán láhkai oz1z1ot ovddes1 meassamat mearkkas1umi. Dát lea seamma dárkonvuohki253 go maid Carsten Smith bidjá, go son c1ielggadeamistis Guolástandepartementii dadjá ahte lea kulturvud1d1osa duohken mii báhcá meassamiid man1is (buo. 2.4.4.4. oasi). 2.4.4.6.5 Doarjjaortnegiid, buhtadasaid ja molssaevttolas1 duohta vejolas1vuod1aid mearkkas1umit - muddemat kultuvrra dihte Vuohc1c1an jerro ahte jus mahkás1 kultuvrra doaimmaha árjjalas1 doarjagiin - rud1alac1c1at dahje earaláhkai - de leago das mearkkas1upmi man muddui meassamiid sáhttá dahkat seamma kultuvrras. Álggadettiin sáhttá namuhit ahte jus 27. art. galgá dulkojuvvot nu ahte gáibida kultuvrii árjjalas1 doarjaga, ii sáhte doarjaga mainna oc1c1oda kulturdoaimmaheami dárbbas1las1 vuollerádjedássái, dárkot go árvvos1tallá meassamiid álbmotriektelac1c1at. Vejolas1 árjjalas1 doarjja fertet leat badjel dán vuolleráji ovdal dát gaz1aldat gártá lea áigeguovdil. Kultuvrra epmolas1 beliid doaimmaheapmái sáhttet erenoamás1 ruhtadoarjjaortnegiin - nugo sámegielas ja sámegillii oahpaheamis, museabarggus ja sierranas dáiddalas1 báhkkodanvugiin - leat stuorra mearkkas1upmi. Kultuvrra ávnnaslas1 beliid dáfus, erenoamáz1it ealáhusain, mearkkas1a dákkár doarjja sakka. Vuod1d1oeaktu ferte datte dás leat dihto vuollerádjesturrodaga luondduvuod1us, nugo guohtumat, gilvvaeana dahje guolle- dahje fuod1d1onálli. Jus árbevirolas1 ealáhusaid doaimmaheaddjiin lea buorre dienas, omd. stáhtadoarjaga oz1z1ot gálvvuide dahje eará doarjagiid geaz1il leat unnát golut, de gierdo vuolideami. Dás ii leat sáhka dus1s1e sáhttit birget doaimmain, ealáhusdoaimmain gárz1z1es áddejumis. Ealáhus gal ferte doaimmahuvvot mihtilmas hámistis vai ávnnaslas1 kultuvrras sáhttet leat doarvái birgeneavttut. Muhtun háviid buhtaduvvo meassamiid rud1alas1 vahát. Jus luondduvuod1us gárz1u nu ahte olle vuollel vuolleráji kultuvrra ávnnaslas1 beliid doaimmaheamis, gártet meassamat leat seamma váddásat 27. art. ektui. Jus meassamat leat eará sajiid lotnolasat lassi duohta vejolas1vuod1ain, omd. go sáhttá árbevirolac1c1at atnigoahtit od1d1a eatnamiin, ferte dát leat ás1s1áigullevas1 27. art. ektui. Ferte datte namuhit ahte ávnnaslas1 kulturdoaimmaheamis sáhttet leat oasit maid ii sáhte dus1s1e sirdit od1d1a báikkiide. Sáhttá leat báikedied1u mearkkas1upmi dahje ovttasdoaibma eará kulturdoammaheaddjiin dan árbevirolas1 geavahanguovllus. Molssaevttolas1 ávkkástallama vejolas1vuohta ies1gud1etlágan riggodagain mat ovttas dahket ávnnaslas1 kultuvrra vud1d1osa, s1ahttet maid gullat dasa. Jus meassamat dus1s1e c1uhcet ovtta dáid riggodatávkkástallamiidda, sáhttá várra buorre luondduvuod1us eará guovlluin muhtun muddui dan buhtadit. Man muddui sierra riggodagat dán láhkai sáhttet leat molssaeavttut, ferte datte sorját das man dehálas1 juohke riggodat lea. Dávjá dahket okta dahje moadde riggodaga ávnnaslas1 kultuvrra váldovud1d1osa, ja eará riggodagain lei hui unnán mearkkas1upmi, ainjuo rud1alac1c1at. Mii maid namuhit ahte várra ferte hui guhkás gierdat muddemiid mat álggahuvvojit seailluhan dihte sámekultuvrra dahje dan osiid. Sáhttá dadjat ahte mied1is váikkuhusat vástidit ja duvdet negatiivva váikkuhusaid. ON olmmos1riektelávdegotti cealkámus1 Kitok-ás1s1is, buo. ovddabeale 2.4.4.5.3. oasis, lea dás hui miellagiddevas1. Lávdegoddi cealká (s.10-11): "According to the State party, the purposes of the Reindeer Husbandrey Act are to restrict the number of reindeer breeders for ekonomic and ecological reasons and to secure the preservation and well-being of the Sami minority. Both parties agree that effective measures are required to ensure the future of reindeer breeding and the livelihood of those for whom reindeer farming is the primary source of income. The method selected by the State party to secure these objectives is the limitation of the right to engage in reindeer breeding to members of the Sami villages. The Committee is of the opinion that all these objectives and measures are reasonable and consistent with article 27 of the Covenant." Mii dás lea daddjon, ferte omd. mearkkas1it ahte dat hui c1avga muddemat maid Finnmárkkus lea álggahan vai boazolohku heivehuvvo guohtuneatnamiidda, ii sáhte atnit váddásin 27. art. ektui. 2.4.4.6.6 Ollislas1 árvvos1tallan Jus meassamat kultuvrra diks1uma vejolas1vuod1ain leat vuostá 27. art. ferte ollislac1c1at árvvos1tallat mo meassamat váikkuhit kulturdoaimmaheapmái, nugo dát lei meassamiid áiggi. Ferte hui sakka c1uohcat kulturdoaimmaheapmái ovdalgo sáhttá gohc1odit meassamiid álbmotrievtti vuostá254. Dát ii datte mearkkas1 seamma go ahte meassamat ies1alddes dárbbas1it leat nu stuorrát. Jus ovddes1 meassamiid váikkuhusat oktiibuot lahkonit rájá leat álbmotrievtti vuostá, sáhttá uhccit meassamiid geaz1il dán rasttildit. 2.4.4.7 Oanehac1c1at ON-soahpamus1a giehtagus1s1amis255 Nugo namuhuvvon 2.4.2. oasis lea Norga dohkkehan nu gohc1oduvvon Siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid ON-soahpamus1a eaktodáhtolas1 lassibeavdegirjji. Dán beavdegirjji ulbmil lea addit ON-olmmos1riektelávdegoddái, buo. soahpamus1a IV.kap., gealbbu meannudit ovttaskas olbmuid váidagiid c1uoc1c1uhuvvon soahpamus1a rihkkumiid, nappo ee. 27. art. Soahpamus1a mielde leat dus1s1e daid stáhtain mat leat dan bealit main lea váidalanvuoigatvuohta256, buo. dan 41. art. Stáhtaváidalanriekti257 ii meannuduvvo dás. Guokte guovddás1 eavttu galget leat jus ovttaskas olmmos1 galggas1 sáhttit váidit Olmmos1riektelávdegoddái. Vuohc1c1an ferte son c1uoc1c1uhit leat soahpamus1njuolggadusaid rihkkuma oaffarin, buo. beavdegirjji 1. art. Rihkkun ferte nappo c1uohcat alcces. Nuppádassii fertejit buot juvssahahtti vuogit leat geahc1c1aluvvon ja loahpahuvvon ruovtturiikka ás1s1egeahc1c1aleamis, buo. 2. art. Álbmotrievttis mainnas1uvvo áinnas prinsihpas ahte buot riikkasis riektegaskaoamit258 (local medies) fertejit leat adnon259. 4. art. mielde galgá váidaluvvon riika beassat vástidit. Lávdegoddi meannuda dasto ás1s1i, ja "gaskkusta oainnus" beliide, buo. 5. art. Dás mearriduvvo leago rihkkon soahpamus1a. Dán mearrádusas ii leat formálalac1c1at seamma váikkuhus go siskkáldas riektemearrádusas, muhto ferte navdit ahte biddjo seamma mearkkas1upmi, ainjuo min riikkas. 2.4.5. ILO-soahpamus1 nr. 169 eamiálbmogiid ja c1earddalas1 álbmogiid hárrái 2.4.5.1 Álggahus Siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid ON-soahpamus1a 27. artihkkal gusto unnitloguide oppalac1c1at ja lea okta moanaid mearrádusaid gaskkas soapamus1as mii guoskkaha unnitloguvuoigatvuod1aid oppalac1c1at. ILO-soahpamus1 nr. 169 guoská bealistis erenoamáz1it ja oppalac1c1at eamiálbmogiid (ja c1earddalas1 álbmogiid) vuoigatvuod1aide. Norgga sadji lei dehálas1 dán soahpamus1a ráhkadeamis, mii nappo dohkkehuvvui 1989:s ja bod1ii fápmui c1akc1amánu 5. b. 1991. ILO-soahpamus1a mearrádusat guoskkahit olu surggiid, muhto áigut dás vuohc1c1an geahc1adit guovddás1amos eanavuoigatvuod1aid artihkkaliid, go Sámi vuoigatvuod1alávdegotti dálá bargu lea ráddjejuvvon dákkár gaz1aldagaide. Min guoski mearrádusaid dulkomis áigut bargat lahka gulaskuddancealkámus1ain maid Justisdepartemeantta láhkaossodat geigii go ratifikas1uvngaz1aldat meannuduvvui. Dát cealkámus1 lea bájuhuvvon, St. prp. nr. 102 1989-1990 (s. 4-8). Soahpamus1a lea mud1ui máinnas1an Petter Wille girjjis «Mennesker og rettigheter» 1990 s. 60 c1uo. ja dárkilat, Jens Edvin Andreassen girjjis «Lov og Rett» 1992 s. 67 c1uo. 2.4.5.2 Eamiálbmotmeros1tallan 1. art. nr. 1 (b) daddjo mii galgá lohkkot eamiálbmogin dán soahpamus1a mielde. Soahpamus1 galgá gustot: "Peoples in independent countries who are regarded as indigenous on account of their descent from the populations which inhabited the country, or a geographical region to which the country belongs, at the time og conquest or colonisation or the establishment of present state boundaries and who, irrespective of their legal status, retain some or all of their own social, economic, cultural and political institutions: " Mearrádusa lea jorgalan ná St. prp. nr. 102 1989-90 (s. 42): "Ies1mearrideaddji riikkaid álbmogiidda mat adnojuvvojit eamiálbmogin dan dihte go dát álbmogat leat sin man1isboahtit geat ásse riikkas dahje dan guovllus masa riika gulai, go guovlu váldojuvvui dahje koloniserejuvvui dahje dálá riikkarájit ásahuvvojedje, ja geat juridihkalas1 servodatsajisteaset beros1keahttá leat ollásit dahje muhtun muddui seailluhan iez1aset sosiála, ekonomalas1, kultuvrralas1 ja politihkalas1 ásahusaid." Lea áibbas c1ielggas ahte soahpamus1 siskkilda sámiid. 2.4.5.3 Soahpamus1a váldoprinsihpat Soahpamus1as ii leat sierra ulbmilparagráfa. Soahpamus1a preambelis (álggahusas) gávdná datte c1uovvovas1 guovddás1 hámuhusaid: "Considering that the developments which have taken place in international law since 1957, as well as developments in the situation of indigenous and tribal peoples in all regions of the world, have made it appropriate to adopt new international standards on the subject with a view to removing the assimilationist orientation of the earlier standards, and Recognising the aspirations of these peoples to exercise control over their own institutions, ways of life and economic development and to maintain and develop their identities, languages and religions, within the framewoork of the States in which they live..." Sámegillii c1uodjá ná (St. prp. nr. 102, s. 41): "mii lea boahtán dan oaivilii, ahte ovdánupmi riikkaidgaskasas1 láhkaortnegis jagi 1957 man1n1il ja maiddái eamiálbmogiid ja c1earddalas1 álbmogiid diliin miehtá máilmmi lea dahkan dárbbas1laz1z1an dohkkehit od1d1a riikkaidgaskasas1 norpmaid dán ás1s1is ja sihkkut ovddit norpmaid assimilerenvuoi??a, ja mii dovddasta dáid álbmogiid sávaldaga stivret iez1aset ásahusaid, eallinvugiid ja ekonomalas1 ovdánumi, doalahit ja ovddidit iez1aset, ies1vuod1adovddu, giela ja oskkoldaga daid riikkaid olis main sii ásset ..." Dás leat vuohc1c1an c1ielgasit vuostá ovttaiduvvanguottu260 mii vuhttui ILO ovddit soahpamus1as, nr. 107 1957 rájes. Dasa lassin deattuhuvvo eamiálbmogiid sávaldagat iez1a beassat gozihit ovdáneamiset. Dát doahttalus vuhtto dávjá soahpamus1a mán1gga njuolggadusain, muhto erenoamás1 c1ielgasit celko 7. art. nr. 1, mas ee. daddjo: "The peoples concerned shall have the right to decide their own priorities for the process of developments as it affects their lives, beliefs, institutions and spiritual well-being and the land they occupy or otherwise use, and to exercise control, to the extent possible, over their own economic, social and cultural development." Jorgaleapmi St. prp. nr. 102 (s. 44) c1uodjá ná: "Dáin álbmogiin galgá leat vuoigatvuohta mearridit dehálas1vuod1aortnega dan ovdánumis mii guoská sin eallimii, oskui, ásahusaide, vuoi??alas1 birgenláhkái ja eatnamiidda main sii orrot dahje maid sii eará láhkái geavahit, ja vuoigatvuohta nu guhkás go vejolas1 jod1ihit iez1aset ekonomalas1, sosiála ja kultuvrralas1 ovdánumi..." Dasa lassin lea c1ielggas ahte soahpamus1 bidjá stáhtaid sihke doarjut eamiálbmogiid rahc1amus1aid, ja maid eanet iehc1anas geatnegasvuod1aid. Dát boahtá ovdan ee. 2. art. mii cealká c1uovvovac1c1at: "1. Governments shall have the responsibilty for developing, with the participation of the peoples concerned, co-ordinated and systematic action to protect the rights of these peoples and to guarantee respect for their integrity. 2. Such action shall include measures for: (a) ensuring that members of these peoples benefit on an equal footing from the rights and opportunities which national laws and regulation grant to other member of the population; (b) promoting the full realisation of the social, economic and cultural rights of these peoples with respect for their social and cultural identity, their customs and traditions and their institutions: (c) assisting the members of the peoples concerned to eliminate socio-economic gaps that may exist between indigenous and other members of the national community, in a manner compatible with their aspiratioans and ways of life. " St. prp. nr. 102 lea dát jorgaluvvon ná (s. 42-43): "1. Rád1d1ehusain lea ovddasvástádus fuolahit veahkkálagaid daiguin álbmogiiguin maidda dat gusket, koordinerejuvvon ja systemáhtalas1 doaimmaid suodjalit dáid álbmogiid vuoigatvuod1aid ja dáhkidit sin guoskameahttunvuod1a. 2. Dákkár doaimmaide gullá (a) sihkkarastit dáid álbmogiid lahtuide seamma dási vuoigatvuod1aid ja vejolas1vuod1aid go maid gud1ege riikka lágat ja ásahusat addet seamma riikka eará veagadatjoavkkuide (b) bargat ollas1uhttit dáid álbmogiid sosiála, ekonomalas1 ja kultuvrralas1 vuoigatvuod1aid, vuhtiiválddedettiin sin sosiála ja kultuvrralas1 ies1vuod1adovddu, sin vieruid ja árbevirolas1 kultuvrra ja ásahusaid. (c) veahkehit dáid álbmogiid lahtuid sihkkut vejolas1 sosiálaekonomalas1 erohusaid eamiálbmotgiid lahtuid ja riikka eará veagadaga gaskkas hehttekeahttá eamiálbmogiid viggamus1aid ja eallinvugiid." C1ad1a gaska261 lea leamas1 daddjon ahte soahpamus1a geavat ja guottuid váldoprinsihppa lea eamiálbmogiid vuoigatvuohta seailluhit ja ovddidit kultuvrraset, ja eiseválddiid geatnegasvuohta doarjut árjjalac1c1at dán barggu, buo. stáhta norgga áirrasgotti raportta St. prp. nr. 102 1989-90 s. 24. Dás berre maid namuhit 34. art. Dát oppalas1 mearrádus báhkkoda soahpamus1a c1ad1aheami riikkain mat dan leat dohkkehan, namalassii maid soahpamus1a ferte navdit gáibidit, galgá más1kit262 vuogi mielde mearriduvvot ja ferte maid deastta atnit sierranas riikkaid mihtilmas diliin. Dán mearrádusas orru ainjuo belohahkii leat oktavuohta das ahte soahpamus1 nr. 169 adno leat okta ILO nu gohc1oduvvon "promotional conventions", namalassii ahte lea suorggis mas guovddás1 ás1s1i lea bidjat mihttomeriid, buo. St. prp. nr. 102 1989-90 s. 6. 2.4.5.4 Eanavuoigatvuod1at 2.4.5.4.1 Álggahus Dákkár vuoigatvuod1ain lei váddásamos olahit ovttamielalas1vuod1a soahpamus1a ráhkadettiin. Dát oassi ILO-soahpamus1as álggaha 13. art. nr.1 mearrádusain mas illá lea iehc1anas mearkkas1upmi, muhto maid sáhttá dadjat lea muhtunlágan "ulbmilmearrádus": "1. In applying the provisions of the Part of the Convention governments shall respect the special importance for the cultures and spiritual values of the peoples concerned of their relationship with the lands or terriories, or both as applicable, which they occupy or otherwise use, and in particular the collective aspects og this relationship. " Sámegiel jorgalusas c1uodjá ná (St. prp. nr. 102 s. 46): "1. Konvens1uvnna dán oasi doaimmahettiin rád1d1ehusat galget gudnejahttit dan earenoamás1 mearkkas1umi mii dáid álbmogiid ja sin eatnama dahje guovllu dahje guktuid gaskavuod1as lea sin kultuvrii dahje vuoi??alas1 árvvuide, ja earenoamáz1it dán gaskavuod1as servodatlas1 beliid." Dás deattuhuvvo nappo ee. makkár erenoamás1 mearkkas1upmi eatnamiin leat kultuvrii. 2.4.5.4.2 14. artihkkal 14. artihkkal nr. 1 lea guovddás1 mearrádus eamiálbmogiid eanavuoigatvuod1aid dáfus. Dat c1uodjá ná: " The rights of ownership and possession of the peoples concerned over the lands which they traditionally occupy shall be recognised. In addition, measures shall be taken in approriate cases to safeguard the right of the people concerned to use lands not execlusively occupied by them, but to which they have traditionally had access for their subsistence and traditional activities. Particular attention shall be paid to the situation of nomadic peoples and shifting cultivators in this respect." Sámegiel jorgalusas St. prp. nr. 102 daddjo (s. 46): "Berre dohkkehit dáid álbmogiid oamastan- ja hálddas1anvuoigatvuod1a eatnamiidda main sii árbevieru mielde ásset. Heivvolas1 dáhpáhusain galgá maiddái dorvvastit ás1s1áigullevas1 vugiiguin dáid álbmogiid vuoigatvuod1aid geavahit guovlluid main sii eai oro okto muhto maid sii leat árbevieru mielde geavahan borramus1omardeapmái ja árbevirolas1 doaimmaide. Dán dáfus berre earemoamáz1it váldit vuhtii johtti álbmogiid ja johtaleaddji eanandolliid dilálas1vuod1aid." Dás biddjo mearrideaddji erohus gaskal nuppi beales "eatnamiid main sii árbevieru mielde ásset" (occupy) (vuosttas c1uokkis) ja nuppi beales "guovlluin main sii eai oro okto, muhto maid sii leat árbevieru mielde geavahan borramus1omardeapmái (subsitence) ja árbevirolas1 doaimmaide" (nubbi c1uokkis). Dás orru vuhttomin ahte vuosttas kategoria gusto guovlluide gos eamiálbmogiid geavahus lea leamas1 oktorád1d1ejeaddjiin263 dahje ainjuo hui c1ielgasit stuorimus geavaheaddji ja ain lea dakkár mihtilmasvuohta, buo. St. prp. nr. 102 1989-90 s. 6. Ainjuo man1it eavttuin gártet leat hui moadde, jus dal oktage guovlu main sáhttá dadjat sámi geavahus deavdá dáid eavttuid. Jus leat dákkár guovllut, galgá eamiálbmogiid "vuoigatvuohta oamastit ja hálddas1it" dáidda dohkkehuvvot. Justisdepartemeanta cealká ILO c1állingotti mearkkas1umi oktavuod1as c1uovvovac1c1at dán báhkkodeami áddejupmái (buo. St.prp. nr. 102 s. 5): "Váttis lea dulkot cealkámus1a earaláhkai go ahte od1d1a konvens1uvnnas lea stuorát más1kitvuohta264 go ovddidis, das makkár vuoigatvuod1aid galgá dohkkehit. Konvens1uvnna sáhttá dán c1uoggás ollas1uhttit, ii dus1s1e eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dohkkeheamis, muhto maiddái eará vuoigatvuod1avugiin. "Rights of possession" sáhttá jorgalit rád1d1en- dahje háldenvuoigatvuohtan. Go lea luondduriggodagaid vuoigatvuod1ain sáhka, lea lunddolas1 ahte sámegiel riekteterminologia doaba gártá geavahanvuoigatvuohta. Ahte geavahanvuoigatvuod1aid dohkkeheapmi sáhttá leat doarvái soahpamus1a nr. 169 ollas1uhttimii, sáhttá maid dadjat ahte ulbmildárkomat dorjot. Dehálamos ágga ain doalahit ja ovddidit eamiálbmogiid kultuvrra lea suodjaluvvon vuoigatvuod1a árbevirolas1 riggodatávkkástallamii ja eallinvuohkái. Dán sáhttá juksat nana suodjaluvvon geavahanvuoigatvuod1ain ja eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain." Dán oainnu vuostá sáhttá nugo Justisdepartemeanta ies1 dadjat (s.6) ahte konkrehta evttohus ovtta dássái bidjat "use" go "ownership"ja "possession" 14. art. nr. 1 vuosttas c1uoggás vuosttalduvvui nu garrasit ahte máhcahuvvui, buo. norgga stáhta áirrasgotti raportta s. 26 St. prp. nr. 102 1989-90. Dán oktavuod1as ferte maid namuhit áirrasgotti cealkámus1a dastá man1n1il evttohusa máinnas1uvvoma. Das daddjo: "14. art. ásaha vuollerádjedási eamiálbmogiid geavahanguovlluid rievttálas1 suodjaleapmái, namalassii ahte vuoigatvuod1aid galgá dohkkehit daid guovlluide gos eamiálbmogat geavahit daid ja leat dain sorjavac1c1at. Artihkkal meannuda sihke eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, háldema ja geavaheami ja leage más1kibut go ovdal." Go dás lea sáhka geavahanvuoigatvuod1ain, orru dát c1ujuheamen vuoigatvuhtii mii galgá sihkkarastit guovlluin gos eamiálbmogiid geavahus ii leat leamas1 oktorád1d1ejeaddjin, nappo 14. art. nr. 1 nuppi c1uoggás. Fuomás1uhttit de ahte lea sátni "ja" iige "dahje" mii geavahuvvo dán guovtti lágan vuoigatvuod1ain. Sáhttit liikká miehtat Justisdepartemeantta oaivilii. Sáhttá várra dadjat ahte dás ulbmildárkomiid ektui láivuda geatnegasvuod1a go mii galggas1ii sániid mielde. 34. artihkkal soahpamus1a geatnegasvuod1aid más1kilis deavdima birra sierranas riikkain ies1lági diliid ektui sáhttá maid c1ujuhit, buo. St.prp. nr. 102 s.7. Gokko eamiálbmogat eai leat leamas1 oktorád1d1ejeaddjin, gáibida 14. art. nr. 1 dus1s1e ahte álggaha doaimmaid sihkkarastit sin vuoigatvuod1a geavahit guovlluid ja dus1s1e "heivvolas1 dáhpáhusain." Erenoamáz1it goalmmát c1uoggás daddjo ahte dán dáfus galgá erenoamáz1it fuobmát ee. johtti álbmogiid dili. Dán ádde Justisdepeartemeanta nu ahte johtti álbmogiid doaibma ii sáhte biddjat vud1d1osa navdit ahte dát álbmot árbevieru mielde ellet guoski guovlluin, dainna váikkuhusain ahte sii eaige sáhte gáibidit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dahje geavahanvuoigatvuod1a dáidda (s.6). Dát galggas1ii ee. gustot boazosámiide. Eat sáhte oaidnit ahte 14. art. nr. 1 goalmmát c1uoggá dárbbas1a dán láhkai áddet. Dábálas1 galggas1ii leat ahte johtti álbmoga riggodatávkkástallan ii leat sierra, muhto geavahuvvo maid ovttas earáiguin. Jus datte johtti álbmot geavahus muhtun háve lea leamas1 ja ain lea oktorád1d1ejeaddjin, berre maid dát sáhttit siskkildit njuolggadusa vuosttas c1uoggá. Sáhttá jearrat mii dárkilabbot mearkkas1a vuoigatvuod1aid galgat dohkkehit. C1uvvotgo guoski vuoigatvuod1at soahpamus1a njuolga dohkkeheami, vai leago dus1s1e váldán badjelasas geatnegasvuod1a daid ásahit go eai juo gávdno, juoidá maid sierra ferte dahkat? Jus geahc1c1á soahpamus1a ovttas eará mearrádusain mud1ui, orru ná leamen. Soahpamus1 nappo eaktuda stáhtaid, guoski eiseválddiid bokte, fuolahit ásahit riektedili mii dáid gáibádusaide heive. Sáhttá maid jearrat ahte gáibida go soahpamus1 dus1s1e ásahit eamiálbmogiidda juridihkalas1 vuoigavuod1aid, vai leatgo lassin meassamiid suodjalus daid duohta vejolas1vuod1ain geavahit guoski eatnamiid. Sáhttá nuppiin sániiguin jearrat sihkkarastogo maid duohta geavahanvejolas1vuohta (Buo. 2.4.4.6.1. oasi mas vástideaddji gaz1aldat jerro Siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid ON-soahpamus1a oktavuod1as). Soahpamus1a ulbmila ja oppalas1 viggama ektui ferte leat lunddolas1 ahte lea maid duohta vejolas1vuohta ávkkástallat guoski eatnamiid mat sihkkarastojuvvojit, ahte njuolggadus siskkilda meassamiid suodjaleami. Sáhttá leat dát mii lea c1állon 14. art. nr. 2, mas daddjo: "Governments shall take steps as necessary to identify the lands which the peoples concerned traditionally occupy, and to guarantee effective protection of their rights of ownership and possession." Sámegiel jorgaleamis daddjo (St.prp. nr. 102 s.46): "Rád1d1ehusat galget bastit meros1tallat eatnamiid mat árbevieru mielde leat dáid álbmogiid hálddus ja dáhkidit beaktilis suodjaleami sin oamastan- ja ássanvuoigatvuhtii." Sáhttá maid namuhit ahte eatnamiid dáfus mat eai leat leamas1 oktogeavahusas, mat nappo lea láivvit dilis, lea sáhka doaimmain "sihkkarastit .....vuoigatvuod1a geavahit" dáid guovlluid. Dás orru leat eanet sáhka vejolas1vuhtii geavahit go formálalas1 vuoigatvuhtii. Meassamiid suodjaleapmi ii leat datte vealtakeahttái. Orru ovdanboahtimin ee. 15. art. buo. vulobealde, ahte maiddái earát go eamiálbmogat sáhttet háldet dáid guovlluid. Loahpas dán 14. art. c1ad1amannamis, lea várra beros1tupmi aistton Justisdepartemeantta mearkkas1umiid dálá siskkáldasrievttálas1 dilis ILO-soahpamus1a nr. 169 gáibádusaid ektui. Daddjo St.prp. nr. 102 1989-90 s. 7: "...berre mearkkas1uhttit ahte konvens1uvnna ii sáhte atnit gáibidit sierravuoigatvuod1aid eamiálbmogiidda. Sin árbevirolas1 geavahus galgá suodjaluvvot, ja gokko doarvái suodjalusa sáhttá ollit almmá sierradoaimmaid haga, ii leat soahpamus1as gohc1c1un liikká álggahit sierravuoigatvuod1aid. Soaitá muhtun riggodatávkkástallanvuogit sámiid ássanguovlluin adnojit leat menddo heajut suodjaluvvon dan ektui maid od1d1a soahpamus1 navdo gáibidit. Muhto lea váttis diehtit vissásit. Árta lea go ii soahpamus1teavsttas, iige ovdabargguin vástiduvvo buot gaz1aldagaide mat sáhttet badjánit. Dát c1ielggaduvvo easka go ILO gozihanorgánaid dulkon biddjo vuod1d1un boahtteáiggis. Justisdepartemeantta oainnu mielde gártet vejolas1 soahpameahttunvuod1at juohke háve leat ráddjejuvvon, ja iige leat árta - njuolggadusaid dulkoma vuod1ul maid ovddabealde lea válddahallan - gáibidit dihto nuppástusaid norgga siskkáldas njuolggadusain ovdalgo norgga ratifikas1uvdna sáhttá dahkkot." 2.4.5.4.3 15. artihkkal Dát mearrádus siskkilda ee. njuolggadusaid eamiálbmogiid vuoigatvuod1as oassálastit luondduriggodagaid geavaheamis ja hálddas1eamis iez1aset eatnamiin, ja velá beassat rád1d1ádallat ovdalgo guovllu eatnanvulos1riggodagain265 ávkkástallagoahtá, gokko dát riggodagat eai gula eamiálbmogiidda alcceseaset. Daddjo maid ahte "vejolas1vuod1aid mielde" galget eamiálbmogat beassat osolaz1z1an dákkár doaimmaid vuoittu ávkkis, ja oaz1z1ut buhtadasa vahágiin maid gillájit dákkár doaimmaid geaz1il. Dán mearrádusa ferte datte áddet nu ahte dás c1ujuhuvvo riggodagaide eatnamiin main eamiálbmogat galget oaz1z1ut nannosamos vuoigatvuod1a, buo. 14. art. nr. 1 máinnas1eami 2.4.5.4.2. oasis. 15. artihkkal atná genitiivahámi "sin" eatnamat. Lea maid sáhka dáhpáhusain gos stáhta "várre alcces oamastanvuoigatvuod1a" eatnanvulos1riggodagaide dahje eará riggodagaide, c1ielgasit vuostá dan mii lea oppalas1 vuoigatvuod1adilli. Nugo namuhuvvon 2.4.5.4.2. oasis 15. art. ii váikkut sámiide olus. Mud1ui sáhttá fuomás1it ahte 15. ja 16. art. báhkkodit "eatnamiid" buo. 13. art. nr. 2, mas daddjo: "The use of the term "lands" in Arcticles 15 and 16 shall include the consept of territories, which covers the total environment of the areas which the peoples concerned occupy or otherwise use". Sámegillii c1uodjá ná (St.prp. nr. 102. s. 46): "Sániin "eatnamat" oaivvilduvvojit 15. ja 16. artihkkalis maiddái guovllut, dl. olles dat biras mas dát álbmogat ásset dahje man dat mud1ui geavahit." Nugo oaidná, ii addo vástideaddji mearrádus 14. art. "eatnamiid" báhkkodeami áddejupmái. 2.4.5.4.4. 16. artihkkal Dát artihkkal bidjá njuolggadusaid ee. buhtadaneatnamiidda go álbmot sirdá. Dás lea oaivvilduvvon stuorát meassamat mat dagahit álbmoga dahje stuorra oasi fertet guod1d1it guovllus. Soahpamus1as váilot njuolggadusat smávit vahágahtti ja geavatlac1c1abut bággolonistemiide. Norgga bealde cuiggoduvvui dát soahpamus1a barggadettiin, go maid evttohuvvo njuolggadusat dákkár dáhpáhusaide. Evttohus ii datte dohkkehuvvon, buo. St.prp. 102 1989-90, s. 7 ja 26. 2.4.5.4.5 23. artihkkal Dát mearrádus ii leat c1állon dan soahpamus1a oasis mii njuolga guoská eanavuoigatvuod1aide, muhto das lea liikká dihto beros1tupmi dán oktavuod1as. Dás báhkkoduvvo oppalac1c1at ahte ee. luondduriggodagaid ávkkástallan, bivdu ja c1oaggin galget dohkkehuvvot dehálas1 oassin dáid álbmogiid kultuvrra seailluheamis, ekonomalas1 dillái ja ovdáneapmái. Eiseválddit galget dorvvastit dáid doaimmaid nanusmuvvama, álo go lea dárbu (whenever appropriate). 2.4.5.5 Eamiálbmogiid vierut ja vieruiduvvan vuoigatvuohta 8. art. nr. 1 daddjo ahte go nás1uvnnalas1 lágaid ja láhkaásahusaid geavaha eamiálbmogiid ektui galgá govttolac1c1c1at vuhtii váldit sin vieruid ja vieruiduvvan vuoigatvuod1aid (due regard shall be had to their customs and customary laws). Dát mearrádus orru vuosttaz1ettiin guoskamin sierra riektegeavaheaddjiid heivehallamii266 ies1gud1et njuolggadusaide. Hálddas1anásahusat maid várra fertejit dákkár deasttaid atnit rievttálas1 árvvos1tallamis go galget mearridit mii dan sisdoallu berres1ii leat. Ii leat c1ielggas man muddui galgá deastta atnit guoski vieruide ja vieruiduvvan rivttiide; "govttolas1" ii bagat oalle konkrehta. Muhto juridihkalas1 metodaoahpu terminologiain sáhttá dadjat ahte 8. art. dahká eamiálbmogiid vieruid ja vieruiduvvan rivttiid ás1s1áigullevaz1z1an riektegáldoosiin go eanetloguservodaga riektenjuolggadusaid mearrida dáid surggiin, ja riektegáldosiid maid ii sáhte diktit árvvos1tallamis. Mearrádus ii datte daja olu dáid riektegáldoosiid deattus. 2.4.5.6 Oanehac1c1at ILO-soahpamus1a giehtagus1s1amis ILO-soahpamus1 nr. 169 eamiálbmogiid ja c1earddalas1 álbmogiid hárrái ii siskkil ies1 váidinvuogasvuod1a267 dahje eará giehtagus1s1ama njuolggadusaid. ILO-vuogádaga oassin gustojit datte golggotmánu 29. b. 1919 oppalas1 njuolggadusat ILO konstitus1uvnnas maiddái eamiálbmotsoahpamus1s1ii. Váidinvuogasvuod1a váldonjuolggadus lea konstitus1uvnna 26. art. c1uo. Váidinvuogasvuohta dáid miellahttostáhtaide lea dás biddjon eará miellahttostáhtaide, buo. 26. art. nr. 1; ii leat nappo ovttaskas olbmuin váidinvuogasvuohta. Váidalus manná ILO stivrii (Governing Body, geahc1a 7 art.). Stivra sáhttá váidalusa sáddet mearkkas1umiide stáhtii mii c1uoc1c1uhuvvo leat rihkkon geatnegasvuod1aidis, buo. 26. art. nr. 2. Váidalusa joatkka meannudeami doaimmaha sierra nammaduvvon iskkadankommis1uvdna268 (Commision of Enquiry), buo. 26. art. nr. 6. Go dát kommis1uvdna lea geargan bargguinis, galgá dat ráhkadit ás1s1i sierranas beliid raportta, buo. 28. art. Raporta galgá 29. art. nr.1 mielde sáddejuvvot ILO stivrii ja ás1s1i beliide. Dán galgá maid almmuhit. Ás1s1i sáhttá 29. art. nr. 2 mielde lágidit Riikkaidgaskasas1 duopmostullui Haagii. Duopmostuolu vejolas1 mearrádus lea loahpalas1, buot. 31. art. Berres1ii dás maid namuhit 33. art. Dás sáhttet doaimmaid álggahit miellahttoriikka vuostá mii ii c1uovo Iskkadankommis1uvnna dahje Riikkaidgaskasas1 duopmostuolu mearrádusa vejolas1 rávvagiid. Sáhttá namuhit ahte Jens Edvin Andreassen artihkalistis girjjis «Lov og Rett» (s. 93) navdá leat govttolaz1z1an áddet soahpamus1a 12. art. nu ahte gohc1c1u juohke miellahttostáhta dohkkehit ás1s1ec1uoc1c1aldahttima269 njuolga eamiálbmogiid soahpamus1a njuolggadusaid vuod1ul. 12. art. guoskevas1 oasit c1udjet ná: "The people concerned shall be safeguarded against the abuse of their rights and shall be able to take legal proceeding, either individually or through their representative bodies, for the effective protection of these rights." Jorgaleamis St.prp. nr. 102 (s. 45) daddjo: "Dát álbmogat galget oaz1z1ut suoji vuoigatvuod1aideaset rihkkumus1aid vuostá ja vejolas1vuod1a c1uoc1c1aldahttit ás1s1iid duopmostuoluid ovddas ovttaskasolmmoz1in dahje ovddasteaddji orgánaideaset bokte suodjalan dihte vuoigatvuod1aideaset beaktilis láhkai." Lea c1ielggas ahte norgga duopmostuoluide sáhttá c1uoc1c1uhit álbmotrievttálas1 njuolggadusaid doarjut gáibáidusaidis. Nugo leat guoskkahan 2.4.3. oasis, sáhttet álbmotrievttálas1 njuolggadusat leat mávssolas1 riektegáldut duopmostuoluide, ja maiddái eará riektegeavaheaddjiide. Dákkár njuolggadusaid sáhttá nannosit deattuhit. Dát guoská erenoamáz1it olmmos1vuoigatvuod1anormmaide. Ii leat áibbas c1ielggas midjiide makkár vejolas1 nuppástusaid Andreassen oaidná ILO-soahpamus1s1ii. Mii datte eahpidit ahte 12. art. galggas1ii adnot vuoigatvuod1avuod1d1un dán suorggi eará riektedilálas1vuhtii go dan mii dál gusto. THOR FALKANGER JA EARÁID SIERRACEALKÁMUS1 Nugo álggahettiin namuhuvvon lea Thor Falkanger c1állán sierracealkámus1a eanetlogu álbmotriekteovdánbuktimii 2.4. oasis. Son áigu, Torgeir Austenĺ ja Sverre Dragsten guorrasemiin, mihttet: Oasis leat vuos muhtun oppalas1 álbmotrievttálas1 prinsihpat oktan siskkáldas norgga rivttiid álbmotrievttálas1 mearkkas1umi máinnas1umiin. Dasto máinnas1uvvo ja dulkojuvvo juovlamánu 16. b. 1966 Siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid ON-soahpamus1 (2.4.4. vuolleoassi), ja loahpas válddahallo 1989 ILO-soahpamus1 nr. 169 eamiálbmogiid ja c1earddalas1 álbmogiid hárrái ies1mearrideaddji riikkain (2.4.5. vuolleoassi). Háliidan váras1uhttit iez1an olu osiin mat leat celkon 2.4.4. vuolleoasis ON-soahpamus1a 27. art. mearkkas1umis. Dasa leat mán1ga ártta: (1) 27. art. mearkkas1umi cealkámus1ain leat c1ad1a gaskka oppalas1 mihtilmasvuod1ain. Dákkárat leat - ja fertejit várra leat - hui láivvi. Munnje ain juo lea nu ahte moanaid háviid leat eahpec1ielgasat - muhtumin hui eahpec1ielgasat - mo cealkámus1at konkrehtalac1c1at sáhttet c1uohcat. (2) Dulkoncealkámus1aid vuod1us (riektegáldovuod1us) lea hui váilevas1. Ii dus1s1e norgga beale oidnui, muhto maiddái riikkagaskasac1c1at. Go lea riikkaidgaskasas1 soahpamus1, lea lunddolas1 ahte norgga dulkon atná deastta mo njuolggadusaid ádde ja geavaha eará soahpamus1riikkain; muhto eai leat geavadat ja guottut olus duod1as1tuvvon, mat dorjot dulkomiid ii ákkastallo 2.4.4. vuolleoasis. (3) Dohkkehan - died1usge - ahte mán1gga háve lea riektegáldovuod1us headju ja ahte sáhttá eahpidit maid galgá atnit rivttes vástádussan (jus rivttes vástádussan oaivvilda einnostusa maid duopmostuolut celket loahpalac1c1at buo. c1ielggadeami 2.2. oasi). Dát ii luvve vástideames, dahje vástádusas mas c1ielgasit fuomás1uhttá eahpevissisvuod1a. Muhto dálá háve ovddasta 2.4.4. oassi - mu oainnu mielde - mearrádusa gaz1aldahkii mii c1ielgasit lea olggobeal dan masa Riektejoavku lea bivdon buktit cealkámus1a. Mandáhtas daddjo: "Bargojoavku (namalassii Riektejoavku) galgá c1ielggadit ja mearridit mii Finnmárkku fylkka eatnamiid ja c1áziid eaiggádus1s1an- ja geavahanvuoigatvuod1aide dál ferte leat gustojeaddji riekti...... ---- ...bargojoavku berre maid geavahit riikkaidgaskasas1 rievtti ja olgoriikkalas1 rievtti nu guhkás go das sáhttá leat mearkkas1upmi norgga rievtti bidjamii dán oktavuod1as." (4) Mandáhtas lea mu oainnu mielde doarvái c1ujuhit c1uovvovac1c1a: (a) Álbmotriekti lea ovdáneamen. Dát sorjá erenoamáz1it od1d1a riikkaidgaskasas1 soahpamus1ain ja álbmotriekteservodaga vejolas1 nuppástuvvi guottuide ovddes1 soahpamus1aid dulkomii, dasa lassin ferte namuhit nuppástusaid mii norgga rievttis dáhpáhuvvá álbmotrievtti njuolggadusaid dohkkeheami dáfus - juogo njuolga norgga riektin dahje eanet eahpenjuolga nugo norgga rievtti noahku heivet álbmotriektái. (b) Dálá dili guovddás1 lea ahte ii leat duod1as1tuvvon mihkkege mii galggas1ii c1ájehit ahte álbmotriekti dál lea seaguhuvvon iez1as dasa ja nuppástuhttán ásahuvvon giddodaga eaiggádus1s1an- ja vuoigatvuod1adiliid. Lea baicce árta c1uoc1c1uhit ahte go Vuod1d1olága §110 a dohkkehuvvui, celkkii Olgoriikka- ja vuod1d1udanlávdegoddi ee.: "Lávdegoddi oaivvilda leat lunddolaz1z1an gáibidit od1d1a vuod1d1oláganjuolggadusain ahte dain galgá leat dábálas1 ies1láhki, ja leat erenoamás1 árttat daid leat sisdoalu dáfus rievddakeahttábut go dábálas1 láhkamearrádusat. Mearrádusa mearkkas1upmi lea maid dan árvvus mii c1almmustahttá prinsihpa. Ulbmil ii leat vuosttaz1ettiin bidjat od1d1a rievttálas1 rájáid stáhtaeiseválddiid doaibmalud1olas1vuhtii dálá ektui, muhto addit allaáiggálas1270 ja bissovas1 báhkkodeami prinsihppii masa dad1isdaga leat mealgadit guorrasan. Prinsihppa c1ad1ahuvvo almmolas1 eiseválddiid lágaid ja eará mearrádusaid bokte. Vuosttaz1ettiin lea Stuorradiggi ja Rád1d1ehus mat fertejit dulkot ja geavahit mearrádusa áiggis áigái. Lávdegoddi áigu datte c1ujuhit ahte vaikko mávssolas1 váikkuhus gártá leat politihkalac1c1at ja morálalac1c1at, iige rievttálac1c1at, gártá mearrádus maid mearkkas1it dihto rievttálas1 geatnegasvuod1a stáhtaeiseválddiid beales. Ovdamearkka dihte suodjala dat norgga servodaga mud1ui geahc1c1alit c1ad1ahit bákkolas1 dáruiduhttinpolitihka sámi unnitlogu ektui. Lávdegoddi áigu deattuhit ahte mearrádus ii nuppástuhte riektedilálas1vuod1a sámiid ja earáid eana- ja c1áhcevuoigatvuod1ain (Árvalus S.nr.147 (1987-88) s. 2. mu deattuhusat). Lávdegoddeárvalusas ii guoskkahuvvon mearrádus álbmotrievtti ektui. Muhto Stuorradiggi digas1talai dás, ja áirras Inger Pedersen (Justislávdegotti jod1iheaddji) celkkii: "Evttohuvvon sámeparagráfa ii leat makkárge ovttastahttinmearrádus271 álbmotrievtti ektui, muhto dan mearkkas1upmi dávista álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aide mas Norgga stáhta juo lea c1adnon 27. artihkkala mielde, ja nugo dát mearrádus lea dulkojuvvon Od.prp. nr. 33 1986-87 ja Justislávdegotti árvalusas" (S1ieht. Stuorad.,1988 s.3026.) Dálá oktavuod1as lea doarvái deattuhit ahte Stuorradiggi orru oaivvildan ahte álbmotriekti ii ole dobbelii go Vuod1d1olága §110a:i. §110a mearkkas1umi váras1upmi giddodagaid ektui leat c1ielgasat, ja seamma váras1umit fertejit dás rájes maid gustot álbmotrievtti váikkuhussii dálá vuoigatvuod1adiliide. (c) Galgágo stáhta hilgut muhtun vuoigatvuod1aidis sámiide ovdamunnin, dahje sirdit vuoigatvuod1aid priváhta olbmuin sámiide (sámit ovttaskas olmmoz1in dahje ovttas), lea politihkalas1 gaz1aldat, maid Stuorradiggi ja Rád1d1ehus fertejit mearridit, buo. Olgoriikka- ja vuod1d1udanlávdegotti sitáhta. (d) Datte oaivvildan ahte álbmotriekti sáhttá bidjat rievttálas1 cakkiid almmolas1 beali boahttevas1 mearrádusaide, maiddái lágaide ja luondduriggodagaid meassamiidda main lea mearkkas1upmi sámegillii, -kultuvrii ja -servodateallimii. Áltáduopmu Rt. 1982 s. 241 doarju dán, muhto c1ujuha maid ahte eai buot meassamat leat rievtti vuostá. Mo rájá galgá geassit, ii gula dása c1ielggadit. (5) Viimmat namuhan ahte 27. art. sáhttá moanaid gaz1aldagaid c1uoz1z1ilahttit eará unnitálbmotjoavkkuid ektui Norggas, ja mat leat ássan dáppe guhkit dahje oanehat áiggi. Dáid gaz1aldagaid eat leat árvvos1tallan. Ii sáhte s1iitit ahte dákkár suokkardallan sáhttá dagahit ahte 2.4.4. vuolleoasi loahppaárvalusa ferte nuppástuhttit dahje muddet. B OTTO JEBENS:A OVDANBUKTIN Sámi álbmotjoavkku riektedili álbmotrievttálas1 vuod1us luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid dáfus I Oppalac1c1at Moanat álbmotrievttálas1 riektegaldoosiin navdo leat mearkkas1upmi dáid gaz1aldagaide: 1751 Sámekodisilla, 1966 Siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid ON-soahpamus1, erenoamáz1it 27. artihkkal, ja ILO-soahpamus1 nr.169. Dasa lassin sáhttet maid lasihuvvot, ainjuo dulkonákkain, dihto dábálas1 riektevuod1d1ocealkagat eamiálbmogiid vuoigatvuod1ain ja dán oktavuod1as sámiid erenoamás1 dilli Norggas eamiálbmogin (indigenous people). Lea dárbbas1las1 oaidnit oktavuod1a dáid álbmotrievttálas1 riektegáldoosiin. Norgga sámiid luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid ollislas1 govva ferte maid deastta atnit dihto siskkáldasrievttálas1 riektegáldoosiide mat vuod1d1udit vuoigatvuod1aid sámiide oppalac1c1at dahje sierra sámejoavkkuide. Dákkár ovdamearkkat leat 1726 geaskkut mearrasámiid hárrái, boazodoallolágat, 1987 sámeláhka ja Vuod1d1olága § 110 a. Dás sáhttá maid dolos1 áiggi rájes geavaheami prinsihpa atnit sámiide álbmotjoavkun, dahje dihto sámejoavkkuide. Dolos1 áiggi rájes geavaheami mearkkas1umi dáfus, lea lunddolas1 ahte dát mearkkas1upmi molsas1uddá ies1gud1et riikka osiin gos ásset ja/dahje leat ássan sámit. Dát ovdanbuktin ráddjejuvvo mealgadis álbmotrievttálas1 riektegáldoosiide. Mávssolas1 ulbmil álbmotrievttálas1 riektegáldoosiid c1ad1amannamis mat gusket sámiide, lea buohtastahtti árvvos1tallan gaskal samiid rievttálas1 dili luondduriggodagaid rád1d1ejumi dáfus siskkáldas norgga rievtti mielde ja sámiid árvu álbmotjoavkun maid galgá navdit sáhttit gávnnahit272 álbmotrievtti mielde. Dákkár buohtastahttin ii gártta leat ollislas1 jus Norgga sámi álbmoga duohta dilit muhtun muddui eai váldo mielde. Norgga stáhtaeiseválddiid árbevirolas1 oaivil lea leamas1 ahte norgga riekti álgovuorus duhtada buot álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid sámiide, maiddái luondduriggodagaid rád1d1ejumi dáfus, ja ahte dilli eanas1 ain lea nu. Ii galggas1ii dán vuod1ul gal leat makkárge erohus gaskal siskkáldas rievtti ja stáhta álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid sámiide, ii ainjuo nu sakka. Ii sáhte diktit moaiti buohtastahttima orrut almmá lagat iskkadeami haga. Min gaz1aldat gártá dalle: Leago dán guoktás erohus, ja jus les1, makkár oktavuod1ain sáhttá dadjat norgga siskkáldas rievtti leat earáláganin go álbmotrievttálas1 gáibádusat sámiide? Gaz1aldat lea luondduriggodagaid rád1d1ejumi dáfus masa sámi álbmotjoavkkus lea vuoigatvuod1avuod1d1u norgga siskkáldas rivttiid mielde ja norgga stáhta álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1ain sámiide. Norgga siskkáldas rievtti mearkkas1umis sámiide sáhttá nággovulos1, sihke eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja geavahanvuoigatvuod1aid sturrodaga dáfus. Datte orru stáhta árbevirolas1 áddejupmi ain leat mallosge273 mearriduvvon, go stáhta oaivil mealgadit earret nás1uvnnalas1 lágain, lea vuod1d1uduvvon dasa mat c1uoc1c1uhuvvojit leat "cieggan dilit". Stáhta áddejumi mielde lea stáhta ies1 ollásit Finnmárkku vuovddekeahtes eatnamiid eaiggát, ja sierra vuoigatvuod1at sámiide Finnmárkkus leat juo prinsihpalac1c1at ráddjejuvvon dasa mii c1uovvu boazodoallolágaid. Dán vuod1ul orru leamen ávkkálas1 geahc1adit leatgo erohusat ovtta dahje moatti c1uoggás gaskal stáhta oaiviliid siskkáldas rievtti dáfus, ja stáhta rievttálas1 geatnegasvuod1ain sámiide. Dán oktavuod1as lea maiddái hui stuorra mearkkas1upmi 1980-jagiid ovdáneapmi álbmotrievttálas1 gaz1aldagain, ja main lea mearkkas1upmi sámiide. II 1751 Sámekodisilla Sámekodisilla gusto njuolga ja sániidis mielde vieris sámiide Norggas ja Ruot1as, go dat § 10 mielde sihkkarastá sin sáhttit "ovddes1 vieru mielde" johtit badjel dán guokte riikka gaskasas1 ásahuvvon riikarájá, ealuideasetguin ja "geavahit eatnamiid ja gáttiid" nuppi riikkas bohccuideasetguin ja iez1aset atnui. Kodisilla lea ásahuvvon Norgga ja Ruot1a gaskasas1 traktáhtan, muhto diktá nu guhká go gusto, vuoigatvuod1aid dihto sámi joavkkuide. Dat ii leat fámuhuhtton, muhto muhtun áigái 1972 gustojeaddji boazodoallosoahpamus1a bokte orustahtton274. Jus soahpamus1 galggas1ii heaittihuvvot275, navdo ahte Sámekodisilla fas boahtá fápmui. Sámekodisilla lea maid muhtun háviid áddejuvvon siskkáldas norgga riektegáldun, go dat lea adnon vud1d1osin norgga duottarsámiid vuoigatvuod1aide ja geatnegasvuod1aide iez1aset riikkain (buo. Rt. 1862 s. 645 ja Rt. 1892. s.511). Dán mielde orru Sámekodisilla ain leat gustojeaddji norgga láhka, ja nu maid iehc1anas láhkavuod1d1u276 norgga sámiid boazodili jna. geavahanvuoigatvuod1aide maid kodisilla guoskkaha (buo. Carsten Smith "Rettstenking i samtiden" (1992) s.154 c1uo.). Sáhttá maid dasa lassin dadjat ahte lea historjjálas1 vuod1us áddet Sámekodisilla oppalac1c1abut prinsihpaid váikkuhussan dán guovtti riikka sámiide. Goappas1at gárvásit s1iehtadalli277 stáhtat orrut kodisilla vuod1d1udeames áddemin geatnegasvuohtan fuolahit “seailluhit sámi nás1uvnna”. Kodisilla mearkkas1a ahte duottarsámiide addui rievttálas1 árvu dihto duohta geavaheapmái. Dás lei dasto eaktun galgat doahttalit johttisámit áigodagaid mielde guhkit áiggi geavaheami rájá rastá. Sámekodisilla prinsihpas sáhttá maid leat mearkkas1upmi eará sámiide geat ovddez1is ledje geavahan guovlluid mat 1751 soahpamus1a mielde juhkkojuvvo Norgga ja Ruot1a gaskka. Ná sáhttáge áddet kodisilla dolos1 áiggi rájes geavaheami prinsihpa váikkuhussan, go dat maid báhkkoda dán prinsihpa geavahit vud1d1osin vuoigatvuod1aide sámiide háldet dihto luondduriggodagaid. Danne sáhttáge dadjat Sámekodisilla ovddastit árra ovdamanni álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid sámiide buorrin mii min áiggis lea ásahuvvon, ja báhkkoda dihto prinsihpaid sámiid luondduriggodagaid vuoigatvuod1aide goappas1iid riikkain, mii lea guston gitta 1700-logu rádjai. III Vuoigatvuod1at eamiálbmogin Historjjálas1 dilli lea ahte Norgga stáhta lea vuod1d1uduvvon guovtti álbmoga, dáz1aid ja sámiid, álgovuolggalas1 ássanguovlluide. Dát gusto vaikko dát guokte álbmoga dihto riikkaosiin guhkit áiggi leat ássan bied1ggus gaskalagaid. Ii dárbbas1 várra eahpidit ahte Norgga sámiid ferte atnit "eamiálbmogin" (indigenous people) dainna mearkkas1umiin masa doaba adno riikkaidgaskasas1 álbmotrievttálas1 girjjálas1vuod1as. Sámi vuoigatvuod1alávdegotti 1984 válddahallamis (NOU 1984:18) s. 336 jerro makkár suodjalus eamiálbmogis lea gustojeaddji álbmotrievttis. Dás lea sáhka viiddis eamiálbmogiid vuoigatvuod1aid teorias, mii erenoamáz1it lea angolamerihkálas1 ja dihto latinamerihkálas1 riikkain. Muhto lea eahpec1ielggas sáhttágo dán teoria leat ásahan c1adni álbmotrievttálas1 vieruiduvvan riektái. Válddahallamis lea datte konkluderejuvvon ahte eamiálbmogiid vuoigatvuod1aid sierra riektegálduid ainjuo galgá sáhttit atnit go dulko 1966 ON-soahpamus1a 27. artihkkala sámiid ektui (s. 336). Seammás lea maid c1ujuhuvvon (s. 335) ahte eamiálbmotvuoigatvuod1a sáhttá c1uoc1c1uhit leat dihto iehc1anas vud1d1osa oassin "dábalas1 riektevuod1d1ocealkagiin maid siviilla riikkat leat dohkkehan". Mu áddejumi mielde leat nana árttat dasa ahte sámit Norggas eamiálbmogin dihto riikaosiin, erenoamáz1it Finnmárkkus, sáhttet dán vuod1ul njuolga c1ujuhit alcceseaset luondduriggodagaid dárbbas1las1 rád1d1ejumiin dihto vuoigatvuod1aid vástideaddji guovlluin. Dása sáhttá ee. dorvvastit 38. artihkkalis Haag riikkaidgaskasas1 duopmostuolu njuolggadusain, gos c oasis lea c1ujuhuvvon "dábalas1 riektevuod1uin maid siviilla riikkat leat dohkkehan", duopmostuolu doaimma vud1d1osin. Mu mielas gárttas1ii leat vuostá buot ovddit dábálas1 ásaiduvvon álggolas1278 álbmotrievttálas1 vuod1d1ocealkagiid siviliserejuvvon stáhtaid gaskkas jus omd. sámit álbmogin galggas1edje biehttaluvvot birgenvud1d1osa Norgga guovlluin gos leat ássan unnimus 1000 jagi. Eaige galggas1ii gierdat eahpegovttolas1 garra, vahágahtti meassamiid sáhttit rád1d1et dán guovllu dárbbas1las1 luondduriggodagaid birgenláhkástis. Dán deattuheami vuoiggalas1vuohta (oktan das maid Sámekodisillas sáhttá lohkat) ferte leat leamen ahte dán vuod1ul maiddái ovdal 1966 ON-soahpamus1a fápmuiboahtima sáhttá navdit leat leamen dihto álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1at Norgga stáhtas sámiide, ee. luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid dáfus. (Dáid geatnegasvuod1aid sáhttet dihto boarrasat siskkáldasrievttálas1 riektegaldut doarjut ee. 1726 geaskkut mearrasápmelac1c1aid birra). Lea eahpec1ielggas man viidát dákkár boares álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1at leat leamas1 rievttálac1c1at. Muhto ii leatge dárbu oaivvildit olus ovttatosiide go galggas1ii mearridit dan prinsihpa. Dán váikkuhus gárttas1ii ahte ii sáhte dus1s1e mearridastit siskkáldasrievttálas1 árvvu eana-ja c1áz1iid vuoigatvuod1aid dáfus nugo lei Norggas ovdal 1966, lobálaz1z1an álbmotrievttálas1 áddejumis sámiide juohke dáfus. Norgga duohta ja rievttálas1 diliid dievaslas1 álbmotrievttálas1 geahc1c1aleapmi sámiid dillái eana- ja c1áz1iid rád1d1ejumi dáfus, ferte dás man1n1il muhtun muddui maiddái árvvos1tallat meassamiid ja stáhtaeiseválddiid háldduid lobálas1vuod1a ovdal 1966-soahpamus1a fápmuiboahtima. 1966-soahpamus1a váikkuhus ii gártta dás man1n1il dus1s1e leat soahpamus1 njuolga dagahan geatnegasvuod1aid, muhto maiddái muhtun muddui ovddit bissu geatnegasvuod1aid c1ielgasit meros1tallon dohkkeheapmi. C1ujuhuvvo dás Carsten Smith 1.c.s.191-192 riekteovdáneamis 1980-jagiin: "Muhtumassii leat od1d1a norgga riektenjuolggadusat mearriduvvon, muhtumassii lea dohkkehuvvon eanet go ovdal ahte sámiin leat álbmotrievttálas1 gáibádus sierra kultursuodjaleapmái." IV Siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid 1966 ON-soahpamus1, 27. artihkkal (1) Dán mearrádusa ferte várra atnit dehálamos mearrádussan álbmotrievttálas1 mearkkas1umiin mii vuoigatvuod1avuod1d1uda279 vuoigatvuod1aid sámi unnitlohkui Norggas. Dát gusttui ainjuo gitta dassái go ILO-soahpamus1 nr.169 ii lean fápmui boahtán. 27. artihkkal lea vuosttaz1ettiin kultursuodjalusa mearrádus, go dat maid sihkkarastá ahte dán unnitlogu miellahtuin "ii galgga sis gud1et gullet dakkár unnitálbmogiidda, biehttaluvvot vuoigatvuohta searválagaid joavkkuideaset eará miellahtuiguin ovddidit iez1aset kultuvrra, dovddastit oskkuset dahje geavahit gielaset". Dás ovdanboahtá ahte 27. artihkkal dáhtos1ii vuoigatvuod1a unnitlogu ovttaskas olbmuide. Muhto seammás ferte deattuhit báhkkodanvuogi "searválagaid joavkkuideaset eará miellahtuiguin", maid galggas1ii gáddit mearkkas1it vuoigatvuohta olbmojovkui (joavkovuoigatvuohta). 27. artihkkala mielde sáhtás1ii dulkot mearrádusa unnitlohku hehttejuvvo ovddidit kultuvrras, geavahit gielaset jna. Dákkár dulkomiin ii livc1c1ii mearrádusas olus mearkkas1upmi sámiide Norggas. (2) Sámi vuoigatvuod1a 1984 (NAC1 1984:18) c1ielggadeamis lea 27. artihkkal meannuduvvon s. 266-296. Álggadettiin gied1ahallá c1ielggadeapmi muhtun váldoprinsihpaid álbmotriektemearrádusaid dulkomis, maiddái beaktilvuod1aprinsihpa280 ja ulbmildulkonprinsihpa ja dasto ee. ovdabargguid mearkkas1umi traktáhtaid dulkomis (buo. Miessemánu 23.b. 1969 Wienersoahpamus1a 31. ja 32. artihkkalat). Lávdegoddi ii oppa eahpidange ahte 27. artihkkal vuoigatvuod1avuod1d1uda mied1is vealahusgáibádusa, namalassii mearrádusa suodjalit sierra joavkkuid geaid mearrádus siskkilda (s. 270). Ii várra leat dát dál nággovulos1281, muhto sáhttet leat sierramielalas1vuod1at dán mearrádusa viidodagas. Lávdegoddi lea joatkkabarggustis ee. mearridan guokte guovddás1 gaz1aldaga mat ovddalgihtii orru leamen eahpidahtti: a) Vihkkedallamiin gávnnahuvvui ahte 27. artihkkala c1uoz1z1ovas1 dulkonoasit várra gohc1c1ot stáhtaid geatnegahttit juolludit dihto rud1alas1 veahki vai guoski unnitlohku duod1ai sáhttá diks1ut gielas, kultuvrras jna. (s. 271). b) Dasto gávnnahuvvui ahte "buoremus vuod1ustusat hupmet dán mielde dan beales ahte "kultuvra" doaba 27. artihkkalis ipmirduvvo nu viidát ahte mearrádus maiddái sisdoallá c1earddalas1 unnitlogu kultuvrra ávnnaslas1 beliid" (s. 286). Dát máksá lávdegotti mielde ahte kultuvrra ávnnaslas1 eavttut ollislac1c1at lea 27. artihkkala bokte suodjaluvvon. Goappas1iid gaz1aldagain lea lávdegotti dulkomis leamas1 mearrideaddjimus ahte 27. artihkkal sáhttá oaz1z1ut duohta mearkkas1umi, vai guoski unnitlohku ii dus1s1e teorehtalac1c1at, muhto maiddái duod1ai sáhttá seailluhit kultuvrras. Dás gávnnahuvvui ahte 27. artihkkala dulkomis, ferte sakka deattuhit maid guoski unnitlohku dárbbas1a duohta ja beaktilis kultuvrra seailluheapmái ja diks1umii. NAC1 1984:18 c1ujuha maid man1it áiggi geaz1idemiide, ee. Geneva 1978 c1earddakonferanssas, gos vuhtto ahte riikkaidgaskasas1 áddejupmi 27. artihkkal mearkkas1umis lea ahte mearrádus gohc1c1u guoskevas1 stáhtaid árjjalac1c1at ja heaittikeahttá doaimmaid lágidit vuoigatvuod1aid beavttalmahttimis dán mearrádusa mielde. Áddejupmi maid orru leamen ahte jus stáhtat eai daga maidege leat vuoigatvuod1at beavttu haga. Lávdegoddi guorrasa dasa ahte geatnegasvuohta gohc1c1u stáhtaid c1ad1ahit govttolac1c1at boad1usovttaláganvuod1a unnitlogu kulturdoaimmaheapmái mud1ui servodaga ektui (s. 272). Eamiálbmogiid suodjaleami oktiigeassumis (s.336-337) deattuhuvvo nuppi beales 27. artihkkala ja nuppi beales "sierra eamiálbmotvuoigatvuod1a" oktavuohta. Dan vuod1ul lávdegoddi gohc1oda 27. artihkkala earuhuvvon dulkomin282, lea c1ujuhuvvon eamiálbmogiid leat dan dilis ahte sin kultuvra erenoamás1 garrasit lea laktásan árbevirolas1 vuogi ávkkástallamii guovlluin gos dát álbmot ássá ja masa sorjá. (3) Bealistan in eahpit guorrasit mealgadit dáid guovddás1 álbmotrievttálas1 gaz1aldagaid c1ielggadeapmái mat leat NAC1 1984:18:s ja c1ielggadeami konklus1uvnnaide. Vaikko muhtun gaz1aldagat álgovuorus orrut leamen eahpidahtti, eai mana konklus1uvnnat mu mielas guhkelii go maid ferte navdit dárbbas1uvvot Norgga sámiide, jus 27. artihkkala kultursuodjalus galggas1 leat leamen govttolas1 duohtavuohta. Dáid álbmotrievttálas1 gaz1aldagaid gied1ahallamis NAC1 1984:18:s lea almmá buohtastahttima haga vud1olamosit mii dássáz1ii lei Norgga bealde oppanassiige, ja várra áidna mii dássáz1ii govda ákkastallamiin meannuda álbmotreivttálas1 kultursuodjalusa Norgga sámiide. Lávdegotti konklus1uvnnat leat vuod1d1uduvvon viiddis ávdnasiidda ja orrut dárkilit vihkkedallan álbmotrievttálas1 ás1s1áiguoski dulkonákkaide. Jus hui spiehkasteaddji dulkon (dahje c1avgadat sisdoaluin) gullogoad1as1ii dál, fertes1ii dát mu áddejumi mielde eaktudit unnimus seamma viiddis vuod1d1oávdnasiid, ja unnimus seamma dárkilit meros1tallot dehálamos dulkonosiin. Álbmotrievttálas1 gaz1aldagaid válddahallama NAC1 1984:18:s lea álbmotriekteás1s1edovdiid joavku dahkan, okta dainna professor Carsten Smith. Muhto dán válddahallama lea Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi oz1z1on ja meannudan, masa miellahtut leat sáhttán buktit mearkkas1umiid. Vaikko válddahallama sisdoalu ja hámi ovddasvástida álbmotriekteás1s1edovdiid joavku (buo. NAC1 1984:18 s.154), de báhkkoda dát died1usge lávdegotti oainnu. Nu leat guoskevas1 stáhta ásahusat maid ádden válddahallama, buo. ee. Od.prp. nr. 33 (1986-87) s.17,22,25-34 ja 37, mas Justisdepartemeantta ee. áddejupmi oidno dán oktavuod1as. Dasa lasihuvvo ahte guoski norgga eiseválddit, maiddái norgga rád1d1ehus ja Stuorradikki justislávdegoddi, 1987 sámelága ja Vuod1d1olága § 110 a ovdabargguin, leat guorrasan 27. dulkomiidda nugo NAC1 1984:18:s oidno. Dát ii cakka geatnegasvuod1a 27. artihkkala mielde, dainna sisdoaluin maid norgga stáhtaásahusat leat báhkkodan, ain fertet áddet ollislac1c1at álbmotrievttálas1 geatnegasvuohtan sámiide álbmogin. Go vel Vuod1d1olága § 110 a mearridettiin ásahuvvui siskkáldasrievttálas1 geatnegasvuohta vuod1d1olága dásis lea áibbas eará ás1s1i. V Joatkka 27. artihkkala dáfus, erenoamáz1it luondduriggodagaid rád1d1ejumi hárrái (1) Sámi vuoigatvuod1a I oasseárvalusas lea eaktuduvvon lávdegotti joatkkabarggus galgat joatkit oppalas1 prinsihpain mat leat NAC1 1984:18 vuolggahuvvon, ja erenoamáz1it luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid dáfus. Dán ferte dán oktavuod1as navdit maid gustot álbmotrievttálas1 gaz1aldagaide. Mu oaivila mielde ii eahpiduvvo dán leat Riektejovkui stuorra bargun, ja iige sáhte dus1s1e biehttalit dáinna ákkain ahte joatkkabargu lea eanas1 riektepolitihkalas1 dásis. Mu áddejumi mielde lea c1ielga dárbu norgga stáhta álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid rievttálas1 konkretisermii, maiddái 27. artihkkala prinsihpalas1 sisdoalus ja mo dát c1uohcá stáhta geatnegasvuod1aide sámiide sierra álbmogin luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid dáfus. Jus ii geahc1c1al konkretiseret maid 27. artihkkal mearkkas1ivc1c1ii surggiin mat gustot guovddás1 vuoigatvuod1aide nugo boazodollui, mearra-, johka- ja sáivaguolásteapmái, bivdui jna. gártet mu oaivila mielde Riektejoavkku ovdanbuktimat álbmotrievttálas1 gaz1aldagain nu abstrákta ahte oaz1z1u hui ráddjejuvvon árvvu. Dát gusto go joavku ii válddahala dáid gaz1aldagaid duod1e dobbelii go maid Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi lea dahkan NAC1 1984:18:s. Eai váiloge historjjálas1 ja sosiálantropologalas1 ávdnasat sámi geavaheames, erenoamáz1it guhkit áiggi dihto osiin Finnmárkkus, ja luondduriggodagaid rád1d1ejumi duohta mearkkas1umis. Mu oaivila mielde lea váttis garvit dán ávdnasis sáhttit leat mearkkas1upmi go árvvos1tallá álbmotrievttálas1 gaz1aldagaid luondduriggodagaid rád1d1ejumi vuoigatvuod1ain. Berres1ii maiddái sáhttit deavdit dáid ávdnasiidda, ee. go c1uvge sámi riekteáddejumi dán oktavuod1as. Vaikko gárttas1iige nu ahte báikkálas1 riekteáddejupmi boahtá ovdan, ii cakka dát ovddidit ja c1ielggadit dáid ávdnasiid. Carsten Smith lea válddahallamistis Guolástandepartemeantii suoidnemánu 9.b. 1990 (Lov og Rett 1990 s. 507 c1uo.) diktán konkretiseret 27. artihkkala sámiid luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid prinsihpalas1 sisdoalu, muhto váldoás1s1álac1c1at ráddjen dan guolástanmuddemiidda. Sullasas1 konkretiseren váilu luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid hárrái bajábeal gáddelinnjá283 merrii, nappo buot luondduriggodagaide eatnamis, jogain ja jávrriin. Dákkár gied1ahallan fertes1ii mu mielas maid geahc1adit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dili. (2) 27. artihkkala konkretiserema vuod1ul áiggun vulobealde geahc1c1alit oanehac1c1at c1ilget váldooaiviliid main mu mielas leat mearrideaddji mearkkas1upmi 27. artihkkala dulkomis. Dán artihkkala "shall not be denied", ii leat áibbas c1ielggas. Dát sáhttá viiddis dulkomis mearkkas1it dán unnitlogu eallindili galggas1it leat nu ahte beassá doaimmahit kultuvrras jna. Dalle ferte jearrat leago 27. artihkkalis dus1s1e sáhka vuoigatvuod1as doaimmahit kultuvrras jna. vai maiddái duohta vejolas1vuod1as dan dahkat. 1969 Wienersoahpamus1 sisdoallá 31. artihkkalis traktáhtaid dulkomis c1uovvovas1 mearrádusa: "General rule of interpretation. 1. A treaty shall be interpreted in good faith in accordance with the ordinary meaning to be given to the terms of the treaty in their context and in the light of its object and purpose." Dán mearrádusa mielde orru leamen vuoigaduvvon 27. artihkkala dulkomis deattuhit mearrideaddjin dan maid sáhttá atnit guoski mearrádusa ás1s1in dahje áiggan ("object") ja ahte mearrádusain beaktilit sáhttá juksat ulbmila mii navdo leat vuod1d1un. Ferte gáddit ahte 27. artihkkala ulbmil lea suodjalit unnitloguid kulturdoaimmahusa jna. Dát juo lea vuostá dakkár dulkoma ahte kultuvrra doaimmaheapmi gártá leat niehkun, go duohta vejolas1vuohta ii gávdno. Lea dasto c1ielggas ahte duohta vejolas1vuohta boahtá unnit eanet olbmuid vejolas1vuod1as rád1d1et luondduriggodagaid. Norgga sámiide guosto dát hui olu. Dát lea njuolga c1adnon sámi dillái dego "indigenous people" dihto guovlluin riikkas, ja mo sin kultuvra lea gitta dihto árbevirolas1 vuod1d1oealáhusain. Das c1uovvu ahte sámekultuvrra divs1s1u ja ovdáneami beaktilis suodjaleapmi Norggas guoská erenoamáz1it álbmogiid dárbbas1las1 luondduriggodagaid rád1d1ejupmái. Dát dilit c1ájehit bures ahte jus kultursuodjalus 27. artihkkala mielde galgá leat beaktil sámiid hárrái ferte dát maid siskkildit sámekultuvrra ávnnaslas1 vud1d1osa (ealáhusvud1d1osa). Seammás lea árbevirolas1 sámi ealáhusat, nugo ovdalis c1ujuhan ee. NAC1 1984:18:s, guovddás1 oassi olles sámekultuvrras, ja lea danne iehc1anas suodjalusgáibádus 27. artihkkala vuod1ul (buo. NAC1 1984:18 s. 337 ja 350). Go 1966 ON-soahpamus1a 27. artihkkala galgá áddet unnitloguid kultuvrra oppalas1 suodjaleapmin, sáhttá jearrat fertego dán 27. artihkkala dulkon guoskat miehtá máilmmi, namalassii gustot buot unnitloguide geaidda mearrádus guoská. Dása lea dadjat ahte máilmmi unnitloguin leat hui ies1gud1etlágan dilit. Jus dulkon galgá vuhtiiváldit dán unnilogu duohta vejolas1vuod1a diks1ut kultuvrras, fertejit ies1gud1etge unnitloguid dárbbut leat hui ies1gud1etláganat. Jus galggas1 jurddas1it juohke unnitlogu duohta vejolas1vuod1as diks1ut kultuvrras fertes1ii 27. artihkkalii earuhuvvon dulkon, juohke unnitlogu dili ja riikadili vuod1ul. 27. artihkkala dulkon mii galggas1ii leat mávssolas1 Sámi vuoigatvuod1alávdegotti ulbmilii, fertes1ii danne leat vuod1d1uduvvon sámiid duohta dillái Norggas. 27. artihkkala fertes1ii geahc1c1alit earuhuvvon dulkomii, mii vuolgá das mo ain dihto diliide leat c1adnon. Dán oainnu 27. artihkkala guoski dulkoma hárrái, doarju garrasit 27. artihkkala ja ILO-soahpamus1a nr. 169 gaskavuohta. (3) Man1n1ilgo ILO-soahpamus1 nr. 169 lea fápmui boahtán Norgga dáfus, suodjaluvvojit sámi vuoigatvuod1at min riikkas guovtti iehc1anas álbmotrievttálas1 vud1d1osiin: Unnitloguid oppalas1 kultursuodjalus 27. artihkkalis ja sierra suodjalus sámiide eamiálbmogin (indigenous people) dihto guovlluin Norggas, ILO-soahpamus1a nr. 169 mielde. ILO-soahpamus1as leat ee. guovddás1 mearrádusat eamiálbmogiid vuoigatvuhtii eatnamiidda ("lands") buo. erenoamáz1it 14. artihkkala. Muhto seammás siskkilda dát soahpamus1 maid mearrádusaid main lea c1ielga kultuvrralas1 áigumus1. Nu leage 13. artihkkalis deattuhuvvon makkár erenoamás1 kultuvrralas1 mávssolas1vuohta guoski álbmogiid gullevas1vuohta dihto eatnamiidda, go daddjo ahte galgá doahttalit dán mávssolas1vuod1a. 8. artihkkalis lea daddjon ahte galggas1ii doarvái váldit vuhtii guoski álbmogiid vieruid ja vieruiduvvan vuoigatvuod1aid, ja ahte álbmogis galgá leat vuoigatvuohta doalahit iez1aset dábiid ja ásahusaid. 23. artihkkal deattuha dihto ealáhusvugiid kultuvrralas1 mearkkas1umi. Dát c1ujuhusat c1ájehit ahte goappas1at soahpamus1at mat gusket sámiide, belohahkii gusket seamma dahje sullasas1 surggiide. Goappas1iin soahpamus1ain lea mearkkas1upmi sihke sámi kultuvrra suodjaleapmái ja sámi álbmotjoavkku vuoigatvuod1aide dihto luondduriggodagaide. Danne leage dárbu dulkot 27. artihkkala ja ILO-soahpamus1a ovttas (buo. Carsten Smith: "Rettstenkning i samtiden" s.182, mas lea sáhka dán guokte váldolinjá syntesa álbmotrievttálas1 prisihpain sámiid dáfus). Oppalac1c1at sáhttá dadjat ahte ILO-soahpamus1 ja sámiid dilli eamiálbmogin Norggas nanne ja ákkasta 27. artihkkala viidát dulkoma dan suorggis maid dás meannudat, ja erenoamáz1it guovlluin gos sámiid geavaheapmi ja hálden duhtada ILO-soahpamus1a 14. artihkkala gáibádusaid, buo. 13. artihkkaliin. Dát mearradusat (maid seamma soahpamus1a eará mearrádusat dorjot) c1almmustahttet c1ielgasit erenoamás1 oktavuod1a gaskal guoski eamiálbmoga ja dan dahje daid eatnamiid maid álbmot lea geavahan dahje man dárbbas1it birgemii. Mo dal dulkos1 14. artihkkala bienalac1c1at (buo. c1uo. VII vulobealde), sisdollet dát mearrádusat ahte guoski eamiálbmogis leat erenoamás1 gáibádusat dákkár guovllu rád1d1ejupmái dan vuod1ul ahte ain birge sierra álbmogin oktan kultuvrrain. Dán doarju ON-soahpamus1 27. artihkkala dulkon mii eaktuda seamma unnitlogu mied1is sierrameannudeami, luondduriggodagaid rád1d1ejumi hárrái. (4) Jus sámekultuvra Norggas galgá bissut, ferte ainjuo sorját ahte leat doarvái sámit Norggas geat ain háliidit seailluhit ja doaimmahit kultuvrraset, gielaset jna. ja geat iez1a leat árjjalac1c1at das mielde. Dán eavttu mielde mii bajábealde lea namuhuvvon, navdo ahte 27. artihkkal siskkilda mied1is vejolas1vuod1a gáibádusa sámiide dákkár luondduriggodagaid doarvái rád1d1et, sámekultuvrra seailluheami ja ovdánahttima vud1d1osa dihte. Man stuoris gáibádus galgá leat, lea dan duohken mii ulbmilii dárbbas1uvvo ja ávkkálas1. Ferte jearrat makkár luondduriggodagaid rád1d1envuoigatvuod1at govttolac1c1at dárbbas1uvvojit vai sámekultuvra Norggas galgá duod1as sáhttit seailluhuvvot ja ovddiduvvot (dárboeaktu284). Dárboeaktun gávnnaha mo árvvos1tallat mo sierranas diliid ja beros1tumiid ferte vihkkedallat vuostálagaid. Muhto go lea sáhka Norgga stáhta álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1as mii vuolggahuvvo olmmos1vuoigatvuod1ain, ferte geatnegasvuod1a 27. artihkkala mielde vuoruhit nu guhkás go duod1ai lea dárbu (dárboeaktu), ja sáhttit beaktilit juksat dákkár vuoigatvuod1aid bokte. Dán vuod1ul ii leat eahpidahtti ahte 27. artihkkal siskkilda mied1is sierrameannudeami gáibádusa sámiide nu guhkás go dárbbas1a kultursuodjaleami gáibádusa ollas1uhttit. Dát sáhttá stáhta beales leat suodjaleapmi meassamiid vuostá. Meassamat mat mealgadit head1us1tit sámiid (dahje sámejoavkkuid) rád1d1et luondduriggodagaid maid dárbbas1it kultuvrraset seailluheapmái. Mied1is sierrameannudeami gáibádus sáhttá dasto bohciidit go almmolas1 eiseválddit áigot muddet ealáhusdoaimma; omd. mearraguolástanmuddemiin dahje eará surggiid ráfáiduhttinmearrádusain (buo. Smith 1.c. s. 204 c1uo.). Sáhttá leat nu ahte muhtun guovllus riikkas leat eiseválddit dahkan meassamiid sámiid ektui omd. lágaid dahje earaláhkai ovddalgihtii leat head1us1tuvvon dárbbas1lac1c1at rád1d1et luondduriggodagaid mat guhkit áigái dárbbas1uvvojit sámekultuvrra boahttevas1 ceavzimii. Dalle ferte leat ulbmilii ávkin ahte dákkár meassamiid jávkada. Sáhttá leat viehka sahtedohko man muttus vahágahtti ovdáneapmi sámiid ektui guovlluin lea dál, ja dálá riektedilli nás1uvnnalas1 rievtti mielde nággovulos1 dahje eahpec1ielggas. Dilli maid sáhttá leat nu ahte virggálas1 riekteáddejumit leat vuostá báikkálas1 sámi riekteáddejumi, dahje vuostá dan maid guovllu ássit atnet leat govttolaz1z1an dahje oahpahuvvon vieruid mielde. Dalle ferte jearrat sáhttágo maid 27. artihkkala vuod1ul gáibidit dálá dilis viiddiduvvon vuoigatvuod1aid sámiide luondduriggodagaid rád1d1ejumi hárrái. Jus stáhta galggas1 ollas1uhttit geatnegasvuod1aidis 27. artihkkala mielde suodjalit sámekultuvrra beaktilit, orru fertemin ásahit priváhtarievttálas1285 sierravuoigatvuod1aid sámiide, nu guhkás go sáhttá deavdin dihte kultursuodjalusa gáibádusa (buo. Smith l.c.s.203.c1uo.). NAC1 1984:18:s s. 272 jerro sáhttágo leat ealáhuslas1 gilvu eará álbmotjoavkkuin dáid guovlluin gos 27. artihkkal suodjala unnitlogu erenoamáz1it, almmá oaivila buktima haga. Vástadus navdo leat ahte sámit dákkár gilvodilis sáhttet oaz1z1ut sierravuoigatvuod1aid, gos ja man muddui dárbbas1uvvo beaktilis kultursuodjaleami dihte. Finnmárkkus gos stáhta oaivilis mielde eaiggádus1s1á su. 96 % buot eatnamiin, leat sierravuoigatvuod1at sámiide dahje sámi giliide leamen erenoamás1 áigeguovdilat, seammásgo dáid sáhttá ásahit almmá earáid priváhta subjektiivva vuoigatvuod1aid rihkkumin. (5) Ovdal lea c1ujuhuvvon ahte dán árvvos1tallamis lea dehálas1 mearkkas1upmi ahte sámekultuvra Norggas lea erenoamás1 bárut286 dilis, ja ahte sámegiella ja -kultuvra ii leat nu leavvan ja lea ras1it go livc1c1ii leamen jus norgga eiseválddit sod1iid gaska livc1c1e lean dihtomielalac1c1abut unnitlogugaz1aldagain (buo. Justislávdegotti Árvalusa O.nr.79 1986-87 s. 5). Muhto dasa lassin ferte navdit ahte sámekultuvrra otná bárut dili erenoamás1 árta, lea ealáhussriggodagaid garra gilvu maid sámi gilleservodagat mán1gga sajis dovdet, ja mii guhkit áigái goarida sámi giliid. Sáhttá maid c1uoc1c1uhit ahte 27. artihkkala mielde ii leat doarvái sámekultuvrra dus1s1e doalahit heakkas ("heahtehilas"). Ferte sáhttit c1uoc1c1uhit mearrádusa eaktudit ahte dán kultuvrii ii galgga dus1s1e áibbas duohta vejolas1vuohta ceavzit, muhto ferte maid árvvos1tallat dihto govttolas1 c1áhkitvuod1ain287. Iige sáhte ráddjet dus1s1e lagamus boatteáigái. Dás lea sáhka sierra álbmoga kultuvrras ja álbmogis mii lea ceavzán norgga eatnamiin gitta ovdal boarrasamos dovddus historjjálas1 áiggis. Danne fertege leat guhkit áiggi ulbmil go árvvos1tallá mii dárbbas1uvvo. Dárbbas1las1 luondduriggodagaid gaz1aldaga sáhttá geahc1c1at sihke báikkálac1c1at ja oppalac1c1abut. Ferte sihkkarastit ceavzinvud1d1osa sámi báikegottiide mat ain leat heakkas. Muhto seammás ii dárbbas1uvvo luondduvuod1us juohke sajis gos sámit ásset Norggas. Dán bálddas gullá vel sierra dábálas1 ovddasvástádus sámekultuvrii Norgii stáhtan, go eanas1 sámit ásset Norggas ja lea historjjálas1 gullevas1vuohta min riikii. Dán ovddasvástádusa vuod1ul ferte jearrat iigo dárbbas1uvvo Norggas sihkkarastit oppalas1 vuod1u sámekultuvrii, ja ahte luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid gaz1aldat maid gullá dása. (6) NAC1 1984:18:s lea fáddá, leago stáhtas geatnegasvuohta doarjut miehtásit sámekultuvrra muhtun muddui vihkkedallon gulas1iigo rud1alas1 doarjja dán geatnegasvuhtii (buo. ee. NAC1 1984:18 s. 273). C1ujuhuvvon lea maid ahte muhtun stáhtadoarjagiid sámekultuvrii ferte ovttas geahc1c1at, mii gal ferte leat riekta. Ferte maid lasihastit ahte rud1alas1 doarjja stáhtas sámekultuvrii, sáhttá várra dus1s1e dássidit dan olu ruhtajuolludeami mainna stáhta doarju stuorraservodaga kultuvrra, ja nappo dárbbas1uvvo ásahit nu bures go vejolas1 boad1usovttaláganvuod1a dákkár njuolga kulturulbmiliid doarjagiidda. Luondduriggodagaid rád1d1ejumi vuoigatvuod1aid dárbu vuolgá áibbas eará beales. Dát dárbbas1uvvo jus galggas1 sáhttit sámi ássanealáhusvud1d1osa seailluhit ee. Finnmárkkus, namalassii vud1d1osa sámi birrasii oppanassiige bisuhit dan mii sámekultuvrra doalvu ovddasguvlui. Dasa lassin boahtá dat ahte árbevirolas1 sámi ealáhusat nugo namuhuvvon ovddabealde, ies1alddes leat sámekultuvrra dehálas1 oasit. Dákkár árjjalas1 kulturmálle, erenoamáz1it dihto vuoigatvuod1aid rád1d1ejupmái gulli, gártá psykologalac1c1at buhttekeahtes288 árvu sámiid ies1árvui289, mii lea dehálas1 oassi unnitlogu kultuvrra vud1d1osis. Dán dáfus orru váttis navdit ahte rud1alas1 stáhtaveahki olus dal sáhttá buhtadit luondduriggodagaid rád1d1ejumi. VI 27. artihkkala lagat konkretiseren, makkár ealáhusat ja makkár guovlluin riikkas (1) Sámekultuvra lea bisson ja ovdánahtton Norggas dihto riikaguovlluin ja dihto árbevirolas1 ealáhusaid vuod1ul. Dát kultuvra lea unnit eanet sirrekeahttá290 c1adnon dáid riikaguovlluide ja dáid ealáhusaide. Dát mearkkas1a ahte dáid guovlluid luondduriggodagaid rád1d1ejupmi dat álgovuorus sáhttá leat ávkin vástideaddji árbevirolas1 ealáhusaide, maid ferte sihkkarastit jus geatnegasvuohta 27. artihkkala mielde galgá ollas1uhttot. Dása gusto maid ahte historjjálas1 dilit gitta min áigái fertejit hui guhkás leat bálggis maid c1uovvu. Gárttas1ii leat nana noahkun291 ahte rád1d1envuogit main sámit historjjálac1c1at ja duod1ai leat ávkkástallan gitta min áigái, gártet leat seammago mii álgovuorus livc1c1ii leamas1 ávkin ain seailluhit sámi ássama ja kultuvrra. Historjjálas1 ja duohta dilit orrut c1ájeheamen ahte dárboárvvos1tallan ferte leat earálágan ies1gud1etge osiin Norggas gos leat ássan dahje ásset sámit. Ainjuo leat Finnmárkku dilit erenoamáz1at eará Norgga guovlluid ektui. Muhto Finnmárkkus leat maiddái dilit sierraláganat ja leat leamas1 maid viehka sierraláganat guhkit áiggi, sámi ja dáz1a ássama dáfus. Dát c1ujuha dárbbu ráddjet guovlluid maid árvvos1tallá. (Sáhttá várra geavatlas1 ja/dahje historjjálas1 árvvos1tallamiin maid jurddas1it sierra guovlluid ráddjet sierralágan geavahanvuoigatvuod1aid ektui.) Seammás dárbbas1uvvo c1ielggadit makkár ealáhusat sáhttet leat mielde vuod1d1udeamen sámi báikegottiid ja sámekultuvrra ceavzilis vud1d1osa. (2) Boazodoallu lea sierra dilis sámekultuvrra guoddin. Boazodoallu lea Norggas sámiide kulturmihtus ealáhus dan áddejumis ahte ealáhusas leat eanas1 leamas1 sámit, ja nannosat go eará ealáhus lea erenoamáz1it c1adnon sámekultuvrii. Boazodoalus ealáhussan lea od1d1a riektegeavada mielde sierra buhtadansuodjaleapmi bággolonisteami bokte. Seammás lea boazodoalu vuoigatvuohta 1978 boazodoallolága § 3 mielde sierra vuoigatvuohta sámi sogalac1c1ain. Muhto boazodoalus sáhttá muhtun muddui jurddas1it lea dárbu vealtakeahtes suodjaleami bággolonistanmeassamiidda. Gaz1aldat bohciidii Álttá-ás1s1is (Rt.1982 s. 241) mas Alimusriekti datte gávnnahii ahte fertii eaktudit «árjja ja hui vahágahtti meassamiid sámi beros1tumiide.» Go vuod1d1olága § 110 a lea boahtán, oktan mied1is gohc1c1umin stáhta eiseválddiid galgat "láhc1it dilálas1vuod1aid " ee. sámekultuvrii ja servodateallimii, ii leat várra unnit jáhkehahtti duopmostuoluid od1d1asit hábmet oaiviliiddiset seammaláhkai. Justisdepartemeantta ja Stuorradikki cealkámus1at 27. artihkkala geatnegasvuod1aid mielde mannet maid dan guvlui mii lea váttis ovttastahttit Álttáduomu bájuhuvvon cealkámus1ain. Boazodoalu sierradili sámekultuvraguoddin c1uovvu ahte ealáhussii gáibiduvvo erenoamás1 nana suodjálus 27. artihkkala vuoigatvuod1avuod1uin. Ii dus1s1e Finnmárkkus, muhto maiddái eará riikaosiin mas sámi boazodoalus lea árbevierru. Stuorraservodaga áddejumi dehálas1 boasttovuohta dássáz1ii lea leamas1 datte ahte lea atnán sámiid ja sámekultuvrra menddo sakka c1adnon vuosttaz1ettiin dus1s1e boazodollui. Eará ealáhusat maid nugo eanadoallu, mearra-, johka- ja meahccebivdu leat leamas1 birgenlágit sámiide, ainjuo Finnmárkkus, ja leat maid oasit sin ávnnaslas1 kultuvrras ja dárbbas1las1 vuod1us sámi ássamii. Finnmárkku boazodoalu dálá stuorra roassu govve ahte dus1s1e boazodoallu ii leat doarvái sámi kultuvrra seailluheaddjin. Várra fertejit moanat boazosámit lagamus jagiin eará áigáiboad1u fidnet, juoga mii c1ájeha ahte vuoigatvuod1at mat dorjot sámi árbevirolas1 ealáhusaid mud1ui dárbbas1uvvojit 27. artihkkala árvvos1tallama vuod1ul. (3) V c1uo. Carsten Smith namuhuvvon smiehttamus1as suoidnemánu 9. b. 1990 Guolástandepartementii lea c1állon stáhta láhkavuod1d1uduvvon válddis muddet ealáhusa, dárkilat 1972 ja 1983 lágaid vuod1ul sáltec1áhceguolásteami oassálastima muddema hárrái. Smiehttamus1as masa departemeanta guorrasii, c1uoc1c1uhuvvui ee. ahte sámiide gáibiduvvo dihto mied1is sierrameannudeapmi mearrabivddu earremuddemii292. Finnmárkku 1902 eanavuovdinlága láhkaásahusaid mielde, galggai od1d1a doaluide dus1s1e vuvdot eana sidjiide geat máhtte dárogiela ja hálle dárogiela beaivválac1c1at. Dát mearrádus lei formálalac1c1at gustojeaddjin gitta dassáigo njukc1amánu 12.b. 1965 láhka biddjui fápmui. Ferte navdit ahte 1902 láhkaásahusaid njuolggadusat ainjuo álggos geavahuvvojedje. Liikká lea váttis c1ujuhit c1ielgasit man stuorra mearkkas1upmi dán mearrádusas lea leamas1 Finnmárkku ovddes1 sámi guovlluid dáruiduhttimii. Jus muhtumin fas gártá ásahit od1d1a eanadoaluid daid guovlluin Finnmárkkus gos sámekultuvra ain lea nanus (omd. Guovdageainnus, Kárás1jogas, Unjággas ja Deanu gieldda osiin), sáhttá sámi birrasa seailluheami dárbu dáid giliin mearkkas1it ahte 27. artihkkala mielde ferte oidit293 sámiid od1d1aássiin294. Dás ferte dalle miehtásit earuhit dihto olbmuid. (4) Bajábealde V c1uo. lea eaktudan 27. artihkkala gáibidit sámiide dahje sámi giliide mied1is sierrameannudeami, mas dát dárbbas1uvvo, mearrádusa ulbmila mielde. Dás ii várra erenoamáz1it c1ujut 27. artihkkala vuohc1c1an suodjalit rievttálas1 formálalas1 áddejumi mielde "meassamiid". Orru baicce leamen guovddáz1is guoskágo sierrameannudeapmi ulbmilin seailluhit sámi giliid duohta rád1d1ejumi dahje duohta nana geavaheami, main lea leamas1 stuorra mearkkas1upmi ássama vud1d1osin. Muhtun muddui sáhttá dárbbas1uvvot 27. artihkkala ulbmila mielde doalahit dahje lohkat295 dáid giliid riggodagaid duohta oktorád1d1ejupmin, nugo erenoamáz1it meahccebivddu ja jávrebivddu lagas1 guovlluin. Dát gusto les1 dal sámi giliid geavaheapmi ovdal leamas1 c1adnon sierravuoigatvuhtii siskkáldas norgga rievtti ektui vai ii. Dán mearkkas1umis lea oktavuohta go norgga lágat leat guhkás dahkan vuoigatvuod1aid main lea stuorra mearkkas1upmi sámi ássamii ja kultuvrii "buohkaidvuoigatvuohtan". Dát gusto eanas1 Finnmárkku jogaid ja jávrriid bivdimii ja meahccebivdui (buo.Smith l. c. s.168). Ealáhusaide nugo meahccebivdui ja guolásteapmái sáhttá maid sierrameannudeami doarjaga viez1z1at ILO-soahpamus1as 23. artihkkalis, mii ee. cealká ahte dáid ealáhusaid galgá atnit dehálas1 oassin doalahit guoski álbmoga kultuvrra, ekonomalas1 ceavzima ja ovdáneami. Iskkadeamit leat c1ájehan ahte gitta man1imus1soad1i áigái lei dilli mán1gga báikegottiin Finnmárkkus nu ahte dus1s1e báikeolbmot bivde eanas1 jogaid ja jávrriid giliid lagas1guovlluin ja bivde fud1oz1iid. Dát lei ainjuo mihtilmas sámi giliservviin, omd. Badje-Deanus, Juovlavuonas ja Unjárggas, ja Guovdageainnus ja Kárás1jogas. Ássit oidne dáid buriid leat "iez1aset" ovddes1 árbevieru vuod1ul ja dihto geográfalas1 guovllu siskkobealde. (Geahc1a ee. Einar Richter Hanssen (sierra loahpahuvvon oasis Finnmárkku riekteáddejumiid birra) ja Hans Prestbakmo (6.7. c1uo) Sámi vuoigatvuod1alávdegotti ovddas c1ielggadeamit. Numo moddii namuhuvvon ovdal leat dát jurddas1uvvon almmuhuvvot 1994:s). Jávreguliid bivde dalle muttolac1c1at ja seamma maid rievssahiid ja eará fud1oz1iid. Dáid báikegottiin áddejedje láhkamearrádusaid ahte buot norgga borgáriin lea vuoigatvuohta bivdit, dahje buohkain geat ásset Finnmárkkus, belohahkii dus1s1e bábirmearrádussan. Hui moadde johtti bivdi vuostáiváldojedje davvinorgga (sámi) guossevieru mielde, almmá jurddas1eamen vuoigatvuod1ain nu guhká go lei dus1s1e geavahuvvui vuorjjit. Man1n1il soad1i ja erenoamáz1it 1970-jagiid rájes leat dát ollásit nuppástuvvon geainnuid ráhkadeami ja buoret johtolatoktavuod1aid geaz1il. Dál fertejit báikeolbmot dus1s1e geahc1c1at go johtti lustooaggut gurrejit "sin" guollejávrriid, ja geat eai bivdde dus1s1e dárbbu dihte. Rievssahat nohket johtti lustobivdiid geaz1il, geat gal leat olus ja systemáhtalac1c1at johtet juohke sajis. Jávrebivdu, meahccebivdu ja murjen lea dákkár báikegottiin dárbbas1uvvon oalgeealáhussan vuotnabivddu ja eanadoalu bálddas. Dás lea sáhka sámi lotnolasealáhusaid dakkár vuogádagas mii lea máinnas1uvvon erenoamáz1it sierra NAC1:s sámi lotnolasealáhusaid birra (NOU 1988:42, s.14 ja 93). Sáhttá navdit ahte dát sámi báikegoddeássan ii sáhte bissut jus ii seaillut lotnolasealáhusmálle nu go lea leamas1 gitta man1imus1jagiide. Dát mearkkas1a ahte jus galggas1 doalahit dáid báikegottiid ássama, ferte muhtun muddui od1d1asit ásahit ovddes1 duohta dili. Dát eaktuda ee. jávrebivddu ja fud1oz1bivddu vuoigatvuod1a dáid lagas1guovlluin doalahuvvot sámi báikeolbmuide go miehtásit earuha 27. artihkkala mielde. Ferte navdit eanas1 háviid leat ávkkálac1c1amus go earuha guovlluin gos sámit ásset ja leat eanetlogus, dan ektui go earuha olbmuid mielde (buo.Smith l. c. s. 212-213). Dán konklus1uvnna sáhttá doarjut go geahc1asta ruovttoluotta bivddu ja jávrebivddu lágaid ovdánemiin Finnmárkkus. 1899 bivdolága meannudeamis ledje ovdabargguin vuos bidjan stáhta eanaeaiggádin. Odeldikki láhkameannudeames c1ujuhii Finnmárkku stuorradiggeáirras (sundi Johnsen) ahte Finnmárkku álbmogis ovddez1is lea leamas1 stuorra vuoigatvuod1at dasa maid sáhttá gohc1odit "stáhta eatnamiid" Finnmárkkus, ja ahte bivdovuoigatvuod1a ii sáhte dus1s1e muddestit stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a mielde. Go Odeldikki ja Láhkadikki meannudeamen válljii 1899 bivdolága § 5 mielde addit bivdovuoigatvuod1a Finnmárkkus "stáhta eatnamiin" buot dáz1a borgáriidda, orru dán ortnegii garrasamos cuohkki296 leat sihkkarastit Finnmárkku iez1as ássiide bivdovejolas1vuod1a (buo. Odeldikki s1iehtadallamiid 1898/99 s. 876). Go Finnmárkku bivdomearrádusaid vejolas1 od1asmahttin, vai buorebut heive báikeolbmuide, man1n1il lea leamas1 láhkaaddi eiseválddiin, lea c1ujuhuvvon ahte fud1oz1vallji ii leat vel goariduvvon. Dál lea dilli áibbas eará, go dákkár vuod1ustus ii leat s1at dálá njuolggadusaide doallevas1 (buo.1937 bivdoláhkalávdegotti miessemánu 23.b. 1939 árvalus). Finnmárkkus lea johkabivdu álo leamas1 hui mávssolas1 ássamii. Ovddes1 áiggi vieruid mielde lea ovdánahtton erenoamás1 riektenjuolggadusat dán bivdui ja geain dat vuoigatvuohta lea. Nu leage bivdu eanuin, Áltá, Deatnu ja Njávdán ain muddejuvvon sierra njuolggadusain, main leat vearuiduvvon vuoigatvuod1a álgovuolggalas1 vuod1us. Sihke Deanus ja Njávdámis lea eahpitkeahttá vieruiduvvan vuoigatvuohta sámi birrasis lea ovddiduvvon, várra seamma maid Álttájogas. Go ovddit jávrebivdoláhka 1905:s bod1ii, váras1uvvui § 7:s doalahit vejolas1 bissovas1 sierra bivdovuoigatvuod1aid eará jogain Finnmárkkus go namuhuvvon golmma eanus. Ferte navdit ahte dalle sáhttet lean sierra gillevuoigatvuod1at bivdui báikkálas1 vieruid mielde maiddái ainjuo muhtun eará jogain Finnmárkkus. Go man1it ovdáneamis ii leat beros1tan dáid vuoigatvuod1ain, ferte navdit leat boasttoáddejumit, go lea badjelgeahc1c1an ovddit báikkálas1 diliid (buo. Ingvald Falch: "Bygdelagsrettigheter til laksefisket i vassdragene i Finnmark", Oslo 1988, s. 96). Das mii bajábealde lea ovdanboahtán ii leat várra garra árta doalahit dálá bivdoláhkanjuolggadusaid Finnmárkkus rievddakeahttá. Dát njuolggadusat leat historjjálac1c1at ja logihkalac1c1at vuod1d1uduvvon stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a oainnus, ja eaige sierravuoigatvuod1ain dahje vuoigatvuod1ain johtti bivdiid doaimmaheami vuod1ul, eaige eará riikaosiin go Finnmárkkus. Dát mearkkas1a mu mielas ahte ii sáhte leat garra vuostemiella fertet dohkkehit dihto sámegiliid ássiide bivddu ja guollebivddu oktovuoigatvuod1a gáibádusa sin lagas1guovlluin. Dát vuod1us ferte leamen stáhta geatnegasvuohta ILO-soahpamus1a nr. 169 27. atihkkala mielde ja 23. artihkkala doarjagiin. Muhto mii de dáhpáhuvvá sáhttá duod1as dus1s1e leat ahte dáid giliid ássit oz1z1ot ruovttoluotta daid mat dolos1 áiggis duod1as ja historjjálac1c1at leat leamas1 sin vuoigatvuod1at. (5) Bajábeale eaktuduvvon árvvos1tallama mielde ferte mearrideaddjin álgovuorus leat dárbu seailluhit ássama guoski sámi giliin (buo. Smith l.c. s. 205 ja 209). Dán árvvos1tallamis gártet vuosttaz1ettiin duohta, ealáhusrud1alas1 dilit gullat oassin doalahit ealáhusaid mat sáhttet leat ávkkálas1 vud1d1osin bissu ássamii. Muhto dasa lassin navdo dárbbas1uvvot c1ielggadit dárbovud1d1osa beassat diehtit historjjálas1 oktavuod1a gaskal guoski sámi giliid ja daid lagas1guovlluid ealáhuslas1 geavaheamis, ja eará giliid geavaheami árbevirolas1 rájáid. Dása gullá maid died1us bivdin ja sáivaguolásteapmi, ja dán geavaheami árbevirolas1 riekteáddejumi iskkadeapmi. Ja maid eará geavahanhámiin, nugo oapmeguohtun, niitoládju ja luomec1oaggin lagas1guovlluin, sáhttá leat mearkkas1upmi nannemii ja lagat c1ielggadeapmái geavatlas1 háldemii mat leat leamas1 dáid giliid ja sin lagas1guovlluid ja geavahanguovlluid viidodagas. Mu oaivila mielde lea c1ielga suostan297 Sámi vuoigatvuod1alávdegotti ja Riektejoavkku beales jus dát máinnas1uvvon árbevirolas1 dilálas1vuod1at eai geahc1c1aluvvo c1uvgejuvvot. (6) Sámi gili lotnolasealáhusa vud1d1osa ceavzilis sihkkarastima dáfus, sáhttá fertet rasttildit gili árbevirolas1 geavaheami duod1as1tuslas1298 geográfalas1 rájáid. Vuod1us1tus gártá dalle leat dárbu olahit doarvái c1ohkkes vud1d1osa ceavzilis lotnolasealáhussii. Muhto dákkár oktavuod1as lea erenoamás1 dárbbas1las1 c1ájehit várrogasvuod1a eará duohta mávssolas1 beros1tumiide. Ealáhusaide mat eai leat árbevirolac1c1at ferte maid sullasas1 dárkon. Das sáhttá leat váttis gávdnat oktovuoigatvuod1a vuod1us, muhto stáhta rud1alas1 doarjja ferte leat áigeguovdil jus navdá dárbbas1it gilis ásahit rud1alas1 ceavzilis oktavuod1a. (7) Bajábealde lea leamas1 sáhka geavahanvuoigatvuod1aid birra vud1d1osin sihkkarastit sámekultuvrra. Muhto ii sáhtege garvit dihto eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a sáhttit dárbbas1uvvot dása. Nugo bajábealde namuhuvvon lea sáhka guhkit áigái sihkkarastit kultuvrra ávnnaslas1 vud1d1osa. Historjjálas1 ovdáneapmi lea c1ájehan ahte geavahanvuoigatvuod1at main muhtun áigodagas lea leamas1 hui stuorra mearkkas1upmi báikegoddái, sáhttet nuppástuhtti dilálas1vuod1ain massit árvvus ássama doalaheami vud1d1osin. Min jahkec1uod1is lea dát erenoamáz1it dovdun. Dilálas1vuohta sáhttá de leat ahte dus1s1e eaiggádus1s1anvuoigatvuohta, nugo od1d1aáiggis lea meros1tallan, ollislac1c1at heivehuvvon nuppástuvvi servodaga ja ealáhusdoaimma diliide, mat guhkit áigái leat dárbbas1lac1c1at sámi kultuvrra seailluheapmái. Navdo datte ávkkálac1c1amussan meannudit lagat dán gaz1aldaga ILO-soahpamus1a nr. 169 dulkoma oktavuod1as. VII ILO-soahpamus1 nr. 169 eamiálbmogiid hárrái jna. (1) Dát soahpamus1 bod1ii Norggas fápmui c1akc1amánu 5. b. 1991. Soahpamus1 sisdoallá 1. artihkkalis definis1uvnna daid álbmogiin geaidda galgá gustot. C1ielggas lea ahte Norggas gusto dát sápmelac1c1aide. Soahpamus1 sisdoallá moanaid mearrádusaid mat báhkkodit mied1is áigumus1aid eamiálbmogiid vuoigatvuod1aide ja mo eiseválddit daid meannudit. Dás galgá namahuvvot: 8. artihkkal dadjá ahte riikka lágaid ja láhkaásahusaid atnimis guoski álbmogiidda galgá váldit doarvái deastta sin vieruin ja vieruiduvvan vuoigatvuod1ain. 13. artihkkal vuolggahuvvo "dan erenoamás1 mearkkas1upmi mii dáid álbmogiid ja sin eatnama dahje guovllu dahje guktuid gaskavuod1as lea sin kultuvrii dahje vuoi??alas1 árvvuide, ja erenoamáz1it dan gaskavuod1a servodatlas1 beliid", ja galgá gudnejahttit dán erenoamás1 mearkkas1upmi. 23. artihkkal sisdoallá guoski álbmoga árbevirolas1 doaimmaid birra, mas namahuvvot bivdu, guolásteapmi ja omardeapmi, go dákkár doaibma galgá dohkkehuvvot go dehálas1 oasit bisuhit sin kultuvrra, rud1alas1 ceavzima ja ovdáneami. Dihto dilálas1vuod1ain galget eiseválddit sihkkarastit dákkár doaimma ovddiduvvot, ovttas guoski álbmogiin. Sáhttá dadjat daid namuhuvvon mearrádusain belohahkii leat mearritkeahtes299 sisdoallu. Liikká eai leat dat rievttálas1 mearkkas1umi haga, erenoamáz1it jus daid geahc1c1á eará mearrádusaid oktavuod1as. Sáhttá leat árta ohcalit lagat guorahallama ahte leago dáid mearrádusaid Norggas mange láhkai geahc1c1alan c1uovvut. Dás várra erenoamáz1it lea mearkkas1upmi eará sámiidgo boazosámiide. (2) 14. artihkkal "eanavuoigatvuod1aid birra" lea áddejuvvon soahpamus1a váldomearrádussan. Dán oktavuod1as berre namuhit 15. artihkkala vuoigatvuohta dihto luondduriggodagaide nugo minerálaide jna. 14 art. 1. c1uo. lea c1uovvovas1 cealkka: "The rights of ownership and possession of the peoples concerned over the lands which they traditionally occupy shall be recognised. In addition, measures shall be taken in approriate cases to safeguard the right of the people concerned to use lands not exclusively occupied by them, but to which they have traditionally had access for their subsistence and traditional activities. Particular attention shall be paid to the situation of nomadic peoples and shifting cultivators in this respect." 14. artihkkal vástida ovddit ILO-soahpamus1a nr. 107 11. artihkkalii, maid Norga datte ii lean dohkkehan. 11.artihkkalis lei c1uovvovas1 cealkka: "The right of ownership, collective or individual, of the members of the populations concerned over the lands which these populations traditionally occupy shall be recognised." Cealkaga mielde lei mearrádus eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a birra (right of ownwrship). Mearrádusa dulkon ii lean datte c1áboc1ielggas. ILO sierra ekspeartalávdegoddi celkkii muhtun liibbain ahte "c1avga, bistevas1 ja váfisteaddji300 háldu" ii ovddas dán soahpamus1as eaiggádus1s1andilálas1vuod1a gáibádusa rihkkuma (buo. Provissional report nr. 25 from International labour conference, 76 session, Geneva 1989, s. 23). Dát orru datte ainjuo leat belohahkii vuolgimin ahte soahpamus1 nr. 107 atnui leat "promotional convention" mán1gga oktavuod1ain, mii mearkkas1a ahte galggai man1n1il duohtandahkkot. Ráhkkaneaddji301 s1iehtadallamiin soahpamus1a nr. 169 hábmemis geahc1c1aluvvui gávdnat hábmema 14. artihkkalii mas sáhtii leat stuorát más1kitvuohta go ovddidis das makkár vuoigatvuod1aid sáhtii atnit ollas1uhttit soahpamus1a. S1iehtadallamiin evttohedje dáz1a bealde s1iehtadusain dássidit302 geavaheami 14. artihkkala eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain. Muhtun eará riikka ovddasteddjit vuosttaldedje datte dán evttohusa, go mán1ggas fihttejedje evttohusa láivudit soahpamus1a. Dáz1a evttohus gessui dasto ruovttoluotta. 14. artihkkala boad1us lea ná c1ilgejuvvon norgga stáhtalas1 áirrasgotti raporttas ILO-s1iehtadusain, váldon St.prp. nr.102:i (1989-90) s. 26: "14. art. vuod1d1uda vuollerádjedási303 eamiálbmogiid geavahanguovlluid rievttálas1 suodjalussii, mea. ahte vuoigatvuod1at galget dohkkehuvvot daid guvlluin maid eamiálbmogat geavahit ja main lea sorjavas1. Artihkkal suokkarda sihke eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, hálddu ja geavaheami ja leat danne gártan más1kilat go ovdal. Nu go artihkkal dál c1uodjá, de galgá vuoigatvuod1a árbevirolas1 hápmi suodjaluvvot." Justisdepartemeanta dadjá njukc1amánu 6. b. 1990 India rád1d1ehusa ovddastusa oktavuod1a cealkámus1as 14. artihkkala loahpalas1 tekstii (seamma prp. s. 5): "Berre deattuhit ahte dát mearkkas1upmi c1atnasa teakstaevttohussii mii dássida "ownership" ja possession" seamma go dohkkehuvvon teaksta, vaikko eará dáhpáhusain lei earálágan go loahpalas1 teaksta. Cealkámus1a lea váttis dulkot earaláhkai go ahte od1d1a soahpamus1as lea stuorát más1kitvuod1a go dat ovddidis, dan ektui makkár vuoigatvuod1at galget dohkkehuvvot. Soahpamus1 sáhttá ollas1uhttot dán c1uoggás, ii dus1s1e eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dohkkeheamis, muhto eará vuoigatvuod1ahámiinge. "Rights of possession" sáhttá jorgalit rád1d1ejumi- dahje háldovuoigatvuohtan. Go lea luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid birra sáhka s1attas1ii lunddolas1 doaba dáz1a riekteterminologias leat geavahanvuoigatvuohta. Geavahanvuoigatvuod1aid dohkkeheapmi sáhttá leat doarvái deavdit soahpamus1a nr. 169, sáhttet maiddái dadjat ulbmildárkumiid dorjot. Dehálamos eamiálbmogiid kultuvrra bisuheapmái ja ovdáneapmái lea suodjaluvvon vuoigatvuohta árbevirolas1 riggodatávkkástallamii ja eallinvuohkái. Dát sáhttá juksat nana suodjaluvvon geavahanvuoigatvuod1ain ja eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain." Dasto dadjá Justisdepartemeanta seamma proposis1uvnnas s. 7 referáhta válddahusa oktavuod1as sámiid vuoigatvuod1ain NOU 1980:53 (Eamiálbmogiid suodjalus): "Ovddabeal sitáhtii berre mihttet ahte soahpamus1a ii sáhte atnit bidjat eamiálbmogiid sierravuoigatvuod1aid gáibádusa. Sin árbevirolas1 geavaheami dat galgá suodjalit, ja gokko doarvái suodjalusa sáhttá juksat sierradoaibmabijuid haga, ii leat makkárge gohc1c1un soahpamus1as goittotge atnigoahtit sierravuoigatvuod1aid. Sámi ássanguovlluin sáhttet muhtun riggodatávkkástallanvuogit adnojuvvojit leat menddo láivvit suodjaluvvon dan ektui maid od1d1a soahpamus1a fertet navdit gáibidit. Muhto lea váttis oaz1z1ut c1ielga oaivila dása. Dát boahtá das go ii soahpamus1teaksta eaige ovdabarggut vástit buot gaz1aldagaid mat sáhttet bohciidit. Galgá easka c1ielggaduvvot dulkomis maid ILO gozihanorgánat bidjet vuod1d1un boahtteáigái. Justisdepartemeantta oainnu mielde leat vejolas1 soahpameahttunvuod1at juohke dilálas1vuod1as ráddjejuvvon, ja vejolas1vuohta dákkáriidda ii atte - od1d1a njuoggadusaid dulkoma c1ielggadeamis ovddabealde - ártta gáibidit dihto nuppástusat dáz1a siskkáldas njuolggadusain ovdal dáz1a ratifikas1uvnna." Dás sáhttá konkluderet Justisdepartemeantta 14. artihkkala dulkomis ahte mearrádus ráddjejuvvo dasa ahte addá suodjaluvvon vuoigatvuod1a eamiálbmogiid árbevirolas1 riggodatávkkástallamii ja eallinvuohkái. Eamiálbmogiid árbevirolas1 geavaheapmi dat galgá suodjaluvvot, ja gokko dán geavaheamis sáhttá juksat doarvái suodjalusa sierradoaibmabijuid haga, ii geatnegahte soahpamus1 atnigoahtit sierravuoigatvuod1aid. Justisdepartemeanta dovddaha liikká (s. 7) vejolas1vuod1a ahte sámi ássanguovlluin muhtun riggodataávkkástallanvuogit adnojit leat láivvit suodjaluvvon soahpamus1a gáibádusa ektui, muhto atná dáid soahpameahttunvuod1aid juohke dilálas1vuod1as leat "ráddjejuvvon". Departemeantta 14. artihkkala dulkomis c1uovvu almmatge ahte sámi árbevirolas1 riggodatávkkástallan galgá leat suodjaluvvon "nana suodjaluvvon geavahanvuoigatvuod1ain". Dán dulkoma lea miellagiddevas1 buohtastahttit 1966 ON-soahpamus1a 27. artihkkala sisdoaluin, nugo dát mearrádus leat dulkojuvvon bajábealde. 27. artihkkal lea vuolggasajistis kultursuodjalus, mii almmatge govttolas1 duohta beaktodárbbu juksama ulbmila ektui, bajábealde lea navdon fertet mearkkas1it doarvái suodjalusa maiddái sámekultuvrra ávnnaslas1 oasis ja dan ávnnaslas1 eavttuin, erenoamáz1it dárbbas1las1 luondduriggodagaid suodjaluvvon vuoigavuod1ain. ILO-soahpamus1aid 14. artihkkal vuolgá njuolga eatnamiid ("lands") rád1d1ensuodjalusas. Liikká lea c1ielggas ahte dát guokte soahpamus1a guhkás bohtosiineasetguin galget gokc1at seamma bohtosa, maiddái Justisdepartemeantta 14. artihkkala dulkomis. Jus departemeantta dulkomii bidjá ahte 14. artihkkal suodjala buot luondduriggodagaid dárbbas1las1 rád1d1ejumi vai sámiid árbevirolas1 riggodatávkkástallamis ja eallinvuogis ain galgá leat oadjebasvuohta ceavzimii, gártá vejolas1 gárz1z1it 27. artihkkala dulkon gaz1aldat go mii bajábealde leat ovddiduvvon, dál várra bidjat gárz1z1it mearkkas1umi. Nugo bájuhuvvon bajábealde lea Justisdepartemeanta c1ujuhan ahte 14. artihkkala sisdoalu sáhttá c1ielggadan easka dulkomis maid ILO gozihanorgánat bidjet vuod1d1un boahtteáiggis. Liikká orru lunddolas1 juo dál nu guhkás go vejolas1, geahc1c1alit meros1tallat dán mearrádusa Norgga sámiid dili hárrái. (3) Dalle go Norga lea dohkkehan ILO-soahpamus1a nr. 169, ja dat leat boahtán fápmui, ii leat eahpidahtti304 ahte Norga riikan lea geatnegahtton soahpamus1a bealatkeahtes305 sisdoalus, jus geatnegasvuod1ain dán vuod1ul galget c1ájehit ollit guhkelii go stáhta eiseválddit leat eaktudan go ratifikas1uvdna mearriduvvui. Ii sáhte danne dus1s1e ráddjet soahpamus1a mearrádusa meros1tallamii c1ujuheamen dasa maid Justisdepartemeanta ja Gielddadepartemeanta bidje vuod1d1un St.prp. nr. 102 1989-90. Bealatkeahtes meros1tallama ferte c1ájehit várrogasvuod1a 14. artihkkala teavstta bustávalas1 áddejupmái, ee. gos hállo "ownership" birra. Sánis eaiggádus1s1anvuoigatvuohta sáhttá leat veahá earalágan mearkkas1upmi ies1gud1et riikka riekteárbevieruin306. Earret eará vuhtto 11. artihkkala dulkomis ovddit ILO-soahpamus1as nr. 107 várrogasvuod1a dárbu. Liikká orru doarvái c1ielgasit ovdanboahtimin teavsttas ahte gokko guoski eamiálbmot lea háhkan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiiddáseaset, maid riikkalas1 riekti lea dohkkehan, galgá dát eaiggádus1s1anvuoigatvuohta leat váfistuvvon 14. artihkkala dohkkeheami bokte. Navdo datte leat veahá stuorát árta deattuhit dasa maid sáhttá konkluderet 14. artihkkala hábmemis ja oktavuod1as. 14.artihkkalis nr.1 lea c1ielgasit sáhka guokte sierranas molssaeavttus main lea ies1gud1etlágan fápmu. 14. artihkkalis nr.1, vuosttas c1uoggás, lea sáhka eatnamiin maid guoski álbmot "traditionally occupy". Dárogiel jorgalusas lea bájuhan "eatnamiidda main sii árbevieru mielde ásset."" Jens Edvin Andreasenis leat artihkkalis "Menneskerettigheter og urbefolkning" Lov og Rett:s nr. 2/1992 (s. 87) c1ujuhan ahte dát bájuheapmi ii leat ollásit gokc1i. Daddjo: " "Occupy" báhkkodeamis ferte leat sáhka geavaheamis mii lea oktorád1d1ejeaddji dahje ainjuo c1ielgasit eanemus c1albmáic1uohcci, ja ahte dás fertet leat dákkár árja ahte eamiálbmot sáhttá daddjot leat oz1z1on rád1d1endilálas1vuod1aid guovlluide masa dat gustojit." Lean ovttamielas ahte dát orru leat lunddolas1 áddejupmi § 14 nr.1 teavsttas, vuosttas cealkka, mii maiddái orru nannejuvvomin go buohtastahttá artihkkala boahtte cealkagiin. Mu oaivila mielde lea dasto rád1d1endilálas1vuod1a "occupy" sánis duohta dilálas1vuohta, mii soahpamus1a dán c1uoggá fámus lea c1uohcan rievttálac1c1at dihto láhkai . Dán c1uoggá 14. artihkkal nr.1:s ferte buohtastahttit boahtte cealkagiin mii gusto "lands not exclusively occupied by them", muhto main eamiálbmogis lea leamas1 árbevirolas1 geavahanlohpi sin birgejupmái ja árbevirolas1 doaimmaide. Dán c1uoggá mielde galgá "in appropriate cases" álggahit doaimmaid sihkkarastin dihte álbmogiid vuoigatvuod1a geavahit dáid guovlluid. Dán guokte molsseavttus oaidná oasi flesibilitehtas masa raz1ai 14. artihkkala mearrideames. Vuosttas molssaeavttu mielde biddjojit c1avgadat evttut duohta dilálas1vuhtii go nuppi molssaeavttus, ja daid rievttálas1 c1uozahusat orrutge sakka viidábut go vuosttas molssaeavttus. Nuppi molssaeaktu váikkuha soahpamus1s1i ahte eamiálbmogii galgá váfistit geavahanvuoigatvuohta (ovttas earáiguin), ja jus dárbu galgá heivvolas1 doaimmaid álggahit dán vuoigatvuod1a sihkkarastimii. Vuosttas molssaeavttus orru váttis leat iehc1anas oaivil, jus riekteváikkuhus ii dan head1us1. Teavstta mielde lea vuosttas molssaeavttu riekteváikkuhus ahte eamiálbmoga "rights of ownership and possession" - "shall be recognised". Oaivil lasihit "ownership" oktan "possession"sáhttá s1iehtadanlágasteami307 mielde leat leamas1 árvvos1tallat vuoigatvuod1agaz1aldaga ies1gud1et c1ovdosiid sierranas riikkain (buo. Andreassen s. 87). Dát sáhttá mearkkas1it lassi más1kitvuod1a earret dasa mii ovdanboahtá 14. artihkkalis nr.1 nubbi c1uoggás. Dan vuod1ul ii leat várra doarvái árta deattuhit ahte "ownership" ja "possession" leat c1adnon konjunks1uvnnain "and". Dát almmatge orru veahás1 eahpec1ielggas, jus dát vuosttas c1uoggá guokte báhkkodeami áddejuvvojit molssaeaktun, sáhttá rievttálas1 vuod1d1u s1addat juogo eaiggádus1s1anvuoigatvuohta dahje háldu. Liikká báhcet vuosttas c1uoggás "ownership and possession" báhkkodeamit. Go buohtastahttá nuppi c1uoggáin dagaha dat ahte dáid báhkkodemiid fertet navdot mearkkas1it c1ielgasit eanetgo dus1s1e geavahanvuoigatvuod1a. "Possession" (háldu) mearkkas1a dábálas1 juridihkalas1 giela mielde olles rád1d1ejumi. Dát vástida vuolggasajis duohtavuod1as "occupy". Dán oaivil lea lunddolac1c1at ahte c1uoz1z1ovas1 duohta rád1d1ejupmi galgá dohkkehuvvot unnimus rievttálas1 suodjaluvvon hálddu hámis. (Molssaeaktu galggas1ii leat eaiggádus1s1anvuoigatvuohta, jus bidjá teavstta vuod1d1un.) Dát suodjala geavahanvuoigatvuod1a mii lea eaktuduvvon Justisdepartemeantta dulkomis, muhto seammás maid veahá eanebus1. Logihkalac1c1at rievttálas1 háldu (háldu mii lea rievttálac1c1at suodjaluvvon) galggas1ii siskkildit buot ean1kalosiid mat gullet duohta oktorád1d1endilálas1vuhtii308 mii álbmogis lea ovdalis, namalassii siskkildit buot geavahanvugiid maid dát siskkilda. Doaba galgá várra maiddái siskkildit od1d1a geavahanvugiid mat gullet olles háldui. Dán oktavuod1as orru guovddás1 leamen eaktudago "possession" oktovuoigatvuod1a geavaheapmái vai ii. Dát oaivil dadjá sáni leat dássálaga sániin "ownership". Vástádus sáhttá navdot leat ahte álgovuorus juo lea guoski eamiálbmogis sakka dahje dievas oktorád1d1ejeaddji geavaheapmi guovllus (buo. "occupy" báhkkodeami). Mearrádusas illá lea oaivil jus ii leat justa dát oktorád1d1ejupmi masa galgá addot rievttálas1 suodjalusas fámumut molssaeavttus. Dát dulkon dávista dábálas1 sisdoalu hálddu ("possession") doahpagis. 14. artihkkala nr.1 fámolamos molssaeavttu mielde orru de olu mii diktá guoski eamiálbmoga gáibidit dohkkehit unnimus háldovuoigatvuod1a309 eatnamiidasaset. Gaz1aldat lea mii de mahkás1 earuha das dievas eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as. Dás ii daja soahpamus1 eanet. Háldovuoigatvuohta ii ferte datte várra siskkildit dus1s1e buotlágan geavaheami, muhto maiddái vuoigatvuod1a háldet rievttálac1c1at geavahanvuoigatvuod1aid láigoheami, omd. guolásteami, bivddu jna., ja doallat earáid eret guovllu geavaheamis. Árbevirolas1 álbmotrievttálas1 áddejumi mielde báhkkoda "lands" 14. artihkkalis eanagierraga310 ja mii s1addá dan alde, earret c1ázádagaid nugo jogaid ja jávrriid. Datte eai gula dasa riggodagat mat gávdnojit eatnamis dahje dan vuolde olgolis omd. olju ja minerálat. Dát ovdanboahtá maiddái 15.artihkkala buohtastahttimis, buo. vulobealde. (4) Justisdepartemeantta mearkkas1umis njukc1amánu 6. b. 1990 ILO-soahpamus1s1ii nr.169 lea erenoamaz1it ovddidan gaz1aldaga boazodoalu mearkkas1umi "traditionally occupy" báhkkodeami (proposis1uvnna s. 6) ektui. Dás lea c1ujuhan ahte 14. artihkkalis nr.1, nuppi ja goalmmát c1uoggáin mii mudde ee. johtaleaddjiid311 dili. Mu oaivila mielde lea árta maiddái dán oktavuod1as c1ujuhit ahte riektedilálas1vuod1at sámiide eatnamiidda ja luondduriggodagaide lea mán1ggalágan vuod1us ja mihtilmasvuohta ies1gud1et osiin Norggas. Dáz1a siskkáldas rievtti riektegeavada mielde ii leat dábálac1c1at doarvái vuod1us dus1s1e boazodoalus háhkat eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. Eanas1 guovlluin Norggas gos sámiin lea boazodoallu, eai leat sii dus1s1e geat geavahit luonddu, go ainjuo unnit eanet lea maiddái dáz1a boanddain dahje earáin árbevirolas1 geavaheapmi, juogo priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dahje almennetgeavaheami vuod1ul. Dáid guovlluin lea 14. artihkkalis nr.1, nuppi ja goalmmát c1uoggás atnin ja vuoigatvuod1avuod1u sápmelac1c1aide álbmotrievttálas1 suodjalusa sin árbevirolas1 boazodollui, lassi312 vuoigatvuohtan bivdui, guolásteapmái jna. Justisdepartemeanta dadjá seammás dasto (proposis1uvnna s. 6): "Lunddolas1 áddejupmi olles 14. art. nr. 1 orru leat ahte garrasat vuoigatvuod1ahámit "ownership and possession" dus1s1e sáhttá gustot guovlluide gos eamiálbmot geavaheapmi lea leamas1 dadjatjuo oktorád1d1ejeaddji dahje ainjuo c1ielgasit c1albmáic1uohcci, ja gos dát geavahanárbevierru leat bistán gitta dan áigái. Eará guovlluin lea dus1s1e sáhka eará ja ii ge álo seamma viiddis váfistanvugiide joavkkuid riggodatávkkástallamis." Sis-Finmárkkus (eanas1 Guovdageainnu ja Kárás1joga gielddain ja várra bajit Deanus) lea sámiid (boazosámiid ja eará sámiid) geavaheapmi dolos1 áiggi rájes leamas1 "oktorád1d1ejeaddjin dahje ainjuo c1ielgasit c1albmáic1uohcci ". Geavaheapmi ii leat goassige leamas1 ráddjejuvvon boazodollui dahje lassi evttolaz1z1an313 boazodoalu vud1d1osin. Dát geavahandilli lea ainjuo bistán gitta man1n1il man1imus1soad1i. Jus menddo sakka deattuha man1imus1logijagiid duohta dilálas1vuod1a nuppástusaid, nuppástuvvon johtolagaid jna. geaz1il, orru de c1uoldimin juohke vejolas1vuod1a 14. artihkkal nr.1:i oaz1z1ut duohta mearkkas1umi min riikkas. Dáid guoskkahuvvon álbmotrievttálas1 soahpamus1aid vuoigatvuod1a dehálas1 oassi orru justa fertet caggat ja garvit ahte dákkár eallindili nuppástusat mat c1uvvot od1d1aáigásas1 ovdáneami galget billistit guoski eamiálbmogiid saji stuorraservodaga ja sin kultuvrra ektui. (5) Bajábeale ás1s1iid vuod1ul navddán leat nana árttaid Sis-Finnmárku dilálas1vuod1aid gokc1ojuvvojit soahpamus1a 14. artihkkala nr.1, vuosttas c1uoggá mielde. Dát mearkkas1a ahte dán guovllu ássit sáhttet gáibidit iez1aset árbevirolas1 ja duohta oktorád1d1ejupmi eallinguovllusteaset314, maiddái rievttálac1c1at adnojuvvo315 eaiggádus1s1anvuoigatvuohtan dahje ahte dát maiddái rievttálac1c1at olles háldovuoigatvuohta suodjaluvvo bajábeal albmadan rámma siskkobealde. Gárttas1ii leat sáhka oktasas1 guovllu vuoigatvuod1as (buo. soahpamus1a 13. artihkkala "oktasas1 beliid birra" ássiid dilálas1vuod1as sin eallinguvlui ja Carsten Smith l. c. s. 229). 14. artihkkala nr. 2 lea eiseválddiin geatnegasvuohta fuolahit identifiseret (ja danne ráddjet) guovlluid mat siskkilduvvot garrasat molssaeavttus 14. artihkkalis nr.1. Dán mearrádusas sáhttá leat stuorra geavatlas1 mearkkas1upmi, go sáhttá sihkkarastit eamiálbmogiid erenoamás1 vuoigatvuohta sin eallinguvlui go dát guovlu iige earuhuvvo316 eará guovlluiguin coahkásit317 dárkomis318 (buo. Smith l.c. s. 230 dihto guovllu ráddjendárbbus). Soahpamus1a 15. artihkkal orru vuosttas geahc1astagas vuoigavuod1avuod1d1udeamen nana vuoigatvuohta eamiálbmogiidda buot luondduriggodagaide sin eatnamiin. Muhto várra c1uovvu 15. artihkkala nr.1 vuosttas ja nuppi cealkagis dán oktavuod1as ja 15. artihkkalis nr. 2 ahte dát ii siskkil eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a minerálaide ja eará riggodagaide eanagierraga vuolde. Dáid mearrádusaid mielde leat ássit dus1s1e váfistuvvon vuoigatvuod1a searvat dáid riggodagaid geavaheapmái, stivremii ja seailluheapmái, ja lea gáibádus rád1d1enortnegii319 ja jus vejolas1 fitnega320 ja govttolas1 buhtadasa searvamii dákkár riggodagaid roggama vahágiid ovddas. VIII Álbmotrievttálas1 riektegálduid gaskasas1 oktavuohta (1) C1ilgen dihte Norgga sámiid álbmotrievttálas1 saji luondduriggodagaid vuoigatvuod1as, ii leat doarvái meros1tallat 1966 ON-soahpamus1a ja ILO-soahpamus1a nr.169 sierra. Ferte oaidnit oktavuod1a gaskal dan guokte soahpamus1a mearrádusaid gávnnahan dihte ollislas1 gova maid dát guokte soahpamus1a ovttas vuod1d1udit (buo. Smith l.c. s. 181-182 oktiigeassu321 guokte váldooaidnolinjá gaskka). Boazodoallu ealáhussan lea dat suodjaluvvon buot guovlluin gos das lea árbevirolas1 vuod1us, ILO-soahpamus1a 14. artihkkala nr.1, nuppi ja goalmmát c1uoggás. Boazodoalus lea maiddái iez1as mearrideaddji mearkkas1umi vuod1ul sámi kultuvrii nana suodjalus ON soahpamus1a 27. artihkkalis. Lea nappo c1ielgas ovttasdoaibma gaskal dán guokte soahpamus1a, mat gokc1et seamma ealáhusa ja lea seamma guovlluin. Goappá dán suorggi guovtti soahpamus1as ferte ollit guhkimussii, ii oru stuorrát mearkkas1it geavatlac1c1at. (2) Sis-Finnmárku hárrái lea mu oaivila mielde juo nana árttat ahte eaiggádus1s1anvuoigatvuohta dán guovllu eatnamiidda, historjjálas1 ja adno dilálas1vuod1aid mielde siskkáldatrievttálas1 áddejumis, gullet dán guovllu ássiide. Dát boad1us dorjojuvvo sakka álbmotrievttálac1c1at, go bajábealde ás1s1iin lea navdon ahte dán guovllu ássit ILO-soahpamus1a nr. 169 14. artihkkala nr.1 fámus sáhttet gáibidit ainjuo rievttálas1 suodjaluvvon hálddu eallinguovllusteaset. Seammás lea Sis-Finnmárku sierradilis Norggas sámekultuvrra guovddás1guovlun. Dán dorjot lassin Norgga erenoamás1 geatnegasvuod1at sámi kultuvrra oppalac1c1at, go Norgga rájáid siskkobealde leat eanemus sámit máilmmis. Sámi kultuvrra boahtteáigi oppalac1c1at sorjá sakka Norgga ovdáneamis. Danne lea eahpitkeahttá stuorra árvu seailluhit sámi kultuvrra jus justa dát guovllu vuod1d1uduvvo guovllu ássiid eaiggádus1s1anguovlun. Earret eará nanne dát sakka sámi ies1dovddu ja kulturdovddu. Sáhttá c1uoc1c1uhit ahte dát ákkat vánit ies1alddes leat doarvái ahte dárboeaktu 27. artihkkala mielde sáhttá váikkuhit ná viidát. Oanehat áigeoainnus sáhttá nie konklus1uvdna s1addat ahte dus1s1e 27. artihkkal ii leat doarvái doarjut ná viiddis gáibádusa go sámi eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gáibádusa. Muhto justa dán sámekultuvrra guovddás1guovllu dáfus Norggas, sáhttá dárbbas1uvvot bidjat hui guhkesáiggi dárkoma, jus galggas1 lihkostuvvat seailluhit guovllu sámi guovddás1guovlun, guhkit boahtteáiggis. Dalle várra fertes1ii geahc1c1alit Sis-Finnmárkku ássiid (eanemus sámiid) buohkaid diktit buot guovllu riggodagaid iez1a háldet dus1s1e eaiggátvuoigatvuod1ain, sámiid beros1tumiin ja kultuvrrain, dus1s1e ráddjejuvvon almmolas1rievttálas1322 cakkiin maid norgga stáhta lea bidjan stáhta dárbbuid mielde. Dát orru leamen eaktun dán guovllus lud1olas1 sámi ávnnaslas1 kultuvrii. Oainnas1ii dan láhkai ahte eanas1 geavahanvuoigatvuod1at od1d1aáigásas1 norgga rievtti mielde leat meros1tallon romárrievttálas1323 servituhttadoahpaga mielde, ja danne soitet árvvu haga guhkit áiggi ovdáneamis. Dajas1ii ahte ulbmildárkomat, erenoamáz1it historjjálac1c1at, guhkesáiggis, leat nu ahte ON-soahpamus1a 27. artihkkal ja ILO-soahpamus1a 14. artihkkal go adno Sis-Finnmárkkus addá guovllu ássiide eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, ja c1ielgasit eanemusat leat sámit (buo. Smith l. c. s. 229 stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a birra Finnmárkku dihto guovlluin). Sis-Finnmárkku eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldaga árvvos1tallamis, ferte ainjuo ollislac1c1at árvvos1tallat dán guovtti dehálas1 soahpamus1a vuod1ul mat bealus1tit sámi vuoigatvuod1aid álbmotrievttálas1 vuod1ul ja guovllu erenoamas1 siskkáldasrievttálas1 árvodásis mielde. Siskkáldatrievttálac1c1at orru mu oaivila mielde leat olu mii ákkastallá ahte "cieggan dilálas1vuohta" maid stáhta c1ujuha alcces vud1d1osin eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii, ii leat goassige dán guovllus birgehallan ollásit báikkálas1 dilálas1vuod1a duohtavuohtan. Kulturgaska gaskal dáz1a ja sámi áddejumi lea álo vuhtton ja sámi riektedovdu lea vánit leamas1 sihkkojuvvon ámmátolbmuid oainnus. Dát lea olu eanet go dán guovllu áibbas c1albmáic1uohcci geavaheapmi gitta dássáz1ii leamas1 sámi riekteáddejumi njuolga duod1as1tus (buo. Smith l. c. s. 229 "a legal chasm"birra). Dáid dilálas1vuod1ain orru erenoamáz1it olu ákkastallamin ahte álbmotrievttálas1 konklus1uvnnat maiddái iez1aset vuoruheami fámuin fertejit dohkkehuvvot. (3) Riddosámiid ja johkasámiid guovlluin Finnmárkkus galget maiddái goappas1iid soahpamus1ain leat mearkkas1upmi. Sin meahcceriggodagaid geavaheapmi lagas1guovlluin galgá nugo bajábealde c1uoc1c1uhuvvon gokc1ot 27. artihkkala kultursuodjalusas, mii veadjá lea mearrádus mii addá sidjiide fámolamos suodjalusa oktovuoigatvuod1a goalmmátolbmo324 geavaheapmái ráddjejuvvon guovlluid siskkobealde. Muhto sin geavaheapmi suodjaluvvo maiddái ILO-soahpamus1a nr. 169 14. artihkkala nr.1, nuppi c1uoggás ja maiddái ILO-soahpamus1a 8. artihkkala nr.1:s, jus geavaheapmi lea c1adnon vieruide dahje vieruiduvvan vuoigatvuod1aide. 23. artihkkal lea namahuvvon bajábealde. Dát mearrádusat dorjot lotnolasat guhtet guimmiineaset. IX C1ad1aheapmi (1) Bajábeale ás1s1id mielde ovdanboahtá ahte moadde eaige mávssohis325 surggiin navdo leat soahpameahttunvuohta gaskal nuppi bealde stáhta oaivila siskkáldasrievttálas1 njuolggadusaid sisdoalu dáfus mat gusket sámiid luondduriggodagaid rád1d1ejupmái Finnmárkkus, ja nuppi bealde stáhta álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid. Dát gusto bajábeale ás1s1iid mielde ee. Sis-Finnmárkku luondduriggodagaid ja eatnamiid rád1d1ejumi gaz1aldagas ja mearrasámiid ja johkasámiid meahcceriggodagaid rád1d1ejumi gaz1aldagas, erenoamáz1it Finnmárkkus. Dás ii dárbbas1 eanet válddahallat váttisvuod1as gaskal dáz1a rievtti ja álbmotrievtti, norgga riekteáddejumi mielde. Juohke dilálas1vuod1as ferte noahkut dáz1a rievtti geahc1c1alit garvit soahpameahttunvuod1aid álbmotrievttálas1 njuolggadusaiguin. Dás lea sáhka álbmotrievttálas1 njuolggadusain mat gustojit olmmos1vuoigatvuod1aide, mat navdot c1ielgasit leat vuoruhuvvon dáz1a rievttis. Dán vuod1ul navdo dáz1a stáhta geatnegahttot bidjat dáid surggiid siskkáldas rievtti dávistit álbmotrievttálas1 gáibádusaiguin. Dasa boahtá Vuod1d1olága § 110 a, mii gohc1c1u326 stáhta eiseválddiid miehtásit geatnegahttit "láhc1it dilálas1vuod1aid nu ahte sámi álbmot sáhttá sihkkarastit ja ovddidit gielas, kultuvrras ja servodateallimis". Bajábeal ás1s1iid mielde lea navdán ahte maiddái dán suorggi álbmotrievttálas1 njuolggadusat bidjet stáhtii dihto mied1is geatnegasvuod1aid, ja nappo eai leat ráddjejuvvon " meassamiid" suodjalussii. Nugo dán suorggi álbmotrievttálas1 njuolggadusat bajábealde leat dulkojuvvon, lea vánit ártta vuordit soahpameahttunvuod1aid gaskal Vuod1d1olága § 110 a mearkkas1umi ja álbmotrievttálas1 gáibádusaid luondduriggodagaid rád1d1ejumi hárrái (buo. Smith l.c. s. 202: "Folkeretten og grunnloven stiller de samme krav"). (2) Teorehtalac1c1at sáhttá jurddas1it ahte norgga duopmostuoluide dodjá riektegaz1aldagaid mat vuolget máinnas1uvvon gaskkas gaskal stáhta bealus1tuvvon siskkáldas rievtti ja álbmotrievtti. Datte lea ávkkálat c1ad1ahit álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid lágaid bokte. ILO-soahpamus1a nr. 169 dáfus lea maiddái 34. artihkkalis eaktuduvvon ahte stáhta geatnegasvuod1at eai c1ad1ahuvvo automáhtalac1c1at, muhto "in a flexibel manner". Dát ferte mearkkas1it ahte stáhta siskkáldas orgánat galget ovddastit327 c1ad1aheami lágaid ja jus dárbu, hálddahuslas1 mearrádusaid bokte. Bajábealde lea ILO-soahpamus1a 14. artihkkal nr. 2 guoskkahuvvon, mii eaktuda stáhta galgat váldit identifiseret eatnamiid mat leat dan dilis mii lea suokkardallon 14. artihkkala nr.1:s, (nannoseamos molssaeavttus). Dát mearkkas1a dáid guovlluid fertet ráddjet siskkáldasrievttálas1 mearrádusain. Prinsihpas vástideaddji ráddjen galgá dáz1a rievttis ovddalgihtii sámi boazodoalu hárrái, boazoorohagain mat leat ráddjejuvvon láhkamearrádusaid vuod1ul. Muhto báhcá ráddjet vejolas1 eaiggádus1s1anguovllu dahje háldoguovllu Sis-Finnmárkkus, ja maiddái ráddjet mearrasámiide ja johkasámiide dihto guovlluid sierra vuoigatvuod1aide. Sámi oktasas1 geavaheami ja vejolas1 opmodaga sierra ráddjejuvvon guovlluid siskkáldas ortnetmálle galggas1ii dáz1a rievttis leat dáz1a almennetdoaba (buo. dán c1uoggás Carsten Smith l. c. s. 229). Erenoamáz1it Sis-Finnmárkui navddán gilialmennetmálle galggas1ii leat lagamuc1c1as. (3) Dárbbas1las1 c1ad1ahanlágasteapmi328 dagaha várra riiddu, ja maiddái vuosteháguid ahte gokko lága bokte c1ád1aha mearrádusaid mat vealtameahttumat ráddjejit earáid go sámiid geavaheami dálá buohkaidvuoigatvuod1aid njuolggadusaid vuod1ul. Dása lea dadjat ahte álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1at sámi kultuvrra ja sámiid "eanavuoigatvuod1aid" suodjalussii fertejit eaktudit dihto sierravuoigatvuod1aid sámiide, erenoamáz1it guovlluide gos sámi ássan galggas1ii seailluhuvvot. Olgoriikka- ja vuod1d1udanlávdegotti árvalusas (Árvalus S. nr. 147 1987-88) s. 2, lea vuod1d1oláhkaevttohusa § 110 a oktavuo c1ujuhan ahte mearrádus maiddái mearkkas1a stáhtaeiseválddiide dihto rievttálas1 geatnegasvuod1a. Dasto lea daddjon: "Lávdegoddi deattuha ahte mearrádus ii nuppástuhte riektedilálas1vuod1a sámiid ja earáid eana- ja c1áhcevuoigatvuod1aid hárrái." Dát ferte guoskat vuod1d1oláhkamearrádussii, iige álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aide. Bajábealde lea eaktuduvvon ahte vuod1d1oláhkamearrádus ii sáhte navdot mannat dobbelii go mii juo c1uvvo álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1ain. X Dáz1a stáhtaorgánaid álbmotrievttálas1 gaz1aldagaid meannudeamis ja vuod1d1olága § 110 a mearkkas1upmi (1) Riektejoavkku miellahtuid Falkanger, Austenĺ ja Dragsten álbmotrievtti sierracealkámus1a vuod1ul áiggun mihttet: Dát sierracealkámus1 albmana váras1upmin miellahtuid Falch, Owe ja Sandvik 1966 ON-soahpamus1 27. artihkkala dulkoma cealkámus1as. Muhto eavttuidis geaz1il ovddasta dát sierracealkámus1 duohtavuod1as ain stuorát hástalusa álbmotriektec1ielggadeami ektui, mii lea váldon Sámi vuoigatvuod1alávdegotti oassec1ielggadeamis NAC1 1984:18. Dás lea oktavuohta sihke oaivilis mii od1d1a sierracealkámus1a lea váldon 27. artihkkala mearkkas1umi dulkonvud1d1osin ja dán mearrádusa dulkomis, ja Riektejoavkku mandáhta oaivilis. (2) Sierracealkámus1as c1uoc1c1uhuvvo ahte «eanetlogu» konklus1uvnnat 27. artihkkala mearkkas1umis leat láivvit. Sáhtán belohahkii leat ovttamielas nu guhkás, ja erenoamáz1it go eanetlohku meannudeapmi lea eahpidan konklus1uvnnaid mat oidnojit Sámi vuoigatvuod1alávdegotti vuosttas c1ielggadeamis. Sierracealkámus1 c1uoc1c1uha riektegáldovud1d1osa leat headjun, ja dát moaitta orru seamma olu c1uohcamin NAC1 1984:18 álbmotriektec1ielggadeami. Dát datte ii cakka ahte Sámi vuoigatvuod1alávdegotti oasseárvalusa álbmotriektec1ielggadeami lea vuod1d1uduvvon viiddis, maiddái riikkaidgaskasas1 ávdnasiid hui govda vud1d1osa ja rád1d1ádallama ala. Dát ávdnasis lea, dála álbmotrievtti ovdáneami doarjagiin, unnitloguid ja eamiálbmogiid vuoigatvuod1aid ektui, ovdánan muhtun vuod1d1oprinsihpat sámiid álbmotrievttálas1 sajis Norggas, mas dál berre leat dábálas1 ovttaoaivilvuohta. 27. artihkkala dulkomis gusto beavttu prinsihppa, namalassii ahte mearrádusa ferte dulkot nu ahte sámit galget duod1ai sáhttit unnitlohkun bisuhit ja ovdánahttit kultuvrraset. Go sámit leat sihke unnitlohku ja eamiálbmot Norggas, dárbbas1uvvo álbmotrievtti earuhuvvon dulkon dán álbmoga ektui. Dáid vuolggasajiin c1uovvu álbmotriektec1ielggadeapmi NAC1 1984:18 mielde mied1is sierrameannudeami gáibádus sámiin unnitlohkun, dás oktan rud1alas1 doarjaga gáibádussan vai nu bures go vejolas1 oaz1z1u boad1usovttaláganvuod1a stuorraservodaga ektui. Dasto ahte kultursuodjalus 27. artihkkalis mii siskkilda unnitlogu ávnnaslas1 kultuvrra ja dán kultuvrra ávnnaslas1 eavttuid suodjaleami. Guovddás1 mearkkas1upmi daid gaz1aldagain maid Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi ja Riektejoavku galget meannudit, lea ahte 27. artihkkala earuhuvvon ja dárboheivehuvvon329 dulkon gáibida dárbbas1las1 vuoigatvuod1aid dihto luondduriggodagaid rád1d1ejupmái. Dát gaz1aldagat lea dievaslac1c1at válddahallon NAC1 1984:18:s, ee. s. 270 c1uo. ja 285, ja s. 344-345. (3) Dáz1a válddahallan NAC1 1984:18:s sámiid saji hárrái álbmotrievttis ii leat áidna. Juo ovdal dán, ledje FN:a orgánain olmmos1vuoigatvuod1at ja eamiálbmogiid sajis báhkkodan 27. artihkkala dulkomis ahte jus galggas1ii addit unnitlohkui vuoigatvuod1aid dán artihkkala beaktilis mearkkas1umi mielde, dárbbas1uvvo riikkaid árjjalas1 ja bissovas1 doarjja (buo. NAC1 1984:18 s. 270-271). FN:a orgánaid meannudeamis lea maiddái báhkkoduvvon dihto vuod1d1oprinsihpat eamiálbmogiid vuoigatvuod1aide rád1d1et luondduriggodagat (buo. ee. NAC1 1984:18 s. 332), ja ahte dihto dákkár rád1d1ejupmi dárbbas1uvvo vai eamiálbmot sáhtás1ii ceavzit iehc1anas joavkun ja nu seailluhit identitehtas ja kultuvrras. Ruot1a almmolas1 válddahallan "Samernas folkerättsliga ställning" 1986 (RAC1 1986:36) guorrasa seamma oaiviliid váldosárgosiidda go dáz1a 1984 válddahallan. Ruot1a válddahallan c1ujuha maiddái oktavuhtii gaskal unnitlogu suodjalusa njuolggadusaid ja eamiálbmogiid suodjalusa erenoamas1 prinsihpaid, ja c1uoc1c1uha ahte prinsihpat "erenoamas1 eamiálbmotrievttis" fertejit váldot 27. artihkkala dulkoma dulkonoassin (s. 133). Válddahallan c1ujuha (s. 160) ahte gávdno álbmotrievttálas1 doarjja unnitloguid mied1is sierrameannudeami gáibádusa. Dasto c1uoc1c1uhuvvo ahte riikkaidgaskasas1 soahpamus1at, ainjuo dákkárat mat gustojit olmmos1vuoigatvuod1aide, álbmotrievttálas1 geavada mielde galgá dulkot "dynamalaz1z1an". Dát dagaha ahte 27. artihkkal dál sáhttá navdot eanet suodjalit unnitlogu go mii njuolga ovdanboahtá mearrádusa cealkagis (s. 161). Nu maid c1uoc1c1uhuvvo ruot1a válddahallamis (s. 161-162) prinsihppa "govttolas1 boad1usovttaláganvuohta mud1ui servodaga ektui". C1ielggadeami 162. siiddus daddjo ávnnaslas1 evttuid gaz1aldagas kultuvrii mii galgá suodjaluvvot: " 27. artihkkala kulturdoaba galgá min áddejumi mielde dulkot viiddis oaivilis ja maiddái atnit mearkkas1it kultuvrra ávnnaslas1 eavttuid. Moanat árttat leat dákkár oaivila beali, ainjuo eamiálbmogiidda nugo sápmelac1c1aid dáfus (buohtastahte bajábealde s. 137)." Luondduriggodagaid dárbbas1las1 vuoigatvuod1aid gáibádusa prinsihppa báhkkoduvvo c1ielggadeami konklus1uvnnas, s. 166: "Ruot1t1a ferte nappo fuolahit várret dárbbas1las1 riggodagaid sámi kultuvrra ceavzimii ja ovdáneapmái. Dán ferte vuhtiiváldit sihke láhkamearrádusas ja riekteárvvos1tallamis. Ferte maid vuhtiiváldit guovddás1 ja guovllu hálddas1eami ja hálddahusa." (4) Ii makkárge dilálas1vuod1as sáhte badjelgeahc1c1at ahte álbmotriektegaz1aldaga árvalus NAC1 1984:18:s lea oz1z1on c1ielga doarjaga dáz1a stáhtaorgánain, ja dán doarjaga mearkkas1upmái. Justisdepartemeanta celkkii 27. artihkkala hárrái proposis1uvnnas sámeláhkii (Od.prp. nr. 33 1986-87, s. 37): «Lávdegotti konklus1uvdna mearrádusa hárrái lea nugo namahuvvon ahte stáhta ferte atnot geatnegahtton árjjalac1c1at doarjut unnitlogujoavkkuid, ja maiddái ahte 27.artihkkala "kultuvra" doaba ferte áddet ahte dat maiddái siskkilda kultuvrra ávnnaslas1 evttuid. Justisdepartemeanta oaidná maid bealistis guorrasit lávdegotti 27. artihkkala prinsihpalas1 dulkomii. Dulkon mearkkas1a ahte stáhta geatnegahtto miehtásit veahkehit sámi álbmotjoavkku sáhttit diks1ut kultuvrras ja gielas.» Dán proposis1uvnna vuod1ul ovddidii Rád1d1ehus ás1s1i maid Stuorradiggi meannudii sámelága meannudeamis. Justislávdegotti ás1s1eárvalus lei seammago proposis1uvnna (Árvalus O. nr. 79 1986-87), mas ee. s. 5 daddjo: "Lávdegoddi guorrasii áddejupmái stáhta leat geatnegahtton miehtásit váikkuhit ahte sámi álbmogis lea ávnnaslas1 eavttut diks1ut kultuvrras ja gielas, ja sáhttit váikkuhit kulturhámi fysalas1 ja rud1alas1 vud1d1osa". Dán vuod1ul lea vánit veavttasteapmi330 dadjat ahte oaivilat maid álbmotriekteás1s1edovdit331 leat ovddidan Sámi vuoigatvuod1alávdegotti 1984 oasseárvalusas dáz1a stáhtaorgánaid meannudeamis, leat mearriduvvon Norgga stáhta álbmotriekteáddejupmin (buo. Carsten Smith l. c. s. 197-199). (5) Vuod1d1olága § 110 a meannudeapmi Stuorradikkis nanne duohtavuod1as seamma dilálas1vuod1a go mat leat c1ujuhuvvon bajábealde. Olgoriikka- ja vuod1d1udanlávdegotti njukc1amánu 17. b. 1988 árvalusas (Árvalus S. nr. 147 1978-88) daddjo (s. 1): "Lávdegoddi c1ájeha govda rád1d1ádallamii Sámi vuoigatvuod1alávdegottis NAC1 1984:18:s Vuod1d1oláhkii bidjat mearrádusa sámiid álbmotjoavkku birra." Dán c1ujuhusas ovdanboahtá ahte Sámi vuoigatvuod1alávdegotti árvalusa dán gaz1aldagas ferte sáhttit atnit dulkondagaldahkan vuod1d1oláhkamearrádusa mearrideamis (buo. Carsten Smith l. c. s. 201). Sámi vuoigatvuod1alávdegotti árvalusas vuod1d1olágaz1aldaga hárrái daddjo (NAC1 1984:18 s. 447): "Árvalusat vejolas1 vuod1d1olága mearrádussan addet suodjalusnjuolggadusa sámiid gillii, kultuvrii ja servodateallimii. Muhto kultuvra ii sáhte bajásdoalahuvvot ja viidáseapput ahtanus1s1at ammá doarvái ekonomalas1 ja veahkkeávdnasa haga. Mearrideaddji eaktu sámiid giela ja sámiid kultursearválas1vuod1a bajásdoalaheapmái oppanassii lea ahte gávdnojit eallingelbbolas1 báikkálas1 servodagat sámiid ássanguovllus." Dasto ovdanbuktimis (s. 447) c1ujuha lávdegoddi ee. c1uovvovaz1z1ii iez1as álbmotriektec1ielggadusas: "Buoremus vuod1ustusat hupmet dán mielde dan beales ahte doaba "kultuvra" ipmirduvvo nu viidát ahte mearrádus maiddái sisdoallá c1earddalas1 unnitlogu kultuvrra ávnnaslas1 beliid. Ealáhussii gullevas1 ja eará ekonomalas1 dilit berrejit dalle leat mielde dan muddui go dat lea mearrideaddji dasa ahte joavku galgá sáhttit bajásdoallat ja ovddasguvlui doalvut iez1as kultuvrra." Dasto dadjá Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi sierra vuod1d1oláhkaparagráfa gaz1aldaga oktavuod1as: "Dan muddui go norgga eiseválddit leat geatnegahtton álbmotrievtti mielde, ferte dat oidnojuvvot lunddolas1 ás1s1iin ahte dát c1ád1ahuvvo norgga eiseválddi doaimmaheamis. Ii leat gal jur nu mearrideaddji c1uovvu go dat dus1s1e álbmotrievttis dahje maiddái vuod1d1olágas.Muhto lea lunddolas1 addit vuod1d1oláhkii dán c1uoggás1 ipmárdusa mii dávista álbmotrievtti gáibádusaide. Lea gal goit ge eahpesihkkar man guhkás dát gáibádusat mannet, ja ipmárdus dán birra sáhttá maid rievdat áiggi mielde. Lea dasto ágga fuolahit das ahte norgga riekti addá c1ielga ja sihkkaris riikkaidgaskasas1 geatnegasvuod1aid deavdima. Dán duogáz1a mielde berre vuod1d1un biddjot ahte kultursuodjaleapmi vejolas1 vuod1d1ulága mearrádusas seammás addá dárbbas1las1 suodjaleami ávnnaslas1 kulturvuod1u ávkin. Dás fertet sáhttit konkluderet ahte vuod1d1oláhkamearrádusa evttohus geahc1c1alii addit vuod1d1olága mearrádusa mii ollas1uhtii álbmotrievtti gáibádusa, ja gárttai riikkaidgaskasas1 geatnegasvuod1aide addit c1ielga ja bissovas1 deavdima. Dasto ahte seammás lei ulbmil ahte vuod1d1oláhkamearrádus dás maid galggai ávnnaslas1 kulturvud1d1osa doarvái suodjalit. Dán vuod1ul ferte atnit Olgoriikka- ja vuod1d1udanlávdegotti cealkámus1a ahte vuod1d1oláhkamearrádus "ii muhte rievttidili sámiid ja earáid eana- ja c1áhcevuoigatvuod1aid hárrái." Dán cealkámus1a ferte geahc1c1at Sámi vuoigatvuod1alávdegotti bajábealde geardduhuvvon válddahallama vuod1ul, masa Olgoriikka- ja vuod1d1udanlávdegoddi leat c1ujuhan, ja mii mearkkas1a ahte vuod1d1oláhkamearrádus ii áigun geahc1c1alit sámiide addit vuoigatvuod1at earret álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid maid vuod1d1oláhkamearrádus galggas1ii sihkkarastit ollas1uhttot. Dát ovdanboahtá maiddái c1ielgasit Justislávdegotti jod1iheaddji Inger Pedersen:a dávjá geardduhuvvon cealkámus1as stuorradiggedivastallamis (S1iehtadusat. Stuorrad. 1987-88 s. 3026): "Evttohuvvon sámeparagráfa ii leat makkárge ovttastahttinmearrádus álbmotrievtti ektui, muhto dan sisdoallu vástida álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aide maid norgga stáhta dál juo lea guorrasan 27. artihkkala mielde, ja nu go dát mearrádus lea dulkojuvvon Od.prp. nr. 33 1986-87 ja Justislávdegotti árvalusas." Dás maid justislávdegotti jod1iheaddji dadjá lea ahte Vuod1d1olága sámeparagráfa mearkkas1upmi dávista álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aide mat juo ledje vuod1d1uduvvon 27. artihkkala bokte. Dasto ahte dás go Stuorradiggi meannudii vuod1d1oláhkaevttohusa bijai dat 27. artihkkala vuod1d1un, nu go dát mearrádusa lei dulkojuvvon Od.prp. nr. 33 1986-87 ja justislávdegoddi sámelága árvalusas. Nuppiin sániiguin go Stuorradiggi meannudii vuod1d1oláhkamearrádusa bijai dat vuod1d1un dan dulkoma 27. artihkkala álbmotriektemearrádusas332, mii lei válddahallon Sámi vuoigatvuod1alávdegotti álbmotriektec1ielggadusas ja masa Rád1d1ehus ja Stuorradiggi juo ledje guorrasan sámelága meannudeamis. Konklus1uvdna lea dál álbmotrievttis (27. artihkkal), vuod1d1oláhkamearrádussii (vuod1d1olága § 110 a) ja iige nuppeláhkai. Dán ás1s1emeannudeamis c1ad1amannamis dáz1a stáhtaorgánain c1uovvu Carsten Smith konklus1uvdna cealkámus1astis Guolástandepartementii 1990:s (buo. Carsten Smith l. c. s. 202): "Álbmotriekti ja vuod1d1oláhka, ON-soahpamus1a 27.artihkkala prinsihppa ja vuod1d1olága § 110 a prinsihppa, fertejit dán mielde daddjot bidjat seamma gáibádusa. Sámiid riektedilli ii leat muhttojuvvon vuod1d1oláhkamearrádusas dan áddejumis ahte sii leat oz1z1on od1d1a vuoigatvuod1at luondduriggodagaide. Muhto vuod1d1olága mearrádus nanne álbmotrievttálas1 njuolggadusaid go dat maiddái lea dáz1a rievttis oz1z1on vuod1d1olága fámu." (6) Riektejoavkku mandáhtas ovdanboahtá ahte joavku ee. galgá geavahit riikkaidgaskasas1 rievtti (álbmotrievtti) " dan viidodagas das sáhttá leat mearkkas1upmi mearridit dáz1a rievtti dán oktavuod1as". In sáhte dás maidege oaidnit mii mearkkas1ivc1c1ii ahte giddodagaid vuoigatvuod1at álbmotrievttálas1 vuod1ul eai galggas1ii gullat mandáhtii. Mu oaivila mielde lea olu mii c1ujuha dan guvlui ahte álbmotrievtti njuolggadusat, erenoamáz1it olmmos1vuoigatvuod1aid ektui, dálá riektedilálas1vuod1a mielde juo fertejit adnot dáz1a riektái ovttaiduvvon333 (buo. NAC1 1984:18 s. 160-161). Muhto vaikko gártáge siskkáldas rievtti ja álbmotrievtti árbevirolas1 oidnui bisánan, ahte dat leat guokte prinsihpalas1 sierra riektevuogádaga, sáhttet álbmotrievttálas1 njuolggadusat juohke dilálas1vuod1as norgga rievttis váikkuhit mán1gga láhkai giddodagaid riektedilálas1vuod1aide: Prinsihpa mielde ahte norgga rievtti galgá dulkot nu ahte dat noahku heivet álbmotriektái, lea álbmotrievttis maiddái mearkkas1upmi giddodagaid vuoigatvuod1aid ektui, juohke sajis gos sáhttá leat vuoigaduvvon eahpádus siskkáldas rievtti sisdoalus. Dasa vel ahte jus sáhttá c1uoc1c1uhit dáz1a stáhta álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1a sámiid vuoigatvuod1aid dáfus luondduriggodagaid háldet, ja mat várra eai leat duhtaduvvon siskkáldas riektenjuolggadusain, ferte navdit ahte dáz1a stáhtas lea álbmotrievttálas1 geatnegasvuohta bidjat siskkáldas njuolggadus dávistit álbmotrivttiin. Lunddolac1c1at lea hui mávssolas1 mearridit dákkár erohusaid334 gaskal álbmotrievtti ja siskkáldas rievtti, ja iige sáhte leat govttolaz1z1an leamas1 Sámi vuoigatvuod1alávdegotti oaivil Riektejoavkku mandáhta hábmemis garvit dáid gaz1aldagaid. Riektejoavkku mandáhtas lea álggos c1ujuhan "daid njuolggadusaide mat leat addon sámi vuoigatvuod1alávdegotti mandáhtas". Dán mandáhtas (NAC1 1984:18, s. 43) c1uoz1z1u ahte "lávdegoddi berre oppalac1c1at c1ielggadit sámeálbmoga juridihkalas1 saji mii guoská vuoigatvuhtii eatnamiidda ja c1áziide ja dáid geavaheapmái". Galgá dasto addot "vuod1ustuvvon árvvos1tallan makkár nuppástusat riektedilis leat sávahahtti". Man1imus1 bargu eaktuda c1ielgasit maiddái c1ilgejumi makkár nuppástusat dán suorggi siskkáldas dáz1a rievttis dárbbas1uvvojit álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid geaz1il. Sámi vuoigatvuod1alávdegottis ferte dán vuod1ul jierpmálac1c1at gáibidit ahte Riektejoavku válddahallá maiddái álbmotrievttálas1 gaz1aldagaid mat fertejit c1uvgejuvvot lávdegotti joatkka barggu vuod1ul, ee. go c1ujuha álbmotrievttálas1 gáibádusaide maid ferte navdit bidjat vud1d1osa siskkáldas rievtti njuolggadusaid nuppástusaide sámi álbmotjoavkku "eana- ja c1áhce-" vuoigatvuod1aid dáfus. (7) Bajábeale ás1s1iid vuod1ul in sáhtte leat ovttamielas ahte lea doarvái árta Riektejovkui diktimis válddahallat álbmotrievttálas1 gaz1aldagaid mat gustojit vuoigatvuod1aide háldet giddodagaid (luondduriggodagaid). Carsten Smith válddahallamis Guolástandepartementii 1990:s (mii departemeanttas biddjui vuod1d1un ás1s1emeannudeamis) c1uoz1z1u (l.c. s. 198-199): "27. artihkkal ferte dán mielde dohkkehuvvot sámiid vuoigatvuod1aide nana riektegáldun, sihke politihkalas1, kultuvrralas1 ja rud1alas1 vuoigatvuod1aide, ja gulli vuoigatvuod1aide sám ássan- ja geavahanguovlluid luondduriggodagaide. Joatkka sámerievttálas1 bargui galgá váldobargun leat konkretiseret dán prinsihpa go dáinna bargo dál sámi vuoigatvuod1alávdegottis. Dassáigo dán barggu bohtosat leat gárvásat ja leat meannuduvvon politihkalac1c1at, leat dus1s1e 27.artihkkala dábálas1 prinsihppa masa dorvvasta." Dán vuod1ul ii deavdde Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi barggustis jus váldoprinsihpat mat leat 27. artihkkalii c1állon ja válddahallon NAC1 1984:18:s, leat jotkkojuvvon sámi ássan- ja geavahanguovlluin dárbbas1las1 konkretiseremin luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid ektui. Ii Riektejoavkku miellahtuid Falch, Owe ja Sandvik cealkámus1 iige mearkkas1 olus duod1as geahc1c1alit lahkonit dárbbas1las1 konkretiserema 27. artihkkal prinsihpaide, mii mu oaivila mielde lea hui s1állos1ahtti. Jus Falkanger, Austenĺ ja Dragsten sierracealkámus1 c1uohcá Sámi vuoigatvuod1alávdegotti joatkka meannudeapmái, fertet nugo oainnán hui dehálas1 suorggis leat máhccan dássái mii lei ovdal Sámi vuoigatvuod1alávdegotti nammadeami 1980:s. 2.5 Vuod1d1olága § 110 a 2.5.1 Álggahus C1uovvovas1 ovdanbuktima ulbmil lea guorahallat makkár mihtilmasvuod1a ja makkár rievttálas1 sisdoallu od1d1a vuod1d1oláhkamearrádusa § 110 a:s lea, buo. 2.5.2 ja 2.5.3 osiid. Mearrádusa mearkkas1umi oktavuod1as bájuhit oaiviliid ovdabargguin ja juridihkalas1 girjjálas1vuod1as ja c1atnat iez1amet mearkkas1umiid gaz1aldagaide. Guovddás1 váttisvuod1a mearrádusa mearkkas1umi dáfus, ferte leat gaskavuohta gaskal § 110 a ja Siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid FN:a soahpamus1a 27. artihkkala. Maid sáhttá dadjat ferte s1addat oalle oppalac1c1at, go § 110 a lagat mearkkas1upmi ferte c1ielgat go atná mearrádusa konkrehta ás1s1iin. Mud1ui geahc1adit vejolas1vuod1aid giehtagus1s1at335 § 110 a duopmostuoluid ovddas (2.5.4 oassi) ja loahpageahc1en c1atnat mearkkas1eamiid336 mearrádusa mearkkas1upmái Sámi vuoigatvuod1alávdegotti bargui (2.5.5 oassi). Vuod1d1oláhkamearrádus, mii evttohuvvui Sámi vuoigatvuod1alávdegotti vuosttas árvalusas NAC1 1984:18, lea c1uovvovas1 cealkka: «Stáhta Eiseválddiid Geatnegasvuohta lea láhc1it Dilálas1vuod1aid nu ahte sámi Álbmot sáhttá sihkkarastit ja ovddidit iez1as Giela, Kultuvra ja Servodateallima". Nugo oaidná, bidjá mearrádus stáhta ja sámiid iez1aset ovttasbargat ja oktasac1c1at ovddasvástidit sámekultuvrra boahtteáiggi. NAC1 1984:18 s. 439 daddjo hábmemis mii válljejuvvui ahte dat "ovdangeassá dasa lassin dan ovddasvástádusa maid sápmelac1c1at died1usge galget badjelasaset váldit jus sámegiella ja -kultuvra galget eallit viiddaseapput". Rievttálas1 oktavuod1as lea datte beros1tahtti dat geatnegasvuohta maid § 110 a bidjá stáhtii. 2.5.2 Vuod1d1oláhkamearrádusa mihtilmasvuohta Dán c1uoggá guovddás1 gaz1aldat lea man muttus § 110 a, mii vuohc1c1an orru leamen prinsihppacealkámus1, sisdoallá rievttálas1 geatnegasvuod1a. Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi meannuda gaz1aldaga NAC1 1984:18 s. 440-441. C1uovvovas1 sitáhta orru addimin lávdegotti áddejumi báhkkodeamen: "Diekkár njuolggadusain sáhttá daddjojuvvot ahte mearriduvvo politihkalas1 ja morálalas1 geatnegasvuod1a norgga sámiid ektui. Dát várra berre adnojuvvot deháleamosin dákkár vejolas1 vuod1d1oláhkamearrádusain. Muhto vaikko vel váldo váikkuhus s1addá ge leat politihkalas1 ja morálalas1 sorttas, ii ge vuoigatvuod1alas sorttas, s1addá mearrádus maid mieldebukit vissi vuoigatvuod1alas1 geatnegasvuohta stáhtaeiseválddiide. Mearrádus lea hui oppalas1 iez1as hámi beales. Dat almmake prinsihpalac1c1at oidnojuvvo addá c1adnivas1 jod1ihanlinnjá norgga stáhtaeiseválddiid boahtteáigásas1 sámipolitihkkii. ... Stáhtaeiseválddiin lea geatnegasvuod1at fievrredit politihkaset dan prinsihpa mielde ahte sámiid álbmotoasi giella, kultuvra ja servodateallin (eallinmálle) galget sihkkarastot ja oaz1z1ut ahtanus1s1anvejolas1vuod1aid. Stáhtaeiseválddiin nu ii leat ge vuoigatvuod1alas1 lobálas1vuohta fievrredit politihka mii lea vuostá dán prinsihpa. Mearrádus bidjá dan gáibádusa sihke láhkaaddimii ja eará eiseváldidoaimmaide." Dasto c1ujuha ahte vuohc1c1an leat Stuorradiggi ja Rád1d1ehus mat mearrádusa fertejit dulkot ja atnit, ja ahte eai c1adnon dihto rán1ggás1tusat jus geatnegasvuod1a devdo váilevac1c1at. Dát ii datte cakka prinsihpalac1c1at leat rievttálas1 geatnegasvuod1as sáhka. Stuorradikki Olgoriikka- ja vuod1d1odanlávdegoddi báhkkoda dán c1uoggás seamma oainnu go Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi c1uovvovas1 cealkámus1as, buo. Árvalusa S. nr. 147 1987-88 s. 2: "Lávdegoddi c1ujuha datte ahte vaikko dehálamos váikkuhus lea politihkalac1c1at ja morálalac1c1at, eai ge rievttálac1c1at, mearkkas1a mearrádusa maiddái dihto rievttálas1 geatnegasvuod1a stáhtaeiseválddiid beales. Dat ovdamearkka dihte suodjala vai dáz1a servodat mud1ui ii sáhte bahkkehit bákkolas1 dáruiduhttinpolitihka sámi unnitlohkui." Vástideaddji oaivilat báhkkoduvvojedje muhtumiin sis geat válde sátni vuod1d1oláhkaevttohusa meannudettiin Stuorradikkis, gc1. S1iehtad. Stuorad. 1987-88 s. 3021 c1uo. Dás man1n1il lea c1ielggas ahte vuod1d1oláhkamearrádusa buot ovdabargguin báhkkoduvvo ahte dat (maiddái) sisdoallá juridihkalas1 geatnegasvuod1a. Dán ferte vuod1d1un bidjat. 2.5.3 Geatnegasvuod1a sisdoallu 2.5.3.1 NAC1 1984:18 cealkámus1at NAC1 1984:18 (s. 432) namahuvvo ahte oktiisuddadanpolitihkka337 c1ielgasit lea § 110 a vuostá. Danne doarjutge ahte vuod1d1oláhkamearrádus suodjala stáhta beali negatiiva sámepolitihka. Teavstta mielde datte ii leat suodjaluvvon negatiiva politihka vuostá, muhto mied1is lágideami mii mearrádusas lea guovddáz1is. NAC1:s báhkkoduvvo dát § 110 a bealli c1ielgasit. Vajos ovdal dan mii geardduhuvvui 2.5.2 oasis s. 432-433, daddjo c1uovvovas1: "Dat mearridit seammás ahte stáhtaeiseválddit boahttevas1 áiggiid galget ovddidit doaibmabijuid maid servodatovdáneapmi dahká dárbbas1láz1z1an vai sámiid álbmotjavkku giella, kultuvra ja serovdateallin (eallinmálle) galgá sihkkarastot ja oaz1z1ut ovdánanavejolas1vuod1aid." Man1n1il c1ielggadeamis lea cealkámus1 mii dán veahás1 konkretisere. Go lea vihkkedallan ja biehttalan vuod1d1oláhkamearrádusas berret leat mielde dábálat cealkámus1 ahte eiseválddit berrejit rahc1at oaz1z1ut sámi ássanguovlluid birgendássodaga338 ja rud1alas1 eavttuid seamma veardásaz1z1an go servodagas mud1ui, c1uoz1z1u (s. 447): "Muhto galgá vuolláisárgastuvvot ahte vuod1d1oláhkanjuolggadus nugo árvalusain ovdanboahtá, bijas1ii stáhta eiseválddiid ala geatnegasvuod1a buktit daid ekonomalas1 gaskaomiid mat leat dárbbas1lac1c1at c1ad1ahan dihte máinnas1uvvon kultursuodjaleami." Gaskavuohta gaskal siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid ON-soahpamus1a 27. art. ja vuod1d1olága § 110 a guoskkahuvvojit skavát NAC1 1984:18:s, ainjuo c1ielgasit. Rád1d1ádallama oktavuod1as ahte berres1ivc1c1iigo vuod1d1oláhkamearrádus maiddái berre suodjalit eará c1earddalas1 unnitloguid, daddjo datte dát (s. 444): "Diekkár vuod1d1oláhkamearrádus ovttas prinsihppacealkámus1ain nugo dás lea ságastallon, oktiivástida seamma mud1d1ui norgga geatnegasvuod1aiguin dan mielde maid soahpamus1 ....sisdoallá ". Dát meannuduvvo sierra (s. 444-445) ahte adnogo vuod1d1oláhkamearrádus sámi kultuvrra ávnnaslas1 vud1d1osinge. Álggadettiin c1uoc1c1uhuvvo ahte kultuvrra ii sáhte seailluhit ja ovddidit almmá doarvái rud1alas1 ja ávnnaslas1 vud1d1osa haga. Go váldá 27. art. dulkoma mii lea c1ielggadeami nuppesajis dahkkon, ja c1ujuha gávnnahan dán kultursuodjalanmearrádusa maiddái siskkildit c1earddalas1 unnitlogu kultuvrra ávnnaslas1 vud1d1osa. Dán c1uoggás c1uoc1c1uhuvvo leat lunddolaz1z1an addit vuod1d1oláhkamearrádussii áddejupmi mii dávista álbmotrivttiin. Gaskavuohta gaskal dán guokte mearrádusa c1uvgejuvo c1uovvovas1 cealkámus1as (s. 446-447): "Dan muddui go norgga eiseválddit leat geatnegahtton álbmotrievtti mielde, ferte dat oidnojuvvot lunddolas1 ás1s1in ahte dát c1ád1ahuvvo norgga eiseválddi doaimmaheamis. Ii leat gal nu mearrideaddji c1uovvu go dat dus1s1e álbmotrievttis dahje maiddái vuod1d1olágas. Muhto lea lunddolas1 addit vuod1d1oláhkii dán c1uoggás ipmárdusa mii dávista álbmotrievtti gáibádusaide. Lea gal goit ge eahpesihkkar man guhkás dát gáibádusat mannet, ja ipmárdus dán birra sáhttá maid rievdat áiggi mielde. Lea dásto ágga fuolahit das ahte norgga riekti addá c1ielga ja sihkkaris riikkaidgaskasas1 geatnegasvuod1aid deavdima. Dán duogáz1a mielde berre vuod1d1un biddjot ahte kultursuodjaleapmi vejolas1 vuod1d1oláhkamearrádusas seammás addá dárbbas1las1 suodjaleami ávnnaslas1 kulturvuod1u ávkin." Dát konklus1uvdna oaz1z1u várra stuorimus mearkkas1umi meassamiid suodjaleames luondduvuod1us maid sámit ávkkástallet ealáhusas dahje earaláhkai, muhto sáhttet dihto diliin maiddái oaz1z1ut mearkkas1upmi geatnegasvuhtii álggahit mied1is doaibmabijuid. 2.5.3.2 Eará ovdabargguid cealkámus1at Olgoriikka- ja vuod1d1udanlávdegotti árvalus (Árvalus S. nr. 147 1987-88) sisdoallá moadde cealkámus1a mat njuolga suokkardit vuod1d1oláhkamearrádusa sisdoalu. Lávdegoddi buktá datte dán prinsihpalas1 cealkámus1a (s. 2): "mearrádus ii nuppástuhte riektedilálas1vuod1a sámiid ja earáid eana- ja c1áhcevuoigatvuod1aid hárrái". Vuod1d1olágamearrádusa doaibma suodjalit negatiiva sámepolitihka stáhtaeiseválddiid beales, guoskkahuvvo, ee. cealkámus1ain mat leat geardduhuvvon 2.5.2. oasis. Mied1is doaibmabijuid hárrái, oaivvilduvvo várra (ee.) geatnegasvuod1as dasa go lávdegoddi deattuha vuod1d1oláhkamearrádusa prinsihpalas1 vuod1ul mearridit vuoigatvuod1a c1ad1ahit sierra doaibmabijuid bisuhan dihte sámekultuvrra ja addit dasa ovdánanvejolas1vuod1aid, buo. Árvalusa s. 2. Lávdegoddi ii máinnas1 gaskavuod1a gaskal 27 art. ja vuod1d1oláhkamearrádusa. Stuorradiggedivastallamis gárte vuod1d1oláhkamearrádusa goappas1at namahuvvon bealit guoskkahuvvon. Miellagiddevas1 cealkámus1at bohte maiddái ovdan gaskavuod1as gaskal Norgga riikkaidgaskasas1 geatnegasvuod1aid ja § 110 a. Ás1s1ejod1iheaddji Jan Petersen báhkkodii ná, buo. S1iehtad. Stuorrad. 1987-88 s. 3021: "Sámeparagráfa vuod1d1olágas gártá prinsihpalas1 vud1d1osin mearridit erenoamas1 doaibmabijuid vuoigatvuod1aid sámi álbmogii ja báhkkodit c1ielgasit ahte dáz1a riekti boahtteáiggis dávista unnitlogusuodjalusa riikkaidgaskasas1 gáibádusaid." Son gii njuolgasamos ja dievaslac1c1amusat bijai oktavuohta gaskal álbmotrievtti ja vuod1d1oláhkamearrádusa, Justislávdegotti jod1iheaddji, Inger Pedersen. Son dajai c1uovvovac1c1a (s. 3025): "Lávdegoddi deattuhii mealgat riikkaidgaskasas1 ja álbmotrievttálas1 beliide c1earddalas1 unnitloguid gaskavuhtii, vuod1d1ooainnus duogáz1ii. Álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid vuod1us masa dás norgga eiseválddit leat geatnegahtton, lea vuosttaz1ettiin 1966 siviila ja politihkalas1 vuoigatuod1aid ON olmmos1vuoigatvuohtasoahpamus1a 27. artihkkal. Dáinna mearrádusain lea stáhta geatnegahtton árjjalac1c1at doarjut nu ahte sámiin leat eavttut - maiddái sieiva ávnnaslac1c1at - diks1ut kultuvrraset ja gielaset. Evttohuvvon sámeparagráfa ii leat hámistis ovttaiduvvanmearrádus álbmotrievtti ektui, muhto dan sisdoallu dávista álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aiguin masa dáz1a stáhta juo lea c1adnon 27. artihkkala mielde, ja ná lea dát mearrádusa leat dulkojuvvon Od.prp. nr. 33 1986-87 ja Justislávdegotti árvalusas." 2.5.3.3 Muhtun juridihkalas1 girjjálas1vuod1a oaivilat Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi vuosttas c1álli, Einar Hřgetveit, lea meannudan vuod1d1oláhkamearrádusa evttohusa artihkkalis "Krav om rettslig status for samene - om en sameparagraf i grunnloven" mii leat deaddiluvvon girjjis «Lov og Rett» 1986 s. 163 c1uo. Son c1ujuha (s.171) ahte árvvos1tallan mo mearrádus lea ollas1uhtton, ferte árvvos1tallot sihke eiseválddiid oppalas1 sámepolithkalas1 doaibmabijuid ektui ja dáid doaibmabijuid muhtun áiggi váikkuhusaid ektui. Dát mearkkas1a mealgat leppohallama339 sihke makkár konkrehta doarjjadoaibmabijuid eiseválddit leat geatnegahttán álggahit sámiid ektui, ja makkár meassamiid sii fertjit leat geatnegahtton heaittihit. Hřgetveit maiddái geahc1ada Siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid ON-soahpamus1a 27. artihkkala ja Vuod1d1olága § 110 a gaskavuod1as. Son cealká (s. 173) oaivila leat ahte vuod1d1oláhkamearrádus "galgá áddejuvvot nu ahte ainjuo deavdá dáz1a eiseválddiid álbmotrievtti gáibádusa." Dalá professor Carsten Smith - gii lei Sámi vuoigatvuod1alávdegotti ovdaolmmos1 go NAC1 1984:18 ráhkaduvvui - guoskkaha Vuod1d1olága § 110 a sisdoalu c1ielggadeamistis "Samenes rett til naturressurser - sćrlig ved fiskerireguleringer" mii lea deaddiluvvon girjjis «Lov og Rett» 1990 s. 507 c1uo. Nugo namahuvvon 2.4.4.4 oasis, leat su oaidnu (s. 519) ahte § 110 a ferte daddjot seamma gáibidit go 27. art., nugo dát mearrádus lea dulkojuvvon NAC1 1984:18:s ja daid eará sámelága ovdabargguin. Son vuod1d1uda dalle eanas1 dan Justislávdegotti jod1iheaddji cealkámus1s1ii mii lea geardduhuvvon 2.5.3.2 oasis. 2.5.3.4 Riektejoavkku mearkkas1umit Vuod1d1oláhka sisdoallá nappo geatnegasvuod1a láhc1it dilálas1vuod1aid nu ahte sámit sáhttet diks1ut kultuvrraset. Vaikko geatnegasvuohta mied1is lágideapmái lea vuod1d1olága § 110 a guovddáz1is, ferte leat c1ielggas ahte mearrádus maiddái sisdoallá stáhta beali negatiiva sámepolitihka suodjalusa; dákkár politihkka ferte leat nuppegez1iid340 go láhc1it dilálas1vuod1aid sámi kulturdoaimmaheapmái. § 110 a geatnegasvuohta ii geatnegahte dus1s1e Stuorradikki ja Rád1d1ehusa, muhto buot stáhta váldeásahusaid, ee. maiddái sámi guovllu báikkálas1 stáhtaorgánaid. Prinsihpas fas fertes1ii dasa lassin vuhtii váldit mearrádusaid buot stáhta doaimma vugiin, nugo lágain, hálddas1umis, ekonomalas1 politihkas dahje háldduin eaiggátrád1d1ejumi olis. Árta sáhttá leat mearkkas1umiid buktit Olgoriikka- ja konstitus1uvnnalávdegotti cealkámus1s1ii ahte vuod1d1oláhkamearrádus ii nuppástuhte riektedilálas1vuod1a sámiid ja earáid eana- ja c1áziid vuoigatvuod1aid hárrái. Min áddejumi mielde fertes1ii áddet nu ahte § 110 a ii ies1alddes váikkut dán láhkai; eai ráhkaduvvo dákkár vuoigatvuod1at dán vuod1d1oláhkamearrádusa olis. Geatnegasvuod1a maid § 110 a bidjá eiseválddiide sáhttá datte jorahit nu ahte vuoigatvuod1at fas ásahuvvojit sápmelac1c1aide, dahje gárz1z1iduvvojit earáide, sierra mearrádusaid bokte. Ferte leat c1ielggas ahte eiseválddit dábálac1c1at eai sáhtte válljet gaskal ies1gud1etlágan doaibmabijuid go galget láhc1it dilálas1vuod1aid nu ahte sámekultuvra galgá sáhttit sihkkarastot ja ovdánahttot. Eana- ja c1áhcevuoigatvuod1aid riektedili nuppástus sáhttá leat váikkuhangaskaoapmi, dahje dihto diliin vaikko áidna mii gullá ás1s1ái. Dán oktavuod1as sáhttá namahuvvot ahte min árvvos1teami mielde vánit lea doarvái ahte eiseválddit iez1a heaittihit doaibmabijuid mat sáhttet leat vahátlac1c1at341 sámiide. Ferte maiddái leat geatnegahtton dilálas1vuod1aid mielde fuolahit ahte eai ovttaskas borgáratge daga maidege mii ná váikkuhivc1c1ii. Mearridit dárbbas1las1 njuolggadusaid vai juksá doarvái suodjalusa sámekultuvrii, sáhtás1ii leat dehálas1 ovdamearkan láhc1it dilálas1vuod1aid nu ahte dát kultuvra sihkkarastos1ii ja ovdánahttos1ii. Dát gaz1aldat ii leat njuolga vihkkedallon NAC1 1984:18:s. Ferte leat riekta ahte sámepolitihka ies1gud1et beliid geahc1as1ii ovttas go galgá mearridit leago vuod1d1oláhkamearrádus c1uvvon. Dat mearkkas1a ahte doaibmabijuid mat negatiivalac1c1at c1uhcet kultuvrii, sáhttá buhttet mied1is doaibmabijuiguin. Guhkit áiggi sámepolitihka váikkuhusa ferte maiddái geahc1adit. Sámi kulturovdáneapmi c1ájeha leatgo stáhtaeiseválddit, ovttas sámiiguin, dahkan doarvái sihkkarastin dihte kultuvrii ain eallin- ja ovdánanvejolas1vuod1aid. Ovttas mearrádusa oppalas1 hámiin, dagahit namahuvvon dilálas1vuod1at ahte geatnegasvuod1at § 110 a mielde eai leat nu dárkilat, ee. go lea celkon ahte mearrádus ii cakka buot meassamiid sámi kulturdoaimmas. Vaikko mearrádusain leat leamas1 hui ies1gud1etláganat ja danne lea leamas1 váttis njuolga daid buohtastahttit, lea Riektejoavku oavttamielas ahte Vuod1d1olága § 110 a geatnegasvuod1at gokc1et geatnegasvuod1aid mat siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid ON-soahpamus1a 27. artihkkala c1uvvot, nugo dát mearrádus lea dulkojuvvon ee. NAC1 1984:18:s. Mii datte maiddái navdit ahte § 110 a fátmasta eanet. Vuod1d1oláhkamearrádusa doaibma suodjalit meassamiid mat uhkidit kultuvrra, dagaha nuppeláhkai geatnegasvuod1a láhc1it dilálas1vuod1aid buoremussan sámekultuvrii. Ii dárbbas1 várra olus c1uohcat negatiivalac1c1at ovdal dán suodjalusa ferte geavahit go suodjalus 27 art. go dán mearrádusas lea sáhka meassamiin mat rivvejit dahje biehttalit sámiid kultuvrra sáhttit doaimmahit. Geatnegasvuohta álggahit mied1is doaibmabijuid ferte maiddái navdit fátmastit eanet § 10 a mielde go 27. art mielde. NAC1 1984:18 dulkomis, daddjo ahte sáhttá leat veahá eahpesihkar c1uovvogo dákkár geatnegasvuohta 27. art. ja man guhkás dát dalle olas1ii.(Geahc1a 2.4.4.2. ja 2.4.4.5.1. osiid bajábealde). § 110 a sániin ovdanboahtá datte mied1is doaibmabijuid geatnegasvuohta mearrádusa guovddáz1in. Dasa lassin c1uovvu ovdabargguin c1ielgasit - dása maid 27. art. guoski dulkoma laktásemiin - ahte Vuod1d1olága § 110 a sisdoallá dákkár geatnegasvuod1a. Ferte dasto vuod1d1un bidjat ahte vuod1d1olága § 110 a seammago 27 art., ii dus1s1e suodjat epmolas1 kulturbáhkkodemiid, muhto maiddái sámi kultuvrra ávnnaslas1 vud1d1osa. 2.5.4 Duopmostuoluid giehtagus1s1an Vuod1d1olága § 110 a suodjala nappo sámi kultuvrra. Njuolggadusa doaibma suodjalussan lea vuohc1c1an dan sisdoalu duohken; mo dat sáhttá ráddjet vejolas1vuod1aid álggahit rievttálas1 ja duohta meassamiid ja makkár mied1is doaibmabijuid dat rávve. Subsidiearabut, muhto dihto dilálas1vuod1ain hui dehálas1, sáhttá leat go njuolggadus c1ad1ahuvvos1ii. Loahpas lea sáhka njuolggadusa giehtagus1s1at duopmostuoluid bokte. Dás geahc1adit dárkilat makkár vejolas1vuod1at leat geahc1c1alit c1uoc1c1uhuvvon § 110 a rihkkuma duopmostuoluid ovdii. NAC1 1984:18:s lea c1uovvovas1 cealkámus1 (s. 442) gaz1aldagas: "Lea ágga buktit muhtin erenoamás1 mearkkas1emiid duopmostuoluid fámu birra dán oktavuod1as. Norgga duopmostuoluin lea láhkageavada mielde vuogasvuohta dutkat láhkaráhkadeami, stuorradikki dievasc1oahkkimiid mearrádusaid ja hálddahusmearrádusaid vuod1d1olágalas1vuod1as. Mii guoská minoritehtaid gáhttema njuolggadusaide sáhttá c1uoc1c1uhuvvot ahte duopmostuoluin lea erenoamás1 doaibma bearráigeahc1c1at ahte eanetlohku doalaha iez1as siskkábealde vuod1d1olágalas1 njuolggadussajiid. Ferte jáhkkojuvvot ahte iskanriekti min lágaid mielde prinsihpalac1c1at maid guoskkas1ii dakkár vuod1d1oláhkamearrádussii man birra dás lea sáhka. Muhto lea seammá áiggis mán1ga dili mat mielddisbuktet ahte duopmostuoluid iskanriekti oaz1z1u ráddjejuvvon mearkkas1umi dasa mii guoská diekkár vuod1d1oláhkamearrádussii. Vuosttaz1ettiin leat stáhtaeiseválddiid geatnegasvuod1at hirbmat oppalac1c1at ja árvvos1tallama vud1d1ui hábmejuvvon. Dat sisttisdoallá ahte mearrádus iez1as sisdoalus mielde addá mearkkas1ahtti friddja saji politihkalas1 eiseválddiid iez1aset árvvos1tallamiidda. Muhto dasto boahtá dat ahte geatnegasvuohta man birra dás lea sáhka, iez1as sortta mielde addá duopmostuoluide gárz1z1iduvvon vejolas1vuod1aid doaibmat. Go stáhtaeiseválddit galget lágidit dilálas1vuod1aid sámiid gillii, kultuvrii ja servodateallimii (eallinmállii) dát goit muhtin muddui ferte dáhpáhuvvat doarjjadoaimmiad sierra hámiid bokte. Duopmostuoluid eai almmake sáhte c1ad1abágget juolludemiid dahje earámállet positiivvalas1 doaibmabijuid. (Geahc1a Castberg, Norges statsprent., 3. oassi (1964) forfatning II s. 172). Duopmostuolu iskan fal dolvvos1ii dus1s1e dasa ahte Stuorradikki mearrádus dahje hálddahusmearrádus dahkkojuvvojit fámuheapmin. Muhto dás lea vuosttaz1ettiin beros1tupmi easkka dalle go dakkár mearrádus lea mearkkas1an Norgga sámiid negatiivvalas1 vealaheami, namalassii ahte lea dahkkon vealahusmeannudeapmi sámiid vahágin." § 110 a ovdabarggut mud1ui guoskkahit áibba unnán duopmostuoluid iskanrievtti. Olgoriikka- ja vuod1d1udanlávdegoddi ii guoskkat gaz1aldaga njuolga. Stuorradiggedivas1tallamis lei dus1s1e ás1s1ejod1iheaddji Jan Petersen gii c1ielgasit guoskkahii iskanrievtti, go dajai (S1iehtad. Stuorrad. 1987-88 s. 3021-22): "Dovddahan ahte mearrádus lea prinsihpalas1 sorttas, ja ii vuolggat seammás geavatlas1 doaibmabijuid. Mearrádusa ferte c1ad1ahit láhkaaddimiin ja eará doaimmain mat almmolas1 eiseválddit mearridit, ja leage stuorradiggi ja rád1d1ehus mat ferteji mearrádusa áiggis áigái dulkot ja atnit. ... Muhto jus prinsihppa lea át1esteaddji342 váldoás1s1i, vuod1d1uda mearrádus liikká cakkiid lágaide maid prinsihpalac1c1at sáhttá geahc1c1alit duopmostuoluid ovddas." Nugo § 110 a ovdabargguin, ferte leat c1ielggas ahte duopmostuoluin vuohc1c1an lea váldi iskat c1uvvotgo stáhtaeiseválddit mearrádusa gohc1c1un geatnegasvuod1aset. Seammás maid, nu go Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi c1ujuha, sáhttet leat dilálas1vuohta mat dahket ahte iskanvuoigatvuohta ferte geavadis vurdojuvvot oaz1z1ut ráddjejuvvon mearkkas1umi. Vuod1d1oláhkamearrádusas lea nu oppalas1 hápmi ahte lea unnán ávkin dovddaldahkan sámepolitihka ies1gud1et osiid vihkkedallamii. Mearrádus diktá stáhtaeiseválddiid iez1aset dan árvvos1tallat. Dasto ferte sámepolitihka ies1gud1et beliid geahc1c1at ovttas ja guhkit áiggi váikkuhusaid ektui, buo. 2.5.3.4 oasi. Sáhttá lea nu ahte Sámi vuoigatvuod1alávdegotti cealkámus1 iskanvuoigatvuod1a mearkkas1umi hárrái báidnui veahás1 go erenoamáz1it lea vuod1d1aláhkamearrádusa doaibma mied1is doaimmaid vuod1ul. Eivind Smith guoskkaha dán (s. 346) artihkkalistis "Om samerettigheter og rettighetsvern" Riektediehtaga áigec1állagis 1986 s. 338 c1uo. Datte leat c1ujuhuvvon dilálas1vuod1at, ainjuo man1imus1namuhuvvon, maiddái negatiiva doaibmabijuid bokte dahkat váttisin oaz1z1ut § 110 a giehtagus1s1ot duopmostuoluin. Dilálas1vuohta maid sáhttá namahit dán oktavuod1as, lea gáibádus ahte sus gii dáhttu c1uoc1c1aldahttit ás1s1i343 ferte leat nu gohc1oduvvon "rievttálas1 beros1tupmi". Dát oppalas1 gáibádus, mii ovdanboahtá nággolága344 (borgemánu 13. b. 1915 nr. 6) § 54:s, mearkkas1a ás1s1ec1uoc1c1uheaddjis345 fertet dákkár gaskavuohta ás1s1ái ahte lea lunddolas1 ja govttolas1 sus sáhttit bidjat ás1s1i duopmostuoluide. Geatnegasvuohta mii biddjo stáhtaeiseválddiide § 110 a bokte, fuolaha346 "sámi álbmoga". Vajos sáhtás1ii dalle navdit ahte livc1c1ii dus1s1e dán oktavuod1a ovddastupmi, lagamusat Sámediggi, mas livc1c1ii rievttálas1 beros1tupmi dán mearrádusa doahttalit347. Ovttaskas olbmot (sámit) maiddái geat oaivvildit sidjiide c1uohcat vuod1d1oláhkamearrádusa váilevas1 doahttalus, fertejit datte sáhttit c1uoc1c1aldahttit ás1s1i348. Bajábealde namahuvvon artihkkalis, eaktuda Eivind Smith (s. 360) ahte ovttaskas olbmuin galggas1ii leat rievttálas1 beros1tupmi § 110 a ektui. Dasto vástida Inge Lorange Backer girjjistis "Rettslig interesse for sřksmĺl, skjřnn og klage" (Oslo 1984) (s. 151) galgágo organisas1uvnnaid ás1s1ec1uoc1c1aldahttinvejolas1vuohta349 leat ágga vuostá ovttaskas olbmui rievttálas1 beros1tupmái. Sáhttá lasihit ahte Alimusriekti geavahii Vuod1d1olága § 110 a aiddo rán1ggás1tanás1s1is350 mas sámi fenrihka dubmejuvvui Bergen gávpotrievttis go ii leat boahtán repetis1uvdnahárjehallamii351 (ás1s1i lnr. 92/1992). Son c1ujuhii ahte sihke § 110 a ja 1751 sámekodisilla ja 27.art., sihke sierranasat ja ainjuo oktasas1 árvvos1tallamis, fertejit mearkkas1it ahte son - sápmelaz1z1an - ii lean geatnegahtton militeara bálvalit. Alimusriekti ii gávnnahan borgemánu 28. b. 1992 riektecealkámus1as352 ovttage dáid vud1d1osiin dohkálaz1z1an, eai sierranasat eaige ovttas. Riekti orru datte eambo bidjan vuod1d1un ahte guoski olbmos lei rievttálas1 beros1tupmi § 110 a ektui. 2.5.5 Vuod1d1oláhkamearrádusa mearkkas1upmi Sámi vuoigatvuod1alávdegotti bargui Vuod1d1olága § 110 a mearkkas1a politihkalas1 ja morálalas1, várra maid juridihkalas1 geatnegasvuod1a stáhtii láhc1it dilálas1vuod1aid nu ahte sámi álbmotjoavku sáhttá sihkkarastit ja ovddidit kultuvrras. Dát geatnegasvuohta lea oaivadus353 Sámi vuoigatvuod1alávdegotti bargui od1d1a lágaid evttohusain luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid hárrái; mearrádusa lagat rievttálas1/politihkalas1 mihtilmasvuohta, buo. 2.5.2 oasi, ii leat nu miellagiddevas1 dán oktavuod1as. Vaikko evttohusat fertejit died1us c1uovvut vuod1d1oláhkamearrádusa muhtun muddui, ii sáhte datte leat makkárge gáibádus ahte buot osiin ferte leat seammaláhkai. Dás fertet maiddái sáhttit váldit mielde ahte lágat dávjá dus1s1e leat okta, eanet vejolas1 váikkohangaskaomiid gaskkas, ja ahte sámekultuvrra mied1is ja negatiiva váikkuheaddji doaibmabijuid ferte ovttas geahc1c1at. Sáhttá vel leat árta geardut ahte vuod1d1oláhkamearrádusa dohkkeheapmi ii leat vuolggahan eana- ja c1áhcevuoigatvuod1aid. Dán suorggi riektedili nuppástusaid ferte earret eará Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái leat mielde bidjamin. 3. KAPIHTTAL Vuoigatvuohta Finnmárkku eatnamiidda ja c1áziide 3.1 Álggahus 3.1.1 Finnmárkku muhtun rievddalmas dilálas1vuod1aid várddus Muhtun sierralágan historjjálas1 ja geavahuslas1 dilálas1vuod1at leat gustojeaddji Finnmárkku eatnamiid ja luondduriggodagaid ávkkástallamis ja vuoigatvuod1as. Vulobealde govvejuvvojit oanehac1c1at muhtun dehálamos dilálas1vuod1at. Historjjálas1 dilálas1vuod1a govddit ovdanbuktimii sáhttá ee. c1ujuhit Riektejoavkku c1ielggadeami sierra mildosiidda maid miellahtuguovttos Gudmund Sandvik ja Otto Jebens leaba c1állán, geahc1a 1. ja 2. mildosa vulobealde. Ovddes1 áiggiid geavahandilálas1vuohta meannuduvvo dievaslac1c1at boahtte ilbmamis "Historisk bakgrunnsmateriale for Samerettsutvalgets utredning om retten til land og vann i Finnmark".(Nugo namahuvvo 1.1.2.oasis plánejuvvo vuod1d1oávdnasa dát oassi Sámi vuoigatvuod1alávdegotti árvalusas ilbmat 1994:s (bajilc1álus lea gaskaboddosas1). Dás galgá ovddes1 áiggiid meahcceriggodagaid geavahus Finnmárkkus válddahallot dievaslac1c1at erenoamas1 namahuvvon ás1s1edovdiid Steinar Pedersen (ovdal 1. máilbmesoad1i), Hans Prestbakmo (dán jahkec1uod1i) ja Einar Richter Hanssen (1. máilbmesoad1i rájes 1970:i) bokte. Sámi vuoigatvuod1alávdegotti olis ii ovddiduvvo sierra c1ielggadeapmi Finnmárkku riggodagaid dálá geavahusas, muhto lea died1ihuvvon dán birra Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4. kapihttala ies1gud1et osiid álggahusas. Ealáhusat Finnmárkkus leat leamas1 ja leat belohahkii ain sámekultuvrii báinnahallon. Dát gusto erenoamáz1it fylkka siskkit guovllus, gos ovdamearkan ii leat dus1s1e boazodoallu, muhto maiddái nugo dihto lágan luossabivdu, sáivabivdu ja meahccebivdu. Ovdal sáhtii maid gohc1odit sierra sámi eanadoallun ja guollebivdun, muhto dáid sierravuod1at leat láivuduvvon. Ealáhusat leat datte ain eanet go máddelabbos Norggas báinnahallon vuod1d1oealáhusaide (mearra- ja vuotnaguollebivdui, eanadollui, boazodollui ja ies1gud1et meahcceealáhusaide) ja lotnolasealáhusaide. Man1imus1 boahtá ee. das go ássit eanet go mud1ui riikkas dávjá leat ferten heivehit iez1aset ealáhusbarggu fylkka vátna luondduriggodagaide. Ovdal lei dábálas1 bargat lotnolasat ies1gud1et vuod1d1oealáhusain, ja dál lea dávjá vuod1d1oealáhus lotnolasat sekundeara- dahje tertiearaealáhusain. Vuod1d1oealáhusat doaimmahuvvo guhká boaresáigásac1c1abut vugiin Finnmárkkus go riikkas mud1ui. Nu gohc1oduvvon "reaidomolsun" eanadoalus ii álgán omd. ovdal man1n1il nuppi máilbmesoad1i, ja duod1as easka 1960-logus, ja molson riikkas mud1ui dáhpáhuvvai ovdal, ja mán1gga sajis juo 1800-logu loahpas. Dál lea datte sihke guollebivdu, boazodoallu ja eanadoallu Finnmárkkus buorre muddui mekaniserejuvvon. Mekaniserejuvvui vuos guolástanealáhusas, muhto 1960 rájes lea maiddái boazodoallu ja eanadoallu dad1istaga eanet mekaniserejuvvon. Eará dovdomearka Finnmárkkus lea ahte johtolathuksen álggahuvvi man1n1it. Muhtun luottaid eai ráhkadan ovdal 1930-jagiin, ollesjagegeaidnu Guovdageidnui rahppui 1964:s ja riikkageaidnu gaskal Guovdageainnu ja Kárás1joga easka 1974:s. Dát dagahii ahte Finnmárkkuduoddara riggodagat guhká ledje váddásat olahit sidjiide geat eai ássan doppe, ja danne duohtavuod1as dus1s1e báikegoddái buorrin. Geavahanriiddut gaskal báikegotti ja earáid eai lean olus ovdal 1960-logu, go johtolathuksen oac1c1ui leavttu, seammásgo olbmuin lei eanet astu ja maiddái geavahis1gohte od1d1aáigásas1 fievrruid. Dán oktavuod1as berres1ivc1c1ii maiddái namuhit ahte historjálac1c1at lea Finnmárku leamas1 veahá luvvosabbot c1adnon norgga stáhtii go eará riikkaoasit. Erenoamáz1it fylkka siskkit oasit bohte man1n1it dáz1a duopmoválddi354 vuollái, ja dalá rádjariikkaid gaskasas1 rádjagaz1aldagat c1ilgejuvvojedje easka 1751 (Ruot1t1a) ja 1826 (Ruos1s1a). Dát lea dagahan eahpesihkkarvuod1a man olu boares dáz1a lágat, ee. almennetrievtti suorggis, leat leamas1 gustojeaddjin Finnmárkkus. Go dát golbma rádjariikka leat ies1gud1etláganat sihke riektedilálas1vuod1a ja historjjá dáfus, lea árvaluvvonge ahte rádjariikkaid boares vuoigatvuod1ain várra ain dál sáhttet leat mearkkas1umit muhtun riektedilálas1vuod1aide Finnmárkkus. Dáz1a ássama ovdáneapmi Finnmárkkus mielddisbuktá ahte fylka iige leat seammalágan go riikka mud1ui. 1300-logus ássagohte ja geavahis1gohte dáz1at guovlluid maid dan rádjái dus1s1e eará álbmot - sápmelac1c1at - ledje atnán, álggus mearrarittu ja man1n1il maiddái siseatnama. 1800-logu loahpageahc1en lei earáidgo sápmelas1 eanetlohku ásaiduvvan fylkkas, erenoamáz1it go guollebivdu lassánii. Muhtumat lea gohc1odan dán Finnmárkku "koloniseremin". Doaba ii leat adnon sáni imperialisttalas1 mearkkas1umis, namalassii vuollástit355 eaiggátkeahtes356 guovllu, muhto mearkkas1umis ásahit guvlui od1d1aássiid357. c1uoc1c1uhuvvon lea ahte stáhta beros1tupmi doarjut dáz1a ássama Finnmárkkus, c1almmustahttin dihte guovllu leat dáz1a hearrávuod1a vuollásaz1z1an, lea okta árta fylkka earalágan dillái. Stáhta navdo árbevirolas1 áddejumi mielde eaiggádit sullii 96 % fylkka olles 48 000 km2 viidodagas. Dát eatnamat eai gula datte ollásit dábálas1 njuolggadusaide stáhta eatnamiid namas, muhto lea leamas1 dábálas1 gohc1odit dán gaskka "stáhta matrikulerekeahtes eatnamin", buo. vel njukc1amánu 12.b. 1965 lága. Lassin fárremii deike eará sajiin Norggas, lea áigodagas leamas1 stuorra suoma (kveana) fárren Finnmárkui. Dát lea báidnán dilálas1vuod1aid, ee. go fárrejeaddjit muhtun muddui válde fárrui iez1aset árbevirolas1 vugiid mo ávkkástallat riggodagain. Dát lea maiddái dagahan ahte Finnmárkkus dál leat sámi, kveana ja dáz1a sogalac1c1at, ja danne lea c1earddalac1c1at seahkalat guovlu go riika mud1ui. Dákkár sierralágan geavahuslas1 ja historjjálas1 dilálas1vuod1ain mat leat leamas1 gustojeaddjin Finnmárkkus, sáhtii vuordit váikkuhit nu ahte mii riikkas mud1ui gusto leat olu sierra riektenjuolggadusat vuoigatvuhtii fylkka eatnamiidda ja c1áziide. Dákkár njuolggadusat leat datte lágain geahpeduvvon sakka man1emus1 jagiid, vaikko ain leat moanat sihke eanarievttis ja riggodatávkkástallama ies1gud1et vugiid eará lágain. Njuolggadusaid maid dás oaivvildit válddahuvvojit lagabui resurssamiel guorahallamis vuoigatvuod1aide Finnmárkku eatnamiidda ja c1áziide 3.2 oasis ja c1uovvovac1c1at. Sáhttá goittotge leat ágga deattuhit ahte njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinláhka gullevas1 láhkaásahusaiguin ja mearrádusaiguin lea erenoamás1 dehálas1 dán oktavuod1as. Dáid njuolggadusaide ii gula dus1s1e eaktun ahte stáhta eaiggádus1s1á eanas1 eatnamiid Finnmárkkus, muhto mudde maiddái njuolga vejolas1vuod1a ávkkástallat muhtun luondduriggodagaid, ja addá dasto erenoamas1 hálddas1eapmái válddi hálddas1it mealgadii riggodatávkkástallama fylkkas. Dárkomin ovddes1 váilevas1 stáhtalas1 oassálastima ja sierralágan geavahandilálas1vuod1aid Finnmárkkus, sáhttá maiddái jurddas1it ahte dáppe eanet go máddelat Norggas lea ovddiduvvon sierra riektehámáiduvvamat báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuod1a hámis, belohahkii guovlluin gos eai gávdno (c1állon) riektenjuolggadusat, ja belohahkii vuostá (dahje mielde) dákkár njuolggadusaid. Riggodatávkkástallan mii lea leamas1 dolos1 rájes dovdo vuoigatvuod1a doaimmaheapmin, ja gos geavaheapmi lea rievddalmas, sáhttet maiddái álkit bohciidit rievddalmas riektedilálás1vuod1at. Báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuod1as lea datte dál unnit sadji riektevuogádagas go ovdal. Sihke danne go geavahanvuogit - ja riekteoainnut - leat eanet ovttaláganat miehtá riikka, ja danne go muddemat oktasas1 c1állon vuoigatvuod1a hárrái leat lassánan mealgat. Láhkaaddi atná gal muhtumin deastta báikkálas1 riekteáddejumiide, muhto háliidus ráhkadit riekteovttadaga358 vuoitá dávjá. Sáhttá gal goittotge leat árta jáhkkit ahte vieruiduvvan riektehámáiduvvamiid lohku ies1gud1et luondduriggodagaid ávkkástallamiid oktavuod1as lea stuorát Finnmárkkus go riikkas mud1ui. Ovdamearkka dihte galget sámi gili ássit geavahan c1avga ja mihtilmasat guovllu gos earát dus1s1e duollet dálle leat ávkkástallan riggodagaid, nu ahte geavaheapmi lea bidjan vuod1u vieruiduvvan riektehámáiduvvamii mii lea vuostá guovllu oppalas1 lágaid. Mo báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuohta dákkár dáhpáhusas manná ovddabealde lága lea konkrehta árvvos1tallama duohken, ja sáhttá vel c1ujuhuvvot Riektejoavkku válddahallamii riektegáldogaz1aldagain eaiggádus1s1an- ja geavahanriektedilálas1vuod1aid mearrádusa hárrái Finnmárkkus 2.2 oasis. Báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuod1a ja riektehámáiduvvamiid gaz1aldat sierra vud1d1osin lea maiddái guoskkahuvvon Finnmárkku riektedilálas1vuod1aid resurssamiel guorahallama eanas1 osiin. Mud1ui lea leamas1ge eahpec1ielga c1uokkis dasa mii lea Finnmárkku riggodagaid gustojeaddji riekti. Dát lea danne ee. das go fylkka dilálas1vuod1at leat erenoamáz1at, muhto maiddái go fáttás, earret Sverre Třnnesen:a nákkosgirjjis "Retten til jorden i Finnmark" 1972, áibbas uhccán leat riektediehtaga beales beros1tan. 3.1.2 Ovdanbuktinráidu ja ráddjemat Váttis orru ovddidit ies1gud1et fáttáid go olles logihkalas1 ráiddus lea resurssamiel guorahallan vuoigatvuod1aid eatnamiidda ja c1áziide. Riektejoavku lea datte ovdanbuktinráiddu válljemistis deattuhan álggus ovddidit boares geavahanvugiid nugo muorraávnnasteami ja meahcceguohtuma, ja guorahallama loahpageahc1en od1d1aáigásac1c1abut vugiid nugo c1áhcefámu, mohtorjohtolaga ja olgunastima. Dasto lea geahc1c1aluvvon man1n1álaga meannudit geavahanvugiid main lea dihto oktavuohta. Danne lea mearraguollebivddu vuoigatvuohta, gáddevuoigatvuohta (gullá luossabivdui mearas), rihkiid ja sáivaguollebivddu vuoigatvuohta biddjon man1n1álaga. Ja go sáivaguollebivdu c1almmustahttá lunddolas1 sirdima eará meahcceávkkástallama árbevirolas1 vugiide nugo bivddu, monnema, uvjema ja murjemii, meannudat daid c1uovvovas1 osiin. Boazodoalu riektedili ovdanbuktin lea sturrodaga dáfus stuorámus ean1kaloassi vuoigatvuod1aide Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid guorahallamis, ja lea maiddái sihke boares ja guovddás1 geavahanvuohki. Orru leamen ahte boazodoalu livc1c1ii galgan meannudit vuosttasin guorahallamis. Joavku lea datte válljen dan meannudit man1imuz1z1an. Dát lea belohahkii boazodoalloovdanbuktima mahtodaga359 ja mán1ggabealatvuod1a360 geaz1il, ja belohahkii go boazodoallovuoigatvuohta muhtun c1uoggáin spiehkasta oppalas1 njuolggadasain mat guorahallamis leat ovdal guoskkahuvvon. Riektejoavku lea mud1ui ferten ráddjet dihto láhkai muhtun ja várra maid dehálas1 riggodatgeavaheami vugiid Finnmárkkus. Dát gusto vuosttaz1ettiin boanddaide beassat gilvit eatnamiid maid iez1a eai eaiggádus1a, danin go dán ii sáhte dadjat leat vud1d1osin vuoigatvuhtii. Njuolggadusat mihtádusa birra stáhta eatnamiin Finnmárkkus eanadollui leat lagat válddahallon (od1d1a geavaheapmi, od1d1as1addadeapmi ja gilvojuvvon gittiid ásaheapmi) Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.oasis. Ii dálge leat eavttuhis vuoigatvuohta Finnmárkku ássiide oaz1z1ut c1ujuhuvvot viessosaji joavdobartii stáhta eatnamiin. Riektejoavku ii leat danne c1állán joavdobarttaid vuoigatvuod1as sierra oasi, muhto joavdobarttaid saji c1ujuheami njuolggadusat lea lagabui meannuduvvon Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.6. oasis. Riektejoavku lea baicce ies1 meannudan vuoigatvuod1a ealáhusbarttaide boazodoalus ja dan olggobealde (3.12. ja 3.17.5. osiin). Mud1ui leat Finnmárkku ássit ainjuo dállodollui, lud1olac1c1at sáhttán omardit dahje rabbat eará meahcceriggodagaid, ee. meahccefuod1d1ariid ja niitosuinniid, sámmáliid, jeahkáliid, urtasiid ja gámasuinniid. Sverre Třnnesen c1uoc1c1uha "Retten til jorden i Finnmark" girjjis s. 285 ahte fylkka ássiin lea leamas1 ja ain lea vuoigatvuohta váldit maid dárbbas1it ja maid eará riggodagaid mat eai leat muddejuvvon. Riektejoavku lea bealistis atnán dán geavaheami hui unnán áigeguovdilin dál ja ii leatge danne gávnnahan ávkkálaz1z1an lagabui rád1d1ádallat namahuvvon dilálas1vuod1as addin dihte heivvolas1 rievttálas1 mihtilmasvuod1a. Sáhttá datte namuhit ahte vulobealde lea 4.2.7. oasis veahá guoskkahan ássiid ovddes1 geavaheami niittuin go Finnmárkku almenneha gaz1aldagas vihkkedalle. Joavku áigu mud1ui mihttet ahte eahpida leago álbmogis leamas1 aitosas1361 vuoigatvuohta, vai dus1s1e "gierdan" lohpi gokc1at sin dállodárbbu, ja váras1a danin Třnnesen:a cealkámus1aid ahte dáid geavahanvugiin lea erenoamás1 rievttálas1 suodjalus. 3.2 Muorraávdnasat 3.2.1 Álggahus Stáhta lea 1775 rájes vuovdimis ja láigoheames sirdán eatnamiid Finnmárkkus ovttaskas olbmuide. Gávdnojit moanat válddahallamat dáid eanaluobahemiide362 ja daid mearkkas1umis muorraávnnasvuoigatvuhtii, main erenoamáz1it guokte leat leamas1 dehálas1 gáldut dán ovdanbuktimis; eanakommiseara ja sundi Knut Spilling:a sierrabargu "Av Finmarkens Skogret" mii ilmmai 1920:s mielddusin Rettstidende:i, ja professor Sverre Třnnesen:a nákkosgirji "Retten til jorden i Finnmark." Vuosttas eanaluobaheamit stáhtas ovttaskas olbmuide dáhpáhuvve gonagaslas1 cealkámusa vuod1ul miessemánu 27. b. 1775 eanac1ujuhusas363 Finnmárkkus. Dát luobaheamit ledje buhtadasa haga, ja eai guoskan vuovdái mii lei eatnamis. 1820-jagiin váldo datte nu gohc1oduvvon "1820-klausula" vuod1ul, njuolggadusat eanagirjjiide ahte háhkkis galggai leat vuosttasvuoigatvuohta364 vuovdái dálloatnui eanagirjec1állon eatnamis. Vuovddi mii ii dárbbas1uvvui gokc1at dállodárbbu, galge eiseválddit sáhttit c1ujuhit earáide. 1775-cealkámus1a njuolggadusat buhtadasa haga luobahit eatnamiid molsojuvvo eanavuovdima mearrádusain geassemánu 22. b. 1863 lágas "Luohpat Stáhta Eanamiid Finnmárkku Eanaguovllus". Dán § 3 man1imus1lad1d1asa mielde galge "Eatnamat vuvdojuvvot oktan Vuvddiin". Lága § 9 mielde sáhtii datte eanaháldejas1365 dihto eavttuin ain oaz1z1ut sirdit opmodaga buhtadasa haga, muhto dás ii siskkildan sirdin eatnama vuovddi. Miessemánu 22. b. 1902 ja njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlágaid olis leat eatnamat álo luobahuvvon366 oktan vuvddiin. Stáhta mán1ggalágan geavahus eanaluobahemiin lea mielddisbuktán ahte leat mán1ggalágan vuovddit Finnmárkkus. Vuosttaz1ettiin sierra priváhta vuovddit priváhta eatnamiin. Lassin lea almmolas1 vuovdi eatnamiin mat leat sirdon priváhta olbmuide, mas muhtumin lea vuosttasvuoigatvuohta eanaeaiggáda ruovttudoallodárbui, go eará háve fas ii leat dákkár vuoigatvuohta. Stáhta lea muhtun priváhta eanaopmodagain367 "luvven" vuovddi ovdun eanaeaiggádii. Buot eanemus vuovddit Finnmárkkus leat datte almmolas1 vuovddit eatnamiin mat eai leat sirdon priváhta olbmuide, nuppiin sániiguin "stáhta matrikulerekeahtes eatnamat." Dán oktavuod1as ii leat árta guorahallat lagabui vuovddi man ovttaskas olbmuide lea sirdán, earret c1uoc1c1uhit ahte vuoigatvuohta dákkár vuovdái Finnmárkkus nugo riikkas mud1ui vuosttaz1ettiin gullá eanaeaiggádii. Lea baicce sakka stuorát beros1tupmi vihkkedallat báikegotti vuoigatvuod1a muorraávdnasiidda almmolas1 vuovddis, ja dalle vuohc1c1an vuovdái fylkka matrikulerekeahtes eatnamiin. Dán birra lea dál mearridan njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlága § 4:s c1uovvovac1c1at: "Stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin lea giliolbmuin vuoigatvuohta oaz1z1ut c1ujuhuvvot lastavuovddi boaldámus1s1an dálloatnui. Dát vuoigatvuohta ii galgga caggat eiseválddiid ráfáiduhttimis ollásit dahje belohahkii dákkár vuovddi." Eanavuovdinlága ovdabargguin lea eaktuduvvon ahte eai leat vuoigatvuod1at vuovdái Finnmárkkus NL 3-12-6 vuod1ul. (Geahc1a ovdabargguid lagat máinnas1eami 3.2.4. oasis.) Nugo fylkkas lea ovdánan dan ektui mo almmenneha geavaha, mo eiseválddit dán muddejit ja mo diggemearrádusat mat leat dahkkon muddema giehtagus1s1ama oktavuod1as, ferte maiddái c1uoc1c1uhit ahte ii oktage, ainjuo ii dál, sáhte gáibidit muorraávdnasiid dán Norgga Lága mearrádusa olis. Dát ii datte mearkkas1 ahte sáhttá eambo c1uoc1c1uhit ahte eanavuovdinlága § 4 bidjá ollislas1368 albmadeami ássiid muorraávnnasvuoigatvuod1as Finnmárkku matrikulerekeahtes eatnamiin. Danne lea árta vihkkedallat leago ássiin viidát vuoigatvuohta go láhka cealká. Jearas1ii omd. "giliolbmuid hárrái", namalassii geat gulas1edje § 4 mielde, leago sis vuoigatvuohta muorraávdnasiidda nugo dát cealká ja jearas1iige leago dihto giliolbmojoavkkuin, dihto báikegottiin dahje eanadoalliin dákkár dilli. c1uvgen dihte leatgo dát c1uoggát dál gustojeaddji riekti, orru fertemin geahc1adit ovddes1 áiggiid riektedilálas1vuod1a ja válddahit hui vud1olac1c1at riekteovddideami váldosárgosiid gitta dássáz1ii. Dát lea dagahan ahte muorraávdnasiid vuoigatvuod1a c1ilgehus lea gártan viehka viiddis 3. kapihttala eará fáttáid ektui. Ovdanbuktima ferte dán mad1e c1ilget go vuovdedoalu muddemiin áiggiid c1ad1a lea leamas1 erenoamás1 sadji stáhta válddalastimis369 Finnmárkkus, nu ahte muorraávdnasiid vuoigatvuod1as lea erenoamás1 prinsihpalas1 beros1tupmi Riektejoavkku c1ielggadeapmái. Joavku galgá de 3.2.2. oasis válddahit riekteovddideami kronologalac1c1at dan rájes go eiseválddit 1700-logu gaskamuttus seaguhis1gohte iez1aset Finnmárkku vuovdeatnui, ovdalgo 3.2.3. oasis galgat lagabui geahc1adat eanavuovdinlága § 4 sisdoalu. 3.2.4. oasis galgat geahc1c1alit vástidit man olu dát mearrádus dávista ovddes1 áiggiid riektedilálas1vuod1a ja riekteovdáneami. Mud1ui jearrat 3.2.5. oasis leatgo sierra priváhtarievttálas1 vud1d1osin sierravuoigatvuod1at muorraávdnasiidda Finnmárkkus, ja 3.2.6 oasis máinnas1uvvo ássiid vuoigatvuod1aid riektesuodjalusas. Mud1ui sáhttá namuhit ahte boazosápmelac1c1ain geassemánu 9. b. 1978 boazodoallolága nr. 49 § 9 c1uo. 4, buo. § 13 olis, lea erenoamas1 vuoigatvuohta muorraávdnasiidda mii adnojuvvo lea boazodoallovuoigatvuod1a oassin. Dát vuoigatvuohta galgá lagabui máinnas1uvvot 3.17.7 oasis boazosápmelac1c1aid vuoigatvuohta boaldenmuoraide ja muorraávdnasiidda. 3.2.2 Historjjálas1 ovdáneami várddus 3.2.2.1 Dilálas1vuod1at sullii 1750 rádjai Unnán sihkkaris gáldut leat mo geavahit vuvddiid ja eiseválddiid oaidnu vuvddiide Finnmárkkus ovdal go sullii 1750 ledje vuosttas oppalas1 muddemat vuovddi geavaheames. Datte sáhtás1ii dihto konklus1uvnnaid bidjat mo navdo ferten leat leamas1. Ahte ássit atne vuvddiid viessohirssain, eará ávdnasin ja muorran, illá dárbbas1a lagabui duod1as1tit. Muorraávdnasiid viec1c1ai dárbbu mielde lunddolac1c1at lagas vuvddiin, ja mud1ui c1ájeha datge ahte eiseválddit 1750-jagiin fertejedje álggahit muddejeaddji mearrádusaid, ja c1ájeha ahte giliolbmot ledje atnán vuvddiid dan rádjai. Eat died1e leatgo eiseválddit ovdal 1750 bidjan giliássiide gárz1z1ádusaid370 dahje divadiid vuovddi atnimii. Gitta dien áigái ferte ná sáhttit konkluderet ahte giliássit almmá almmolas1vuod1a hehttema haga leat atnán Finnmárkku vuvddiid huksenávnnasteapmái ja boaldenmuoraide. Třnnesen máinnas1a s. 82 ráfáiduhttima371 Ákn1ovági372 dikkis 1693:s "K.M. Almennet ja Vuovdi doppe Álttá Diggebáikkis" man atná "c1ielga ovdamearkan mied1iheapmái373 ahte giliássiin lei vuoigatvuohta váldit muoraid maid dárbbas1edje dállodollui". Ráfáiduhttin gieldá oppalac1c1at murret Álttá-vuovddis, ja murremii ferte leat "alla Eiseválddi Lohpi", muhto dás lea c1ielgasit spiehkastuvvon "seamma Diggebáikki Ássit sáhttet váldit dállodárbui". Seamma siiddus máinnas1a diggevihtan374 Álttás 1744 gaz1aldahkii mo "Álttá vuovddi ovdal su bálvaleami áiggi leat atnán", ahte "Álbmot oaz1z1u murret juohkehac1c1a dárbui Álttá Vuovddis almmá jearakeahttá Cammer Collegi Ordre:s". Lassin c1ujuhuvvo s. 83 Major Schnitler dutkanbeavdegirjjiide375 1745 mas oassálastit376 válddahedje buot vuvddiid Álttás ja lasihedje: "Dát Vuovddit leat Almennehat, man Gielddaássit iez1a atnet, dárbbu mielde atnet Viesuid, Fatnasiid, ja Áirruid ávnnasin, Luosaide, Rusttegiidda Jogas; Áiddiide dahje muohtaáiddiide áidot Bealdduid ja Gittiid: dán Almenneha atnet Gielddaássiit oktasac1c1at, ja Vuovddit eai leat sierra juhkkojuvvon Dáluid mielde." 3.2.2.2 Riektedilli sullii 1750 ja c1uovvovas1 jagiid 1750 man1n1il leat hui viiddis historjjálas1 gáldoávdnasat mo Gonagas seaguhii iez1as ássiid vuvddiid ávkkástallama muddemis ja rád1d1emis Finnmárkkus. Dát gáldut lea roggon belohahkii diggeás1s1iin 1800-logu man1imus1beales ja man1n1il, ja belohahkii girjec1álliin geat leat meannudan vuovderievtti Finnmárkkus. Lassin 3.2.1. oasis Knut Spilling:a ja Sverre Třnnesen:a namuhuvvon bargguide, c1ujuhuvvo alimusriekteadvokáhta Otto Jebens:a artihkkalii "Samenes land - en rettslig realitet", mii lea ilbman sierradeaddileapmin Riektediehtaga áigec1állagii 1982, s. 667 c1uo. Vuosttas dovddus muddejeaddji mearrádusat oppalac1c1at mearriduvvojedje gonagaslas1 geaskkuin od1d1ajagemánu 31. b. ja golggotmánu 31. b. 1753. Goappas1agat Spilling:a girjjis s. 4-6 ja gustojit vuovdái Álttás. Vuovdi namuhuvvo geaskkuin "min Finnmárkku gullevas1 Álttá Vuovdi". Died1ihuvvo ahte báikkuid377 lea bearehaga c1uhppon ja bahás giehtagus1s1on, ja daddjo "min ráhkis ja oskkáldas Ássiide buorrin" ferte seailluhit vuovddi. Dáinna ulbmiliin lea vuosttas geaskkus ee. mearridan ahte beazit eai galgga c1ullot c1ujuheami haga, ja eará gohc1c1osat fas dáhttot c1ujuhit maiddái sogiid ja eará muoraid, sihke boaldámus1s1an ja eará geavaheapmái. Gohccái ja c1ujuheapmái nammaduvvui gonagaslas1 vuovdefáldi. Geaskkuid veagas muddii gonagasváldi Álttá vuovddi nannosit. Vástideaddji almenneha anu ii leat dovddus almennetvuvddiin eará osiin riikkas mudden, earret Báidára378 ja Sáláha379 almennehis Nordlánddas. Sullii 1750:s mearriduvvuige galgat gáibiduvvot sierradivat380, namalassii erenoamás1 divat, Áltta hirssaid njeaidit. (Juovlamánu 7.b. 1748, guovvamánu 7.b. 1750 ja guovvamánu 27.b. 1753 geaskkut, geahc1a Třnnesen:a s. 84 ja Spilling:a s. 3 ja 89.) Reantogámmára guovvamánu 27.b. 1753 c1állosis mearriduvvui dát guhtanuppelogátoassái hirssa árvvus. Dán áiggis ii lean datte dákkár sierradivat mihkkege vearditmeahttumiid381 Álttá vuovdái. Seamma sturrosas1 sierradivat lei 1740-jagiin, vearromearrádusa láhkavuod1uin, Báidára ja Sáláha allmenneha gohc1uin, ja guovvamánu 17. b. 1777 ggl. cea. viiddiduvvui divatmáksima geatnegasvuohta gustot buot Nordlándda ámtta almennehiidda. Dasto álggahuvvui 1740-jagiin, dátge vearromearrádusa382 láhkavuod1uin, sierradivat vuovdinmuoraid guhtanuppelogátoasis Mátta-Norgga almennehiin. Ná geahc1c1alii Gonagas oamastit buvttadusa allmennetvuvddiin mii ii mannan duhtadit geavahanvuoigaduvvomiid dárbbu NL 3-12-6 olis. (Dákko c1ujuhuvvo Nordlándda dáfus Taranger:i: "Fremstilling af de Haalogandske Almenningers rettslige stilling" (1892) ja Jebens: "Refleksjoner om almenningene i Haalogaland", go fas Mátta-Norgga dáfus c1ujuhuvvo Meinich-Olsen: "Norsk Almenningsrett" (1928) s. 71 ja Solnřrdal: "Rettleiing i Almenningslćren" (1958) s. 125 c1uo.) Dienas dihte ii sáhte gal leat leamas1 nu movttiidahtti sierradivada gáibidis1goahtit Álttá vuovdái, ja eai oruge báhkkoduvvon áddejumit main vuhtto dát dahkkon álbmoga váilevas1 vuoigatvuod1a eavttuin. Orru baicce dáppe nugo Nordlánddasge álggahuvvon, daningo áigumus1 lea ahte almennet várrogasat geavaha vuovddi ja máksit meahccebearráigeahc1c1ama goluid. Dás sáhttá ee. c1ujuhit ahte dalá váldoámtamánni Troandimis, Fieldsted, gii ovdal lea leamas1 ámtamánni Finnmárkkus, golggotmánu 24. b. 1788 julggas1ii c1uovvovac1c1a Křbenhámmana reantogámmárii: (Julggas1tus lea ee. bájuhuvvon Třnnesen:s s. 84-85 ja Taranger:s l.c. s. 27.) "In sáhte almmatge goassige atnit dáid eatnamiid meahccevearu dán anus (Nordlándda ja Finmárkku) ruhtadan objeaktan, danin go dat lea beali menddo uhccán; muhto lea váldán vuovddi seailluheami dihte, namalassii hirbmat uhca riektemearrádusas1, mii leat mearriduvvon murremii ja dán oaz1z1u bearráigeahc1c1i, gii danne dasa bálkáhuvvo. Bearráigeahc1c1i, dahje nugo lea Finnmárkkus, meahccefáldi, c1ujuha juohkehaz1z1ii gii anistuvvo murret ja máksá vuovdevearus, báikki vuovddis, gos son galgá murret. Jus dál bearráigeahc1c1i lea, nugo son berre lea, fuolalas1 ja rehálas1, de goziha son juohke báikki, gosa son lea c1ujuhan ja váidá sin sáhkuin geat juogo lea murren eambo go berrejit dahje c1ujukeahtes sajiin. Dát ortnet lea meahccevearuid áigga, almmá dan haga, man uhccán dal livc1c1ii, gárttas1ii mealgat vuolláibáza." Finnmárkkus lei gal Gonagas vuohc1c1an beros1tan láhc1it dilálas1vuod1aid nu ahte ássit ja ealáhusat ahtanus1s1et. Gálduin orru ovdanboahtimin ahte go seaguhii iez1as nu sakka Álttá vuovddi geavahussii, lei danin go dát fertii sihkkarastot, ii dus1s1e dan gili álbmogii, muhto olles Oarje-Finnmárkui. Nu lei Gonagas ovdal 1750 rád1d1en dán vuovddi ovdun earáide go giliássiide. Nugo Třnnesen c1ujuha s. 82 addui cuon1ománu 25.b. 1702 gávpemearrádusa olis gávpeolbmáide rittus (Compagniet) lohpi huksenhirssaide Álttá vuovddis sin "Gávpeviesuide ja Vuovdinvisttiide". Hirssaid váldima galggai ámtamánni c1ujuhit ja buhtaduvvot Gonagassii. Od1d1ajagemánu 31. b. 1753 geaskkus c1uovvu ahte dán c1uoggá gávpemearrádus ain galgá gustot. Třnnesen namuha maiddái s. 81 ahte olbmot Hámmárfeasttas 1742:s oz1z1o reantogámmára mied1áhusa viez1z1at hirssaid Álttás ja ahte 1744 Reantogámmárgeaskku olis addui oppalas1 lohpi girkuide ja geafes ássiide Oarje-Finnmárkus "dál nugo ovdal" viez1z1at hirssa ja fielluid Álttá vuovddis. Třnnesen cealká s. 85 ahte son jagiin ovdal 1775 ii leat gávdnan mearrádusa, ii guovddás1- iige báikehálddahusas, mii Finnmárkkus gusto earágo Álttá vuovdái. Ovddabealde namuhuvvon gonagasválddi meassamat orrut danne dus1s1e guoskan dán vuovdái. Ávdnasat mat dás lea válddahallon eai sáhte Riektejoavkku oaivila mielde adnot doarvái vud1d1osin konklus1uvdnii maid stáhtahálddahus man1n1il lea báhkkodan, ee. 3.2.2.6. oasis rád1d1ehusadvokáhta máinnas1uvvon miessemánu 18.b. 1864 c1állagis; ahte Gonagas 1753:s lei dovddahan olles ja gárz1z1okeahtes383 vuoigatvuod1a sihke Álttá ja olles Finnmárkku vuvddiide. Ovdal dán áigge ii oru gonagasváldi addán makkárge gildosa giliássiid murremii, ja 1753-geaskku mearrádusat orrut ain báikegoddái eaktudeamen geavahanvuogasvuod1a. Dás addojit geavaheapmái dus1s1e muddejeaddji mearrádusat, dása gulli geatnegasvuod1a dohkkehit dan c1ujuhit c1uohppat beziid. Almmatge ferte mihttet ahte Gonagas dákko rád1d1ii mealgat eanet Álttá vuovddi go dábálac1c1at dagai Mátta-Norgga vuvddiin. Mátta-Norggas váidaledje muhtumin boanddat Gonagasa rád1d1ejumi go oaivvildedje su muddemat gárz1z1idedje sin almenneha geavahanvuoigatvuod1a. Dákkár váidalusat eai leat min died1u mielde leamas1 Álttás. Dás ferte datte leat c1ielggas ahte dása ledje eavttut hui guovtteláganat. Máddin lei 1750-jagiin almennetinstituhtta nannosit vuod1d1uduvvon mán1ga c1uohte jagi ovdal, ja giliolbmuid ja Gonagasa ávkkástallan almennehiin lei dahkkon dávistettiin láhkamearrádusaide mat dábálac1c1at mearkkas1edje seammago boares dáz1a lágaid áigge. Danne ledje geavahanriektelac1c1at384 cieggan dolos1 áiggi rájes dihto giliide ja dáin ledje boanddat geain ledje árbevierut ja doarvái did1olas1vuohta385 ja fápmu giehtagus1s1at ja gozihit vuoigatvuod1aideaset allmennehiin. Álttás ii oru baicce leat leamas1 vástideaddji geavahanriektelac1c1aid ráddjen vuovdái dallego Gonagas álggii muddet geavaheami. Vuovdi iige dárbbas1uvvon dus1s1e Álttá ássamii, muhto maiddái eambo boaittobeali, báljes riddoguovlluide. Go eai lean mallosge vástideaddji ráddjejuvvon murrenriektelac1c1at386 nugo Mátta-Norggas, c1uozai dat lunddolac1c1at Álttá vuovdái mealgat eanet go olusat atnigohte vuovddi. Go ná lei, de lei áddemis ahte gonagasváldi gávnnahii dáppe fertejit eará láhkamearrádusat go mat c1uvvo Norgga Láhka 1687 njuolggadusain ja man1it mearrádusain almennehiid birra riikkas mud1ui. 3.2.2.3 1775-cealkámus1a §§ 4 ja 5 ja 1775 riektedilli Ássiid muorraávnnasanu eai leat nappo nu go diehtit eiseválddit goassige biehttalan ovdal 1775, ja ferte navdot ahte ii lean oaivil váldit ássiin vuoigatvuod1aid go miessemánu 27. b. 1775 eanac1ujuhancealkámus1a §§ 4 ja 5 olis bohte mearrádusat vuovddi hárrái mat siskkildedje olles Finnmárkui: (Geahc1a vel Třnnesen:a s. 208 c1uo, buo. s. 134.) "§ 4. Gos lea Soahke-Vuovdi, mearriduvvo dat dihto Giliide, mat dan dárbbas1it, almmatge ahte dáid Giliid Ássit eai ies1rád1álac1c1at gávppas1 Vuvddiin, muhto maid dárbbas1it, oz1z1ot heivvolac1c1at lobi Ámtamánnis, gii dan sidjiide diktá c1ujuhuvvot." "§ 5. Datte gullá Gonagassii c1ujuhit Beahce- ja GuossaVuovdi...." Mealgat beros1tahtti muorraávdnasiid vuoigatvuod1aide Finnmárkkus, lea maiddái geassemánu 8. b. 1775 eanamihtidannjuolggadusa387 mearrádus (man Třnnesen geardduha s. 392 c1uo.) § 15: "Lastavuovdi mii adno Boaldámus1s1an ja gávdno eanas1 riikka Vuotnabad1ain, galgá Eanamihtideaddji388 válddahit ja c1ujuhit dihto Gillái, mii dan dárbbas1a vai ássá bures. Seamma galgá son juohkit dihto Gaskkaid daid heivvolas1 lagas Ássiide, gos sáhttet c1ohkket Boaldenmuoraid ja Rihkiid389, ii galgga oktage geas lea Muorrac1uohpahat dan geavahit." Sáhttá orrut veahá eahpec1ielggas makkár vuoigatvuod1a § 4:s oaivvilda gili "ássiide" lastavuovdái. Mearrádusa báhkkodanvugiin, ja jus dán geahc1c1á ovttas § 5:in, orru datte vuod1d1un navdit giliássiide lea jurddas1uvvon agibeaivái390 ja sierra lastavuovdái geavahanvuoigatvuohta. Go veardida dan eanamihtidannjuolggadusa § 15:in, orru dasa lassin § 4 geahc1c1aleamen geografalac1c1at muddet numo oalát vástidivc1c1ii dálá geavahandilálas1vuod1aide, ja mii dávistivc1c1ii mealgadii dasa mii gusto almennetvuvddiide máddelat Norggas. Gilit galget rievttálas1 vud1d1osin sáhttit sihkkarastit vuoigatvuod1a báikkálas1 lastavuovdái. Eanamihtidannjuolggadusa mearrádus ii c1uvvojuvvo datte goassige, ja lastavuovdegaskkaid geavahanriektelac1c1at eai mearriduvvon danne. Sáhttá maiddái leat árta guorahallat makkár vuoigatvuohta Gonagasas lei goahccevuovdái § 5 olis. Cealkámus1 ii dovddat mied1iheamen álbmogii goahccevuovdái geavahanvuoigatvuod1a, ja ferte juohke dáfus leat c1ielggas ahte lei áigga sihkkarastit Gonagassii goahccevuovdái eanet vuoigatvuod1a go lastavuovdái. Goahccevuovdi galggai seammago "Gonagaslas1 Rehkegis láigohuvvon Hearvásvuod1at Njuorjobivddus, Monnemis ja Uvjemis ja dakkáriin, dihto Ávdin ja huksenkeahtes Sajiin" § 5 olis gullat Gonagassii "nugo dássáz1ii". Třnnesen mihtte s. 141 ahte dát ii leat dáhpedorpmis, muhto ahte mearrádus mearkkas1a c1oahkkáigeasu: "buot vuoigatvuod1ain Finnmárkoalmennehiin maidda Gonagas ovdal lei oz1z1on rud1alas1 vuoittu láigoheami ja vearu olis. Ja Fieldsted c1ilge reantogámmára c1ielgasit leat evttohan beahcevuovdi ii galgga leat mielde eanajuolludeamis, go lea c1uvvon prinsihpa ahte Gonagas ii galgga massit iez1as eahpevissis sisaboad1uid." Třnnesen:a ovdanbuktimis dás orru govttolas1 navdit ahte okta ágga goahccevuovddi váras1upmái lei go dás ledje "eahpevissis" sisaboad1ut. Lassin vel ferte Finnmárkku dili dáfus ovddiduvvot ahte lei unnán heivvolaz1z1an bidjat goahccevuovddi dus1s1e ássiide gilis gos vuovdi lei. Maiddái olbmot vuovddehis giliin dárbbas1edje huksenávdnasiid, ja nugo c1ujuhuvvon 3.2.2.2. oasis lei Gonagas hálden Álttá vuovddi dákkár dárbbuid gokc1ama dihte. Nu orrutge leamen buorit árttat manin gonagasváldi dákkár ulbmiliid geaz1il dáhtui rád1d1et Finnmárkku goahccevuvddiid. 1775-cealkámus1, ja 1753-geaskkutge, leat man1it áiggis deattuhuvvon sakka Finnmárkku vuovddi vuoigatvuod1a árvvos1talladettiin. Sihke eiseválddit, juridihkalas1 girjec1állit ja duopmostuolut leat stáhta ja ássiid vuoigatvuod1aid árvvos1taladettiin bidjan geaskkuid ja cealkámus1aid vuod1d1un, maid Třnnesen ja Jebens rievttuid391 leaba moaitán. Ii sáhte leat áibbas riekta atnit dáid njuolggadusaid álgovuolggalaz1z1an giliolbmuid vuoigatvuhtii ja lohpái atnit vuvddiid Finnmárkkus, danne go olbmot juo dalle ledje ássan doppe ja atnán vuvddiid hui guhkes áiggi. Dát guoská erenoamáz1it sápmelac1c1aide, go ee. mearrasápmelac1c1at ledje viidát geavahan vuvddiid vuotnabad1ain, muhto 1750:s ledje maiddái dáz1at ássan doppe mán1ggaid c1ud1iid jagiid ja atnán muoraid viesuide ja boaldámus1s1an. Eai sápmelac1c1at, eaige dáz1at ja eaige earát geat ássagohte Finnmárkui sáhte jurddas1an erenoamáz1it formálalas1 láhkavuod1u go válde eatnamiid iez1aset háldui ássansadjin ja atnigohte meahci ja vuovddi. Nu guhká go ii lean valljevátni392 ja eai c1uoz1z1ilan beros1tusriiddut393 gaskal ássiid gaskaneaset dahje gaskal ássiid ja gonagasválddi, ii lean vuoigatvuod1avuod1u gaz1aldat ássiid geavaheames ja vuoigatvuod1ain áigeguovdil, iige nu miellagiddevas1. Mo dal les1 geavaheami álgovuolggalas1 riektevuod1us dahje dan váili, sáhtás1ii dalle dadjat ahte ássiid guhkes áiggi áibbas dárbbas1las1 atnu, lei cieggan dalle go gonagasváldi seaguhii iez1as vuvddiid ávkkástallamii. Danne ferte bidjat vuod1d1un ahte gustui oalle geaz1ehis394 vuoigatvuohta ássiide háhkat dárbbas1las1 muorraávdnasiid. Gonagasválddi bahkken almenneha geavaheapmái ferte atnit ovddes1 lud1olas1 ja bearráigeahc1akeahtes geavaheami ráddjemin ja muddemin. Rád1d1ejumi man Gonagas válddii háldosis Finnmárkku vuvddiide 1700-logus, ferte adnot giliolbmuid od1d1a rád1d1ejupmin ja mii joatkas1uvai, muhto dál ráddjejuvvon ja bearráigehc1c1on vuoigatvuohtan ja geavahussan. 1753-geaskkut ja 1775-cealkámus1 leat dehálas1 lávkkit stáhtaválddi ja álbmoga gaskasas1 ovdáneamis Finnmárkku vuvddiid ávkkástallamis, muhto ii mávsse mangeláhkai ahte leat riekteovddideami man1imus1lávkkit. 3.2.2.4 Ovdáneapmi man1n1il 1775 Giliolbmot jotke ain man1n1il 1775 murret Álttávuovddis, maiddái hirssaid huksemii, c1ujuheami ja divatmávssu olis. Ámtamánni Wedel Jarlsberg c1állagis fáldái Aarestrup:i miessemánu 28. b. 1814:s c1uoz1z1u : (Spilling:a bájuheapmi s. 17.) "Dássáz1ii lea, earret muhtun Sajiin, Álttá Vuovdi hui ráfáiduhtton, mas sáhttá ain mán1ga Jagi addit Gieldda Ássiide dárbbas1las1 Boaldin-ja HuksenHirssa go ii c1ujut menddo olu dahje juoge stuorra Murremiidda, Prinsihpa maid lean c1uvvon lea Juohkehac1c1a ektui fuolahan amas ii Vuovdi vahágahtto, hárve lea Dábálas1 olbmui biehttaluvvon Hirsadárbu Ássanvistái dahje Návehii, Fatnasii j.d., muhto baicce ii leat álo Gávpeolbmuid Gáibádus devdon, belohahkii danne go sin Viesuide gáibiduvvo, ii dus1s1e stuorra muhto maid eambo Hirsa ja danin go dávjá fertejit navdit sin nagadit háhkat iez1aset dárbui Ávdnasiid eará sajis. Juohke Jagi ráhkaduvvo Rehketdoallu sisaboahtán Sierradivat, mii, oktan Mildosiiguin /: c1állon ja Meahccefálddi c1ujuhusa-Lihput /: ja oktan Sierradivadiin dolvon Fáldái." Aarestrup c1állá seamma beaivvi leansmánnái P. Jonsen Strand: (Spilling:a bájuheapmi s. 18.) "Daid Eavttuin mat lea vuod1d1uduvvon c1uovvu Ámtta c1állagis beaiváduvvon Otná Beaivái áigu Leansmánni Diggemátkkistis c1ujuhit Sutnje Hirssa j.e. Álttá Vuovddis, Ovdanbuktimiin stipuleren Sierradivadiin, Geasa Beavdegirji dasa gulli Mildosiiguin dás ovddiduvvo." Gitta 1800-logu gaskamuddui ii oru leamen celkon miige eiseválddiid beales ahte stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta vuovdái, ii Álttás iige Finnmárkkus mud1ui, leamen dákkárin ahte ii gud1d1o geavahanvuoigatvuohta buohkaide. Gitta dien áigái lea eiseválddiid namahus Finnmárkku vuvddiide mán1ggalágan, sihke guovddás1 ja báikkálas1 eiseválddiid beales. Nugo namuhuvvo 3.2.2.2. oasis, daddjo 1753-geaskkuin "Min doppe Finnmárku gullevas1 Álttá Vuovddi birra". Suoidnemánu 4. b. 1801 pro memorias evttohuvvo lasihit murrensierradivada "Ámtta gonagaslas1 Almennehiin". Golggotmánu 29. b. 1808 plakáhtas addojit njuolggadusat "gonagaslas1 Vuovddi Meannudeames Hámmarfeastta Gielddas". Rád1d1ehusa c1akc1amánnu 20.b. 1817 cealkámus1as mearriduvvo maid galgá máksit395 "go murre Stáhtii gullevas1 Vuvddiin Finnmárkku Fálddis". Suoidnemánu 10. b. 1825 njuolggadusain mearriduvvo Álttá Almennetvuovddi njuolggadusat." Stáhta Opmodagaid válddahusas" 1825/1826 c1uoz1z1u ahte "Duohta Finnmárkkus" ferte buot earret matrikulerekeahtes eatnamiid "viidát gohc1odit Almennehin", ja Álttá vuovdi gohc1oduvvo "Alten Almennet". Borgemánu 14. b. 1837 njuolggadusain vuovddi geavahettiin Riehppovuonas396 Hámmárfeastta Gielddas c1uoz1z1u § 1:s ahte "ii oktage galgga almennehis laggut soahkebesiid." Mud1ui lea miessemánu 5. b. 1845, golggotmánu 21. b. 1854 ja skábmamánu 11.b. 1859 addon njuolggadusat mo atnit "Stáhta gullevas1 Vuovddi Álttá Fálddis". "Finnmárkku Almennehat" máinnas1uvvojit maiddái Od. prp. nr. 21 1848:s heaittihit borgemánu 20. b. 1821 lága § 38 gildosa vuovdit almennehiid: Eai leat datte viz1z1on died1ut dán birra danin go dat "gárte dárkot eará Oaivila ja meannuduvvot eará Njuolggadusaid bokte go Almennehiid mat dábálac1c1at gullet Stáhtii". "Eará" njuolggadusain namuhuvvo ee. 1775-cealkámus1 ja daddjo ahte easka dán olis s1attai "Ies1eaiggátopmodat397 váldot atnui Finnmárkkus", go mud1ui Finnmárkkus "juhkkojuvvon vuoittuid ektui gártet ... dárkot Almennehin." Namuhuvvo vel ahte "Vuvddiid Murren sáhttá dus1s1e dáhpáhuvvat c1ujuhusain" ja daddjo ahte "lassin dán Geavahanriektái mii gullá bissovas1 Ássiide oktasas1 Duovdagiidda de ferte maid mearkkas1it Vuoigatvuod1a, ee. Vuvddiid Murremii" mii boazosápmelac1c1ain lea. Murrenlohpi máinnas1uvvo nappo proposis1uvnnas geavahanvuoigatvuohtan allmennehis, ja rievddalmas njuolggadusat Finnmárkkus, ee. geatnegasvuod1ain gierdat c1ujuheami, eai leatge dalle veaháge caggan geavaheames dákkár namahusa. Stáhtahálddahus oac1c1uige easka man1n1il dan oaivila ahte c1ujuhanortnet398 murremii hehtte murrenvuoigatvuod1a, buo. 3.2.2.6. oasi. Ahte allmennehat Finnmárkkus nugo mihttejuvvon proposis1uvnnas, meannuduvvojit eará njuolggadusaid mielde go dat mat dábálac1c1at guske stáhtaalmennehiidda, lea gal duohta. Man1imus1 namuhuvvon njuolggadusat eai biddjon mange láhkai vuod1d1un dahje adnojuvvojedje go gonagasváldi 1700-logus seaguhii iez1as Álttá vuovddi atnui. Vuovddi hálddas1eapmi láhkavuod1d1uduvvui 1753-geaskkuin ja 1775-cealkámus1as, go fas NL 3-12-6 mearrádus murrema hárrái allmennehis ii oru leat leamas1 anus. Mud1ui ásahuvvo eanadoalut ja eanadoallodili ortnegat 1775-cealkámus1a olis ja eaige NL 3-12-4, 7 ja 8 njuolggadusain. Baicce lea veavttasteapmi go proposis1uvnnas daddjo ahte Finnmárkku allmennehiin sáhttá dus1s1e murret c1ujuhemiin. c1ujuheapmi lei gal bákkolas1 31. golggotmánu 1753-geaskku ja 1775-cealkámus1a § 4 olis, muhto dát ii doahttaluvvon ollásit. 1848:s, go proposis1uvdna ilmmai, ii oru c1ujuheapmi leat leamas1 váldon atnui eará sajiin go Álttás ja vel doppe mearridii ámtamánni ahte "Boaldenmuoraid maid Álttá-Dálbmeluovttá Gieldda Ássit fertejit sin Dárbui" spiehkastuvvo c1ujuheamis, suoidnemánu 10. b. 1825 geavahannjuolggadusaid olis. Miessemánu 5. b. 1845 njuolggadusain máhcahuvvui datte c1ujuhangeatnegasvuohta guoskat vel giliássiid murremii Álttás. Mud1ui ii lean c1ujuheapmi bákkolaz1z1an ii golggotmánu 29. b. 1808 plakáhtain Hámmárfeastta vuvddiide, ii ge borgemánu 14. b. 1837 njuolggadusain Riehppovuona vuvddiide, iige c1akc1amánu 1. b. 1857 njuolggadusain Várjjaga fálddi lastavuvddiide. Porsán1ggu vuvddiide s1attai c1ujuheapmi baicce bákkolaz1z1an ámtamánni golggotmánu 6. b. 1859 njuolggadusain. Oppalas1 njuolggadusat main gáibiduvvo c1ujuheapmi eai datte addon fylkka hárrái ovdalgo cuon1ománu 23. b. 1874. Proposis1uvdna ii guoskkat mud1ui ahte gáibiduvvui sierradivat murremii Finnmárkkus, go várra ii lean dán áigumus1. Nugo namahuvvo 3.2.2.2. oasis mearriduvvui 1753:s ahte hirssamurremis Álttás galggai sierradivada máksit guhtanuppelogátosiin hirssa árvvus. Reantogámmára suoidnemánu 4. b. 1801 promemorian (Buo. Spilling:s s.14-16, geahc1a maiddái Třnnesen:s s. 211-212.) bivdo ámtamánni evttohit njuolggadusaid lasihit sierradivada vuovdái "olles Ámttas", ja deattuhuvvo maiddái ahte muorraávdnasiid ferte meros1tit dohkálas1 hattiide danin go dán sáhttá atnit "daid Háviin go muhtumii juolluduvvo Murren" ii leat vuoigaduvvon dása vaikko mávsses1ge sierradivada. Nugo Třnnesen c1ujuha s. 211 eaktuduvvo dás ahte Finnmárkkus lea joavku mas lea vuoigatvuohta murret dus1s1e go mákso sierradivat, ja earát fas fertejit máksit hirssa olles árvvu. 3.2.2.2.oasis leage namahuvvon ahte 1740-jagiid rájes gustui vuovdinmuorrasierradivada njuolggadus gonagasalmennehiin máddelat Norggas. Suoidnemánu 1. b. 1816 vearrolága § 3 nr. 2:s mearriduvvui datte ahte galggai máksit ávdnasiid olles árvvu murremis go addá earáide go "guoski eanaláigolaz1z1ii", ja sin murremisge jus sii oz1z1ot murret "lasi go láhka vuod1d1uda". Murrensierradivat loahpahuvvui dán man1n1il máttaduoddara almennehiin. Finnmárkkus ja Nordlánddas addojuvvo árvomeros1tallama399 njuolggadusat rád1d1ehusa 20. b. c1akc1amánnu 1817 ja golggotmánu 14. b. 1818 cealkámus1ain. Finnmárkkus orru datte leat leamas1 hálbbit divadat go ávdnasa árvu lei, dánge man1n1il. (Geahc1a Spilling:a geardduhuvvon dokumeanttain, buo. Třnnesen:a s. 211-213ge.) Třnnesen mihtte s. 212 ahte eiseválddiid geavat dán c1uoggás ovdanbuktá girjás gova ja c1ujuha ahte nu man1n1it go 1858:s ii gostige mákson Finnmárkkus ávdnasa olles árvu vuovdehoavdda Barths vásáhusaid mielde. Sierradivada sturrodat molsas1uttai guovllus guvlui ja buot guovlluin ledje muorat maid ovddas ii mákson mihkkige. Třnnesena mielas c1ájeha dát ahte geavat lea ain jotkon nugo ovdal Finnmárkkus, ja ahte sierradivat máksui dus1s1e go lei dárbu vuovddi geaz1il. Su oaidnu orru soahpamin dasa mii báhkkoduvvo 3.2.2.6 oasis rád1d1ehusadvokáhta máinnas1uvvon miessemánu 18. b. 1864 válddahallamis. Cuo?ománu 23. b. 1874 dábálas1 njuolggadusain stáhta vuvddiid geavaheames Finnmárkkus, ja maiddái borgemánu 1. b. 1891 c1uovvu njuolggadusain, c1uoz1z1u § 6:s ahte departemeantta mearrádusain galgá beahceávdnasiid stáhta vuvddiin "Dábálac1c1at lonuhit dan Haddái, maid Konjunktuvrrat dagahit". § 10:s lea njuolggadus "Vuovdeávdnasiid hárrái, mii lea addon Mávssu haga ja Dállodollui nugo Boaldámus1s1ii." 3.2.2.5 Dilli sullii 1800-logu gaskamuttu Makkár vuoigatvuohta buohkain lea murret Finnmárkkus orru oppanassii unnán c1ilgejuvvon 1800-logu gaskamuttu. Ahte stáhta ámmátolbmuin muhtumin lea leamas1 veahá moivi ja eahpec1ielga gáttut ovdanboahtá ee. Finnmárkku fálddi juovlamánu 20. b. 1834 c1állagis maid Spilling geardduha s. 20: "... Juo ámtta, gonagaslas1 Norgga Rád1d1ehusa Ruhtadan-, Jus- ja Tuollodepartemeantta Borgemánnu 18. b. 1831 c1ál. Guovvamánnu 29. b. 1832 Gohc1c1uma olis, gohc1c1ojuvvui Sundi doallat Dárkkástus- ja Geahc1c1anbarggu buot Stáhta Almennetvuovddiin. Dán Gohc1c1uma ollas1uhttin ii leat dássáz1ii álggahuvvon. ... Mus lea datte lohpi geavahit Liibba gávnnahit mo Eahpidan mo berre fuolahit gaskaboddosas1 Geahc1u Guovllu Vuvddiin. Nugo ovdalas1 departemeantta ja Ámtta c1állon Njukc1amánu 10. b. 1832 Reivves gohc1oduvvo dát vuovdi Stáhta Almennetvuovdin, nugo maid lean c1állán, mas lean oaivvildan ahte Ássiin lea Vuoigatvuohta daid geavahit nugo soahpá Lága 3-12-6 buo. Cuo?ománu 16. b. 1734, c1akc1amánu 28. b. 1754, c1akc1amánu 17. b. 1791 ja c1akc1amánu 21. b. 1799 addon Geaskkun. Dát ii soaba baicce Ámtta Golggotmánu 22. b. 1827 c1állosii - man vuod1ul buot muorraávdnasat, mat eai c1ujuhuvvo ja máksojuvvo, galget Od1d1ajagemánu 31. b. ja Golggotmánu 31. b. 1753 2. addon ggl. Geaskkuin (mat eai gávdno Fálddis, eai ge Ámmátarkiivvas ja mas mun dalle in oppanassii died1e) leat lobiheapmin ja rán1gojuvvot - ja Miessemánu 10. b. 1829:s, dalle go ain navdo, ahte Sierradivat galgá máksot sihke Hirssaid ja Boaldámus1aid ovddas, ja man1it ainjuo Finansdepartemeantta bajábealde namuhuvvon Njukcamánu 10. b. 1832 c1állosis, galgá nuvttá, go Soagit váldojit. Dieid c1uoc1c1uhusaid geaz1il duosttan dáhttut bagadalli c1uvgehusa ja Erenoamáz1it álgo Mildosiid mat gullet 1753 Geaskkui." Golggotmánu 12. b. 1857 "Láhka mii sisdoallá Mearrádusaid Almennet-vuvdiin" (almennetláhka) ja geassemánu 22. b. 1863 "Láhka Vuovdedoaimmahaga birra" (vuovdeláhka) eai c1ilgen veahás1ge murrenvuoigatvuod1a gaz1aldaga álbmogii, ii Finnmárkku vuvddiin iige almennetvuvddiin riikkaosiin mud1ui. Dát ii lean datte áiggan, go lágaid ulbmil lei vuohc1c1an ordnet hálddas1eami ja muddet almennetvuvddiid geavaheami. Vaikko almennetlága § 6 ja vuovdelága §§ 56 ja 60 iez1aset surggiin, orrut dássideamen Finnmárkku vuvddiid ja dábálas1 almennetvuvddiin, ii sáhte dasa bidjat makkárge mearkkas1umi. Ii oktage láhka leat adnon hálddas1it ja muddet Finnmárkku vuvddiid, dát baicce lea, sihke ovdal ja man1n1il almennetlága ja vuovdelága, stáhta ámmát- ja virgeolbmot fylkkas fuolahan. 1800-logu áigge celke ámtamánnit Finnmárkkus moanaid njuolggadusaid muddet almmenneha murrema. Ovdal 1874 adde njuolggadusaid, main muhtumat jo leat namuhuvvon, sierra báikkálas1 vuovdeguovlluide, go fas cuon1ománu 23. b. 1874:s addojuvvo oktasas1 njuolggadusat olles ámtta vuvddiid. Dábálac1c1at ii namuhuvvo ies1gud1et njuolggadusaid láhkavuod1d1u, muhto miessemánu 5. b. 1845 njuolggadusain Álttá vuovdái lea celkon ahte ferte ohccot c1ujuheapmi "mii soahpá Miessemánu 27. b. 1775 ggl. Cea." Báikkálas1 njuolggadusaid sisdoalus sáhttá mud1ui namuhit ahte geassemánu 10. b. 1825 njuolggadusaid 2. c1uoggás Álttá Almennetvuovddi hárrái" daddjo: "Ahte ii ovttasge Guovllu Ássiin, geain lea iez1aset Atnu Sajiin ja lea Ruovttudoalu dárbui Boaldinmuorra, leat vuoigaduvvon Murret Boaldinmuora Almennetvuovddis." 5. c1uo. c1uoz1z1u : "Ahte ii ovttage amas dahje joavdelas olbmui addo lohpi c1uollat makkárge Muorraávdnasiid Almennetvuovddis ii alcces iige earáide, go buot murrema galget guovllu fásta ássit dahkat:" Borgemánu 14. b. 1837 njuolggadusain addon Riehppovuona Vuovddi hárrái Hámmárfeastta Gielddas lea 5. c1uo. celkon: "Buot geavaheapmi vuvddiin juhkkojuvvo dus1s1e gieldda fásta ja orru ássiide, muhto ii joavdelas mátkkálac1c1aide, geat danne juohke háve lobihus1s1et muorrameahcis." Miessemánu 5. b. 1845 njuolggadusain Álttá vuovddi dáfus galget "guoski Ovdagottit" ee. buktit cealkámus1a sin birra geat ohcet c1ujuheami ahte "ánssás1itgo doalahit c1ujuhusa" ja "Vuovdeávdnasiid Hivvodagas, mii berre c1ujuhuvvot juohkehaz1z1ii ja gos berre c1ujuhit." Dasto galgá ovdagoddi died1ihit lea go c1ujuheami ohcci "Gili Gielddaássi vai Vieris" ja leago jáhkkimis c1ujuheapmi anistuvvon"Iez1as Geavaheapmái dahje vuovdemassii". Njuolggadusaid 7. c1uo. c1uoz1z1u: "Go Ássiide Lágaid ja miessemánnu 27.b. 1775 ggl. Cealkámus1a § 4 ja 5 olis ii gula makkárge Geavahanvuoigatvuohta Stáhta Vuvddiide, earret geasa eiseválddit juhket háválassii, de gártá buot Murren Stáhta Vuvddiin, juogo almmá c1ujuhusa haga, dahje olggobealde dihto c1ujuhusa, de Eiseválddit váidet dán Suoladeapmin Vearrodahkkolága 19 Cap. mielde." Golggotmánu 21. b. 1854 ja skábmamánu 11. b. 1859 njuolggadusain Álttá vuvddiid hárrái ii daddjo mihkkege c1ujuheami geavahanvuoigatvuod1a dahje eavttuid birra, earret 1859-njuolggadusaid 11. c1uo.: " Muorraávdnasiid fievrrideapmi olggobeallái Álttá Dálbmeluovtta Báhpasuohkana ii leat dábálac1c1at lobálas1. Almmatge spiehkasta dás dihto Boaldámus1mearri jahkásac1c1at Hámmárfeastta Gávpogii Gielddastivrra Gáibádusa mielde." Dán mielde ii sáhte c1uoc1c1uhit ahte báikkálas1 ámmát- ja virgeolbmuin sullii 1800-logu gaskamuttu lei nana diehtu ahte eai árran400 geavahanvuoigatvuod1at almmolas1 vuvddiide Finnmárkkus. Báhkkodanvuohki miessemánu 5. b. 1845 njuolggadusaid 7.c1uo. orru datte c1ájeheamen ahte lea dán guvlui mannagoahtán. 3.2.2.6 Murren goahccevuovddis - rán1ggas1tanás1s1it jna. man1n1il 1850 Dávjá lea c1ielgasit leamas1 váttis stáhta virgeolbmuide oaz1z1ut ássiid c1uovvut vuovdegeavahannjuolggadusaid. Jagiin man1n1il 1850 ledjege olu c1ujut- ja mávssekeahtes sierradivadiid murrenrán1ggas1tusás1s1it, belohahkii stáhta ja belohahkii priváhta eatnamiin gos vuovdi gulai almmolas1vuhtii. Dás lei maiddái gaz1aldat geavahanvuoigatvuod1as vuovdái ja dan vejolas1 viidodahkii, go dás lei mearkkas1upmi rivttes rán1ggás1tanláhkavud1d1ui. Spilling máinnas1a mán1ga rán1ggás1tanduomu celkon vuollerivttiin, ja muhtun ás1s1it meannuduvvo guoddaleami401 man1n1il maiddái Alimusrievttis. Rt. 1853 s. 560 lea addon oanehis referáhta rán1ggas1tusás1s1is Álttá albmá vuostá, go c1ujuheami haga lei c1uollan guhtta beazi ja atnán daid fárppalávdnasiidda ja vuovdán dáid gávpeolbmái. Son ás1s1ehuvai402 vuollerievttis, go Rettstidende geardduheami mielde ee. ággadii: "ahte lei Almennetvuovdi, mas Ás1s1áskuhtton403 lei murren, ja ahte go lei náitalan ja ásaiduvvan Almmái fertii oaz1z1ut Vuoigatvuod1a Murret Boaldámus1a, ja earáge Vuovddis nugo ovdal dan báikkis, ja ahte son, go rihkui dán Vuoigatvuod1a ja murrii vuovdemassii, dus1s1e lei rihkkon crll. s. 22-5, mii ii láhkavuod1d1ut almmolas1 Sivahallama404". Alimusrievtti duomus datte ás1s1ás1kuhtton dubmejuvvui suoládeames guhtta beazi. Duomus c1uoz1z1u ee.: "Geassemánnu 3:át b. 1775 geaskkus:, §§ 4 ja 5, c1akc1am 30át b. 1817:s ja 13át Golggotm. 1818 Cea., ja. Suoidnemánu 1.b. 1816 Vearrol § 3, Nr. 2 olis, ii ollán su Geavahanvuoigatvuohta diekkár Muoraide, ja Vierru ii ge dagahan vuovdemassii. (Buo.. Riektec1. 1852:s, s. 174-176 lassi Preajudicátain)". Máinnas1eamistis duomu birra s. 212-213 c1állá Třnnesen, gii c1ielgasit lea logadan jienastanbeavdegirjji405, ahte Rettstidende referáhta ii leat áibbas vuogas. Son namuha ahte man1it referáhtain lea geardduhan vuosttasjienasteaddji oasi406 ahte gárttas1ii vuostálaga miessemánu 27. b. 1775 cealkámus1ain "ahte dárkot Vuovddi Finnmárkkus Dábálac1c1at Almennetvuovdin. Lea dus1s1e Soahkevuovdi, man galggai § 4 mielde diktit gullat Gili Dárbui, muhto Beahce- ja Guossavuovdi galggai § 5 olis c1ielgasit gullat Stáhtii". Třnnesen bájuha vel veahá assessora Aall jienasteames, gos c1uoz1z1u: "Ás1s1i duohtavuod1as in oza doarjaga nu olu dan Finnmárkku sierralágan Mearrádusaid Dulkomis, go mo dal daid galggas1 dien garra Dulkomis áddet, de lea gal nugo Sundi c1uoc1c1uha, árvideames, ahte Vierru sáhttá leat danin vai Láigodálolac1c1at maiddái Finnmárkkus vuoigaduvvojit murret Dálloatnui, geahc1a Geassemánu 3. b. 1775 Geaskku § 5 in Fine." Nugo Třnnesen mihtte de ii oru Alimusrievtti eanetlohkuge s1iitimin ahte finnmárkolac1c1ain sáhtii leat vuoigatvuohta murret dálloatnui maiddái goahccevuovddis. Vieruiduvvan vuoigatvuohta ii guoskan datte vuovdimii. Dállodárbovuoigaduvvomiid muorravuovdin s1attai mud1ui, nugo Třnnesen c1ujuha, maiddái eará riikkaosiin rán1ggás1tuvvot suoladeapmin. Třnnesen oaivvilda ahte referáhta hápmi duomus mii lea Rettstidende:s lea dorjon oainnu ahte Finnmárkkus dus1s1e sáhtte leat vuoigatvuod1at lastavuovdái ja eai ge goahccevuovdái. Ja ainjuo bidjá juovlamánu 18. b. 1858 Hámmárfeastta vuolitriekteduopmu vuod1d1un ahte: "Álttá Vuovddis leat, nugo mud1ui Finnmárkkus, miessemánu 27. b. 1775 cea. olis Beahcevuovddi dáfus Stáhtaopmodat, Lastavuovddi Gilialmenneha dáfus Geavahanrievtti Gárz1z1idemiin galgá Murren fertet c1ujuhuvvot". Uhccán siviilla diggeás1s1it leat leamas1 murrenvuoigatvuod1agaz1aldagaid birra. Spilling geardduha datte s. 87-101 ás1s1is Álttás, buo. maiddái Jebens:a s. 654 - rád1d1ehusadvokáhta Erik Salomonsen Elvebakken j.e. vuostá. Stáhta c1uoc1c1aldahtii ás1s1i 1864:s mii gustui gaz1aldahkii leatgo ás1s1evuloz1at geatnegahtton máksit sierradivada hirssaid ovddas maid c1ujuheami mielde ledje murren iez1aset eatnamis (sin eanagirjjiid lei stáhta c1állán jagiin 1853, 1855 ja 1857). Ás1s1evuloz1at dubmehalle vuollerievttis máksit sierradivada, muhto ás1s1ehuvve stáhta gáibádusas golggotmánu 25. b. 1869 alitrievtti duomus. Stáhta ii guoddalan407 dan ja go lei ráddjejuvvon gaz1aldat maid ledje mearrideamen, ii c1uoza duopmu olus nu viidát. Oppalas1 oaiviliid mat báhkkoduvvojit rád1d1ehusadvokáhta miessemánu 18. b. 1864 vástádusas ferte datte navdit leat oz1z1on stuorra mearkkas1umi stáhta man1it geavadii. Álggos daddjo vástádusas, maid Spilling ollásit lea c1állán s. 87-93, ahte (viiddis) ovdanbuktin ii navdo dárbbas1uvvot dán ás1s1ái. Válddahallon lea baicce vai: "Eiseválddit eai man1n1il galgga dárbbas1it fas lágastit408 Álttá Ássiiguin suodjalit Vuoigatvuod1adeaset Vuovdái. Vaikko vel Stevnneheaddjit409 nie dábálac1c1at leat dohkkehan Stáhta Eaiggádus1s1anrievtti Álttá (dahje Finnmárkku) Vuovdái, ii leat Vahát ovddidit, man gárz1z1ekeahttá Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta les1, masa leat dorjon, ja mo ja man olu Eiseválddit dan leat suodjalan." Man1n1il go lea dovddahan válddahallamiin ulbmila de rád1d1ehusadvokáhta lágas lohká Finnmárkku sierradili hárrái: "Finnmárku, boares Vearroeana almmá fásta eanadoalli Ássiiguin, lea nugo diehtit váldon gárz1z1ekeahtes Háldui ja koloniserejuvvon Ruvnnu bokte. Ollásit organiserejuvvon Stáhta válddii háldosis hearrákeahtes Johttiid sihke Eatnama ja Opmodaga dego hui Priváhtaalmmájin, gii ii leat c1adnon earáid Vuoigatvuod1aide. Olles Finnmárku eanemus Vuovdeeana s1attai Ruvdnoeatnamin. Dás gárttai dalle vuot ahte mán1gga dáfus fertii Láhka Finnmárkkus s1addat olu earáláganin go mud1ui riikka gustojeaddji Gohc1c1umin." Stáhta háldenvuoigatvuohta Finnmárkku vuvddiid hárrái c1ujuha rád1d1ehusadvokáhta ahte 1775-cealkámus1as §§ 4 ja 5, nugo oppalac1c1at leat viggan navdit, eai lean áidna gustojeaddji láhkagohc1c1umat410. Oktorád1d1ejeaddjirád1d1ehusa ámtamánniid celkon plakáhtat, láhkamearrádusat ja cealkámus1atge ledje láhkamearrádussan doahttaluvvont, ja stáhta lei "álot" cealkán vuovddi birra Álttás "aivve su Opmodahkan, mainna beasai dahkat ja láhttet nugo dáhtui". Dasto daddjo: "Juo Borgemánu 16.b. 1732 reantogámmárc1állosis daddjo muhtun Álttá vuovddi ás1s1is vuovdit agi beaivái Troandimis ássi Albmái, gii áiggui badjelasas váldit koloniseret riikka." Rád1d1ehusadvokáhta deattuhii mearrideaddjin dasa mii dáhpáhuvai 1753:s go mearrida vuoigatvuod1a Finnmárkku vuvddiide. Dalle mearriduvvui ahte galgá máksot sierradivat hirssaid ovddas Álttás, ja vuovdefáldi virgáibiddjui. Dasto leat geaskkut: "goappas1at adnojit lobálas1 Vuod1d1un Eiseválddi gárz1z1ekeahtes Eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii Vuvddiide doppe davvin. Dán guovtti Geaskku Mearrádusain leat buot man1n1elas1 lobálas1 Láhkamearrádusat Vuovdedoaimmahagas vuod1d1uduvvon, ja dan vuod1ul lea buot Riektegeavat Vuovdeás1s1iin ovdánan. Nugo geaskkuin oidno, julggas1tuvvo Vuovdi, sihke Beahce- ja Lastavuovdi Gonagasa Opmodahkan báhkkodemiin 'min doppe Finnmárkku gulli Álttá Vuovdi', go fas Máttaguovllu almmolas1 Vuovdi álo dus1s1e gohc1oduvvui 'Almennehin' dahje 'Gonagasa Almennehin'. Goappas1iid geaskkuin biddjo Juolludan- ja c1ujuhusváldi vuvddiin sihke Beziin ja Sogiin Ámtamánnái Finnmárkku Ámttas, .... Oidno ahte Vuovdi seailluhuvvo Ássiide Buorrin, muhto justa danne biehttaluvvo sidjiide juohke Vuoigatvuohta Vuovdái, danin go Geavahanvuoigatvuohta vádduda ja masá veadjemeahttumin dahká Vuovddi Seailluheami." Dasto deattuhuvvo ahte vuovddi dus1s1e sáhtii atnit ámtamánni lobiin, guhte sáhtii biehttalit anu jus nu gávnnahii. Geaskkuid mearrádusat ledje maiddái dákkár "Luonddus" ahte daid ii sáhttán gohc1c1ut geasage geas lei "veahás1ge Vuoigatvuohta geavahit Vuovddi". Rán1ggás1tanmearrádusat ledje seamma sihke dáloniidda ja vierrásiidda, ja dálloatnomurrema ja vuovdinmurrema dihte, juoga mii eará almennetlága ektui, vánit livc1c1ii nu jus livc1c1ii "Jurddas1an oppanassii dohkkehit Geavahanvuoigatvuod1a geasage". Dasto sáhtii vuovdeeaiggáda (stáhta) gárz1z1ekeahtes c1ujuhanvuoigatvuohta nugo rád1d1ehusadvokáhta oinnii, váddát ovttastahttot makkárge geavahanvuoigatvuod1ain, daningo c1ujuhanvuoigatvuod1a anu sáhtii "veadjemeahttumin dahkat buot VuovdeGeavahusa". Dasto c1uoz1z1u: "Jus Eiseválddit leat doalahan gárz1z1ekeahtes c1ujuhanvuoigatvuod1a Finnmárkku Vuvddiide, ja seammás dalle julggas1tan, ahte Gonagasas ii leat duot vuoigatvuohta Geavahanvuoigaduvvomiid dáfus, de orru das gártamin, ahte ii addo Geavahanvuoigatvuohta daid Vuvddiide. Gos Geavahanvuoigatvuohta lea almmolas1 Vuovdái, sáhttá min boarrasat Lága olis (Lága 3-12-6, Cuo?ománu 16. b. 1734, c1akc1amánu 28. b. 1754, c1akc1amánu 21. b. 1799 Geaskkut ja c1akc1amánu 17. b. 1791 Canc. Prom. olis) juohke Eanadoalli dan gilis, gos Almennehat leat Jearakeahttá ja c1ujuhusa haga atnit maid dárbbas1a Boaldámus1s1ii, Huksenhirssaide ja Dállodollui. Muhto Finnmárkkus eai sáhte Eiseválddit 1753 Geaskku olis ja c1uohc1c1uhuvvon Geavadin iez1a juohke dáfus gárz1z1idit Vuovddi atnima, muhto biehttalit juohke c1ujuhusa, les1 dal Soahkevuovdái dahje Beahcevuovdái, les1 dal Dállodárbui vai vuovdemassii. De dalle 1753 Geaskku olis eahpitkeahttá lea nu ahte Stáhtas lea gárz1z1etkeahtes Vuoigatvuohta ja Oamastan- ja Háldovuoigatvuohta buot Finnmárku Vuovdái." Váras1upmi lea, dadjá rád1d1ehusadvokáhta, álo leamas1 oamasteamis, ja ii leat goassige, ii njuolga dahje skavát, fámuhuhtton. Dán geahc1c1ala buhtadit c1ujuhettiin mán1gga oassái ja dán oktavuod1as de mihttejuvvo: "Man1n1il go od1d1a Vearrodahkoláhka411 lei boahtán, eai lean Álggus ovttamielas Ás1s1emeannudanvuogis. Nuppi beales ledje od1d1a Lága Mearrádusat 19 Kapihttalis, man man1n1il Vuovdeávdnasiid badjelasasváldin ii s1at dubmejuvvon láivvibun ovdal, dábalas1 Suoládeapmin, ja died1usge livc1c1ii Vuovderihkkun Áltta álbmot beales, geain ii lea Geavahanvuoigatvuohta, dán lága olis biddjot Giddagassii. Nuppi beales eai lean Rán1ggás1tanmearrádusat412 1753 Geaskku olis mat aivve mearridedje diekkár rihkkumiid Sáhkuid heaittihuvvot. Vai álkidivc1c1ii dili de mearridedje loahpas gozihit buot giliássiid dego sii livc1c1e Geavahanvuoigaduvvomat go rihkkun guoskkai Soahkevuovdái, ja Álttá dáfus maiddai Beahcevuovdái." Dán man1n1il c1ujuha rád1d1ehusadvokáhta ahte badjel c1uohtejagi lea gáibidan sierradivada beahcevuvddiid ovddas juohke Álttá ássis. Go suoidnemánu 1. b. 1816 vearrolága § 3 nr. 2 c1ielgasit c1ájeha "ahte ii oktage Geavahanvuoigatvuohta mas Sierradivat mákso ... lea Beahcevuovddi Servituhttalud1olas1vuohta maid nannejuvvon min od1d1a Lágain". Son de namuha sierradivada máksingohc1u ee. lea leamas1 molsas1uddin vuovddi ja álbmoga máksinnávcca mielde. Ahte stáhta ii álo giehtagus1s1an mearrádusaid seamma c1avgadit, muhto giehtagus1s1ama goluid dihte áiggis áigái lea diktán lobihus1s1amiid geavvat, ii sáhte olus deattuhit. Ferte baicce ferte dehálas1 leat "ahte Eiseválddiin geat gárz1z1ekeahttá eaiggádus1s1at buot Finnmárkku Vuvddiid, álo lea leamas1 vuoigaduvvon gáibidit Sierradivada dáhtuset mielde," ja ahte diet vuoigatvuohta "jámma lea adnon." Nugo lea ovdanboahtán, deattuha Rád1d1ehusadvokáhta garrasit erohusa gaskal almennetvuvddiid njuolggadusaid máddelat Norggas ja Finnmárkku vuovddiin. Dán vud1d1osin dahkko stuorra sihkkarvuod1ain konklus1uvdna ahte álbmogis eai leat makkárge geavahanvuoigatvuod1at Finnmárkku vuvddiide. Dál lei ás1s1i maiddái dákkár ahte dábálas1 lágain ovdal 1857 geavahanvuoigaduvvomiid dálloatnomurremis almennetvuvddiin ii lean makkárge mearrádus geatnegasvuod1as gierdat c1ujuheami. Dát datte goittotge s1attai bákkolaz1z1an muhtun sajiin. (Solnřrdal c1ujuhá muhtun dákkár háviid, l.c. s. 160-163, ja s. 146.) Earret eará gohc1ui 1755:s stáhtaalmennehiin Mátta-Trřndelágas gos Plassje413 ruvkkiid besse geavahit, ruvkki beros1tusa dihte, c1ujuhit giliolbmuid murremii iez1aset atnui. Guovddás1eiseválddit dihte ge dan go ráhkadedje 3.2.2.4. oasis máinnas1uvvon Od.prp. nr. 21 1848:s. Holtĺl-Dragĺs 1853-1855 diggeás1s1is almenneha hárrái, soabaduvvui414 ahte boanddain galggai leat vuoigatvuohta muorraávdnasiidda almennetvuoigaduvvoma namas, muhto c1ujuhemiin. Dasto gárte moanain almennehiin Davvi-Trřndelágas dakkár geavat ahte gáibiduvvui c1ujuhus ja sierradivat murremii dálloatnui. Dás lei vud1d1osin dat go ámtamánni borgemánu 19. b. 1801 c1állosis Stjřrdála ja Verdála fáldái geatnegahtii almenneha murren ii galgan leat c1ujuhusa haga. (Solnřrdal:a mielde s. 146:s lea dása ártan ámtamánni coahkásit lea lohkan suoidnemánu 20. b. 1801 reantogámmárc1állosa.) Rán1ggás1tanás1s1it dagahedje geavada, muhto Frosta:s sirdui muhtun ordnejuvvon rán1ggás1tanás1s1i siviilla meannudeapmái. Ás1s1i manai Alimusriektái, buo. Rt. 1838 s. 505, muhto vaikko buot dásiin bidje vuod1d1un ahte NL 3-12-6 mielde sáhtii murret almmá c1ujuheami ja sierradivatmávssu haga, joatkas1uvai ain ovdalas1 geavat eará almennehiin Davvi-Trřndelágas. Dán birra daddjo St. died1áhus. nr. 19 1958:s - Almennetgaz1aldat Trřndelágas s. 23: "Ovddit c1uohtejagi gaskamuttu lei dilli stáhtaalmennehiin Trřndelágas nu ahte vai boanddat sáhtte doaimmahit murrenvuoigatvuod1a fertejedje sii oaz1z1ut lobi, ja gierdat c1ujuheami ja máksit sierradivada. Dát dilli lei s1addan guhkit áiggis, geavat mii lei ovddiduvvon earáláganin go eará osiin riikkas." Alimusrievtti duomu Rt. 1868 olis s. 477 Davvimeara priváhtaalmenneha birra biddjui vuod1d1un ahte álbmoga geavahanvuoigatvuohta stáhtaalmennehiin Inderřy fálddis dád1istaga lei gárz1z1iduvvon nu ahte dus1s1e sáhtii murret lobi ja mávssu olis. Man1it Alimusrievtti duomuin lea mearriduvvon ahte láhkavuod1ohis415 hálddahuslas1 geavat ii berres1ii dagahit vuoigatvuod1amanaheami, buo. dáid duomuid várdosa St. died1. nr. 19 s. 25-29. Dan ektui go Davvi Trřndelágas ja mud1ui máddelat Norggas, de ii lean gal c1ujuhan- ja sierradivatmávssu gohc1c1un láhkavuod1oheapmin Finnmárkkus, lei baicce láhkavuod1d1uduvvon lága geaskkuid olis. Go máddin lei jerron sáhtiigo geavahanvuoigatvuohta NL 3-12-6 olis dálloatnomurremii almennetvuvddiin ráddjejuvvot go gáibáda c1ujuheami ja sierradivada, sáhtii baicce Finnmárkkus lunddolac1c1at jearrat lei go geavahanvuoigatvuod1as sáhka man sierra láhkamearrádusaid mielde, dus1s1e sáhtii dahkat c1ujuheami ja sierradivatmávssu olis. Dát guoskkai erenoamáz1it go dát s1attai bákkolaz1z1an dainna ulbmiliin ahte seailluhit vuvdiid ovddasvástideaddjiide416 buorrin. Dasa lassin lei 1857 almennetlágas ja 1863 vuovdelágas, gártan vejolaz1z1an gáibidit c1ujuhusa, vel murremisge NL 3-12-6 mielde. Vaikko vel dát ulbmil namuhuvvo rád1d1ehusadvokáhta válddahallamisge, ii jerro leago Finnmarkkus ovddes1 geavahanvuoigatvuohta, mii sáhtii leat muddejuvvon earaláhkaigo NL 3-12-6:s. Baicce c1uoc1c1uhuvvo ahte álbmoga lohpi geavahit vuovddi lea eará ja c1avgadat njuolggadusaid vuollásas1 go "min boares" almennetlága, ja das konkluderejuvvo ahte ii álggage leat sáhka geavahanvuoigatvuod1as. Ovddit ovdanbuktimis lea ovdanboahtán ahte geavat 1753-geaskku mielde ja eiseválddiid áddejupmi ii leat leamas1 nu c1avga go rád1d1ehusadvokáhta báhkkodii. Go su válddahallan ilmmai oassin diggeás1s1i vástádusas mas stáhta lei beallin, ferte go vállje gálduid, ovdandoallamiid, ákkastallama ja konklus1uvnnaid árvvos1tallat dan vuhtiiválddedettiin. Válddahallan dagahii datte ahte dál autoratiiva beales stáhta ovddas c1ielgasit báhkkoduvvui ahte buohkain ii lean geavahanvuoigatvuohta Finnmárkku vuvddiide, ja ahte vuovddit ainjuo 1753 rájes ledje leamas1 adnon ja meannuduvvon Gonagasa opmodahkan. Báikegoddi ii died1usge sáhttán gal ovdánbuktit makkárge seamma garra vuosteákkastallamiid go rád1d1ehusadvokáhta, ja stáhta oaidnu oac1c1ui danne fámu sihke báikkálas1 ámmát- ja virgeolbmuin ja duopmostuoluin. 1867:s meannuduvvo Alimusrievttis guokte hirsac1uohppama rán1ggas1tusás1s1i Porsán1ggus, mii dien áiggi lei cealkán duomu guovtti murrema rán1ggas1tusás1s1is Báidára almennehis (1855 ja 1859), ja ovtta Břrsvatnet almennehis Nordlánddas. Dáid duomuin árvvos1tallui giliássiid dálloatnomurren suoládeapmin 1842 vearrodahkolága § 19-1 olis. Vuod1d1un biddjui ahte NL 3-12-6 ii gullan stáhta almennehiidda Nordlánddas ja ahte álbmogis ii lean dain makkárge geavahanvuoigatvuohta (murremii). Vuosttas duopmu Finnmárkkus celkui guovvamánu 9. b. 1867 ja lea geardduhuvvon Rt. 1867 s. 180. c1ud1egietti almmái lei c1uohppan muoraid áideverráhii vuovddis mii guoskkai su vissui. Murren lei ámtamánni golggotmánu 6. b. 1859 njuolggadusaid mielde Porsán1ggu vuvddiin, 1775-cealkámus1a vuoigatvuod1avuod1uin gielddus c1ujuheami haga. Gaz1aldat lei duopmoreferáhta mielde "dus1s1e" sáhtiigo murrema dárkot suoladeapmin go ii lean mearriduvvon dahje addon c1ujuheapmi. Dát "gávnnahuvvui gal veahá eahpidahttin, mii gustui finnmárkolas1 Vuvddiide, mat leat rievddalmasat, go dábálas1 Mearrádusain Stáhtaalmennehiin sakka spiekasteaddji, Njuolggadusain". c1ujuhuvvo ahte ámtamánni njuolggadusaid mielde sáhtte c1ud1egietti417, Goaskinvákki418 ja Muosáha419 ássit, ja "juohke dán Guvlui boahtti Badjesápmelas1" lud1olac1c1at ja ráddjekeahttá váldit heajos muorraávdnasiid, nugo guod1d1án gierragiid, ovssiid, bearragiid420 ja goike sorvviid. Dearvvas muoraid sáhtii baicce dus1s1e c1uohppat c1ujuhemiin. Dasto c1uoz1z1u ahte: "Dál orru, dego Almmái ies1 lei rihkkon iez1as Geavahanvuoigatvuod1a Eavttuid go ii lean háhkan c1ujuhusa, ja ahte son nie ies1 lei ferten oaz1z1ut Rán1ggás1tusa § 22-5 Crll olis. (Vearrodáhkkolága § 22-5 mearridii rán1ggás1tusa sutnje gii rihkui “eará Olbmo Vuovddi dahje Eatnama geavahanvuoigatvuod1a.) Muhto Ássiid Lohpi daid namuhuvvon Gielddain maid sáhttá vuordit oaz1z1ut c1ujuheamiin Vuovddis fidnet eanet atnui, nu go gierdá, go Juohkehac1c1a gii c1ujuhusa haga sáhttá oamastit, ii sáhte gohc1odit Geavahanvuoigatvuohtan, muhto sin ferte atnit leat seamma Dilis Stáhta Vuovdái Porsán1ggus go Ássiin Sáltto421 ja Ofuohtas422 leat dan Vuovdái, ja man sáhttá geahc1c1at Riektec1. 1866, s. 236-239." Ás1s1áskuhtton gii vuollerievtti duomus lei ás1s1ehuvvon suoládeames dainna áddejumiin ahte son dus1s1e lei rihkkon geavahanvuoigatvuod1as, ná Alimusrievttis dubmehallui suolavuhtii. Třnnesen gii lea geahc1adan jienastanbeavdegirjjiid, geardduha s. 216:s ahte vuosttasjienasteaddji masa earátge guorrasedje almmá lagabui vuod1ustusain celkkii ahte c1ud1egietti ássiin ii sáhttán "lohkat lei makkárge Geavahanvuoigatvuohta Vuovdái", ja ahte namuhuvvon Sálttu ja Ufuohta duomut adnojedje prejudikáhtan rán1ggás1tit ás1s1áskuhttoma suolavuhtii. Nubbi duopmu Finnmárkkus dubmejuvvui423 njukc1amánu 9. b. 1867 ja lea geardduhuvvon Rt. 1867 s. 293. Dán ás1s1is ás1s1áskuhtton lei Bissojogas424 c1ud1egiettis eret ja lei njeaidán gávcci beazi ceggen dihte áitti. Son lei maiddái vuollerievttis ás1s1ehuvvon suoládeami rán1ggás1tusas dainna vuod1ustusain ahte son dus1s1e lei rihkkon geavahanvuoigatvuod1as stáhtaalmennehis, muhto Alimusrievttis dubmehallui suolavuhtii. Duopmoreferáhtas namuhuvvo ahte guovvamánu 9.b. duomu olis, man rievtti eanetlohku anii prejudikáhtan, lei mearriduvvon ahte: "daid namuhuvvon Gieldda Ássiid eavttuid mielde Lobis oaz1z1ut c1ujuhusa ii leat makkárge Geavahanvuoigatvuohta, man rihkkun dus1s1e 22-5 dahje Geassemánu 22:át b. 1863 Lága § 53 cfr. § 56 ja Golggotm. 12:át b. 1857 Lága § 6 olis, galgá leat anihahtti, muhto ahte daid ferte atnit leamen seamma Láhkai Stáhta Vuovdái Porsán1ggus go Sálttu ja Ofuohta Ássiid dilli lea dan Vuovdái." Alimusrievtti eanetlohku bijai vuod1d1un ahte vuovdegaskkaid Finnmárkkus (várra) ii sáhttán atnit stáhtaalmennehin, muhto ahte dat gullet stáhtii main leat sierra njuolggadusat. Dasto celkui ahte ássiin daid addon njuolggadusaid mielde, ee. 1775-cealkámus1as, ii lean makkárge geavahanvuoigatvuohta vuovdái, ja dus1s1e sáhtte atnit dan eiseválddiid c1ujuheami mielde. Vaikko vel leige eanetlogu oaidnu mii váikkuhii man1it dili áddejupmái, lea árta namuhit ahte rievtti unnitlohku, assessora Saxlund, gii ovdal lei leamas1 Finmmárkku fáldin mihttii ahte olu livc1c1ii sáhttán dadjat doarjun dihte vuolitduopmára áddejumi, ja ahte son "navdá Finnmárkkus ovdal álo leat atnán dili nugo U.R. Duopmu mihtte." Saxlund jearai iigo ainjuo eanaeaiggádiin, nugo dán ás1s1i ás1s1áskuhtton lei, ferte eaktuduvvot leat vuovdevuoigatvuohta. Alimusriekti orru dan guovtti 1867 ás1s1is leat vuolgán Porsán1ggu vuvddiid golggotmánu 6. b. 1859:s 1775-cealkámus1a addin geavahannjuolggadusaid mielde. Ledjego ás1s1áskuhttomat go njeide dearvvas muoraid c1ujuheami haga dus1s1e garván geavahanvuoigatvuod1a njuolggadusaid, vai ledjego dahkan juoga masa sis ii lean oppa lohpige, gávnnahuvvui eahpidahttin. Duopmoreferáhtain orru leamen muorraávnnaslohpi maid ássit sáhtte vuordit oaz1z1ut eiseválddiin - earret maid "juohkehas1 sáhttá oamastit c1ujuhusa haga"- man ii sáhttán bidjat doahpagii geavahanvuoigatvuohta. c1ujuhangeatnegasvuohta orru leamen nuppiin sániiguin mearrideaddjin go ii sáhte leat leamas1 sáhka geavahanvuoigatvuod1as. Suoidnemánu 23. b. 1870 Alimusrievtti rán1ggas1tusás1s1i duomusge boahtá dát oaidnu ovdan ja c1állon Rt. 1870 s. 609. Ás1s1i gustui dás guokte stuorábus1 beazi ja gávcci áiroávdnasa njeaidimin stáhta vuovddis Mátta- Várjjagis. Dán háve dubmehalai ás1s1áskuhtton suolavuhtii vuollerievttisge. Duopmu nannejuvvui man1n1il bajitrievttis ja Alimusrievttis. Duopmoreferáhtain c1uoz1z1u: "riektedili Gaz1aldat ii lean gal mearriduvvon Miessemánu 27át b. 1775 Cea. c1ujuhusain, danne go lea áiggis áigái mii gullá dán Cealkámus1a § 5 vuollásas1 Njuolggadusaid duohken, man viidát Vuovddi Ráfáidahttin lea c1ad1ahuvvon." Dákkár njuolggadusat eai lean ovddiduvvon, ja ii lean oktage eará diehtu earret vuovdefálddi vihtancealkámus1425 ahte murret dákkár ávdnasiid lei gielddus ja ahte galgat vástidit sierradivada. Dán died1u dihte go buohtastahttá njuolggadusaiguin Porsán1ggu vuvddiide mat ledje ovddiduvvon 1867-ás1s1iin "duosttai" goittotge Alimusriekti "guorrasit ahte njeaidit Muoraid, lez1z1et dal dearvas dahje goiká, obban lea lobiheapmi, go leat dahkan c1ujuhusa haga. Dus1s1e nappo dalle Áiroávdnasiid leat goikásii gahc1c1an, de ii sáhttán dáid died1uid vuod1ul Almmái dubmehallot 19-1 mielde". 3.2.2.7 Murren lastavuovddis - diggeás1s1it j.e. man1n1il 1850 Mán1gga dáfus lea leamas1 earaláhkai lastavuovddi go goahccevuovddi ektui Finnmárkkus. Ee. 1775-cealkámus1a §§ 4 ja 5 geaz1il. Rán1ggás1tanduomusge Rt. 1853 s. 560 leat cealkámus1at dan guvlui ahte sáhttá leat earáláhkai geavahanvuoigatvuod1ain lastavuovddis go goahccevuovddis. Dasto lea sierradivat oppalac1c1at leamas1 mealgat stuorát goahccevuovddi go lastavuovddi murremis. Lea gal muhtumin gáibiduvvonge sierradivat giliássiid lastavuvddiid murremis, muhto earret ahte stáhta ain gáibidii sierradivada murremis vuovdima dihte vierragiliássiide, orru dát heaittihuvvon ovdal 1870. Vuovdemeas1tára426 Norman:a suoidnemánu 5. b. 1871 c1állagis vuovdekandidáhtii, cand. jur. Schjřtz, daddjo ná: "Guorahallamat galget gustot Eiseválddidi Vuoigatvuhtii Lastavuovdái Oppalac1c1at, danin go jus goassige Boahtteáiggis Jerro bidjat Sierradivada Dálloanu Boaldámus1s1ii, berre almmatge Vuoigatvuohta dasa, jus livc1c1ii, c1uoc1c1uhuvos1 ja váras1uvos1. Duohtavuod1as gáibiduvvo belohahkii Sierradivat Dálloanu Soahkemuoraidege, ja nie gártá Riektegaz1aldaga biehttalettiin c1ujuhit Ássiide Vuovddehis Guovlluid, ja seammás addo lohpi Vuovdeguovllu Ássiide geain lea Sierradivat c1uollat "Vuovdinmuora" iez1aset Dárbui. Dasto lea masá buot Guovlluin bákkolas1 Sierradivat Soahkeávdnasiid ovddas "Teknalas1 Geavaheapmái” nugo Áidemuoraide, Bessiide jna. Mud1ui ii leat 1775-cealkámus1a § 4 c1ujuhusa mearrádus álo geavahuvvon, orru goittetge lastavuovdemurren muhtumin leat c1ujuhusa haga. Cuo?ománu 23. b. 1874 oppalas1 njulggadusain váldui c1ujuhus maid atnui lastavuovdemurremii, muhto álbmot lea dan man1n1ilge joatkán mávssekeahttá427 murret boaldámus1a lastavuovddis. Vaikko murren lea geahppánan veahá 1950-jagiid rájes, lea goittotge, earret oanehat áigodagaid sierradivatgeatnegasvuod1ain, dolos1 áiggi árbevierru mii ii leat gaskaduhtton. Ii oktage giliássiin oru leat ás1s1áskuhtton ja dubmehallon vearrodahkolága § 19-1 suoládanmearrádusa428 mielde, rihkkumiin c1ujuhannjuolggadusaid dahje eará sierra geavahannjuolggadusaid Finnmárkku lastavuovdemurremis. Áiggis áigái adnui datte lága § 22-5 geavahanvuoigatvuohta rihkkumis. Rán1ggas1tusás1s1iin geardduhuvvon Rt. 1897 s. 89 ja Rt. 1899 s. 75 ledje sáhkkocealkin429 ja ás1s1áskuhttimat430 celkon borgemánu 1. b. 1891 vuovdenjuolggadusas Finnmárkkus, buo. geassemánu 22. b. 1863 vuovdelága § 61 mas mearriduvvo ahte " dán Lága vuod1ul c1állon Njuolggadusaid Rihkkun Almennetvuovddi geavaheami hárrái rán1ggás1tuvva Sáhkuiguin". 1897-ás1s1is gávnnahii Alimusriekti ahte boad1us fertii s1addat ás1s1ehuvvan, go baicce 1899-ás1s1is gávnnahuvvui ahte ás1s1áskuhtton sáhkohallá ás1s1áskuhttima mielde. (Ás1s1iid lea Třnnesen lagat máinnas1an s. 218-219.) Alimusriekteduomusge geardduhuvvon Rt. 1902 s. 587 lei celkon ás1s1áskuhttin vuovdelága § 61 ja Finnmárkku vuovdenjuolggadusa mielde, mas § 4:s lei mearriduvvon ahte erenoamas1 lobi haga ii beasa oktage murret lastavuovddis earret c1akc1amánus ja skábmamánus. Alimusriekti mihtte ahte ii leat ollásit died1ihuvvon man láhkavuod1uin 1891-njuolggadusaid leat cealkán, muhto navdo ahte § 4 ferte leat addon 1775-cealkámus1a § 4 mielde. Dasto c1ujuhuvvo vuovdelaga § 48:i mas mearriduvvo ahte "Daid Lága 3-12-3 ja 6 guoskkahuvvon Vuoigatvuod1aide Guohtumii ja Murremii eai galgga caggat Eiseválddiid ásaheames dákkár Vuovddi Hálddas1eami, mii fuolahettiin dan Dili adno dárbbas1laz1z1an". Ás1s1áskuhtton dubmehalai de rihkkumis vuovdenjuolggadusaid § 4, buo. vuovdelága § 61. Dát golbma rán1ggas1tusás1s1i c1ájehit sivahallaneiseválddi431 ja duopmostuoluid eaktudit giliolbmuid lastavuovdemurrema Finnmárkkus leat "Almennetvuovddi" geavaheapmin ja ahte vuovdenjuolggadusaid muddemiid fertii átnit addon vuovdelága láhkavuod1uin. Vel eiseváldditge orru dien áiggi eaktudan ahte dás lei sáhka geavahanvuoigatvuod1as stáhta vuvddiin, ja ahte ferte navdit dien áddejumi leat fámus maid stáhta vuovdefálddiin dien ággis. Sii eai sáhte c1ielgasit diehtán ahte 1891 vuovdenjuolggadusat ledje addon dus1s1e 1775-cealkámus1a vuoigatvuod1avuod1uin, go ii goabbáge 1891- dahje 1874-njuolggadus c1ujut man láhkavuod1uin daid leat cealkán. Ahte dás dárbbas1uvvui c1ielggadeapmi, ovdanboahtá vuovdedirektora golggotmánu 27. b. 1911 c1állagis "davvi guovlluid" vuovdeallagohcci. Dás daddjo ahte stáhta vuovdi Finnmárkkus ii leat almennetvuovdi dábálas1 áddemis, ja danne ii leatge álbmoga vuovdegeavahus vuod1d1uduvvon NL 3-12-6:i. Dan sadjái c1ujuhuvvo ee. 1775-cealkámus1a soahke- ja goahccevuovddi mearrádusaide § 4 ja 5, ja dasa ahte ámtamánni lea cealkámus1a § 12 mearrádusaid olis, ies1gud1et áiggiid ásahan sierra njuolggadusaid vuovdegeavahussii. Rt. 1914 s. 509:s lea geardduhuvvon velá ovtta rán1ggas1tusás1s1i Finnmárkku lastavuovdemurremis. Ás1s1áskuhttomat ledje guokte eanadoalli Álttás geat goappas1agat eaiggádus1aiga eatnama maid stáhta lei c1uoldán 1777:s gonagaseanagirjjiin erenoamas1 klausulan "Boaldámus1as mii lea Báikkis." 1910:s ja 1911:s leigga soai njeaidán stuorát soahkemuorra nári go almmolas1 vuovdedoaimmahat lei mearridan. Sudno bolesmeas1tir ás1s1áskuhtii rihkkumin 1891 vuovdenjuolggadusaid, buo. vuovdelága § 61. Mielduopmárrievtti432 njukc1amánu 30. b. 1912 duomus dubmehalaiga soai murrema dihte 1911:s ás1s1áskuhttima mielde. Ás1s1i dubmejuvvui Alimusrievttis njukc1amánu 14. b. 1914:s. Mielduopmárriekti vuolgá das ahte Finnmárkkus lea "boarrasamos áiggis" ja gitta 1700-logu loahpa beallái leamas1 buot eatnamat stáhta opmodat. Sihke "johtti sámit" ja dálonat "elle, ásse ja huksejedje stáhta eatnamiin, ja ii lean ovttasge priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eatnamiidda, c1áziide, vuovdái jna." Dasto máinnas1uvvo stáhta badjelasas válddii eatnamiid 1775-cealkámus1a ja 1863 eanavuovdinlága mielde, ja c1uoc1c1uhuvvo ahte earret sirdon opmodagaid "lea stáhta ain buot eatnamiid eaiggádin - nie maid buot vuovdeeatnamiid main lea ja s1addá vuovdi, sihke lastavuovdi ja goahccevuovdi". c1ujuhuvvo ahte 1775-cealkámus1 earuha gaskal goahccevuovddi mii § 5 mielde c1ielgasit doalahuvvo stáhtii, ja lastavuovddi mii § 4 mielde "mearriduvvo dihto giliide, mat dan dárbbas1it". Riekti navdá ahte giliolbmot § 4 mielde, daid cakkiiguin lágat bidjet áiggis áigái, ferte navdot leat muhtunlágan geavahanvuoigatvuohta stáhta vuovdái Finnmárkkus. Dát vuoigatvuohta gohc1oduvvo buohkaidvuoigatvuohtan, go juohke dállodollui dovddastuvvo dábálac1c1at lastavuovdemurren. Diet lea dasto c1adnon olbmuide ja eaktuda ahte dat ruovttudoallu dárbbas1a boaldenmuoraid, ja lea ná "áibbas earálágan vuoigatvuohta, go sierranas Finnmárkku máttabealde giliin gos gullá dihto priváhta opmodagaide diehtit gos murret stáhta almennehiin NL 3-12-6 vuod1ul." Ás1s1áskuhttomat c1uoc1c1uhedje ahte prinsihpas galge ás1s1ehuvvot danin go sis 1775-cealkámus1a § 4 ja vuovdelága § 50 mielde ráddjemiid haga ferte leat vuoigatvuohta doarvái murret stáhta soahkevuovddis dáluid muorradárbui. Dasto c1uoc1c1uhedje sii ahte lei doarvái vuovdi Álttás maiddái boahttevas1 dárbuige. Mielduopmárriekti gávnnahii datte ahte eiseválddit sihke cealkámus1a § 4 ja vuovdelága § 50 mielde vuovddi hivvodaga deasttain sáhtte ráddjet murrenmeari: "Orru dihttomin ás1s1is, nugo maid várra ovdanboahtá 1775 cea. § 4 mearrádusas ahte ruovttudoallit vuvddiin, ahte eiseválddiin sierra sajiin sierra dilálas1vuod1ain ferte leat dihto mearridanvuoigatvuod1a sihke mearrái "mii dárbbas1uvvo" ja geavaheami gárz1z1ideapmái gokko vuovdi lea njárbat. Ii sáhte died1usge eará oaivvilduvvon § 4 mearrádusain, go ahte dus1s1e lea vuovddi buvttadus ja iige dan od1asmahttin ja árvu earret buvttadusa, mii galgá dovddastuvvot ássiide. Vuovdeláhka ferte maid, jus stáhtaalmennehiid mearrádusat maid gustot stáhta vuovdái Finnmárkkus nu guhkás go mearrádusat olahit, navdot c1ielgasit láhkavuod1d1udeamen eiseválddiid leat vuovddi eaiggádin ja sis lea váldi § 50 olis gárz1z1idit geavaheami, go vuovdi ii gávnnahuvvo doarvái deavdimin ollásit dárbbu 'geavahanvuoigaduvvomiidda'. Finnmárkolac1c1at leat gal veahá earaláhkai 'geavahanvuoigaduvvomat' go eará báikkiin, muhto sii navdojit almmatge ainjuo vuovdelagá mearrádusaid ektui stáhtaalmennehiin biddjon seamma dássái ja meannuduvvon dássálaga almennehiid dábálas1 geavahanvuoigaduvvomiin. § 50 navdá vuoigatvuohta danne maid láhkavuod1d1udit vuovdedoaimmahaga vuoigatvuod1a bidjat ássiide murrenmeari, daid gaskkas maid ás1s1áskuhttomiid." Go Álttá vuovdi ii lean biddjon mange almennetstivrii, muhto stivrejuvvui almmolas1 vuovdedoaimmahaga bokte stáhta ovddas, de ferte rievtti mielas, navdit vuovdedoaimmahaga iez1as loahpalac1c1at árvvos1tallat man olu vuovdi gierdá. Ás1s1áskuhttomat c1uoc1c1uhedje dasto ahte sis álgovuolggalas1 gonagaslas1 dálloeanagirjjiin, go eaiggádus1s1e ja ásse das, lei sierra vuoigatvuohta viez1z1at boaldámus1a stáhta lastavuovddis dállodárbui. Lei c1ielggas ahte murrenmearri maid stáhta lei mearridan ii deavdán dárbbu, muhto ii riekti gávnnahan eanagirjjiid vuoigatvuod1avuod1d1udit433 ássansajiide makkárge sierravuoigatvuod1a, danin go gárttas1ii njuolga vuostá 1775-cealkámus1a § 4. Eanagirjjiid mearrádusa "Boaldámus1 dan Báikkis", fertii áddet diehtun ássansaji eaiggádii ahte son § 4 olis sáhtii oaz1z1ut (veahás1) boaldámus1a stáhta vuovddis. Loahpas ás1s1áskuhttomat vel ákkastedje ahte sihke sii iez1a ja ovddes1 dállodoallit álo gárz1z1ideami haga ledje háhkan boaldámus1a dárbbu mielde stáhta soahkevuovddis, ja easka dál lea stáhta dan vuosttaldan. Sin mielas ledje sii oamastusa ja dolos1 áiggi rájes geavaheami olis háhkan bissovas1 gárz1z1ikeahtes vuoigatvuod1a. Mielduopmárriekti mearkkas1ii dása: "Dálá died1uid mielde ferte navdot duohtavuod1as leat nu go ás1s1áskuhttomat leat ovdandoallan434. Muhto riekti ferte velá navdit, ahte ás1s1áskuhttomat ja sin ovddasteaddjiid geavaheapmi leat dahkkon 1775 cea. § 4 mearrádusa olis ja iige sierra priváhta opmodatvuoigatvuod1a dahje eará oapmelas1 vuoigatvuod1a olis, vuovddis dahje eará diekkáriin ja ahte ás1s1áskuhttomat eai sáhte vuosttaldit namuhuvvon cea., mas lea vuod1d1onjulggadus Finnmárkku stáhtaalmennehis, ja háhkat vuoigatvuod1a oamastusa dahje dolos1 áiggi rájes geavaheami olis, eaige dábálas1 almennet vuoigatvuod1aid NL 3-12-6 ("almennetvuovddi ferte juohkehas1 atnit go das ássá, mii gullá sutnje dolos1 áiggi rájes geavaheami dihte mii guoská boaldámus1dárbui jna.") dahje sierravuoigatvuod1aid mielde." Alimusrievtti vuosttasjienasteaddji, sierra assessor Frisak mihtte ahte son eanas1 sajiin sáhttá miehtat mielduopmárrievtti duopmoákkaide, dás vel 1775-cealkámus1a § 4 dulkomiige. Iez1as lasáhusain vuolgá son dan guovtti 1753-geaskkuin ja geardduha nubbijienasteaddji jienasteami Rt. 1867 s. 293: "Vuovdi, mas lea gaz1aldat, ii sáhte várra atnit stáhtaalmennehin. Finnmárkku Vuovdi gullá stáhtii ja gusto erenoamás1 njuolggadusaide, seammás go ássiide ii gula mearrádusaid, namalassii miessemánu 27. b. 1775 cealkámus1a mielde, makkárge vuoigatvuohta vuovdái, masa lea dus1s1e sidjiide addon vejolas1vuohta, ahte dain lea lohpi ávkkástallat vuovddi Eiseválddiid c1ujuhusa mielde ... Ássit eaige leat goassige oz1z1on makkárge vuoigatvuod1a vuovdái, mas sáhtás1ii sin atnit geavahanvuoigaduvvomiin dan seammai." Vuosttasjienasteaddji vihkkedallagoahtá dán man1n1il leatgo sii gud1et leat háhkan eatnamiid stáhtas 1775-cealkámus1a mielde maid háhkan makkárge geavahanvuoigatvuod1a stáhta báhcán eatnamiin, ja cealká: "Sihke 1753 geaskkut ja mii leat died1ihuvvon riekteáddejumis ja eiseválddiid dahkan mearrádusain vássán, guhkes áiggi 1775 cealkámus1a rájes, lea nannen mu ahte rivttes áddejupmi, lea boahtán ovdan mielduopmárrievtti duomus, ahte sii, geat stáhtas leat háhkan eatnamiid Finnmárkkus, eai leat háhkan geavahanvuoigavuod1a vuovdái mii lea stáhta báhcán eatnamiin seammaláhkaigo geavahanvuoigaduvvomat stáhta almennehiin máddelabbos Norggas, ja ahte lea stáhta, mii lea doalahan rád1d1ejumi vuovdái Finnmárkkus ja maid ii leat c1ielgasit addán priváhta olbmuide. Leago dovddastuvvon ássiide, geat leat oz1z1on gonagaseanagirjjiid 1775 cealkámus1a olis, duohta geavahanvuoigatvuod1a dahje dus1s1e lohpádusa, man ii stáhta beales ovttabeallásac1c1at sáhte ruovttoluotta gohc1c1ut, vai sáhttágo vuoigatvuod1a atnit buohkaidvuoigatvuohtan, nie go mielduopmárrievttis celkojuvvo, dan birra in gávnnat vearan cealkit. Gávnnahan c1ielggasin, ahte lea stáhta virgeolbmuide bidjat mearrádusaid, maid sii áiggis áigái gávnnahit dárbbas1uvvot seailluhan dihte vuovdemáddodaga, nie go dás leat dahkan gárz1z1ideamen dáloniid vejolas1vuod1a murret stáhta eatnamiin .... c1uovvu das maid lean cealkán, ahte anán vuovdedoaimmahaga virgeolbmuid doarvái c1eahppin áddet ja mearridit dán hárrái." Vuosttasjienasteaddji lea mud1ui ovttamielas mielduopmárrivttiin ahte dubmehallomiid435 gonagaseanagirjjiin eai lean háhkan makkárge sierravuoigatvuod1a lastavuovdái ja eaige lean oz1z1on makkárge vuoigatvuod1a vuovdái oamastusa dahje dolos1 áiggi rájes geavaheami olis. Son ii datte mied1it ahte vuovdelága § 50 láhkavuod1d1uda eiseválddiide gárz1z1idit muorraávnnasatnima Álttás, ja mihtte dán oktavuod1as: "In namalassii ane vuovdelága ávnnasrievttálas1 mearrádusaid stáhtaalmennehiin gustojeaddjin stáhta vuovdái Finnmárkkus go dát eai leat stáhtaalmennehat dábálas1 áddejumis. Dása leabage maid aktor ja bealus1teaddji436 dás rievttis ovttamielas, ja sáhtán dás c1ujuhit mu ovdal geardduhuvvon njukc1amánu 9. b. 1867 Alimusriekteduomu, nugo maid vuosttasjienasteaddji miessemánnu 28. b.1853 muhtun dubmejuvvon rán1ggas1tusás1s1is lobihis vuovdec1uohppamis Álttás cealká, ahte lea boasttoáddejupmi ja njulgestaga vuostá geassemánu 3.b. 1775 geaskku §§ 4 ja 5 atnit Finnmárkku vuovddi dábálas1 almennetvuovdin." Vuosttasjienasteaddji gávnnaha dasto boastut bidjat murrema vuovdelagá § 61:i, go dát gusto rihkkumii "dán lága láhkavuod1u c1állon njuolggadusaide almennetvuovddi ávkkástallamis", ja fas rihkkon njuolggadusat dán háve eai leat vuovdelága láhkavuod1uin, muhto baicce 1775-cealkámus1a. Go § 61:s eai leat, nugo §§ 56:s ja 60:s, njuolggadusat ahte stáhta vuovddit Finnmárkkus galget siskkildit "dan máinnas1uvvon sierra njuolggadusat mat gusket stáhtaalmennehiidda", ii sáhte § 61 rán1ggás1tanmearrádus dás adnot. Dan sadjái fertii rán1ggás1tus vuosttasjienasteaddji mielas biddjot rán1ggás1tanlága § 339 c1uo. 2:i. Goalmmátjienasteaddji, assessor Hambro, gii eanemus sajiin ja bohtosis lei ovttamielas vuosttasjienasteddjiin, mihtte ahte 1775-cealkámus1 § 4 su mielas: "sisdoallá lohpádusa stáhta beales bidjat lastavuvddiid Álttás dáloniid háldui, muhto dákkár gárz1z1idemiin dahje váras1umiin, ahte eiseválddit álo dolle vejolaz1z1an beassat muddet ja mearridit man láhkai ja man viidát dát dovddastus galggai boahtit dáloniidda buorrin." c1ihc1c1etjienasteaddji, assessor Reimersge, gii eanas1 sajiin lei ovttamielas vuosttasjienasteddjiin, ja maiddái eanas1 sajiin guorrasii assessor Hambro mearkkas1eamiide, lasiha ee.: ... ahte mun mielduopmárrivttiin ovttas navddán, ahte 1775 cealkámus1a § 4:s dovddastan báikki dáloniid háhkat vuoigatvuod1a viez1z1at boaldámus1a ja eará ávdnasiid soahkevuovddis, geavahanvuoigatvuohta, mii ii leat stáhta hálddus eret váldit, vaikko vel fertejit ge gierdat gárz1z1idemiid, mii gáibiduvvo vai vuovdi seaillos1ii ... ahte Álttá dáloniin lea vuoigatvuohta duhtadit sin boaldámus1a ja eará soahkevuovdeávdnasiid dárbbu, muhto dus1s1e nu ahte vuovdi gierdá dan almmá ballamis lánjodit. Duot man1emus1, oaivvildan, lea celkon § 4:s ámtamánni stáhta áirrasin, lea vuoigatvuohta c1ujuhit. Ja ámtamánni dodjá dán vuovdedoaimmahahkii, mii hálde vuovddi. Dáloniin ii leat vejolas1 hálddas1it mearrideaddji válddi, muhto dus1s1e vuoigatvuohta gáibidit boaldámus1a ja eará ávdnasiid maid soahkevuovdi duhtada, maid vuovdehálddahus fuolaha - dan vuoigatvuod1a ii sáhte stáhta váldit eret dáloniin, ja nu ii leatge nugo ádden, stáhta eiseválddit dás vikkahan." Nugo lea ovdanboahtán, dovddaha mielduopmárriekti duopmovuod1ustusaidis c1ielgasit giliássin leat 1775-cealkámus1a § 4 láhkavuod1uin "muhtunlágan" geavahanvuoigatvuohta lastavuovdái. Ahte mielduopmárriekti eaktuda leat geavahanvuoigatvuohta, ovdanboahtáge go biddjo vuod1d1un ahte doaimmaheami sáhttá muddet vuovddi ávnnaslas1 njuolggadusaid mielde. Alimusriekti guorrasii mielduopmárrievtti § 4 dulkomii, muhto vuosttasjienasteaddji lasáhusaid ja Rt. 1867 s. 293 sitáhta mielde ahte eai gullan ássiide "makkárge vuoigatvuod1at vuovdái", orui eanetlogu áddejupmi geavahanriektegaz1aldagas veahá eahpec1ielggas. Dát dovdu nannejuvvo go vuosttasjienasteaddji seammásgo lea ovttamielas mielduopmárrievtti § 4 áddejumiin, jearrá leago sis geat leat oz1z1on gonagaseanagirjjiid 1775-cealkámus1a olis makkárge duohta geavahanvuoigatvuohta. Geavahanvuoigatvuohta ja dan vejolas1 láhki ii lean datte duomus mearrideaddjin, go dan vuod1ushan lei ahte ás1s1áskuhttomat go murrejedje eambo go ledje oz1z1on c1ujuhemiin ledje rihkkon c1ujuhangeatnegasvuod1a njuolggadusaid cealkámus1a § 4:s. Eanetlogu jienasteami man1n1il ferte geavahanriektegaz1aldat ain leat vástitkeahttá, ja nappo duopmárat Hambro ja (erenoamáz1it) Reimers báhkkodeaba c1ielgasit ahte lea sáhka giliolbmuid geavahanvuoigatvuod1as. Nugo Třnnesen c1uoc1c1uha s. 220 lea danne vuosttaz1ettiin duomus mearriduvvon, ahte vuovdedoaimmahat sáhttá ráddjet murrema jus vuovdemáddodat mud1ui gillás1ii, maiddái jus dát dagaha ahte ii báze doarvái dállodárbui. Seammás c1uoc1c1uhuvvo vuovdedoaimmahaga iez1as fertet dan árvvos1tallat dárbbu mielde. 3.2.3 Lagat eanavuovdinlága § 4 birra 1775-cealkámus1a §§ 4 ja 5 mearrádusat gustojedje dasságo molsojuvvui njukc1amánu 12. b. 1965 vuovdevuovdinlága § 4:n. Eanavuovdinláhkalávdegoddi mearkkas1ii ee. dán go evttohii heaittihit daid c1akc1amánu 29. b. 1962 árvalusastis s. 43: " § 4 mearrádusat berrejit dál lávdegotti oaivila mielde muhttot nu ahte mearrádus dovddaha vuoigatvuod1a dákkárin go leat doaimmahuvvon áiggiid c1ad1a. § 5 mearrádusat navdot c1uovvut stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus ja fertejit danne sáhttit heaittihuvvot." Sullii seamma dadjá Od. prp. nr. 48 1963-64 s.15: Cealkámus1a § 4 addá vuoigatvuod1a soahkemuoraide dállodárbui. Dát njuolggadus lea lasihuvvon ovdanbuktima § 4:s, mii dovddaha vuoigatvuod1a dákkárin go lea doaimmahuvvon áiggid c1ad1a. Cealkámus1a § 5 nanne Gonagasa vuoigatvuod1a beahce- ja guossavuovdái ja eará buriide nugo njuorjjobivdui, uvjemii jna. Dát vuoigatvuohta c1uovvu njuolga stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a matrikulerekeahtes eatnamiidda Finnmárkkus." Seamma sajis daddjo ahte mearrádusevttohusasge muorraávdnasiidda eanavuovdinlágas ii leat oaivil muhttit boazosápmelac1c1aid láhkamearriduvvon muorraávnnasvuoigatvuod1aid boazodoallolága mielde, muhto ahte mud1ui geahc1c1ala dievaslac1c1at muddet muorraávnnasvuoigatvuod1a matrikulerekeahtes eatnamiin. Mud1ui boahtá dás evttolac1c1at ovdan ovdabargguid bájuhemiin ahte lea navdon muorraávnnasvuoigatvuod1a mearrádusat 1687 Norgga Lágaid 3-12-6 olis eai guoskka Finnmárkku vuvddiide. Erenoamás1 rád1d1ádallan dán ás1s1is lea c1ielgasit gávnnahuvvon dárbbas1meahttumin. Vuoigatvuohta mii giliolbmuide vuoigatvuod1avuod1d1uduvvo § 4:s gusto dus1s1e lastavuovdái, go láhka ii daja maidege goahccevuovddi birra. Ovdabarggus lea datte nappo 1775-cealkámus1a § 5 c1ujuhettiin c1ielgasit eaktudan ahte oppalas1 vud1d1osin ii leat ássiide makkárge geavahanvuoigatvuohta goahccevuovdái. Lastavuovdec1uohppan sáhttá lága mielde dus1s1e c1ujuhuvvot, buo. maiddái suoidnemánu 15. b. 1966 eanavuovdinláhkaásahusaid § 8. Láhkaásahusaid § 11 mielde vástidit Nuorta- ja Oarje-Finnmárkku vuovdehálddahusat c1ujuheami, báikkálas1 vuovdefálddiid bokte. § 8 addá mud1ui Stáhta vuvddiid direktoráhtii (dál Statskog SF) addit lagat njuolggadusaid c1ujuheapmái. Dát lea dahkkon golggotmánu 3. b. 1967 mearrádusain muorrac1ujuheami lastavuovddis dállodárbui. Dán § 3:s ovdanboahtá ahte galgá c1ujuhit buhtadasa haga stáhtii, nu mo mud1ui lei ovdal. Lastavuovdeávdnasiid sáhttá lága mielde dus1s1e c1ujuhit muoraid. Dát daddjo maiddái c1ujuhanmearrádusaid § 3:s, gos lassin lea aiddostahtton ahte "Ávkeávdnasiid lastamuorain áidestoalppuide, hás1estávrráide jna. ferte oastit dábálas1 vuogi mielde." Eanavuovdinláhkalávdegoddi mihtte s. 22:s ahte duot man1imus1dávista ovddes1 geavadii. Vuoigatvuohta oaz1z1ut muorrac1ujuhusa lea lassin lága bokte ráddjejuvvon dállodárbui, ja c1ujuhusmearrádusa § 4 olis lea daddjon ahte sutnje geasa c1ujuhuvvojit muorraávdnasat ii beasa daid sirdit dahje vuovdit earáide. Dátge dávista ovddes1 geavadii. Dán oktavuod1as orru vuogas jearrat geas lea vuoigatvuohta háldet vejolas1 badjebázaávdnasiid437 lastavuovddis, namalassii hivvodaga mii ii c1uozas1ii vuovddi lánjodeapmái maid sáhttá c1uohppat man1n1ilgo lea deavdán giliolbmuid dálloanu muorradárbbu. Go lastamuora geavaheapmi dál lea Finnmárkkus mealgat unnit go ovdal, ferte navdot moanaid sajiin leat beanta stuorra mearri. 1775:s lei gal, nugo c1uoc1c1uhuvvui 3.2.2.3 oasis, oaivil bidjat lastavuovddi Finnmárkkus sierra giliolbmuide, vai sii maiddái galge sáhttit háldet vel daid maid iez1a eai dárbbas1an. Geavat ja ovdáneapmi dan man1n1il ii datte leat dávistan dán oidnui. Stáhta lea mávssuin hálddas1an lastamuorraávdnasiid, ee. boaldenmuoraid márkanássiide, ja lassin c1ad1ahan ahte giliássitge fertejedje máksit ávdnasiid ovddas. Dát lea dasto nu guhkes áigodagas cieggan váikko mii jurdda lea leamas1 1775:s, ferte dálá riektedilálas1vuohta adnot leat ahte stáhta Finnmárkkus, seammago mii gusto daid nu gohc1oduvvon "badjebázaalmennehiin" máddelat Norggas, lud1olac1c1at sáhttá háldet lastamuoraid masa ii lean dárbu giliolbmuid dálloatnui. Lága mielde leat giliolbmuide vuoigatvuohta c1ujuhit muoraid lastavuovdái. Eará deattuhuvvon báhkkodeami ektui, orru vuohc1c1an oalle eahpec1ielggas mii dasa gullá. Dan áddejumi ja vuoigaduvvomiid ráddjema hárrái mearkkas1a eanavuovdinláhkalávdegoddi s. 22, buo. Od.prp. nr. 48 s.14: "Vuoigatvuohta muoraide lea geavadis dus1s1e guovlluássiin fylkka guovlluin gos s1addá lastavuovdi, namalassii siskkit vuotnaguovlluin ja johkalegiin. Gávpotássiin ii leat leamas1 dákkár vuoigatvuohta ja iige Girkonjárgga438 ja Guvz1ajávrri439 ássiin. .... Buohkain gilis lea leamas1 liiba oaz1z1ut nuvttá muoraid obban440, dainna eavttuin ahte sis lei sierra bearatgoddi441 ja ruovttudoallu. Spiehkastat galgá dahkkon virgeolbmuid ja ámmátolbmuid ektui nugo báhpaid, doaktáriid, leansmánniid j.d. Báikkálas1 gávpealbmát eaige dábálac1c1at leat gáibidan muorrac1ujuhusa." Lávdegotti mearkkas1umiin § 4:i daddjo s. 45: " 'Giliolbmuid' báhkkodemiin lea lávdegoddi oaivvildan ráddjet vuoigatvuod1a c1ujuhit muoraid dálloatnui olbmuide geat ásset olggobealde gávpogiid ja c1oahkkebáikkiid. Lávdegotti oaivil lea leamas1 láhkadit dán geavada." Dása guorrasa departemeanta Od.prp. nr. 48 s.15, mas dasto lea celkon ahte evttohus § 4:i báhkkoda vuoigatvuod1a lastamuorraávdnasiidda "dákkárin go lea leamas1 doaimmahuvvon áiggiid c1ad1a". Dobbelii datte eai guoskkat ovdabarggut ahte leatgo ies1gud1et vuovdeduovdagiid vuoigaduvvon giliássit gávdnamis dihto guovlluin, omd. ráddjejuvvon topografalac1c1at ja geografalac1c1at dahje juhkkon hálddahuslac1c1at. Ahte muorravuoigatvuohta lágas dus1s1e lea mearriduvvon stáhta matrikulerekeahtes eatnamiidda, seammásgo ovdabarggut leat nu snoaggasat dán c1uoggás, báhcá danne veahá eahpádus vuoigatvuod1a geografalas1 ráddjemii. Sáhttá ee. jearrat oaivvilduvvogo "giliolbmuid" olggobealde c1oahkkebáikki olbmuid dan gielddas gos diet vuovdegaska lea, vai oaivvilduvvogo eará stuorát dahje unnit guovlluid, omd. ahte vuoigatvuohta prinsihpas gusto giliássiide buot matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus, vai leago ráddjejuvvon dus1s1e giliid ássiide. Go jo lastamuorravuoigatvuohta dán áiggi unnán adno, eai leat geavahanvuoigaduvvomat nu áigeguovdilat, muhto jus dát muhtto de orru, ee. ovdabargguid cealkámus1ain, geavahanvuoigatvuod1alac1c1aid442 fertemin mearridit boares geavada vuod1d1osin. Dát eaktuda konkrehtalas1 guorahallamiid juohke vuovdegaskkain, ja oppalac1c1at lea unnán maid dása sáhttá dadjat. Nugo namahuvvon 3.2.2.3. oasis, geahc1c1ala geassemánu 8. b. 1775 eanamihtidannjuolggadusa § 15 válddahit ja c1ujuhit lastavuvddiid Finnmárkkus dihto "Ássiide, geat dárbbas1it ja ássat bures". Dát ii datte goassige c1uovvoluvvon, ja ii sáhte buktit makkárge rievttálas1 váikkuhusaid das maid gonagasváldi geahc1c1alii 1775:s, muhto ii c1ad1ahan. Mii dál ferte leat mearrideaddjin lea vuohc1c1an mo vuoigatvuohta lastavuovdái ollásit ávkkástallui go lei anus. Dán birra várra sáhttá háhkat died1uid boares olbmuid vihtancealkámus1ain, ja mud1ui ovdanbohtet veahá c1állon gálduin, ja erenoamáz1it 1800-logus vuvddiid ies1gud1et báikkálas1 geavahannjuolggadusain. (Muhtun dáid geavahannjuolggadusain leat lagat máinnas1uvvon badjelis, ee. 3.2.2.5. oasis.) Porsán1ggu golggotmánu 6. b. 1859 geavahannjuolggadusain, mat ledje guovddáz1is máinnas1uvvon 1867 rán1ggas1tusás1s1iin, ledje "c1ud1egietti ja Goaskinvákki Gieldda, ja Muosát Báhpasuohkana" ássit albmaduvvon vuoigaduvvon. Mud1ui c1uoc1c1uha Spilling s. 45:s ahte hálddahuslas1 geavat, nugo dihtto, lea doalahuvvon suohkanrájáide, mat dávjá leat seamma go man1n1elas1 gielddaráját. Třnnesen c1uoc1c1uha fas bealistis s. 223 ahte vuoigatvuohta muorraávdnasiidda 1965 -lága § 4 olis gullá gieldda ássiide. Vaikko orruge leat dihto ákkat dien guvlui boares geavadis, ii leat almmatge Riektejoavkku oaivila mielde ollásit c1ielggas ahte vuoigatvuod1alac1c1at leat gielddarájáid mielde. Jus dulko mat § 4 ovttas § 5:in, mas vuoigatvuohta lavdnjái mii gullá "gieldda ássiide" c1ielgasit lea ráddjejuvvon lavdnjejekkiide "gieldda rájáid siskkobealde, " (Geahc1a 3.11. oasi.) sáhttá ovdandoallat ahte go § 4:s ii leat seamma ráddjen go § 5:s, doalvvos1ii antitehtalas1 dulkon dokko ahte muorravuoigatvuohta ii gula makkárge geografalas1 ráddjemii earret ahte ferte leat matrikulerekeahtes eatnamiid vuovddis sáhka. Dát máksá ahte Finnmárkku giliássiin lea vuoigatvuohta oaz1z1ut c1ujuhuvvot muoraid lastavuovddis miehtá dáid eatnamiid, muhto orru goittotge leat buoret c1uoc1c1uhit ahte go lavdnjevuoigatvuohta lea ráddjejuvvon iez1as gildii berre dát ainjuo gullat muorravuoigatvuhtii. Dasto sáhttá várra c1uoc1c1uhit ahte geavahit "giliolbmuid" báhkkodeami § 4:s dagaha ahte muorravuoigatvuohta, dan sadjái go lavdnjevuoigatvuohta, lea ráddjejuvvon iez1as gillái. Nie mihtte maiddái Třnnesen s. 223:s man1n1ilgo lea vuos c1ujuhan ahte muorraávnnasvuoigatvuohta 1775-cealkámus1as gulai gillái, ahte vaikko vuoigatvuohta 1965-lága mielde vuosttaz1ettiin gullá buohkaide gielddas, ferte jus s1addá nággu, gili ássiid vuoruhit gieldda eará ássiid ektui. Son oaivvilda ahte 1775:s eaktuduvvon, muhto eai duohtandahkkon, rájáid eanas1 háviid livc1c1e álki fas gávdnat ja geassit rádjabidjamiin443. Nugo Riektejoavku oaidná ii leat datte makkárge rievttálas1 vuod1us botnjat ovdáneami ruovttoluotta dohko mii les1 eaktuduvvon gonagasválddis 1775:s. Sorjjasmeahttun dás fertejit dál buot báikegottit, gilit dahje eará báikkálas1 biiret ollislas1 vuoigaduvvon geavahanbiires, vuosttaz1ettiin adnot dássálaga eanavuovdinlága § 4 vuoigatvuod1ain. Ii sáhte datte atnit Třnnesen:a oainnu veadjemeahtumin ahte giliolbmot ledje vátnivuod1as mannat ovddabealde. Dát nappo máksá dan ahte stáhta ii sáhte c1ujuhit muoraid vierisgiliássiide jus dát goarida vuovddi nu garrasit ahte ii s1at báze giliolbmuid dárbui. Mud1ui c1ujuhuvvojit dál, gustojeaddji geavada c1uvgejumi hárrái, (Geahc1a Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.4. kapihttala.) muorat dus1s1e giliássiide sin iez1aset giliguovlluin, ja ná guhkás ii leat dat mielddisbuktán erenoamás1 váttisvuod1aid mearridit makkár vuovdi gullá man gillái. Giliolmmoz1in adnojit vuovdehálddas1eaddjiid geavada mielde sii geat áiggis áigái ásset gilis. Dat máksá ahte buohkat gilis leat dássálaga ja ahte eretfárrejeaddjiide444 dábálac1c1at ii c1ujuhuvvo vuovdi, muhto man1imus1c1uokkis adno c1avgabun Nuortta-Finnmárkkus go Oarje-Finnmárkkus. Mud1ui livc1c1ii várra váttis mearridit livc1c1iigo su dadjat ássamin siskko- dahje olggobealde gili, go ii leat seamma c1ielggas maid ferte atnit gillin ja c1oahkkebáikin dán oktavuod1as ja mo geassit olgorájáid dákkár báikkiin. Dálá geavat leage dás c1avgabut Nuortta-Finnmárkus, ja nie adno omd. Deanu S1aldi c1oahkkebáikin, ja Kárás1johka, Guovdageaidnu ja Leavdnja leat fas gilit, gos ássiide c1ujuhuvvojit muorat. Go vuovdehálddas1angeavat lea mán1ggalágan ja eaige mud1ui oru leat c1ielga ákkat, lea váttis dadjat maidege mo dulkot § 4 dien c1uoggás. Lea nappo muhtun eahpec1ielggasvuod1at mo áddet § 4 go jerro makkár guovlluid siskkobealde giliolbmuide sáhttá c1ujuhit muoraid, ja mii galgá adnot gillin mearrádusa áddejumis. Eahpec1ielggasvuod1aid mat dás leat c1ujuhuvvon, sáhttá jáhkkimis dus1s1e c1ilget duopmostuolus, dahje soaitá láhkanuppástusain. Eará maid ferte jearrat eanavuovdinlága § 4 olis lea gulletgo eanadoalliide dahje eará joavkkuide sierra vuoigatvuod1at go eará vuoigaduvvon giliássiide. Mearrádusa ferte ovdabargguid man1n1il áddet dakkárin ahte muorravuoigatvuohta gullá daidda giliolbmuide geain lea sierra bearatgoddi ja ruovttudoallu, ja ahte sis álgovuorus lea seamma vuoigatvuohta oaz1z1ut sin boaldenmuoraid dálloatnui. Dát orru dávisteamen báikkálas1 geavada, ja badjelis geardduhuvvon duomusge Rt. 1914 s. 509 biddjui vuod1d1un ahte jus lea vátnivuohta ii leat sis geat eaiggádus1s1et eanadoalu sirdojuvvon 1775-cealkámus1a mielde, makkárge sierravuoigatvuohta earáid ovdabealde oaz1z1ut olles boaldenmuorradárbbu. Finnmárkkus ii leat ovdánan dán dáfus nugo máddelabbos Norggas, gos geavahanriektelac1c1at murremii almennehiin dad1istaga leat ráddjejuvvon eanadoalliide. Go 1965-láhka ii bija eanadoalliid sierradillái, orru ná dávisteamen dasa mii navdo leat leamas1 riektedilli láhkaaddináiggi. § 4 nuppi c1uoggás lea mearriduvvon ahte giliolbmuid vuoigatvuohta lastavuovdái ii galgga caggat eiseválddiid ráfáiduhttimis dákkár vuovddi ollásit dahje belohahkii. Ráfáiduhttinvuod1d1u ii leat lagat máinnas1uvvon ovdabargguin, muhto Eanavuodinláhkalávdegoddi cealká iez1as oppalas1 mearkkas1emiin muorravuoigatvuod1a birra s. 22:s ahte vuoigatvuohta lea ráddjejuvvon ávnnasmeari dihte, ahte lea ferten c1áhkket saji vuovddi fuolaheami dihte ja ahte ii leat c1ujuhuvvon eambo go mii lea leamas1 dohkálas1 guovllu vuovddi seailluheami dihte. Dasto c1uoz1z1u c1ujuhanmearrádusa § 5:s ahte vuovdehálddahus sáhttá ráddjet c1ujuhusmeari go vuovddi fuolahus dan gáibida dahje oanehat áigái bissehit vuovdec1ujuhusa. Vuovdehálddas1eaddjit mearridit mud1ui gos c1ujuhusat jagis jahkái galget leat, buo. mearrádusaid § 7. Dát orru cealkkiheamen ahte ráfáiduhttimat ja murrengárz1z1ideamit § 4 olis sáhttet dahkkot fuolaheamen vuovddi lánjodeami, vai sihkkarastá giliolbmuide boaldámus1a vel boahtteáigáige. Mud1ui lea vuovdehálddahusa váldi dien c1uoggás veahá ráddjejuvvon dábálas1 hálddas1anrievttálas1 gáibádusain ahte mearrádusat galget leat vuod1d1uduvvon fágalas1 ja ás1s1álas1 árvvos1teapmái. Mud1ui sáhttá namuhit ahte earret Álttá ovdagotti mii oanehat áigodagas galggai addit dihto cealkámus1aid muorraávnnasohcanc1ujuhusaide, buo. 3.2.2.5. oasi, de ii leat Finnmárkku geavahanvuoigaduvvomiid, ii válljejuvvon stivrras iige eará ovddastusain addon makkárge hálddas1eapmi vuovdái ja fuolahit murrenvuoigatvuod1a. Sii leat danne leamas1 eará dilis go vuoigaduvvomat stáhtaalmennehiin máddelat Norggas. Duomus Rt. 1914 s. 509, vuosttaldii maiddái Alimusriekti c1ielgasit ahte vuovddi ávnnaslas1 (hálddas1eami) njuolggadusat galget gustot Finnmárkui. Dan rájes go eiseválddit 1700-logus seaguhis1gohte iez1aset Finnmárkku vuvddiid geavaheapmái ja rád1d1ejupmái, de stáhta vuovdevirgeolbmot árvvos1tallan man olu vuovdi lea gierdan murret ja leat mearridan ráfáiduhttima. Nugo ovdanboahtá rád1d1ádallamis bajábealde lea dilli ná dálge. 3.2.4 Riektejoavkku konklus1uvnnat 3.2.4.1 Goahccemuorraávnnasvuoigatvuohta 1853, 1867 ja 1870 rán1ggas1tusás1s1iid prejudisiála445 mearrádusat murrema hárrái, mat leat máinnas1uvvon 3.2.2.6. oasis, fertejit eahpitkeahttá leat váldon snoakkis gálduid ja váilevas1 ás1s1emeannudeami vud1d1osin, ja eai sáhte dadjat leamen c1adni geavahanvuoigatvuod1a gaz1aldagass. c1adni geavahanriektegaz1aldaga mearrádus ferte leat celkon siviilla ás1s1is, muhto ii gávdno dákkár mearrádus. Stáhta, mii oac1c1ui dohkkehuvvot oaiviliidis, vuod1d1udii datte dán rájes geavadis oidnui maid Alimusriekti lei dovddahan rán1ggas1tusás1s1iin. Go vuovdemeas1ttir Norman máinnas1uvvon suoidnemánu 5. b. 1871 c1állagis sádde vuovdekandidáhtii Schjřtz:i rád1d1ehusadvokáhta miessemánu 18. b. 1864 vástádusa, dadjá son ná ahte dát: "geardduha Oaivila ahte Stáhtavuvddiid rievttálas1 Dilli, masa lean guorrasan Iskkadusain, ja man sáhtás1ii oanehac1c1at dadjat mottiin Sániiguin, mii lea váldon boares Vuovdenjuolggadsaide, namalassii, ahte Álbmogis ii leat eará vuoigatvuohta Stáhtavuvddiide Finnmárkku Ámttas go dat, man Eiseválddit ain juohke háve addet sidjiide." Sullii seamma daddjo cuon1ománu 23. b. 1874 § 1:s "Dábálas1 gustojeaddji Njuolggadusain Geavahussii Stáhta gullevas1 Vuvddiin Finnmárkku Ámttas", (ja maiddái borgemánu 1. b. 1891 oppalas1 njuolggadusain): "Finnmárkku Ámttas eai oac1c1o Ássit makkárge eará Geavahanvuoigatvuod1a go dan, maid Eiseválddit dovddastit ain juohke Háve". Riekteoaidnu maid Alimusriekti lei bidjan vuod1d1un prejudisiála mearrádusain biddjui nappo vud1dosin man1n1elas1 bissovas1 geavadii, ja dása gulláge riektemearrideaddji oassi. Nugo lea ovdanboahtán gustojedje datte dát duomut dus1s1e murremii goahccevuovddis, ja dat eai sáhte vaikko leage adnon oppalas1 báhkkodanvuohki, bidjat vud1d1osa lastavuovddiid riektedilálas1vuod1aid konklus1uvnnaide. Vel geavahannjuolggadusatge leat oppalac1c1at, muhto lei goittotge dus1s1e goahccevuovddi nammii stáhta sullii 1870 rájes geavadis vuod1d1udii ja c1ad1ahii giliolbmuid váilevas1 geavahanvuoigatvuod1a hárrái. Giliolbmot orrut de c1uvvon stáhta geavada ja áiggi mielde s1attai giliolbmuid gaskkas oaidnu, ahte ii lean makkárge geavahanvuoigatvuohta goahccevuovdái. Goahccevuovdeávdnasat stáhta vuvddiin leat, ainjuo man1imus1100 jagi, c1ullojuvvon olles mávssuin ja c1ujuhemiin, dahje oston stáhtas njuolga. Dát dilli lea dál dasto nu guhkes áiggis cieggan dákkárin ahte dál, váikko mo dal ovdal les1, ferte dohkkehuvvot gustojeaddji vuoigatvuohtan. Man1n1ilgo lea c1ujuhan ahte 1775:s ii várra lean oaivil váldit giliolbmuin vuoigatvuod1a mii sis lei goahccemuoraide dolos1 áiggi rájes geavaheamis, de konkludere Třnnesenge s. 221 ahte ovdáneapmi ja geavat mii lea leamas1 man1n1il 1867 alimusriekteduomuin ferte máksit ahte dál oppalas1 vud1d1osa mielde eai leat geavahanvuoigatvuod1at goahccevuovdái stáhta eatnamiin Finnmárkus. Dát mearkkas1a dasto ahte báikegottis ii leat stuorát vuoigatvuohta muoraide dáppe go maid stáhta eanaeaiggátáirasat áiggis áigái liigudit. Go eanavuovdinlága § 4:s eai leat makkárge sierra geavahannjuolggadusat giliássiide goahccevuovddis, de orru diet dávisteamen riekteovdaneapmái. 3.2.4.2 Lastamuorraávnnasvuoigatvuohta Nugo namahuvvon 3.2.2.7. oasis, ovdanbuktiba duopmárat Hambro ja Reimers alimusriekteduomus Rt. 1914 s. 509:s, mii spiehkasta rievtti eanetlogus, c1ielga oainnu ahte giliássiin lea geavahanvuoigatvuohta lastamuorraávdnasiidda. Dát ferte Riektejoavkku oaivila mielde leat riekta. Dán gaz1aldaga árvvos1taladettiin ii sáhte datte vuolgit 1753-geaskkuin ja 1775-cealkámus1as. Finnmárkolac1c1at ledje atnán vuvddiid jahkec1ud1iid go gonagasváldi 1700-logus seaguhii iez1as muddejeaddji mearrádusaiguin, ja lastavuovddi anu ii sáhte danne atnit ássiid vuoigatvuohtan 1775-cealkámus1a § 4 olis. Dan sadjái ferte mearrádusa atnit láhkanannemin vuoigatvuod1a mii juo lei, ainjuo go cealkámus1 addui, lei vuoigatvuod1avuod1d1uduvvon dolos1 áiggi rájes geavaheamis. Dasto ferte bidjat vuod1d1un ahte § 4 lea addán dárbbas1las1 láhkavuod1u almmolas1 muddemii dien ovdalas1 bearráigeahc1akeahtes geavaheapmái. Njuolggadus lei maiddái oassin ortnegii álggahit eanadoalu mii lei cealkámus1a váldoulbmil. Gaz1aldahkii lei go láhkaaddis vejolas1vuohta muddet, ráddjet dahje juo fámuhuhttit giliolbmuid vuoigatvuod1a lastavuovdái, de ferte maiddái dien dili atnit c1almmis. Álgovuolggalac1c1at viz1z1e gal olbmot ávdnasiid lastavuovddis, eaige dus1s1e boaldinmuoraid, muhto maid ávdnasiid áidiide, stávrráide, reaidduide, viessogálvvuide, bessiide, riehkajálásiidda, sabehiidda jna. Diekkár atnu lei maiddái vejolas1 1775-cealkámus1a § 4 mielde, go dát ii ráddjen moktege geavahanulbmiliid. Sullii 1850 rájes biddjojedje datte muorraávdnasat teknalas1 geavaheapmái (reaidduide, áidemuoraide, bessiide jna.) sierradivatgeatnegassan, (Buo. mii lea geardduhuvvon vuovdemeas1tár Norman suoidnemánu 5. b. 1871 c1állagis 3.2.2.7. oasis.) ja man1n1il 1800-logus gáibiduvvui olles máksu muorraávdnasiin dákkár ulbmilii. Dát geavat lea dál leamas1 dasto nu guhká ja nu stád1is ahte ássiid vuoigatvuohta lastavuovdái dál ferte adnot ráddjejuvvon dálloanu muoraide. Njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlága § 4 mearrádus ferte danne maiddái lastavuovddi dáfus adnot nannemin ja dávisteamen ovdáneami mii lea cieggan gustojeaddji vuoigatvuohtan. 3.2.5 Muorraávnnasvuoigatvuohta erenoamás1 vuod1uin Vuohc1c1an jearas1ii sáhttágo oktage s1iehtadusa vud1d1osin stáhtain leat háhkan muorraávnnassierravuoigatvuod1a earret dan mii ovdanboahtá lágas. Nugo namuhuvvon 3.2.1. oasis lea datte buot eatnamat Finnmárkkus vuvdon oktan vuvddiin geassemánu 22. b. 1863 eanavuovdinlága fápmui bidjama mielde, ja 1864 eanavuovdinnjuolggadusa mielde galggas1ii eanagirjjiis ovdanboahtit "Ahte Eatnamat vuvdojit oktan Vuvddiin, muhto almmá eará Vuoigatvuod1ain Stáhta vuovddekeahtes Vuovdái go dan maid eiseválddit Áiggis áigái dovddahit". Seamma lei mearriduvvon 1876, 1895 ja 1902 njuolggadusain, (Geahc1a Třnnesen:a s. 215.) ja gustojeaddji suoidnemánu 15. b. 1966 eanavuovdinláhkaásahusaid § 2:s lea mearriduvvon: "Go vuovdá ja láigoha matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiid galget vuoigatvuod1avuod1d1oás1s1ebáhpárat446 sisdoallat mearrádusaid ahte eai addo vuoigatvuod1at stáhta báhcán eatnamiin earret mat áiggis áigái c1ielgasit dovddahuvvojit." Klausulaid mielde mat lea c1állon eanagirjjiide, ferte nu bidjat vuod1d1un ahte sii geat leat háhkan eatnamiid stáhtas man1n1il 1863 eai sáhte leat háhkan makkárge vuoigatvuod1a vuovdái s1iehtadusrievttálas1447 vud1d1osin, earret dan vuoigatvuod1a lastavuovdái mii sis lea leamas1 seammago eará "giliássiin", ja mii dál láhkaduvvo eanavuovdinlága § 4:s. Nugo namuhuvvon 3.2.2.7. oasis, guorrasii Alimusriekti rán1ggas1tusás1s1is Rt. 1914 s. 509 mielduopmárrievtti oaivilii ahte klausula "Boaldámus1a maid oaz1z1u Sajis" daid ás1s1áskuhttomiid gonagaseanagirjjiid 1775-cealkámus1a mielde, dus1s1e ferte atnit "diehtun ássansaji eaiggádii ahte son cea. § 4 vuod1ul oac1c1os1ii boaldámus1a stáhta vuovddis". Dát ferte nugo Třnnesena c1ujuha s. 220 leat riekta dan áddemis ahte eanagirjehálddolac1c1at448 klausulain "eai oac1c1o makkárge vuosttasvuoigatvuod1a ovdal earáid seamma gilis". Ja vaikko oaivil álgovuolggalac1c1at sáhttá leat leamas1 bidjat ássansaji lagamus vuvddiide, eai sáhte ainjuo dál leat ovddasvástideaddjiin daid doaluin mat leat sirdojuvvon stáhtas 1775-cealkámus1a dávisteami mielde, dákkár eanagirjeklausulaid vud1d1osin, leat makkárge vuoigatvuohta muorraávdnasiidda earretgo dat vuoigatvuohta mii eará giliolbmuin lea. Mud1ui jurddas1ivc1c1e ahte joavkkut dahje ovttaskas olbmot Finnmárkku giliolbmuid gaskkas oamastusa dahje dolos1 áiggi rájes geavaheami vud1d1osin, sáhttet leat háhkan sierravuoigatvuod1a muorraávdnasiidda. Sáhttá leat vuoigatvuohta mii manná guhkelii go maid láhka addá sidjiide, nu ahte sis maiddái livc1c1e vuoigatvuohta goahccemuorraávdnasiidda, dahje lastamuorraávdnasiidda eará ulbmiliidda go muoraide omd. áide- ja hás1estoalppuide. Dát gaz1aldat meannuduvvui Rt. 1914 s. 509:sge, ja dán c1uoggásge lei alimusriekti ovttamielas mielduopmárrivttiin ahte ás1s1ehuvvomat eai lean háhkan makkárge sierravuoigatvuod1a oamastusa dahje dolos1 áiggi rájes geavaheami bokte, go sihke sin iez1aset ja ovdamanniid doallu lei dávistan 1775-cealkámus1a § 4:s. Dát lea dábálas1 juridihkalas1 áddejumi mielde ahte ii oktage sáhte oamastit vuoigatvuod1aháhkama449 mielde. Jus sáhttá duod1as1tit450 ahte muhtumat Finnmárkkus dainna oskkuin ahte sis lea leamas1 vuoigatvuohta dasa, doarvái guhkes áiggi leat ávkkástallan stuorát mahtodaga muorraávdnasiid go lágat cealkkihit, seammásgo eiseválddit eai leat seaguhan iez1aset dán atnui, sáhttá baicce s1addat earaláhkai. Dál ii oru datte vuoigatvuod1agaz1aldagas goahccemuorraávdnasiidda iige lastamuorraávdnasiidda earágo boaldámus1s1ii leat nu stuorra geavatlas1 mearkkas1umi dál, ja ássit orrutge eanas1 dohkkehan ja c1uvvon geavada ahte ferte stáhtas oastit dákkár ávdnasiid ies1goasttadussii451. Dasto ferte navdot ahte eiseválddiid geavat dád1istaga lea ovddiduvvon ná, sihke bistu, stád1isvuod1a ja seaguheami ektui dasa mii lea adnon lobihis murren, ahte ainjuo dál galgá oalle olu ovdal oamastusa dahje dolos1 áiggi rájes geavaheami vuoigatvuod1aháhkama eavttut sáhttet daddjot leat devdojuvvon. Riektejoavku ii hilggo almmatge ná sáhttit leat, go jus galgá loahpalac1c1at sáhttit dán vástidit ferte konkrehta árvvos1tallat daid háviin go c1uoc1c1uhuvvo leat dákkár vuoigatvuod1aháhkan. Mud1ui lea guhká leamas1 dat ortnet Finnmárkkus ahte eiseválddit leat ássiid geat eai leat vuoigaduvvon, vuosttaz1ettiin riddoguovllu c1oahkkebáikeássiide, diktán murret matrikulerekeahtes eatnamiin go mákset dan ovddas. Dát ii leat datte álo leamas1 dárkojuvvon c1ielga murrenlohpin, ja ii leat goassige oktage c1uoc1c1uhan ahte dát ássit leat leamas1, dahje lea makkárge aitosas1 vuoigatvuohta murremii. Dán vud1d1osin sáhtás1iige s1iitit áhttán leat háhkan makkárge vuoigatvuod1a priváhtarievttálas1 vud1d1osin. 3.2.6 Erenoamáz1it riektesuodjalusas Eanavuovdinlávdegoddi cealká árvalusastis s. 22-23, departemeantta doarjagiin Od.prp. nr. 48 1963-64 s. 14-15, ássiid vuoigatvuod1as oaz1z1ut c1ujuhit lastavuovddi ja dan suodjaleami hárrái: "Vuoigatvuod1as oaz1z1ut c1ujuhit lastavuovddi nuvttá 1775 ggl. cea. mielde navdo leat buohkaidvuoigatvuod1a mihtilmasvuohta ja ferte lávdegotti oaivila mielde buhtadasa haga sáhttit muhttit dahje fámuhuhttit go láhkaaddi gávnnaha dan." Riektejoavku mihtte dása ahte muorraávnnasvuoigatvuohta Finnmárkkus orru leat vuod1d1uduvvon ássiid dolos1 áiggi rájes atnui ja iige 1775-cealkámus1a mearrádussii, buo. 3.2.4.2. oasi. Danne ferte navdit ahte vuoigatvuohta ii sáhte fámuhuhttojuvvot dahje menddo nannosit ráddjejuvvot lága bokte jus ii buhtaduvvo. Almmatge ferte vuoigatvuod1a, seammago eará vuoigatvuod1at mat leat ovddes1 anus vuolggahuvvon, álgovuorus sáhttit muddet ja gárz1z1idit vai sáhttá ráhkadit ordnejuvvon geavahandilálas1vuod1aid jna., almmá buhtadeami haga. Dát ferte maiddái gustot ráfáiduhttin- ja murrenráddjenlohpái452 maid vuovdeeiseválddit leat bidjan vuovddi lánjodeami vuhtiiválddedettiin. Mud1ui ferte duohtavuohta ahte murrenvuoigatvuohta lea leamas1 gohc1oduvvon "buohkaidvuoigatvuohtan", navdot leat boahtán das go Finnmárkkus leat dat leamas1 ja ain lea c1adnon buot giliássiide ja iige dus1s1e eanadollui. Dát ii sáhte baicce mearkkas1it ahte lea sáhka "buohkaidvuoigatvuod1as" sáni dábálas1 mearkkas1umis, geahc1a vel 2.1.5. oasi, ja danne ferte maiddái ássiid muorravuoigatvuohta navdot leat nannosat bággolonistanrievttálas1 suodjaleapmi go mii buohkaidvuoigatvuod1ain dábálac1c1at lea. Go muorravuoigatvuohta ferte adnot giliolbmuid erenoamás1 geavahanvuoigatvuohtan, mii dál maná dus1s1e sáhttá doaimmahuvvot c1ujuheami mielde, ferte vuoigatvuohta álgovuorus navdot leat suodjaluvvon seammago eará geavahanvuoigatvuod1at, buo. 2.3.3.4. oasi c1uo. Třnnesen geaz1ida s. 223 ahte giliid muorravuoigatvuohta lea nannosat suodjaluvvon bággolonistemiin go vuoigatvuohta mii gullá eará giliássiide. Ná sáhttá gal leat, go vuohc1c1an lea giliolbmuid atnu iez1aset lagas1guovllus, ja iige vejolas1 atnu eará sajis, ja mii lea nu olu ja nu mávssolas1 ahte soaitá buhtaduvvot bággolonisteamis. Datte ferte navdit ahte bággolonistanrievttálas1 suodjaleami prinsihppa lea seamma nanus buot geavahanvuoigaduvvomiidda. Dan muddui go dál priváhtarievttálas1 vud1d1osin fertejit leat sierravuoigatvuod1at muorraávdnasiidda earret dan mii lea mearriduvvon lágas, ferte álgovuorus biddjot vuod1d1un ahte dákkár vuoigatvuod1atge leat bággolonistanrievttálac1c1at suodjaluvvon seammaláhkaigo eará oapmelas1 vuoigatvuod1at, buo, 2.3.3.4. oasi. 3.3 OMIID MEAHCCEGUOHTUN Otto Jebens ii leat sáhttán guorrasit eanetlogu konklus1uvdnii 3.3.2.2. oasis, buo. 3.3.4.2. oasi, ahte ii s1at gusto makkárge dábálas1 omiid guod1ohanvuoigatvuod1a stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Son lea baicce dan áddejumis ahte dákkár vuoigatvuohta leat fámus Finnmárkku eanadoalliide go duohtavuod1as ii leat dán c1uoggás riektenuppástuvvi453 geavat. Jebens lea dán duogáz1in ráhkadan sierracealkámus1a omiid guod1ohanvuoigatvuod1as Finnmárkku stáhta eatnamiin. Dát cealkámus1 lea vulobealde bájuhuvvon vajos eanetlogu válddahallama man1n1il. 3.3.1 Álggahus Eai leat makkárge njuolggadusat omiidguohtuma vuoigatvuhtii, eai 1775 eanac1ujuhancealkámus1as, 1863, 1902 ja 1965 eanavuovdinlágain, eaige láhkaásahusain ja njuolggadusain mat leat leamas1 gustojeaddjin ies1gud1et lágaid oktavuod1as. Váikko omiidguohtuma vuoigatvuohta "stáhta eatnamiin" Finnmárkkus danne ii leat makkárge dohkkeheapmi goassige lágas njuolga báhkkoduvvon, ferte datte navdot ahte oamit leat leamas1 guohtumin Finnmárkku mehciin nu guhká go leat leamas1 boanddat dáppe. Ferte ainjuo leat unnimus guokte c1uohte jagi ovdal fylkka stáhta eanaluobaheami vuosttas lágat bohte 1775:s. Guohtonatnu ferte danne navdot leat boarrasat go Gonagasa áddejumi iez1as leat fylkka eatnamiid eaiggádin, (Geahc1a 4.1. oasi vulobealde.) ja dát berre, nugo Třnnesen deattuha s. 263 leat vuolggasadji go galgá árvvos1tallat guohtonanu dálá rievttálas1 saji. Riektejoavku guorahallá 3.3.2. oasis dárkilat guohtonvuoigatvuod1a álgovuolggalas1 vud1d1osin ja das mii ferte navdot leat leamas1 riektedilli 1775:s válddahallat man1it riekteovdáneami gitta dálá riektedilálas1vuhtii, mas fertejit navdot leat mán1ga ies1gud1et joavkku guohtonvuoigatvuod1alac1c1a454 Finnmárkkus. 3.3.3. oasis válddahallat dárkilat dáid joavkkuid guohtonvuoigatvuod1a dálá sisdoalu, ja 3.3.4. ja 3.3.5. osiin vihkkedallat ee. sáhttágo dadjat leat erenoamás1 guohtonvuoigatvuohtahámáiduvvamat Finnmárkkus ja riektesuodjalusa gaz1aldaga. 3.3.2 Guohtonvuoigatvuod1a vuod1us 3.3.2.1 Vuolggasadji - 1775 riektedilli Go lea c1ujuhan ahte ovdal 1775 eai goassige mudden dahje biehttalan stáhtaválddi beales lobis omiid guohtut Finnmárkku mehciin cealká Třnnesen s. 263: "Ii 1775:s ge muddejuvvon ná. Ii cealkámus1, eanamihtidannjuolggadus iige eanagirjelávadat455 suokkardan guohtonanu. Dát sáhttá dus1s1e mearkkas1it ahte oaivil lei ahte guohtun almennehis lei oaivvilduvvon dahkkot nugo ovdal. Cealkámus1a oaivil lei justa veahkehit eanadoalu ja s1ibitdoalu. Ja juhkkojuvvon viesso- ja niitosajiin ii sáhttán guohtut." Vaikko guohtun ii leat namuhuvvon 1775-cealkámus1as ferte nu navdot almmolas1 beales eaktuduvvon ahte finnmárkoboanddaid oamit ain galge guohtut meahcis, namalassii olggobealde eatnamiid mat cealkámus1a vuod1ul sirdas1uvvo priváhta eaiggádus1s1amii. Třnnesen:a oaivila mielde lea anu vud1d1osin ásahuvvon oppalas1 "vuoigatvuohta guohtumii gili guovllus s1ibiteaiggádii gii ássá gilis." Son mihtte datte s. 264 dán oppalas1 vuoigatvuod1a dál várra leat: "minimála mearkkas1umis, go guohtonanu ii várra sáhte jurddas1it viesuid ja ... dihto eanadoalu haga mii lea vuod1d1uduvvon nás1s1at dálvefuod1d1ara. Dákkár doaibma lea danne masá álo ... vuod1d1uduvvon eana vuoigatvuod1aide masa lea nás1s1an sierra vuoigatvuod1avuod1u omd. eanagirjjiin. Muhto jus lea dákkár eanagirji, gártá dán dulkon guovddáz1is. Eanagirjjis biddjojit sutnje gii dál galgá eanaeaiggádin, sierra vuoigatvuod1at mat sus ovdal eai lean. Dan sadjái ferte leat govttolas1 dulkot eanagirjji nu ahte eanaeaiggát alcces ja man1it eanaeaiggádiidda luohpá456 stuorát vuoigatvuod1a almennehis go maid eanagirji cealkkiha, mii gusto justa dan konkrehta atnui mii máinnas1uvvo eanagirjjis." Atnego eiseválddit 1775:s almennetrievtti, dolos1 áiggi rájes geavaheami dahje s1iehtaduseavttu457 rievttálas1 láhkavuod1d1un joatkka guohtonatnui lea veahá eahpec1ielggas. Nugo Třnnesen c1ujuha s. 101 vuhtto datte gálduin ahte stáhta anii Finnmárkku eatnamiid almennehin. Ámtamánni Fieldsted cealká omd. njukc1amánu 31. b. 1775 reantogámmára promemorias ahte "buot Nannán Finnmárkkus adno juohkinkeahttá Almennehin mii gullá dus1s1e Su Majestehtii". Nugo c1ájehuvvon 3.2.2. oasis ledje maiddái Finnmárkku vuovddit almmolas1 beales dihto oktavuod1ain gitta 1800-logu gaskamuddui namahuvvon ja dárkojuvvon almennetvuovdin. Dasto ferte nugo c1uoc1c1uhuvvon bajábealde, bidjat vuod1d1un ahte oamit ledje guhton badjel guokte c1uohte jagi ovdal 1775 cealkámus1a, ja ahte gonagasválddi beales eai mange láhkai oru seaguhan iez1aset guohtonatnui, dahje dahkan dahje dadjalan juoga mii galggas1ii c1ájehit ahte "finnmárkoalmennet" guohtonatnui lei eará dilis go "Gonagasa almennehat" eará riikaosiin. Orruge buoremusat soahpamin ahte guohtonatnu adnojuvvui almennetatnun ahte guohtun ii leat namuhuvvon eanagirjjiin mat ráhkaduvvojuvvo cealkámus1a mielde. Guohtonvuoigatvuohta livc1c1ii dalle gullat od1d1a eanagirjji458 dollui. Orru leamen nu ahte guohtun Finnmárkku mehciin adnojuvvui almennetatnun seammago guohtun "Gonagasa almennehiin" eará riikaosiin. Mii 1775:s jurddas1uvvui guohtonanu boahttevas1 ortnegin ii oru datte áibbas c1ielggas, go ee. cealkámus1a ja eanamihtideaddji bargonjuolggadusa muhtun mearrádusat sáhttet dihto láhkai eahpáduvvot. (Dás oaivvilduvvo cealkámus1a §§ 1 ja 6 ja bargonjuolggadusa §§ 9 c ja e, 12 vuosttas lad1as ja nuppi lad1d1asa b ja c bustávat. Man1imus1 leat bájuhuvvon Třnnesen:s s. 394-395.) Mearridit mii áigumus1 lei, ii orrun datte dárbbas1uvvot eanajuolludeami459 cealkámus1a mielde. Opmodahkii sirdojuvvo earret mán1ggalogut "meahcceniittuid", dus1s1e unnit eanabihtát ássansajis dahje dan lahkosis. c1ielggas ferte leat ahte ii sáhttán leat eaktu ahte sii geat oz1z1o eanagirjji eatnamiid galge beassat diktit ealliideaset guohtut dus1s1e dáid eatnamiin, mat vuohc1c1an galge adnot dálvefuod1d1ariid s1addadeapmái. Dávjá ledje eatnamatge menddo unnit geasseguohtumin460, ja juohkima ja bied1ggus sajádaga geaz1il eaige álo dohkálac1c1at guohtumin. Eaktun lei gal danne ahte oamit ain galge guohtut meahcis olggobealde eatnamiid mat sirdas1uvve priváhta eaiggádus1s1amii. Dán ferte navdit váikko eanagirjjiin - muorravuovddi ektui - ii leat celkon mihkkege meahcceguohtumis, várra go vuovddi atnu, muhto ii guohtuma, geahc1c1aluvvui muddejuvvot. Ii lean datte jurddas1uvvon nuppástuhttit meahci duohta omiid guohtonanu, mii iigedahkkon. Maid galggas1 atnit rievttálas1 vuoigatvuod1avuod1dun joatkka guohtonatnui, ii oru nu mávssolas1 leat dálá riektedili ektui dál eanadoalliide geain leat opmodagat c1uldojuvvon 1775 cealkámus1a vuod1ul. Juohke háve galgá báikki geavat dás leat mearrideaddjin guohtonvuoigatvuod1a mahtodahkii ja vuoigaduvvoma lohpái háldet vuoigatvuod1a. Jáhkehahttimus lea vuoigatvuohta ráddjejuvvon dasa mii dárbbas1uvvo elliide maid sáhttá dálvebiebmat dálus. Mud1ui ferte muitit dasa mii guoská omiidguohtumii Finnmárkkus man1n1il 1775, ahte dus1s1e unna oasás1 s1ibitdoalliin oz1z1o eanagirjjiid 1775-cealkámus1a mielde. (Geahc1a Třnnesen s 149.) Geat báhce atne eatnamiid almmá makkárge stáhta vuoigatvuod1avuod1uin, ja maid eatnamiin mat ledje ámtalihpuin461 juolluduvvon. Lihput adde vuoigatvuod1a "váldit Atnui ja gilvit Stáhta gulli eanaoasi...", ja váldo atnui 1800-logus dannego eanac1ujuhus cealkámus1a mielde manai olu njoazit go vurdon, ja go muhtumat eai ásaiduvvan eatnamiidda maid ledje oz1z1on. Ii leat datte árta navdit earágo ahte stáhta anii guohtonanu lobálaz1z1an, les1 dal eatnamiin eanagirjjiid vuoigatvuod1avuod1uin 1775-cealkámus1a olis, ámtalihpuin, dahje formála vuoigatvuod1avuod1u haga. Dákkár eaktu báhkkoduvvoge geassemánu 22. b. 1863 eanavuovdinlágas mas § 1:s ee. c1uoz1z1u ahte eatnamat eai galgga luobahuvvot priváhta opmodahkan jus dan ferte atnit dárbbas1laz1z1an " Dáloniid dahje Badjesápmelac1c1aid Elliid Geasseguohtumiidda...". 3.3.2.2 Stáhta nuppástuvvon áddejupmi - 1863 eanavuovdinláhka Bajábealde lea geaz1iduvvon ahte gonagasváldi ainjuo ovdal 1775 dárkkui guohtonanu Finnmárkkus gilivuoigatvuohtan almennehis. Soaitá dát áddejupmige leat 1800-logus muhtun muddui. Gitta 1864:i ii lean died1u mielde goassige eanadollui eanasirdinás1s1ebáhpáriin celkon mihkkege guod1ohanvuoigatvuod1as stáhta eatnamiin. Geassemánu 2. b. 1864 Ggl. cea. njuolggadusain, geassemánu 22. b. 1863 eanavuodinlága § 3 olis, mearriduvvui datte mo galgá láhttet od1d1a eanadoalu meahcceguohtumiin mat ásahuvvojedje go vuvdo lága mielde. Njuolggadusaid § 3b mielde galggai sirdot gaskka mii gávnnahuvvui heivvolaz1z1an "Ássansaji Dálloeatnamii ja Meahccái". Dát orui leamen váldonjuolggadus. Muhto gos rievddalmas dilálas1vuod1at eai rávven bidjat ássansadji mearre gaskkas meahccái, sáhtii : "c1ielga Mearkkas1emiin Gávppas1eamis diktit mearre Logu Omiid Ovddasvástideaddji geavahit Stáhta guoski dahje lagas Opmodagas, daid Gárz1z1idemiiguin maid eiseválddit áiggis áigái fertejit atnit dárbbas1uvvojit Vuovddi dihte, ja váras1uvvot ahte Eiseválddit áiggis áigái molsot dákkár Geavahanvuoigatvuod1a c1ujuhemiin mearre Bihtá Meahci...". Njuolggadusaid § 3b mearrádusat eai oru soahpamin stáhta dál eaktudit ahte riektenjuolggadusat guohtumii almennehis gustot Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiidda. Almenneha njuolggadusaid mielde sáhtás1edje od1d1a geavahanvuoigaduvvon gili eanadoalut NL 3-12-6 láhka fámus, váldit guohtuma almenneteatnamiin das lahka. Guohtonvuoigatvuohta ii livc1c1e dalle leat stáhta makkárge lobi duohken. Stáhtas ii leat leamas1 goassige makkárge rád1d1ejupmi gaz1aldagas gii áiggis áigái leat vuoigaduvvon guohtumii almennetvuoigatvuod1a fámus. Sáhttágo od1d1a eanadoallu váldit guohtuma almennehis lea álo dus1s1e leamas1 láhkamearriduvvon dovddaldagaid duohken. 1863 eanavuovdinlága njuolggadusat ja 1864 njuolggadusat eai oppa leatge dalle gustojeaddji462 njuolggadusaid mielde eanadoalu od1d1aásaheapmái463 almennehis. Njáskaneana almennehis sáhtii gitta suoidnemánu 6. b. 1905 lága rádjai dus1s1e lihttoláigohuvvot464. In lean lohpi várret njáskansaji iez1as meahcis láiddomii465. Mii dal ovdáneami vuod1ul gitta 1863 rádjái galggas1 adnot dán áiggi leat leamas1 rievttálaz1z1an Finnmárkku stáhta eatnamiid guohtumiidda, láhttejuvvo dás rájes - guohtuma od1d1a anu dáfus - dego stáhta lei seamma lud1olas1 eatnamiid eaiggádin mii ii gullan guohtonnjuolggadusaide almennehis dahje makkárge sullasas1 vieruiduvvan vuoigatvuod1anjuolggadusaide. 1863 eanavuovdinlágas geahc1c1aluvvui dus1s1e addit od1d1a njuolggadusaid stáhtaeatnamiid boahttevas1 luobaheapmái. Láhkabarggu albmaduvvon cealkámus1ain lea báhkkoduvvon ahte eanadoalliin, geaidda lea juolluduvvon eatnamat 1775-cealkámus1a mielde, ferte navdot leat geavahanvuoigatvuohta stáhta eatnamiin. 1863-lágas eai addon dán áiggis makkárge njuolggadusat guohtumii stáhta eatnamiin. Datte ovdanboahtá sihke lága § 1:s ja dan ovdabargguin ahte dát guohtonatnu galggai jotkkojuvvot nugo ovdal, buo. mii lea mihttejuvvon 3.3.2.1. oasis. Seamma eaktu lea maiddái c1ielgasit vuod1d1un miessemánu 22. b. 1902 eanavuovdinlágas, buo. § 1 nuppi lad1d1asa, a bustáva. Dát mearrádus ii leat datte geardduhuvvon njukc1amánu 12. b. 1965 lágas. 1965-lága ovdabargguin lea eaktuduvvon ahte oppalas1 vuod1u alde ii leat makkárge vuoigatvuohta giliássiide diktit omiid guohtut meahcis. Eanavuodinláhkalávdegotti árvalusas (s. 25) celko baicce ahte guohtonvuoigatvuohta stáhta eatnamiin adno " vuoigatvuod1avuod1d1oás1s1ebáhpáriid mielde", ja dus1s1e stáhta s1iehtadusa vuoigatvuod1avuod1uin mas guohtonvuoigatvuod1a dárkilat sisdoallu leat muddejuvvon. Namalassii dávistit mearrádusaid guohtonvuoigatvuod1a hárrái mat leat c1állon juohke eanadoalli eanagirjái. Dasto daddjo: "guohtonvuoigatvuohta stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus leat áibbas earálágan go guohtonvuoigatvuohta riikkas mud1ui. Sierra riektedilálas1vuod1aid geaz1il mat leat rád1d1en ja ain rád1d1ejit Finnmárkkus ..., ii sáhte jurddas1it guohtonvuoigatvuod1as sáhttá leat vieruiduvvan vuoigatvuod1a vuod1d1u." Láhkaásahusain addon 1965-lága láhkavuod1uin c1uoz1z1uge ahte vuoigatvuod1avuod1d1oás1s1ebáhpárat vuovdimis galget sisdoallat mearrádusaid ahte eai addo vuoigatvuod1at stáhta báhcán eatnamiin earret dan mat áiggis áigái c1ielgasit dovddahuvvojit, buo. 3.3.3.5. oasi vulobealde. Ortnet mii lea 1864 rájes adnon ja láhkaeaktuduvvon ferte atnit leat mielddisbuktán ahte ii oktage Finnmárkkus dál sáhte váldit guohtuma omiide "stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin" almennetrievttálas1 dahje eará oppalas1 vud1d1osin. Geavahuvvon ortnega ferte atnit cieggadan dán suorggi riektedilálas1vuod1a. (Veahá dárkilat máinnas1eapmi "cieggan riektedilálas1vuohta"/"cieggan riektedilálas1vuod1a" báhkkodemiin, sáhttá c1ujuhit 2.2.3. oassái ovddabealde, geahc1a maiddái IV c1uo. Jebens:a sierraoaivilis eanetlogu riektegáldoovdanbuktimii ( 2.2 oassi).) Mo dal oktii ferte leat leamas1, ii sáhte dál váldit guohtuma stáhta eatnamiin Finnmárkkus almennetvuoigatvuod1a dahje eará oppalas1 vud1d1osa fámus. Guohtonvuoigatvuohta eanadollui mii lea gártan stáhta vuovdimis 1863-lága njuolggadusaid olis, ja od1d1a guohtuma váldin, gáibida s1iehtadusvud1d1osa stáhtain eanaeaiggádin dahje guohtonvuoigatvuod1alaz1z1an. (Soaitá háhkamii guohtonvuoigatvuod1alac1c1a s1iehtadusain gustojit skábmanu 29.b 1968 servituhttalága § 9 njuolggadusaid.) Vaikko lea dát konklus1uvdna, mii datte 3.3.4.2. oasis guorahallat dárkilat sáhttágo vieruiduvvan rievttálas1 vud1d1osin leat earaláhkai. Eatnamiid vuovdin ja lihttoláigoheapmi466 Finnmárkkus leat nappo dahkkon Finnmárkku matrikulerekeahtes eatnamiid sierra lágaid vuod1ul ja daid lágaid addin njuolggadusaid dahje láhkaásahusaid láhkavuod1uin. Ovddasvástideaddjiin doaluin mat leat c1uldojuvvon467 1775-cealkámus1a olis, fertejit nugo ovdanboahtá 3.3.2.1. oasis, navdot leat guohtonvuoigatvuohta vaikko ii daddjo mihkkege dán birra eanagirjjis. Man1n1il 1863 lea baicce daid áiggis áigái gustojeaddji njuolggadusaid ja láhkaásahusaid olis c1uoldima oktavuod1as ja dan oassin, mearriduvvon galgágo earret eatnamiin mat leat lihttoláigohuvvon dahje luobahuvvon468 opmodahkii, c1uovvut guohtonvuoigatvuohta stáhta báhcán eatnamiin. Danne jerro leago sis geat dál háldejit opmodagaid maid lea c1uldojuvvon stáhtas man1n1il 1863, guohtonvuoigatvuohta stáhta eatnamiin, dan duohken mii lea celkon dán birra álgovuolggalas1 vuoigatvuod1avuod1d1oás1s1ebáhpáriin, ja álgovuorus lea sis dus1s1e dat vuoigatvuohta maid vuoigatvuod1avuod1d1oás1s1ebáhpárat mearridit. Jus ii mihkkege leat celkon, ii gula opmodahkii guohtonvuoigatvuohta jus ii sáhte duod1as1tit earaláhkai oaivila leat ahte dákkár vuoigatvuohta galggai c1uovvut sirdima. Ii sáhte mud1ui leat veadjemeahttun ahte - háviin mas s1iehtadusvuod1us váilu - leat dilálas1vuod1at leamas1 dákkárat ahte guohtonvuoigatvuohta stáhta eatnamiin ferte adnot leat oamastuvvon, geahc1a 3.3.4.1. oasi. Eanagirjjit leat nu go diehtit álo iskkon c1állot nu ahte dávistit gustojeaddji njuolggadusaid ja láhkaásahusaid njuolggadusaid. (Geahc1a Třnnesen s. 265.) Go ies1gud1et áiggiide lea dáin leamas1 ies1gud1et sisdoallu, rievdá maiddái guohtonvuoigatvuod1a sisdoallu opmodaga c1uoldima áigemuttu mielde. Nu guhkás go eanagirjjit duod1ai dávistit áiggis áigái gustojeaddji njuolggadusaid, leat danne mán1ga ies1gud1et joavkku vuoigatvuod1alac1c1a main leat beros1tumit guohtonvuoigatvuhtii stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Ies1gud1et joavkkuid vuoigatvuod1a sisdoallu lea dárkilat válddahuvvon 3.3.3. oasis. 3.3.3 Lagat guohtonvuoigatvuod1a sisdoalus 3.3.3.1 Eanagirjjit juridihkalac1c1at c1állon469 1775-1864 Opmodagaid háldejac1c1ain geain álgovuolggalas1 eanagirji lea juridihkalac1c1at c1állon 1775-1864 áigodagas, 1775-cealkámus1a vuoigatvuod1avuod1uin, ferte atnit leat guohtonvuoigatvuohta vaikko dát ii leat namuhuvvon dan áiggi vuoigatvuod1avuod1d1oás1s1ebáhpáriin. Vuoigatvuohta lea várra vuoigatvuod1avuod1d1uduvvon almennetrievttálas1 vud1d1osin, muhto nugo c1uoc1c1uhuvvon 3.3.2.1. oasis, ii leat dan álgovuolggalas1 vuoigatvuod1avuod1us dálá vuoigatvuod1a mearkkas1upmái. Eai leat makkárge erenoamás1 njuolggadusat vuoigatvuod1a mahtodagas, sisdoalus ja báikkálas1 ráddjemis, ii lágas, láhkaásahusas iige s1iehtadusas. Eaige leat njuolggadusat stáhta eanaeaiggádin sáhttit muddet dahje gárz1z1idit dan. Les1 dal vuoigatvuohta navdon ásahuvvon almennetrievttálas1 vud1d1osin dahje s1iehtadaneavttuin, orru datte olu c1ujuheamen ahte ferte atnit daid ráddjejuvvon omiide maid sáhttá dálvebiebmat dán opmodagas. Báikki470 atnu s1attas1ii eanemus mearrideaddjin vuoigatvuod1a sisdollui. 3.3.3.2 Eanagirjjit juridihkalac1c1at c1állon 1864-1902 Dainna eavttuin ahte eanagirjjis leat c1állon guohtonvuoigatvuod1a mearrádusat, lea eanadoalliin geaid eanagirji lea juridihkalac1c1at c1állon 1864-1902 guohtonvuoigatvuohta áigodagas, namalassii geassemánu 22. b. 1863 eanavuovdinlága vud1d1osin. § 3 b mielde galggai guohtonvuoigatvuod1a hárrái, váldoás1s1álac1c1at seammalágan suoidnemánu 2. b. 1864, miessemánu 6. b. 1876 ja geassemánu 1. b. 1895 eanavuovdinnjuolggadusat, eatnamiid luobaheapmi eanadollui váldonjuolggadussan biddjot juohke doalu sierra opmodaga gaskka mii "Guovllu Diliin" gávnnahuvvo heivvolaz1z1an "Dálloeatnamii ja Meahccái". Jus dát ii dahkkon, go sierra dilálas1vuod1aid geaz1il ii addon dollui sierra meahci, sáhtii "c1ielga Mearkkas1emiid Gávppas1eamis diktit mearre Omiid Ovddasvástideaddjiid geavahit Gárdeguohtuma471 Stáhta guoski dahje lagas Opmodagas". Njuolggadusain sáhttá dasto stáhta áiggis áigái gáibidit guohtonvuoigatvuod1a mas c1uovvu meahccebihttá opmodahkii, ja gáibidit guohtonvuoigatvuod1a gárz1z1iduvvon dan láhkai ja mahtodagas mii dárbbas1uvvo vuovddi deasttas. 3.3.3.3 Eanagirjjit juridihkalac1c1at c1állon 1902-1955 Jus guohtonvuoigatvuod1a mearrádusat leat c1állon eanagirjái, leat eanadoallit eanagirjjiin juridihkalac1c1at c1állon 1902-1955 áigodagas miessemánu 22. b. eanavuovdinlága ja suoidnemánu 7. b. 1902 njuolggadusaid vuod1ul, dákkár vuoigatvuohta s1ibihiidda maid áiggis áigái sáhttá dálvebiebmat eatnamiin mat leat sirdojuvvon opmodahkii. Vuoigatvuohta njuolggadusaid § 3 b mielde lea mud1ui gustohuvvon seamma muddemiidda go namuhuvvon bajábealde. Lassin lea stáhtii addon veahá nannosat muddenlohpi, go vuoigatvuod1a sáhttá muddet ja fárrehit báikkis nubbái almmá buhtadasain guohtonvuoigatvuod1alaz1z1ii. Vuoigatvuohta iige cakka ahte guovlu gos dat ávkkástallo, gilvo dahje vuovdo ássamii. 3.3.3.4 Eanagirjjit juridihkalac1c1at c1állon 1955-1966 Njealját joavku vuoigatvuod1alac1c1at leat boanddat 1955-1966 jagiin eanagirjjiin. 1955:s namalassii gárz1z1iduvvui lassi guohtonvuoigatvuohta, earret ráddjehusaid mat leat namuhuvvon 1902-1955 áigodagas, go mearriduvvui ahte vuoigatvuohta ovtta jagi várrehusain472 galgá sáhttit lihccut473 vuoigatvuod1alaz1z1ii buhtadasa haga. 3.3.3.5 Eanagirjjit juridihkalac1c1at c1állon man1n1il 1966 Eanadoalliin geaid eanagirji lea juridihkalac1c1at c1állon man1n1il 1966, muddejuvvo guohtonatnu njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlágas ja suoidnemánu 15. b. 1966 láhkaásahusain. Láhkaásahusaid § 2:s lea mearriduvvon ahte vuoigatvuod1avuod1d1oás1s1ebáhpárat vuovdimis ja láigoheamis matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiin galget "sisdoallat mearrádusaid ahte eai addo vuoigatvuod1at stáhta báhcán eatnamiin earret dan mii áiggis áigái c1ielgasit dovddahuvvo". § 6:s c1uovvu ahte od1d1a eanadoalu mihtádusa474 oktavuod1as sáhttá stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin diktit guohtut nu olu elliid go maid sáhttá dálvebiebmat doalus, jus guohtun ii vahágahte vuovddi. Lea mearriduvvonge ahte gáiccaguohtun, mii várra ii guoskka Finnmárkui, goahccevuovdeduovdagiin sáhttá leat sierra guohtumiin (oktasas1guohtumiin), ja ahte sávzzaguohtun berres1ii ordnejuvvot sierra guohtonguovlluin. § 7 mielde sáhttá lobálas1 guohtonatnu buhtadasa haga muddejuvvot, sirdojuvvot ja váldot ollásit ruovttoluotta vid1a jagi heaittihanáigemeriin. Dan sáhttá dasto váldit ruovttoluotta475 áigemeari haga, dahje oanehat áigemeriin go vid1ain jagiin daid vahágiid ja bilidemiid buhtademiin guohtonvuoigatvuod1alaz1z1ii go heaittihanáigemearri lea oanehat go vihtta jagi. Dát ráddjehusat leat nu stuorrát ahte dan guohtonatnu 1966-láhkaásahusaid mielde ferte stáhta beales atnit gierdan atnun. Ferte baicce gal daddjot ahte guohtonvuoigatvuohta gullá dollui mii lea c1uldon ovdal 1966, muhto nugo lea ovdanboahtán ovddit oasis, leat vuoigatvuod1at maid stáhta lea dovddahan luobahemiin eatnamiid eanadollui stivrejuvvon áloládje viidát ráddjehusain. 3.3.3.6 Eanagirjjit main guohtonvuoigatvuohta ii leat muddejuvvon Go eanagirjjiin, mat leat juridihkalac1c1at c1állon man1n1il 1864, ii celko mihkkege guohtonvuoigatvuod1as, ferte biddjot vuod1d1un ahte opmodahkii stáhta luobaheamis ii biddjo guohtonvuoigatvuohta, jus sáhttá duod1as1tit jávohis s1iehtaduseaktun ahte guohtonvuoigatvuohta almmatge galggai leat mielde sirdimis. Dehálas1 dás lea jearrat siskkildago sirdin meahci dahje ii. Go omiid meahcceguohtumis lei stuorra mearkkas1upmi ovdalis áiggiid boanddaide, sáhttá gal leat árta navdit ahte dákkár eavttu sáhttá duod1as1tit moanaid doaluide mat leat c1uldojuvvon476 vuosttas jagiid man1n1il 1864. Dát jáhkku gártá datte unnit dád1istaga go gáidá 1864:s, ja eai ainjuo doaluin c1uldojuvvon man1n1il 1966 leat guohtonlohpi jus dát ii leat c1ielgasit celkojuvvon eanagirjjis. Man1imus1 c1uovvu eanavuovdinláhkaásahusaid § 2:s mas daddjo ahte vuoigatvuod1avuod1d1oás1s1ebáhpárat vuovdimis ja láigoheamis matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiin galget sisdoallat mearrádusaid ahte eai addo vuoigatvuod1at stáhta báhcán eatnamiin earret dan mii c1ielgasit dovddahuvvo. 3.3.3.7 Loahpaheaddji mearkkas1eamit Omiid guohtun lea ovddez1is leamas1 searvevuod1as477 Finnmárkkus, ja ii leat nu go diehtit muhtun dihto eanadoalliide juolluduvvon oktovuoigatvuohta meahcceguohtumii dihto gaskkain stáhta ies1gud1et luobahemiin. Nuppiin sániiguin ii leat ovttage eanadoallis oktovuoigatvuohta guohtumii mearriduvvon ráddjejuvvon gaskkas stáhta eatnamiin. Mud1ui lea boazodoalliin láhkaduvvon vuoigatvuohta boazoláiddomiidda eanas1 gaskkain Finnmárkkus gos eanadoalliin lea omiid guohtonvuoigatvuohta. (Boazodoalu guohtonvuoigatvuohta lea dárkilat máinnas1uvvon 3.17.3. oasis.) Geavahanvuogit leat guhká leamas1 gilvaleaddjit. Riddoguovlluin ja vuotnabad1ain ferte navdit dáloniid, erenoamáz1it mearrasámiid, omiid guohtun dávjá leat boarrasat go boazosápmelac1c1aid boazoláiddon, ja Finnmárkku siseatnanguovlluid dáloniid guohtonatnu lea dávjá nuorat go boazosápmelac1c1aid. 3.3.4 Erenoamás1 guohtonriektehámáiduvvamat stáhta eatnamiin 3.3.4.1 Oktagaslas1 olbmo riektehámáiduvvamat Orru leamen leavvan áddejumi Finnmárkku boanddaid gaskkas ahte sis lea vuoigatvuohta meahcceguohtumiidda. Eatnas1at orrut váldán dán diehttelassan, ja illá leat smiehttan dan leat vejolas1 gaz1aldahkan. Illá dihtet c1uoz1z1ugo mihkkege guohtonvuoigatvuod1a birra dálu eanagirjjiin, ja geat dihtet dákkár mearrádusain orrut oaivvildeamen ahte eai leat dát mat duod1ai muddejit sin guohtonvuoigatvuod1a. Dákkár riekteáddejupmi sáhttá ovttas duohta guohtonanuin leat ráhkadan iehc1anas guohtonvuoigatvuod1a mii manná dobbelii go dan mii c1uovvu juohke geavaheaddji vuoigatvuod1aháhkanás1s1ebáhpáriid478. Leago dákkár c1álakeahtes riektehámáiduvvan dáhpáhuvvon, lea konkrehta dilálas1vuod1aid duohken, mas maiddái áigemearis lea stuorra mearkkas1upmi. Váttis lea dadjat vissásit dán mahtodagas, muhto jus konkrehta árvvos1talas1ivc1c1ii leatgo guohtonvuoigatvuod1a oamastusa eavttut, sáhttá várra gávnnahuvvot ahte vuoigatvuod1aid ferte atnit ásahuvvon hui mán1gga háve. Goas guohtonvuoigatvuod1a oamastus sáhttá orrut leamen, lea go geavaheaddjis eanagirjji mielde leat vuoigatvuohta mearrelogu elliid guohtumii. Sus lea álgovuorus dus1s1e guohtonvuoigatvuohta dáidda, muhto jus lea guhkit áiggi guohtun alit loguin ja stáhta ii leat maidege dahkan dán bissehit, sáhttá ákkastallat ahte lea oamastuvvon guohtonvuoigatvuohta duohta anu mielde, dahje elliid logu mielde maid doalus sáhttá dálvebiebmat. Jus dál les1 oktage Finnmárkkus gii doallá ja dálvebiebmá s1ibihiid eatnamiin maid stáhta ii leat luobahan, lea maiddái dákkár háviin konkrehta árvvos1tallama duohken daid dárkilat dilálas1vuod1ain sáhttágo son navdit leat háhkan guohtonvuoigatvuod1a stáhta eatnamiin. Anu álgu ja bistu lea dás sakka mearkkas1an veara. Jus lea guhkit áiggi atnán, várra ovdalgo guovllus álge luobahit stáhtas eatnamiid, sáhttá dilálas1vuod1aid mielde vuoigatvuohta dohkkehuvvot dolos1 áiggi rájes geavaheami vuod1ul. 3.3.4.2 Oppalas1 riektehámáiduvvan Nugo namuhuvvon 3.3.2.2 oasis leat gávnnahan ártta veahá guorahallat gaz1aldaga sáhttágo guohtun stáhta eatnamiin Finnmárkkus vieruiduvvan rievttálas1 vuod1uin leat eará dilis go mii c1uovvu ortnega mii 1864 rájes lea leamas1 geavahuvvon stáhta beales go c1ulddii eatnamiid eanadollui. Go gaz1aldat meannuduvvo, lea erenoamáz1it dannego lea died1ihuvvon ahte Finnmárkku eanadoallit eai leat fihtten stáhta vuoigatvuod1avuod1d1oás1s1ebáhpáriid mearrádusaid mearrideaddjin guohtumii ja dan mahtodaga vuoigatvuhtii. Galgá leat leavvan áddejupmi eanadoalliid gaskkas ahte lea viidát vuoigatvuohta go mii lea mearriduvvon vuoigatvuod1avuod1d1oás1s1ebáhpáriin, ja ahte lea dan mielde láhtten. Dákkár oppalas1 vieruiduvvan riektehámáiduvvan sáhttá leat bohciidan vaikko eai inta buot vejolas1 vuoigaduvvomat leat miehtan dán riektehuksejeaddji áddejupmái. Vieruiduvvan riektehámáiduvvamii lea datte eaktuge ahte geasa atnu c1uohcá, vuosttaz1ettiin sutnje gii atná iez1as anu eatnamiid eaiggádin, dohkkeha anu vuoigaduvvomin. Vaikko dán oasis ii galgga mearridit stáhta eaiggátgáibádusaid479 vuoigatvuod1as, ferte stáhta dán oktavuod1as justa dárkojuvvot daid gáibádusaid mielde. Dát mearkkas1a ahte stáhta láhtten ja áddejupmi sáhttá leat caggan bidjat vieruiduvvan riektenjuolggadusa omiid meahcceguohtuma vuoigatvuhtii Finnmárkkus. Stáhta oaidnu lea ainjuo 1863 rájes leamas1 ahte dáluid guohtonatnu, mat leat boahtán seamma jagi eanavuovdinlága ja man1it lágaid c1uoldima mielde, leat eahpevuoigaduvvon das mat c1uvvot juohke dálu vuoigatvuod1avuod1d1oás1s1ebáhpáriid. Áddejupmi ahte guohtonvuoigatvuohta galgá s1iehtadusain muddejuvvot lea datte easka báhkkoduvvon 1863-lágas ja dan olis addin njuolggadusaid mielde. Eavttut ahte vieruiduvvan riektenjuolggadus gávdnui 1863:s, sáhttá danne leat leamas1, ja jus lea vieruiduvvan riektenjuolggadus, ferte sáhttit c1ájehit konkrehta ártta manne dat lea jávkan. 1863 eanavuovdinlágas eai addon muddema njuolggadusat dan áiggi guohtonanu. Lágas ja dan ovdabargguin ovdanboahtá ahte ovddes1 adnojuvvon guohtun adnui ain vuoigaduvvon. Lágas ásahuvvui datte ortnet ahte guohtonvuoigatvuohta od1d1a eanadollui galggai vuoigatvuod1avuod1d1uduvvot ja muddejuvvot stáhtain s1iehtadusa bokte. Dát mearkkas1ii c1almmustahtti botkema ovddes1 geavadiin, ja vaikko ortnet galggai leat álggahuvvon boasttoáddejumis stáhta eatnamiid rád1d1envuoigatvuod1as guohtonanu dáfus, lea dat almmatge c1uvvojuvvon 130 jagi. Mii atnit dán mearrideaddjin dasa ahte vejolas1 vieruiduvvan riektenjuolggadus mii spiehkasta geavahuvvon ortnegis, leat jávkan. 3.3.5 Erenoamáz1it riektesuodjalusas Nugo válddahallon 3.3.3. oasis leat moanat ies1gud1et joavkku vuoigatvuod1alac1c1at geaidda gusket beros1tit Finnmárkku stáhta eatnamiid guohtonatnu. Oasis lea oanehac1c1at válddahallon guohtonvuoigatvuod1alac1c1aid sajádat stáhta ektui eanaeaiggádin. 1864 rájes lea guohtonvuoigatvuod1a mahtodat ja dárkilat sisdoallu sierranas áigeáigodagain mán1ggaláhkai muddejuvvon vuoigatvuod1avuod1d1oás1s1ebáhpáriin. Mearrádusat mat lea váldon eanagirjjiin ruovttoluotta váldima480, lihccuma, lonuheami481 ja muddema hárrái, leat c1adni guohtonvuoigatvuod1alac1c1aide jus eai leat riektenuppástuhtti dilálas1vuod1at, buo. 3.3.4.1. oasi. Earret mudden lága oppalas1 mearrádusa mielde, fertejit eanadoallit dohkkehit meassamiid mat leat váras1uvvon stáhta álgovuolggalas1 eanagirjjiin. Dáluid geavaheaddjit mas eai leat váras1uvvon eanagirjjis, buo. 3.3.3.1. oasi, stáhtas eanaeaiggádin, dárbbas1it dus1s1e dohkkehit oppalas1 lágas mearriduvvon muddema. Ovdal lei lágain sierra njuolggadus omiid guohtuma suodjaleamis. Geassemánu 22. b. 1863 lágas c1uoc1c1ui § 1:s ahte eatnamat eai galgga luobahuvvot priváhta opmodahkii go dat earret eará dárbbas1uvvojit dáloniid s1ibihiid geasseguohtumin. Seamma lei mearriduvvon miessemánu 22. b. 1902 lága § 1 nuppi lad1d1asa a bustávas. Mearrádus lea datte gud1d1on njukc1amánu 12. b. 1965 lágas, várra go dákkár suodjalusa dárbu leat oalle unnán. Mo dal guohtonvuoigatvuohta lea vuod1d1uduvvon lea dat nu guhkás go oliha, buhttenrievttálac1c1at suodjaluvvon bággolonistanmeassamiidda. Daid háviid go stáhta eanaeaiggádin eanagirjji mielde lea doalahan vuoigatvuod1a gárz1z1idit guohtonvuoigatvuod1a, galgá buhtadangaz1aldaga mearridettiin árvvos1tallat leago eaktuduvvon ahte livc1c1ego gárz1z1iduvvon jus ii livc1c1e bággolonistuvvon . OTTO JEBENS:A SIERRAc1EALKÁMUS1 Omiid guohtonvuoigatvuhtii stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin (1) Árvvos1talladettiin finnmárkolac1c1aid geavahanvuoigatvuod1aid ovddes1 matrikulerekeahtes etanamiin, lea oppalac1c1at sakka mávssolas1 ahte dán eatnamiid dehálamos atninvuogit leat leamas1 dán riikaoasis doloz1is juo, ja áigemuttus guhká ovdal stáhta ovddasteaddjiidasas bokte báhkkodii priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gáibádusa. Dát gustojit dehálas1 geavahanvuoigatvuod1aide nugo muorraávdnasiid háldet, vuoigatvuohta guohtumii, bivdui, guollebivdui, niittuide, lavdnjeloggamii jna. Třnnesen c1ujuha girjjistis s. 183 ahte eaiggádus1s1anvuoigatvuohta dábálac1c1at lea leamas1 álgovuolggalas1 min eatnamiin, ja ahte sierralágan geavahanvuoigatvuod1at earáin, leat man1n1il boahtán, ja mat danne gáibidit erenoamás1 rievttálas1 vud1d1osa. Finnmárkkus ii gusto Třnnesen:a mielde dát oppalas1 eaktu, go geavahanvuoigatvuod1at leat álgovuolggalac1c1at, ja sáhttá maiddái dahkat jáhkehahttin ahte ovddes1 áiggi atnu adnojuvvui mearkkas1it sierravuoigatvuod1aid. Dás jerro danne dábálac1c1at leago stáhta anus eaiggádin leamas1 dákkár mihtilmasvuohta ahte ássiid sierravuoigatvuod1at soitet leat jávkan vuosteoamastusa482 dahje friddjaoamastusa483 geaz1il, vai soaitágo stáhta leat seaguhan iez1as dása lágaiguin. Mu oaivila mielde lea Třnnesen:a áddejupmi hui rivttes vuolgga árvvos1tallat Finnmárkku rievttálas1 dili. Resurssamiel c1ad1amannamis maid Riektejoavku lea ráhkadan 3. kapihttalis, berres1ii mu áddejumi mielde juohke geavahanvuoigatvuod1a riektedilli árvvos1tallan leat c1ad1ahuvvon daid oaiviliid sierra vuolggasajiin mat bajábealde leat bájuhuvvon. Áiggi árttaid geaz1il in leat datte sáhttán meannudit ná buot guoskevas1 geavahanvuoigatvuod1aid. Danne lean válljen mannat c1ad1a ovtta geavahanvuoigatvuod1a riektedili, namalassii omiid guohtonvuoigatvuod1a. Guohtonvuoigatvuod1a dáfus matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus lea nu - nugo oainnán - ahte stáhta ii goassige leat seaguhan iez1as dása lágaiguin. Dát lea omd. muorraávnnasvuoigatvuod1a ektui. Guohtonvuoigatvuod1a riektedilis lea mu áddejumi mielde c1ielga oktavuohta ovddes1 Finnmárkku matrikulerekeahtes eatnamiid álgovuolggalas1 mihtilmasvuod1ain. Gaz1aldat lea, leago dát eatnamat historjjálac1c1at sierralágan almennehat (masa gullet erenoamás1 vuoigatvuod1at ies1gud1et gili ássiide), dahje galgágo eatnamiid prinsihpalac1c1at áddet gustohuvvon "dus1s1e stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohtan", nu ahte erenoamás1 geavahanvuoigatvuod1at fertejit vuolggahuvvot stáhtas dahje omd. háhkkot oamastusas stáhta vuostá. Omiid guohtonvuoigatvuod1a hárrái matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus lea min áiggi eanadoallovugiin dus1s1e ráddjejuvvon geavatlas1 mearkkas1upmi. Muhto ovdalis c1uoz1z1ovas1 doaimmahemiin lei guohtonvuoigatvuod1as matrikulerekeahtes eatnamiin stuorra ja mearrideaddji mearkkas1upmi, soaitá ain stuorát mearkkas1upmi Finnmárkkus go eanas1 eará sajiin riikkas. Dát guohtun lei Finnmárkkus vuoigatvuhtii láddjehahkii ja omardit omiide lastafuod1d1ariid ja muoldafuod1d1ariid, miige lei áibbas dárbbas1las1. (2) Eanetlogu guohtonvuoigatvuod1a válddahallamis lea 3.3.2.1. oasis vuolggahuvvon ahte guohtun omiiguin lea leamas1 Finnmárkkus "stáhta eatnamiin" unnimus 200 jagi ovdal fylkkas stáhtá eanavuovdimis vuosttas lágat ilbme 1775:s. Dasto daddjo ahte "orruge soahpan buoremusat ahte guohtonatnu adnojuvvui almennetatnun, ahte guohtun ii leat namuhuvvon eanagirjjiin mat ráhkaduvvojedje cealkámus1a (1775) mielde". 3.3.3.1. oasi c1oahkkáigeasus guohtonvuoigatvuod1a sisdoalus eanadoaluide main leat eanagirjjit c1állon ovdal 1864, daddjo ahte "vuoigatvuohta várra lea láhkavuod1d1uduvvon almennetrievttálas1 vuod1ul." Nu guhkás lean ovttamielas ovdanbuktimiin. Das mii bajábealde lea bájuhuvvon, ferte sáhttit konkluderet ahte gitta 1863:i lei oppalas1 guohtonvuoigatvuohta omiide Finnmárkkus, juogo almennetrievttálas1 dahje soaitá erenoamás1 vieruiduvvan vuoigatvuod1a vuod1ul Finnmárkkus. Dasto ferte navdot ahte dát vuoigatvuohta gulai dáloniidda, ja ainjuo siskkildii elliid maid sáhtii dálvebiebmat doalus. Ferte maiddái navdot ahte vástideaddji vuoigatvuohta gulai mearrasámiide, vaikko sii jagis ásadedje mán1gga ássansajis. Dát vuoigatvuohta ii máinnas1uvvon 1775-cealkámus1as, muhto ferte almmatge navdot dan eaktudit ahte sis geaidda c1ujuhuvvo eatnamat cealkámus1a vuod1ul, lei vuoigatvuohta omiid guohtumii stáhta guoski eatnamiin. Datte daddjo 3.3.2.2. oasis: "Mii dal ovdáneami vuod1ul ovdal 1863 galgá adnot leat leamas1 rievttálas1 sadji guohtumii stáhta eatnamiin Finnmárkkus, lei dás rájes - od1d1a guohtuma dáfus - dego stáhtas lei seamma lud1olas1 sadji eatnamiid eaiggádin eatnamiin mat eai lean guohtonnjuolggadusain almennehis dahje makkárge sullasas1 vieruiduvvan riektenjuolggadusas." Dasto daddjo 3.3.4.2. oasis ahte vaikko ortnet mii ásahuvvui 1863 eanavuovdinlágas galggai vuod1d1uduvvot boasttoáddejumis, "lea dat ainjuo dál 130 jagi c1uvvojuvvon". Dát adnojuvvo mearrideaddji ággan go vejolas1 oppalas1 guohtonvuoigatvuohta omiide Finnmárkkus vieruiduvvan rievttálas1 vud1d1osiin mii spiehkasta geavatlas1 ortnegis, dál lea jávkan. Eanetlogu cealkámus1a 3.3.2.2. oasi loahpageahc1en, lea sáhka "dan gitta 1864 geavatlas1, láhkaeaktuduvvon484 ortnegis". (3)In sáhte guorrasit áddejupmái ahte geassemánu 22. b. 1863 eanavuovdinláhka lea ies1alddes sáhttán nuppástahttit makkárge ovddes1 c1uoz1z1ovas1 riektedilálas1vuod1a Finnmárkku matrikulerekeahtes eatnamiid ektui guohtonvuoigatvuod1a dáfus. Láhka geahc1c1alii iez1as njuolga sisdoalu mielde ásahit muhttejuvvon ovdánanvuogi "stáhta eatnamiid" luobaheamis. Go eatnamat ovdal sirdojuvvo mávssu haga galggai dál máksit dan ovddas, juogo hatti mielde dahje soaitá bidjega fálaldaga485 vuod1ul (buo. lága § 3 c). Lága mearrádusat sisdollet dárkilat njuolggadusaid mo láhttet go boahtte áiggis vuovdá eatnamiid, ja muhtun riektedilálas1vuod1aid mearrádusaid vuvdojuvvon eatnamiid hárráige (erenoamáz1it § 3 man1imus1c1uokkis ja §§ 8 ja 9). Lága ovdabargguin (Od.prp. nr. 33 1863) ovdanboahtá ahte lága gaskkahis dagaheapmi lei vuovdemeas1tára Norman "govvádus" njukc1amánnu 19. b. 1862 evttohit nammadit kommis1uvnna ráhkkanahttit nuppástusláhkaárvalusa Finnmárkku eanac1ujuhanmearrádusaide (Norman:allmenn govvádusa oassi lea bájuhuvvon Hálddas1anjoavkku c1ielggadeamis, 2.5.1.2. c1uoggás). Norman:a ákkastallan lei vuod1d1uduvvon Álttá dilálas1vuod1aide. Son c1uoc1c1uhii ahte stáhta eatnamat eanas1 ledje luobahuvvon unnit eanabihtáide, belohahkii vuovdegaskkain, vuovddi suodjalanbarggu vahágii. Go stáhta sirddii eatnamiid nuvttá ja plána haga dagahii "movttiidahttit valjis, geafi, duhtameahttun ja jeagohis eanadoalloproletariáhta". Dán vuod1ul evttohii son ahte eatnamat eai s1at galgan juolluduvvot nuvttá, muhto luobahuvvot daid árvvuin (proposis1uvnna s. 3). Dasto evttohii Norman ahte stáhtii ii s1at galgan doalahuvvot eaiggádus1s1anvuoigatvuohta vuovdái daid eatnamiin mat sirdojuvvo priváhta opmodahkii, ja ahte niittut lastavuvddiin eai s1at galgan sirdot, muhto lihttoláigohuvvot jahkásas1 divadiin. Viimmat ovdandoalai son ahte 1775 cealkámus1a mearrádusat ráddjehusaid birra álbmoga vuoigatvuod1as atnit lastavuovddi ja murrensierradivada mearrádusat ledje eahpec1ielgasat ja dárbbas1edje dárkkisteami486. Kommis1uvdna mii nammaduvvui Norman:a evttohusa mielde, oac1c1ui mandáhtan guorahallat c1uoz1z1ovas1 njuolggadusaid heivvolac1c1at c1ujuhit eatnamiid ássansajiide, ja vuovdedoaimmahaga ásaheami Finnmárkkus, oktan dáidda nuppástusevttohusain (proposis1uvdna s. 7). Kommis1uvnna evttohus lea beaiváduvvon borgemánu 30. b. 1862, man1n1ilgo lei doallan c1oahkkima (Hámmárfeasttas). Kommis1uvdna gávnnahii dárbbas1laz1z1an ordnet gaz1aldaga stáhta eanavuovdimis Finnmárkkus juo dalá Stuorradikkis, muhto ii atnán dán dárbbas1uvvot vuovdedoaimmahaga dáfus (proposis1uvdna s. 8). Dasto gávnnahuvvui ahte eatnamiid vejolas1 vuovdimis berre vuovdináiggis leat olles árvui, ja ahte eaiggádus1s1anvuoigatvuohta oastán eatnamiidda berres1ii leat seamma gárz1z1ikeahttá Finnmárkkus go eará osiin riikkas. Dasto celkkii kommis1uvdna (proposis1uvnna s. 9): "Adnojuvvo ahte ii leat dán Áigái duosttás1, daid Eanagaskkaid, maid Ássit atnet oktasas1 guohtumii Dáloniid dahje Badjesápmelac1c1aid Elliide, dahje Lavdnjeeatnamin Galgat juogo Vuvdot dahje Lihttoláigohit." (4) Go departemeanta meannudii kommis1uvnna evttohusa ledje guokte cealkámus1age vuostá kommis1uvnna áddejumi, nubbi kommis1uvnna miellahtus guovlludoaktáris Follum, nubbi leansmánnis Dyblie, gii lei Álttá ja Dálbmeluovtta leansmánni. Goappas1iid dáin cealkámus1ain evttohuvvui bisuhit c1uoz1z1ovas1 ortnega eatnamiid c1ujuhit nuvttá. Leansmánni Dyblie c1uoc1c1uhii "ahte eatnamiid nuvttá c1ujuheapmi lea leamas1 dehálas1 sudja Finnmárku ovdáneapmái" (proposis1uvdna s. 19). Dasto celkkii son: "Evttohuvvon od1d1a Mearrádusat livc1c1e, Leansmánni Áiccu mielde, juo ásaiduvvan Finnmárkku Eanadoalliid dáfus, sáhttit jod1ihit Vearrivuhtii487. 1775 Cealkámus1a mielde galge juohke Bearras1ii c1ujuhuvvot nu olu Eatnamat, go dárbbas1uvvo 4 gihci Guohtumii ja Dálvefuod1d1arii. Dilálas1vuod1at leat datte ovdánan nie, ahte dan sadjái go stuorát Duoddara, dus1s1e lea c1ujuhan unnit Bihtáid 1 ja 2 Gihci Doallamii almmá makkárge erenoamás1 Mehciin Gárdeguohtumii, mii leat oktasas1 olles Álbmogii. Jus vel ferte atnit eahpidahttin, leago Álbmogis makkárge Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta Áhpeguvlui, de ii sáhte Geavahanvuoigatvuohta almmatge leat nu, go 1775 Cealkámus1 addá Ássiide Vuoigatvuod1a Mihtidit 4 Gihci Guohtumii; muhto dán Gárdeguohtuma fertejit várra dál Eiseválddit sáhttit dárkilat ráddjet ja muddet Ássiid oktasas1 Buorrin. Juohkehas1 áigu, dadjá Leansmánni, dovddahit, ahte Geassesadji Dárbbas1uvvo Ássiide, ja ii sáhte leat Kommis1uvnna Oaivil, ahte sii galgat oastit dasa Vuoigatvuod1a." Dyblie gohc1oda maiddái cealkámus1astis stáhta eatnamiid "guoski almennehin". Dás ovdanboahtá ee. ahte leansmánni Dyblie c1uoc1c1uhii geassesaji leat "oktasaz1z1an olles álbmogii", ja ahte dán geavahanvuoigatvuod1a ii sáhttán biehttalit ássiide. Láhkaárvalusa joatkka meannudeames ii ákkastallon s1at Dyblie áddejumi vuostá dáid guohtonvuoigatvuod1a dilálas1vuod1aid hárrái. Departemeanta bijai eanas1 Finnmárkokommis1uvnna láhkaárvalusa vuod1d1un iez1as proposis1uvdnii. Proposis1uvnna evttohusas váras1uvvui ahte eatnamat eai galgan vuvdot ee. jus "dat adnojit geasseguohtumiin dáloniid dahje badjesápmelac1c1aid elliide dahje lavdnjebihtáide". Dát orru mied1iheamen stáhta beales c1uoz1z1ovas1 guohtuma lobálaz1z1an. (5) Dán láhkaás1s1is guoski stuorradiggelávdegotti árvalus lea professor Anton Martin Schweigaard vuolláic1állán lávdegotti ovdaolbmo namas (Árvalus O. nr. 79 beaiváduvvon miessemánu 4. b. 1863). Árvalusas c1ujuhuvvui álggos ahte "dálá láhkaárvalusa áigga lea vuovdigoahtit vuovddekeahtes eatnamiid Finnmárkku eanaguovllus, go dát stáhta gulli eanaoasit dálá gustojeaddji mearrádusaid mielde c1ujuhuvvojit od1d1aássiide mávssu haga". Lávdegoddi evttohii iehc1anas molssaeaktun vuovdima hatti vuod1ul, nu ahte bidjet bidjegii dus1s1e go eanebut háliidedje seamma eanaoasi. Dasto sirddii lávdegoddi mearrádusa eatnamiid birra mii galggai orrut luobakeahttá (ee. eatnamiid mat dárbbas1uvvojedje omiid ja bohccuid geasseguohtumiidda) lága § 1:i c1uovvovas1 mearkkas1emiin: "Lávdegoddi jáhkká dán vuod1d1onjuolggadusa berret celkojuvvot sorjjasmeahttun hámis ja lága álgun". Ii stuorradiggelávdegotti árvalusge sisdoallan maidege mii báhkkodii muhttejuvvon áddejupmi riektedilálas1vuod1aide vuovddekeahtes eatnamiid dáfus, iige ahte áigga lei muhttit riektedilálas1vuod1at dán geaz1il. Láhka mearriduvvui Odeldikkis488 ja Láhkadikkis489 eanas1 stuorradiggelávdegotti árvalusa mielde. Lága § 3:s lea mearriduvvon: "Dodjojuvvo Gonagassii dahje geasa son dan fápmuda bidjat dárbbas1las1 Merremiid ja dahkat dárkilat Mearrádusaid dáid vuovdima hárrái, almmatge c1uovvovas1 njuolggadusaid áiccuin." Sierra njuolggadusat mat leat c1uovvovas1 teavsttas seamma paragráfas suokkardit dus1s1e mo ovddidit ies1 eatnamiid vuovdima (mihtideapmi, haddi, dahje bidjet). (6) Njuolggadusain mat addojuvvojedje suoidnemánu 2. b. 1864 Ggl. cea. lea formála láhkavuod1d1u lága § 3:s. Njuolggadusaid § 3:s lea mearrádus ahte eatnamat mat galge vuvdot, álgovuorus galge siskkildit dan mii "Guovllus lea heivvolaz1z1an Dálloeatnamiid ja Meahcci Ássansadjin". Muhto "gos sierralágan Dilálas1vuod1aid geaz1il ii bija Ássansaji mearre Gaskka Meahccái" sáhtii "lohpiduvvot mearre S1ibitlohkui Ovddasvástideaddjái geavahit Gárdeguohtuma Stáhta guoski dahje lagas Opmodagas", daid gárz1z1idemiiguin maid eiseválddit áiggis áigái fertejit atnit dárbbas1uvvot vuovddi dáfus, ja stáhta váras1umiin sáhttit sadjái bidjat geavahanvuoigatvuod1a go c1ujuha mearre meahccebihtá. Třnnesen navdá s. 265 ahte eanas1 adno man1imus1molssaeaktu. Died1uid mielde Finnmárkku geavahanmálles, ferte navdit leat leamas1 geavatlas1 dárbu dán ortnega ain lea válljejuvvon eanas1 háviid, dadjatjuo buot eanac1uoldimin od1d1a doaluide. Dás ovdanboahtá vajos ahte ii 1863 láhka eaige 1864 njuolggadusat leat moktege sávvan nuppástuhttit guohtonvuoigatvuod1a riektedilálas1vuod1a daid doaluin maid stáhta juo ovdal lei c1ujuhan ja luobahan. Dás orru Riektejoavkkus leat ovttaoaivilvuohta. (7) Muhto olugiin sis geat man1n1il 1864 oz1z1o stáhtas eanagirjji, ledje ovdal juo doalut ámtalihpu vuod1ul dahje formála vuoigatvuod1avuod1u haga, muhto ovddes1 anu vuod1ul. Man1imus1 ii lean eahpitkeahttá eahpedábálas1 Nuorta-Finnmárkkus ja mearrasámiid gaskkas moanaid sajiin Finnmárkkus. Orru unnán govttolas1 ja váttis dohkkehit ahte stáhta sáhtii dáid ovddasvástideaddjiid ektui atnit formála vuoigatvuod1avuod1u doalu sirdimii ja seammás gárz1z1idit sin guohtonvuoigatvuod1a, omd. guohtonvuoigatvuod1a loahpaheami váras1umiin. Dáid ovddasvástideaddjiid ektui ii oru lunddolas1 hállat duohta s1iehtadallandilis stáhta ektui, muhto ovttabeallásac1c1abut vuoigatvuod1aid juolludemiid hárrái stáhta beale vuovdimis, nu ahte vuoigatvuod1aid maid oz1z1o eanagirjjis, fertejedje leat lassin sin ovddes1 vuoigatvuod1aide. Jus ovdal lei lobálas1 almennetvuoigatvuohta guohtumii Finnmárkkus (soaitá Norgga Lága 3-12-3 láhkavuod1uin), navdo ahte guohtonvuoigatvuohta lei vuoigatvuod1avuod1d1uduvvon oppalas1 mihtilmasvuod1a lobálas1 vuoigatvuohtan sidjiide geat dan dárbbas1edje (buo. Rt. 1931 s. 110). Jus guohtonvuoigatvuohta Finnmárkkus lei vuoigatvuod1avuod1d1uduvvon vieruiduvvan vuoigatvuohtan, navdo dilli álgovuorus leat seamma. Dáinna vuolggasajiin orru almennetrievttálas1 oaiviliiguin eahpidahtti sáhtiigo stáhta sierra lágaid haga eanagirjjiid váras1umiin, biehttalit od1d1a dollui seamma guohtonvuoigatvuod1a go ovddes1 dollui. Ii ainjuo oru ahte velába guoski doalu man1it eaiggádat eambo galget leat c1adnon guohtonvuoigatvuod1a luohpadeamis490 (buo. Gjeldsviks Tingsrett, 3. deaddileami s. 136). Lea maid árta eahpidit leigo suoidnemánu 2. b. 1864 njuolggadusaid mearrádusa § 3 b:s doarvái ávnnaslas1 láhkavuod1d1u lága § 3 váldesirdinmearrádusas491, go njuolggadusat orru dán c1uoggás rasttildeamen dan mii lágas lei eaktuduvvon. (8) Das mii bajábeale lea ovdanboahtán orru c1ielggas ahte ii 1864 eanavuovdinláhka ies1alddes, eaige dan ovdabarggut bija vud1d1osa makkárge nuppástussii riektedilálas1vuod1aide daid ain vuovddekeahtes eatnamiidda Finnmárkkus. Dátge orru fertemin gustot dáid eatnamiid guohtonvuoigatvuhtii. Eanavuovdinlágas lea seamma beaivvádeapmi go vuovdelágas (geassemánu 22. b. 1863). Danne leage dihto beros1tupmi ahte vuovdelága §§ 65 ja 60 c1ielgasit ain atnet Finnmárkku vuovddi almennehin. Ahte dán guovtti mearrádusas vánit lea leamas1 erenoamás1 geavatlas1 atnin Finnmárkkus, ii dárbbas1 guoskat dán dilálas1vuhtii. Gaz1aldat lea, sáhttágo 1864-njuolggadusaid ja dan stáhta beales vuolggahuvvon geavadis man1n1il vuvdojuvvon doaluid eanagirjjiid váras1umiin, liikká leat nuppástuvvon vuovddekeahtes eatnamiid guohtonvuoigatvuod1a hárrái. Dát livc1c1e juohke dilálas1vuod1as dus1s1e váikkuhit man1it ásahuvvon doaluide. Muhto dát livc1c1e várra eaktudan ahte stáhta geavat maiddái lea leamas1 dábálac1c1at dohkkehuvvon ja doahttaluvvon sidjiide geaidda dát guoská. Dán oktavuod1as navdo alimusriekteduopmára Saxlund Junkerdal-ás1s1i cealkámus1as (Rt. 1885 s. 606) leat mearkkas1upmi. Son celkkii das go buohtastahtii guohtonvuoigatvuod1a dilálas1vuod1aid Nordlándda ámttas ja Finnmárkkus: "Muhto Guohtumiid Stáhta Gaskkaid dáfus navddán Seamma gustot goappas1iid Orohagain ja sidjiide geat c1uoc1c1uhit, ahte Finnmárkku Álbmogis ii galgga leat Vuoigatvuohta diktit Omiidis guohtut Stáhtaeatnamiin, eai oc1c1os1ii Doarjaga Ovttasge. Ovddes1 Áiggis ii leamas1ge goassige eahpiduvvon, Álbmogis leat Vuoigatvuohta doalahit Omiideaset Guohtumis Stáhtavuvddiin." Saxlund lei leamas1 fáldi Finnmárkkus ja dáppe boahtán stuorradiggealmmái, ja ferte eaktudit son lea bures dovdan dán riikaoasi duohta ja rievttálas1 dilálas1vuod1aid. Saxlund cealkámus1as hállo c1ielgasit álbmoga guohtonvuoigatvuod1as, iige leat makkárge ráddjehus ies1gud1et ássansajiin dahje anus. Saxlund:a cealkámus1 lea maiddái addon guhkes áiggi man1n1ilgo 1863-láhka bod1ii fápmui. Riektejoavkku eanetlohku cealká 3.3.4.1. oasis: "Orru leamen leavvan áddejupmi Finnmárkku boanddaid gaskkas ahte sis lea vuoigatvuohta meahcceguohtumii. Eatnas1at orrut navdimen leat diehttelassan, ja illá leat smiehttan dan vejolas1 gaz1aldahkan. Eai olus died1e c1uoz1z1ugo mihkkege guohtonvuoigatvuod1as dálu eanagirjjiin, ja sii geat dovdet dákkár mearrádusaid orrut oaivvildeamen ahte eai leat dát mat duohtavuod1as muddejit sin guohtonvuoigatvuod1a sisdoalu." Hans Prestbakmo c1ielggadeamis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái Finnmárkku meahcceriggodagaid geavaheamis dán jahkec1uod1is (Prestbakmo c1ielggadeapmi plánejuvvui ilbmat 1994:s oktan Steinar Pedersen:a (atnu ovdal 1. máilbmesoad1i) ja Einar Richter Hansen:a (sullii 1914 gitta 1970 rádjai) historjjálas1 c1ielggademiiguin eatnamiid ja c1áziid anus Finnmárkkus, geahc1a 1.1.2. ja 3.1.1. osiid ovddabealde) lea 2.6. c1uo. válddahallan báikegotti riekteáddejumi luondduriggodagaid geavaheami vuoigatvuod1aid birra. Dás c1ujuhuvvo ee. ahte eatnas1at ovdal leat oaidnán guohtuma ja fuod1d1aromardeami meahcis leat lunddolas1 vuoigatvuohtan giliin gos ásse. Guohtonvuoigatvuohta lea dego bivdo- ja sáivabivdovuoigatvuohta leamas1 adnon juoga mii gullá giliide. Dás orru áddejuvvomin ee. guohtun sierravuoigatvuohtan guoski gillái. Dásá lea maid váldon lunddolaz1z1an ainjuo unnit, ahte guohtun matrikulerekeahtes eatnamiin lea dárkojuvvon vuoigatvuohtan maid stáhta ii sáhte biehttalit, ja iige leat leamas1 sáhka erohusas gaskal ássansajiin ásahuvvon ovdal ja man1n1il 1864. Bajábealde namuhuvvon died1ut c1ájehit ahte stáhta áddejupmi guohtonvuoigatvuod1a hárrái Finnmárkkus eai leat riikaoasi boanddat dohkkehan. Ássiid dábálas1 áddejupmi orru baicce ain leamen ahte lea oppalas1 guohtonvuoigatvuohta dálvebiebman omiide. Dán oktavuod1as c1ujuhange miessemánu 2. b. 1990 girjái Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái dan miellahtus Leif Kristensen:s, Lákkovuonbad1as492 eret. (9) Vuolláic1álli lea Sámi vuoigatvuod1alávdegotti c1állingotti bokte ohcalan died1uid Finnmárkku eanavuovdinkantuvrras mo ja várra makkár mahtodagas vejolas1 guohtonvuoigatvuod1a lonuhanmearrádus lea adnon, dahje leago oktage biehttaluvvon guohtonvuoigatvuod1a matrikulerekeahtes eatnamiin iez1as dálvebibmojuvvon omiide. Eanavuovdinkantuvra lea vástidan gaz1aldaga od1d1ajagemánu 6. b. 1993 girjjis, man váldosisdoallu galgá bájuhuvvot dás: 'c1ujuhit Du girjái 4.12.92, ja vástidat dás Du gaz1aldaga: 1. Leago geavvan ahte guohtonvuoigatvuohta ii leat c1uvvon go c1uoldá eatnamiid eanadollui? Dál geavahuvvon vuovdima ja lihttoláigoheami s1iehtadusain ii namuhuvvo guohtonvuoigatvuohta - ja dan láhkai ii leat guohtonvuoigatvuohta servituhttan báhcán stáhtaeatnamiin. Klausula ilmmai 1968 eanagirjelávadagas, muhto orru go jod1ánit geahc1asta bábirrájus leat leamas1 sihkkon muhtun háviid 1955-68 áigodagas. Lassieatnamiid mihtádus dálá doaluide ii mearkkas1 nuppástusa c1uoz1z1ovas1 guohtonvuoigatvuod1as. Finnmárkku Eanavuovdinkantuvra ii leat goassige c1uoc1c1uhan c1avga eanaeaiggátoainnu493, muhto dohkkehan guohtuma lohpin. Dán áddemis dárkojuvvo guohtun gierdan geavaheapmin buhtadasa haga. Eanavuovdinlágaid eavttuide gullá ahte sáhtii maiddái veahkehit doarjut ceavzilis eanadoalu Finnmárkkus. Dán geavahanhámádagas vuhtto ahte dus1s1e háhkat gittiid ja iige sáhttit diktit guohtut nugo lea leamas1 dahkkon, livc1c1e eanas1 eanadoallodoaimma eavttut massojuvvon. Meahcceviidodaga oastima golut ja árbevierut mat laktásuvvet matrikulerekeahtes eatnamiid ovttasatnimii c1ilgejitge iez1aset oasi hámádagas. 2. Man olu lea láhkaásahusaid § 7 lonistanklausula leamas1 geavahuvvon? Eat ádde § 7 njuolggadusa lonistanklausulan, muhto ruovttoluotta váldinnjuolggadussan494. Láhkaásahusa § 7 ii leat leamas1 adnon árjjalac1c1at stivret guohtonanu. Oktasas1guohtumat mat leat ásahuvvon leat boahtán geavaheaddjiid vuolggaheami mielde ee. juogadan dihte háhkan- ja doallogoluid, ja c1oavdin dihte eanageavahanriidduid. Guohtonvuoigatvuohta 'duvdo' eanaháldendoaimmaid495 dihte, iige árru eatnamiid servituhttan. Eanaeaiggádat leat datte gáibidan lonisteami, mii mearkkas1a guohtonvuoigatvuod1a lonuheapmin. Eanavuovdinkantuvra lea hilgon dákkár gáibádusa, muhto ovtta ás1s1is lea eanajuohkinriekti dahkan ná lonuheami sierra mearrádusaid mielde. Oktagaslas1 olbmo lonuheami dohkálas1vuohta496 lea stáhtii geavadis dus1s1in, jus buot doalut eai seammás oac1c1o lonuheami guohtonvuoigatvuod1asis. Vuoittu ii sáhte dallege mihtidit rud1alac1c1at, muhto baicce servodatlas1 mihtilmasvuod1as. Danne ferte navdit dákkár 'lonuheami' prinsihpas berret ordnejuvvot hálddas1anrievttálas1 ráfáiduhttinmearrádusaid bokte guohtumiid vuostá dálá suorgelágaid497 láhkavuod1uin. Loahppamearkkas1eapmi: Třnnesen juohká girjjistis "Retten til jorden i Finnmark" s. 263-266, guohtonvuoigatvuod1a 5 láhkai sierranas áigodagaid njuolggadusaid mielde. Dákkár dulkomis lea mearkkas1upmi ás1s1iin main bohciida nággu guohtonvuoigatvuod1a konkrehta sisdoalus. Finnmárkku Eanavuovdinkantuvra ii leat kárten vuvdojuvvon doaluid guohtonvuoigatvuod1a, go dása ii leat leamas1 beros1tupmi. "Gárdeguohtun" ja "guoski dahje lagas eatnamiid" hábmemat, mat leat leamas1 adnon eanagirjelávadagain, eai leat dárkilat meros1tallan. Iige leat c1ilgejuvvon makkár eallinálit siskkilduvvojit guohtonvuoigatvuod1as. Guohtonvuoigatvuod1a sáhttá dovdomerket "láivves" geavahanvuoigatvuohtan, mii ii leat ráddjejuvvon c1ielga meros1tallon eatnamiidda, ja iige leat oktovuoigatvuohta makkárge atnui. Sáhttá nu dadjat oppalac1c1at ahte Finnmárkku Eanavuovdinkantuvra lea heivehan muhtun guovllu eanadoalloplánemii, ja iige geahc1c1alan c1oavdit guohtonriiddu gaskal omd. eanadoalu ja boazodoalu.' Girjjis ovdanboahtá ee. ahte "Finnmárku Eanavuovdinkantuvra" ii goassige leat c1uoc1c1uhan c1avga eanaeaiggátoainnu, muhto dohkkehan guohtuma dego lei lohpi dasa". Dasto daddjo nappo ahte: "Geavahanmálles ... vuhtto ahte dus1s1e lea háhkan gieddeeatnamiid, ja eaige diktán guohtut nugo ovdal, livc1c1ii eaktu eanas1 eanadoallodoaimmas massojuvvon. Meahcceeatnamiid oastima golut ja árbevierut mat laktásit matrikulerekeahtes eatnamiid ovttasatnui c1ilgejitge iez1aset oasi hámádagas." Dás sáhtás1ii konkluderet ahte sierra klausulat vuvdojuvvon eatnamiid eanagirjjiid guohtonvuoigatvuod1as leat stáhta ovddasteaddjit vánit leamas1 c1ujuhan, go lea dohkkehan dán guohtuma, ja iige jurddas1uvvon earuhit gaskal doaluid c1uldon ovdal dahje man1n1il 1864. Dasto ahte Finnmárkku eanadoaluid geavahanmálle dábálac1c1at lea nu ahte guohtun matrikulerekeahtes eatnamiin lea leamas1 dárbbas1las1 eaktun "eanas1 eanadoaluin". Dát nanne ahte dilálas1vuod1at maid leansmánni Dyblie válddahii 1862 cealkámus1astis eanas1 ain bissu go geavahanmálles nugo eanavuovdinkantuvra celkkii "vuhtto ahte dus1s1e lea háhkan gieddeeatnamiid". Dáid eavttuin lea c1ielggas ahte guohtonvuoigatvuohta matrikulerekeahtes eatnamiin lea leamas1 dárbbas1las1 eaktu eanadollui, ainjuo eanas1 háviid. Jus dilli lea nu ahte stáhta váras1umis mii lea eanagirjjis ii goassige dahje hárve lea leamas1 geavatlas1 mearkkas1upmi, ja ahte guohtun dálvebibmojuvvon omiide ain lea dahkkon almmá sakka gárz1z1ideami dahje duohtadeami498 haga stáhta beales, sáhttá mu oaivila mielde váttis dadjat ahte 1863 rájes lea ásahuvvon muhttejuvvon riektedilálas1vuohta. Orru riektasamos dáinna eavttuin dadjat ahte 1864 ja 1902 njuolggadusat ja váras1umit mat dáid njuolggadusaid vuoigatvod1avuod1uin leat váldon eanagirjjiide, leat vuod1d1uduvvon vuoigatvuod1adilálas1vuod1a boasttoáddejupmái. (10) Njukc1amánu 12. b. 1965 lága ovdabargguin stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hárrái Finnmárkkus lea eaktuduvvon ahte guohtonvuoigatvuohta stáhta eatnamiin fylkkas dus1s1e sáhttá adnot stáhta guoski sirdinbáhpáriid499 sierra vuoigatvuod1avuod1uin. Dán oktavuod1as daddjo ahte Finnmárkkus ii sáhte leat sáhka guohtonvuoigatvuod1as ásahuvvon vieruiduvvan vuoigatvuod1a vuod1ul. Bajábeale ás1s1i vuod1ul ferte navdot ahte dáid cealkámus1ain ii leat doallevas1 vuod1d1u. Nuppi beales ii cealkke láhka dálge maidege guohtonvuoigatvuod1as. Eanavuovdinkantuvrra od1d1ajagemánu 6. b. 1993 girjjis daddjo dálá eatnamiid vuovdima ja lihttoláigoheami dáfus ahte guohtonvuoigatvuohta ii namuhuvvo dál s1iehtadusain. Jus geahc1c1á dainna oktavuod1as mii mud1ui ovdanboahtá girjjis, illá sáhttá dán áddet earaláhkaigo ahte dárbbas1las1 guohtun dohkkehuvvoge dollui mii lea c1uldojuvvon man1n1ilgo 1965-láhka lea boahtán fápmui. (11) Konklus1uvdna: Bajábeale árvvu vuod1ul navdo ahte duohta c1uoz1z1ovas1 dilálas1vuohta guohtuma dáfus matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus, lea ahte dát ain gitta dálá áigái lea sis geain leamas1 dárbu dása, ja dálvebibmojuvvon omiide. Dasto navdo ahte dán suorggis ii leat leamas1 makkárge erohus anus ásahuvvon ovdal dahje man1n1il 1864. Dát duohta dilálas1vuod1at ovddastit Finnmárkku ovddes1 riektedilálas1vuod1a joatkaga, mii vuolgá dán riikaoasi boarrasamos dilálas1vuod1ain. Dás orru leat sáhka árbevierus mii ii leat gaskkalduhtton, ii anu, iige riekteáddejumis Finnmárkku eanadoalliid gaskkas. Dán vuod1ul ii oru gullamin ás1s1ái guorahallat leago dán riikaoasis s1addan vieruiduvvan riektenjuolggadus omiid guohtuma vuoigatvuhtii. Ferte baicce c1ujuhit konkrehta ártta manne ovddes1 vieruiduvvan riektenjuolggadus lea jávkan. c1ad1amannamis bajábealde ovdanboahtá ahte 1863 eanavuovdinlágas láhkaaddi beales ii geahc1c1aluvvon nuppástuhttit ovddes1 c1uoz1z1ovas1 riektedilálas1vuod1a omiid guohtuma dáfus. Dás ii sáhte njuolga hállat "láhkaeaktuduvvon ortnegis" vuostá ovddes1 c1uoz1z1ovas1 riektedilálas1vuod1a. Baicce lea departemeantta suoidnemánu 2. b. 1864 c1állon njuolggadusain vuod1d1uduvvon eaktui ahte guohtonvuoigatvuohta lei stáhta s1iehtadusa duohken, ja dát leat báhkkoduvvon daid váras1umiin guohtuma dáfus mat leat dán áigemuttus c1állon eanagirjjiide. Lea árta navdit 1864 njuolggadusaid dán mearrádusa boahtit go ii leat doarvái diehtu departemeantta beales Finnmárkku eanadoalu duohta dilálas1vuod1as, ja ahte guohtonvuoigatvuohta matrikulerekeahtes eatnamiin álohii lea leamas1 dárbbas1las1 eaktu riikaoasi eanadollui. c1ujuhuvvo vel eanavuovdinkantuvrra od1d1ajagemánu 6. b. 1993 girjái ja daid died1uide mat doppe ovdanbohte eanadoalu geavahanmálles Finnmárkkus. Departemeanttas iige sáhte 1864-njuolggadusaid gergemis leat leamas1 doarvái diehtu dán suorggi historjjálas1 ja virolas1 dilálas1vuod1as Finnmárkkus, ja mii lea bistán ovddes1 áiggi rájes. Dihto gáibádusa ferte bidjat stáhta geavadii mii galggas1ii sáhttit muhttit guohtonvuoigatvuod1a riektedilálas1vuod1a mii lea bistán ainjuo gitta 1864:i. Stáhta ovddasteaddjiid rád1d1ejeaddji áddejupmi ii sáhte leat doarvái, jus dat ii leat oz1z1on doarjaga nuppi beales, eanadoalliin. Mu oaivila mielde ii leat c1álalas1 váras1upmi vuvdon doalu eanagirjjiin ies1alddes doarvái riektedili nuppástuhttimii, jus dáid mearrádusain ii leat leamas1 geavatlas1 mearkkas1upmi guohtumii. Dasa lassin ferte navdit dáid váras1umiid leat leamas1 vuostá rievtti go leat loavkidan500 guohtonvuoigatvuod1a vieruiduvvan rievttálas1 njuolggadusa mii bisttii ovddes1 áiggi rájes. Nugo dilálas1vuod1at dás leat leamas1 sáhttá vánit garvit ahte eanaoastit eai leat leamas1 duohta s1iehtadallit stáhta ektui máinnas1uvvon eanagirjjiid mearrádusaid dáfus. Dáid dilálas1vuod1ain - ja guohtuma dárkomis dárbbas1las1 dárbun guoski eanadoaluide - lea lunddolas1 áddet eanagirjjiid namuhuvvon klausulaid geatnegahtekeahtes501 dábálas1 mearrádussan. Jus ii sáhte geavada olus duod1as1tit nu ahte eanagirjjiid váras1umiin lea leamas1 duohta mávssolas1vuohta, navddán duohta guohtun maiddái eanas1 deavdá dán suorggi rievttálas1 c1uoz1z1ovas1 dilálas1vuod1a. Dát mearkkas1a ain leat dábálas1 oktasas1 guohtunvuoigatvuohta eanadoalliid dálvebibmojuvvon omiide matrikulerekeahtes eatnamiin. 3.4 MEARRAGUOLLEBIVDU 3.4. 1 Álggahus Riektejoavku máinnas1a dás oppalac1c1at mearraguollebivdovuoigatvuod1as, muhto mas vihkkedallan geahc1c1aluvvo deattuhuvvot eanas1 Finnmárkku dilálas1vuod1aide. 3.4.2. oasis govvet riekteovdáneami oppalac1c1at dáláz1ii, ja 3.4.3. oasis cuiggodit veahá ies1gud1et muddendoaimmaid ráddjehusain mat dád1istaga leat dahkkon guolástanvuoigatvuod1as. Erenoamás1 riektesuodjalusa gaz1aldagat leat meannuduvvon 3.4.4. oasis. Mud1ui sáhttá namuhit ahte luossabivdovuoigatvuohta vihtanbivdosiiguin502 ii vihkkedallo. Dát vuoigatvuohta gullá vuohc1c1an gáddeeaiggádii, ja leage vihkkedallon 3.5. oasis gáddevuoigatvuod1a birra. 3.4.2 Lagat riekteovdáneamis dáláz1ii Dál lea dábálas1 oahppa ahte áhpi ii leat eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dahje eará sierravuoigatvuod1aid vuollásas1, ja ahte guollebivdolohpi mearas lea álgoálggus buohkaide vejolas1. Nuppiin sániiguin lea dát buohkaidvuoigatvuod1a birra. (Geahc1a ee. Fleisherlávdegotti NOU 1986:6:s, s.44-47, buo. 2.1.5. oasige ovddabealde.) Dát gusto sihke ábis, vuonain ja lahka gátti, earret gáddeeaiggáda oktovuoigatvuod1a bivdit anadroma luossaguoli vihtanbivdosiin, dakkoge mearas gokko lea priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta. Historjálac1c1at ii leat lud1olas1 guolástannjuolggadus datte nu c1ielggas. Maná c1uoc1c1uha Brandt Den Norske Retshistorie I (1880) s. 263:s ahte dolos1 norgga rievtti mielde lei guollebivdu ábis "lud1olas1 buohkaide". Robberstad c1uoc1c1uha fas "Jus og Jord" (Gudnec1álus professor Olav Lid:i 70-jagi beaivái), 1978 s. 185-186:s ahte: "Árta lea navdit ovddes1 njuolggadusa ahte juohkehas1 eaiggádus1s1á guoli olggobeal iez1as eatnama, guoskat mearraguollebivduige. Muhto guollebivdohápmanat ledje áinnas almennehat, ja doppe lei bivdu lud1olas1 giliide mat guollebivdohápmanii gulle. Njuolggadus ahte mearraguollebivdu lea lud1olas1 buohkaide leat amas njuolggadus, vissa romárrievtti503 rájes, ja lea njommon dáz1a riektái guhkit áiggi mielde, 1500-logu rájes ja man1ás, erenoamáz1it 1800-logus. Eanas1 sajiin eaiggádus1s1e eanaeaiggádat, dahje gilit, vel nuohtte- (fierbme-), liidna- ja us1tinbivdosajiidge mearas. Lea dovddus ahte Sunnmřres ledje dáluin ain 1800-logus juohkehac1c1as bivdoc1ázit ábis, omd. 8 mearramiilla504 gáttis eret. (Guollebivdu lei dolos1 áiggi rájes nu guhkin fávllis go coagis505 olii). Olbmot dolle eanajuohkima506 bovdosajiin nugo nannámisge, ja gohc1odedje daid "bivdogieddin"." Robberstad c1iekn1uda dán logaldallamis 15. Vestlándda Boanddac1oagganeamis, (Samfund og lov i Vest-Noreg i gamal tid. Vestlandske Bondestemme. Yrkessamband for Vestlandsbygdene. c1álus nr. 37 s. 14-15.) mas ee. dadjá: "Lea maid dovddus ahte bivdosajiin miehtá áhpenjuorain sáhtte lean daid olbmuid namat geat daid ledje gávdnan dahje geat daid eaiggádus1s1e, dahje dáluid namat geaidda bivdosadji gulai. Sadji gulai sidjiide, eaige muitalan gos sadji lei. Muhto muhtun muddu ábis dahje bivdosajis lei almennet, ja dakko lei lud1olas1 bivdit buohkaide geat gulle gillái, dábálas1 almennetnjuolggadusa mielde." Gustav Heber válddahallá mo vuoigatvuod1aid njuolggadusat s1addet ja gávnnaha ahte maid "dás man1n1il galggas1ii leat oktagaslas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ovdal s1ibitdoallu bod1ii gártá dalle:.... ja dasa lassin vuosttasvuoigatvuohta sierra guolástannjuoraide". Son dasto dadjá ahte "várra" leat buot árjjalas1 bivdit ja sin bearras1at "oaivvildan searvevuod1as eaiggádus1s1at olles guovllu sihke gáttis ja mearas maid sii oaivvildedje gulle sin oktasas1 ássansadjái." Jus earát geahc1c1aledje bivdit dáid guvlluin sii ádjehalle. (Gustav Heber: Norske Rettsreglers Historie I ja II, 1938 s. 11 c1uo. ja s. 24-25.) Fleischerlávdegoddi c1uoc1c1uha NOU 1986:6:s Erstatning til fiskere for ulemper ved petroleumsvirksomheten (Buhtadas guolásteaddjiide petroleumdoaimma vahágiid ovddas) (s. 44) sullasas1 oaiviliid ja dadjá ee. nu man1n1it go 1700-logus ledje muhtun sajiin rittus dihto bivdosajit maid eaiggádus1s1e, ja Lofuohtas507 ja Várjjatvuonas508 lea diggelogahallon girjjit dákkár bivdosajiin. Sunnmřrerittus ledje sulluin juohkehac1c1as bivdoc1ázit509 ábis". Finnmárkku dilálas1vuod1aid birra c1állá Třnnesen s. 93 ahte dáppe nugo mud1ui ovddes1 áiggis lei "fihttejuvvon gustojeaddji vuoigatvohtan... ahte mearrabivdu dihto mearraguovllus gulai lagamus guollebivdohápmana ássiide. Niemi c1állá dilálas1vuod1ain c1áhcesulloguovllu (Einar Niemi: Vadsřs historie I (1983) s. 231.): "Ainjuo nu arrat go 1600-logu gaskamuttu orui c1ielggas ahte c1áhcesulloguovllu ássiin lei masá juo sierra vuoigatvuohta mearraguvlui olggobeal bivdohápmaniid. Dát vuoigatvuohta báhkkodii giddes liinnaid510 vuogádagas maidda c1uoc1c1uhuvvo priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja mii árbejuvvui." Dan mielde mii dás lea celkon orru ahte ovdal gádde gáddeeaiggádiidda gullat sihke oktagaslas1 ja oktasas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuohta mearraguvlui, ainjuo guovlluide mat ledje hui lahka gátti. Eaiggádus1s1andoahpagis ii lean datte seamma sisdoallu dalle go dál. Maná anii vuoigatvuod1a geavahit guovllus ovtta dahje eanet vugiid, muhto dad1e eanet ii lean vejolas1 govvádallat. (Petter Řrebeck meannuda vuoigatvuod1a guolástit mearas historjjálas1 perspektiivva s. 16 c1uo. dutkamus1astis «Allemannsrett -Ingenmannsrett» (Romsa 1985).) Stáhtage hállagod1ii árrat ábi eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as. Juo Harald Vuoktafávru galgá leat julggas1tan ahte áhpi lei "Gonagasa opmodat", (Brandt op. cit. s. 363. ) ja gáibidan guolásteaddjiid sutnje fertet máksit divada guollebivddu ovddas. Dát divat heaittihuvvui man1n1il, muhto ii leange guhká ovdal od1d1a bod1ii sadjái. Dannego stáhtasisaboad1u dehálas1 oassi ledje tuollut ja divadat, lei 1500-logu miehtá riddostáhtaide dehálas1 nás1s1at hearrávuod1a511 áhpái. Dánska-norgga stáhtii lei ee. dehálas1 oaz1z1ut hearrávuod1a Nuortamerrii512, Řresund:i ja áhpái gaskal Islándda513 ja Norgga, go dát adnojuvvojedje «Máilbmejohtolaga guokte Váldogeaidnun» (V. Mollerup: Danmarks Riges Historie 1536-1588 s.133.) , ja badjel ábi olggobeal Finnmárkku go dalle sáhtii gozihit gávppas1eami ja mátkkos1teami Árkan1ggalii514. Dasto háliidedje head1us1tit ean1gals ja nederlándda fatnasiid guolástit dáz1a riddojohtolagain. Ábi ja gávppas1eami hálddas1eami mearkkas1upmi lea dehálas1 Finnmárkku ja Lapplándda riidduin. Ruot1a Karl IX háhpohalai 1500-logu loahpageahc1en nannosit Finnmárkku ja Davvi-Romssa rittu. Kristian IV balai ruot1t1elac1c1aid oaz1z1ut oasi ábi hearrávuod1as. Dát dáiddii lean dehálas1 sudja soahtái mii nogai Knćrřd ráfiin od1d1ajagemánu 20. b. 1613. (V. Mollerup: Danmark Riges Historie 1588-1699, s. 1376 c1uo.) Báikeolbmuid áddejumit ahte sis lei vuoigatvuohta guolástit sin mearre guovlluin bisui guhká, muhto stáhta bivdomuddemat bilidedje dad1is boares vugiid. Dán birra c1álla Robberstad "Jus og Jord" girjjis s. 186-187:s: "Vestfjorden:s lei juohke guollebivdohápmanis iez1as mearrabihttá, ráddjejuvvon sivttenlinjáiguin515 gáttis, ja juohkinlinját516 ledje biddjon rievttálac1c1at517 "rádjávázzimin" skiippaiguin. Dákkár rájáid bidje 1700-logu loahpageahc1en ja 1800-logu álggus. Romárrievttálas1 njuolggadus lud1olas1 guollebivddu hárrái álggahuvvui Lofuohtaábis miessemánu 23. b. 1857 lágain. Láhka vuosttalduvvui sakka. Ketil Motzfeldt, gii lei guovddáz1is láhkaráhkkaneames c1álii: "Davvinorgalas1 gal died1us easka mán1ga Jagi Geahc1en doahttalis1goahtá ja atnigoahtá, ja dalle maiddái Árvvus atnigoahtá od1d1a buori Lága. Dál dovdá Davvinorgalas1 iez1as boares fránska Marquisan revolus1uvnnas." Várjjatvuotna lei liidnabivddu várás juogaduvvon bivdoc1áziide. 1791 dáhtui Finnmárkku ámtamánni áinnas vuoigatvuod1a liidnabivdui c1áhcesuolu buohta. Dalle árvvos1tallui ahte c1áhke guokte áhpebivdoc1ázi sutnje ja bivdoc1áziid bidje sivttenbáikkiid bokte gáttis. Ain 1900:s atne olbmot c1áhcesullos sin eaiggádus1s1at liidnabivdoc1áziid mearas." Sáhttet leat mán1ga ártta dasa ahte ovddes1 vuoigatvuod1a áddejupmi dihto bivdoguovlluide fertii jávkat. Vuosttaz1ettiin báinnii romárrievttálas1 jurddas1anvuohki. Dasto váikkuhii ealáhusliberalisma mii s1attai nanusin 1800-logus, ja dasa lassin mearkkas1ii od1d1a teknihka ja od1d1a jod1ihanvugiid ovdáneapmi sakka. Erenoamáz1it ovddidedje gokc1ojuvvon fatnasat ja mohtorat lud1olas1 guollebivddu jurdagiid. Fleischerlávdegoddi geaz1ida veahá dán ovdáneamis NOU 1986:6 s. 44:s. Mearrádussii masa dávjá c1ujuhuvvo go ábi lud1olas1 guolástanvuoigatvuod1a birra máinnas1uvvui, lea cuon1ománu 23.b. 1728 Ggl. geaskkus. Dás fámuhuhttá Gonagas borgemánu 29. b. 1725 duomu mas sundi Ulrik Leth Ryfylkkas lei mearridan gáddeeaiggádiin leat oktovuoigatvuohta bivdit hummariid, ee. NL 5-11-2 vuod1ustusain. Geaskkus daddjo ahte "Juohkehas1 bivdá Guoli maid Áhpi sutnje guoddá, gos dal les1, earret fal Luosa." Boad1us lea vuod1d1uduvvon ábi valjiid hálddas1eami duohta árvvos1tallamiidda, "Riikka ja Lága nággekeahtes Geavadis". Sihke hálddahuslas1 ja guolásteaddjiid iez1aset vugiid geavada vuod1ul, dajas1ii dál ahte guollebivdu ábis lea lud1olas1 buohkaide. Datte sáhttet vuotnagierragat ja luovttat spiehkastuvvot, báikkálas1 vieru ja dolos1 áiggi rájes geavaheami vuod1ul. Dihto háviin sáhttá ee. jerrot dárkojuvvo go vuotnagiera eatnun dahje mearran. Jus árvvos1tallo eatnun ravgá guolástanvuoigatvuohta eanaeaiggádii, geahc1a omd. Rt. 1902 s. 296, ja jus vuotnagierraga gávnnaha dárkot mearran, sáhttet báikkálas1 dilálas1vuod1at leat dakkárat ahte guollebivdu ii leat lud1olas1. Dán bijai eanetlohku vuod1d1un Bolstadvuona duomus (Rt. 1912 s. 433), mas maná dus1s1e luosa ja guvz1z1á guolástanvuoigatvuohta mearriduvvui. Báikkálas1 geavaheapmi ja áddejupmi sáhttet maiddái leat dákkárat ahte earát ies1gud1et árttain orrot bivddekeahttá. Nu sáhttáge geavvat ahte báikkálas1 guolásteaddjit jukset dihto buhtadansuodjaleami, geahc1a ovdamearka dihte Gáivuona-duomu (Rt. 1985 s. 247). Meara guolástanvuoigatvuod1a riektesuodjalus meannuduvvo mud1ui lagat 3.4.4. oasis. Váikko vel áhpeguollebivddu ii s1at sáhte dadjat gullat dihto guolásteaddjiide, sáhttá datte namuhuvvot ahte boares riekteáddejupmi ja geavat ledje mávssolac1c1at guolástanrádjaás1s1is Stuorrabritánniain 1951:s. Dás barge olu dáz1a beales duod1as1tit bistevas1 dolos1 geavaheami ja riekteárbevieru ja ahte rittu guolásteaddjit ledje bivdobáikkiid atnán, vuod1ustussan ahte nággovud1olas1 dáz1a vuod1d1olinját (davábeal Trćna) eai rihkkon álbmotrievtti. Riikkaidgaskasas1 duopmostuollu Haag gávpogis guorrasii dása, ja gávnnahii nággovud1olas1 c1ázit ledje siskkobealde dáz1a guolástanrájá. (International Court of Justice, Reports 1951 s. 116 c1uo. Dehálas1 gávdoávnnas lea mud1ui «The principal facts concerning Norwegian territorial waters» - Memorandum prepared by the Royal Norwegian committee of November 7th 1924. Gehc1a vel NOU 1986:6 s. 45.) 3.4.3 Guolástanvuoigatvuod1a ráddjehusat sierranas muddendoaimmaid bokte Vaikko áhpeguolástanvuoigatvuohta prinsihpas lea buohkaide lud1olas1, leat guhkes árbevierut eiseválddiid beales ráddjet guolástanvuoigatvuod1a ies1gud1et muddendoaimmaid bokte. Dát gusto hui olu Finnmárkui, gos stuorra guollemearit fylkka vuonain ja vuotnabad1ain leat leamas1 historjjálac1c1at dehálas1 oassi ássama vud1d1osiin, vuos sámiid ja man1n1il maiddái dáz1aid ássamii. Gávpevuod1d1uduvvon518 guollebivdu lei dáz1a ássama vud1d1osiin rittuin 1200-logu rájes. Sihkkarastin dihte riddoássiid valljivud1d1osa ja seammás oadjudit gáibádusas Finnmárkku bajithearrávuhtii519 ja áhpái olggobealde, geahc1c1alis1god1ii gonagasváldi árrat muddejeaddji duohtademiiguin. Rahc1amus1 doallat ean1gals ja nederlándda fatnasiid eret rittus 1500-logus dagahii s1iehtadusa En1glánddain 1583:s. (Geahc1a Arup: Danmarks historie, Bind B 1512-1624, s. 634-635.) Man1n1il bargagohte ruos1s1aid vuostá. Ámtamánni Rasmuss Kjeldsen c1uoc1c1uhii ee. ruos1s1a guolásteaddjiid ektui ahte "Sajit ja Rávnnjit" gos guolástedje, gulle Gonagassii. Fertejedje ohcat lobi guolástit ja máksit "govttolas1 divada". Guovvamánu 10. b. 1747 geaskku mielde eai galgan dasto sin bivdosat boahtit lagabui gátti go 1 miilla. Dalle bargagohtege muddet "Davvinorgalac1c1aid", namalassii guolásteaddjiid geat bohte Finnmárkui bivdit guoli, eanas1 Nordlánddas ja Romssas. Dáid ektui mearriduvvui c1uo?ománu 25. b. 1702 gávpemearrádusas ahte go "ohcet Guolástit Finnmárkkus, galgá hiegis leat gielddus beassat Ássat Riikka Guollebivdohápmaniin, go Riikii guolástit, ja guhkin eret Nuortan Várggáha520". Dan sadjái galge "mannat Sulluide, gos Olbmot eai ássan". Vaikko dán ulbmil vuostaz1ettiin lei oadjudit gávpemonopola beros1tumiid, ii eahpiduvvo olus ulbmiláigumus1 vel leat seailluhit ja nannet báikkálas1 vuotnaássiid ássan- ja ealáhusvuod1u. Eiseválddit geahc1c1aledje nappo oadjudit finnmárkoássiid vuosttasvuoigatvuod1a guollevaljiide. (Geahc1a lagat Třnnesen s. 93 c1uo. ja Trygve Solhaug: De norske fiskeriers historie I s.275-276. (Gaskavuod1as máinnas1uvvoge 4.6.c1uo. Steinar Pedersen:a c1ielggadeamis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid geavaheames 1. máilbmesoad1i rádjai.) Dát nuppástuhttui c1akc1amánu 13. b. 1830 Finnmárkku guolástanlágas. Lága § 39 ahte "Davvinorgalac1c1at ja eará sisriikkalac1c1at" sáhtte guolástit lága njuolggadusaid mielde "seamma go Riikka iez1as ássit» (Geahc1a Třnnesen s. 94 ja Steinar Pedersen op. cit. 7.10. c1uo.) hástalii olu guolásteaddjiid máddin deike, ja dagahii ee. s1aks1abivdu sakka lassánii. (Geahc1a Solhaug op.cit. s. 276-277.) Dehálas1 mihttomearri dálá bivdomuddemiin lea suodjalit guollevaljiid, geahc1a omd. geassemánu 3. b. 1983 lága nr. 40 § 4:s mearraguollebivddu birra jna., go eará muddemiid ulbmilat sáhttet leat juogadit valjiid, ovdamearkka dihte go dáid muhtun muddui doalaha dihto fatnasiidda dahje bivdosiidda, dahje dihto ássanguovlluide. Eiseválddit leat, man1it jagiid valljeváilebahkadasa521 geaz1il, bargagoahtán mearraguollebivddu hárrái hui nana muddemiiguin lágain, láhkaásahusain ja eará mearrádusain, sihke guollenáli, bivddus- ja fanasmálliid ja geografalas1 guovlluid dáfus. Mearraguollebivddu hálddas1eapmi lea lagat máinnas1uvvon Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.11. kapihttalis, muhto sáhttá almmatge namuhit ahte ee. báikkálas1 guollebivddu doahttalettiin Finnmárkkus, leat addon njuolggadusat mo muddet, ráfáiduhttit ja gieldit geavahit dihto bivdosiid dihto guovlluin. Geahc1c1alan dihte seailluhit ja s1addadit guollenáliid leat ee. dorske-ja sáks1abivdui ásahuvvon muddemat, main lea erenoamás1 stuorra mearkkas1upmi Finnmárkkus. Sáhttá vel namuhit ahte Guolástandepartemeanta geassemánu 7. b. 1988:s ráhkadii od1d1a njuolggadusaid mearraguollebivddu báikkálas1 muddengáibádusaid ás1s1emeannudeapmái, geahc1c1alan dihte báikkálas1 beros1tumiid nannet. Namuhuvvon muddemiid vuod1ustus lea vuosttaz1ettiin sieiva biologalas1, muhto muhtun muddui báikkálas1, beros1tumiid deasttasge. Njuolggadusat eai maná vuoigatvuod1avuod1d1ut makkárge njuolga erohusmeannudeapmái báikkálas1 guolásteaddjiide ovdun, nu ahte sii sáhtás1edje guolástit eaige earát, muhto lea várra dálá muddemiin leamas1 eahpenjuolga mied1is mearkkas1upmi báikkálas1 riddo- ja vuotnaguollebivddu valljivuhtii Finnmárkkus. Eai man1n1ilge leat addon njuolggadusat mat mo ge njuolga vuoruhit riddo- ja vuotnaguollebivddu Finnmárkkus. Carsten Smith c1ielggadeami vuod1ul Guolástandepartementii dasa makkár rievttálas1 geatnegasvuod1at eiseválddiin leat guolástanmuddemiin sámi álbmoga ektui, (c1ielggadeapmi lea deaddiluvvon Lov og Rett 1990 s. 507 c1uo. ja lea máinnas1uvvon eanet 2.4. oasis.) mied1ihii datte departemeanta 1990:s alddes leat rievttálas1 geatnegasvuohta fuolahit sámi báikegottiid. Go ovdal eai lean vuhtiiváldán sierra sámiid dahje báikkálas1 beros1tumiid guolástanmuddemiin, lea dalle skábmamánu 16. b. 1990 láhkaásahusain dorskeguollebivddu searvanlobis ja muddemis dábálas1522 bivdosiiguin davábealde 62. govdodatgráda 1991 ja man1n1it láhkaásahusain, dáhttun muhtun muddui vuoruhit Finnmárkku báikkálas1 guollebivddu. Jus vel seamma njuolggadusat gustojitge birrarat láhkaásahusaid geografalas1 atninguovllu, leat dát hábmejuvvon doaivagiin ahte galget erenoamás1 c1uvgosit523 doaibmat Finnmárkku riddo- ja vuotnaguollebivdui. Báikkálas1 guolásteaddjiid leage geahc1c1alan eahpenjuolga fuolahit earáid ektui, ee. go dihto guollemearri bukto Davvi-Norggas gáddái, ja go olleseari stuorát oassi doalahuvvo dákkár fatnasiidda mat soitet leat olu Finnmárkkus, dát mearkkas1a unnit fatnasiid (vuollel 8 mehtera). Báikkálac1c1at lea datte c1uoc1c1uhuvvon ahte ee. go guolli man1n1it joavdá Finnmárkoriddui, leat sihke badjerádje524- ja fanasearreortnet525 leamas1 heittot fylkka riddo- ja vuotnaguollebivdui. Eahpiduvvoge leatgo muddemat c1uohcan áigumus1aid mielde, ja eai ainjuo oru dat buoridan aitosac1c1at riddo- ja vuotnaguolástan dili Finnmárkkus. Nu mávssolas1go dát guollebivdu lea sámi ássamii ja kultuvrii, ii sáhte datte boahtte áiggis leat veadjemeahttumin atnigoahtit njuolggadusaid mat hui njuolga vuoruhit dán guollebivddu. Earret eará lea Guolástandepartemeanta 1993 gid1a nammadán sierra lávdegotti c1ielggadit sámi riddo-ja vuotnaguollebivddu ies1gud1et beliid. Nugo álggus namuhuvvon vihkkedallo luossabivdu mearas vihtanbivdosiiguin 3.5. oasis. Mearraluosa golgadeapmi526 ii leat datte gáddevuoigatvuod1a oassi, ja sáttá nappo dalle namuhuvvot dan oktavuod1as. Dát dasto váikkuha nu garrasit guollebivdui vihtanbivdosiiguin ahte lea váttis earuhit c1ielgasit. Golgadeapmi lei guovddás1 fáddá 1980-logus sámepolitihkalas1 digas1tallamis. Man1n1il go ee. Norgga Sámerád1d1i ja goappas1at sámi váldosearvvit moanaid cealkámus1ain (Muhtumat bájuhuvvojit 4.1. oasis Sámi vuoigatvuod1alávdegotti nuppi árvalusas.) gáibidedje guollebivddu bissehuvvot go nu negatiivvalac1c1at c1uozai riddolagas1527 luossabivdui ja danne maid sámi guovlluid sámi kultuvrii ja ássamii, bissehuvvui bivdu 1988 rájes ja mas ovdal lei konses1uvdnageatnegasvuohta, miessemánu 2.b. 1986 ggl. cea. bokte. Mud1ui lea miessemánu 15.b. 1992 nr. 47 lága láhkavuod1uin luossa- ja sáivabivddu hárrái, buo. njukc1amánu 6. b. 1964 ovddit lága, muddejuvvon eanet meara luossabivddu oktavuod1as, ja earret biebmoguliid, mat eai gula luossalága doaibmaguvlui, lea gielddus vuovdalit luossaguoli ráfáiduhttináiggis. 3.4.4 Erenoamáz1it riektesuodjalusas Guolástanlohpi mearas sáhttá nugo ovdanboahtá ovddabealde, gohc1odit buohkaidvuoigatvuohtan. Dáz1a rievttis lea buohkaidvuoigatvuod1as dábálac1c1at fuones suodjalus eará háldduid ektui, buo. 2.1.5. oasi. Dát gusto maiddái áhpeguolástanvuoigatvuhtii, gos maná eiseválddiid muddemiid dihto háviin sáhttá atnit muhtun muddui suodjalussan, omd. báikkálas1 guolásteddjiid vuoigatvuod1as ja lobi ávkkástallat lagamus guovlluid. Fleischerlávdegoddi oaidná datte NOU 1986:6 s. 76-77 ja 153:s vejolas1vuod1a buhtadit guolásteaddjiid petroleumdoaimma vahágiid ovddas. Eanetlohku ii gávnnahan mearrideaddjingo dáz1a riekti lei leamas1 skunálaz1z1an dovddahit buhtadasa buohkaidvuoigatvuod1a doaimmaheaddjiide geat gillájit go servodat dáhttu c1ád1ahit eará ja od1d1a geavahanvugiid, ja evttohedje danne buhtadanortnega528. Oljo- ja Energidepartemeantta lea meannudan lávdegotti árvalusa Od.prp. nr. 25 1988-89. Departemeanta c1ujuhii ahte sihke petroleumdoaibma ja guollebivdu leat hui dehálac1c1at servodahkii ja deattuhii ahte dán guokte ealáhusa gaskasas1 riidduin lea politihkalas1 hástalus gávdnat dássádatc1uoggá529 mii addá ealáhusaide vejolas1vuod1a birgehallat bálddalaga. Departemeanta ii gávnnahan ávkkálaz1z1an c1oavdit riiddu buohkaidvuoigatvuod1a viidodaga juridihkalas1 rád1d1ádallamis, ja deattuhii dasto ahte (s. 25): "Vuod1ustus atnigoahtit láhkaduvvon buhtadanortnega lea ahte lea áibbas sierralágan riidu gaskal áhpeguovllu guokte geavaheaddji. Ortnega ii sáhte vuod1ustit danne ahte lea oppalas1 viggamus1 viidudit buohkaidvuoigatvuod1a riektesuodjaleami. Departemeanta lea ovttamielas Petroleumláhkalávdegottiin mii navdá ahte eai sáhte seammalágan mearrádusat gustot nannámis, eaige dárbbas1uvvogo álggaha guolásteaddjiide buhtadanortnega. Eanadoalli gii ferte luobahit eatnamiidis ii sáhte doaimmahit doalus eará sajis. Guolásteaddjit geat duvdas1uvvojit eret bivdosajiineaset, gal baicce sáhttet viez1z1at guoli guovlluin gos ii leat petroleumdoaibma. Dán vuod1ul ii leat departemeantta áddejumi mielde vuod1us c1uoc1c1uhit ahte álggahit evttohuvvon buhtadanortnega mearkkas1a viiddidit buohkaidvuoigatvuod1as rievttálas1 suodjaleami. Ortnega iige sáhte c1ujuhit vuod1d1un eará ás1s1iid buhtadassii." Departemeanta evttohii atnigoahtit buhtadannjuolggadusaid guolásteaddjiide od1d1a kap. VI njukc1amánu 22. b. 1985 petroleumlágas. Stuorradiggi dohkkehii njuolggadusaid geassemánu 9. b. 1989:s (láhka nr. 35), ja biddjojedje fápmui suoidnemánu 1. b. 1990 rájes, seamma jagi suoidnemánu 27. b. ggl. cea. bokte. Ámmátbivdiid guollebivddu ja mearrabivdosajiid vuoigatvuod1aid suodjaleami gaz1aldat lea leamas1 ovddiduvvon duopmostuoluide dan oktavuod1as go bajábealde (molo) ja c1ázi vuolde (jete) nuorit (Rt. 1897 s. 340) leat devdon, eanalanat leat luiton bivdobáikkiide (RG 1967 s. 351) ja jogat leat buod1d1oduvvon nu ahte váikkuha vuonaide, ee. go eanet jikn1ot. Man1imus1 dákkár ás1s1i Alimusrievttis (Rt. 1985 s. 247) gustui Gáivuona Ivggus dilálas1vuod1aide, gos jerrui sáhttego sii geat borranguoli viz1z1e vuonas gáibidit bivdovahátbuhtadasa jus vuotna jien1ui c1ázádatmuddema geaz1il. Alimusriekti bijai vuod1d1un ahte: "geavaheaddjiin geain ii leat vuoigatvuod1avuod1d1u sierravuoigatvuod1adeaset geavaheapmái, muhto buohkaidvuoigatvuod1as, sáhttet dus1s1e gáibidit vahátbuhtadasa bággolonistanmeassamiidda - dása gulli c1áhcedulvadeapmi - jus atnu lea leamas1 dakkár ahte olggul lea leamas1 hui seammalágan go vuoigatvuod1adoaimmaheapmi. " Rievtti eanetlohku (golbma duopmára) deattuhedje ahte guollebivdu: "guhkás sáhttá dovdomerkejuvvot sierra ássiide lagat ráddjejuvvon guovllus, namalassii siskkit Gaivuonas. Dát ferte gustot vaikko bealit leat soahpan ahte eai leat geavahan iez1aset bissovas1 bivdosajiid, dahje nu ahte guolásteaddjit geat eai leat ássan namuhuvvon guovllus, eai leat vuojehuvvon530." Eanetlohku deattuhii dasto ahte luonduvid1á531 vuod1us siskkit Gáivuona ássamii lea sihke ovddes1 áiggis ja min áiggis, "vuotnaguollebivddu doarjja mii lea leamas1 ja ain lea siskkit Gáivuona ássiid ruhtadollui... nu mávssolas1 ja mearkkas1a sakka eanet rud1alac1c1at go Málatvuona vuotnaguolásteaddjiide." (Málatvuona vuotnaguolásteaddjiin lea vástideaddji ás1s1is gáibidan buhtadasa almmá dan oaz1z1umin, geahc1a Rt. 1969 s. 1220). Mávssolaz1z1an atnuige ahte guollebivdu Gáivuonas "ii leat dahje sáhte vurdojuvvot s1addat unnit mávssolaz1z1an go ovdal". Go rievtti eanetlohku dán vuod1ul mii dás lea govvejuvvon gávnnahii báikkálas1 vuotnaguollebivddu váldoás1s1álac1c1at albmanit seammaláhkaigo vuoigatvuod1adoaibma, oz1z1o dat 50 vuotnaguolásteaddji Gáivuonas buhtadasa. Ámmátbivdiid bivdosadjesuodjaleapmi gáddeeaiggádiid huksenvuoigatvuod1a ektui vihkkedallo Alimusrievttis Rt. 1989 s. 285. Ás1s1i duogás1 lei go Os Bĺtklubb lei huksen rusttega govdokáiain532 ja fanasláttasajiin533 Vargavĺgen:s Os:s Bergen láhka. Os Fiskarlag, Hordaland Fiskarlag ja Norges Fiskarlag c1uoc1c1aldahtte ás1s1i fanassearvvi vuostá, c1uoc1c1uhusain ahte fatnasiid lohku fanashápmanis fertii ráddjejuvvot 30:i, mud1ui gohpi billas1uvai guollebáikin. Alimusriekti vuod1ustii ahte vaikko eanaeaiggádis dahje láigolac1c1as534 lea vuoigatvuohta deavdit ja hukset merrii, (Dát vuoigatvuod1a lea Riektejoavku lagat vihkkedallan 3.5.4.3.oasis.) ii sáhte dán dahkat almmá vuhtii váldimin vahágiid eará vuoigatvuod1alac1c1aid ja beros1tumiid ektui. Vuosttasjienasteaddji celkkii ahte ás1s1i fertii mearriduvvot: "...árvvos1taladettiin Vargavĺgen:a boahttevas1 mávssolas1vuod1a gáddenuohttebivdui ja sállas1giddenbáikin álvvuide birras vuotnaguovllu. Danne ferte árvvos1tallat Vargavĺgen:a, dan ovddes1 ja dálá atnima ja boahtteáiggi vejolas1 geavaheami - geahc1adettiin dan ovdáneapmi mii lea leamas1 ja maid govttolac1c1at sáhttá vuordit." Alimusriekti lei ovttamielas lágamánnerivttiin, mii lei viidát árvvos1tallan gohpi dálá ja boahttevas1 geavaheami guollebáikin, vaikko eaktuduvvo ahte lea duohta ja áigeguovdilis riidu gaskal fanassearvvi huksenberos1tumiid ja guolásteaddjiid ealáhusberos1tumiid, ii sáhttán leat mearrideaddjin nággosa c1ovdosii. Alimusriekti celkkii lassin: "Gáddevuoigatvuod1a mávssolas1vuohta ja deaddu vihkkedallui - lágamánnerievttis - dábálas1 beros1tumiid ektui maid guolástanealáhus gohpis ovddasta. Lágamánneriekti c1ujuhii ahte bivdogohpit leat olu jávkan dábálas1 ovdáneami geaz1il go fanashápmanat ja joavdofanasgeavaheapmi oktan rusttegiin lea rittus lassánan. Dán ovdáneami deattus lea Hordalándda riddobivdiide gártan dehálaz1z1an seailluhit Vargavĺgen:a go dat lea áidna anolas1 báhcán gohppi. Lágamánneriekti lea dakko bokte deattuhan dehálas1 dagaldagaid vihkkedallamis. Vihkkedallamis ferte dasa lassin dasto deattuhit riddobivddu mávssolas1vuod1a ealáhusvud1d1osin ja maid dehálas1 oassin riddoguovlluid ássamii. Vihkkedallamii ferte mud1ui c1áhkadit árvvos1tallat dákkár dehálas1 dagaldagaid maid Hordalándda guolástanhoavda leat c1uoc1c1uhan duod1as1tusváldimis535. Guolástanhoavda mihttii oaidnit Vargavĺgás1s1i stuorábungo riiddu gaskal erenoamás1 fanassearvvi ja guolásteaddjijoavkku: "Man1imus1 jovkui gusto sakka vuoigatvuohta bivdit od1asmahtti536 áhpevaljiid ja das ahte galgágo ain sáhttit bivdit vestlándda rittuin. Dán oktavuod1as lea dehálas1 diehtit ahte nuohttebivdit rittus eai leat vurtnohallon dus1s1e olgunastinberos1tumiin. Sihke guollebiebmit, Teledoaimmahat, sáddogoaivut ja geaidnoeiseválddit gáibidit áloládje oaz1z1ut ávkkástallat gohpiid mat árbevirolac1c1at leat gullan dus1s1e guolásteaddjiide... Riddobivdiide lea stuorra vára go veaház1iid veaház1iid mielde jávket nu mán1ga báikki eará ulbmiliidda ahte s1addá váttis guolástit beaktilit." Alimusriekti arvvos1talai dáid ja eará dagaldagaid mat c1uvvo ás1s1i ja gávnnahii fanassearvvi fertet ás1s1ehuvvot guolásteaddjiid gáibádusas. Seammaláhkaigo lágamánnerievttis biddjuige vuod1d1un ahte guolásteaddjiid geavaheapmi gohpis ii lean dahkkon jáhkehahttin537: "dákkár mahtodagas ja dákkár fámus ja stád1isvuod1as ja rud1alas1 mávssolas1vuod1as sidjiide, ahte sin geavaheapmi Vargavĺgen:s nuohttun dahje sállas1giddensadjin, rievttálac1c1at galgá sáhttit gárz1z1idit Os Bĺtklubb:a vuoigatvuod1a gáddevuoigaduvvoma olis hukset Vargavĺgenis masa ás1s1i gusto." Dasto fertii gohpi geavaheapmi man1it jagiid riddobivddu oktavuod1as lágamánnerievtti oaivila mielde leat leamas1: "nu gárz1z1iduvvon ahte vánit ies1alddes duhtada govttolas1 stád1isvuod1a ja áloládje doaimma gáibádussii.... ja sudja dasa go ná lea leamas1, ii várra leat mávssolas1 nu guhká go ii gula fanassearvái." Riektegeavadis sáhttá vel namuhit ahte Stavanger gávpotriekti miessemánu 13. b. 1988 duomus (RG 1989 s. 84) mearridedje 15 ámmátbivdi gáibidit Norgga stáhta oljudoaimmahusas buhtadasa bivdobáikki massima ovddas go Statpipeledningene leat bidjan Karmřy:i. Riekti gávnnahii duod1as1tuvvon johtasiid mielddisbuktán head1us1tusaid guollebivdui ja lassi goluid go guolásteaddjit fertejedje nás1s1at nannosat bivdosiid ja gievrrat mohtoriid stuorát boaldámus1geavahemiin. Gávpotriekti gávnnahii datte jáhkehahttin guolástanvuoigatvuod1as buohkaidvuoigatvuohtan lei láivves riektesuodjalus, nu ahte fertii leat olu ovdalgo sáhtii s1addat sáhka buhtadasas, ja loahpahii c1uovvovas1 cealkámus1ain: "Riekti lea gávnnahan dehálas1 dovddaldahkan dasa ahte galgágo buhtaduvvot boahtá das leago mád1ohis538 meassamat. Guokte dagaldaga ovdanbohtet dás, vuohc1c1an mii bajábealde leat celkon meassamiid mahtodaga birra maid dás ii sáhte dadjat leat mád1oheapmin. Muhto dasto, ja iige nu unnán dehálas1ge, lea go lea erenoamás1 vuoigatvuod1ain sáhka mat leat vuod1d1uduvvon almmolas1 lohpái, namalassii konses1uvdnii. Vuoigatvuod1as vuod1d1uduvvon almmolas1 lohpái ii sáhte rievtti árvvos1teami mielde leat seamma riektesuodjalus meassamiid ektui, go vuoigatvuod1as vuod1d1uduvvon giddodaga eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii dahje geavahanvuoigatvuhtii. Riekti ii dáhto vuos mearridit mo guolásteaddjiid buhttenrievttálas1 diliin geavvá jus ain bidjet eanet johtasiid badjel feastonuohttebivdobáikkiid." Loahppakonklus1uvdna ferte, dán láhka ja riektegeavada c1ad1amannama vuod1ul, s1addat ahte mearraguolástanvuoigatvuod1a riektesuodjalus, earret petroleumlága od1d1a njuolggadusaid, lea oalle láivi. Juksan dihte buhtadansuodjaleami ferte nugo Gáivuona-ás1s1is leat sierra dilálas1vuod1at, go guolásteaddjit "Vargavĺg-ás1s1is nappo eai nagodan duod1as1tit doarvái deattu iez1aset beros1tumiide ja gáibádusaide. Dasto galgá hui olu ovdalgo sáhttá buhtadit feastonuohttebivddu ja eará guollebivddu meassamiid, maidda guolástaneiseválddit leat vuod1d1udan sierralobi (konses1uvnna). Sáhttá baicce leat earaláhkai árbevirolac1c1abut riddu- ja vuotnaguollebivdui, mas ainjuo álggos ferte daddjot leat dihto riektesuodjalus mán1ggalágan meassamiid ektui, jus lea doaimmahuvvon doarvái stád1isvuod1ain ja lea doarvái mávssolas1 guoski guolásteaddjiide. Sámi ássanguovlluid árbevirolas1 guollebivddus lea dasto dihto suodjaleapmi stáhta álbmotrievttálas1 ja vuod1d1olágalas1 geatnegasvuod1aid bokte. Nugo daddjon 3.4.3. oasis dagahii Carsten Smith c1ielggadeapmi stáhta rievttálas1 geatnegasvuod1aid birra sámeálbmoga ektui guolastanmuddemiid bokte ahte guolástaneiseválddit mied1ihedje sis leat dihto rievttálas1 geatnegasvuod1a fuolahit sámi báikegottiid. Lea maná veahá eahpec1ielggas man guhkás stáhta geatnegasvuohta manná, muhto ies1 mied1iheapmi orru ainjuo mearkkas1it ahte báikkálas1 riddo- ja vuotnaguolásteaddjit Finnmárkkus eai leat ollásit njuordásan539 eiseválddiid molsas1uddi árvvos1tallamiidda. Dása gullá dalle vel dihto suodjaleapmi johttiguolásteaddjiid gilvaleaddji geavaheapmái. Go juo váldonjuolggadus lea ahte áhpeguollebivdu lea lud1olas1 buohkaide, lea báikkálas1 guolásteaddjiid dákkár geavaheami suodjaleapmi justa eiseválddiid áiggis áigái muddejeaddji mearrádusaid duohken. Dát prinsihpalac1c1abut vuolggasadji ii muhtto vaikko muddemat mat leat ásahuvvon fuolahit riddo- ja vuotnaguollebivddu Finnmárkkus, eai oru olus lihkostuvvan. 3.5 GÁDDEVUOIGATVUOHTA (MASA GULLÁ MEARRALUOSSABIVDU) 3.5.1 Oppalac1c1at gáddevuoigatvuod1as mearas ja sáivac1ázis Go giddodaga rádjá lea merrii sáhttá eaiggáda vuoigatvuod1aid valjiide guoski mearraguvlui juohkit guovtti oassái. Vuohc1c1an lea gaz1aldat makkár guovllus gáddeeaiggát eaiggádus1s1á eatnamiid ja de man guhkás fávlái eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ollá. Dasto lea gaz1aldat leago sus vuoigatvuod1at olggobealde eaiggádus1s1anguovllus, nu gohc1oduvvon gáddevuoigatvuod1at. Norggas lea váldonjuolggadus ahte gáddeeaiggát vel eaiggádus1s1á bihtá mearas. Dábálac1c1at daddjo ahte opmodaga rádjá manná "bean1kká540" buohta dahje, jus dákkár ii leat govttolas1 lahkosis, gokko botni lea guokte mehter c1áhceoaivvi vuolde mihtiduvvon gaskamearalas1 ulis. (Mearrádusat ahte gokko meara gáddeopmodagaid olgoráját mannet, eai galgga dás meannuduvvot. NOU 1988:16 lea mud1ui evttohuvvon «opmodatrájáid ja hálddahuslas1 juohkinrájáid láhka».) Dárki dáz1a riekti lea vel ahte gáddeeaiggádis leat dihto vuoigatvuod1at olggobealde eanaopmodatrájá541. Dát vuoigatvuod1atge leat prinsihpas eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a láganat. Sáhttá belohahkii gohc1odit "vuorjji" eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, muhto lea várra dál dábálas1 máinnas1it daid eanaeaiggáda gáddevuoigatvuohtan. Earaláhkai sáhttá dadjat gáddeeaiggádis leat vuoigatvuod1a dihto ávkkástallanvugiide ies1gud1et rájáiguin. (Geahc1a ee. Aschehoug Ugeblad for Lovkyndighet:s (1870) s. 385.) Gáddevuoigatvuod1aid oassi lea suorgeráddjejuvvon542 ja juogaduvvon gáddeeaiggádiid gaskkas guhkiduvvon opmodatrájáin gáttis merrii. Eará vuoigatvuod1at eai leat ráddjejuvvon háldduide siskkobealde gáddeeaiggáda iez1as "suorggi". Dás lea dehálas1 nu gohc1oduvvon lahttavuoigatvuohta543 (namalassii vuoigatvuohta lud1olas1 vuoigatvuod1aháhkan opmodahkii mearas). Alimusriekti lea Rugsund-ás1s1is (Rt. 1985 s. 1128) meros1tallan gáddevuoigatvuod1a doahpaga "vuoigatvuohtan muosis atnit ovdduid mat c1uvvot go opmodat guoská merrii." Vuoigatvuod1at maid dábálac1c1at jurddas1a gáddevuoigatvuod1a oassin lea lahttavuoigatvuohta, vuoigatvuod1a bivdit luosa, guvz1z1á ja vallasa vihtanbivdosiiguin, vuoigatvuohta debbuide, stuoláide ja stárráide, ja várra vuoigatvuohta sáddui ja c1ivrii544ge. Alimusriekti namuha Rt. 1985 s. 1128 maiddái "vejolas1vuod1at gálas1it ja olgunastit ... ja nuoskkideami ja estehtalas1 vahágiid dihto suodjaleapmi". Gáddevuoigatvuod1a ovdamearkkat mat leat namuhuvvon dán logahallamis mii ii leat ollislas1, leat belohahkii hui boarrásat. Alimusriekti máinnas1a daid rád1d1ejupmin545 "mat árbevirolac1c1at gullet gáddevuoigatvuod1aide". Ahte vuoigatvuod1at leat biddjon opmodagaide main lea rádjá merrii, leat gal ainjuo belohahkii vuod1ustuvvon dárbbus háldet dáid valjiid gáddeeatnamiid ealáhusvud1d1osa oassin. Dás sáhttá ee. c1ujuhit Eanadoallodepartemeantta cealkámus1s1ii, cuon1ománu 8. b. 1905 lága luossa- ja guvz1abivdduid (Od. prp. nr. 21 1903-04, s.97.) lága ovdabargguide, ja Finnmárkku priváhta opmodagaid luossa- ja guvz1abivddu vuoigatvuod1a hárrái: "finnmárkolas1 eaiggádat dárbbas1it vissa seamma olu go riikka eará eanaeaiggádat suodjalusa hearvásvuod1aide mat lunddolac1c1at leat sin opmodagain." Departemeanta oaivvilda dás hearvásvuod1ain mat "lunddolac1c1at gullet" dáid opmodagaide. Muhtun muddui ferte leat ás1s1áiguoskevas1 dán buohtastahttit dasa mii eanadoalus dárbbas1uvvui - ja dárbbas1uvvo - ávkkástallan dihte meahci ja almennehiid riggodagaid. Vuohc1c1an lea son gii eaiggádus1s1á eatnamiid meara rádjái, gii sáhttá háldet gáddevuoigatvuod1aid. Jus eatnamat láigohuvvojit, oaz1z1u láigolas1ge gáddevuoigatvuod1a. Dán sisdoallu molssas1uvvá go dávista láigovuoigatvuod1a ulbmila mielde. (Geahc1a ee. duomuid Rt. 1924 s. 1039 ja Rt. 1979 s. 37, ja NOU 1988:16 s. 26-33.) Mud1ui sáhttá namuhit ahte gáddeeaiggát lea suodjaluvvon gáddevuoigatvuod1aidis earáid meassamiidda. Dát suodjaleapmi ollá guhkelii go eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuohta, geahc1a ee. Rt. 1961 s. 1114. Prinsihpas sáhttá vel hállat gáddevuoigatvuod1as opmodagaide maid rádjá lea sáivac1áhci, muhto dilli gártá dás veahá earáláhkai go eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eatnamiidda eanas1 háviin guoská opmodahkii nuppebeal eanu dahje jávrri. Suorgevuod1d1uduvvon546 gáddevuoigatvuod1aide leat eanaeaiggátvuoigatvuod1a ja gáddevuoigatvuod1a ráját ovttastuvvon. Lahttavuoigatvuhtii ja várra eará vuoigatvuod1aide mat eai leat suorgevuod1d1uduvvon gártá baicce seammago mearas. Seamma sáhttá gustot nuriin, coahkes luovttain ja gohpiin, ja jávrriin mat leat nu stuorrát ja dakkárat ahte eai leat ollásit priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as. Dás lea sáhka jávrriin nu gohc1oduvvon "almmolas1 gaskabihtáin". Finnmárkkus eai lea datte priváhta eatnamat jávrriid birra nu stuorrát ahte sáhttá leat sáhka dákkár gaskabihtáin dán fylkkas. Muhtun erenoamás1 gaz1aldagat bohciiduvvojit gáddevuoigatvuod1a hárrái Finnmárkkus ja Riektejoavku vihkkedallá danne c1uovvovac1c1at hui govdadit dán dilálas1vuod1a. 3.5.2. oasis geahc1adit muhtun gaz1aldagaid daid váras1umiid oktavuod1as maid stáhta lea váldán eanac1uoldimis547 fylkkas ja eanabihttáeaiggádiid548 vuoigatvuod1as eatnamiidda merrii. 3.5.3. oasis geahc1adit dárkilat makkár mearkkas1upmi stáhta erenoamás1 klausulain sáhttet leat aitosas1 gáddevuoigatvuod1aid sisdollui. 3.5.4. oasis c1ilget dárkilat gáddevuoigatvuod1a muhtun daid dehálamos osiin, ja erenoamáz1it lea luossabivddu vuoigatvuohta vihtanbivdosiiguin Finnmárkkus vihkkedallon 3.5.4.1. oasis govdadit. Loahpageahc1en guorahallat 3.5.5. oasis veahá riektesuodjalusa gaz1aldaga. 3.5.2 Mearragáddevuoigatvuohta Finnmárkkus - eanabihttáeaiggádiid eanavuoigatvuod1at 3.5.2.1 Vuolggasadji - oz1z1otgo c1uldojuvvon gáddeopmodagat Finnmárkkus vuoigatvuod1aid merriige? Gáddevuoigatvuohta lea, nugo namuhuvvon, prinsihpas vuoigatvuohta mii ii leat ráddjejuvvon opmodatrájáin, ja danne ii leat leamas1 dábálas1 sirret dán vuoigatvuod1a eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a oassin, muhto sierra sortan. RG 1952 s. 47:s lea dát hábmejuvvon nu ahte gáddevuoigatvuohta "deavdá eanaráddjejuvvon549 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a" ja bidjá dása "sisdoalu viessosaji sajádaga mielde." Go Třnnesen válddahallamistis gáddevuoigatvuod1a ovdáneami hárrái Finnmárkkus s. 231 c1uo. namuha gáddevuoigatvuod1a oassin: "Fanasláigovuoigatvuohta550, vuoigatvuohta lud1olac1c1at johtalit meara mielde opmodagas, guoli ja fállá gáddedivada551 vuoigatvuohta, mearraluossabivddu vuoigatvuohta, vuoigatvuohta rihkiide ja stárráide mat rivdet gáddái", ii leat datte áibbas c1ielggas maid son oaivvilda dákkár eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja gáddevuoigatvuod1a gaskasas1 earuheamis. Ná ee. danne go son atná gáddedivada gáddevuoigatvuod1a oassin, vaikko dát vuoigatvuohta njukc1amánu 14. b. 1930 lága gáddedivada birra lea laktás1uvvan gádde geavaheapmái. Danne heive várra c1atnat dán vuoigatvuod1a eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuhtii. Finnmárkku gáddevuoigatvuod1a joatkka válddahallamis, ferte earuhit gaskal báhcán stáhtaeatnamiid ja c1uldojuvvon priváhtaeatnamiid. Norgga rievtti váldonjuolggadus lea nappo ahte go eatnamat main lea rádjá merrii dahká eanabihttác1uoldima, lea eanabihttáeaiggádis dahje láigolac1c1as vuoigatvuod1aid merrii, jus eará ii leat c1ielgasit s1iehtaduvvon. Bindilis552 ja stád1is riektegeavada mielde c1uovvu dát eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, (Geahc1a ee. Rt. 1928 s. 835, 1932 s. 367, 1971 s.596 ja 1979 s.1099.) ja riektegeavadisge lea biddjon vuod1d1un ahte láigoviessosajit553 gáddelinjáin oz1z1ot váldodoalu gáddevuoigatvuod1as oasi. (Geahc1a Rt. 1924 s. 1039 ja 1979 s.37.) Láigolac1c1a gáddevuoigatvuod1a mahtodat ja sisdoallu lea dad1e mielde go mii láigovuoigatvuod1a ulbmil lea, mii ee. mearkkas1a ahte joavdoopmodagas ja ealáhusopmodagas sáhttá leat goabbatlágan gáddevuoigatvuohta. Leago Finnmárkku opmodagain main lea gáddelinnjá, vuoigatvuod1at mearas, lea dás man1n1il dan duohken mii vuoigatvuod1avuod1d1oás1s1ebáhpáriin lea s1iehtaduvvon. Vuohc1c1an jerro leago eanabihttá álggage oz1z1on gáddelinjá, ja ahte leago opmodatge oz1z1on vuoigatvuod1aid mearas. 3.5.2.2 Vuovdima ja láigoheami váras1upmi - historjjálas1 várddus Miessemánu 27.b. 1775 eanac1ujuhancealkámus1as mearriduvvui ahte "juohke fásta Ássansadjái c1ujuhuvvo nu olu Eana, go Bearas1 dárbbas1a." Juridihkalas1 teorias lea dát adnon álggaheamen Finnmárkku eatnamiid priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. (Geahc1a ee. Fr. Brandt: Tingsretten (2. dea. 1878), s. 182.)Cealkámus1as lei dasto mearriduvvon makkár vuoigatvuod1at c1ujuhuvvon eatnamiid galge c1uovvut. § 3:s c1uoc1c1ui: "juohke Saji c1uovvu Guollebivddu Vuoigatvuohta sáivva c1ázis ja Jogain, vel seamma gullá maid seamma Saji Rájáin, dahje mat daidda gusket." § 6:s lei dasto mearriduvvon: "Hearvásvuod1at mat dássáz1ii leat leamas1 oktasas1 olles Giliide dahje Álbmogii dábálac1c1at, les1 dal Guollebivdu Ábis ja Eanuin ja Sátkkuin ja sullasac1c1ain, ain bissot dákkár dábálas1 Geavaheapmái." "Finnmárkku Eanamihtideaddjái" geassemánu 8. b. 1775 bagadeamis c1uoc1c1ui c1uovvovas1 § 9 e c1uo.: (Bargonjuolggadus lea bájuhuvvon Třnnesen:s s. 392-397.) "Hearvásvuod1at mat gullet Sadjái, Nugo Guollebivdu juogo sálte dahje sáivva c1ázis, Vuovdeeatnamis, Sátkuin, Vuoigatvuohta Fierváhirssaide, Moniide dahje Uvjabáikkiide, Njuorjju dahje c1eavrebivdui, Jeahkáliidda ja eanet, biddjojit Saji Válddahussii." Oktan cealkámus1a ja bargonjuolggadusa gárvvistemiin ráhkaduvvui eanagirjelávadat dáid njuolggadusaid dávistettiin. Eanagirjjit mat c1állojuvvo jagiin ovddasguvlui dávistit dán girjelávadahkii. Oktan cealkámus1ain ja dan ovdabargguiguin c1ájehit eanamihtidannjuolggadus ja eanagirjelávadagat maid Gonagas oaivvildii juolludeamen Finnmárkolac1c1aide 1775:s vuoigatvuod1aid. (Geahc1a Třnnesen:a s. 136 c1uo.) Prinsihpas galggai c1ujuhuvvon saji eaiggát oaz1z1ut olles priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eatnamiidda, muhto namuhuvvon ávdnasis ledje dihto váras1umit mat ráddjejedje dihto láhkai. Vuohc1c1an galggai c1ujuhuvvon viidodat ruovttoluotta fas mannat stáhtii jus "Sadji gud1d1o Ávdin, ja gártá almmá Ássiid haga Ávdin c1uoz1z1ut badjel golbma Jagi." Nuppádassii doalahii Gonagas goahccevuovddi mii lei eatnamis. Gonagas váras1ii lihttoláigohuvvon hearvásvuod1aid " Njuorjobivddu, Monnema ja Uvjema ja sullasac1c1aid, dihto Ávdin ja huksenkeahtes Sajiin". Goalmmádassii cealkámus1a § 6 láhkavuod1un váras1uvvui eanagirjjiin ahte eaiggát ferte dohkkehit: "nugo Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ii galgga Caggat moktege dábálas1 Guollebivddu, de galge maid buot Merremat, mat Guollebivdui Finnmárkkus ásahuvvo dahje sáhtte álggahuvvot, cakkakeahttá Saji Eatnamiin ja Gátti, Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, sáhttit dahkat" (Sitáhta lea mearriduvvon eanagirjelávadagas, geahc1a Wessel Berg: Kongelige Reskripter, Resolusjoner og Collegial-breve 1660-1813 s. 626.) Dát man1imus1s1attai hui mávssolaz1z1an moanaid eaiggádiid gáddeavádaga554 háldenvuoigatvuhtii. Dát dagahii omd. ahte vuotnagáttiide sáhtii juohke vierrobivdi bidjat jieliid opmodahkii ja diktit dan c1uoz1z1ut jahkeviissaid, dahje mávssekeahttá geassit nuohti gáddái. Suoidnemánu 10. b. 1862 gonagaslas1 cealkámus1as nammadii kommis1uvdna "guorahallat Ávkkálas1vuod1a dalá gustojeaddji Njuolggadusain Eatnamiid c1ujuhusas Ássansajiide Finnmárkkus ja Vuovdedoaimmahaga Ortnegis seammasajis." Kommis1uvdna báhkkodii Od.prp. nr. 33 1863 (s. 8) ahte: "Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta oston Eatnamiidda berre leat seamma hehttetkeahttá ja gárz1z1etkeahttá Finnmárkkus go eará osiin Riikkas." Datte eaktuduvvui ahte dát dus1s1e galggai gustot eatnamiidda luobahuvvon mávssuin man1n1il 1863, muhto evttohii seammás ovdalis sirdojuvvon eatnamiidda, ahte klausula mii vuoigatvuod1avuod1d1udii earáide go eaiggádii vuoigatvuod1a "dahkat buot Merremiid, mat Guollebivdui ásahuvvojit", galget sihkkojuvvot. Kommis1uvdna vuod1ustii proposis1uvnnas (s. 10) c1uovvovac1c1a evttohusastis : "Dán klausula sáhttá namalassii áddet ja lea juo belohahkii áddejuvvon nu, ahte dat vuoigatvuod1avuod1d1uda Vuoigatvuod1a eiseválddiide c1ujuhit Earáide go Eaiggádii Viessosajiid Návsttuide, Guollevuorkkáide jna. priváhta Eatnamis. Go dán klausula ná ádde gárz1z1ida dát nu olu eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, ahte masá dahká Eatnamiid Opmodaga guollebivdohápmaniid niehkun." Kommis1uvdna ii lean datte mielas sihkkut klausulas ahte "Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ii galgga Caggat dábálas1 Guollebivddu." Háliiduvvui maiddái doalahit njuolggadusa c1akc1amánu 13. b. 1830 lágas guollebivddu hárrái Finnmárkkus mii attii guolásteaddjiide vuoigatvuod1a gáibidit c1ujuhit saji jiellidollui555, gos maná lága §§ 28-29 mielde galggai máksot eanaláigu. Jus eanabihttá manai merrii galggai erenoamáz1it váruhit ahte eana sajádaga ja mud1ui dilálas1vuod1a mielde eai ane "Bivdit Návsttu dahje Jielli sajiide." § 8:s láhkaduvvui c1ielgasit ahte ovddit eanagirjjiid váras1upmi ahte guollebivddu ovddideami "Merremiid" sáhtii álggahit beros1keahttá galggaigo eaiggádus1s1anvuoigatvuohta loahpahuvvot." Dát gárz1z1ideaddji Mearrádus adno danne c1álakeahttán Man1itáigái, maid Merremat, mat dan Vuod1ul juo leat doaimmahuvvon, leat bissovac1c1at." Váras1upmi ahte eaiggádus1s1anvuoigatvuohta gáddebihtáide556 ii galgan caggat dábálas1 guollebivddu, boahtá ovdan miessemánu 6. b. 1876 Eanavuovdinnjuolggadusa § 4 nuppi lad1d1asa c c1uo. mas leat c1uovvovas1 sánit: "Jus Eana guoská Merrii, ii galgga Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta Caggat dábálas1 Guollebivddu man1it dárkilat Mearrádusaid mielde, maid Guollelágat áiggis áigái sisdollet." Dát oassi lea váldon eanagirjjiide ja dain leat dadjatjuo leamas1 seamma hápmi 1864 rájes gitta 1965 eanavuovdinláhkii, ja leatge nu gerdojuvvon sihke geassemánu 1. b. 1895 (dego § 4, 2. lad1as, c c1uo.) ja suoidnemánu 7. b. 1902 (dego § 1 b c1uo.) njuolggadusain. Dáid klausulaid nanosvuod1as ja mo dat suodjalit sin geat guolástit lea dál iskkon Finnmárkku Eanajuohkinrievttis557. Storekorsnes fiskarlag ja Girenjárgga558 gilli gáibidedje od1d1ajagemánu 21. b. 1989 rádjac1ielggadeami559 ja c1ielggaduvvot makkár vuoigatvuohta álbmogis lea "Kvernroren" opmodagas (gnr. 48, bnr. 28) Álttás. Ás1s1i duogás1 lei ahte Ovddasvástideaddji Hans Jacobsen miessemánu 3. b. 1784 gonagaseanagirjjis560 oac1c1ui sirdot alcces ja iez1as olbmuide "njuolga ja lobálas1 Árbbolac1c1aid olles Opmodaga" dan "Eanasaji (son dál) buktá ja oamasta." Eanagirjjis lei máinnas1uvvon klausula váldon 4. c1uo. Opmodat lea dál bartaguovlu, gosa vuos leat huksejuvvon guhtta bartta. Mearra lea leamas1 adnon almmolac1c1at mán1ggaid buolvvaid. Man1n1il soad1i nás1ai riddodoaimmahat561 fanasgealli562. Báikkálas1 guolásteaddjit ceggejedje dan mii ain lea anus. 1957:s ceggejuvvui od1d1a guollejielli. Dan gaiko eanaeaiggádat ja bolde 1984:s, mii maiddái gáibiduvvui ahte gealli563 galgá gaikojuvvot. Guolásteaddjiid ja gili ovddasteaddjit c1ujuhedje gonagaseanagirjji klausulii ja Třnnesena nákkosgirjái s. 231-232 ja oaivvildedje dán bidjat vud1d1osa guolásteaddjiide geavahit gátti. Eanajuohkinriekti gávnnahii datte golggotmánu 23. b. 1990 duomustis ahte álbmoga vuoigatvuod1at eai s1at lean fámus. Boad1us láhkavuod1d1uduvvui geassemánu 22. b. 1863 eanavuovdinlága § 8:s mii fámuhuhtii eaiggátvuoigatvuod1a gárz1z1idemiid mat ledje mearriduvvon 1775-cealkámus1a njuolggadusaid mielde. Finnmárkku stáhtaeatnamiid eanabihttác1uoldimii gusto dál njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinláhka. Lága láhkaásahusaid §§ 3 ja 4:n c1uovvu ahte matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiid vuovdimis ja lihttoláigoheames galgá dábálac1c1at stáhta doalahit buot c1áhce- ja gáddevuoigatvuod1at opmodagas. Dát ii hehtte háhkki eaiggádit guovllu merrii ja c1ázevuolde dábálas1 lági mielde, muhto dát sihkkarastá stáhtii dehálas1 vuoigatvuod1aid servituhtaid hámis c1uldojuvvon opmodagas. Dát gusto maiddái gáddevuoigatvuhtii. 3.5.2.3 Eanabihttáeaiggáda vuoigatvuohta eatnamii mearas Gokko c1uldon eanabihttá gáddelinjáin manná, lea dovddus nággofáddá564 miehtá riikka, mii nappo lea dan duohken mii mihtádusas dán birra lea c1állon. Vuosttas jagiid man1n1il 1775, c1ujuhedje ja mihtidedje eanamihtideaddjit Finnmárkku eatnamiid, ja man1n1il mihtidii ja jugiid leansmánni vealggi nu gohc1oduvvon "láhkarievtti565" bokte. (Geahc1a Od.prp. nr. 33 1863 s.1.) Láhkariekti lei dán háve guokte (ovdal 1854 njeallje) oahpoheamit566 maid erenoamás1 válljejuvvon lávdegoddi nammadii. Ás1s1ebáhpáriid hápmi sáhtii gal s1addat veahá ies1gud1etlágan guovllus guvlui, ja soaittáhagas válljejuvvon mihtádusain (28 oktiibuot) jagiin 1914-1966 leat c1uovvovas1 hábmemat mán1gii oidnon: "ullerájá mielde", "gáddeguora", "ullerájá bajábealde", "dasttán ullerájá bajábealde", "mielli mearragáttis" ja "mielli ullerájá bajábealde". Váldonjuolggadus Norggas lea, nugo namuhuvvon, ahte fertejit leat c1ielga hábmemat dahje eavttut ahte rádjá merrii galgá mannat goike eatnama mielde, ja iige mearas nu guhkás go priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ollá. Gustogo dátge Finnmárkkus, ii leat ovddiduvvon Alimusriektái, muhto eará duopmostuoluin leat leamas1 moanat dákkár dáhpáhusat. Earret eará celkkii Finnmárku Eanajuohkinriekti miessemánu 8. b. 1964 riektecealkámus1a rádjac1ielggadeamis maid Várggát gielda ja Eanadoallodepartemeanta ovttas c1uoc1c1aldahtte. Ás1s1i mii siskkildii oktiibuot 75 beali, c1uoc1c1aldahtte oaz1z1un dihte c1ilget c1áhppesnjárgga567-Smealljá568guovllu rájáid go galggai dasa huksejuvvot. Stáhta c1uoc1c1uhii lágaid ja njuolggadusaid mat gustojedje go stáhta mihtidii ja sirddii opmodaga, fertet biddjot vuod1d1un rádjagaz1aldaga árvvos1tallamis. Nu fertejedje cealkámus1ain, lágain ja njuolggadusain 1775 rájes ja gitta dálá áigái, ja vejolas1 váras1umiin ja rádjaválddahusain leat mearrideaddji deaddu. Stáhta oaivila mielde ledje válddahuvvon ráját merrii - "bajimus1 ullerájá mielde" ja "mearragáddeguora" - seamma c1ielgasat ja mearrideaddjin go eará válddahallon ráját, ja c1uoc1c1uhii danne ahte eaiggádus1s1anvuoigatvuohta mearrabodnái569 gulai stáhtii. Várggát gielda anii bajimus1 ullerájá rádjalinján merrii iez1as opmodagaide, ja eará bealit c1uoc1c1uhedje leat vuoigatvuohta mearrabodnái go opmodat manai merrii. Eanajuohkinriekti gávnnahii ahte ii cealkámus1ain, lágain dahje njuolggadusain sáhttán gávdnat c1ielga ákkaid ahte stáhta mihtádusain ja vuovdimiin lei doalahan mearrabodni vuoigatvuod1as. Deattuhuvvui ahte lei dábálas1 áddejupmi Várjjatvuona ássiid gaskkas ahte opmodagat "main leat ráját merrii, leat válddahallon bajimus1 ullerájás, mearas dahje fiervvás, gullá dáid opmodagaide mearrabodni olggobealde." Dasto biddjui vuod1d1un ahte rájáid válddahusat merrii fertejedje áddejuvvot gozihanmihttideapmin dahje mihttu mihtádusa viidodagas gáddeguora. Mán1ggalágan hábmemiid atnin, adnojit giellageavahanerohusaz1at das gii ain lei mihtádusa c1ad1ahan ja válddahan. Riekti konkluderii dán mielde ahte opmodagaide main lei rádjá merrii fertii norgga rievtti váldonjuolggadus gustot. Jus ii lean miehtásit namuhuvvon eanagirjjiis, dahje ii lean c1ielggas dilálas1vuod1ain mud1ui, manai nu eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuohta mearas seammaláhkaigo gáddeopmodagaide riikkas mud1ui. Eanabihttáeaiggáda vuoigatvuod1as merrii dubmii Hĺlogalándda lágamánneriekti borgemánu 21. b. 1984 eará ás1s1is. Eanavuovdinkantuvrra bokte lei stáhta 1981:s Finnmárkku Eanajuohkinrievttis gáibidan rájá merrii S1olmmadievá opmodahkii Deanus, jus ráját ledje ná válddahallon mihtádusas: "Eanagiddes570 gead1ggis veahá oarjjabealde S1olmmajoganjálmmis merrii, gokko namahuvvon gead1gái c1ullojuvvui x, mihtiduvvui muhtun stuorra duolba goamaid mielde 38/1/2 mehtera mas hui stuorra gead1gái dulbosa alde c1ullojuvvui 0, dan rájes mihtiduvvui oarjjás badjel muhtun jorba ged1ggiid 37 mehtera, gos guhkedáles1 báktái - vuolimuz1z1ii c1ullojuvvui I, dán rájes mihtiduvvui davás vulos mielli meara guvlui 41 mehtera, gos vielttis eanagiddes gead1gái c1ullojuvvui T, ja viimmat dan rájes mihtiduvvui miellevuole nuorttas máttaguvlui álgosadjái x 41 mehtera." Eanajuohkinriekti lei skábmamánu 19. b. 1982 cealkán duomu ahte opmodagas lei "eaiggádus1s1anvuoigatvuohta mearrabodnái nu guhkás go eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ollá", juoga stáhta guoddalii c1ujuhettiin ahte lei c1ielga rádjaválddahus ja merkejuvvon ráddjen vulobealde gáddeguovllu. Goappas1at rádjagead1ggi ledje bures bajábealde ullerájá ja gátti. Stáhta ii c1uoc1c1uhan galgat leat sierranjuolggadusat Finnmárkui, muhto oaivvildii ahte eanajuohkinrievtti boad1us fertii leat boastut daid njuolggadusaid mielde mat riikkas mud1ui gustojedje dán hárrái. Lágamánnerievtti áddejumi mielde lei S1olmmadievá rájá válddahus c1ielggas. c1ujuhuvvui ahte fierváguovlu571 lei sullii 1 mihtu, ja guovlu maid válddahus siskkildii dagai sullii 1,7 mihtu, ja gávnnahuvvui unnán jáhkehahttin ahte ná stuorra eana galggai c1uovvut opmodaga vaikko ii lean celkon dahje válddahuvvon. Fiervá lei maiddái hui bárut ja ii livc1c1e sáhttán cegget dasa bissovas1 ráhkkanusaid, nu ahte oasti vánit dárbbas1ii sierra rád1d1ejumi 1890 háhkamis. Riekti ii dannege sáhttán oaidnit ahte ledje duohta árttat vuostá opmodaga rájá merrii mannat gáttis. Lágamánneriekti ovdandoalai dasto: "Ii mange c1uoggás leat nu opmodaga ráját válddahallon "merrii dahje meara mielde", "fiervái dahje fiervvá mielde", "gáddái dahje gátti mielde" dahje sullasas1 mearalac1c1abut572 báhkkodemiin. Ás1s1i leage danne áibbas earálágan go ás1s1is mii lea c1ujuhuvvon Rt. 1928 s. 835 c1uo. Go siskkobeal opmodahkii dán ás1s1is dovddahuvvui eaiggádus1s1anvuoigatvuohta olggobeal mearrabotnái, vuod1d1udii mearrádus dasa ahte opmodat sihke oastins1iehtadusas ja vealgejuohkimis573 lei albmaduvvon das lei rádjá merrii. Ás1s1ái maid eanajuohkinriektige lea c1ujuhan ás1s1is nr. 9/1962 Finnmárkku eanajuohkinsuohkan574, leat ráját daid opmodagaide maidda lea dovddahuvvon vuoigatvuohta mearrabotnái válddahallon "merrii dahje meara mielde", "gáddái dahje gáddeguora" jna. Nu ii sáhtege dáid mearrádusaid vuod1ul konkluderet ahte dálá nákku ferte c1oavdit vástideaddji lági mielde." Lágamánneriekti gávnnahii danne earágo maid eanajuohkinriekti ja celkkii duomu ahte S1olmmadievá rádjá meara bealde manai gáttis ("miellevuolde" aistton eanagirjji terminilogia ) ja iige mearas. Ás1s1i maid Finnmárkku Eanajuohkinriekti dubmii juovlamánu 19. b. 1986 gustui Donjevuona575 hápmanguvlui, gos gielda galggai deavdit ja eanaeaiggátgaz1aldat danne s1attai áigeguovdil. Riekti c1ujuhii norgga rievtti oppalas1 váldonjuolggadussii ja Finnmárkku dilálas1vuod1aid dalá riektegeavadii, ja dovddahii buot doaluide gáddelinjáin eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiidda c1ázevuolde. Rievtti vuod1ustusa dábálas1 hábmen lea ahte "ii leat makkárge doarvái c1ielga s1iehtadus mii galggas1ii cealkkihit ahte mearrabodni ii galggas1ii c1uovvut dán, buo. c1ázádatlága § 7.2." Dasto lea dálá eanajuohkin- ja mihttoc1áluskártta dakka deattuhan. Opmodat mas viessosadjec1iegat eanajuohkinkárttas ledje biddjon ovtta gitta beannot mehtera ullinc1áhcerájás576, ii oz1z1onge vuoigatvuod1a mearrabodnái, ja doalut oz1z1o dákkár vuoigatvuod1a dallego koordináhtac1uokkis lei biddjon ullinc1áhcerádjái. Dáid mearrádusaid mielde ferte sáhttit bidjat vuod1d1un ahte stáhta ii c1uoc1c1ut leat makkárge sierradilis eanaeaiggádin Finnmárkku opmodagaid vuovdimis main lea rádjá merrii dahje gádderavdii. Dás, nugo riikkas mud1uige, lea eanabihttáeaiggádis dábálas1 opmodat- ja gáddevuoigatvuod1at merrii, jus eai leat c1ielga ákkat earaláhkai c1ilget. Mearrádusat c1ájehit dattege ahte stáhta vánit lea makkárge erenoamás1 eahpeoiddolas1 dilis. Gádde- ja mearrabodni ii c1uovo juohke háve go vuovdá opmodaga mii ollá merrii, ja jus lea c1ielga válddahus rájás gáttis, biddjo dát vuod1d1un. Eará mávssolas1 dagaldagat sáhttet ee. leat ahte rádjaválddahusas eai leat adnon "mearalas1 báhkkodeamit", ahte eatnamat vulobealde válddahuvvon rájá leat nu mávssolac1c1at ahte berresivc1c1e leat namuhuvvon jus galggai leat mielde, ja dasto ahte háhkki duohta beros1tumit eanagirjeáigemuttus celkkii ahte son beros1tii nággovulos1 guovllus. Riektedilli ferte oktiibuot daddjot leat seamma Finnmárkkus go riikkas mud1ui. Dagaldat mii ii oru leat vihkkedallon dán oktavuod1as leat eanagirjjiid váras1umit "dábálas1 Guollebivddu" ovdun. Ovdal 1863 c1ujuhuvvojedje sajiide ee. návsttuide gáddeguora beros1keahttá ovddit eanabihttác1uoldimiid, ja 1863 eanavuovdinlága § 1 d dajai ahte gáttit mat sajádagas mielde sáhtte "bivdi Álbmot geavahit Návsttuide dahje Jiellái eai galgga luobahuvvot." Navdoge ahte geavadis lea ráddjen c1uldon eanabihtáid meara guvlui vai eai ráhkat váttisvuod1aid namuhuvvon ulbmila boahttevas1 ávkkástallamii. Mearrabodnái mii dáid dovddaldagaid mielde biddjo opmodahkii, lea eaiggádis dábálas1 eaiggátvuoigatvuod1at. Dasa lassin bohtet vuoigatvuod1at mat c1uvvot gáddevuoigatvuod1a. Jus eanabihttá lea lihttoláigohuvvon lea láigolac1c1a vuoigatvuod1at nugo namuhuvvon, dan duohken mii láigos1iehtadusa ja mii láigoheami ulbmil lei. 3.5.3 Leago gáddeopmodagaid klausulain makkárge mearkkas1upmi gáddevuoigatvuod1aide Finnmárkkus? 3.5.1. oasis leat gáddevuoigatvuod1a muhtun guovddás1 oasit namuhuvvon, ee. lahttavuoigatvuohta, ies1gud1et guollebivdovuogit, buod1d1umat ja deavdimat, ja stuoláid ja stárráid vuoigatvuod1at. (Geahc1age doppe máinnas1uvvon duomu Rt. 1985 s.1128.) Dás jerro leago Finnmárkku gáddeeaiggádiin seamma riektedilli go gáddeeaiggádiin riikkas mud1ui, dákkár vuoigatvuod1aid dáfus. Třnnesen vihkkedallá dán s. 231-233:s ja álggaha dás 1775-cealkámus1ain ja klausulain mii cealkámus1a láhkavuod1uin váldui eanagirjái, mas ee. c1uoz1z1u ahte: "Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ii galgga Caggat dábálas1 Guollebivddu." Dát dagahii ahte vierrásat oz1z1o cegget viesuid ja eará rusttegiid priváhta eatnamiidda guollebivddu atnui. Dát muhtui 1863 eanavuovdinlágas, mas maná ovdanbod1ii ahte dalá rusttegat eai galgan lihkahallot, muhto mas lei mearriduvvon ahte eanaeaiggádat, maiddái geain ledje boares eanagirjjiit, galge luvvejuvvot boahttevas1 geatnegasvuod1ain namuhuvvon "Merremiid" hárrái. Klausula ahte eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ii galgan caggat dábálas1 guollebivddu, doalahuvvui datte, sihke 1863 ja 1902-lágain. Třnnesen gávnnaha (s. 232) ahte eai ovdabarggut, teoria iige geavat doarjjo klausula áddejumi, muhto son konkludere ahte gáddevuoigatvuohta Finnmárkkus, gitta suoidnemánu 15. b. 1966:i, go dálá eanavuovdinlága láhkaásahusat bohte, leat "seamma nannosat go riikkas mud1ui ovdánahtti geavada mielde." Son almmatge jearrá sáhttágo klausula váikkuhit ahte gáddeeaiggádiin dán áigodaga mihtádusaiguin lea láivvit buhttenrievttálas1 sajádat "boahtteáiggi guolástanlágaid oppalas1 guolástanmearrádusaid" ektui, muhto gávnnaha dán "nu erenoamáz1in" ahte ii vihkkedala dan duod1e eanet. Jus guolástanlágain láhkavuod1d1uduvvo meassamiidda gáttis guollebivddu ovdun, gustojit álgovuorus oppalas1 bággolonistan- ja muddenrievttálas1 njuolggadusat, muhto Finnmárkorittus lea mihtádus klausulain veahá earaláhkai. Nu guhká go meassamat leat ovdun "dábálas1 Guollebivdui" ferte gáddeeaiggát gierdat dan buhtadasa haga. 3.5.2 oasis namuhuvvon Finnmárkku eanajuohkinrievtti golggotmánu 23. b. 1990 duomus, ii mearriduvvon dárkilat maid mearkkas1a "dábálas1 Guollebivddu" suodjalit. Riekti dus1s1e deattuhii ahte eanagirjji klausula ii s1at guston. Mihtádussii mii dávistii 1966 láhkaásahusaid bijai Třnnesen (s. 233) vuod1d1un ahte dás gártet "dán opmodaga gáddevuoigatvuod1a njuolggadusat seammago finnmárkoalmennaha gáddevuoigatvuod1a njuolggadusat. Mii ee. mearkkas1a ahte mearraluossabivdu lea almmolas1 c1ujuheami bokte, ahte gáddedivat ii mákso jna." Dát máksá nuppiin sániiguin ahte dáid eanabihtáid mielde ii c1uovo gáddevuoigatvuohta. Dát gullá ain stáhtii, seammaláhkaigo mud1ui Finnmárkorittu oassi mii ii leat luobahuvvon. Lagat gáddevuoigatvuod1a ies1gud1et osiid birra 3.5.4.1 Guollebivdu (luossabivdu vihtanbivdosiiguin) 3.5.4.1.1 Priváhta mearrabodni Nugo ovdanboahtá 3.4. oasis lea norgga rievtti váldonjuolggadus ahte mearraguollebivdu lea buohkaidvuoigatvuohta. Dát ii gusto datte vuoigatvuhtii bivdit anadroma luossaguoli (vihtanbivdosiiguin), mat ovddez1is leat leamas1 sierradilis ja lea gáddeeaiggáda oktovuoigatvuohta. (Sáivaluossabivddu vuoigatvuohta lea máinnas1uvvon 3.7. oasis) Nu leage juo 93 Guladiggelágas577 mearriduvvon ahte "juohkehas1 galgá eaiggádus1s1at jávrri ja bivdosaji578 mii sus lea leamas1 dolos1 áiggi rájes" (bivdosadji mearkkas1a ee. guollebivdosadji). Vástideaddji njuolggadus lea Frostadiggelága579 XIII. 9, Eanalága VII. 48 ja NL 5-11-2. Dát njuolggadusat leat dárkilat máinnas1uvvon Lávdegotti ávz1z1uhusas luossalága dárkkisteamis (Ávz1z1uhus 1956) s. 8-11 mas ee. daddjo ahte lei "eanaeaiggát gii eaiggádus1ai luossabivdosajiid mearas, ja boares láhkanjuolggadusa dávistettiin ahte juohkehas1 galgá eaiggádus1s1at bivdosaji dan sadjái go iez1as eatnama. Dát gustui vaikko guollebivdu lei olggobeal bean1kká." 23. cuon1ománu 1728 dovddus geaskkus lea ee. celkon ahte mearraguollebivdu lea lud1olas1 earret "Luosa, mii ohcá dihto Sajiid, mat leat hárve Vearuhuvvon ja Vealgáduvvon Dákkár guollebivdui.» Navdojuvvo ná gádde áhte dábálas1 luossabivddu dalle lei, namalassii "Lacevćrp:in» (Geahc1a Indstilling fra Laxelovkommissionen 1898, addon 1902, s. 37 ja Rt. 1889 s. 633. Ies1gud1et bivdosat mat leat adnon leat maid válddahallon Tilrĺding:s (1956) s.10.) ja man vealggi birra hállo lea eanadivat ja ahte fertet máksit vearu dan árvvus. 1837 rájes vearuiduhttojuvvui luossabivdovuoigatvuohta oassin dábálas1 eanavearus dainna oainnun ahte "luossabivdovuoigatvuohta lea giddodaga oassi." (Geahc1a Tilrĺding 1956 s.11.) 1889:s bijai Alimusriekti vuod1d1un ahte oktovuoigatvuohta gáddeeaiggádii lei ráddjejuvvon bivdosiidda giddejuvvon gáddái ja ii siskkildan vuoigatvuhtii bidjat gáidánuohtiid580 olggobeal opmodatrájá. Duopmu mii celkui sierraoaivilis (4-3) giddii stuorra fuomás1umi ja fallehuvvui guolástanallagohcci581 Landmark smiehttamus1as (Rt. 1890 s. 257-266). 1898 Luossalágakommis1uvdna fas ovddidii ás1s1i go árvalusastis (1902) s. 37-42 evttohii ahte mearraluossabivdovuoigatvuohta vihtanbivdosiiguin galggai gullat gáddeeaiggádii ovtta kilomehtera avádagas gáttis eret, muhto dát avádatráddjen jávkkai Stuorradikki láhkameannudeamis. Njuolggadus geardduhuvvui njukc1amánu 6. b. 1964 luossa- ja sáivabivdolága § 44:s ja miessemánu 15. b. 1992 od1d1a lága luossaguoli ja jávreguoli hárrái § 16:s. Dás lea dárkilat albmaduvvon makkár bivdosiidda oktovuoigatvuohta gusto (gáidánuohtti, luossanuohtti, mohkkefierbmi, botnefierbmi bissovas1 c1uolddain dahje sullasas1 bivdosat). Oktovuoigatvuohta siskkilda maiddái vuoigatvuod1a bidjat ee. vuojahaga582 ja bivddusgiddestaga583. Vuoigatvuohta ii leat guovllulac1c1at584 ráddjejuvvon merrii, muhto gusto dan muddui maid "ferte atnit lunddolaz1z1an go deastta atná báikkálas1 dilálas1vuhtii nugo botnenekkuide585 ja gaskii eanaeaiggáda opmodagas guollebáikásis, dahje virolas1 guollebivddu doaimmaheapmái." Guoski eatnamiid eaiggáda oktovuoigatvuohta gusto § 16 nuppi lad1d1asa mielde sulluide ja boad1uide586ge mat eai leat c1ázevuolde "dábálas1 ulli mearas ja leat mud1ui veahá dárkilat aiddostahtton oivos1iidda, vuonaide ja nuriide § 16, goalmmát ja njealját lad1d1asis. Eanadoallodepartemeanta meannudii Od. prp. nr. 21 1903/1904 oppalas1 njuolggadusaid mat dás leat válddahallon ja main jerro galgetgo datge gustot Finnmárkui. Vuolggahuvvui ahte Finnmárkku eatnamat ovdal 1775 "gulle dus1s1e stáhtii, mii rád1d1ii eatnamiid hearvásvuod1aid, daid gaskkas guolástanvuoigatvuod1a" (s. 93). Cealkámus1astis "Luossalágakommis1uvnna Árvalussii" (1902), lei datte Guolástanallagohcci guorrasan dasa ahte "priváhta Eanaeaiggát Finnmárkkus nugo eará osiin riikkas oaz1z1u oktovuoigatvuod1a mearraluossabivdui". Dán dorjo eanas1 báikkálas1 leansmánnit ja bolesmeas1tárat, ja maid guolástanstivra ja ámtamánni. Departemeantage lei ovttamielas ahte seamma njuolggadusat galge gustot luossa- ja guvz1z1abivdui olggobealde priváhta eatnamiid Finnmárkkus go riikkas mud1ui, ja celkkii (s. 96): "Prinsihpalac1c1at berres1ii departemeantta áddejumi mielde Finnmárkkus nu olu go vejolas1 biddjot riikka dábálas1 lágaide, ja erenoamás1 riektenjuolggadusat eai berres1ii vuod1d1uduvvot dán riikaoassái earágo jus lea áibbas dárbu. Dalá háve ii várra leat oktage erenoamás1 árta meannudit eaiggádiid Finnmárkkus earaláhkaigo eará osiin riikkas. Addit sin opmodagaide eanet gárz1z1iduvvon vuoigatvuod1a luossabivdui go mud1ui eará riikaosiin livc1c1ii lean divrras. Finnmárkolas1 eaiggádat dárbbas1it duod1ai seammago riikka eará eanaeaiggádat suodjalit hearvásvuod1aid, mat lunddolac1c1at gullet sin opmodagaide." Loahpalas1 mearrádus s1attai dán mielde ahte cuon1ománu 8. b. luossalága 1905 b c1uo. § 1 vuosttas lad1d1asa mielde, eanaeaiggáda guolástanvuoigatvuod1a njuolggadus maiddái galggai gustot buot priváhtaeatnamiidda Finnmárkkus, buo. proposis1uvnna s. 97. Od1d1a luossa- ja saivac1áhcebivdolága ovdabargguin ii leat celkon mihkkege erenoamáz1it guolástanvuoigatvuod1a hárrái olggobealde priváhta eatnamiid. Lága § 22:s leat addon oktasas1njuolggadusat buot stáhtaeatnamiidda mat eai muddejuvvo várrelágas. Luossaláhkalávdegoddi dajai ávz1z1uhusastis (1956) s. 16 ahte "eanas1 mearraluossabivdu Finnmárkkus gullá stáhtii. Go stáhta lea vuovdán oasi opmodagastis, lea dat man1imus1jagiid álo diktán guollebivddu orrut almenneha geaz1il". Cealkámus1 vuod1d1uduvvo várra dan jurdagii ahte stáhta ain eaiggádus1s1á eanas1 gáttiid Finnmárkkus, ja ahte go stáhtaeatnamiid c1uoldá eanabihtáide ovttaskas olbmuide lea váras1uvvon dan ektui mo eanabihttáeaiggádiid vuoigatvuod1at leat merrii. (Geahc1a vihkkedallama 3.5.2. ja 3.5.3. osiin bajábealde.) Lávdegoddi ii guorahala dárkilat dáid váras1umiid riekteváikkuhusaid, muhto eaktuda gusto ahte ainjuo muhtun dain lea c1uohcan priváhta gáddeeaiggádiid luossabivddu vuoigatvuhtii. Died1uin suorggi geavadis, vuhtto datte ahte váras1umiin lea leamas1 uhccán fápmu. Eanavuovdinkantuvra dadjá omd. "Died1ut luossabivdiide Finnmárkkus" (cuon1ománu 1983) jus galge bivdit luosa mearas ferte "juogo leat priváhta mearrabodni dahje leat juolluduvvon stáhtasaji". Eanavuovdinkantuvrras lea dasto died1ihuvvon ahte luossabivdovuoigatvuohta priváhta gáddeeaiggádadiidda Finnmárkkus, dárkojuvvo seammaláhkai go gáddeeaiggádiidda Norggas mud1ui. Nu fertege bidjat vuod1d1un ahte priváhta gáddeeaiggádiid gáddevuoigatvuod1as Finnmárkkus, masa maid gulai luossabivdovuoigatvuohta, lea seamma sisdoallu go riikkas mud1ui. Dát lea maiddái Třnnesena konklus1uvdna (s. 232). 3.5.4.1.2 Stáhta mearrabodni Earret nuortalas1servodagain Mátta-Várjjagis, de Třnnesen:a mielde (s. 237) ii bivdun olus luossa mearas Finnmárkkus ovdal 1800-logu loahpageahc1en. Ássit áddejedje datte guollebivddu stáhta eatnamiin leat lud1olaz1z1an. Dán mearkkas1ii Eanadoallodepartemeanta ná Od.prp. nr. 21 1903-04 (s. 95-96): "dát ii mearkkas1 eahpitkeahttá go dan ahte stáhta ii leat gávdnan ártta caggat lud1olas1 guollebivddu. Ahte stáhtas duohtavuod1as lea seamma oktovuoigatvuohta go earáge eanaeaiggádis bivdit guovllustis, c1ájeha vuosttaz1ettiin 1775 cealkámus1a mearrádusaid §§ 3 ja 6 vuostálas konklus1uvnnas. Dasto ovdanboahtá c1ielgasit das, ahte stáhta mán1gga háve - maiddái Deanu olggobealde, masa lea c1ielga vuoigatvuod1avuod1d1u - lea lihttoláigohan luossabivddu oktovuoigatvuod1a, almmá diehtima haga, leago ássiid beales iskan eahpidit dán vuoigatvuohta." Mii dás daddjo gusto johkaguollebivdui. Riektedilálas1vuod1ain mearas, dadjá departemeanta leat vánit died1ut. "Datte lea c1ielggas ahte guollebivdu birrarat dárkojuvvo lud1olaz1z1an mearas olggobealde stáhta eatnamiid." Dasto c1ujuhuvvo (s. 96) ahte luossabivdu easka man1imus120-30 jagiid lei "viehka mávssolas1" ja ahte luossabivddu lassáneapmi lea bohciidahttán riidduid gaskal moanaid beros1teaddjiid "go fertejit buktit bivdosiideaset ovtta ja seamma stáhta eatnamiidda gulli guollebáikái." Várjjat guolástanguovllus lea dát dagahan ahte "boles stáhta áirasin eanaeaiggáda namas c1ujuhii (lei c1ujuhan) guollesajiid nugo ovdal lei dahkkon Deanus." Dáinna cealkámus1ain mahkkejuvvo ahte stáhta eanaeaiggádin oaivvilda alddes leat vuoigatvuod1a muddet bahkkema bivdosajiide. Cuo?ománu 8.b. 1905 luossalágas mearriduvvui, nugo namuhuvvon, §1, vuosttas lad1d1asa b c1uo. ahte mearra "gullá lagamus guoski Eatnamiid Eaiggáda Luossa- ja Guvz1ábivddu oktovuoigatvuhtii" dihto bivdosiiguin. c1uoc1c1ui dasto § 2:s ahte "Luossa- dahje Guvz1ábivdu, nugo heivehuvvon § 1:in gullá Stáhtii doalahuvvon Eatnamiidda Finnmárkkus, Dábálac1c1at lea lud1olas1 juohke dáz1a Borgárii, sihke c1ázádagain ja Mearas." Dát máksá leat eaktuduvvon ahte luossabivddu vuoigatvuohta olggobeal stáhta eatnamiid Finnmárkkus gullá stáhtii eanaeaiggádin. Njukc1amánu 6. b. 1964 luossa- ja sáivabivdolágas lea § 16:s sáhka "guollebivddus mii gullá stáhta eatnamiidda Finnmárkkus". Dát guollebivdu galgá maná leat lud1olas1 "juohke dáz1a borgárii gii ássá fylkkas", muhto dán mearrádusa teaksta c1ujuha láhkaaddi áddejupmái ahte guolástanvuoigatvuohta gullá stáhtii eanaeaiggádin. Od1d1a lágas (§ 22) lea sáhka dus1s1e "stáhtaeatnamiin" oppalac1c1at, ja ovdabargguin lea váras1uvvon ahte ii leat ovddalgihtii diehtán maidege eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldagas eatnamiidda Finnmárkkus masa Sámi vuoigatvuod1alávdegotti galgá oaivila buktit, buo. Od. prp. nr. 29 1991-92 s. 54. Oaivil mii ovdanboahtá 1964-lága § 16:s lea mud1ui leamas1 oktorád1d1ejeaddjin. Ovdamearkka dihte c1állá Guolástanallagohcci cealkámus1astis "Luossaláhkakommis1uvnna Árvalussii" (1902) luossabivddu vuoigatvuod1as olggobealde stáhta eatnamiid Finnmárkkus ahte dás "lea várra govttolat ... bisuhit juohke dáz1a borgára lud1olas1 guolástanvuoigatvuod1a njuolggadusa ... go dárkot stáhta seammaláhkai go priváhta eanaeaiggáda mas ee. livc1c1e c1uvvon ahte doppe ii livc1c1e sáhttán bivdit luosa almmá guoski stáhtaeiseválddi mied1áhusa haga". Dasto daddjo ahte jus "bidjá ... lud1olas1 guollebivddu prinsihpa" ferte lágasge diktit "eiseválddiid beassat seaguhit iez1aset dása, jus eanebut dáhttot bivdit seamma báikkis dahje nu lahkalaga, ahte nubbi ii sáhte bivdit almmá oktiibeas1kkehemiin dahje c1albmáic1uohcci váiviin nubbái." Son evttohii sáhttit vuod1d1udit c1ujuhanvuogádaga dahje dakkár málle mii lea adnon "Deanus, buo. geassemánu 30át b. 1888 lága § 1 nubbinman1imus1c1uoggás." Dát vuohc1c1an báhkkoda mo Guolástanallagohcci oaivvilda njuolggadusat berrejit leat, ja iige gustojeaddji rievtti makkárge vihkkedallan. Datte lea mearkkas1anveara ahte son, stáhta ektui, orru oaivvildeamen ahte guollesajiid bahkkemiid vejolas1 muddemat fertejit leat lágas láhkavuod1d1uduvvon, ja eaige dus1s1e sáhttit vuod1ustuvvot stáhta eanaeaiggátsajádagas. Dasto lea lunddolas1 dulkot cealkámus1a nu ahte dat eaktuda luossabivdovuoigatvuod1a olggobeal stáhta eatnamiid Finnmárkkus leat buohkaidvuoigatvuohtan, maid datte ies1gud1et árttain livc1c1e ferten muddet. Třnnesenge (s. 237-238) orru oaivvildeamen luossabivdovuoigatvuohta vihtanbivdosiiguin leat buohkaidvuoigatvuohta maid stáhta leat mudden ortnetválddi587 namas. Dad1e mielde go diehtit ii leat c1ielgasit mearriduvvon gullágo luossabivdovuoigatvuohta vihtanbivdosiiguin olggobeal stáhta eatnamiid Finnmárkkus stáhtii eanaeaiggádin, vai leago dat buohkaidvuoigatvuohta maid eiseválddiit dád1istaga leat gávnnahan dárbbas1laz1z1an muddet lihttoláigohan- ja c1ujuhanortnega bokte. Nugo daddjon vuhtto datte teavsttas sihke 1905 luossalága §§ 1-2 ja 1964 lága § 16 eaktudeamen vuoigatvuod1a gullat stáhtii eanaeaiggádin. Died1uinge mat leat stáhta badjel c1uohtejahkásas1 lihttoláigohan- ja c1ujuhangeavadis, orru mannamin dan guvlui ahte guolástanvuoigatvuohta vihtanbivdosiiguin dál ferte atnit gullat stáhtii eanaeaiggádin seammaláhkaigo priváhta eanaeaiggádii, muhto mas álbmogii lea dodjon vuoigatvuod1a geavatlas1 doaimmaheapmi. Ferte ainjuo leat c1ielggas ahte dát lea leamas1 ja lea ain eiseválddiid áddejupmi. Ja váikkovel vuoigatvuohta gullá stáhtii dahje das lea buohkaidvuoigatvuod1a mihtilmasvuohta, ferte dál leat c1ujuhuvvon dahje lihttoláigohuvvon luossabivdosaji, vai sáhttá bivdit luosa olggobeal stáhta eatnamiid Finnmárkkus. Vaikko luossabivdu vihtanbivdosiiguin Finnmárkkus easka albmaláhkai ovdánis1god1ii 1800-logu man1it bealis, dárbbas1uvvui dihto sajiin jod1ánit muddejuvvot. Eanavuovdineiseválddit álge juo 1871 rájes mihtidit, vealgejuohkit ja lihttoláigohit luossabivdosajiid, (Luossabivdosadji Mátta-Várjjagis mihtiduvvui ja láigohuvvui H.P.Figenschau:i vid1a jahkái, láigolihttodivat lei vihtta spd. jahkái.) ja lea died1ihuvvon ahte áiggis 1905 luossalága rádjai vuod1d1uduvvojedje moanat láigohandilálas1vuod1at.Vuosttas láigolihttos1iehtadus1a588 vuoigatvuod1avuod1d1u lei 1863 eanavuovdinlágas ja 1864 njuolggadusain, main § 5:s lei mearriduvvon ahte jahkemearis (guhkimus vihtta jagi) sáhtii lihttoláigohit "Gáddebihtáid, maid ii sáhttán vuordit bivdi Álbmot atnui, muhto sáhtii leat ávkin earáide Veahkehallanbáikin, Gálláguollegoikadeapmin589 dahje sullasac1c1aide." Sáhttá namuhit ahte njuolggadusaid gárvvisteamis c1uoc1c1uhuvvui ahte láhka ii láhkavuod1d1ut njuolggadusa § 5:s, muhto Eanadoallodepartemeanta ii lean dasa ovttamielas. (Geahc1a dáriklat Departementets Tidende 1864 s.484-487.) Vuoigatvuod1avuod1d1u lihttoláigohit vuoigatvuod1a bivdit luosa ja guvz1z1á "Jogain ja Jávrriin" addui mud1ui easka miessemánu 6. b. 1876 njuolggadusa § 6:s. (Geahc1a dárkilat Departementets Tidende 1876 s.490 ja 497-498.) 1905 luossalága § 2:s addui láhkavuod1d1u lihttoláigohit guolástanvuoigatvuod1a gitta 10 jahkái háválassii. Láigohanohcan galggai sáddejuvvot guoski gieldda leansmánnái ja meannuduvvot Finnmárkku eatnamiid luobahannjuolggadusaid mielde. Dasto mearriduvvui ahte jus ii lean lihttoláigohan, sáhtii bolesmeas1ttir mearridit ahte siskkobealde stuorát dahje unnit guovllu osiid, sáhtii bivdit guoli dus1s1e "c1ujuhusa mielde." Dás earuhuvvui nappo, ja maiddái 1902 eanavuovdinlágas, c1ielgasit gaskal lihttoláigoheami ja c1ujuheami. Earuheapmi ii datte c1uvvojuvvon, ee. go luossabivdosajiid mihtádus dád1istaga gávnnahuvvui leat áddjái ja bargogáibideaddjin. Dan sadjái bargagohte sakka c1ujuhit dihto sajiid gáttis. Dábalac1c1at oac1c1ui son gii ozai luossabivdosaji, jus buot lei ortnegis, vuos "geahc1c1alansaji" golmma jahkái, ja man1n1il, jus son doahttalii gustojeaddji njuolggadusaid, "fásta saji" gitta logi jahkái od1asmahttima vejolas1vuod1ain. Ohcamiid mearridettiin deattuhuvvui ee. sakka leigo ohcci ámmátbivdi. Lassi died1uide dán birra c1ujuhuvvo c1állosii nr. 1 (od1d1ajagemánnu 1984) maid Per Egil Stene lea c1állán, gii dalle lei eanajuohkinkantuvrras c1áhcesullos. Eanavuovdinkantuvra c1ujuha dál luossabivdosajiid eanavuovdinlága gustojeaddji njuolggadusaid mielde. c1ujuhanortnet lea dál muddejuvvon oppalas1 láhkaásahusain guollehálddas1eami hárrái stáhtaeatnamiin, maid Birasgáhttendepartemeanta lea addán juovlamánu 18. b. 1992, od1d1a luossa- ja saivac1áhcebivdolága § 22 olis. Dás c1uoz1z1u § 13:s ahte anadroma luossaguollebivdu stáhta mearrabotnis vihtanbivdosiiguin sáhttá dus1s1e dahkat Stáhta Vuvddiid c1ujuhemiin. Dát mearkkas1a ahte ii s1at oru leat lohpit lihttoláigohit luossabivdosajiid, maid prinsihpas sáhtii ovdal, vaikko c1ujuheapmi dallege lei oktorád1d1ejeaddji, earret ovtta háve 1987:s mas rádjanákku c1oavddedettiin mied1ihuvui logi-jagás1 láigolihttos1iehtadus luossabivdosajis Gángaviikas. Mearrádus meannuduvvo dárkilat Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.10. kapihttalis, muhto sáhttá namuhit ahte § 13 vuosttas lad1d1asa mielde, "berres1ii" c1ujuheamis deattuhit biologalas1 deasttaid ja guollebivddu mávssolas1vuod1a ealáhussii ja ássamii. Dasto daddjo ahte c1ujuheapmi "vuosttaz1ettiin berres1ii leat sidjiide geain lea gullevas1vuohta vuod1d1oealáhusaide ja fásta ásset guoski guovllus". Dálá fámuhuhtton skábmamánu 6. b. 1987 láhkaásahusa luossabivdosajiid c1ujuheamis stáhta eatnamiin Finnmárkkus § 2 nuppi lad1d1asa mielde (buo. guovvamánu 20. b. 1973 ásahusa § 2 nuppi lad1d1asa), galge luossabivdosajit vuohc1c1an c1ujuhuvvot árjjalas1 eanadoalliide dahje guolásteaddjiide geat gulle gildii gos luossabivdosajit leat. Báikegotti joavku geaidda sáhttá c1ujuhit bivdosaji orru danne muhtun muddui viiddiduvvon. Mud1ui sáhttá namuhit ahte Deanu ja Várjjat gielddariekti ás1s1is luossabivdosaji c1ujuheamis stáhta eatnamiin Finnmárkkus, vuod1d1udii dása ahte dákkár c1ujuheapmi vuos galggas1ii atnit almmolas1 válddálastimin, "váikko stáhta sáhttá doaimmahit eanaeaiggátrád1d1ejumiid590", buo. RG 1984 s. 261 s. 272. Dán áddejumis lea vuohc1c1an mearkkas1upmi makkár ás1s1emeannudan- ja váidinnjuolggadusat adnojuvvojit. Gaz1aldagas gokko lea rádjá gaskal almmolas1 válddálastima ja priváhta eanaeaiggátrád1d1ejumi591, lea mud1ui hui áigeguovdil dan oktavuod1as go c1ujuha luossabivdosajiid stáhtaeatnamiin Finnmárkkus ja maid livc1c1ii sáhttán dárkilat guorahallat dán oktavuod1as. Earuheapmi lea datte dehálas1ge árvvos1tallamis makkár mávssolas1vuohta stáhta oktasas1 hálddas1eamis Finnmárkkus lea leamas1 eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldahkii. Riektejoavku c1ujuha danne eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vihkkedallamii vulobealde 4. kapihttalis, ja erenoamáz1it 4.1.8.4. oassái stáhta háldduin Finnmárkku eatnamiidda ja c1áziide. Rádjá gaskal almmolas1 válddálastima ja priváhta eaiggátrád1d1ejumi lea mud1uige dárkilat máinnas1uvvon Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 2.6.3. c1uo., mas jerro gustogo hálddas1anláhka eanavuovdineiseválddiid doibmii. 3.5.4.1.3 Sáhttágo jurddas1it erenoamás1 riektehámáiduvvamiid stáhta mearrabotnis Finnmárkkus? Nugo namuhuvvon leat "fásta sajit"guhká c1ujuhuvvon, ja sáhttá leat árta navdit ahte seamma sohka lea hálden eanet bivdosajit moanaid jagiid, muhtun buorit sajit várra gitta lagabui 80 jagi. Leago dákkár háviin háhkan guovllebivdovuoigatvuod1a maid illá sáhttá fámuhuhttit, lea jerron njuolggadusa oktavuod1as ahte dus1s1e ámmátbivdiide ja eanadoalliide sáhttá c1ujuhit bivdosajiid, go dát ee. mearkkas1a ahte jus heaitá dáid fidnuin, ii sáhte s1at gáibidit oaz1z1ut od1d1asit c1ujuhuvvot dan luossabivdosaji mii sus lea leamas1. Třnnesen vihkkedallá dán (s. 239) ja deattuha ahte muhtun guollebivdit geat leat geavahan sajiid mat guhkit áiggi leat gullan sidjiide dahje bearras1ii, oaivvildit sis lea sadjái "oamastus". Vaikko sáhttá dovdot lád1ismeahttumin massit dákkár saji, ii leat almmatge dát áddejupmi riekta, son c1állá, ja c1uoc1c1uha ahte guollebáikki od1asmahttinohcama hilgumis, dan sadjái go oapmerievtti njuolggadusaide, ferte dorvvastit hálddas1anvuoigatvuod1a njuolggadusaide eiseválddiid boasttoanu hárrái. Eiseválddiid árvvos1teapmi luossabivdosajiid juolludeamis lea c1adnon ovdalis c1ujuhangeavadii, mii ee. mearkkas1a ahte seamma olmmos1 galgá oaz1z1ut c1ujuhuvvot seamma saji jus son dan dáhttu ja ain deavdá luossabivdosaji c1ujuhaneavttuid. Dán sullasas1 ás1s1iin lea hálddahus árvvos1tallá viidát, geahc1a ee. ovddabealde namuhuvvon Deanu ja Várjjat gielddarievtti duomu RG 1984 s. 261, s. 278-279. Muhtun dagaldagaid sáhttá deattuhit, ee. investeremiid, geahc1a Eckhoff: Forvaltningsrett (3. dea. 1990 s. 323). Doaimma mávssolas1vuohtage guovllu ássamii, ja man guhká dan lea jod1ihan, sáhttá leat mávssolas1 go árvvos1tallá od1asmahttingaz1aldaga. Ás1s1i nr. 153/76 Siviilaáittardeaddjái c1ájeha datte ahte guovllu ássama nana deasttat eai sáhttán vuod1ustit ain c1ujuheami go ohcci ii s1at lean eanadoalli dahje guollebivdi. Dasto c1ájeha Áittardeaddji ás1s1i nr. 320/76 (Dát guokte ás1s1i Siviilaáittardeaddji geavadis leat váldon áittardeaddji 1977 jahkedied1áhusas 155-156 siidduin (ás1s1i 320/76) ja 156-158 (ás1s1i 153/76.)) galgatge olu ovdal áigái biddjo mearkkas1upmi. Dán ás1s1i ohccis lei guollebivdu ja eanadoallu leamas1 váldoealáhus gitta man1imus1vihtta jahkái, muhto ii oz1z1on od1d1a c1ujuheami, váikko sus lei leamas1 luossabivdosadji 20 jagi ja ovdal lei ovttas áhc1iinis bivdán 30 jagi. Áittardeaddji celkkii ee. c1uovvovac1c1a: "Ahte Sii ovdal leat bivdán luosa moanaid jagiid ii atte Sidjiide juolludangáibádusa. Died1uid mielde jagi 1975 c1ujuhangeavada hárrái, ferte navdit ahte mán1ggas eai leat beros1tan ovdalis oktavuod1as luossabivdui, ja in gávnnat danne vud1d1osa moaitit ahte ii dátge leat leamas1 adnon mearrideaddjin Du ás1s1is." Sáhttágo háhkat bealát592 sierravuoigatvuod1a guollebáikái masa lea leamas1 c1ujuheapmi, ferte dán mielde biehttaluvvot. Oamastusa ja dolos1 áiggi geavaheami njuolggadusat eai divtte vuoigatvuod1a háhkama dákkár dilis. Dás lea dat oppalas1 oaivil ahte "ii oktage sáhte c1uoc1c1uhit vuoigatvuod1avuod1us" mii dohkkehuvvo. Dábálac1c1at iige sáhte háhkat vuoigatvuod1a, jus lea bivdán mearre sajis almmá c1ujuhanohcama haga, go vánit dohkkehuvvo ahte lei dákkár dilis dan oskkus593. Boad1us sáhttá gal datte s1addat eará jus lea opmodat lahka báikki ja jáhkká iez1as eaiggádus1s1at gátti. Jus mat dás váldá boastut, leat almmatge eavttut háhkat vuoigatvuod1a oamastusa dahje dolos1 áiggi rájes geavaheami bokte vejolac1c1at. Bajábealde namuhuvvon Per E. Stene c1állosis, lea datte died1ihuvvon ahte priváhta gáddeeaiggádat Finnmárkkus, lassin eatnamiiddiset vuoigatvuhtii, leat oz1z1on lobi bivdit guoli stáhtaeatnamiin gitta 250 mehtera opmodatrájás eret. Dát dábalac1c1at c1uoldá gáddeeaiggádiid vejolas1 c1uoc1c1uhusaid guollebivddu sierravuoigatvuod1a oamastusháhkama hárrái, ainjuo dan guovllu siskkobealde gosa dákkár lohpi gusto. 3.5.4.2 Buod1d1umat ja deavdimat Gáddeeaiggáda vuoigatvuohta stuorrudit eatnamiid deavdimiin, ja dan hui sullasas1 vuoigatvuod1a hukset mearrabotnis leat dehálas1 oasit gáddevuoigatvuod1as. Muhtun duomuin (Geahc1a ee. Rt. 1903 s. 281, 1961 s. 1114, 1964 s. 261 ja 1969 s. 613, ja RG 1969 s. 55 ja 1979 s. 1042.) mearriduvvon ahte vuoigatvuohta ii leat ráddjejuvvon dábálas1 opmodatrájás mearas. Jus rusttet dahje deavdin ii cakka dábálas1 johtalusa, sáhttá hukset nu guhkás go eaiggát gávdná geavatlaz1z1an ja gánnáhahttin. Vuohc1c1an ferte navdit ahte dát gusto Finnmárkuige, gos eaiggáda rád1d1ejupmi mud1ui dávjá ollá nu guhkás gádderavddas fávlái, go ulli ja fiervvá gaska dás lea hui stuoris. Jus les1 váras1uvvon 1965 lága ja 1966 láhkaásahusaid mielde (Geahc1a 3.5.2. ja 3.5.3. osiid.) de gal eai leat eanabihttáeaiggádis dahje -láigolac1c1as gáddevuoigatvuod1at, ja ii eisege vuoigatvuohta deavddihit dahje buod1d1ut meara mielde. Ovdalis juolluduvvon eanabihtáide gusto ahte buod1d1un- ja deavdinvuoigatvuod1a ii sáhte ávkkástallat jus dát "head1us1ta veaháge dábálas1 guollebivddu." Jus lea guhkes áigi mannan das rájes go gáddeeaiggát lea huksen návsttu dahje hápmana, dahje deavddihan ja eaige "dábálas1 guollebivdu" ovddasteaddjin leat ovdanboahtán vuostecealkámus1at, ii sáhte dán datte gáibidit jávkadit. Ii leat mud1ui eahpidahtti ahte maiddái vuoigatvuohta bidjat biebmanrusttega iez1as mearrabodnái gullá gáddeeaiggádii. Rugsund-ás1s1is (Rt. 1985 s. 1128) lea datte Alimusriekti cealkán ahte gáddevuoigatvuohta ii siskkil vuoigatvuod1a bidjat dákkár rusttega olggobeal priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a rájá, muhto dát guovlu ii leat almmátge ollásit lud1olas1 biebmanrusttegiidda. Rusttet ii galgá ee. vahágahttit ies1gud1et gáddevuoigatvuod1aid doaimmaheami. Eanet od1d1a láhkanjuolggadusat leat evttohuvvon dán c1uoggás NOU 1988:16:s Eigedomsgrenser og administrative inndelingsgrenser (Opmodatráját ja hálddahuslas1 juohkinráját) (s. 52-54 ja 82). 3.5.4.3 Debbot, stuolát ja stárát Debbot, stuolát ja stárát adnojuvvojedje álgovuolggalac1c1at fuod1d1arin gusaide ja sávzzaide, veahkaduktamin594 ja eanabuoridangaskaoapmin. Muhtumiid leat olbmotge borran. (E.A. Bjřrk: Fćrřsk bygderet III s. 112-123 lea dievaslas1 válddahus ovdalis áiggiid stuoláid atnimis ja mearkkas1umis.) Debbuid, stuoláid ja stáráid álgogeavaheapmi lei navdimis boaldin c1áhppessáltin. Man1n1il leat debbot, stuolát ja stárát ee. adnon ráhkadit suvddá lássaindustrias, ja guna sáhtii atnit juktaráhkadanávdnasinge. Dál buvttaduvvojit stuollajáffut maid ee. atnit eallifuod1d1arin ja ávnnasin algináhtaid ráhkadeames. Debbuin, stuoláin ja stáráin lea leamas1 stuorra árvu riddoássamii Norggas, ja ain dál lea dáid riggodagaid ávkkástallamis stuorra rud1alas1 árvu. Dán oktavuod1as sáhttá namuhit ahte sullii bealli buot stuollajáffuin mii máilmmis ráhkaduvvo boahtá Norggas, ja NOU 1982:19 mielde "Generelle lovregler om erstatning for forurensningsskade" (Oppalas1 láhkanjuolggadusat nuoskkidanvahágiid buhtadeamis), s. 82 mávssii 1977:s okta fitnodat lagabui 30 miljon ruvnnu debbuid, stuoláid ja stáráid c1uohppamii ja fievrrideapmái, váldoás1s1álac1c1at guolásteaddjiide ja smávvadálolac1c1aide rittus Jćren:s Budejjui595. Árat eanajuohkinlágain, omd. borgemánu 17. b. 1921 lága § 14:s, leat deappo-, stuollá- ja stárrágáttit máinnas1uvvon dan láhkái ahte c1ielgasit orru c1ájeheamen ahte riggodagat gulle gáddeeaiggádii. Seamma leat duopmostuolut bidjan vuod1d1un moanaid duomuin, erenoamáz1it ovddit jahkec1uod1is. (Geahc1a Rt. 1856 s. 263, 1874 s. 716, 1896 s. 500, 1896 s. 710, 1909 s. 650 ja 1933 s. 17.) Duomuin ferte sáhttit dadjat ahte vuoigatvuohta ii leat ráddjejuvvon priváhta guvlui mearas, muhto gusto dan olggobealdege. Nuppiin sániiguin daddjon lea sáhka oasis gáddevuoigatvuod1as. (Buo. NOU 1988:16 s. 30 ja mearkkas1eami § 14:i s. 78-79. Finnmárkkusge lea debbuid, stuoláid ja stáráid ávkkástallamis leamas1 stuorra mearkkas1upmi, ja mo bied1ggus ássama ovdánahttán vuonain. 1500- ja 1600 jagiin futno guollevuovdinvejolas1vuod1at, ja dát dagahii ahte olu ássit Finnmárkku guollebivdohápmaniin fárrejedje vuotnabad1aide, gos sáhtte ealihit iez1aset guollebivdduin lotnolasat s1ibitdoaluin. Bivdoservodaga vud1d1osa njuolvudeapmi dagahii seammás ahte sámi álbmot belohahkii álggii boazodoaluin ja belohahkii s1ibitdoalun ja vuotnabivdduin. Dálvejáhkodagas lei datte váigat fidnet s1ibitfuod1d1ara. Dát dagahii mealgat c1oavjjehuvvama596, muhto dange ahte debbot, stuolát ja stárát s1adde dehálac1c1at eallifuod1d1arin. (Geahc1a Helland: Norges land og folk XX s. 149, Kalstad: Utmarka som řkonomisk ressurs for samene ved kysten (artihkkal Ottar:s nr. 4, 1982s 30-35) ja Gamst ja Samuelsberg: Loppas historie s.173.) Nu guhkás go Riektejoavku lea oz1z1on c1ielgasit, eai leat died1ut mo debbuid, stuoláid ja stáráid vuoigatvuod1at Finnmárkkus geavatlac1c1at árvvos1tallojuvvojedje. Ferte várra álggu rájes leat árta navdit ahte hui moatti beros1teaddjiin ja olu riggodagain, hárve lei veaháge váttis gávdnat maid juohkehas1 dárbbas1ii almmá riidaleamen earáin. Sáhttá datte namuhit ahte Lorentz Rynning "Norsk Almenningsrett", 1. c1anastagas leat mearkkas1an mii sáhttá c1ujuhit ahte "virolas1 áddejupmi" Finnmárkkus lei ahte debbot, stuolát ja stárát eai lean árvvu mielde gáddevuoigatvuod1a "dárbas1at597" (s. 284, nota 2). Eará sajis (s. 457) dadjá son Finnmárkku birra "lud1olas1vuod1a eana par excellence" mii gusto vuoigatvuhtii váldit ged1ggiid meahcis. Třnnesen máinnas1a debbuid, stuoláid ja stáráid "eará vuoigatvuod1ain" (s. 285), ja c1ujuha rán1ggás1tanlága § 399 mielde leat rán1ggás1tanvulos1598 váldit "stuoláid, luonddu oistariid dahje skálz1z1uid c1ázis, fiervvás dahje gáttis." Son joatká datte dadjamin ahte go "ássit álohii leat váldán maid dárbbas1edje vel Finnmárkoalmennehisge, de leat sis ain vuoigatvuod1a váldit maid dárbbas1it." Su oaivila mielde ii sáhte stáhta eanaeaiggádin biehttalit dan dahkamis, muhto sáhttá vuoigatvuod1aid duohtadit go lihttoláigoha guovlluid sierra geavaheapmi. Třnnesen mud1ui eahpida ássiid vuoigatvuod1a ollet dobbelii go dálloatnui. Priváhta eatnamiid dáfus oaivvilda son datte eaiggáda galgat sáhttit biehttalit earáid váldimis ee. debbuid, stuoláid ja stáráid. Mud1ui sáhttá namuhit ahte eanavuovdinovdaolmmos1 1905:s ráhkadii luossabivdosajiid láigolihttogirjji dábálas1 evttohusa, maid ámtamánni dohkkehii smávit nuppástusaiguin od1d1ajagemánu 12. b. 1906 girjjis. Nuppástusat ledje Per E. Stene (gii dalle lei eanajuohkinkantuvrras c1áhcesullos) 1. c1állosa (miessemánu 1984) mielde ahte fertii ovdanboahtit láigolihttogirjjis "ahte láigolihtus eai c1uovo makkárge sierravuoigatvuod1at gáddái (buo. riehkit, stárát) earret mat dárbbas1uvvojit guollebivdui." Died1uid mielde, lea várra vuod1us dadjat ahte olggobeal priváhta gáttiid lea eaiggádis vuoigatvuohta debbuide, stuoláide ja stáráide gáddevuoigatvuod1as oassin. Stáhta eatnamiin lea veahá váddásat c1ielgasit konkluderet, muhto Třnnesen:a konklus1uvnnas orru leamen buorit ákkat. 3.5.5 Erenoamáz1it riektesuodjalusas Gáddevuoigatvuod1a ies1gud1et oasit leat vuosttaz1ettiin gáddeeaiggáda vuoigatvuod1aid oassi maidda sus lea suodjalus seammaláhkaigo mearrabotni eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii. Dát gusto gáddeeaiggáda mearrabivdovuoigatvuhtiige, daid bivdosiiguin mat leat namuhuvvon luossa- ja sáivabivdolága § 44:s. Dát vuoigatvuohta lea aistton luossaláhkalávdegotti ávz1z1uhusa (1956) s. 11:s "oassi giddodagas." Dákkár vuoigatvuod1a sáhttá, seammaláhkaigo eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a oppalac1c1at, muddet buhtadasa haga, muhto dan ii sáhte fámuhuhttit bággolonisteami ja buhtadasa haga. Buhtadankeahtes muddemiid (rád1d1engárz1z1idemiid) ja bággolonisteami gaskasas1 ráját eai guoskkahuvvo dás. Mii dás lea daddjon gustojit maiddái luossabivdosajiide mat gullet priváhta eatnamiidda Finnmárkkus. Vaikko fylkka eanas1 oassi mearrabotnis gullá stáhtii, lea ee. dannego c1ujuhuvvon stáhtasajiid lohku garrasit geahpeduvvui man1imus1jagiid, lassánan priváhta luossabivdosajiid guollebivdu sakka. Dál navdit ahte sullii 600 geavaheaddjis leat "unnimus" 1200 saji priváhta eatnamiin Finnmárkkus. 1983:s ledje buohtastahttimii 1208 c1ujuhuvvon luossabivdosaji stáhtaeatnamiin. Gulas1 dal vuoigatvuohta luossabivdui stáhtaeatnamiin stáhtii eanaeaiggádin, dahje les1 dal buohkaidvuoigatvuohta maid stáhta lea gávnnahan dárbbas1laz1z1an muddet, ferte biddjot vuod1d1un ahte luossabivdosajit stáhtaeatnamiin sáhttet váldot ruovttoluotta buhtadasa haga, jus geavaheaddji ii s1at deavdde eavttuid oaz1z1ut c1ujuhit stáhtasaji. Dasto sáhttet eiseválddit, ee. valljivuohtadili deasttas, buhtadasa addima haga sidjiide geaidda dát c1uohcá, váldit ruovttoluotta buot sajiid mat eai lean anus 1979:s. Dán ruovttoluotta váldima geaz1il geahpeduvvui luossabivdosajiid lohku stáhtaeatnamiin garrasit. 1975:s ledje sullii 3200 geavahanláhkai saji stáhtaeatnamiin, ja c1ujuhuvvon sajiid lohku 1983:s nappo lei 1208. Stáhtaeatnamiid luossabivdosajiid háldejeaddjit eai leat almmatge ollásit ruovttoluotta váldon suodjaleami haga. Nugo namuhuvvon 3.5.4.1.3. oasis ferte datte ohcci gii ii od1d1asit oac1c1o luossabivdosajis stáhtaeatnamiin, vuos dorvvastit hálddas1anvuoigatvuod1a njuolggadusaide eiseváldeboasttoanu hárrái ja iige duohtadeami oapmelas1 vuoigatvuod1aid buhtadannjuolggadusaide. Muhto dán oktavuod1as sáhttá namuhit ahte bealli mii lea rud1alas1 vahágahtton, go mearrádus ii leat meannuduvvon gustojeaddji hálddas1anrievttálas1 njuolggadusaid mielde, sáhttá oaz1z1ut vuoigatvuohtagáibádusa nu ahte guoski hálddas1anorgána gokc1a vahága. Geahc1a Frihagen: Forvaltningsloven II (1986) s. 936, mas c1ujuhuvvo vel viiddis digas1tallamii mii teorias lea leamas1 dán ás1s1is.) Dasto geaz1ida Třnnesen (s. 177) ahte dihto erenoamás1 diliin ("jus bivdi lea bivdán seamma luossabivdosajis stáhta c1ujuheami bokte 60 jagi ja mas dán luossabivdosaji sisaboahtu álo lea leamas1 áibbas mearrideaddjin su ealáhusvud1d1ui ja eallinvuohkái ja jus sadji ii sáhte buhtaduvvot eará c1ujuhemiin") sáhttá ohccái leat ságas addit suodjaleapmi buhtadasa hámis jus sutnje ii c1ujuhuvvo sadji od1d1asit. Ovddabealde namuhuvvon ás1s1is RG 1984 s. 261 arvvos1talai Deanu ja Várjjat gielddariekti dán gaz1aldaga, muhto vaikko biehttalanmearrádus dovddahuvvui fámoheapmin, ii oz1z1un ohcci buhtadasa, geahc1a duopmoreferáhta s. 282. Priváhta eanaeaiggádiid debbuid, stuoláid ja stáráid omardanvuoigatvuod1as lea álgovuorus seamma buhttenrievttálas1 suodjaleapmi go sin eará gáddevuoigatvuod1ain. Jus Finnmárkku ássiin les1 vuoigatvuohta váldit debbuid, stuoláid ja stáráid dálloatnui olggobealde stáhta eatnamiid fylkkas, lea dásge buhtadansuodjaleapmi. Vuoigatvuod1as lei ovdal guovddás1 ja dehálas1 mávssolas1vuohta, muhto dál leat debbot, stuolát ja stárát dálloatnui eanas1 teorehtalas1 beros1tupmi, nu ahte suodjalangaz1aldat vánit lea erenoamás1 áigeguovdil. Sáhttá mud1ui eahpidit leago buhttenrievttálas1 suodjaleapmi deappo-, stuollá- ja stárravallji vud1d1osis gávppálas1 beros1tumiide, muhto dán ii sáhte dakkavid1e navdit leat veadjemeahtumin. 3.6 Riehkit ja fierváhirssat 3.6.1 Álggahus Riddoássit leat álo ávkkástallan ád1aiguin mat leat rievdan ábis gáttiide. Álgovuolggalac1c1at lei gal nu ahte válddii mii lei anihahtti jearakeahttá gud1es lei eaiggádus1s1anvuoigatvuohta daidda, muhto dát lud1olas1 vuollástanvuoigatvuohta599 gud1d1ui árrat. Nu leage juo Guladiggelágas mearriduvvon ahte «riehkit» (Ivar Aasen:s: Norsk Ordbog c1ilgejuvvo «riehkit» sátni ná: «rievdi Áhta; Nalttat mat govdot c1ázis dahje bálkestuvvojit gáddegurrii,...Nie maid Skiippa Hilggohasat».) mat rivdet almennehiid lea Gonagasa opmodat, ja eaiggádus1s1anvuoigatvuohta hilgogálvvuide600 skiipamanaheamis601, ain gullá ovddit eaiggádii jus son sáhttá duod1as1tit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as. Hilgogálvvuid ii sáhte dadjat leat makkárge luondduriggodagaid, ja gullet danin álgovuorus Riektejoavkku c1ielggadeami rámmaid olggobeallái. Rievttálac1c1at lea vel erohus hilgogálvvuin ja rihkiin ja fierváhirssain. Dát earuheapmi lea datte váttis geavadis, ja várdosa dihte lea hilgogálvovuoigatvuohtage guoskkahuvvon c1uovvovac1c1at. Dás govvet 3.6.2. oasis oppalac1c1at govvet gáddáirievdan gálvvuid vuoigatvuod1as, ja 3.6.3. oasis fas geahc1adat Finnmárkku riektedili. Riektesuodjalangaz1aldagat meannuduvvojit 3.6.4. oasis. 3.6.2 Oppalac1c1at gáddáirievdan gálvvuid vuoigatvuod1as 3.6.2.1 Hilgogálvu Go servodatváldi árrat seaguhii iez1as njuolggadusaiguin áhpeheahte602 skiippaid hilggohasaide603 ja hilgogálvvuide ja vejolas1 manaheapmái, lei áigga suodjalit heakka ja opmodaga mearas. Ahte dása dárbbas1uvvojedje njuolggadusat sáhttá govvet Sjur Brćkhus:a c1uovvovas1 sitáhtain: Berging av vrag og vraggods (Tfr 1975, s. 509): (Dán ovdáneamis, geahc1a Brćkhus op. cit. s. 504 cuo. erenoamáz1it s. 509-573. Geahc1a vel E.A.Bjřrk: Fćrřsk bygeret III (1963) s. 134-137.) "Guhkás man1ás áiggis - nu guhkás man1ás ahte dilálas1vuod1at leat historjjá seavdnjadasas - ledje heahte skiippat, hilggohasat ja hilgogálvvut mat gáddái rivde vieris rittuin, riddoássiid rievtti mielde lonuhasat604. Geat heakkas besse manaheami man1n1il deaividedje lád1ismeahttun vurbbin - sii cápmojuvvo jámas dahje s1adde s1lávan." Guladiggeláhka mearrida nugo namuhuvvon ahte hilgogálvu mas ii leat dovddus eaiggát gullá Gonagassii (kap. 145). Hilggohasvuoigatvuohta605 s1attai nu hilggohasregálan606, (Geahc1a Jydske lov 1241 mas c1uoz1z1u (III 61): Hilggohasat mat bohtet gáddái, ja maid ii oktage c1uovo dahje boad1e man1n1il eaiggádus1s1á Gonagas, go Gonagas eaiggádus1s1á buot Gáttiid ja, maid ii oktage eaiggádus1a, eaiggádus1s1a Gonagas», geardduhuvvon Brćkhus:a mielde op.cit. s. 570.) ja lei dávjá dehálas1 sisaboahtogáldu Gonagassii dahje sutnje gii oac1c1ui dán vuoigatvuod1a alcces. Guladiggelága hilggohasaid ja hilgogálvvuid njuolggadusat s1adde Eanaláhkan VIII 26 § 2. Fredrik II:s miessemánu 9. b. 1561 mearravuoigatvuod1as c1uz1z1ot 49 ja 73. art.:s váldonjuolggadusat. Dát manne unnit nuppástusaiguin 1687 Norgga Láhkan 4-4. "Gáddehilggohasaid607" njuolggadusat, mii mearkkas1a hilggohasat maid ealli olbmot eai c1uovo, c1uoz1z1u NL 4-4-4:s. Hilggohasaid ja hilgogálvvuid gustojeaddji njuolggadusat leat suoidnemánu 20. b. 1893 lágas Gátti ja Hilggohasaid birra nr. 2. Lágas c1uovvu ee. ahte boles galgá died1ihuvvot go skiippa lea áhpehead1is, ja go gálvvut, hilggohasat dahje rievddahagat rivdet gáddái. Gáddjon dahje gáddáiboahtán skiipa dahje gálvvut galget ráddjot duhtadeaddji608 vuogi mielde ja nu farggago vejolas1 lágiduvvot ruovttoluotta eaiggádii jus son leat oahpis. Jus eaiggát lea amas, galgá almmuhuvvot ávz1z1uhus ahte son ferte died1ihit iez1as ovdal guhtta mánu leat gollan, ja mud1ui leat njuolggadusat miessemánu 29. b. 1953 lágas gávdnon gálvvuin609 dahkkon gustojeaddjin nu guhkás go heive. Geassemánu 9. b. 1978 kulturmuitolága nr. 50 § 14 c1uovvu mud1ui ahte Stáhtas lea eaiggádus1s1anvuoigatvuohta hilggohasaide mat leat badjel 100 jagi boarrásat, dainna eavttuin ahte ii leat "govttolas1 vejolas1vuohta" gávdnat rivttes eaiggáda. Vulobealde máinnas1uvvo eanet earuheamis gaskal hilgogálvvuid ja eará rievddahagaid610, ja sáhttá várrage leat árta earuhit gaskal hilgogálvvuid ja gávdnon gálvvuid. Scheel navdá "Forelćsninger over Norsk Tingsrett" (1912), s. 432:s ahte hirssat mat golggahuvvojit eanus, bohtet johtui ja gártet merrii várra siskkilduvvojit gávdnon gálvvu njuolggadusaide. Son navdá seamma gustot hirssaide mat rundojuvvot lahttii mearas go lahtta cuovkana ja govdu eaiggáthaga birrarat. Brćkhus-Hćrem navdiba bealesteaba (Norsk Tingsrett (1964) s. 528) ahte "áhta" maid gádju mearas ii leat gávdnon gálvu. Geavadis ii mearkkas1 datte dát maidege, go dehálas1 c1uoggáin hilgogálvvuid ja gávdnon gálvvuid njuolggadusat leat ovttastahtti. 3.6.2.2 Riehkit ja fierváhirssat Boares dáz1a gálduin lea váldoás1s1álac1c1at hilgogálvovuoigatvuohta máinnas1uvvon, ja leat unnán died1ut rihkiid ja fierváhirssaid vuoigatvuod1as. Ferte datte navdit ahte riektedilálas1vuohta lea leamas1 hui seammalágan go Fearsulluin ja Islánddas, man birra dalle lea árta veahás1 máinnas1it. Ovddes1 islándalas1 rievttis, nugo lea c1állon Grĺgĺs:s, lea earuhuvvon gaskal "hvalreki" (fállabázahas), "vidreki" (dolos1dárogiella; "vidr = fierváhirssat) ja vágrek (hilggohasat). (Absalon Taranger: Udsigt over den Norske Rets Historie I (1898) s. 328-329.) Hilgogálvu atnui leat buot mii ovdal lei leamas1 gustohuvvon611 eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii, ja maiddái ráhkaduvvon muorraávdnasiid. Buot eará rievddahagat, fierváhirssatge, ledje "riehkit". Earuheamis lei rievttálas1 mearkkas1upmi go riehkit adnojuvvojedje "gáddeeaiggáda612" opmodahkan, go álgoálggus gustui rán1ggás1tuvvon geatnegasvuohta rádjat hilgogálvvuid ja doalvut vuosttas eaiggádii. Absalon Taranger (Taranger op.cit. s.329-330.) navdá maiddái dáz1a rievtti earuhit gaskal "riehkiid" ja "áhpehilggohasaid613" (hilggohasaid). Ledje sierra njuolggadusat fállábázahasaide614ge, buo. Guladiggelága fállávuoigatvuod1a kap. 149 ja 150. Njuolggadusat ledje nugo namuhuvvon mud1ui ahte riehkit almennehis gulle Gonagassii, geahc1a Guladiggelága kap. 145. Grĺgĺs:s earuhuvvui gaskal "gátti", mii easka adnui Jydske Lov 1241 III 61:s, ja lud1olas1 ábis (almennehis). Taranger válddahallá Tfr 1920 s. 88 c1uo. lagat mii oaivvilduvvo "gáttiin", ja dadjá ee. ahte Islánddas olii priváhtarievttálas1 gáddevuoigatvuod1a gitta "hilgomerkii" (rekamark), mii mearkkas1a sullii 2 km gáttis eret. Olggobealde dán rájá lei áhpealmennet ("olggut" almennet), nu ahte gaskal bean1kká ja hilgomearkka s1attai priváhtarievttálas1 "gáddi". Taranger navdá ahte ovdahistorjjálas1 áiggis lei dákkár priváhtarievttálas1 gáddi birrarat Davviriikkain. Danmárkkus lea gáddi man1n1il gártan gonagaslas1 sierravuoigatvuohtan (gonagasalmennehin), ja Norggasge ferte navdit priváhta gátti jávkan. Go Guladiggelága kap. 145:s hállá "rihkiid" birra, gusto gal danin dát guovllu olggobeal bean1kká, gos dalle bohciida earuheapmi gaskal priváhta eatnamiid ja almennehiid maid Gonagas gáibida eaiggádus1s1at. Áhpehilggohasaid (hilgogálvvuid) eaiggádus1s1á, gii dal eaiggádes1 eatnamiid, juogo vuosttas eaiggát dahje Gonagas. Riehkit (riehkit ja fierváhirssat) mat bohtet bean1kká siskkobeallai olggobeal priváhta eatnamiid gullet eanaeaiggádii, ja riehkit mat bohtet bean1kká siskkobeallai olggobeal almmenneteatnamiid mat mannet merrii gullet Gonagassii. Fearsulluin lei vieruiduvvan vuoigatvuohta ahte sii geat ásse gáddeguorain leat doalahan vuoigatvuod1a fiervámuoraide dahje hirssaide mat rivde gáddái, ja maid "ii oktage lea guoskkahan". Dáid rievddahagaid gohc1odedje "bondatrř". Hirsa mii lei badjel 20 állan guhki, ja hilgogálvu gulai Gonagassii ("Kongsvidur"). Earuheapmi fierváhirssain badjel ja vuollel 20 állana loahpahuvvui dád1istaga, ja ovdánii maiddái nu ahte bondatrř áddii vuoigatvuohtan (ovdamunnin) ja gulai gáddeeaiggádiidda. Spiehkastahttui várra muoraide mat ledje vuollel állana guhki. Dát gulle gávdnái.(Lagat Fearsulluid dilis lea Bjřrk máinnas1an op.cit. s. 125-133.) Fertet navdot ahte Norggasge lei riektedilli nu ahte rievddahagat maid ii sáhttán lohkat hilgogálvun ja mii váldui olggobeal bean1kká, gulai gávdnái, ja mii rievddai gáddái álgovuorus gulai gáddeeaiggádii. Boares njuolggadusaid mielde gulai dat mii rievddai almenneteatnamiidda Gonagassii. Sáhttá datte leat árta jáhkkit ahte geavadis doahttaluvvui ahte gávdni vuollástii615 maid gávnnai. Dárbu dasa mii rievddai gáddái lei gal várra dás dehálas1. Islánddas ja Fearsulluin, mat lea vuovddi haga, ledje lunddolac1c1at gal gáddáirievdan muorat ja hirssat áibbas eará árvvus go eanas1 sajiin Norggas, ja dát lea lunddolac1c1at báidnán riekteáddejumiid mat leat vuod1d1un vieruiduvvan riektehámáiduvvamii. Makkár died1ut leat riekteáddejumis Mátta-Norggas lea ahte gáddeeaiggádat eai leat olus beros1tan c1uoc1c1uhit iez1aset vejolas1 vuoigatvuod1aid ad1aide mat rivde gáttiide. 3.6.3 Vuoigatvuohta gáddáirievdan gálvvuide Finnmárkkus 3.6.3.1 Hilgogálvvut Ferte bidjat vuod1d1un ahte hilgogálvvuid vuoigatvuohta Finnmárkkus sihke ovdal ja dál muddejuvvo seamma lágaid mielde go riikkas mud1ui. Álgovuorus lea danin 1893 gádderievdanlága616 njuolggadusat mat gustojit. Datte lea áddemis ahte rádjá gaskal dan mii lea hilgogálvu ja mii lea eará rievddahat eai leat ássit nu dárkilit c1uvvon, ja ahte iige leat leamas1 nu álki eiseválddiide gozihit dán. Ávdnasat617 suvdojuvvojedje dávjá bordeguorpmin618 ja stoarmmas sáhttet doidojuvvot merrii nu ahte govdot sihke plá?kkut, bielkkat ja eará árvvolas1 huksenávdnasat riddui. Das mii lea daddjon juridihkalas1 teorias, lea dát vuosttaz1ettiin hilgogálvvut mat c1uvvot gáddelága njuolggadusaid. Riektejovkui lea datte died1ihuvvon ahte dálá olbmuid áhkut ja ádját atne gáddáirievdan huksenávdnasiid "golli árvun", ja iige lean makkárge eahpádus619 geavahit dáid ruovttuineaset. Go dákkár ávdnasiin hirssa vátnivuod1a geaz1il, lea leamas1 mealgat stuorát árvu Finnmárkkus go riikkas mud1ui, sáhttá dát mearkkas1it ahte gávdno vieruiduvvan riektehámáiduvvan hilgogálvvu dálá gustojeaddji ja ovddes1 lágaid vuostá. Gaz1aldat lea datte váttis, ja dárki konklus1uvnna sáhttá vánit addit ovdalgo lea lagabut guorahallan makkár lea vejolas1 geavat. Maid gal almmatge sáhttá dadjat lea ahte soaitá leat vieruiduvvan vuoigatvuohta Finnmárkkus, vai ávdnasiid unnit oasit eai galgga meannuduvvot hilgogálvun. Třnnesen:a mielde (s. 99) earuhuvvui ovddes1 áiggiid "dárkilit" gaskal hilgogálvvu mii gulai Gonagassii ja rihkiid mat gullet buohkaide gilis. Son namuha dan oktavuod1as 1766 Dálbmeluovtta diggeás1s1is vuoigatvuod1a gaskastivlái620 oktan báttiiguin. Báddi gulai Gonagassii, ja gaskastivli adnui leat "Rihkkin", ja gulai gillái searvevuod1as. Ássit galge leat "seamma oasálaz1z1an". Ii earuhuvvon nappo nugo Fearsulluin, gos earuheapmi nugo namuhuvvon, lei das leigo gied1a ávnnasteapmi vai ii. 3.6.3.2 Riehkit ja fierváhirssat Hirsa lea vátnevallji621 Finnmárkkus, ja danin leat riehkit ja fierváhirssat, mat gal vuohc1c1an bohte eanuin Sibir:s, leat leamas1 dehálac1c1at riddoássiide. Třnnesen c1állá (s. 229) ahte 1775 man1n1ilge lei: "hui dehálas1 vejolas1 od1d1aássái diehtit sáhttágo c1oaggit rihkiid báikkis gosa áiggos1ii ássat. Riehkit ledje rittus seamma dásis go lastavuovdi vuonain. Nugo lastavuovdi gávdno bied1ggus gávdnos1tumis622, nu lei maiddái rihkiiguin. Danin ferte goappas1iid dáid buriid leat riekta bidjat gillái ovttadahkan. Boahttevas1 od1d1aássiid deasttasge." Rihkiid623 mávssolas1vuohta deattuhuvvo guovvamánu 10. b. 1747 cealkámus1asge, mii geahc1ada váttisvuod1a ruos1s1a guolásteaddjiiguin geat bohtet Nuorta-Finnmárkku rittuide ja duvdet dáz1a guolásteaddjiid eret. Daddjo ahte ruos1s1at fertejit doallat iez1aset "Miilla eret" gáttis. Ii lean datte dus1s1e guolásteami vahát mii lei váttisvuohtan, muhto maiddái ahte ruos1s1at "vaikko válde buot rihkiid, maid ássit dárbbas1edje Huksemii ja Boaldámus1s1ii" (Riektejoavkku deattuhus). Njuolggadus ahte gilis galggai leat vuoigatvuohta lea mud1ui sullii nugo giliid vuoigatvuod1at Fearsulluin. (Geahc1a Bjřrk op. cit. s.131-132.) 1775 eanac1ujuhacealkámus1a barggadettiin meannuduvvojedje lastamuorraávdnasat ja riehkit seammaláhkai. Galggai fuolahit ahte dihto gilit oz1z1o oktovuoigatvuod1a dákkár buriide. Cealkámus1a § 4:s leat addon njuolggadusat "Lastavuovddi" birra, ja geassemánu 8.b. 1775 eanamihtidannjuolggadusa § 15:s mearriduvvui ahte seammaláhkaigo eanamihtideaddji galgá c1ujuhit dihto giliide lastavuovddi, galgá son "juohkit dihto Gáddegaskka heivvolas1 lagas Ássiide, gokko sáhttá omardit Boaldámus1a ja Fierváhirssaid, ja gosa ii oktage bahkke geasa ii gula dát Murren". Dán geavadis, geahc1a Třnnesen s. 230. Riehkit addojedje oktasas1vuoigatvuohtan sidjiide geat ásse gilis. Třnnesen (s. 230) dovdomerke oktasas1vuoigatvuod1a mii addui eanabihttáeaiggádiidda "aitosas1 vuoigatvuohtan". Lea veahás1 eahpec1ielggas maid dás oaivvilda, muhto orru leat bealát vuoigatvuohta olbmui dahje jovkui maid ferte govvidit "eaiggádus1s1anvuoigatvuohtan", vaikko ii sáhte gáibidit bággolonistanbuhtadasa dahje suodjaleami vuoigatvuod1a ain eanet juohkimii go od1d1a olbmot fárrejit guvlui, geahc1a s. 107-108, buo. doaba geavaheami s.179. Třnnesen (s. 99, nota 5) c1ájeha Muosátdikki 1763 referáhtas ahte gilivuoigatvuohta rihkiide, riiddu garvima geaz1il, organiserejuvvui oktasas1doaibman. Ic1c1áha624 ássiin galggai buohkain leat seamma stuorra vuoigatvuod1a "Rihkiide". Head1us1tan dihte muhtumiid háhkat eanetgo earáid, lágiduvvui ohcan vuorrortnega mielde mas ledje guokte ain juohke "ohcanmátkkis". Mii gávdnui galggai seammaláhkai juhkkot, ja son gii ii deavdán geatnegasvuod1as biddjon vuorroortnega mielde, ii galgan sáhttit gáibidit maidege das mii gávdnui. Gáldoávdnasa mielde orru nu ahte juolluduvvon "gáddegaskkat" sáhtte leat báhcán stáhtaeatnamiin. Fierváhirssaid ja rihkiid vuoigatvuohta lei gili oktasas1vuoigatvuohta ja danin ii sáhttán vaikko gii daid váldit. 1704:s váiddii Muosátálbmot ahte Porsán1ggu-sámit bahkkejedje "beassat rihkiide ja lottiide", (Třnnesen s. 48 oktan nota 1.) ja 1757 Ákn1oluoktadikkis dovddusin dahkkui Gonagaslas1 geaskku bokte ahte ámtamánni gohc1c1ojuvvui fuolahit ahte "Davvimannit" eai c1ohkken "Rihkiid" ja "murren Soahkemuoraid Finnmárkkus". (Třnnesen s. 99.) Eaige sii geat ásse gilis sáhttán gusto dan dahkat. Galggai leat oktasas1doaibma, buo. maid bajábealde leat geardduhan 1763 Muosátdikkis. Dás ferte c1uovvut ahte ii oktage eanabihttáeaiggát oz1z1on vuoigatvuod1a rihkiid sierravuoigatvuohtan badjelas váldimis, buo. Třnnesen s. 230. Jus nu livc1c1ii leamas1, livc1c1ii muhtun lihkkos1 eanabihttáeaiggádat juolluduvvon eanas1 oasi mearrideaddji ja árvvolas1 valjis. Lea datte duod1ai nu ahte eanabihttác1uoldimis 1775-cealkámus1aid ja eanamihtidannjuolggadusaid mielde lei ráddjejuvvon mahtodat, ja vuoigatvuod1a riekteáddejupmi beassat omardit rihkiid sáhttá danin leat leamas1 dahje gártan eará, doppe gos ii ná mihtiduvvon. Dás sáhttá gal vuoigatvuohta váldit rihkiid stáhta eatnamiin fihttejuvvon buohkaidvuoigatvuohtan ja sierraopmodagain eanaeaiggáda sierravuoigatvuohtan, ja guovlluinge gos gávdnojedje eanamihtidaneanabihtát625 sáhttá ná ovdánan. (Dqn geaz1ida Třnnesenge s. 230.) Snoagga died1uin Riektejoavkkus lea dálá riekteáddejumis, navdo riehkkevuoigatvuod1a sierraeaiggáteatnamis626 gullat eanaeaiggádii. Stáhta eatnamiin lea dál buohkaide vuoigatvuohta lud1olac1c1at váldit rihkiid . Geavadis dahkko háldui váldin627 ahte hirsa gesso gáddái dahje "biddjo" dan láhkai ahte c1ájeha dan leat muhtuma hálddus. Rihkiid váldá gáddái ja háldu c1almmustahtto mán1ggaláhkai, omd. ahte bihtát biddjojit doarrás gáddelinjás, dahje bidjá ged1ggiid lána ala. Juridihkalas1 teorias lea vuollástanvuoigatvuohta fierváhirssaide ja muoraide Finnmárkkus máinnas1uvvon, muhto hui oanehac1c1at. Brandt dadjá Tingretten:s ovddidan dáz1a Lágaid mielde (2. dea. 1878) s. 444, c1ujuhusa vuod1ul bajábeal namuhuvvon guovvamánu 10. b. 1747 cealkámus1s1ii ja alimusriektedupmui geardduhuvvon Rt. 1854 s. 412: "Áhta, maid Jahkec1ud1iid Geavadis lea atnán lud1olas1 Hálduiváldima dávvirin, vaikkovel duod1as sihke lea leamas1 ja lea duod1ai Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gustohuvvon, lea nu gohc1oduvvon Rievdáhirssat davvi Norggas". Dán lea man1n1il Scheel geardduhan sullii seamma sániiguin (Tingsret, 1912, s. 519), Bjřrk (Fearřsk Bygderett III s. 133) ja Gjelsvik (Norsk Tingsret, 3. dea. 1936, s. 429), mii mud1ui c1uoc1c1uha rihkiid Mátta-Norggas leat gávdnon gálvun jus juohke bihtás lea namuhanveara árvu. Ferte várra navdit dulkoma geavadis dás leamas1 c1áhkkilin. Cealkámus1 masa Brandt c1ujuha, gusto nappo ruos1s1aid guolásteapmái "Rávnnjiin" Várggát Ámtas, ja das leat unnán njuolga cealkámus1at ássiid vuoigatvuod1as rihkiide, muhto eaktuduvvo gusto ahte muoraid ja hirssaid sáhttet sii geat ásset guovllus háldosis váldit. 1854 Alimusriekteduomus rán1ggás1tandubmejuvvo628 almmái go lea váldán hirssa maid eará olmmos1 lei "gádjon ... Svartnćrfjorden:s". Hirsii lei "ceahkastuvvon" mearka goappáge geahc1ái ja " c1adnon Báttiin". Alimusriekti dadjá fierváhirssaid vuoigatvuod1as: "ahte sii, geat Finnmárkku Rittuin gáddjot Hirssaid, ovddes1 Vieru mielde dárkut Eaiggádin". Sitáhta teavsttas vuhtto ahte hirsa gádjui go lei rievdamin mearas. Leat ás1s1it mat sáhttet c1ujuhit ahte Norggas, nugo Fearsulluinge, leat earuhan gaskal hirssa mii rievddai veahás1 fávllis ("rabas mearas") mii gulai gávdnái, ja dat mii guoskkai dahje lei lahka gátti, mii gulai gáddeeaiggádii. (Geahc1a Bjřrk III s. 133.) Dán vuod1ul ii sáhte 1854-duomu atnit duod1as1tus1s1an vuoigatvuhtii ahte buohkat sáhttet váldit gáddái rievdan rihkiid. Mii lea celkon ferte datte ovttas teoriacealkámus1aiguin, leat doarvái vuod1us dadjat dál ferte geavat maid Finnmárkkus c1uvvot, ja mii lea válddahallon bajábealde, daddjot leat láhkavuod1d1uduvvon gustojeaddji rievttis. 3.6.4 Erenoamáz1it riektesuodjalusas Vai rihkiid váldinvuoigatvuohta suodjaluvvo, earuhuvvo gaskal suodjaleami stáhtii ja suodjaleami eará gáibideaddjiide629. Ferte vel earuhit gaskal priváhta ja almmolas1 eatnamiid. Dan muddui go priváhta eanaeaiggádiin lea eaiggádus1s1anvuoigatvuohta gádderavdii ja mearrabodnái, buo. rád1d1ádallama 3.5 oasi, ja nugo navdon bajábealde lea sis riekta ahte sis lea oktovuoigatvuohta sin guovllu rihkiide, dáhttot sii dábálas1 lági mielde suodjaleami. Eará gáibideaddjiide dáhttot sii suodjaluvvot rán1ggás1tan- ja buhtadannjuolggadusain, ja almmolas1 meassamiidda addet bággolonistanvuoigatvuod1a njuolggadusat buhtadansuodjaleami. Mud1ui Finnmárkku rittuin gos stáhta lea eaiggát, lea suodjaleapmi eará gáibideaddjiide sorjas das ahte háldu lea merkejuvvon ("riektesuodjalandahku630"). Suodjaleapmi lea dalle rán1ggás1tan- ja buhtadannjuolggadusain. Eiseválddit sáhttet mud1ui prinsihpas muddet vuollástanvuoigatvuod1a eaige sáhte gáibidit buhtadasa dan ovddas. Inta gielddus váldit rihkiid lea datte teorehtalac1c1at váttis jurddas1it. 3.7 SÁIVAGUOLLEBIVDU (MASA GULLÁ LUOSSABIVDU JOGAIN) 3.7.1 Álggahus Dán kapihttalis vihkkedallojit buot bivdovuogit sáivac1ázis. Luossabivdu lea datte sierradilis sihke rievttálac1c1at ja rud1alac1c1at, ja meannuduvvo danin sierra ja lea maid dehálamos oassi. Vulobealde máinnas1it 3.7.2. oasis oanehac1c1at oppalac1c1at luossabivddus sáivac1ázis Finnmárkkus ja suokkardallat manne fylkka luossabivdovuoigatvuhtii gusto sierraortnet mas leat ies1gud1et bivdonjuolggadusat eanuin ja jogain. Luossabivddu njuolggadusat eanuin vihkkedallojit lagat 3.7.3. oasis, ja jogaid njuolggadusat válddahallojit 3.7.4. oasis. Eará sáivaguollebivdu meannuduvvo 3.7.5. oasis, ja 3.7.6. oasis máinnas1uvvo oanehac1c1at riektesuodjalangaz1aldagas. Boazosápmelac1c1aid sierra guollebivdovuoigatvuohta boazodoallolága § 14 mielde, mas vuohc1c1an lea geavatlas1 mearkkas1upmi sin sáivabivdui, muhto mii álgovuorus maiddái gusto luossabivdui, meannuduvvo lagat 3.17.8. oasis. Mud1ui sáhttá álggos namuhit ahte Ingvald Falch dutkosis "Bygdelagsrettigheter til laksefisket i vassdragene i Finnmark" (Institutt for privatrett, Uio. Stensiillaráidu nr. 118, Oslo 1988) manná govdadit c1ad1a ja vihkkedallá luossabivdovuoigatvuod1a Finnmárkku c1ázádagain. Falch dutkkus lea leamas1 hui dehálas1 gáldu c1uovvu válddahallamii. 3.7.2 Luossabivdu sáivac1ázis Finnmárkkus Lea árta jáhkkit luossabivdu jogain ja jávrriin lea leamas1 dehálas1 oassi ássiid ealáhusvud1d1osis nu guhká go lea leamas1 ássan johkalegiin ja siseatnanguovlluin Finnmárkkus. Ja várra ferte navdot guolásteamis lea leamas1 stuorra mávssolas1vuohta báikkálac1c1at, ja juohke dállodollui. "Beretning om Kongeriget Norges Řkonomiske Tilstand i Aarene 1851-1855:s" daddjo maná kapihttalis Finnmárkku birra (s. 18) ahte sáivaguolásteamis ii leat" Olus Mearkkas1upmi Mearrabivddu ektui, ja unnit Mearkkas1upmi go aitosac1c1at berre leat." C1ujuhuvvo maid ahte Deanus ovdal lea bivdán "mealgat" luosa, muhto ahte dalle go raporta c1állui fas unnit. Man1it dutkamus1at ja girjec1állit leat datte árvvos1tallan guollebivddu mávssolas1vuod1a stuorábun. Sáhttá ee. c1ujuhit Amund Helland: Finnmarkens Amt III (1906) s. 442, mas daddjo luossabivddu leat váldoealáhussan Buolbmágis. H. Eidheim c1állá "Samiske samlinger" bd. IV (Norsk Folkemuseum 1958) eanadoalu ja johkabivddu leat leamas1 ealáhusvud1d1osa váldogáldut Buolbmágis ja Almmáivákkis gitta min áigái. Guollebivdu lei ainjuo nu dehálas1 go dainna sáhtii oaz1z1ut sisaboad1u reaidaruhtan631. Sonja Westerheim mielde: Seterdrift i Finnmark (Oslo 1978) s. 86 ja 234 lei luossabivdu belohahkii nu dehálas1 ahte luossageassesajdoallu id1ii sierra geavahanmállin seammaláhkaigo niitogeassesajdoalut. Son deattuha (s. 200) luossabivdomearkkas1umige Deanuc1ázádaga ja Skuvvanvári ássiide. Várjjaga Jahkegirjjis 1988 s. 198 guoskkaha maiddái Steinar Pedersen luossabivddu mearkkas1umi Deanus. (Dáid gáldoc1ujuhusaid lea váldán Einar Richter Hanssen:a c1ielggadeamis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái meahcceriggodagaid geavaheamis Finnmárkkus ovdal 1. máilbmesoad1i sullii 1970 rádjai, mii plána mielde ilbmá 1994:s.) Gonagas áddiige árrat luosa dehálas1 oassin iez1as sisaboad1u vuod1ul, ja danin luossabivdu namuhuvvui árrat leanareivviin632.(Geahc1a Třnnesen s. 37, nota 1.) Gaskaagis ja erenoamáz1it 1600 ja 1700-logus háliidii gonagasváldi sihkkarastit politihkalas1 váldái dárbbas1las1 ávnnaslas1 vud1d1osa, ja gáibidis1god1ii danin sierravuoigatvuod1aid (regálaid) muhtun dehálas1 riggodagaide, ee. minerálaide, guolásteapmái, bivdui, jogaide ja eaiggátkeahtes633 gálvvuide. Dát c1uozai borgáriid luondduriggodagaid vuoigatvuod1aide, ee. bijai dat Gonagasa gáibidis1goahtit guollebivdodivadiid. Ferte navdit regálarievttálas1634 oainnu luondduriggodagaid vuoigatvuod1a hárrái maiddái lei ártan gonagasválddi háldduide Finnmárkkus. Dát biddjo ee. (Geahc1a vel Nćringskomite No. 1 cealkámus1a Árvalus O. No. 3. 1888 (s.11). Lorentz Rynning: Allemandsret og sćrret (1928) s. 45 ja Třnnesen s.37-38.) vuod1d1un Alimusrievttis Rt. 1880 s. 337:s, mas daddjo: "Boares Áiggi rájes, nu guhkás man1ás go oaz1z1ut Died1u Dilálas1vuod1ain ii leat Guolásteapmi Álttá-Jogas gustohuvvon dábálas1 Láhkamearrádusaid, nugo leige Ollásit dat Bunzzar, ahte Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta Finnmárkkus lei Stáhta, mii meannudii dán Provinssa ja dan Hearvásvuod1aid Regálan." Maid dát mearkkas1a luossabivdovuoigatvuhtii ii leat várra áibbas c1ielggas. C1ielggadeamistis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái mo geavahit eatnamiid ja c1áziid Finnmárkkus 1. máilbmesoad1i rádjai, c1uoc1c1uha Steinar Pedersen ahte luossabivdovuoigatvuohta Deanus gulai sámiide geat guovllus ásse. Stáhta lihttoláigohii datte Álttá ja Deanu bivddu árrat 1600-logus, álggus lei dus1s1e guolástanvuoigatvuohta man birra lei ás1s1i, muhto jahkec1uod1i loahpageahc1en bod1ii luossa gávppas1anvuoigatvuohta eanet ovdan. (Geahc1a Třnnesen s. 94 ja Ingvald Falch s.11.) Riektejoavku ii lea datte dán oktavuod1as gávnnahan dárbbas1laz1z1an lagabut geahc1adit historjjálas1 ovdáneami, muhto áigu dan sadjái álggahit miessemánu 27. b. 1775 eanac1ujuhancealkámus1ain, mas ledje c1uovvovas1 eatnoguolástanmearrádusat: "§ 3. Juohke Sajis c1uovvu Vuoigatvuohta Guolásteapmái sáivva C1ázis ja Jogain, seamma maid gullá juogo seamma Saji Rájáin, dahje mat guskat dasa." "§ 6. Hearvásvuod1at, mat dássáz1ii leat leamas1 oktasac1c1at olles Giliide dahje dábálas1 Álbmogii, lez1z1et dal Guolásteamit ábis ja Eanuin, ja Sátkkuin ja sullasac1c1ain, bissot ain dákkár dábálas1 Geavaheapmái." Njukc1amánu 6.b. 1964 luossa- ja sáivabivdolágas lea § 21:s deattuhuvvon ahte láhka ii nuppástuhte "erenoamás1 njuolggadusaid mat gustojit báikkálas1 ássiid bivdovuoigatvuhtii miessemánu 27. b. 1775 ggl. cea. mielde". Dasto ovdanboahtá ahte láhka iige nuppástuhte geassemánu 23. b. 1888 lága Deanuc1ázádaga guollebivddu hárrái. Miessemánu 15. b. 1992 od1d1a luossa- ja sáivabivdolágas leat vástideaddji hábmemat § 24:s. 1775-cealkámus1a njuolggadusa § 3:s lea c1uvvojuvvon man1it eanavuovdinlága njuolggadusain ja váldonjuolggadusas eanaeaiggáda oktovuoigatvuod1as luossabivdui c1ázádagain, mii lea mearriduvvon 1964 luossalága § 43:s, buo. § 17 od1d1a lágas. Cealkámus1a § 6 njuolggadus ii leat baicce (vel) fámuhuhtton. Mud1ui lea luossalágain maiddái muhtun sierrranjuolggadusat guolásteapmái Finnmárkkus, lassin njuolggadusaide mat gustojit oppalac1c1at olles riikkii. Go galgá válddahallat bivdovuoigatvuod1a sáivac1ázis Finnmárkkus, ferte dán mielde earuhit gaskal eanuid ja jogaid. Eanuide gusto 1964-lága § 21 (§ 24 od1d1a lágas) ja Deanuláhka. Eará luossajogaid luossabivdui Finnmárkkus gustojit luossalága dábálas1 njuolggadusat, ja dán erenoamás1 spiehkastatnjuolggadusat Finnmárku hárrái. 3.7.3 Eanut 3.7.3.1 Vuolggasadji - dárkilabbot 1775 -cealkámus1a § 6 birra Go 1775-cealkámus1as ii boad1e ovdan makkár jogat galget gullat eanuid gaskkii, lea lunddolas1 jearrat galgágo § 6:s, buo. luossalága (1992) § 24 (1964-lága § 21), gustot buot vai dus1s1e muhtun jogaide Finnmárkkus. Ovdabargguid dulkon ja geavat ferte guorrat konklus1uvdnii ahte mearrádusat dus1s1e gustojit muhtun jogaide, ja ii oru seamma c1ielggas ahte dus1s1e lea sáhka Álttá-, Deanu- ja Njávdánc1ázádagain. (Geahc1a Ingvald Falch, s.20-23, ja Třnnesen s.241.) Dasto lea dábálas1 áddejupmi ahte njuolggadusat gustojit Álttájoga váldoc1ázádahkii, muhto ii oalgejohkii Eaibujoga. Deanus siskkilduvvojit baicce sihke váldoc1ázádat ja oalgejogat, buo. Deanulága § 1. Njávdánjogas leat riektedilálas1vuod1at vulobealde Geav??i c1ilgejuvvon, muhto sáhttá leat veahá eahpádus mo lea bajábealde gorz1z1i. (Njávdánc1ázádaga danin, vihkkedallo dát lagat 3.7.3.5. oasis.) Třnnesen c1állá (s. 240-241) ahte go ealáhusdilálas1vuod1at Finnmárkkus galge od1dasit organiserejuvvot, lei govttolas1 ahte láhkaaddi bijai eanaeaiggádiidda daid vuoigatvuod1aid mat dábálac1c1at gulle eanaopmodahkii, guollebivddu dábálas1 njuolggadusaid mielde sáivabivdovuoigatvuhtiige. Datte lei maiddái dehálas1 ahte ásahuvvon dilli ii muhttojuvvon vahátlac1c1at. Dán c1ilge cealkámus1a §§ 3 ja 6. Guollebivdu ii s1addan "lud1olas1" cealkámus1a § 6 mielde, muhto galggai sáhttit bivdit nugo "dássáz1ii". Go de deattuhuvvui ahte eanaluobaheamit635 eai galgga nuppástuhttit dan mii 1775:s lei áddejuvvon riektedillin, lei ulbmil suodjalit juo vuod1d1uduvvon guolástanvuoigatvuod1aid Finnmárkkus. Láhkaaddi did1ii áibbas bures ahte dákkár vuoigatvuod1aid geavahedje ássit c1ázádaga mielde, vaikko eai eaiggádus1s1an guoski eatnamiid, ja háliidedje c1ielggadit ahte sutnje geasa c1ujuhuvvui opmodat luossajoga mielde ii sáhttán liikká ádjehit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a fámus ovddes1 vuoigatvuod1alac1c1aid. Guolástanvuoigatvuod1a subjeakta lea eahpedárkilit válddahallon § 6:s. Jus buohtastahttit "olles Gilit dahje dábálas1 Álbmot" hábmema dainna ahte guollebivdu "Ábis" ja "Eanuin" gárttas1ii dássálaga, orru heivemin ahte lei sáhka buohkaidvuoigatvuod1as buot ássiide ies1gud1et gilis. (Geahc1a Lorentz Rynning: Allemandsret og sćrret (1928) s. 43.) Vuoigatvuod1alac1c1at lea datte dád1istaga geahpeduvvon, ee. historjjálas1 ja servodatlas1 ovdáneami geaz1il dárbbas1ii muddet guollebivddu servodaga beros1tumiid ja guolástanvuoigaduvvomiid logu ráddjema dihte. Go ovdáneapmi lea leamas1 sierralágan ies1gud1et jogain, ferte geahc1c1at juohke joga riektedilálas1vuod1aid sierra. 3.7.3.2 Lagat guolástanvuoigatvuod1as Deanuc1ázádagas 3.7.3.2.1 Álggahus Deanuc1ázádat lea rádjaeatnu Supmii, ja dasa lassin Finnmárkku stuorámus ja guolleriggámus1 eatnu. (Geahc1a gov. 3.7.3.2. Kárta lea váldon Rapporttas nr. 34. Finnmárkku fylkkamánni. Birasgáhttenossodat (1990) ja govve galle joga leat Deanuc1ázádaga njuoskkadagas.) Třnnesen c1állá (s. 241) ahte "dan guollebivddus lea leamas1 eallinfámolas1636 mávssolas1vuohta, iige dus1s1e ovddes1 "vuolle Deanu sámiide", muhto ássiide miehtá eatnogátti guhkás bajás Kárás1johkii ja Suoma bealege, Ohcejogas ja Anáris." Vaikko 1775-cealkámus1a § 6 sánit nappo sáhttet mearkkas1it Deanu guollebivddu gillevuoigatvuod1a álgoálggus gullat buohkaide leagis gávnnahii láhkaaddi árrat fertet seaguhit iez1as dása, sihke guolástanvuoigatvuod1a ja guolástanvuogi muddemiiguin. Deanu luossabivdu bod1ii danin sierra dillái, sihke duod1as, historjjálac1c1at ja rievttálac1c1at, ja dán c1uohcamii lea Riektejoavkku vihkkedallan Deanu guollebivdovuoigatvuod1as gártan sakka c1iekn1alat go vástideaddji vihkkedallamat Álttá ja Njávdáma ektui. 3.7.3.2.2 Deanuc1ázádaga guollebivddu muddemat - Geassemánu 23. b. 1888 deanuláhka "C1ázádagaid, mat leat ráját ránnjáriikkii, guovllebivddu láhka" dohkkehuvvui cuon1ománu 29. b. 1871. Láhka lei oppalas1 ja attii ee. Gonagassii válddi mearridit lagat njuolggadusaid rádjajogaid guollebivdui. Dán lága láhkavuod1ul mearridii Gonagas "gonagaslas1 Plakáhta bokte" miessemánu 4. b. 1872 "Guollebivddu Njuolggadusaid Deanuc1ázádagas Finnmárkku Ámttas." Plakáhta ii sisdoallan makkárge njuolggadusa geas lei guolástanvuoigatvuohta c1ázádagas, muhto § 11:s lei mearriduvvon ahte sis geain ii lean guolástanvuoigatvuohta sáhtte oaz1z1ut stággobivdolobi jus mákse divada fáldái. Dehálamos njuolggadusain lei mud1ui, Třnnesen:a mielde (s. 242), vuostedoarrása637 gielddus, mii dagahii ahte ássit miehtá eanu oz1z1o ilu ja ávkki valjiin. (Ovdahistorjjá ja njuolggadusaid vud1d1osa lea govdadit c1ad1amannan Steinar Pedersen dutkkalmasas «Laksen, almuen og staten. Fiskerett og forvaltning i Tanavassdraget fřr 1888 i died1ut nr. 2 1986.) Datte c1ielggai árrat ahte c1ázádaga guollebivddus dárbbas1uvvui lassi muddemii. Nu c1álii ámtamánni geassemánu 12. b. 1873 Deanu fáldái ja bivddii su "iez1as Dárkkástit Deanu" oaz1z1un dihte virttis638 "Specifikas1uvnna" "dalá Guolástanvuoigaduvvomiid", nu ahte dát sáhtte mearridit "heivvolas1" doarjaga guollebearráigeahc1c1ui. Ámtamánni bivddii seamma beaivvi eará girjjis "Smiehttamus1a" "geasa Geahc1c1u berre dovddastit dahje biehttalit C1ujuhusa." Fáldi vástidii dáid gaz1aldagaide juovlamánu 12. b. 1874 girjjis (Geahc1a juornalsaker for Finnmark fylke - jnr. 4422/74.), ja dajai ee. "ahte ii berres1ii leat Sáhka dovddastit earáide Gilis dahje Álbmogis Guolástanvuoigatvuod1a go sidjiide geat ásset eatnogáttis." Son c1uoc1c1uha ahte vaikko Reantogámmár "Skr. geassemánu 3át beaivvi 1775 Paragráfa 6:s doallá ovddes1 Geavaheapmái," ii leat nugo diehtit "goassige leamas1 virolas1, ahte earát go Eatnoássit leat Guolástan Eanus." Fáldi vihkkedallá fertego "Álbmot" doahpaga viidát dulkot, muhto konkludere "ahte almmatge Dábálac1c1at ii leat C1ujuhuvvon Buod1d1osadji eará go sidjiide, geat leat oamastan Ássansaji." Brandt cealkámus1a vuod1ul ahte Finnmárkku oassi mii ii lean eanabihttec1uldojuvvon oac1c1ui dárkot almennehin, («Tingsretten» 3. dea. (1892), lea cealkámus1 s. 189.) vihkkedallá son dasto sáhtiigo Deanu guollebivddu dárkot almennetriektin mii muddejuvvui NL 5-11-1:s. Fáldi ii joavdan dárki konklus1uvdnii, muhto ii navdán lean sáhka almennetrievttis. Son mied1ihii datte ahte "Finmárku lea bunzzaris639 Dilálas1vuod1as", ja jotkii dadjamin ahte makkár c1ovdosa gávnnahit "doalahan almmatge ahte vuod1d1uduvvo dihto c1avga Njuolggadus, masa dál lea nu olu eambo Dárbu man1n1il go Guollehaddi lea nu gorgn1on ja dan ovdáneapmi, Guolásteapmi doaivumis dahká." Deanu fáldi c1álii njukc1amánu 20. b. 1885 ámtamánnái ja bivddii fertet "gerget lassi Njuolggadusaid Guollebivddu hárrái Deanuc1ázádagas", ee. guhte "galgá leat vuoigaduvvon bivdit Guliid dán Eanus", oaz1z1un dihte "stuorát Stád1isvuod1a dáid Diliide." Girjji áigga lei oaz1z1ut departemeantta c1állit "Plakáhta" 1871-lága láhkavuod1uin mas erenoamáz1it addojuvvojit njuolggadusat ahte "buot Leagi dálon Albmát galgat sáhttit gáibidit alcceseaset c1ujuhit buod1d1osaji, dahje dus1s1e Dáloisidat, dahje dus1s1e Eanaeaiggádat.» (Geahc1a Oth. prp. No 2 1888 s.1-2.) Fáldái dahje leansmánnái gulai c1ujuhit saji gokko bidjat buod1uid etnui. Nu guhká go eai lean olu ássit ii lean váttis gávdnat buohkaide saji, muhto man1imus1jagiid ovdal 1885 bohte moanat sadjegáibádusat ja ii lean fáldái álo seamma álki mearridit geas lei gáibádus oaz1z1ut saji ja geas ii. Váttisvuod1aid ráddjema dihte lei son 1884:s juogadan guovlluid goappas1iid bealde eanu nummarastton avádagaide ja guorahallan galle buod1d1osaji sáhtii c1ujuhit juohke avádagas. Ortnet mearriduvvui "skábmamánus 1884 Luossadikkis" , muhto fáldi gávnnahii nappo liikká gáibidit "Eatnoálbmoga guolástanvuoigatvuod1a Muddet." Ámtamánni sáddii fálddi girjji departementii mii dasto sáddii dan Guolástanallagohccái oaz1z1un dihte su cealkámus1a evttohusaide. Allagohcci oaivvildii ahte guolástanvuoigatvuod1a njuolggadusaid ii sáhttán addit cealkámus1s1an, muhto fertejedje mearriduvvot lága hámis. Lágas de sáhtii muddet guolástanvuoigatvuod1a njuolga dahje addit "Hálddahussii Válddi addit Dákkár Mearrádusaid." Ámtaovdagoddi celkkii leat doarvái fápmudanlágain640 nu ahte njuolggadusaid sáhtii muhttit dárbbu mielde. Ámtamánnige dohkkehii muddema muhto evttohii ahte "Njuolggadusat Vuoigatvuhtii searvat Guollebivdui" berrejedje addot lágas, muhto livc1c1ii leat doarvái hálddahussii fápmudanláhkavuod1uin641 addit "darkilat Mearrádusaid Riektevuogatvuod1a doaimmaheami Vuogi ja Eavttuid hárrái." Guolástanallagohcci attii dasto od1d1a cealkámus1a ás1s1ái mas son guorrasii ámtamánni oaiviliidda. (Geahc1a Oth.prp.No.2 1888 s.6.) Siskkit Departemeanta c1ujuhii ahte "Ássit iez1age leat mied1ihan dákkár Ortnegii", ja 1884 Luossadiggi lei guorrasan fálddi evttohussii "Mearrádusaid Eavttuide Beassat bivdit guliid Jogain." Navdui datte ahte dákkár njuolggadusaid ii sáhttán addit 1871 lága láhkavuod1uin go dás "ii lean Gaz1aldat Vuoigatvuod1as bivdit Guliid guoski C1ázádagain - ii ainjuo guolástanvuoigaduvvon Eatnoálbmogii." Departemeanta evttohii danin galgat addot láhka Deanu "Guolástanvuoigatvuod1as", ja celkii dasto: (Geahc1a Oth.prp.No.2 1888 s.7-8.) "Ámtamánniin ja Guolástanallagohcciin navdo ahte dus1s1e Vuoigatvuod1aEavttut bivdit Guliid Jogain berrejit váldot Láhkii, ja Dilálas1vuod1aid Lágás1vuod1a642 mielde várra lea ávkkálamos, ahte addá Gonagassii mearridit dárkilat Guolástanvuoigatvuod1a Njuolggadusaid jna." Stuorradikki Ealáhuslávdegoddi No.1 gávnnahii "heivemin Várrogasvuod1a ja Ávkkálas1vuod1a Gáibádusain" ahte ovdánii dán láhkai, muhto «anii muittus ahte sáhtii ii lean goittotge veahás1 Eahpidit gaskal Vuoigatvuod1a Doammaheami ja inta Rievtti ja Eavttu Gaskavuod1a". 1888 Evttohus Oth.prp. No. 2 lei ahte galggai ráddjet guolástanvuoigatvuod1a "Eatnoguovllu" olbmuide, geat devde golbma eavttu, namalassii "Ássama, Eanadoalu ja Vearu." Ealáhuslávdegoddi oaivvildii datte ahte dát sáhtii c1uohcat "menddo c1avgadit" dan ektui mii dássáz1ii lei leamas1 dábálas1, ja go ii oaidnán dán ollásit duhtadeaddji c1uvgejuvvon proposis1uvnnas, viz1z1ojedje lassi died1ut "moadde Jagi ovdal guod1d1án Guovllu Ámtamánnis." Ámtamánni celkkii ahte su oaivila mielde livc1c1ii evttohan njuolggadusa mearrideapmi "ássan- ja jod1ihangeatnegasvuod1as" eaktun guolástanvuoigatvuhtii dus1s1e leat "Láhkadit mii lea leamas1 Geavat Muhtun Jagiid. Nugo son did1ii lei buod1d1osadji Deanus "dus1s1e leamas1 c1ujuhuvvon Eatnoguovllu fásta Dáloniidda, geat geavahedje iez1aset dahje jahkemeari láigohan eatnamiid Guovllus." Dasto ledje "Stákkuin ja Vuokkain maid Joavdelasttit oggon, ja jus ii leat atnán sin vuoigaduvvon dákkár Bivdui, lea vánit goassege Váidojuvvon. Earret áibbas moadde guovllu mat ledje lihttoláigohuvvon "ean1gals Lustobivdiide" ii lean ámtmánni mielde, dán bivddus namuhanveara mávssolas1vuohta. Lávdegoddi navddii danin ahte "Láhka nugo evttohuvvon" livc1c1ii "ráddjen Guolástanvuoigatvuod1a hui vuohkasit, almmá ovttage stuoraát Nuppástusas makkárge sajáiduvvon Riektedilálas1vuod1as." Vearromáksima gáibádus eaktun guolástanvuoigatvuhtii hilgojuvvui datte. Lávdegoddi celkkii ahte ráddjet gáibádussii "Ássan ja Eanadoallu Guovllus, buktá gusto Lága lagat dábálas1 Eanalága dán dilálas1vuod1as." (Geahc1a Árvalusa O.No. 3 1888 s.13-14.) Lávdegotti evttohus mearriduvvui geassemánu 23. b. 1888 "Guollebivddu vuoigatvuohta Deanuc1ázádagas Finnmárkku Ámttas láhkan" Láhka lea ain gustojeaddjin ja dan § 1 cealká ná: "Guollebivdu Deanus (dán Rádjá Merrii njuolga Linjás Vielttegiettnjárgii643 Skuvgái644) ja dan oalgejogain sáhttet dus1s1e bivdit sii geat leat Eatnoguovllu fásta dálon Albmát dahje Nissonat, geat atnet iez1aset dahje jahkemeari láigohan Eatnama Guovllus. Guolástanvuoigatvuohta gullá almmatge dus1s1e ovtta Miellahtui juohke Bearatgoddái, namalassii Dálloisidii dahje sutnje, geasa son liiguda sirdit Vuoigatvuod1a. Dárkilat Mearrádusat Guolástanvuoigatvuod1a Vuogi ja Eavttuid hárrái mearrida Gonagas dahje son, geasa dan fápmuda. Ovdalis namuhuvvon Mearrádus ii Cakka Fálddi dahje Gonagasa lagat Mearrádusa mielde sáhttit almmuhit earáide go Guolástanvuoigaduvvomiidda Lobi Deanuc1ázádagas oaggut Luosaid ja Guvz1z1áid Stákkuin." Steinar Pedersen vihkkedallá (s. 119-145) dutkosis "Laksen, allmuen og staten" (Diedut nr. 2 1986) gárz1z1idiigo vai suodjaliigo láhka guolástanvuoigatvuod1a mii eatnoleahkeássiin lei 1775-cealkámus1a § 6 mielde, ja konkludere ahte 1888-láhka adno "dohkkeheapmin ja lassi láhkanannemin645 Deanuleagi ássiid guolástanvuoigatvuod1as, háhkan "dolos1 áiggi geavaheami rájes"." Son navdá buot fásta ássiid 1888:s deavdán lága eanadoallogáibádusa, ja ahte dat danin ii mearkkas1an vuoigatvuod1alac1c1aid makkárge duohta ráddjema. 3.7.3.2.3 Deanuc1ázádaga guollebivddu muddemat - Cuo?ománu 1. b. 1911 ggl.cea. Deanulága geavat s1attai dád1istaga váttisin, ee. go eavttut oaz1z1ut guolástanvuoigatvuod1a eai lean doarvái c1ielgasit. Luossadikkis Deanus njukc1amánu 13. b. 1909 bivdui Várjjaga bolesmeas1ttir evttohit "Deanu Guolástanvuoigatvuhtii Vuogi ja Eavttuid dárkilat Mearrádusaid." Evttohusas, mii ovddiduvvui geassemánus seamma jagi, lea beros1tuvvo erenoamáz1it §§ 2 ja 3:s. Dat c1udjet ná: "§ 2. Eatnoguvlui gullá juohke opmodat mii lea gitta 2-guokte kilomehtera johkagáttis eret. § 3. Vai sáhttá addit guolástanvuoigatvuod1a ferte opmodat leat matrikulerejuvvon ja ainjuo nu stuoris, ahte das s1addá 1-fuod1ar (2000 kg) suoidni." Bolesmeas1ttir mihttii ahte guokte kilomehtera gaska § 2:s lea "seamma go dat mii lea mearriduvvon luossadikkiin. Guokte kilomehtera váldá buot opmodagaid mat lunddolac1c1at sáhttet gullat eatnoguvlui." § 3: dajai son ahte 1888-láhka attii guolástanvuoigatvuod1a eatnoguovllu fásta ássiide geat geavahit iez1aset dahje jahkemeari láigohan eatnamiid, ja c1uoc1c1uhii dasto ahte: "Eanadoallu galggai nie leat vuoigatvuod1a eaktun ja sus gii eaiggádus1s1á viesu ja dan viessosaji ii leat guolástanvuoigatvuohta. Nie lean munge dássáz1ii ádden lága. Lea geahc1c1aluvvon muhtunlágan "Jeaggedoaimmahaga" c1uoldimin eanabihtá mii ies1alddes ii buvttadan oaz1z1ut guolástanvuoigatvuod1a, ja danin berre inta bidjat mearrádusa man stuoris opmodat berres1ii leat vai oaz1z1u guolástanvuoigatvuod1a. Sáhttá maid atnit matrihkkalvearu ja bidjat omd.1 gusa, dahje bidjat eanadollui bálkkas1umi ja addit eanadoallái gii opmodagastis unnimus s1addada 1 gusa fuod1dara (seammago 2000 kg. suoidni) guolástanvuoigatvuod1a. Muhto mo dal lágides1, berres1ii biddjot vuollerádji eatnamis dahje s1attus." Deanu gilisearvi vihkkedalai evttohusa ja mearridii borgemánu 7. b. 1910 c1oahkkimis bivdit addit gonagaslas1 cealkámus1a "luossabivdomearrádusaide." Mihttejuvvui "ahte nugo dilálas1vuod1at man1imus1jagiid leat ovdánan c1ázádaga luossabivdiid gaskkas, erenoamáz1it Deanu gielddas, dárbbas1uvvojit duod1ai dárkilat mearrádusat mat leat 1888 lágas eaktuduvvon, dál duohtan dahkkot." Dasto celkui ahte nu bures go vejolas1 geahc1c1aluvvui "garvit" oaz1z1un dihte guolástanvuoigatvuod1a, ja c1ujuhuvvui "stuorra rád1d1ejeaddji veahkaváldái ja ies1rád1álas1vuhtii". C1akc1amánu 11. b. c1oahkkimis mearridii searvi ovttajienalac1c1at "mearrádusaid" evttohusa. Evttohusa 2. paragráfa lea c1uovvovas1: "Guolástanvuoigaduvvomat leat dus1s1e albmát ja nissonat, geat leat dáz1a borgárat, ja geat leat fásta ássit ja geavahit iez1aset dahje jahkemeari láigohan sierra matrikulerejuvvon eatnamiid ovtta dahje eanet eanabihtáin eatnoguovllus go eatnamat: a. lea vuollel 2 km. johkagáttis eret, b. lea huksejuvvon ássamii ja c. lea nu stuoris ja s1addá muhtun jagiin unnimus 1 Gussadoarvvi Fuod1ar (2000 kg. suoidni). Almmatge sáhttá go spiehkastahkan litr. c. od1d1aássiid, geain eatnamiin ii sáhte namuhuvvon mearre suinniid láddjet, ohcama bokte oaz1z1ut jahkái ain háválassii c1ujuhuvvot guolástanvuoigatvuod1a, go sii duod1as1tit, ahte eana lea dákkár, ahte gilvima man1n1il sáhttá láddjet nu olu ja siige dahket jáhkehahttin c1ujuhaneiseváldái, ahte áigga lea bargat eatnamiid ja jod1ihit eanadoalu. " Ás1s1i ovddiduvvui guolástanallagohccái gii guovvamánu 20. b. 1911 girjjis guorrasii "eanas1ii" evttohusas. Datte sáhttá namuhit ahte son evttohusa § 12:i "guolástanvuoigatvuod1a háhkama ja massima mearrida bolesmeas1ttir" celkkii ahte diktit "vejolas1 bohciidan riektegaz1aldagaid nugo dákkárat... mearridit hálddahuslac1c1at dan sadjáigo duopmostuoluin, lea juo erenoamás1646. Lea almmatge dohkálas1 vuhtii válddedettiin Finnmárkku dilálas1vuod1aid ... hui ávkkálaz1z1an." Guolástanallagohcci navddii dákkár njuolggadusas "várra" lei dárbbas1las1 láhkavuod1d1u 1888-lága § 1 olis, go dát ii dus1s1e láhkavuod1d1udan guolástanvuogi dárkilat mearrádusaid, "muhto guolástanvuoigatvuod1a eavttuid hárráige". Eanadoallodepartemeanta gávnnahii iez1as sáhttit doarjut "eanas1" dan maid guolástanallagohcci lei cealkán ja evttohan, ja cuon1ománu 1.b. 1911 ggl.cea. mearriduvvojedje Deanulága § 1 vuosttas lad1d1asa láhkavuod1ul Deanuc1ázádaga dárkilat njuolggadusat "guolástanvuoigatvuod1a vuogi ja eavttuid hárrái". Eavttuid lagat aiddostahttin leat guollevuoigaduvvon, lea cealkámus1a § 2:s, mii lea seammago bajábealde bájuhuvvon Deanu gilisearvvi evttohus. C1ájehuvvui ahte ii dát iige bolesmeas1tára evttohus lei ovdanbiddjon ámtamánnái cealkámus1s1ii, ja iige gieldda ja eará eiseválddiide Buolbmágis ja Kárás1jogas. Ámtamánni bivddiige miessemánu 2. b. 1911 girjjis oaz1z1ut geahc1c1at cealkámus1a ovdabargguid, ja golggotmánus sáddii son ás1s1ebáhpáriid ja evttohusa namuhuvvon gielddaide cealkámus1s1ii. Buolbmága gielddastivra mearridii ovttajienalac1c1at juovlamánu 16. b. c1oahkkimis ahte navddii "mearrádusaid c1ájehit leat anolaz1z1an, almmatge berres1ii mearrádusa § 2, c, sihkkojuvvot." Go mearrádus sáddejuvvui bolesmeas1tárii c1álii Buolbmága leansmánni juovlamánu 19. b. ahte son bealestis gávnnahii "sáhttit guorrasit gielddastivrra mearrádussii ollásit, liikká oainnán gielddastivrra mearkkas1eami § 2, c, dárbbas1meahttumin, go dán áigái ii mávsse dát maidege Buolbmága guovlui, go buot guolástanvuoigaduvvomat devdet eavttuid." Kárás1joga gielddastivra vihkkedalai ás1s1i juovlamánu 4. b. 1911 ja evttohii njuolggadusa mas guolástanvuoigaduvvon fertii leat fásta "ássi" ja doallat iez1as dahje láigohit eatnamiid, galgá váldot eret. Gielddastivra doarjjui ahte buohkain geat ledje náitalan ja eaiggádus1s1e eatnamiid galggai leat guolástanvuoigatvuohta, vaikko gulle "earáid bearatgoddái"." Od1d1ajagemánu 19. b. 1912 reivvestis ii daja Kárás1joga leansmánni dal "olus mihttet od1d1a njuolggadusaide", muhto oaivvildii ahte § 2, vuosttas c1uo. hábmen ii lean nu c1ielggas go sávahahtti ja sáhtii dárbbas1it "dárkilat c1ilgehusa". Son dasto vuostálasttii ahte buot náitalan olbmuin ja eanaeaiggádiin galggai leat guolástanvuoigatvuohta, go son oaivvildii dát livc1c1ii lean 1888-lága vuostá ja vel dagahit menddo olu guolásteaddjiid eanus. Eanebut baicce sáhtás1edje ássat seamma viesus "ja liikká leat guollevuoigaduvvomat, jus eai gullan seamma bearatgoddái ja guollebivddu eavttut mud1ui devdojit." Bolesmeas1ttir sáddii cealkámus1aid ámtamánnái od1d1ajagemánu 17. b. ja borgemánu 20. b. 1912. Son gávnnahii cealkámus1a mearrádusaid "heivvolaz1z1an", ja ii sáhttán "rávvet makkárge nuppástusa". Ámtamánni sáddii olles ás1s1i departementii c1akc1amánu 14. b. 1912. Ii son ge oaidnán " dárbbas1uvvot makkárge nuppástusa cealkámus1aid mearrádusaide." Ás1s1i ovddiduvvui dasto guolástanallagohccái gii lei ovttamielas departemeanttain ahte dál sáhtii dan "váldit dovddiidussii647", ja iige dárbbas1an "eanet" geahc1adit bukton mearkkas1emiid. 3.7.3.2.4 Leigo 1911-cealkámus1a § 2:s Deanulága láhkavuod1d1u? Man1it áiggis lea 1911-cealkámus1 moitojuvvon mán1gii. Steinar Pedersen vihkkedallá ja mearkkas1a ás1s1emeannudeami 1989 dutkosis. (Geahc1a Steinar Pedersen: «Mĺten og betingelsene for utřvelse av fiskeretten i Tanavassdraget. Den kongelige resolusjonen av 1.4.1911. Nćrings- eller minoritetspolitikkn1» s.19-22.) Son moaitá dan mii dáhpáhuvai, ja jearrá ee. sáhttetgo leat c1earddalas1 cuohkit mat ledje ás1s1emeannudeami duogábealde. Dasto lea c1uoc1c1uhuvvon ahte eahpiduvvo vuoigatvuod1avuod1d1odago 1888-láhka lobi mearridit dárkilat njuolggadusaid "Guolástanvuoigatvuod1a Eavttuid" vuoigatvuod1alac1c1aid muddema cealkámus1a § 2:s. Třnnesen c1uoc1c1uha (s. 244) ahte mearrádus mearkkas1ii "issoras vuolideami guolástanvuoigaduvvomiid logus", ja ahte gárz1z1ideamis "illá" lei 1888 lága vuoigatvuod1avuod1d1u. Son datte ii dárkilat geahc1at vuoigatvuod1avuod1d1ováttisvuod1a. Dan dahká baicce Falch (s. 57-59), gii konkludere ahte "ferte leat viehka c1ielggas ahte mearrádusas ainjuo go bod1ii ii lean doarvái vuoigatvuod1avuod1d1u", geahc1a vulobealde. Dát gaz1aldat bod1ii Deanu ja Várjjat gielddarievtti ovdii go Orohat nr. 9 Kárás1joga Johttisámiid Servviin veahkkeásahussan648 guovvamánu 24. b. 1983 c1uoc1c1aldahtii ás1s1i stáhta vuostá go c1uoc1c1uhedje sis lea vuoigatvuohta fierbmebivdui Deanuc1ázádagas sorjjasmeahttun 1911-cealkámus1a. Ás1s1ec1uoc1c1uheaddjit oaivvildedje cealkámus1a leat lágaheapmin649 go dat rihkui Stuorradikki 1888 eavttuid, ja c1ujuhedje ahte jus oaivil lei bidjat guolástanvuoigatvuod1a eanadollui, livc1c1e njuolggadusaid giehtagus1s1an issorasat geahpidan guolástanvuoigaduvvomiid logu. Gielddarievtti duopmu celkui njukc1amánu 19. b. 1984 ja lea váldon RG 1985 s. 911:s. Cealkámus1a lágalas1vuod1a650 vihkkedallamis, erenoamáz1it dan § 2, (RG 1985 s. 924-926) c1ájeha riekti dán duogás1 lei go Deatnu háliidii oaz1z1ut c1ielgasat njuolggadusaid. Deanu gilisearvvi ovddabealde geardduhuvvon oaivilat ovddiduvvojit, mas c1ujuhuvvo go lea geahc1c1aluvvon garvit 1888-lága eanadoallogáibádusa, ja lea dáhttu dárkilat njuolggadusaide "eanadoalu ja ássansajiid lágás1vuod1as" caggan dihte dálá ovdáneami ja stuorra rád1d1ejeaddji "veahkaválddi ja ies1rád1álas1vuod1a". Riekti dulko dán dáhttun suodjalit vuod1d1uduvvon dili ja ahte ii háliiduvvo makkárge gárz1z1ideapmi dalá guolástanvuoigaduvvomiid dilis, ja dadjá dasto: "Eai oru leat makkárge ákkat c1uoc1c1uhit ahte guolástanvuoigaduvvomiid dilli veahás1ge gárz1z1iduvvo. Váldos1iehtadallamiin ii c1ájehuvvon oktage ovdamearka ahte sii geat ledje guollevuoigaduvvon 1888-lága mielde "hilgojuvvo" 1911 cealkámus1a mielde." Riekti c1ájehá ahte guolástanvuoigaduvvomiid lohku lea baicce lassánan dássidit, oktiibuot 181 rájes olles c1ázádagas 1885:s gitta 398:i 1927:s. Bolesmeas1tára lasáhus Buolbmága gielddastivrra cealkámus1s1ii sihkkut § 2 c biddjui ovdan, mas son vuosttalda dán ja dadjá dán dáidit "leat okta cealkámus1a vuod1d1omearrádusain go dat geahc1c1ala dahkat luossabivddu eanadoalliide lassiealáhussan". Dasto daddjo : "Rievtti áddejupmige lea ahte cealkámus1 lei heivehuvvon dalá eanadollui. Cealkámus1 ii gáibit dus1s1e eanadoalu, iige makkárge eavttu ahte galgá vuovdit buktagiid, nugo muhtun bealit ja vihtanat orrut leat jáhkkán. Cealkámus1 gáibida vel ahte namuhuvvon s1addu olahuvvo muhtun jagiin, mii ii mearkkas1 juohke jagi. Ovddiduvvon ávdnasat váldos1iehtadallamis leagi dalá eanadollui, c1ájehit ahte gaskamearis ledje sullii guokte gusa juohke vealgáduvvan doalu nammii. Died1uide maidda Helland c1ujuha (geahc1a Finnmarkens Amt II (1906)) doaluid logu hárrái, c1ájehit ahte dat bures dávistit doaluid logu ja guolástanvuoigaduvvomiid logu. Dát fas c1ájeha cealkámus1a leat heivehuvvon dalás1 eanadollui. Ovddiduvvon ávdnasat eai atte dalle makkárge ákka c1uoc1c1uhit - nugo ás1s1ec1uoc1c1uheaddjit dahket - ahte njuolggadusaid riekta giehtagus1s1an livc1c1ii garrasit geahpedan guolástanvuoigaduvvomiid logu." Riekti c1ájeha ahte cealkámus1a § 2 álggahus lea seammago 1888-lága § 1, ja ahte dan dárkilat eavttuid bidjan beassat leat guollevuoigaduvvon lea lávga guolástanvuoigatvuod1a eavttuid maid láhka cealká. A ja b c1uo. eavttut ássamis guokte km johkagáttis eret ja ahte eatnamiidda lea huksejuvvon ássamii, c1ujuha ruovttoluotta lága "fásta ássi" dovddaldahkii, go dihto buvttadus gáibádus c c1uo. c1atnasa "doalli" dovddaldahkii. Nugo riekti oaidná, lea nuppiin sániiguin cealkámus1a § 2, a - c c1uo., sáhka lága § 1 eavttu aiddostahttimis, ja dalle konkludere ahte cealkámus1 árbevirolas1 láhkadulkomis "ferte daddjot gullat siskkobeallai rámma mii lea lágas biddjon. Vuoigatvuod1avuod1d1ogaz1aldat orru danin leat ortnegis." Nu ás1s1ehuvvui stáhta orohaga guolástanvuoigatvuod1a gáibádusas. Mud1ui sáhttá namuhit rievtti máinnas1it Třnnesen:a vuoigatvuod1avuod1d1ogaz1aldaga spiekasteaddji áddejumi, muhto gávnnaha su oaivila "vánit leat riekta." Duopmoeavttut651 c1ájehit gielddarievtti oaivila mielde ahte 1911-cealkámus1a ulbmil lei aiddostahttit 1888-lága eavttuid ja nu bissehit vuoigatvuod1alac1c1aid viidánit ja láivudit earáidego eanadoalliide, go ássit ja od1d1a ealáhusat leat lassánan. Gielddariekti dulkui gusto sihke cealkámus1a ja lága nu ahte háliidedje bisuhit vuod1d1uduvvon riektedilálas1vuod1a, ja nu garvit sáhttit od1d1a lágan vuoigatvuod1aid ja vuoigatvuod1alac1c1aid ásahit. Falch (s. 57-59) vihkkedallá 1888-lága § 1 áddejumi ahte "Guolástanvuoigatvuod1a Lági ja Eavttuid Dárkilat Mearrádusaid mearrida gonagas dahje geasa son dan fápmuda", ja c1ujuha ahte gaz1aldat lea mii siskkilduvvo "Eavttuid" báhkkodeamis. Ná oaidná Falch ahte teaksta lea eahpec1ielggas das, leago dus1s1e "vuoigatvuod1a doaimmaheapmi maid gonagas mearrida, vai leatgo vuoigatvuod1a eavttutge siskkilduvvon." Son baicce oaivvilda ovdabargguid leat "oalle c1ielgasat vuosttas molssaeavttu oiddus", ja c1ájehii ahte departemeanta Oth.prp. No. 2 1888 s. 7-8 navddii ahte dus1s1e "Vuoigatvuod1a Eavttut Bivdit Eanus berrejit biddjot Láhkii", ja sáhttá dodjit "Gonagassii mearridit dárkilat Njuolggadusaid" guolástanvuoigatvuod1as. Son namuha dasto ahte Ealáhuslávdegoddi No. 1 Stuorradikkis guorrasii dása, vaikko sáhtii geavvat nu ahte "sáhtii veahás1 Eahpidit Gaskavuod1as gaskal inta Rievtti ja Vuoigatvuod1a Eavttu." (Árvalus O. No 3 1888 s. 13). Ahte Deanu ja Várjjat gielddariekti RG 1985 s. 911 c1ovddii gaz1aldaga nuppegez1iid oaivvildii Falch ferte boahtit ovdabargguid boasttoáddejumis. Son dasto dadjá: "Riekti oaivvilda oaivilat mat leat geardduhuvvon bajábealde guolástanallagohcci váidudii man1n1il departemeantta ja rád1d1ehusa doarjagiin. Muhto váidudeapmi masa riekti c1ujuha, guoskkai eará gaz1aldahkii; namalassii makkár daid njuolggadusain fáldi lei evttohan galgat c1uoz1z1ut lágas, ja makkárat galge c1ujuhuvvot láhkaásahusaide. (Buo. duomu s. 924 ja c1ujuhusa Árvalussii O. nr. 3 1888 s. 13.)" Man1n1ilgo lea c1ujuhan ahte Třnnesen oaivvilda cealkámus1as illá leat lága láhkavuod1d1u, konkludere Falch ahte "ferte leat viehka c1ielggas ahte mearrádusas ainjuo go bod1ii ii lean doarvái láhkavuod1d1u". Son c1ujuha ee. ahte Stuorradiggelávdegoddi beros1tii sakka das ahte ii ovttasge galgan váldot guolástanvuoigatvuohta Deanulága olis, ja joatká: "Go lea oalle mád1oheapme galgat addit earáide dan lobi. Áibbas eará lea addit earáide lobi muddet eará beliid guollebivddus go mainna Stuorradiggi ies1 lei fidnos1an. Fertejit dalle nappo "eavttut" dulkojuvvot ráddjejuvvon/aiddostahttojuvvon gustot njuolggadusaide mat mearridit ee. c1ujuheami gáibádusa, ja eaige olmmos1las1 mearrádusaid, vaikko go lea vuoigatvuohta álo gártá leat eaktun sáhttit dan doaimmahit." Steinar Pedersen lea maiddái moaitán gielddarievtti mearrádusa cealkámus1a láhkamied1isvuod1a652 ektui. Bajábeal namuhuvvon 1989 dutkosis c1ujuha son ee. (s. 27-28) ahte alla dásis Eanadoallodepartemeanttas, cealkámus1a ovdabargguin eahpiduvvui dán hárrái. Son eahpidage ahte cealkámus1 ii gárz1z1idan vuoigatvuod1alac1c1aid, ja c1ujuha dás ahte ainjuo ovtta háve váldui vuoigatvuod1alac1c1as su vuoigatvuohta. Su guolástanvuoigatvuod1a, mii lei 1906 rájes, válddii bolesmeas1ttir ruovttoluotta 1919:s cealkámus1a vuoigatvuod1avuod1uin. Fylkkamánni mearridii datte ahte ii sáhttán ruovttoluotta váldit vuoigatvuod1a. Vuod1ustusa dehálas1 oassi lei ahte cealkámus1s1ii ii galgan addot máhcciváikkuheaddji653 fápmu. Riektejoavku mihtte bealestis ahte ii leat vissis gielddarievtti leat ádden ovdabargguid boastut, nugo Falch navdá. Soaitá adnon sánit ja doahpagat leat earáláhkai dulkojuvvon ja deattuhuvvon. Sáhtte ainjuo sihke duomu ja ealáhuslávdegotti ovdanbuktima hábmemat s. 13 Árvalus O. No. 3 (1888) leat c1ielgasat. Oaiviliid maid guolástanallagohcci Ealáhuslávdegotti mielde galgá leat "váidudan", leat bájuhuvvon Oth.prp. No 2 1888 s. 4. Od1d1ajagemánu 19. b. 1886 girjjis dadjá iez1as leat ovttamielas fálddiin ahte lea dáhttu Deanu guollebivddu njuolggadusaide, muhto son lea "millosamos jáhkkit" ahte dákkár njuolggadusaid ii sáhte láhkavuod1d1udit 1871-lága § 1 mielde. Go c1uoz1z1u "Guollebivddu Njuolggadusat", oaivvilda son ovdabargguid vuod1uin ahte láhkaaddi ii leat jurddas1an gaz1aldagas guollebivddu "Vuoigatvuod1as" njuolga, "muhto dus1s1e Lági birra, mo Guollebivdu doaimmahuvvo." Guolástanallagohcci oaivila mielde lei buoret láhkavuod1d1udit hálddahuslas1 addon njuolggadusaid, "mihtilmas Dilálas1vuod1as, mas Eiseválddit ovddes1 Áiggi virolas1 Rievtti mielde leat leamas1 Finnmárkku stuorra C1ázádagaid Guollebivddu duohken, Dilálas1vuohta mii earret eará lea oz1z1on iez1as Báhkkodeami Eiseválddi c1aboc1ielga Válddis C1ujuhit Guollebáikkiid". Son datte ii rávven dánge iez1as loahpalas1 oaivilin. "Min dálá Riektevuod1d1onjuolggadusa c1ielgasat erohusa gaskal hálddahuslas1 ja Láhkaaddieiseválddi" vuod1ul, gávnnahii son ahte "fálddi evttohuvvon Njuolggadusaid sáhtii dus1s1e dahkkot láhkaaddimiin." C1ujuhettiin Alimusrievtti Álttá-joga dupmui Rt. 1880 s. 337, oaivvildii son datte ahte dás sáhtii válljet gaskal addit lága mii sisdoalai buot evttohuvvon njuolggadusaid, ja "Lága, mii almmuha Hálddahussii Válddi addit Mearrádusaid mat leat suokkardallon". Man1n1ilgo ámtaovdagoddi ja ámtamánni ledje cealkán ás1s1ái, c1álii allagohcci miessemánu 3. b. 1887 ahte son "navddii" leat "riektasamos" ahte váldonjuolggadus geas lei guollebivdovuoigatvuohta mearriduvvui lágas, ja ahte hálddahus oac1c1ui fápmudusa muddet "Vuoigatvuod1a Lági ja Eavttuid." Riektejoavku lea mud1ui ovttamielas gielddarivttiin ahte 1888-lága ulbmil lei nannet vuoigatvuod1aid nu go dat dalle ledje, ja ahte 1911-cealkámus1a ulbmil ii lean váldit ovttasge guolástanvuoigatvuod1a, muhto head1us1tit riektelac1c1aid viiddideami olggobeallái joavkku maid jurddas1ii 1888:s. Dát joavku datte lassánii dássidit, nugo gielddarievttis c1ujuhuvvui. Mii eat almmatge gávnnat ártta, earret c1uoc1c1uheamen leat sierramielalas1vuohta gaz1aldagas, oaivvildit maidege das, leigo 1911:s doarvái láhkavuod1d1u cealkámus1a § 2:i. Dát ii gula almmatge nu c1ielgasit olggobeallai 1888-lága dohkálas1 dulkoma ahte lea árta vuosttaldit dan badjel 80 jagi guhkes geavada mii dávista cealkámus1a njuolggadusaide. Dát de mearkkas1a ahte, maid dal oaivvildes1 álgovuolggalas1 vuoigatvuod1avuod1d1ogaz1aldagas, dál vánit eahpiduvvo ahte cealkámus1a njuolggadusat fertejit bidjot gustojeaddji rievtti vuod1d1un. Dása lea ovttaoaivilvuohta, singe gaskkas geat leat jearran cealkámus1a vuoigatvuod1avuod1us, geahc1a Třnnesen s. 244, Falch s. 61 ja Pedersen (1989) s. 26, ja RG 1985 s. 911 s. 927-930. Danin galggas1ii leat viehka c1ielggas ahte guollebivdovuoigatvuohta Deanuc1ázádagas gullá sidjiide geat devdet 1911-cealkámus1a § 2 gáibádusa, buo. 1888-lága § 1. Dát máinnas1uvvojit c1uovvovac1c1at "luossareiveeaiggádin", go cealkámus1a § 11 mielde lea eaktun guolástanvuoigatvuhtii ahte lea oz1z1on bolesmeas1táris c1állon nu gohc1oduvvon "luossareivve". Cealkámus1a njuolggadusaid lágalas1vuod1a gaz1aldat guoskkahuvvo mud1ui Hĺlogalándda Lágamánnerievtti miessemánu 7. b. 1992 duomusge (Guoddalanás1s1i nr. 53/1992). Dás lei vuohc1c1an gaz1aldat leigo stáhtas vuoigatvuohta c1állit oaggunbivdogoartta Deanuc1ázádahkii, buo. 3.7.3.2.5. oasi, ja nuppádassii ledjego luossareiveeaiggádat c1adnon cealkámus1a § 9:i mii gieldá sin vuovdit bivdogoartta c1ázádahkii. Leigo lihttoláigohangielddus láhkavuod1d1uduvvon vihkkedallo s. 20-21 Lágamánnerievtti duomus ja vástiduvvo dan mied1iheamiin. Deattuhuvvui mealgat ahte gielddus lei geavahuvvon "moanaid jagiid eahpádusaid haga". 3.7.3.2.5 Oaggunvuoigatvuohta Deanus Mii lea celkon bajábealde gusto fierbmebivdovuoigatvuhtii Deanuc1ázádagas, ja man1imus1jagiid lea oaggunvuoigatvuohta Deanus leamas1 sakka digas1tallon. Jerro ee. leago eatnoleahkeássiin iehc1anas oaggunvuoigatvuohta, soaitá symbolalas1 divadiin, vai leago stáhtas lohpi lud1olac1c1at heaittihit dahje ráddjet ortnega giliássi oagguid govttolas1 jahkodatgoarttaiguin, maidda gullet vel sii geain ii leat guollebivdovuoigatvuohta 1911-cealkámus1a mielde. Dán vihkkedallama álgu lea 1775-cealkámus1a § 6, mas nappo daddjo ahte bivdu eanuin ain galgá gullat "Giliid dahje Dábalas1 Álbmoga" "dábálas1 Geavaheapmái". Man1n1il leat eanadoallit oz1z1on oktovuoigatvuod1a fierbmebivdui, ja jerroge velgo lea Deanuleagi ássiid oagguma sierravuoigatvuohta fámus. Bivdu roahkkebivdosiiguin leat jahkec1ud1iid árbevierut Norggas ja várrage guhkes árbevierut Deanuleagis. Dás leat datte oaggumii gáttis nu ahte muhtun sajiin gáibiduvvojit bivdosat mat eai leat nu boarrásat historjjálac1c1at. Nu oggojuvvuige unnán eanu vuolit oasis, ja badjelabbos, ee. vihtta km guhkes guoikkas, "Geav??is", ja Ohcejoga guvlui leat moanat buorit oaggunsajit. Datte lea árta jáhkkit ahte báikegoddi 1800-logus eanas1 bivde buod1uiguin ja firpmiiguin, dahje fatnasis, go váldoás1s1álac1c1at oggo ean1gals lustaoaggut, geat mud1ui 1820-jagiin ledje sii geat dákkár guollebivdduin álge Norggas. (Geahc1a Magnus Berg: «Det norske lakse- og innlandsfiskets historie» s.14, ja «Nord-Norske Lakseelver» s. 52 c1uo.Geahc1age Guolástanallagohcci A. Landmark «Beskrivelse over Tanaelvens vassdrag» (1880) ja «Beretning om Kongeriget Norges Řkonomiske Tilstand i Aarene 1851-1855.») Oaggun s1attai datte dábálas1 1800-logu man1imus1beales, ja eiseválddit gávnnahedje danin ártta muddet dán dárkilabbot. Nu mearriduvvojedje Deanuc1ázádaga guollebivdonjuolggadusat mat miessemánu 4. b. 1872 Plakáhtas 29. cuon1ománu 1871 olis bohte § 11:s ahte " vai Earát go Eanu Guolástanvuoigaduvvomat galge sáhttit Oaggut Luosaid ja Guvz1z1áid hásttuhuvvo Dasa Fálddi lohpi, maid dus1s1e sáhttá almmuhit Divada ovdanbuktimiin". Dasto leat muhtun cealkámus1at oagguma hárrái Deanulága ovdabargguin. Ámtamánni c1ujuha miessemánu 15. b. 1885 girjjis fálddi máinnas1eapmái dábálas1 bivdovugiin c1ázádagas, mas namuhuvvo ahte "Rastabuod1ut654" gildojuvvo 1872-plakáhtas, ja ahte man1it jagiid "Dan sadjái (lea) oz1z1on Bivdit Stákkuin ja Vuokkain". Evttohusastis "Guollebivddu Njuolggadusaide" orru fáldi eaktudeamen ahte dus1s1e sii geat evttohusa mielde galget leat guolástanvuoigaduvvomat galget sáhttit bivdit stákkuin ja vuokkain, geahc1a evttohusa §§ 3 ja 6, buo. § 1. Dasto dadjá fáldi § 3 mearkkas1eamis ahte "ii berre leat Lohpi Láigohit OaggunVuoigatvuod1a, go álkit sáhttá Boasttut adnot (gea. Miessemánu 4át b.1872 Plakáhta § 11)". Fáldi orru datte § 6:a mearkkas1eamis eaktudeamen ahte su oaggunvuoigatvuod1a láigoheami "Vierrásiidda" plakáhta mielde, galggai jotkkojuvvot nugo ovdal. Fáldi lei mud1ui "Govvádusas" departementii njukc1amánu 20. b. 1885 jearran sáhttágo bolesrievttálac1c1at ás1s1ec1uoc1c1aldahttit eahpevuoigaduvvon guollebivddu. Dás daddjo ahte 1872-plakáhtas eai leat makkárge njuolggadusat ahte lea gielddus earáide go guolástanvuoigaduvvomiidda bivdit jogas, "earret eahpenjuolga Oagguide". (Fálddi geardduhuvvon oaivilat leat bájuhuvvon Oth.prp. No 2 1888 s.3-4.) Fálddi evttohus sáddejuvvui guolástanallagohccái cealkámus1s1ii, gii vástádusas báhkkodii ná: (Geahc1a Oth.prp. No 2 s.8.) "Garvin dihte Boasttoáddejumi berres1ii várra vejolas1 Lágas váldit Mearrádusa, ahte seamma ii daga makkárge Nuppástusa Miessemánu 4át b. 1872 Plakáhtas § 11 guoskkahuvvon Fálddi Lobis mearre divada vuostá almmuheamen Vierrásiidda addit Lobi Oaggut C1ázádagas." Departemeanta (stáhtarád1d1i Arctander) c1ujuha 1872-plakáhta § 11:i ja dadjá dasto: (Geahc1a Oth.prp. No 2 s.8.) " Cuo?ománu 30.b. 1872 logaldallama Plakáhtas ovdandollui ahte dákko bokte Oagguma Lohpi atnui leat hálbi ja Vierrásiidda, geat gallededje Finnmárkku, vuostáiváldin. Mearrádus ii navdo leat vuostá Dáloniid Guollebivddu Vuoigatvuod1a mii lei c1uoc1c1uhuvvon, ahte Divat, mii máksojuvvo Oagguma Vuoigatvuod1a ovddas, eahpenjuolga Lági mielde boahtá Álbmogii buorrin, mii galgá adnot Eanu Gehc1c1ui. Eaktun lea ahte namahuvvon § 1872 plakáhtas jus ii guoskkahuvvo od1d1a Lágas, mii namalassii jurddas1a addit Njuolggadusaid Geat guollebivdovuoigaduvvomat Eatnlac1c1aid gaskkas, galggas1it sáhttit bivdit Eanus. Guolástanallagohcci mielde gávnnaha dán galgat c1ielgasit daddjot Lágas, muhto dárbbas1las1 váras1upmi dán oktavuod1as evttohuvvo § 1:i evttohuvvo dán § váldit earaláhkai go Allagohcci evttohus. " 3.7.3.2.2. oasis geardduhuvvon Stuorradikki Ealáhuslávdegotti cealkámus1 dan "moadde Jagi ovdalas1 guod1d1án Ámtamánnis", c1ujuha ahte su árvvos1tallama mielde eai deavdde dan áiggis guovllu muhtun oaggut "ássi eanadoalli" gáibádusa. Dáid beros1tumiide ii datte deattuhan olus. Man1n1ilgo dáid lassidied1uid lei nás1s1an, navddii nappo lávdegoddi evttohuvvon lága livc1c1et mearkkas1it guollebivdovuoigatvuod1a heivvolas1 ráddjema, seammásgo dat ii livc1c1ii mearkkas1it «Sajáiduvvon Riektedilálas1vuhtii» olus stuorát duohtademiid. (Geahc1a Árvalusa O. No 3 1888 s. 14.) 1888-lága ovdabarggut c1ájehit ahte sis geain eai soaitán oz1z1on fierbmebivdovuoigatvuod1a, iige galgan leat oaggunvuoigatvuohta. 1872-plakáhta § 11 vuod1ul, lea datte mearriduvvon lága § 1 nuppi lad1d1asis ahte fálddis lea vuoigatvuohta addit "earáide go Guollebivdovuoigaduvvomiidda" lobi oaggut luosaid ja guvz1z1áid. Gean dálle jurddas1ii ii leat celkon, muhto bajábealde geardduhuvvon cealkámus1 ahte gávnnahiii dán "hálbin Vierrásiidda, geat gallededje Finnmárkku", orru ahte lea oaivvildan vieris guollebivdiid, ee. ean1gals lustaoagguid. Mud1ui ferte navdit ahte buot dáloniin, ainjuo 1872:s lei guollebivdovuoigatvuohta. Mud1ui sáhttá namuhit ahte Arnold Rćstad gii mátkkos1tii Finnmárkkus 1907:s c1álii Olgoriikadepartementii ahte "Oaggun adno ... lud1olaz1z1an goappas1iid riikkaid borgáriidda miehtá joga". Oggojuvvui fatnasis ja lei "dego us1tin". Eanas1 oggo "bearras1a nuorat miellahtut, geain ii lean iez1aset guollebivdovuoigatvuohta". C1állosis daddjo dasto ahte "vieris (ean1gals) lustaoaggut" galget máksit láigodivada sihke dáz1a ja suoma bealde vaikko sis dus1s1e lea "guolástanbarta" nuppi bealde. Mii dal lei 1872-plakáhta § 11 njuolggadusa duogás1, buo. 1888-lága § 1 nuppi lad1d1asa, leat eatnoleahkeássit sáhttán oaggut c1ázádagas divatmávssoz1a ovddas. Mainna dál riidalit, lea ahte leago lága njuolggadus áidna vuoigatvuod1avuod1d1u oaggumii, vai leago eatnoleagi álbmogis ain sierravuoigatvuohta dán guollebivdui. Falch vihkkedallá gaz1aldaga (s. 52-56) ja doalaha eanas1 jáhkehattin ahte ássiin lea oaggunvuoigatvuohta sorjjasmeahttun lága. Son oaivvilda vel ain leat c1ilgekeahttá, leago vuoigatvuod1avuod1d1u gáibidit divada, muhto navdá dalá 50-jagás1 geavada "mielde sáhttit gáibidit symbolalas1 mávssu". Steinar Pedersen lea guovtti artihkkalis áviissas Finnmarken (c1akc1amánu 11. ja 12. b. 1987) govdadit vihkkedallan gaz1aldaga bajilc1állosis: "Har alle i Tanadalen rett til stangfiske?" 1888-lága ovdahistorjjá ja geavada c1ad1amannamis gitta dáláz1ii c1uoc1c1uha son ahte orru nu ahte "lea muhtunlágan oktasas1 guollebivdovuoigatvuohta Deanuleagi ássiin. Dát vuoigatvuohta lea heivehuvvon nu ahte ovtta joavkkus álggus lea fierbmebivdovuoigatvuohta, ja earás fas oaggunvuoigatvuohta." Pedersen:a artihkkala duogás1 lea ee. láhkaalbmá Johan Fr. Remmen cealkámus1 gii 1984:s lágastii ovddabeale máinnas1uvvon gielddariekteás1s1i Stáhta ovddas. Finnmarken:s suoidnemánu 5. b. 1986 c1uoc1c1uha son ahte govttolas1 oaggunlohpi Deanus lei hálddas1anrievttálas1 gaz1aldat masa stáhtas lei ollásit hearrávuohta. Oaivila c1uovui ja viiddidii fylkkamánni Deanuc1ázádaga fágabagadalli gii Finnmarken:s njukc1amánu 21. b. 1987 celkkii ahte "Guollebivdovuoigatvuohta gullá sidjiide geat duhtadit gáibádusaid oaz1z1ut luossareivve, eaige earát." Vuoiggaduvvomiid fierbmebivdiid (luossareiveeaiggátsearvvi) ovttastupmi lea seamma áddejumis, ja c1uoc1c1uha Finnmarken:s miessemánu 8. b. 1987 ahte stáhta guollebivddu hálddas1eamistis addá stuorra oasi guollebivdovuoigatvuod1as ja dán árvvus, almmá makkárge buhtadasain guolástanvuoigaduvvomiidda. Sihke Pedersen ja Falch vuod1d1udeaba iez1aska oaiviliid ahte 1872-plakáhta § 11 ja 1888-lága § 1 nuppi lad1as dus1s1e barge mátkkálac1c1aid beale, ja oaggunvuoigatvuohta eatnoleahkeássiide (earret eanadoalliide) ii guoskkahuvvon. Nugo Riektejoavku oaidná, gártá datte dán áddejupmi ainjuo leat veahá dan duohken mo ovdabargguid lohká, ja sáhttá danin jurddas1it ahte Pedersen:a ja Falch:a oaivilat eai leat ollásit gokc1i. Nugo ovdanboahtá ovddit válddahallama cealkámus1ain ee. oagguma hárrái 1888-lága ovdabargguin, lea dulkon geat leat "Guollebivdovuoigaduvvomat" lága ja 1872-plakáhta mielde, veahá eahpevissis. Earret eará dadjá "ovddes1 ámtamánni" Stuorradikki Ealáhuslávdegoddái, ahte "Stákkuin ja Vuokkain" leat oggon "Joavdelasttit" geain ii lean vuoigatvuohta dákkár bivdui. Ii sáhte eambo s1iitit ahte son vel gohc1odii earáidgo vieris bargiid "joavdelastin", ja ahte oagguma mearrádus dáinna vuolggasajiin galggaige gustot sidjiide geat eai lea eanadoallit. Mud1ui sáhttá namuhit fálddi Norgren c1akc1amánu 14. b. 1859 dovddusin dahkan, maid ámtmánni Holmboe "nannii655" njukc1amánu 20. b. 1867. Dás daddjo ahte "Guollebivdu Dolgevuokkain Stáhta Eatnamiin ii sáhte vuordit lobálaz1z1an jus ii bija Ohcama Deanu Fálddi Fáldái". Jus, nugo Steinar Pedersen, navdá ahte buot dálonat devde lága eanadoallogáibádusa ja danin leige oaggunvuoigatvuohta 1888:s (Oaivil lea geardduhuvvon 3.7.3.2.2. oasis ja viz1z1on Died1ut nr. 2 1986 s.145.), jerrui sáhttágo dát man1n1il bidjat vud1d1osa ahte Deanuleagi ássiin geat eai s1at deavdde eanaopmodaga gáibádusa, almmatge lea oaggunvuoigatvuohta ain fámus. Jus sierravuoigatvuohta lea fámus, mearkkas1a dat ee. ahte stáhta ii sáhte buhtadasa haga loahpahit dahje ráddjet govttolas1 jahkodatgoartaortnega giliássi oagguide geat eai deavdde fierbmebivdovuoigatvuod1a eavttuid 1911-cealkámus1a mielde. Riektejoavku ii lea datte gávnnahan sáhttit addit makkárge dárki konklus1uvnna dán gaz1aldahkii, navdimis ahte loahpalas1 vástádus várra dus1s1e sáhttá addot duopmostuolus go vuos árvvos1tallá guollebivdomuddema vuolggasaji ja mo guolásteaddjit ja hálddas1eapmi man1n1il leat dan doaimmahan. Eará riidogáz1aldat oaggumis Deanus lea stáhta lohpi c1állit oaggungoarttaid dákkár guollebivdui. Borgemánu 23. b. 1988 stevnnegis c1uoc1c1aldahtii Luossareiveeaiggátsearvi ás1s1i Stáhta vuostá Birasgáhttendepartemeantta bokte, c1ielggadan dihte man olu stáhtas 1888-lága § 1 nubbi lad1d1asa mielde lei vuoigatvuohta c1állit oaggungoarttaid earáide go guolástanvuoigaduvvomiidda. Luossareiveeaiggádat eai eahpidan656 stáhta lobis vuovdit oaggungoarttaid, muhto c1uoc1c1uhedje stáhtas ii lean váldi657 vuovdit goarttaid, ja nu addán vuoigaduvvomiid guollebivdovuoigatvuod1a oasi 1888-lága mielde sidjiide geat eai lean vuoigaduvvomat namuhuvvon lága mielde. Dát sirdin lei nannejuvvon ráfáiduhttin- ja muddendoaimmaid bokte. Luossareiveeaiggádiid c1uoc1c1uhus lei ahte dus1s1e sis lei guollebivdovuoigatvuohta Deanuc1ázádagas oktan oalgec1ázádagaiguin, dása gulli oaggun ja dán hálddas1eapmi, ja ahte stáhta lohpi c1állit oaggungoarttaid lei ráddjejuvvon dasa mii dárbbas1uvvui gokc1at guollebearráigeahc1c1u goluid. Stáhta lei danin luossareiveeaiggádiid oaivila mielde lobiheamit vuovdán olu hálbbes oaggungoarttaid eatnoleagi ássiide, ja sii gáibidedje buhtadasa dan manaheami ovddas. Deanu ja Várjjat gielddariekti dubmii ás1s1i juovlamánu 18. b. 1989, mii lágaid ja ovdabargguid c1ad1amannamis bijai vuod1d1un ahte 1888-láhka ii dus1s1e nannen dálá geavada, muhto juo ásahuvvon vuoigatvuod1aidge. Stáhta oaggungoarttaid vuovdima váldi vihkkedallan, vuolggahuvvui das ahte oaggun lei dovddus 1800-logu gaskamuttus, ja ahte árrat 1880-logus lei dábálamos bivdovuohki c1ázádagas earret guollebivddu oalgebuod1uiguin658. Riekti c1uoc1c1uhii ahte 1880-logu rájes ja gitta 1911:i, lei dus1s1e stáhta vuovdán oaggungoarttaid. Ii oktage priváhta olmmos1 lean láigohan oaggunvuoigatvuod1as. I 1911-cealkámus1a § 9:s mearriduvvui c1ielgasit gielddus dákkár láigoheapmái ja iige lean dovddus ahte man1n1il iskui láigohit vuostá dahje § 9 gildosa spiehkastagain. Riekti deattuhii mealgat geavada mii lei dulkodettiin 1888-lága § 1 nuppi lad1d1asa, ja ii gávdnan veaháge vud1d1osa julggas1tit § 9 lágaheapmin, buo. 3.7.3.2.4. oasi. Ásahuvvon ortnega fertii danin dohkkehit ja bisuhit. Iige gávnnahan vud1d1osa c1uoc1c1uhit stáhta leat boasttot atnán muddenválddis c1ázádagas goksit659 sin geat eai lean guolástanvuoigaduvvomat vuoigaduvvomiid sajis. Konklus1uvdna s1attai danin ahte stáhta fertii ás1s1ehuvvot luossareiveeaiggádiid gáibádusas. Ás1s1i eará nággogáz1aldat660 lei siskkildiigo luossareiveeaiggádiid vuoigatvuod1a buot guollenáliid c1ázádaga luossajohtti661 oasis, vai siskkildiigo vuoigatvuohta dus1s1e luosa ja guvz1z1á. Gielddariekti gávnnahii dás ahte guollebivdovuoigatvuohta siskkildii buot guollenáliid. Luossareiveeaiggádat guoddaledje duomu Hĺlogalándda lágamánneriektái mii 3.2.7.2.4. oasis namuhuvvon miessemánu 7. b. 1992 duomus, nannii gielddarievtti duomu. Eanas1 c1uoggát gielddarievtti vuod1ustusas dorjojuvvo. Lágamánnerievtti duopmu lea guoddaluvvon Alimusriektái, mii vurdo 1994 álggus mearriduvvot. 3.7.3.2.6 Erenoamáz1it doaresbuod1uid atnimis Deanus Deanulága § 1 vuosttas lad1d1asa mielde lea Gonagasas lohpi mearridit lagat njuolggadusaid "Láhki ... Guollebivdovuoigatvuod1a Doaimmaheami" hárrái. Dákkár njuolggadusat leat addon ies1gud1et vuogasvuod1ain, geahc1a ee. guovvamánu 24. b. 1989 (váldoc1ázádaga) ja cuon1ománu 6. b. 1990 (norgga oalgec1ázádagaga) láhkaásahusaid, mat dárkilabbot máinnas1uvvojit Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.10. kapihttalis. Riektejoavku lea datte gávnnahan ártta veahá dárkilat geahc1adit gildosa geavahit doarrásiid Deanuc1ázádagas. Gildosis giddet joga lea guhkes historjá Norggas ja lei juo Mavnnos Lagabřter Eanalágas kap. 48-4 addon njuolggadusat ahte ii oktage galgga giddet joga nu ahte guolli ii sáhte vuodjat "bajás juohke eatnooasi". (Taranger:a joralus (1915) s. 144.) 1964 luossa- ja sáivabivdolágas lea § 37:s vástideaddji oppalas1 njuolggadus, ja 1992-lága njuolggadus lea biddjon § 35:i. Go Deatnu lea rádjajohka lea norgga lágain dás veahá ráddjejuvvon viidodat, muhto guovvamánu 24. b. 1989 rád1d1edagat662ge gaskal Norgga ja Suoma Deanuc1ázádaga guollebivddus leat ee. njuolggadusat rabas eanuid hárrái. Dábálac1c1at lea dál gielddus atnit doarrásiid sihke váldoc1ázádagas ja oalgec1ázádagain. Doarrásat leat guhkit áiggis man1ás leamas1 adnon luossabivdui Deanuc1ázádagas, muhto nugo namuhuvvon 3.7.3.2.2. oasis, gildojuvvui miessemánu 4. b. 1872 plakáhtas c1ielgasit atnit doarrásiid Deanus. Seammás gildojuvvui goldit, mii mearkkas1ii golgadit goldagiin. Lei baicce várra ain lohpi bivdit guhkes golgadagain663 mas fierpmi golgadangaskka loahpageahc1en áinnas atnui nuohttin ("golgadat"). Gielddus ii datte bissehan dan dalás1 juo guhkitáiggi geavaheami nu gohc1oduvvon Beangirbuod1us, mii lea Ássebávttis, sullii 12 km Kárás1joga c1oahkkebáikkis eret Deanu oalgejogas Kárás1jogas. (Geahc1a Steinar Pederen: «Konflikten mellom Karasjokfolkets laksefiske og det offisielle lov og regelverk, ca 1879-1910» i Died1ut nr.1 1988 s.15, 47 ja 52-53.) Njukc1amánu 28. b. 1984 c1uoc1c1aldahtte 39 Kárás1joga guolástanvuoigaduvvoma, main oassi lei 1983:s gávnnahuvvon sivalaz1z1an leat rihkkon guollebivdonjuolggadusaid Deanuc1ázádagas geavaheamen buod1u, ás1s1i stáhta vuostá Birasgáhttendepartemeantta bokte c1uoc1c1uhusain ahte guollebivdu lei lobálás1. Stáhta ás1s1ehuvai Deanu ja Várjjat gielddarievtti njukc1amánu 2. b. 1985 duomus. Boad1us bisuhuvvui Hĺlogalándda lágamánnerievttis suoidnemánu 14. b. 1986 duomus. Lágamánnerievtti ovdii vuod1ustedje guollebivdit c1uoc1c1uhusa ahte guollebivdu Bean1girbuod1uin lei vuoigatvuohta mii 1775-cealkámus1as § 6:s suodjaluvvui. Dasto oaivvildedje ahte guollebivdu lei dohkkehuvvon hálddas1anrievttálas1 vieruiduvvan vuoigatvuod1a bokte, go guollebearráigeahc1c1u guhká jáhkii guollebivddu lobálaz1z1an ja danin dikte sin bivdit. Lágamánneriekti bijai vuod1d1un ahte cealkámus1a § 6 ulbmil lei suodjalit ásahuvvon guollebivdovuoigatvuod1aid Finnmárkkus. Dát datte ii sáhttán caggat eiseválddiid 1872:s gieldit atnit rastabuod1u c1ázádagas, go dás lei sáhka guollebivddu muddemis siskkobealde ássiid guollebivdovuoigatvuod1aid bissu vuogádaga. Riekti iige gávnnahan Bean1girbuod1u leat sierradilis eará buod1uid ektui mat gildojuvvo 1872-plakáhta bokte, ja mii maid lea guhkit áiggi leamas1 anus. Árvvos1tallamis leigo hálddas1anrievttálas1 vierru buod1u lobálas1vuod1a ovdun, c1ujuhii lágamánneriekti ahte eiseválddit geain lei váldi 1872:s ja eatnat gerddiid man1n1il ledje mearridan rastabuod1u gildosa dakkárac1c1ain mat ledje Bean1gir buohta. Gitta 1917:i orui johkabearráigeahc1c1u leat árvvos1tallan Bean1girbuod1u lobálas1vuod1a jagis jahkái, vaikko lei duod1as1tuvvon ahte bearrráigeahc1c1u man1n1il 1917, ainjuo belohahkii, lei bidjan vuod1d1un buod1u leat lobálaz1z1an. Vihkkedallamis makkár rievttálas1 mearkkas1upmi bearráigeahc1c1u geavat sáhtii leat, c1ujuhii riekti ee. Eckhoff: Rettskildelćre (2. dea. (1984) s. 207-208) mas c1ujuhusain muhtun duomuide, daddjo ahte galgá "hui olu" mearrádusa loahpahit, vaikko dat guhkit áiggi ii leat adnon vuoigatvuod1avuod1d1un ás1s1ec1uoc1c1aldahttimii dahje hálddahusmearrádussii664. C1ujuhuvvo dasto gielddariektái mii konkluderii ná: "Riekti atná c1ielggasin ahte go ii leat dahkan maidege buod1u ektui 1923-1980 áigodagas ii leat dagahan makkárge hálddas1anrievttálas1 vieru. Álggos galgá leat c1ielggas ahte ii sáhte c1atnat makkárge lobálas1vuod1aváikkuhusa665 ealjohisvuhtii666. Dasa lasihuvvo vel ahte ii leansmánnis iige bolesmeas1táris leat váldi rihkkut mied1is láhkamearrádusaid, ja iige s1atta makkárge vuoigatvuohta vaikko dát áddejit boasttot gustojeaddji vuoigatvuod1a. Nu gártá rievtti konklus1uvdna ahte Beangirbuod1d1u dálá hámis lea vuostá gustojeaddji luossalágaid ja ahte ás1s1ec1uoc1c1uheaddjiin ii leat makkárge riektevuod1us mii vuoigatvuod1avuod1d1uda ovtta daid jogain giddet rastá." Lágamánneriekti lei ovttamielas ahte johkabearráigeahc1c1u vuoigatvuohtac1ádjádus Bean1girbuod1u lobálas1vuod1as ii sáhttán leat "doarvái vuod1ustit hálddas1anrievttálas1 vieru". Guorrasuvvui mud1ui gielddarievtti vuod1ustussii ja c1ujuhuvvui ahte eiseválddit geain lei váldi ledje eatnat gerddiid dan mearridan, ja doalahan rastabuod1uid gildosa. Guolásteaddjit báhkkodedje mud1ui c1ilgehusain lágamánneriektái ahte eahpidedje ábuhiigo doalahit Bean1girbuod1u gildosa, go sii eai oaivvildan dán caggat guliid "lud1olas1 jod1u". Dasto oaivvildedje sii leat kultuvrralas1 mearkkas1umis sáhttit joatkit guhkesáigásas1 buod1d1oatnima. Dáid ákkaide dajai lágamánneriekti: "Dát lea dilálas1vuohta mas sáhttá leat mearkkas1upmi Deanuc1ázádaga guollehivvodaga hálddas1eapmái, ja maid ferte árvvos1tallat sierralobi ohcamis luvvejuvvot gustojeaddji njuolggadusain. Dilálas1vuohta maid duopmostuolus ii leat c1ehppodat mearridit." Mud1ui sáhttá Bean1gir-ás1s1i oktavuod1as namuhit ahte Alimusriekti Guovdageainnu gid1d1aloddema ás1s1is Rt. 1988 s. 377 guorahallá váttisvuod1a go báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuohta ja riekteáddejumi láhkanjuolggadusat leat vuostálaga, ja mávssolas1vuod1as ahte muhtun áigodagas lei addon lohpi gid1d1aloddemii (1950, 1951 ja 1952 jagiin, muhto man1it ohcamat ledje njuolgguslac1c1at hilgojuvvon). Duopmu máinnas1uvvo dárkilat 3.8.4. oasis vejolas1 vieruiduvvan riektehámáiduvvamiid birra c1adnon bivdui Finnmárkkus. 3.7.3.3 Lagat guollebivdovuoigatvuod1as Álttác1áz1ádagas 1775-cealkámus1a § 6 sánit orrut nugo namuhuvvon, c1ájeheamen ahte gilivuoigatvuohtage guollebivdui Álttájogas álgovuorus gulai buohkaide. Álgovuolggalas1 vuoigatvuod1alac1c1at leat datte vieru ja riektegeavada bokte belohahkii mealgat nohkan, ja dál gullá vuoigatvuohta Alta Laksefiskeri Interessentskap, ALI:i (Álttá Luossaguolástusa Beros1tusgoddái). Geassemánu 24. b. rádjai lea guollebivdovuoigatvuohta almmatge gieldda ássiid buohkaidvuoigatvuohta. Dát boahtá das go ovddes1 oktasas1bivdin mii lea beros1tusgotti vuoigatvuod1a vuod1us dus1s1e dahkkui man1n1il Mihcamáraid. Ovdal dán lei ja lea guollebivdu lud1olas1. Eavttut beassat beros1tusgotti miellahttun, ja nu sáhttit oassálastit erenoamás1 vuoigatvuod1ain, lea mearriduvvon ALI njuolggadusaid § 1:s. Dát c1uodjá ná: "Eatnamiid eaiggádat gaskal Fállejoga667 (gitta Borsejohki668) nuppi bealde - earret Buollánávz1z1i669- ja Jiepmaluovtta670 nuppi bealde guovllus, geat ásset guovllus, dahje geavahit eatnamiid namuhuvvon guovllus ja geat ásset opmodagas, sáhttet gáibidit iez1aset miellahttun jus: a) lea 18 jagi boaris b) opmodagas s1addaduvvo unnimusat 2500 kg suoidni, dahje 10000 kg silosuoidni. Dán ferte dasa válljejuvvon lávdegoddi mas leat 2 miellahtu duod1as1tit man1n1il go leat bearráigeahc1c1an opmodaga man1imus1lájuin ja man1imus1golggotmánu 1. b. c) máksá reaidda 300, - ru loaidanruhtan." Váikko guollebivdu oalgec1ázádagas Eaibujogas671 ii siskkilduvvo erenoamás1 njuolggadusaide, sáhttet Eaibuleagi eanadoallit njuolggadusaid mielde gáibidit miellahttovuod1a. Dan c1ielga cealkámus1a mii c1uoldá Buollánávz1z1i galgá mud1ui dulkot vuostálastin vai Jiepmaluokta lea siskkilduvvon erenoamás1 njuolggadusaide. Jus eaiggádus1s1á dahje geavaha dán guovllus eatnamiid, namalassii gaskal Fállejoga ja Jiepmaluovtta, lea nappo álgovuorus miellahttovuoigaduvvon beros1tusgottis. Geavahemiin oaivvilduvvo dán oktavuod1as láigohan- dahje láigolihttogaskavuohta. Sáhttá mud1ui leat árta c1ujuhit ahte gáibiduvvo geavaheaddjit fertejit ássat dán opmodagas, muhto eaiggádiidda lea doarvái geavahit opmodaga ja ássat guovllus. Falchge (s. 66 ) fuomás1uhttá dan, ja oaivvilda erohusa leat veahá vuod1oheapmin672. Eaiggádii dahje geavaheaddjái alcces dovddahuvvo miellahttovuoigatvuohta, ja gáibiduvvo ahte eaiggádat fertejit duod1as1tit vuoigatvuod1adeaset diggelogahallon eanagirjji bokte ja geavaheaddjit diggelogahallon s1iehtadusain. Jus opmodagas leat mán1ga eaiggáda, sáhttá dus1s1e okta sis beassat miellahttun. Head1us1tan dihte dán njuolggadusa garvimiid673, sáhttá beros1tusgotti stivrra biehttalit beassama jus opmodat leat juogaduvvon, ja dat gávnnaha ahte juogadeami áigga "sakka" lea juksat eanet osiid674, buo. njuolggadusaid § 2. Jus sihke láigolas1 ja eaiggát deavdiba eavttuid, manná láigolas1 ovddabealde buo. § 4. Lea c1ielggas ahte beros1tusgotti hálddas1anváldi lea stuoris, ee. galgá navdot ahte sáhttá lihccut675 miellahtuid geat boasttot atnet vuoigatvuod1aid, ja ahte lea dihto vuoigatvuohtage muhttit njuolggadusaid. Třnnesen c1uoc1c1uha datte (s. 251) leat "hui eahpidahttin" jus sáhttá muhttit eavttuid guhtii galgá leat vuoigatvuohta leat beros1teaddjin, ja dáinna lágiin doalahit sin olggobealde geat mud1ui livc1c1e deavdán miellahttovuohtaeavttuid. Dát c1uvvot ovddes1 vieruiduvvan vuoigatvuod1as, ja sáhttá danin áddet gullat olggobeallai beros1tusgotti muhttit rád1d1ejumi. (Geahc1a Falch mearridanválddi vihkkedallama s. 72 c1uo.) Eanadoallobuvttadeami gáibádus dulkojuvvo hui c1avgadit. Ii dohkkehuvvo eará s1addu go suoidni ja silosuoidni, ja vaikko njuolggadusain eai leat makkárge njuolga njuolggadusat buvttadanhivvodagas, ferte njuolggadusaid § 3 mielde dohkkehit guod1d1it beros1tusgotti jus ovddit jagi buvttadeapmi ii deavdán gáibádusaid. Jus buvttadanváili boahtá nealgejagis, buollimis, buoz1almasvuod1as dahje sullasac1c1as, navdá datte Falch (s. 67) ahte mearrádusa ii dárbbas1 deavdit. Njuolggadusaid gáibádus eanadoallobuvttadeamis nannejuvvui goalmmát Álttáduomus (Rt. 1944 s. 239), mas rievtti mielas lei nu ahte eanadoallogáibádus ii lean aitosac1c1at od1as go 1880:s biddjojedje njuolggadusaide. Sihke Třnnesen (s. 252) ja Falch (s. 51 nota 45) oaivvildeaba duomu bohtosa leat riekta, ja ferte ainjuo sáhttit c1uoc1c1uhit dálá gáibádusa, badjel c1uohte jagi man1n1il, leat gustojeaddji vuoigatvuohtan. Lassi vihkkedallama eavttuin beassat ALI miellahttun, sáhttá c1ujuhit Falch:a ovdanbuktimii (s. 66-68). 3.7.3.4 Lagat guollebivdovuoigatvuod1as Njávdánc1ázádagas Třnnesen c1állá (s. 254) Njávdánjoga luossabivdu álgovuolggalac1c1at leat nuortalas1 oktasas1bivdun, mii atnui sierra vuoigatvuohtan sidjiide geat doppe ásse. Guovlu lei gitta 1826 rádjai ruos1s1a duopmoválddi vuollásas1 ja doppe ásse dus1s1e nuortalac1c1at. Moadde jagi man1n1il 1826 álge datte earátge, eanemus kveanat, ássagoahtit Njávdánleahkái. Dát dagahii ahte hui jod1ánit nággegohte vuoigatvuod1as guollebivdooassálastimis, ja dalle erenoamáz1it Geav??i guollebivddus. Riidu mearriduvvui borgemánu 26. b. 1848 vuolitriekteduomus676. Riekti bijai vuod1d1un ahte Njávdánjoga ferte atnit eatnun 1775-cealkámus1a § 6 mielde, ja go gili ássit searvevuod1as ledje bivdán Geav??is, ferte cealkámus1a mielde dát dilli joatkkas1uvvot. Duomu bokte oz1z1o danin sisafárren kveanatge vuoigatvuod1a oassálastit guollebivddus ja deattuhuvvui garrasit ahte lea guollebivdovuoigatvuohta go ássá leagis, les1 dal álgovuolggalas1 vuoigaduvvomiid dahje man1n1il sisafárrejeaddjiid man1isboahttit. Geassemánu 26. b. 1930 gielddariekteduomus mearriduvvui mud1ui viimmat ahte leagi eanaeaiggádiin ii leat dat vuoigatvuohta maid luossaláhka bidjá eaiggádiidda geain leat eatnamat eatnogáttis, seammásgo ii stáhtasge leat makkárge vuoigatvuohta, earret vuoigatvuod1a seammago leagi eará eanaeaiggádiin. (Dáid duomuin lea Třnnesen lagat máinnas1an s. 255 ja Falch s.22-23.) Guollebivddu gilivuoigatvuod1a Njávdánjogas ávkkástallá dál Neiden Fiskefellesskap (Njávdán Guolástansearvevuohta). Dasto lea c1ielggas ahte searvevuod1as lea guollebivdovuoigatvuohta Geav??is ja dan vulobealde. Nugo namuhuvvon 3.7.3.1. c1uo. ii baicce eahpiduvvo riektedilálas1vuod1aid hárrái bajábealde gorz1z1i. Searvevuhtii dovddahuvvui, maná muhtun priváhta eanaeaiggádiid ektui Hĺlogalándda Lágamánnerievtti suoidnemánu 20. b. 1965 duomus, guollebivdovuoigatvuohta maiddái bajábealde gorz1z1i. Nugo Třnnesen (s. 256-257) ja Falch (s. 24 ja 31-32) c1ujuheaba, sáhttá datte guollebivdovuoigatvuohta bajábealde gorz1z1i ain leat veahá eahpidahtti, ja erenoamáz1it stáhta ektui eanaeaiggádin. Falch navdá almmatge ahte searvevuod1a vuoigatvuohta guollebivdui olles c1ázádagas "dohkkehuvvo oalle muddui". Gaz1aldaga lea mud1ui Luossaláhkalávdegoddige namuhan (Tilrĺding 1956), mii (s. 16) c1ujuha ahte "dássáz1ii (lea) leamas1 hui unnán luossabivdu bajábealde gorz1z1i", muhto ii loahpalac1c1at daga maidege. Earret dán eahpesihkkarvuod1a gullá dál searvevuhtii buot Njávdáma guollebivdu, sihke anadroma luossaguliid ja eará náliid. Miellahttovuod1a eavttut Njávdán Guolástansearvevuhtii ja nu maid oassin Guollebivdovuoigatvuod1as ovdanboahtá searvevuod1a njuolggadusain ja sulastahttet daid mat gustojit Detnui ja Áltái. Eanadoalu gáibádus ii leat datte nu garas, ee. dohkkehuvvo muhtun muddui maiddái eará doaibma. Eavttuid c1uovvovas1 c1ad1amannan vuod1d1uduvvo Falch ovdanbuktimii s. 68-69. Njuolggadusaid § 1 mielde, buo. § 5-1 a bustáva, fertejit opmodat ja ássansadji leat "Njávdánleagis", gaskal Gead1genjárgga677 ja Mihkkalnjárgga678 johkanjálmmi ja Suoma rájá. Govdodat ii leat erenoamáz1it ráddjejuvvon, nu ahte dát soaitá fertet mearriduvvot konkrehta árvvos1tallama mielde ja erenoamáz1it topografalac1c1at. § 5-1 b bustávas lea mud1ui bienalac1c1atge aiddostahtton mii gullá "fásta ássan" gáibádussii. Njuolggadusaid § 5-1 b bustáva vuosttas lad1d1asa mielde, ferte "eaiggádus1s1at dahje geavahit unnimus 5 mihttu matrikuleren opmodaga. Geavaheaddji ferte ládjudit eatnamis jahkásac1c1at dahje duod1as1tit atnima earaláhkai." Dás lea árta mearkkas1it ahte teavstta mielde, ja guolástansearvevuod1a geavada mieldege, dus1s1e leat geavaheaddjit ja eaige eaiggádat geat galget ávkkástallat opmodaga. Falch datte eahpida doalahitgo duopmostuolut dákkár erohusmeannudeami, go eaiggádus1s1anvuoigatvuohta dán oktavuod1as dus1s1e lea "namma." Ládjogáibádus c1ujuha mearre eanadollui, muhto Deanu ja Njávddáma ektui ferte álgovuorus buot s1addu dohkkehuvvot. "Earaláhkai" báhkkodeapmi lea baicce eahpec1ielgasat. Boaldenmuorrac1uohppan ja várra dihto turismmavuogitge dohkkehuvvojit, muhto ii guohtun. Falch jearrá datte iigo eaktu leat ahte ávkkástallan gullá eatnamiidda, nu ahte omd. guohtun ja sáddoviec1c1ahat679ge gullet dasa. Dát lea datte veahás1 eahpesihkar. § 5-1 b bustáva nuppi lad1d1asa mielde daddjo, ahte seamma matrihkkalnummar dus1s1e sáhttá leat okta miellahttovuohta. Dáinna oaivvilduvvo várra háviide mas opmodatvuoigatvuohta lea juogaduvvon (omd. gaskal moatti geavahanriektelac1c1a), ja iige ahte guokte sirrejuvvon opmodagat mat juhket matrihkkalnummara maiddái fertejit juohkit guolástansearvevuod1a miellahttovuod1a. Dás sáhttá vel namuhit ahte § 5-1 c bustávas lea njuolggadus mii vástida Deanulága § 1 njuolggadusa ahte juohke bearatgottis lea dus1s1e ovtta olbmos miellahttovuoigatvuohta. Mud1ui galgá ohcci § 5-2 mielde duod1as1tit ahte miellahttoeavttut leat devdon. Falch vihkkedallá s. 72-80 giliid mearridanválddi, ja gávnnaha ahte váldonjuolggadussan lea Njávdán Guolástansearvevuod1a váldi vástideaddji eará priváhta eaiggátrád1d1ejumi. Mearrádusat eai sáhte datte rasttildit rámma mii mearriduvvo almmolas1 s1iehtadallamiin Suomain. Go guollebivdovuoigatvuohta vuod1d1uduvvo dolos1 vieruiduvvan vuoigatvuhtii, ii sáhte searvevuohtage c1avget miellahttovuod1a dovddaldagaid ja danin c1uoldit olbmuid geain mud1ui livc1c1e leamas1 guollebivdovuoigatvuohta. Sáhttá baicce bidjat alcces gárz1z1idusaid, ja nu leage searvevuohta mearridan ahte ii galgga bivdit firpmiin Njávdánjogas, mii mud1ui livc1c1e lean leamas1 lohpi. 3.7.3.5 Oanehac1c1at guollebivddu hálddas1eamis Guolástanáiggiid ja bivddusatnima rámmaid mearridit guovddás1 eiseválddit, muhto guollebivdu "eanuin" lea mud1ui sierra hálddas1anásahusaid vuollásas1. Dát ortnegat leat válddahallon Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.10. kapihttalis, muhto dás galgá almmatge oanehac1c1at govvet geas lea hálddas1anváldi. Deanuc1ázádaga hálddas1anvuogádat vuolgá Deanulágas ja 1911-cealkámus1as. Lassi njuolggadusat leat ee. guovvamánu 24. b. 1989 váldoc1ázádaga guollebivddu ja cuon1ománu 6. b. 1990 oalgec1ázádagaid láhkaásahusain, ja guovvamánu 24. b. 1989 Norgga ja Suoma gaskasas1 rád1d1edagadas oktasas1 guollebivdonjuolggadusaid hárrái Deanu bivdoguovllus. Eanas1 hálddas1eapmi lea biddjon stáhta orgánaide (fylkkamánnái, C1áhcesullo bolesmeas1tárii ja Deanu ja Kárás1joga leansmánniide), muhto veahá guolástanvuoigaduvvomiid sierra orgánaidege (luossadiggái ja avádatc1oahkkimiidda). Álttás ja Njávdámis gullá baicce eanas1 hálddas1eapmi guolástanvuoigaduvvomiidda alcceseaset, ovddastuvvon Alta Laksefiskeri Interessentskap ja Neiden Fiskefellesskap bokte. 3.7.4 Jogat 3.7.4.1 Guollebivdovuoigatvuohta priváhta eatnamiin ja dan olggobealde Luossabivdu Finnmárkku jogain muddejuvvo nugo daddjon 3.7.2. oasis luossa- ja saivac1áhcebivdolága dábálas1 njuolggadusain. Eatnamiin mat leat vuvdon priváhtii ies1gud1et eanavuovdinlágaid olis, gusto danin álgovuorus 1992-lága njuolggadus, buo. § 16 vuosttas lad1d1asa a bustáva, ahte eanaeaiggádis lea oktovuoigatvuohta bivdit anadroma luossaguliid, jus eará ii c1uovo lágain, vieruin dahje eará vuoigatvuod1avuod1us. Guokte dilálas1vuod1a dagahit váldoás1s1álac1c1at ahte priváhta eanaeaiggádat eai oac1c1o guollebivdovuoigatvuod1a dán njuolggadusa mielde. Vuohc1c1an sáhttá opmodatrádjá eanabihttác1uoldimis leat gesson gádderavddas ja iige c1ázádaga680 oalis mii lea dábálas1 dáz1a rievttis go jogas1 dahje eatnu sirre opmodagaid, buo. njukc1amánu 15. b. 1940 c1ázádatlága nr. 3 § 2. Nuppádassii sáhttá vuovdimis leat váras1uvvon nu ahte háhkki ii oac1c1o guollebivdovuoigatvuod1a vaikko opmodaga olgorádjá manná oalis. Dáz1a rievttis lea datte nana noahkun ahte rádjá manná oalis ja gáibiduvvojit hui buorit árttat oaz1z1ut miehtat c1uoc1c1uhussii ahte rádjá manná gádderavddas. Dás sáhttá ee. c1ujuhit Alimusrievtti cealkámus1s1ii Rt. 1984 s. 629 s. 634. Seamma sajis dadjá Alimusriekti ahte ferte "gáibidit c1ielga ákkaid jus galgá navdit guollebivddu jogas galgat leat vuoigatvuohta dus1s1e nuppi beali eanaeaiggádiidda, buo. Rt. 1974 s. 294." 3.5.3. oasis gáddevuoigatvuod1a birra Finnmárkkus konkluderejuvvui ahte váldonjuolggadus Norggas eanabihttác1uoldimis eatnamiin main lea rádjá c1áhcái, gusto Finnmárkuige, nu ahte háhkki dásge oaz1z1u eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a c1ázis. Go eai gusto makkárge sierrranjuolggadusat rájáide merrii, ferte seamma govttolac1c1at gustotge sáivac1ázi rájáide. Mearrideaddji gaz1aldat gártá dán mielde ahte leago nu c1ielga s1iehtadus rájá galgat mannat gádderavddas, ahte váldonjuolggadus almmatge ii adno. Eanabihttác1uoldimis Finnmárkku stáhta eatnamiid opmodagain main lea rádjá c1ázádahkii, lea datte leamas1 dábálas1 bidjat mihtádusaid rájá veahás1 c1ázádagain eret, nu ahte stáhta lea doalahan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiidda c1ázádaga mielde ja c1ázádaga vuoigatvuod1ainge. (Geahc1a omd. Innstilling om lov og forskrifter om statens umatrikulerte grunn i Finnmark fylke (1962) s. 17.) Gokko c1ielgasit ovdanboahtá ahte c1ázádaga rádjá lea gesson gáttis, ii gártta háhkkis leat stuorát guollebivdovuoigatvuohta go earáin. Jus baicce lea c1ielggas ahte gaska c1ázádaga mieldege sirdojuvvo earáide, lea gáddeeaiggádis guollebivdovuoigatvuohta miessemánu 15. b. 1992 luossa- ja sáivabivdolága, § 16 mielde, buo. § 17 (buo. ovddes1 njukc1amánu 6. b. 1964 § 43, buo. § 76). Luossabivdu Finnmárkkus mii dán mielde ii leat gustohuvvon priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, lei 1964-lága § 16 vuosttas lad1d1asa mielde prinsihpas lud1olas1 buot fylkka ássi dáz1a borgáriidda, muhto 1992 -lága § 22 njealját lad1d1asa mielde lea lud1olas1 buohkaide, olgoriikkalas1 stáhtaborgáriiddage, geat fásta ásset doppe. Dál lea datte luossabivdu buot luossajogain lihttoláigohuvvon. Ovdal lei dábálas1 ahte olggobeal olbmot dahje searvvit dán láhkai ledje háhkan oktovuoigatvuod1a luossabivdui jogas gosa háliidedje. Dál leat baicce váldoás1s1álac1c1at ies1gud1et báikkálas1 organisas1uvnnat ja searvvit mat lihttoláigohit jogaid, nu ahte báikegoddi lihttoláigoheaddji searvvi miellahttovuod1a bokte eanet lea mielde láigolihtus. Stáhta láigolihttogeavat dagaha ainjuo ahte guoski lihttoláigolas1681 hálde guollebivdovuoigatvuod1a 1992-lága § 22 vid1át lad1d1asa mielde (buo. 1964-lága § 15 nuppi lád1d1asa). Bajábealde namuhuvvon vuolggasadji leat danin dál geavatlas1 mearkkas1umi haga luossabivddu hárrái. Das lea baicce mearkkas1upmi saivac1áhcebivdui Finnmárkkus, ja máinnas1uvvo danin veahá dárkilat 3.7.5 oasis vulobealde. Finnmárkku Eanavuovdinkantuvra dat doaimmaha jogaid luossabivddu láigoheami gustojeaddji eanavuovdinlágaid ja od1d1a luossa- ja saivac1áhcebivdolága § 22 (1964-lága § 16) ja stáhtaeatnama guollehálddas1eami láhkaásahusa § 2 njuolggadusaid mielde, maid Birasgáhttendepartemeanta attii juovlamánu 18. b. 1992. Od1d1a oppalas1 láhkaásahusa mielde fámuhuhttui ovddit guovvamánu 10. b. 1977 láhkaásahus guolástanvuoigatvuod1a lihttoláigoheamis luossac1ázádagain Finnmárkku fylkkas. Dás lei § 2:s mearrádus ahte dáz1a borgáriin geat ásset Finnmárkkus galgá leat vuosttasvuoigatvuod1a lihttoláigoheamis, ja ahte láigolihttu jus vejolas1 galggai dahkkot báikkálas1 organisas1uvnnain dahje gielddain main lei erenoamás1 nammaduvvon orgána guollebivddu ovddidan dihte. Mud1ui ovdanbod1ii ahte lihttoláigoheaddji searvvi miellahtut, ja eará ássitge eatnoleagis mas lei sáhka, galggai lean dihto ovdamunni eará guollebivdiid ektui. Od1d1a ásahusa § 12:s lea addon mearrádus ahte sáhttá dus1s1e lihttoláigohit báikkálas1 organisas1uvnnaide dahje servviide, ja mud1ui ii daddjo mihkkege c1ielgasit Finnmárkku báikegotti dahje dan eatnoleagi ovdamunis. Lihttoláigoheami njuolggadusat Finnmárkku luossac1ázádagas lea dárkilat meannuduvvon Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.10. kapihttalis. Váras1upmi luossa- ja sáivabivdolága § 16 vuosttas lad1d1asa a bustáva (buo. 1964-lága § 43) ahte guollebivdovuoigatvuohta gullá eanaeaiggádii "jus eará ii c1uovo lágas, vieruin dahje eará vuoigatvuod1avuod1us", gustojit sihke priváhta ja stáhtalas1 eatnamiidda. Sáhttá danin jearrat sáhttetgo ovttaskas olbmot, joavkkut dahje gilit Finnmárkkus priváhtarievttálas1 vud1d1osiin leat háhkan sierravuoigatvuod1a guollebivdui. Dát árvvos1tallui Rávttos1joga682-duomus (RG 1956 s. 109) mas jerrui ee. galgetgo muhtun eanaeaiggádat leat háhkan sierravuoigatvuod1a lud1olac1c1at bivdit guliid stáhta eatnamiin oamastusa dahje dolos1 áiggi rájes geavaheami bokte. Sihke Eanajuohkinriekti ja Hĺlogalándda Lágamánneriekti hilggui datte dán. Lágamánnerievtti vuod1ustusas c1uoc1c1ui ee.: "Go guollebivdolohpi stáhta eatnamiin leamas1 lud1olas1 eanaeaiggádiidda nugo buohkaide earáide lágaid, vieru dahje dábálas1 lobi fámus ii sáhte guollebivdu dáinna soabahemiin dolos1 áiggis bidjat vud1d1osa makkárge sierravuoigatvuhtii muhtumiidda. Iige sáhte dákkár geavaheapmi bidjat vud1d1osa oamastussii, vaikko leat bivdán guliid guhkes áiggi ja dan oskkus ahte dat ovddasta sierravuoigatvuod1a. Ferte dalle gáibidit ahte geavaheapmi galggai leat hui sierra ja, maid riekteháhkan galggai dahkkon miessemánu 23. b. 1874 lága mielde gavildanoamastusa683 hárrái, ahte geavaheapmi galggai leat dovddus go geavaheami sudjii áloládje bukton ráhkkanus. Ii leat oktage dáid eavttuin dál." Falch vihkkedallá (s. 84 c1uo.) ledjego ovdal cuon1ománu 8. b. 1905 luossalága ásahuvvon sierravuoigatvuod1at giliide "johkaguorain". Dán lága § 2 mielde galggai "juohke dáz1a Borgárii" leat lud1olas1 bivdit guliid stáhta eatnamiin Finnmárkkus, muhto dasto lei mearriduvvon ahte luossa- ja guvz1ábivdu gulai "Stáhta doalahuvvon Eatnamiidda Finnmárkkus", ja ahte stáhtas galggai leat vuoigatvuohta lihttoláigohit guollebivdovuoigatvuod1a. Jus muhtumis lága fápmui bidjama áigemuttus ledje "Sierravuoigatvuod1at" guollebivdui, galge datte dát lága § 7 mielde "ain leat doalahuvvon sutnje." Dasa lea 1905-lága ovdabarggut c1ielgasit deattuvvuon ahte c1uoz1z1ovas1 gilivuoigatvuod1at ain galgat bissut sorjjasmeahttun od1d1a njuolggadusaid. (Geahc1a od.prp. nr. 21 1903-04 s.99.) Finnmárkku boares pántagirjjiin vuhtto ahte lea leamas1 luossabivddu gilivuoigatvuod1at muhtun jogain ovdal 1905, ja eará háviid lea eanet eahpádus. Finnmárkku Pántagirjjis nr. 3 s. 218 ovdanboahtá ahte Oarje-Finnmárkku fáldi ja sundi, Niels Raanes Scholdager geassemánu 12. b. 1822 ráfáiduhtii "Guollebivddu died1ihuvvon Ráirro Jogas684, nu ahte ii oktage guhte dal les1, Lága rán1ggás1tusain, leat died1ihuvvon Ráirrovuona685 Ássiide Caggat Guollebivddu Ráirro Jogas. Go dus1s1e sii leat dása vuoigaduvvomat." Dákkár ráfáiduhttimis ii sáhte dárki konkluderet, muhto teaksta sáhttá c1ilget ahte ainjuo 1822:s lei gilivuoigatvuohta guollebivdui "Ráirro Jogas". (Pánttagirjji beavdegirjec1álus lea Sverre Eilertsen, Álttás transkriberen ja addán Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái.) Seamma pánttagirjji eará beavdegirjec1álus gusto ámtalihppui lovssii Johannes Olsen "Luossabuod1us Dálbme Jogas686 Dálbmeluovttas687", mas daddjo ahte luossabivdu jogas ovdal buod1d1u biddjo ja go lea gesson "leat lud1olas1 buohkaide." Ámtalihpus maid ámtamánni Krogh lea c1állán miessemánu 14. b. 1828, daddjo dasto ahte lihpu sáhttá geassit ruovttoluotta "go dasa ii s1at leat ávki". Ii dásge sáhte dárki konkluderet, muhto teaksta orru dás cealkkiheamen ahte dán jogas eai leat olus gilivuoigatvuod1at. Falch navdá ahte go luossaláhka addui 1905:s ledje muhtun gilivuoigatvuod1at, muhto konkludere (s. 96) ahte dát vuoigatvuod1at man1it ovdáneami ja geavada geaz1il dál leat loahpahuvvon eanas1 jogain. Riektejoavku c1ujuha bealestis ahte gaz1aldaga maid dás lea vihkkedallon ii sáhte vástidit oppalac1c1at, muhto ferte mearriduvvot konkrehta ja vud1olas1 árvvos1tallamis mo juohke joga dilálas1vuohta lea. Dassáigo lea guorahallan dan mii gáibiduvvo c1ilget dáid dilálas1vuod1aid, ii sáhte nuppiin sániiguin s1iitit ahte muhtun háviid sáhttet leat ásahuvvon sierravuoigatvuod1at guollebivdui ja mat ain dál leat fámus. 3.7.4.2 Rádjajogat Báhc1aveaijohka688 ja Vuorjánjohka689 Rádjajogat Báhc1aveaijohka ja Vuorjánjohka bohtet dán oktavuod1as sierradillái, go 1964-lága § 2 nuppi lad1d1asa mielde lea mearriduvvon ahte Gonagas sáhttá mearridit galgetgo lága njuolggadusat gustot guollebivdui c1ázádagas mii bidjá rájá ránnjáriikii, ja soaitá addit erenoamás1 njuolggadusaid guollebivdui (buo. od1d1a lága § 2 njealját lad1d1asa). Dán mearrádusa láhkavuod1ul lea miessemánu 15. b. 1990:s addon láhkaásahusat dán guovtti joga guollebivdui (mat ain gustojit, buo. 1992-lága § 50 c1uo. 2). Láhkaásahusain lea ee. mearriduvvon ahte lága njuolggadusat galget adnot "nu guhkás go dat heivejit." Láhkaásahusain leat mud1ui dohkkehuvvon lagat guollebivdonjuolggadusat ja gii sáhttá bivdit dáz1a beale joga. (Geahc1a lagat Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.10. kapihttala.) Falch jearrá datte (s. 112 c1uo.) láhkavuod1d1odago 1964-lága § 2 nubbi lad1as lagat muddema gud1es lea guollebivdovuoigatvuohta. Nugo son oaidná, gullá guollebivdu stáhtii matrikulerekeahtes eatnamiin jogain ja eanaeaiggádii priváhta eatnamiin. Falch:a konklus1uvdna lea ahte mearrádus earret guollebivdonjuolggadusaid, eahpitkeahttá láhkavuod1d1uda dárkilat muddema guhte sáhttá bivdit stáhta eatnamiin jogain, ja baicce leat eahpidahtti láhkavuod1d1udago vel njuolggadusaid guhte sáhttá bivdit priváhta eatnamiin. Gaz1aldat ii datte mearkkas1 maidege, ja mearriduvvon láhkaásahusat, mat gustojit goappas1iidlágan eatnamiidda, lea mud1ui nugo diehtit c1uvvojuvvon oppalac1c1at. 3.7.5 Eará sáivabivdu Finnmárkkus Seammago luossabivdduin jogain, muddejuvvo earáge sáivabivdu Finnmárkku jogain luossa- ja sáivabivdolága njuolggadusain. Olggobealde priváhta eatnamiid gullá guollebivdovuoigatvuohta danin eanaeaiggádii, buo. 1992-lága § 17. Dát gusto priváhta eatnamiiddage Finnmárkkus, jus ii c1ielgasit ovdanboad1e ahte c1ázádatrádjá lea gesson gáttis. Mud1ui gullá guollebivdovuoigatvuohta, nugo c1uoc1c1uhuvvon 3.7.4. oasis, vuohc1c1an stáhta eatnamiidda. Dain mat dán mielde leat stáhta eatnamat, lei dáz1a borgáriin guhká lud1olas1 sáivabivdu Finnmárkkus. Eanadoallodepartemeantta evttohusas luossa- ja sáivabivdoláhkii Od.prp. nr. 8 1955 daddjo omd. ahte dál "lea juohke dáz1a borgáris lohpi bearráigeahc1akeahttá bivdit stáhta eatnamiin Finnmárkkus" (s. 21), ja deattuhuvvo ahte dát moanaid háviid lea c1ájehuvvon leat vahágiin guollenállái. Vai guollebivdu gozihuvvo evttohuvvui vuoigatvuod1avuod1d1u lagat muddemii ja oaggungoarttaid vuovdimii. Go guollebivdu moanaid sajiin adnojuvvui leat dehálas1 lassiealáhussan, gávnnahuvvui govttolaz1z1an ahte finnmárkolac1c1at ja muhtun muddui giliássitge (namalassii gili dálonat) oz1z1o sierradili, muhto turismaealáhusa deasttas galge eará saji olbmot Norggas ja olgoriikalac1c1at almmatge oaz1z1ut bivdit, muhto dus1s1e stákkuin ja nod1d1oduorgguin690. Jurdagat mat dás lea hábmejuvvon, bidjet vuod1u 1964-lága sáivabivddu njuolggadusaide Finnmárkkus. Dás lei § 16 vuosttas ja nuppi lad1d1asis deattuhuvvon ahte guollebivdu mii gullá stáhta eatnamiidda Finnmárkkus galggai leat lud1olas1 juohke dáz1a borgárii gii ássá fylkkas, jus ii lean lihttoláigohuvvon dahje gustohuvvon c1ujuheami. Dasto galggai buot dáz1a borgáriin leat lohpi oaggut stákkuin ja nod1d1oduorgguin, guovlluin gos bivdu ii lean lihttoláigohuvvon. Dát prinsihpat leat doalahuvvon 1992-lága § 22:s guollebivddu hárrái stáhtaeatnamiin, mas njealját ja vid1át lad1d1asis leat sierrranjuolggadusat Finnmárkui. Guollebivdovuoigatvuohta ii leat datte s1at c1adnon dáz1a stáhtaborgárvuhtii, muhto fásta ássanbáikái Norggas. Guollebivdu stáhta eatnamiin Finnmárkkus ii leat danin dán mielde doalahuvvon fylkka ássi dáz1a borgáriidda, muhto buohkaide geat ásset doppe, buo. § 22 njealját lad1d1asa. Dasto ii leat oaggun stákkuin ja nod1d1oduorgguin 1992-lága mielde biddjon dáz1a borgáriidda, muhto buohkaide geat leat fásta ássan riikkas, buo. § 22 vuosttas lad1d1asa. Dát man1imus1orru leamen - várra jurddas1keahttá - váikkuhus ahte dáz1a olgoriikka ássi stáhtaborgáriin, ii s1at leat vuoigatvuod1a oaggut stákkuin ja nod1d1oduorgguin, ii Finnmárkkus iige eará osiin Norggas. Lagat vuoigatvuod1avuod1d1u guollebivddu c1ujuheapmái ja lihttoláigoheapmái mii gullá stáhta eatnamiidda Finnmárkkus lei 1964-lágas váldon § 16 goalmmát lad1d1asis, ja dákkár háldduid váldi lei njealját lad1d1asa mielde biddjon Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii. Dasto lei, ráddjejumiin ahte fylkka ássi dáz1a borgáriin, galgá leat vuosttasvuoigatvuohta, sirdon Birasgáhttendepartementtii addit njuolggadusaid gii sáhttá oaz1z1ut c1ujuhuvvot ja gii lihttoláigohit eatnamiid. Od1d1a lágas lea § 22 vid1át lad1d1asis addon lihttoláigaheami eaktovuoigatvuod1avuod1d1u691, ja njealját lad1d1asis lea oppalas1 vuoigatvuod1avuod1d1u mearridit guollebivdonjuolggadusaid stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Dákkár njuolggadusaid lea Birasgáhttendepartemeanta addán juovlamánu 18. b. 1992 láhkaásahusas guollehálddas1eami hárrái stáhtaeatnamiin, mii vuohc1c1an gusto buot stáhtaeatnamiidda Norggas, ja Finnmárkku fylkkamánni njukc1amánu 10. b. 1993 láhkaásahusain ee. anadroma luossaguolle- ja jávreguollebivddu hárrái ee. Finnmárkku fylkka c1ázádagain ja oivos1iin. Od1d1a njuolggadusaid mielde gullá eanas1 lihttoláigohan- ja c1ujuhanváldige eanavuovdinkantuvrii, buo. stáhtaeatnamiid guollehálddas1eami láhkaásahusa § 2 ja fylkkamánni láhkaásahusaid § 8. Cuo?ománu 20. b. 1983 láhkaásahusa § 2 mielde guollebivddu hárrái Finnmárkku c1ázádagain dáz1a borgáriidda ovdanboahtá ahte bivdu eará bivdosiiguin go stákkuin ja nod1d1oduorgguin dus1s1e lei lohpi fylkka ássi dáz1a borgáriidda. Dát njuolggadus lea doalahuvvon earret ahte dákkár bivdu dál lea lobálas1 buohkaide geat fásta ásset doppe, buo. § 7 vuosttas lad1d1asa fylkkamánni láhkaásahusain, geahc1a § 9 nubbi lad1d1asage buo. láhkaásahusa § 8 stáhtaeatnamiid guollehálddas1eamis. Dasto lei 1983-láhkaásahusa § 5 nuppi lad1d1asis mearriduvvon ahte fierbmebivddu c1ujuheapmi dus1s1e sáhtii dahkkot dáz1a borgáriidda geat man1imus1jagi ledje ássan ja ain ásset Finnmárkkus, ja dáid gaskkas galggai giliássiin ja boazosámiin bohccuid barggadettiin lea vuosttasvuoigatvuohta. Vástideaddji njuolggadus, mii váikkuhii fylkka buot ássiide, lea dál váldon fylkkamánni njukc1amánu 10. b. 1993 láhkaásahuisaid § 8:s. Eai leat addon sierra láhkaásahusat sáivabivddu lihttoláigoheapmái Finnmárkkus, muhto dása gusto dál § 10 juovlamánu 18. b. 1992 stáhtaeatnamiid guollebivddu oppalas1 láhkaásahusas, mas ee. lea mearriduvvon ahte guollebivdovuoigatvuohta vihtanbivdosiiguin692 ja guolladagain693 sáhttá lihttoláigohuvvot báikkálas1 organisas1uvnnaide dahje servviide, vuohc1c1an ulbmiliin ovddidit guollebivddu. Dát soahpá njuolggadusain lihttoláigohit stáhta jávrriid ja sáivac1ázádagaid guollebivdovuoigatvuod1a Finnmárkkus, mii mearriduvvui suoidnemánu 8. b. 1982 Fuod1d1o- ja sáivaguolledirektoráhtas. 1964-lága § 17 attii departementii lobi mearridit ahte dihto guovlluin gos guollebivdu álgovuorus lei lud1olas1 § 16 mielde, fertii oastit oaggungoartta bivdin dihte. Earágiliássiide sáhtii danin bidjat sierra goartadivada, maid sáhtii finnmárkolac1c1aide bidjat hálbbibun go eará dáz1aide. Mearrádus ii datte sisdoallan makkárge oppalas1 vuoigatvuod1avuod1u atnigoahtit oaggungoarttaid olles Finnmárkkus buot finnmárkolac1c1aide. Vuohc1c1an lei lohpi teavstta mielde ráddjejuvvon "dihto guovlluide", ja vaikko earágiliássi finnmárkulac1c1at oz1z1o máksit goartadivada, ii sáhttán giliássiide bidjat dákkár divada. Dát lea lágiduvvon nu ahte finnmárkolac1c1at eai leat dárbbas1an máksit guollegoartta sáivabivdui c1ázádagain Finnmárkkus gos bivdu lei leamas1 "lud1olas1" 1964-lága § 16 mielde. Dáz1a borgárat geat ásset olggobealde fylkka leat baicce 1987 rájes ferten máksit oaggungoarttaid ovddas ja máksit goartadivada, buo. (dál fámuhuhtton) geassemánu 2. b. 1987 láhkaásahusa jávrebivdooaggungoarttaid Finnmárkkus. 1964-lága § 17 ii addán nappo dábálas1 vuoigatvuod1avuod1u álggahit oaggungoartavuovdima finnmárkolac1c1aide "lud1olas1" guollebivdui, namalassii bivdit c1ázádagas mii ii leat leamas1 gustohuvvon c1ujuheami dahje lihttoláigoheami, buo. §16 nuppi lad1d1asa. Sáhttá baicce jearrat leago od1d1a luossa- ja sáivabivdolága mielde lohpi dán dahkat. 1992-lága § 22 vuosttas lad1d1asis mii mudde oagguma stákkuin ja nod1d1oduorgguin stáhtaeatnamiin mii ii muddejuvvo várrelágas, daddjo ahte dákkár guollebivdu lea "lohpi go oastá oaggungoartta buohkaide geat man1imus1jagi leat ássan ja ain ásset Norggas". Dás ii leat Finnmárku váras1uvvon, ja sáhttá danin orrut ahte dán mielde vel galggas1ii máksit oaggungoartta vai sáhttá bivdit stáhta eatnamiin. § 22 njealját lad1d1asa mielde lea datte guollebivdu stáhta eatnamiin Finnmárkkus "lud1olas1 buohkaide geat fásta ásset fylkkas", ja dan ektui mii vuosttas lad1d1asis daddjo guollebivddu birra stáhtaeatnamiin mud1ui, ii daddjo dás mihkkege oaggungoarttaid hárrái. Lága cealkaga ja systematihka vuod1ul, sáhtás1ii danin konkluderet ahte § 22 njealját lad1as lea vuosttas lad1d1asa spiehkastat. Dát mearkkas1ivc1c1ii dalle ahte váldonjuolggadus vuosttas lad1d1asis oaggungoartta oastimis, ii gusto guollebivdui stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Gaz1aldagas sáhttágo oppalac1c1at álggahit oaggungoartavuovdima Finnmárkkus, lea datte nu eahpec1ielggas ahte vástideapmái ii sáhte dus1s1e dán vihkkedallat od1d1a lága ektui. Ferte eará riektegáldoosiidge árvvos1tallat, ainjuo ovdabargguin ja ovddes1 lágaid ektui. Lávdegoddi mii galggai árvvos1tallat 1964-lága (luossaláhkalávdegoddi) nuppástusaid vuosttaldii c1ohkket njuolggadusaid guollebivddu hárrái stáhtaeatnamiin ovtta mearrádussan, ja evttohii dan sadjái guokte mearrádusa dán guollebivddu birra, nubbi stáhta eatnamiidda Finnmárkkus (evttohusa § 24) ja nubbi stáhtaeatnamiidda mud1ui (evttohusa § 25). Finnmárkonjuolggadusa sisdoalu dáfus, masa gullá lohpi váldit oaggungoarttaid mávssu, dorjo eanas1 doalahit 1964-lága mearrádusaid vuorddedettiin Sámi vuoigatvuod1alávdegotti árvalusa, buo. NOU 1987:2 Lov om anadrome laksefisk og innlandsfisk, s. 86-87. Dán duogás1 lei ee. ahte Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi suoidnemánu 15. b. 1985 girjjis luossaláhkalávdegoddái lei c1uoc1c1uhan c1uovvovac1c1a: "(Sámi vuoigatvuod1a)lávdegoddi galgá nugo diehtit c1ielggadit vuoigatvuod1aid Finnmárkku "eatnamiidda ja c1áziide". Guovddás1 gaz1aldat dán oktavuod1as gártá leat, leago stáhta duod1ai fylkka matrikulerekeahtes eatnamiid "eaiggát" , ja jus de makkár rád1d1ejupmi dán sajádagas lea. Dáinna duogáz1in rávvet ahte Luossaláhkalávdegoddi ii oaivvil dáid gaz1aldagaide maidege, ii eavttuin iige evttohusaidis bokte. Jus lávdegoddi ferte stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vuod1d1udit dihto eavttuide, berre deattuhuvvot ahte dát leat evttut, ja ahte danin ii leat oaivila buktán duohtavuhtii." Luossaláhkalávdegoddi mearkkas1ii dáid oaiviliid ja earret ain leat dahkamus1as erenoamás1 guollebivdomearrádusain stáhta eatnamiin Finnmárkkus, ii liikká evttohan nuppástuhttit fylkka oaggungoartanjuolggadusaid. Dán birra dadjá ee. c1uovvovac1c1a NOU 1987:2 (s. 87): "Lea vihkkedallon galgetgo giliássit máksit oaggungoarttaid. Finnmárkku ássi lávdegoddelahtut leat nannosit miettas1tallon694 das. Lávdegoddi lea guorrasan dása." Birasgáhttendepartemeanta geardduha lávdegotti oaivila c1uovvovas1 láhkai Od.prp. nr. 29 1991-92 Om lov om laksefisk og innlandsfisk mv. (s. 53): "Lávdegoddi ii evttot makkárge nuppástusaid oaggungoarttaid mearrádusaide" (min deattuhus). Departemeanta guoskkaha ies1ge proposis1uvnnas muhtun cealkámus1ain mat sáhttet c1ilget ahte ii leat oaivvildan atnigoahtit vuoigatvuod1avuod1u gohc1c1ut giliássiid Finnmárkkus máksit oaggungoartadivada. Láhkaárvalusa váldosárgosiid várdosis daddjo 1.4.1. c1uo. dehálamos nuppástusevttohusaid hárrái ee. (s. 8): "Guollebivdovuoigatvuod1a mearrádusat stáhta eatnamiin Finnmárkkus ja stáhta matrikuleren ja matrikulerekeahtes eatnamiin leat eanas1 seamma sisdoallu go ovddes1 mearrádusain." Dás vuhtto ahte ii leat oaivvildan álggahit oppalas1 lobi váldigoahtit oaggungoartadivada Finnmárkkus. Ovddes1 njuolggadusaid ektui, mas lea lohpi átnigoahtit oaggungoarttaid nappo lei ráddjejuvvon "dihto guovlluide" ja earágiliássiide, ii leat oppalas1 lohpi nu uhcca nuppástusas1. Ii ainjuo oru riekta dadjat njuolggadusat "eanas1" leat seammago ovdal, jus seammás ii c1ujut ahte oaggungoartanjuolggadusat leat dán oppalas1 vuolggasajis spiehkastuvvon. Láhkaárvalusa ean1kalmearrádusaid bienalat mearkkas1umiin daddjo ee. c1uovvovas1 § 22 hárrái (s. 54): "Departemeanta lea ovttamielas ahte ii berre mearridit daid vuoigatvuod1agaz1aldagaid maid lea c1ielggadeamen eará oktavuod1ain, ee. Sámi vuoigatvuod1alávdegottis. ... Vuoigatvuod1agaz1aldat ... ii guoska departemeantta evttohussii." Dát cealkámus1ge sáhttá mannat dan guvlui ahte ii leat dáhttu muhttit finnmárkolac1c1aid nuvttá guollebivdovuoigatvuod1a. Sáhttá datte maiddái jurddas1it dás vuohc1c1an leat jurddas1an vejolas1 gilivuoigatvuod1aide guollebivdui Finnmárkkus, mii lea mearkkas1uvvon vuollelabbos proposis1uvnna seamma siiddus. Seammásgo Birasgáhttendepartemeantta dás bájuhuvvon cealkámus1at orrut oaivvildan ahte od1d1a sáivabivdoláhka ii galgga moktege nuppástuhttit guollebivddu Finnmárkkus, oaggungoartanjuolggadusaid dáfus, lea proposis1uvnnasge datte muhtun cealkámus1at mat leat nuppegez1iid. Departemeantta dábálas1 mearkkas1umit láhkaárvalussii 2.6.3. c1uo., daddjo ee. dán § 22:s guollebivddu hárrái stáhtaeatnamiin (s. 28): "Od1as dálá njuolggadusaid ektui lea ahte sáhttá gohc1c1ut giliássiid máksit oaggungoartta." Vajos sáhttá orrut veahá eahpec1ielggas jurddas1uvvogo dás Finnmárkku giliássiinge. 1964-lága guollebovdonjuolggadusat stáhtaeatnamiin olggobealde dán fylkka, cealkkihit datte ahte guollebivdui dákkár eatnamiin leat giliássitge geatnegahtton máksit oaggungoartta. Lága § 18 mielde galgá guollebivdu stáhtaopmodagas olggobealde Finnmárkku mii ii leat sierra matrikulerejuvvon (jus dat ii muddejuvvo várrelágas) jod1ihit "lud1olas1 guollebivdun § 12 mielde". Dát mearkkas1a ee. ahte departemeanta "addá" njuolggadusaid mo galgá bivdit guliid (§ 12 vuosttas lad1as), ja dása "galget" addot njuolggadusat ahte sáhttá dus1s1e bivdit guliid go oastá oaggungoartta (nubbi lad1as). Vaikko sáhttáge mearridit ies1gud1et eavttuid guollebivdui giliássiide ja olggobealgiliássiide, orru oalle c1ielggas ahte § 12 ii dus1s1e bija vuoigatvuod1avuod1u gohc1c1ut giliássiid máksit oaggungoartta, muhto maiddái gáibidit sis mearre goartadivada. Guollebivdonjuolggadusaid § 18:s lea danin eará sisdoallu go § 17:s guollebivddu hárrái stáhtaeatnamiin Finnmárkkus, mas nappo c1uoz1z1u ahte "sáhttá" addit oaggungoartanjuolggadusaid. Dás ii galgga nuppiin sániiguin máksit oaggungoartta iige máksit goartadivada ovdalgo sierra mearrádus lea dahkkon dán birra. Nugo c1ujuhuvvon bajábealde, ovdanboahtá dasto c1ielgasit § 17:s ahte dat dus1s1e vuoigatvuod1avuod1d1uda gáibidit goartadivada earágiliássiin ja dus1s1e "dihto guovlluin". Dán mielde sáhttá orrut aistton cealkámus1a Od.prp. nr. 29 1991-92 s. 28 ii dus1s1e lean oaivvildan siskkildit giliássi finnmárkolac1c1aid, muhto cealkámus1 lea vuohc1c1an jurddas1uvvon dán jovkui. Dálle mearkkas1a ainjuo ahte od1d1a lága § 22 vuosttas lad1as gusto guollebivdui stáhta eatnamiinge Finnmárkkus, ja ahte dás justa lea oaivvildan muhttit 1964-lága vuolggasaji álggaheamen c1ielga oppalas1 vuoigatvuod1avuod1u addit oaggungoarttaid ja goartadivada njuolggadusaid Finnmárkkus, mat sihke siskkildit olles fylkka eatnamiid ja buot daid ássiid. Vaikko eaktuduvvo ahte dán lean áigon evttohit, ii oru dákkár evttohus datte leat proposis1uvnnas vihkkedallon. Departemeanta iige oru ies1 addán makkárge aitosas1 vuod1ustusa manne berre álggahit dákkár divatlobi giliássiid guollebivdui Finnmárkkus. Man1n1ilgo s. 53 c1uoc1c1uhuvvo ahte stuorát eanetlohku gulaskuddanásahusain guorrasedje luossaláhkalávdegotti evttohussii bisuhit 1964-lága njuolggadusaid, leat datte bájuhan muhtun gulaskuddancealkámus1aid mat vuosttaldedje dán evttohusa. Dát sáhttá várra muhtun muddui leat beros1tupmi namuhit ahte Stáhta vuvddiid direktoráhta c1ujuhettiin ahte lávdegotti evttohus mearkkas1a giliássiid sáhttit nuvttá bivdit guliid stáhta eatnimiin Finnmárkkus ja fas bidjat divada olggobealgiliássiide, gávnnahii "unohassan lágas atnigoahtit nuvttá guollebivdinprinsihpa stáhta eatnamiin" (geardduhuvvon Od.prp. nr. 29 s. 53-54). Proposis1uvnna sierramearkkas1umiin § 22:i sáhttá mud1ui namuhit ahte vajos ovddabealde dan maid bajábealde leat geardduhan s. 54, daddjo ee. dát: "Go lávdegotti evttohus ovttastuvvo ovtta mearrádussan gártat buot stáhtaeatnamat earret stáhtaalmennehat seammaláhkai. "Stáhtaeatnamat" báhkkodeapmi lea oaivvilduvvon galgat gokc1at buotlágan stáhtaeatnamiid sihke vuod1u ja sajádaga dáfus." Vuollelabbos seamma siiddus c1uoz1z1u : "Departemeanta evttoha goalmmát lad1d1asis fápmudusmearrádusa695 seamma sániiguingo fuod1d1olága § 31. Áigeguovdilis mearrádusaid mielde sáhttá leat lohpi gohc1c1ut giliássiid máksit oaggungoartta ja govttolat oaggungoarttaid sidjiide geat ásset siskkobealde mearre guovlu, dása gullá maid haddet nullii. ... Departemeanta lea nubbin man1imus1lad1d1asis evttohan guollebivddu stáhta eatnamiin c1ázádagain Finnmárkkus ain galgat leat lud1olas1 buot fylkka fásta ássiide. Dát mearkkas1a ahte guollebivdu eará bivdosiiguinge go stákkuin ja nod1d1oduorgguin lea lud1olas1 sidjiide geat leat fylkka fásta ássit, earret guollebivddu vihtanbivdosiiguin mearas mii sáhttá dus1s1e c1ujuhemiin dahkkot, buo. vuosttas lad1d1asa man1imus1c1uoggá. Departemeanttas lea [nubbin] man1imus1lad1d1asisge vuoigatvuod1avuod1d1u mearridit sierra guollebivdomearrádusaid stáhta eatnamiin Finnmárkkus." Cealkámus1 ahte go luossaláhkalávdegotti evttohus c1ohkkejuvvo ovtta mearrádussii, gártet "buot stáhtaeatnamat earret stáhtaalmennehat" seammaláhkai, c1ájeha leat atnigoahtán oppalas1 oaggungoartta gáibádusa finnmárkolac1c1aidege, buo. § 22 vuosttas lad1d1asa. Cealkámus1atge ahte giliássiid sáhttá gohc1c1ut máksit oaggungoartta ja ahte (njealját lad1d1asis) lea vuoigatvuod1avuod1d1u mearridit sierra mearrádusaid guollebivdui stáhta eatnamiin Finnmárkkus, cealkkiha leat oaivvildan lohpi gohc1c1ut giliássiid máksit oaggungoartta sáhttá dás maid dahkkot gustojeaddjin. Vaikko Od.prp. nr. 29 cealkámus1ain gal ollislac1c1at vuhtto leat oaivvildan atnigoahtit oppalas1 oaggungoartanjuolggadusaid Finnmárkkusge, ii govve dát dan áibbas c1ielgasit. Orru ainjuo veahás1 ártet go proposis1uvnnas ii boad1e c1ielgasabbu ovdan ahte departemeantta evttohusas soaitá leat dákkár váikkuhus. Lea datte sáhka Finnmárkku riektedilis ja iige nu unnán nuppástusasge, mii ii leat vuostá dus1s1e luossaláhkalávdegotti ja Sámi vuoigatvuod1alávdegotti, muhto gulaskuddanásahusaid eanetlogu oainnuge. Lága ovdabarggut mud1ui eai bagat veahás1ge dán c1uoggás. Stuorradikki gieldda - ja birasgáhttenlávdegoddi guorrasii departemeantta evttohussii almmá vihkkedallamin galgágo vuovdigoahtit oaggungoartta Finnmárkkus ja Stuorradikki meannudettiin dohkkehuvvui lávdegotti árvalus ovttajienalac1c1at, buo. Árvalus O. nr. 48 - 1991-92 siidu 10 ja Odeldikki s1iehtadallamiid nr. 30, cuon1ománu 2. b. 1992 siidu 451. Sáivabivdoláhka lea ain nu od1as ahte ii dan geavatge sáhte c1ilget loahpalac1c1at addágo oppalas1 vuoigatvuod1avuod1u vuovdigoahtit oaggungoarttaid stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Dihto ákkat leat datte dasa makkár sisdoallu láhkii lea jurddas1uvvon. Juovlamánu 18. b. 1992 láhkaásahusas guollehálddas1eami hárrái stáhtáeatnamiin § 3:s mii lea mearriduvvon lága § 22 láhkavuod1uin, daddjo ahte "láigudit guollebivddu galgá dahkkot oaggungoarttaid vuovdimiin, lihttoláigohemiin dahje c1ujuhemiin". Jus § 22 njealját lad1as lea váldonjuolggadusa vuosttas lad1d1asa spiehkastat, buo. bajábealde, ii gusto láhkaásahusa § 3 Finnmárkkus. Jus baicce vuosttas lad1as gusto Finnmárkui gusto maiddái láhkaásahusmearrádus696, ja lea danin mearriduvvon ahte buot guollebivdui mii ii lean gustohuvvon lihttoláigoheapmái dahje c1ujuheapmái, galgá vuovdit oaggungoarttaid dán fylkkasge. Dalle lea Finnmárkku eanavuovdinkantuvra mii mearrida dárkilat njuolggadusaid goartahattiid birra jna., buo. láhkaásahusa §§ 2 ja 3 nuppi lad1d1asa. Sáhttá earuhit gaskal giliássiid ja earágiliássiid, ee. sáhttá vuosttas namuhuvvon joavkku hatti bidjat "nullan", buo. Od.prp. nr. 29 1991-92, s. 54, muhto ii sáhte addit njuolggadusaid ahte giliássit galget luvvejuvvot oaggungoarttaid máksimis. Dássáz1ii eai leat addon erenoamás1 njuolggadusat oaggungoarttaid birra Finnmárkku fásta ássiide, muhto Statskog SF siskkáldas c1állosis (mii od1d1ajagemánu 1. b. 1993 lea Stáhta vuvddiid direktoráhta sajis bajit eanavuovdinásahussan) beaiváduvvon cuon1ománus 1993, daddjo ahte bargojuvvo atnigoahtit oaggungoarttaid Finnmárkkus. Eanavuovdinkantuvra lea (c1akc1amánus 1993) died1ihan ahte bargu lea bissánan go vuoigatvuod1avuod1d1ogaz1aldat eahpiduvvo, muhto ahte fas várra meannuduvvo kantuvrra 1994 bus1eahta oktavuod1as. C1oahkkáigeassun galgá dán mielde sáhttit dadjat ahte Birasgáhttendepartemeantta oaivil orru leamen od1d1a lága galget addit lobi gohc1c1ut giliássiid Finnmárkkus máksit oaggungoarttaid. Váikko lága sánit ja vuogádat ja ovdabarggu dihto cealkámus1at cealkkihit eará, leat eará ákkat ovdabarggus ja vel c1uovvu barggus addit oppalas1 njuolggadusaid oaggungoarttaid hárrái fylkkas, nu nannosat ahte dát ii galgga leat nu eahpidahttin. Eará ás1s1i lea datte ahte dát sáhttá mearkkas1it nu stuorra nuppástusa Finnmárkku riektedilis, ahte dán dilálas1vuod1at gal berres1ivc1c1e gustohit veahá stuorát vihkkedallama ja vuod1ustusa go mearkkas1eamit mat leat váldon Od.prp. nr. 29 1991-92. Orru ainjuo veahá álki dás dadjat ahte od1d1a láhka ii "olus" muhttit fylkka riektedili (buo. mii bajábealde lea geardduhuvvon proposis1uvnna s. 8). Mo dilálas1vuod1at mat dás leat ovddiduvvon berrejit c1uohcat oaggungoartanjuolggadusaid sisdollui mat soitet addot Finnmárkui, oz1z1ot datte earát árvvos1tallat. Lassin dasa mii bajábealde lea bájuhuvvon 1964-lága § 17:s lei dás vuosttas lad1d1asis man1imus1c1uoggás maiddái njuolggadus ahte olgoriikalac1c1at oaggungoartta oastimis sáhttet oaz1z1ut lobi oaggut stákkuin ja nod1d1oduorgguin dihto dárkilat eavttuin. Go guollebivdu Finnmárkkus 1964 -lága § 16 mielde doalahuvvui fylkka ássi dáz1a stáhtaborgáriidda, lea od1d1a láhka addán Finnmárkku fásta ássi olgoriikalac1c1aide seamma vuoigatvuod1a guollebivdui go dáz1aide, buo. lága § 22 njealját lad1d1asa. Dán nuppástusa mielde c1uovvu ahte cuon1ománu 20. b. 1983 láhkaásahus guollebivddu birra Finnmárkku fylkka c1ázádagain olgoriikkalas1 stáhtaborgáriidda, mas ee. leat olgoriikalac1c1aid oaggungoartanjuolggadusat ja sin guollebivddu lagat muddemat, ii s1at gusto Finnmárkku ássi olgoriikalac1c1aide. Olgoriikalac1c1aide geat ásset olggobeal fylkka gusto baicce ain 1983-láhkaásahus. Dán oasit datte fámuhuhttojuvvo fylkkamánni njukc1amánu 10. b. 1993 guolástanláhkaásahusas ja dat loahpahuvvojedje áibbas od1d1ajagemánu 1. b. 1994. Justa dál lea veahá eahpec1ielggas makkár sisdoalu boahttevas1 njuolggadusat olgoriikalac1c1aid guollebivdui Finnmárkkus oz1z1ot. Bajábealde namuhuvvon láhkaásahusat ja mearrádusat gustojit olles fylkii earret jogaid luossajohtti osiide ja rádjajogaid osiide, main leat sierra guollebivdoláhkaásahusat. Dievaslac1c1abut válddahallan sáivabivdonjuolggadusaid hálddas1eames Finnmárkkus ja dan geavadis, c1ujuhuvvo Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.9. kapihttalii. Mud1ui sáhttá, seammaláhkaigo luossabivdovuoigatvuhtii vihtanbivdosiiguin stáhta mearrabotnis Finnmárkkus, (Geahc1a 3.5.4.1.2. oasi bajábealde.) jearrat gullágo guollebivdovuoigatvuohta sáivac1ázis stáhtii eanaeaiggádin, vai leago buohkaidvuoigatvuohta maid dád1istaga lea ferten muddet. Sáivabivdui lea nugo ovdanboahtá 3.7.3. oasi vihkkedallamis, c1ilgejuvvon ahte luossabivdu eanuin, dihto váras1umiin luosa oaggut Deanus, gullá erenoamás1 vuoigaduvvon johkaleahkeássiide. Mud1ui lea datte gaz1aldat eahpec1ielggas. Stáhta lihttoláigohangeavada mielde sáhttá gal stáhta lea atnán iez1as vuoigaduvvon eanaeaiggádin. Ii dus1s1e dát sáhte leat mearrideaddjin, ee. daningo lihttoláigoheapmi c1ázádagain gos luossa ii jod1e, álggahuvvui hui man1n1it . 1878-1902 jagiin dahkkojedje maná, vuoigatvuod1avuod1u haga, moadde láigolihttos1iehtadusa jávrriid guollebivdui, ja 1902 eanavuovdinnjuolggadusa § 8h láhkavuod1uin lihttoláigohuvvo 36 jávrri sullii 40 lihttoláigolac1c1aide 1902-1945 áigodagas. (Stáhta lihttoláigohangeavadis, geahc1a Sverre Pavel: Finnmark Jordsalgskontors (ovddes1 finnmrak Jorsalgskommisjons) forvaltning av statens jakt- og fiskerettigheter i finnmark, C1áhcesuolu 1986, s.23-25 (ovdal 1902, ja 1902-1964) ja s. 29-32 (1965-1985 jagiin.) Dasto lea sáhka sihke 1964-lága § 16 vuosttas lad1d1asis ja § 1992-lága 22 njealját lad1d1asis ahte guollebivdu stáhta eatnamiin Finnmárkkus álgovuorus lea "lud1olas1", ja Od.prp. nr. 8 1955 daddjo (s. 21) ahte stáhta eatnamiin Finnmárkkus lea buot dáz1a borgáriin "lud1olac1c1at ja bearráigeahc1akeahttá lohpi bivdit guliid." Dás vuhtto c1ielgasit ahte dás lea buohkaidvuoigatvuohta mii gávnnahuvvui fertet muddet, ee. go 1964:s doalahuvvui Finnmárkku ássi dáz1a borgáriidda, ja 1992:s buohkaide geat fásta ásset fylkkas. Dán oktavuod1as sáhttá vel c1ujuhit ahte 1992-lága § 5 d mielde mearriduvvo "lud1olas1 guollebivdu" báhkkodeapmi guollebivduin "mii báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuod1a dahje eará erenoamás1 riektevuoigatvuod1avuod1u697 mielde ii adnojuvvo gullat eanaeaiggádii". 3.7.6 Erenoamáz1it riektesuodjalusa birra Guollebivdu mii bajábealde válddahallon njuolggadusaid mielde gullá priváhta eatnamiidda, lea suodjaluvvon seammaláhkaigo eaiggádus1s1anvuoigatvuohta. Vuoigatvuod1a sáhttá álgovuorus muddet buhtadasa haga, muhto eanaeaiggát sáhttá gáibádit buhtadasa jus sus ollásit váldet guollebivdovuoigatvuod1a. Dasto galgá biddjot vuod1d1un ahte Deanu luossareiveeaiggádiin ii sáhte váldit fierbmebivdovuoigatvuod1a buhtadasa haga. Ferte vel navdit ahte ferte buhtadit jus vuoigatvuohta c1ielgasit gárz1z1iduvvo, omd. go lasiha vuoigatvuod1alac1c1aid. Oaggunvuoigatvuod1a suodjaleapmi lea datte ain eahpec1ielggas. Álttás ja Njávdámisge ferte vuolggahuvvot nu ahte luossabivdovuoigatvuod1a ii sáhte váldit jus ii mávsse buhtadasa sihke Alta Laksefiskeri Interessenskap:i ja Neiden Fiskefelleskap:i. Luossa- ja sáivabivddus stáhta eatnamiin Finnmárkkus, lea baicce láivves riektesuodjalus. Dát gusto erenoamáz1it jus guollebivdovuoigatvuohta gullá stáhtii eanaeaiggádin, muhto dallege go lea buohkaidvuoigatvuohta. Dás sáhttá c1ujuhit 3.4.4. oassái mearraguollebivddus, mas ovdanboahtá ahte álelassii go vuoigatvuohta galgá gohc1oduvvot buohkaidvuoigatvuohtan gártá láivves riektesuodjalus. Jus oktage Finnmárkkus sáhtás1ii duod1as1tit alddes leat erenoamás1 guollebivdovuoigatvuod1at priváhtarievttálas1 vuod1ul, lea datte su vuoigatvuod1as álgovuorus vástideaddji suodjaleapmi go guollebivddus mii lea priváhta eatnamiin. 3.8 Bivdu 3.8.1 Láhkaaddima várddus dáláz1ii 1687 Norgga Lágaid mearrádusat bivddu birra muddejuvvojedje man1n1il soames lágain ovdal miessemánu 20.b. 1899 nr. 2 bivdolága. Dán lágas addojedje njuolggadusat buotlágan bivddus sihke priváhta ja almmolas1 eatnamiin, seammásgo buot ovddes1 bivdomearrádusat fámuhuhttojuvvo. 1920:s bivdonjuolggadusat stáhtaalmennehiin váldojedje eret bivdolágas, ja sirdojedje njukc1amánu 12. b. 1920 várreláhkii nr. 5. Dán sadjái lea man1n1il boahtán geassemánu 6. b. 1975 várreláhka nr. 31. 1899-bivdolága sadjái bod1ii juovlamánu 14. b. 1951 bivdoláhka nr. 7, man sadjái fas lea boahtán miessemánu 29. b. 1981 fuod1d1oláhka nr. 38. Earret boazosápmelac1c1aid bivddu boazodoallolágaid mielde, geahc1a vuollelis 3.17.8 oasis, lea buot bivdu Norggas dan rájes go 1899-bivdoláhka bod1ii fápmui suoidnemánu 1.b. 1900, álgovuorus leamas1 ollislac1c1at muddejuvvon dás namuhuvvon lágaid bokte. Gustojeaddji mearrádusat c1uz1z1ot fuod1d1olága IX kapihttalis ja várrelága XI kap.:s . 1975-várreláhka dattetge ii gusto davábeale Davvi-Trřndelága fylkka, iige dahkan 1920-láhkage dan, muhto lága njuolggadusain almmatge máinnas1it oanehac1c1at vuollelis. 3.8.2 Lagat bivdolágain Finnmárkkus 1981 fuod1d1olága rádjai Stuorradikki mearrádusa olis suoidnemánu 23. b. 1895 nammaduvvui lávdegoddi "Parlamentáralas1 Eanadoallokommis1uvdna" mii galggai ráhkadit bivdoláhkii árvalusa. Dát ovdanbuvttii guovvamánu 23. b. 1898 láhkaevttohusa oktan cuhkiiguin. Váldosárgása mielde evttohuvvo eanaeaiggáda galgat leat oktovuoigaduvvon698 buot bivdui iez1as eatnamiin (eanaeaiggátprinsihppa) (§ 1), ja juohke dáz1a borgárii galggai stáhtaalmennehiin leat lud1olas1 bivdu jahkásas1 divada vuostá, earret ruksesgoddebivddu (§ 6), ja ahte seamma galggai gustot "Rás1s1ain, mat vaikko eai leat almennehat eai leat priváhta Eaiggádiid duohkinge" (§ 7). § 8-árvalusas evttohuvvui: "Stáhtavuvddiin ja eará Eatnamiin, mat leat Stáhta priváhta Opmodahkan, ja Stáhta Eatnamiin Finnmárkkus, lea Stáhtas Eanaeaiggáda olles Vuoigatvuohta Bivdui. Mo dán galgá doaimmahit mearrida Gonagas dahje son, gean son fápmuda." § 8-cuhkiin lea ee. mearkkas1uvvon: "Daid Opmodagaid hárrái, mat gullet Stáhtii ollásit priváhta Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain, ii Dáidde Sáhttit garvit dábálas1 Eanaeaiggátprinsihpa. Stáhta Eatnamat Finnmárkkus - vaikko leat mied1ihuvvon Stáhta Opmodahkan - eai dattetge duohta Dilis dávis ollásit daid Eatnamiidda, maid Stáhta mud1ui oamasta priváhta Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain. Danin lea eahpiduvvon galgágo Eiseválddiid dahkat Bivdohearrán, erenoamás1 Dilálas1vuodat Finnmárkkus dáidet dagahit dákkár Láhkanjuolggadusa dus1s1e Bábirmearrádussan. Almmatge lea dán láhkái bisuhuvvon daningo logihkalac1c1at adno riekta ahte Eiseválddiit oz1z1ot Bivdovuoigatvuod1a dásge nugo Stáhta Opmodagain mud1uid, ja nu leage Gonagasa Ás1s1in mearridit das, man muddui Eiseválddit galget geavahit iez1aset Eanaeaiggátvuoigatvuod1a. ..." Eanadoallolávdegoddi bisuhii Árvalusas O. VII 1898-99 kommis1uvnna evttohusa § 8 vuosttas c1uoggá, muhto evttohii nubbin lad1d1asin: "Bivdoc1ad1ahannjuolggadusaid mearrida Gonagas dahje son, geasa son dan fápmuda, man1n1il go guoski gielddastivrras lea bivdon cealkámus1." Odeldikkis mihttii áirras sundi J. Johnsen dán árvalussii (Odeldigges1iehtadusat, 1898/99 s. 876): "Dálá árvalusas boahtá ovdan, ahte eanadoallolávdegoddi § 8:s buohtastahttá stáhta eatnamiid Finnmárkkus stáhtavuvddiin ja eará eatnamiinge, mat leat stáhta priváhta opmodagat, ja ahte lea evttohuvvon ahte stáhtas, daid eatnamiin maid eaiggádus1s1á Finnmárkkus, bivddu hárrái galgá oaz1z1ut olles vuoigatvuod1a eanaeaiggádin. In jáhke dan leat riekta. Stáhtavuvddiid ja eará eatnamiid bokte, mat leat stáhta priváhta opmodahkan, oaivvilduvvo árvideames vuvddiid dahje eatnamiid, maid stáhta lea oastán priváhta eaiggádiin dahje háhkan eará lobálas1 s1iehtadusaid mielde. Stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a buot anekeahtes eatnamiidda Finnmárkkus, vuolgá mu died1u mielde, dus1s1e fal dan dilis ahte stáhta, dallego eatnamat ledje eaiggátkeahttá, lea vuolládastan699 daid. Lea duohta, ahte stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta dáid eatnamiidda ferte leat dohkkehuvvon, muhto eanadoallokommis1uvdna dadjá ies1 árvalusastis 91. siiddus, ahte dát eatnamat "duohta dilis vánit ollásit dávistit daid eatnamiidda, maid stáhta mud1ui oamasta priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain", ja dat gal lea vissis. Áiggun fuomás1uhttit dan, ahte bivdovuoigatvuohta stáhta eatnamiin Finnmárkkus álo doloz1is juo lea leamas1 lud1olas1 juohke dáz1a borgárii, nugo maid Finnmárkku ássiin leat moanat ja mealgadas1 vuoigatvuod1at stáhta eatnamiidda. Nu leage juohke eanaeaiggádis vuoigatvuohta doallat iez1as omiid stáhta mehciin, juohkehac1c1as1 lea vuoigatvuohta lavdnjeloggumii, c1ujuhusa mielde, muhto divadiid haga, ja juohkehac1c1as lea vuoigatvuohta guollebivdui ámtta jávrriin ja jogain. Nappo leage stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta davvin sakka gárz1z1iduvvon daid nu gohc1oduvvon stáhtavuvddiid ja stáhta priváhta opmodagaid ektui. Danin jáhkán ahte lea sakka vuoigatmeahttun ovttastuhttit stáhta eatnamiid Finnmárkkus ja stáhtavuvddiid ja eará stáhta opmodagaid, ja stáhtii addit olles bivdovuoigatvuod1a opmodagain davvin. Dáidá dalle geavvat nu ahte stáhta gávnnaha vuogasvuohtan lihttoláigohit bivdovuoigatvuod1a vaikko olles gielddaidege, ja nu gárttas1iige eará Finnmárkku ássiid bivdu leat dadjatjuo gildon. Eanas1 opmodagat davvin leat namalassii nu unnit ja dávjá muoraheapmege, nu ahte ii báljo oktage eanaeaiggát sáhtás1ii áktánas ovdduin bivdit iez1as eatnamiin. Gaz1aldahkii livc1c1ego vejolas1 gáibidit divada sis geat áigot bivdit, ja gáibidit sin hálddas1it bivdogoartta, mii álohii galgá c1ájehuvvot, de c1ujuhan dasa maid ovddasteaddji Finnmárkkus, hr. Moen, lea cealkán. Gáttán ahte mán1ggain oktavuod1ain s1addat dan mad1e olu vahágat ja váivvádusat700, ahte dákkár mearrádus dus1s1e dagaha ahte lágaid garvet ja rihkkot. Áiggun fuomás1uhttit muhtun jovkui dáz1a borgáriid guovdu, namalassii badjesápmelac1c1aide, geaidda lea dadjatjuo veadjemeahttun sihke háhkat dán bivdogoartta áiggil ja maiddái vurkkodit dan nu, ahte álohii sáhttá c1ájehuvvot dasa gii dan gáibides1. Dán álbmogis eai leat bissovas1 viesut; sii golggadit duoddariin, ijastallet dábálac1c1at ávusmáilmmis, belohahkii heajos lávuin. Go mu mielas lea mávssolas1 oaz1z1ut vástádusa gaz1aldahkii, mo stáhta galgá sáhttit c1uoc1c1uhit alcces olles bivdovuoigatvuod1a dadjatjuo dan buotstuorámus oassái Finnmárkku eatnamiin, duosttan ovddidit dákkár evttohusa: "§ 7:i addo dákkár lasáhus: "Stáhta eatnamiin Finnmárkkus lea bivdu lud1olaz1z1an juohke dáz1a borgárii", ja ahte § 8 sánit: "ja lassin stáhta eatnamiin Finnmárkkus" sihkkojuvvo." Johnsen:a evttohus váldui § 8 nubbin lad1asin, ja c1uojai "stáhta Eatnamiin Finnmárkkus lea Bivdu lud1olas1 juohke dáz1a Borgárii." Dán mearrádusa mielde ii dárbbas1uvvo máksit bivdogoartta ovddas iige divada. Juovlamánu 14. b. 1951 bivdolága ja miessemánu 29. b. 1981 fuod1d1olága ovdabargguin ii guoskkahuvvo makkár sajádat stáhtas lea Finnmárkku eatnamiid oktavuod1as ja doppe bivddu rád1d1emis. 1937 bivdoláhkalávdegoddi cealká datte miessemánu 26.b. 1939 árvalusastis ahte ii sáhte leat riekta bisuhit vuogádaga mii addá buiga olbmuide geahc1ahis lobi bivdit gos ihkinassii seamma eavttuid mielde go gieldda ássiide, muhto ii lean ágga fámuhuhttit eará dáz1a borgáriid lobi bivdit Finnmárkkus, go fásta ássit almmatge eai ávkkástalas1ii duoddariid ollásit. Danin oaivvilduvvui ahte eará giliid ássit berres1edje máksit heivvolas1 divada, maid sáhtás1ii bidjat badjelii olggobeal Finnmárkku olbmuide, go sidjiide geat leat gullevac1c1at dohko. Lávdegoddi datte ii ovddidan konkrehta evttohusa vuosttasvuoigatvuod1as giliássiide iige finnmárkolac1c1aide. Eanadoallodepartemeantta proposis1uvnnain - Od.prp. nr. 41 1949 ja Od.prp. nr. 9 1951 - ii leat oktage mearkkas1upmi vierrásiid bivddu ráddjehusain, báikegotti vuosttasvuoigatvuod1as dahje ies1gud1et divatmearis. Boahtán cealkámus1aid vuod1ul lea datte gaz1aldatge ráddjet bivdiid eanadoallolávdegottis vihkkedallon Árvalusas O XXI 1951. Lávdegoddi oaivvildii ahte prinsihpalac1c1at lei riekta ahte bivdu lea lud1olas1 buot dáz1a borgáriidda, sihke stáhtaeatnamiin Finnmárkkus ja earáge matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiin. Jus s1addá vátnivuohta fuod1d1uid dáfus, ferte almmatge báikegottis, hágadettiin iez1aset birgejupmái dárbas1iid, leat vuosttasvuoigatvuohta, nugo fylkka industribáikkiid ja gávpogiid ássiinge berre leat vuosttasvuoigatvuohta riikka eará guovlluid bivdiid ektui, dan veajuiduvvamii ja lustadoibmii masa bivdu addá vejolas1vuod1aid. Nu s1addáge lágas § 19:s bivdovuoigatvuod1a hárrái stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus, vejolas1vuohta dihto muddui ráddjet bivdogoartalogu fylkkas. Dákkár ráddjenlohpái lei datte eaktun ahte fuod1d1omáddodat vuhtiiváldojuvvui, muhto báikkálas1 ássiid ealáhusberos1tupmi ja veajuiduvvandárbu fas ii leat báhkkoduvvon lágas. 3.8.3 Bivdovuoigatvuohta 1981 fuod1d1olága mielde 3.8.3.1 Bivdu eatnamiin maid stáhta ii eaiggádus1a Eanaeaiggátprinsihppa 1899 ja 1951 bivdolágain lea bisuhuvvon gustojeaddji fuod1d1olágas, ja mearkkas1a nappo ahte eanaeaiggádis álgovuorus lea oktovuoigatvuohta buot bivdui iez1as eatnamiin. Prinsihppa lea báhkkoduvvon lága § 27:s mii gusto eatnamiidda mas lea priváhta, gieldda ja fylkkagieldda eaiggát. Mearrádusas lea c1uovvovas1 cealkka: "Dán lága mearridan gárz1z1idemiiguin ja lága mielde addin láhkaásahusain, lea eanaeaiggádis oktovuoigatvuohta bivdui." Sihke eanaeaiggáda ja earáidge bivdovuoigatvuohta lea dád1is sakka gárz1z1iduvvon ies1gud1et muddemiiguin. Nu lea dálá vuoigatvuohta gárz1z1iduvvon, ee. go dat gusto dus1s1e fuod1d1uide maid Birasgáhttendepartemeanta mearrida galgá bivdit, ja dan áigodagas ja daid guovlluin maid Luondduhálddas1andirektoráhta (geasa lea sirdán dán válddi) mearrida ies1gud1et nállái, geahc1a fuod1d1olága § 9, buo. §§ 3 ja 24. Dihto spiehkastagat leat eanaeaiggátprinsihpas, ee. sáhttet leat sierraortnegat omd. ovddes1 áiggi s1iehtadusaid vuod1ul (ovdal suoidnemánu 1.b. 1900), dahje eanajuohkimis lea mearriduvvon ahte prinsihppa ii galgga gustot. Fuod1d1olága § 28:s ovdanboahtá ahte jus eanaeaiggát dodjá eanangeavaheamis nubbái, lea geavaheaddjis vuoigatvuod1a bivdui, jus eará ii leat s1ihtton. Lága § 29 mielde eanaeaiggátprinsihppa ii gusto ollásit ovttaseaiggátgaskkaide701. Dákkár gaskkain lea "buohkain geain lea vuovde-, gárdeguohtun-, giedde- dahje eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuohta dahje -geavahanvuoigatvuohta bivdovuoigatvuohtage, minddar eará ii c1uovo s1iehtadusa dahje eará riektevud1d1osa." Earret eará alimusriekteduomuid vuod1ul c1állon Rt. 1916 s. 689 ja Rt. 1959 s. 1169, mat ain fertejit leat mearrideaddjin fuod1d1olága § 29 áddejupmáige danin go dát váldoás1s1is vástida ovddes1 lágaid mearrádusaide ovttaseaiggádangaskkaid hárrái, (Geahc1a 1899-lága §3 ja 1951-lága §14.) de ferte datte navdit ahte dát dus1s1e gustojit "dákkár mealgadas1 gaskkaide, mat leat orron juogekeahttá mán1ggaid dáluid dahje doaluid gaskka ja main ovddes1 áiggis leat leamas1 mán1ggat geavahanvuoigatvuod1at eanaeaiggáda bálddas". (Buo. Helge Christensen: Lovgivningen om viltstell og jakt (1967) s.95.) Sierra njuolggadusat gustojit gilialmennehiiddage. Fuod1d1olága § 30 c1ujuha geassemánu 26. b. 1992 nr. 86 láhkarievdadusaid man1n1il geassemánu 19. b. 1992 nr. 59 kap. 7 gilialmennetlága njuolggadusaide. Dás boahtá ovdan §7-1:s ahte bivdovuoigatvuohta eará nálliide go ruksesgoddái ja mádjihii gilialmennehiin gullá almenneha geavahanvuoigadiidda, buo. lága § 2-1, ja earáide geat gullet bearatgoddái702 (bearas1lahtut jna.). Makkár guovllut rehkenastojuvvojit gilialmennehin boahtá ovdan lága § 1-1:s. Gilialmenneha geavahanvuoigatvuohta gullá dus1s1e eanadoalloeatnamiidda, ja geavahanvuoigaduvvomiid eatnamat lea mearriduvvon juohke gilialmenneha dáfus. Go eai leat died1u mielde gaskkat Finnmárkkus maid sáhttá árvvos1tallat gilialmennehin gilialmennetlága áddejumiin, de ii gávnnat Riektejoavku ákka c1ielggadis1goahtit dán c1uoggá dád1e dárkilabbot. 3.8.3.2 Bivdu eatnamiin main stáhta adno leat eaiggádin Bivdolágain leat 1899 bivdolága rájes leamas1 earuhuvvon njealji (muhtun áiggi vid1a) lágan stáhtaeanajoavkkuid gaskka. Vuohc1c1an leat stáhtaalmennehat (1), mat oanehac1c1at daddjon leat matrikulerekeahtes vuvddiin ja rás1s1ain mátta-Norggas gitta Davvi-Trřndelága rádjai, gos giliolbmuin leat almennehis dihto geavahanvuoigatvuod1at, ee. guohtun-, geassesadje-, vuovde- jna. geavahanvuoigatvuod1at, ja gos olu hálddas1anovddasvástádus meahcceriggodagaid ávkkástallamis almennehis lea biddjon gielddaid várrestivrraide, buo. lága §§ 3 c1uo. Dasto leat matrikulerekeahtes eatnamat viiddis vuvddiin ja rás1s1ain Nordlánddas ja Romssas (2), maid stáhta (dássáz1ii) ii leat dohkkehan almennehin vuovde-, guohtun- jna. geavahanvuoigatvuod1ain giliássiide. Lassi stáhtaeanajoavku lea stáhta ovddes1 matrikulerekeahtes eatnamat Finnmárkkus (3). Ja viimmat lea erenoamás1 matrikulerejuvvon stáhtavuovdi ja eará eatnamat mat leat adnon stáhta "priváhta" eatnamin. Dás lea eanas1 sáhka eatnamiin maid stáhta lea oastán (4). Gitta fuod1d1olága fápmui boahtimii (cuon1ománu 2.b. 1982) ledje sierra njuolggadusat buot namuhuvvon stáhtaeanajoavkkuide. Stáhtaalmennehiidda gustojedje várrelága mearrádusat, ja 1951 bivdolága III kapihttalis ledje sierra njuolggadusat matrikulerekeahtes eatnamiidda Nordlánddas ja Romssas (§17), matrikulerekeahtes eatnamiidda Finnmárkkus (§19) ja stáhta "priváhta" eatnamiidda (§ 18). Dálá bivdonjuolggadusaide stáhtaalmennehiin c1ujuhuvvo várrelága XI kapihttalii (§§ 23-27). Sáhttá datte oktilasvuod1a dihte namuhuvvot ahte buohkain, geat man1imus1jagi leat ássan ja ain ásset Norggas galgá leat vuoigatvuohta seamma eavttuid mielde oaz1z1ut fud1os1bivdolobi beatnaga haga stáhtaalmennehis (gea. várrelága §23, vuosttas lad1d1asa). Man muddui sáhtes1 bivdit fud1oz1iid dahje dakkár fuod1d1uid bivdit beatnagiin, lea várrestivrra lobi duohken. Várrestivra mearrida vel addogo bivdolohpi beatnagiin sidjiide geain lea bivdovuoigatvuohta vuosttas lad1d1asa mielde, vai dus1s1e sidjiide geat ásset dan guovllus gos almennet lea, dahje gilis dahje báikegottis gos ovdal almennehis lea leamas1 almennetgeavaheapmi. Várrestivra sáhttá ráddjet sihke bivdiid logu ja dan fuod1d1ologu, maid juohkehas1 sáhttá bivdit (gea. § 23 nuppi ja goalmmát lad1d1asa). Stáhtaalmennehis sáhttá dus1s1e bivdit go fidne bivdogoartta ja go máksá divada várrestivrii. Álgovuorus mearrida várrestivra divada, ja sáhttáge mearridit ies1gud1etlágan divadiid sidjiide gud1et ásset guovllus, gilis dahje báikegottis nugo namuhuvvon § 23:s nuppi lad1d1asis ja eará bivdiide, ja vel fud1os1bivdui beatnagiin ja dan haga (gea. § 25). Várrelága bivdonjuolggadusat gustojit ain nappo stáhtaalmennehiidda, muhto dan golmma eará stáhtaeanajovkui leat dál addon oktasas1 njuolggadusat fuod1d1olága § 31 bokte. Dát c1udjet: "Stáhtaeatnamiin mat eai muddejuvvo geassemánu 6. b. 1975 lága bokte (Várrelága), leat fud1os1bivdu ja bivdu lobálas1 dáz1a stahtaborgáriidda ja buohkaide geat man1imus1jagi leat ássan ja ain ásset Norggas, go bivdogoartta fidne ja máksá buhtadasa. Boazosápmelac1c1aid bivdu muddejuvvo boazodoallolága § 14:s. Departemeanta sáhttá addit dárkilat njuolggadusaid buot bivdui stáhta eatnamiin olggobealde stáhtaalmenneha dás maiddái vuolit hattis ja bivdovuosttasvuoigatvuod1a fásta ássiide gielddas ja olgoriikalac1c1aid bivdolobis." Earret stáhta eatnamiidda Finnmárkkus, gusto mearrádus Nordlándda ja Romssa stuorra stáhtaguovlluide, go várreláhka aistton ii leat dahkkon gustojeaddjin daid mealgadas1 matrikulerekeahtes meahcceguovlluide maid stáhta eaiggádus1s1á dáin fylkkain. Nordlándda máttabealde § 31 guoskáges gorálac1c1at unnit meahcceguvlloz1iidda, go várreláhka dás gusto stáhtaalmennehiidda, mii mearkkas1a dadjat buot matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiidda. Fuod1d1olága ovdabargguin (Od.prp. nr. 9 1980-81) celko ahte váldoprinsihppa berres1ii leat ahte almennehis lea fud1os1bivdolohpi buotlágan stáhtaeatnamiin. Dát lea báhkkoduvvon § 31 vuosttas lad1d1asis, vuosttas c1uoggás, ja departemeanta leage nuppi lad1d1asis oz1z1on oppalas1 fápmudusa addit lagat bivdonjuolggadusaid, fuod1d1obivduige. Nu lea buot bivdu stáhtaeatnamiin, earret stáhtaalmennehiin ja boazosápmelac1c1aid bivdu boazodoallolága § 14 mielde, muddejuvvon fuod1d1olága § 31:s ja njuolggadusain dán lága olis. Cuo?ománu 2. b. 1982 ggl.cea. bokte lea váldi mii fuod1d1olága mielde lea biddjon Birasgáhttendepartementii sirdon Luondduhálddas1andirektoráhtii (DN). DN lea cuon1ománu 19. b. 1988 addán gustojeaddji láhkaásahusa § 31 nuppi lad1d1asa mielde (fuod1d1oláhkaásahus). Fuod1d1olága § 31 ja gustojeaddji láhkaásahusa mielde lea dus1s1e stáhtaeatnamiin sáhka fud1os1bivdo- ja bivdovuoigatvuod1as. Láhka ii mearrit dad1e dárkilabbot maid fud1os1 doaba mearkkas1a, muhto Od.prp. nr. 28:s 1982-83 fuod1d1olága nuppástusaid birra, lea mihttejuvvon ahte: "... fud1os1 doaba lea adnon várrelága njuolggadusainge, erenoamáz1it § 23:s. Dáidet stuorra boraspiret dagahan váttisvuod1aid fud1os1doahpaga ektui. Mo c1uohcá go fud1os1doahpaga bijai § 31:i lea ahte almennet ii galgga sáhttit sahtedohko oaz1z1ut vuoigatvuod1a boraspirebivdui. Dát c1uohcá dál albasii ja § 31 nuppi lad1as, fápmuda almennehii addit lobi albasbivdui." Eanas1 fuod1d1onálliide mat leat bivdinláhkái, (Namalassii nálliid maid Birasgáhttendepartemeanta fuod1d1olága § 9 vuod1ul mearrida mat leat bivdinláhkai.) ii dáidde leat nu váttis mearridit leatgo fud1oz1at vai eai. Árbevirolac1c1at buot lottit, stuorra gazzalottitge, árvvos1tallojit fud1oz1in. Seamma gusto uhcit fud1oz1iidda nu go neahti, c1eavrris, mievri ja rieban. Fud1os1doahpagiiges eai gula buot sarvvat (ealga, goddi, ruksesgoddi ja ruoigu) ja stuorra boraspiret nu go guovz1a, gumpe, geatki ja albbas. Eahpedilis ferte departemeanta § 31:s nuppi lad1d1asa fápmudusmearrádusa olis, sáhttit mearridit lea go dihto nálli fud1os1 vai ii. Bivdu lea dál fuod1d1olága § 24 mielde lobálas1 dus1s1e Birasgáhttendepartemeantta addin njuolggadusaid mielde. (Váldi lea cuon1ománu 2. b. 1982 ggl.cea. bokte sirdon DN:i.) Mearrádusa nuppi lad1d1asa mielde sáhttá addit "láhkaásahusaid bivddu birra dallego dát sáhttá váikkuhit ealáhusvud1d1osii ja mud1ui go dárbbas1uvvo ráddjen dihte vahágiid maid fuod1d1u dahká". Dál lea rievssatbivdu gielain ja várra riebanbivduge erenoamás1 áigeguovdil Finnmárkkus. Riikkas mud1ui lea earret rievssatbivddu, neahte- ja buoiddabivddusge gilláriin dihto mearkkas1upmi. Fuod1d1olága § 31 mielde leat aivve fal dáz1a borgárat ja geat man1imus1jagi leat ássan ja ain ásset Norggas, vuoigaduvvon fud1os1bivdui stáhta eatnamiin. Buohkain sis leat, beros1keahttá ássanbáikkis, oktasas1 vuolggasadji. Cuo?ománu 8. b. 1983 láhkanuppástusain lea datte nuppi lad1d1asa mielde vejolas1vuohta addit lagat njuolggadusaid vuosttasvuoigatvuod1as bivdui dan gieldda fásta ássiide gos stáhtaeatnamat leat. Od.prp. nr. 28:s 1982-83 boahtá ovdan ahte dás lei áiggan dahkat c1ielggasin ahte sáhttá lágidit ortnegiid mat sihkkarus1s1et gili bivdiid bivdolobi unnit opmodagain "gos omd. lea sadji 10-12 bivdogortii." Váldonjuolggadus galggai almmatge ain leat ahte stáhtaeatnamiin "berre leat buohkaide fud1os1bivdolohpi". Dássáz1ii eai leat addon njuolggadusat vuosttasvuoigatvuod1a birra § 31 nuppi lad1d1asa mielde, ja gustojeaddji fuod1d1oláhkaásahusa §1 goalmmát ja njealját lad1d1asis leat cealkámus1aid mielde merriduvvon proposis1uvnnas ahte: "Buot bivdu galgá albmosin dahkkot dakkár vugiin maid almennet dohkkeha. Jus dárbbas1uvvo muddet bivdiid logu, galgá gohcit ahte lea govttolas1 juogadeami giliássiid ja vierrobivdiid/bivdoservviid gaskka. Árvvos1talladettiin mii lea govttolas1 juogadeapmi, galget ee. báikegotti vejolas1vuod1at bivdit gielddas deattuhuvvot." Cuo?ománu 8. b. 1983 láhkanuppástusain lasihuvvui vel § 31 nuppi lad1d1asis ahte sáhttá addit lagat njuolggadusaid olgoriikalac1c1aid bivdolobis. Dát lea dál dahkkon fuod1d1oláhkaásahusa § 15:s mii addá Stáhtavuvddiid direktoráhtii (DSS) válddi ohcama mielde addit olgoriikalac1c1aide dákkár bivdolobi mii láhkaásahusas siskkilduvvo. Fud1os1bivdu ja bivdu fuod1d1olága § 31 vuosttas lad1d1asa mielde sáhttá c1ad1ahuvvot dus1s1e bivdogoartta fidnemis ja buhtadasmávssuin (divat). Nuppi lad1d1asa mielde sáhttá addit lagat njuolggadusaid hálbbit haddái iez1as gieldda giliássiide. Fuod1d1oláhkaásahusa § 5:s ovdanboahtá ahte beaive- ja vahkkogoartahaddi galgá leat seamma buohkaide, muhto jahkodatgoartahatti fásta ássiide iez1as gielddasges sáhttá vuolidit gitta guokte goalmmátoassái - Finnmárkkus gitta goalmmátoassái - earágiliássiid ektui. Ii ovttasge leat álgovuorus vuoigatvuohta bivdit fuod1d1uid stáhtaeatnamiin. Datte lea fuod1d1olága § 9 mielde lágiduvvon vejolas1vuohta dákkár bivdui dihto áigodagain, ja § 16 mielde DN mearrida gos sáhttá bivdit fuod1d1uid. Fuod1d1obivddu, Finnmárkkus, namalassii ealgabivddu, hálddas1a DSS fuod1d1oláhkaásahusa § 1 mielde. Ealgabivdu lea dárkilat muddejuvvon láhkaásahusa § 7 bokte mas ee. daddjo ahte dat galgá láigohuvvot, ja lea albmaduvvon lagat njuolggadusat dása. Ii fuod1d1obivduige gávdno dihto mearrádus vuosttasvuoigatvuod1a birra daid gielddaid fásta ássiide gos leat stáhtaeatnamat. 3.8.4 Leatgo sierrariektehámáiduvvamat Finnmárkkus? Earretgo ahte bivddu jahkodatgoartahatti stáhtaeatnamiin sáhttá gieldda fásta ássiide bidjat mealgat vuollelabbui go dáloniidda riikkas mud1ui, ovdanboahtá ovdalis ahte lágas dahje láhkaásahusas eai leat addon erenoamás1 bivdonjuolggadusat Finnmárkkus. Dákkár doaibma muddejuvvo danin Finnmárkkusge oppalas1 njuolggadusain mat leat bajábealde válddahallon. Go sullii 96 % fylkka eatnamiin ollislac1c1at ja dadjatjuo buot meahcci, árbevirolas1 áddejumi mielde leat stáhta "matrikulerekeahtes" eatnamat, lea vuohc1c1an fuod1d1olága § 31 áigeguovdilis mearrádus. Datte c1uoc1c1uhuvvo duollet dálle ahte muhtun sajiin Finnmárkkus sáhttá jurddas1it báikkálas1 vieruiduvvan riektehámáiduvvamiid oppalas1 bivdolágaid vuostá. Oahpásamos lea várra gaz1aldat, leago báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuohta gid1d1aloddemii Guovdageainnus. Gaz1aldat lea guoskkahuvvon rán1ggas1tusás1s1is mii mearriduvvui Alimusrievttis cuon1ománu 8. b. 1988 riektemearrádusas (Rt. 1988 s. 378). Dubmehallon lei Álttá gielddarievttis dubmejuvvon fuod1d1olága § 56 mielde, buo. § 3 nuppi lad1d1asa miessemánu 28. b. 1985:s leat báhc1án c1ivssa ja vuoktafiehttaga Guovdageainnu gielddas, ja rihkkun ráfáiduhttinmearrádusaid mat ledje mearriduvvon láhkaásahusain fuod1d1olága § 9 vuosttas ja nuppi lad1d1asa mielde. Son guoddalii láhkaatnima703 ja dagai gustojeaddjin ahte Guovdageainnu sámiid bindilis árbevieruin ja riekteáddejumiin lei ásahuvvon virolas1 riektedilálas1vuohta, mii diktá gieldda rájaid siste sáhttit loddet gid1d1at borramus1s1an, ja ahte dát vieruiduvvan riektehámáiduvvan ferte dohkkehuvvot fuod1d1olága oppalas1 ráfáiduhttinnjuolggadusaid704 dáfus. Prinsipála c1uoc1c1uhuvvui de ás1s1ehuvvot go bivdu lei lobálas1, ja molssaevttolac1c1at ás1s1ehuvvot mohkasteaddji705 vuoigatvuohtac1ádjádusa geaz1il. Alimusriekti c1ilgii vuos fuod1d1olága bivdonjuolggadusain ja c1ujuhii ahte fuod1d1olága § 15 nr. 2:s lea fuod1d1oeiseválddiin lohpi beros1keahttá mud1ui gustojeaddji ráfáiduhttinnjuolggadusain, diktit bivdit ee. suorssá "borramus1atnui gos dát leat dábálas1". Ovdabargguid cealkámus1at c1ájehedje ahte mearrádus lei láhkii boahtán justa áigumus1ain diktit viiddidit loddebivddu muhtun guovlluin Finnmárkkus gos dát lea leamas1 dábálas1 borramus1s1an. 1983:s lei Guovdageainnu Fuod1d1olávdegoddi ohcan dákkár lobi ja hilgojuvvon. Dan oktavuod1as lei muhtun lávdegoddi mied1ihan diktit gid1d1aloddet, muhto Birasdepartemeanta vuosttaldii go dat livc1c1e leat vuostá "biologalas1 prinsihpaid ja áddejumi." Ovdal lei moanaid gerddiidge ohccon lohpi gid1d1aloddet suorssáid dalá gustojeaddji bivdolágaid mielde. Jagiin 1950, 1951 ja 1952 lei addon lohpi, ja man1it ohcamat ledje njuolgguslac1c1at hilgojuvvon. Dán vuod1ul gávnnahii Alimusriekti c1ielggasin ahte ii sáhttán leat leamas1 makkárge vierroriektehámáiduvvamii dainna mearkkas1umiin ahte Guovdageainnus galggas1ii leat lohpi loddet earret bivdoáiggiid mat gustojit fuod1d1olága ja láhkaásahusaid mielde. Vuosttasjienasteaddji jienasteamis daddjo dasto: "Vuoigatvuod1avuod1d1u sáhttit dan nu gohc1oduvvon gid1d1aloddet lea min dálá gustojeaddji fuod1d1olága mielde dus1s1e sáhttán leat lobálas1 § 15 nr. 2 mielde, ja dákkár lohpi ii lean, nugo namuhuvvon, addon. Moanaid gerddiid ovdal lei fuod1d1olávdegoddige biehttaluvvon dákkár loddema ohcamus1ain. Ávdnasat mat leat Alimusriektái ovddiduvvon c1ájehit maiddái, oaivvildan, ahte gieldda ássiid gaskas ferte leat leamas1 hui dovddus, ainjuo man1it jagiid, ahte gid1d1alodden ii lean lobálas1, vaikko sáhttáge orrut ahte duod1ai lea loddejuvvon muhtun muddui ja iige mihkkege leat dahkkon dan hárrái. " Ii sáhte mud1uige leat sáhka ás1s1ehuvvot mohkasteaddji vuoigatvuohtac1ádjádusa geaz1il. Ráfáiduhttináiggit ledje almmuhuvvon Guovdageainnus dábálas1 láhkai, ja riekti oaivvildii dubmehallon fertii leat geatnegas dáid ás1s1iid birra diehtit. Danin biddjui vuod1d1un ahte jus "dubmehallon navddii iez1as lobálac1c1at sáhttit loddet, ii leat dát c1ádjádus ainjuo leamas1 mohkasteaddji." Ás1s1i c1ájeha ahte galgá hui olu ovdal báikkálas1 vierut dohkkehuvvojit oppalas1 muddemiid ektui, muhto go mearrádus gustui konkrehta ráfáiduhttinmearrádusaid rihkkumii, sáhttá vánit atnit mearrideaddji prejudikáhtan go ii sáhte jurddas1it báikkálas1 bivdovuoigatvuod1aid vieruiduvvanrievttálas1706 vud1d1osiin. Maná mearkkas1it ráfáiduhttinnjuolggadusat ahte vejolas1 loddensierravuoigatvuohta Guovdageainnus justa dál ii sáhte doaimmahuvvot, muhto jus ráfáiduhttima galggas1ii fámuhuhttit, sáhttá vuoigatvuohta doaimmahuvvot, jus duod1as1tuvvo ahte dat (ain) gávdno. Nu ii sáhtege dadjat vissásit leatgo báikkálas1 sierravuoigatvuod1at, ii gid1d1aloddemii Guovdageainnus, iige eará bivdui Finnmárkkus. Ferte gal nugo daddjon, navdit ahte dál galgá eanet ovdalgo sáhttá c1uoc1c1uhit sierravuoigatvuod1aid bivdui ja mii dohkkehuvvo lága hárrái, muhto gaz1aldaga almmatge gánniha guorahallat dárkilat. Dán mearrideapmái ferte datte iskat vud1olac1c1at ja konkrehta, masa Riektejoavkkus ii leat leamas1 cuogga707. 3.8.5 Erenoamáz1it riektesuodjalusas Bivdovuoigatvuod1at Finnmárkkus mat gullet priváhta eatnamiidda, leat suodjaluvvon seammaláhkai go eaiggádus1s1anvuoigatvuohta. Vuoigatvuod1aid sáhttá maná muddet buhtadasa haga, omd. gárz1z1iduvvon bivdoáiggiin, muhto eanaeaiggát sáhttá álgovuorus gáibádit buhtadasa jus vuoigatvuod1at ollásit loahpahuvvojit. Jus muhtumiin Finnmárkkus lea bivdovuoigatvuohta omd. báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuod1a vuod1ul, gusto seamma riektesuodjalus sidjiide. Dan bivddu suodjaleapmi mii gullá stáhta matrikulerekeahtes eatnamiidda Finnmárkkus, lea vánit makkárge sierradilis eará buohkaidvuoigatvuod1aid suodjaleami ektui, ja lea ies1alddes hui láivves riektesuodjalus, buo. ovddabealde 2.3.2.5. oasi. 3.9 MONIT JA UVJJAT 3.9.1 Vuolggasadji Dus1s1e dihto riddoguovlluin lea monnen ja uvjen leamas1 stuorát mahtodagas. Dan ektui lea dákkár c1oaggin dehálas1 muhtun sajiin, ja áinnas monnesajiin Finnmárkkus ja mud1ui Davvi-Norggas, ja guhkás man1ás lea leamas1 dehálas1 mearkkas1upmi ealáhussii, sihke vuovdima ja dálloanu dáfus. (Unnán ávdnasat leat monnema ja uvjema mahtodagas Norggas, muhto 1800 logu loahpa dilálas1vuod1aide c1ujuhuvvo Jaktlovkommisjonen:i (1898) s. 135, dilálas1vuod1ain ovdal 1940 Jaktlovkomiteeen:i (1939) s. 43 historjjálas1 áiggi dilálas1vuod1ain gitta Ottar muitalusa jorgaleapmái NAC1 1984:18 S s. 653-654, ja 15-1600 logu dilálas1vuod1ain KLMN IV:i sp.395 ja KLMN XX X sp. 468. Finnmárkku dilálas1vuod1aid lagat válddahallamii, c1ujuhuvvo Einar Richter Hansen:a c1ielggadeapmái Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái fylkka meahcceriggodagaid geavaheamis 1. máilbmesoad1i rájes sullii 1970 rádjai, mii galggas1ii ilbmat 1994:s.) Monnen ja uvjen ja monnesajit eai leat erenoamáz1it máinnas1uvvon boares dáz1a lágain, muhto gávdnojit muhtun gonagaslas1 suodjalanreivvet708 mat erenoamáz1it namuhit monnesajiid. Nu siskkildii gonagas Eirik Magnusson:a suodjalusreivve 1290 Mu?kaeallingálvvuin Fuglřy ja Lĺgřy monnesajiin Solund:s (Diplomatiarium Norvegicum (DN) XII 14), ja 1505:s bijai gonagas Hánsa sierra gildosa monnet monnesajis Várggáha vulobealde, man1n1ilgo dan heavsmánni709 lei váidalan ahte olbmot dohko manne (DN XI 283). Dád1istaga geavai nu ahte monne- ja uvjasajit ráfáiduvvojedje. Ráfáiduhttin lei vuohc1c1an ávkin c1ilget vud1d1osa garrasabbot rán1ggás1tit sin geat monnesajiin mied1áhusa haga váldet moniid dahje uvjjaid, muhto lea veahá eahpec1ielggas juvssaigo eanaeaiggát ráfáiduhttimiin stuorát vuoigatvuod1a go sus lei juo ovddalgihtii. Monne- ja uvjasajiid ráfáiduhttima sierra njuolggadusat addojuvvojedje borgemánu 30. b. 1842 lágas, njukc1amánu 3. b. 1860 muhtun nuppástusain. Dás ovdanbod1ii ee. ahte son gii lobiheamit monnii dahje uvjii sáhtii rán1ggás1tuvvot sáhkuiguin. Lottit dasto ollásit ráfáiduhttojuvvo mearraguovllu bivddus 1,5 km rájá siskkobealde sajis eret. Vástideaddji njuolggadusat leat bisuhuvvon man1it lágain. Norggas lea belohahkii leamas1 jurddas1uvvon nu ahte monne- ja uvjavuoigatvuohta ferte c1uovvut guoski meahccelotti bivdovuoigatvuod1a, go ás1s1álac1c1at sihke lea ja berre leat dihto oktavuohta meahccelodderiggodagaid ávkkástallanvugiid njuolggadusaid gaskkas. Dát áinnas gusto monnema dáfus ja guovddás1 mávssolas1vuohta mii dás lea dáid náliid ceavzimis. (Geahc1a bivdoláhkakommis1uvnna árvalusa (1898) s.135.) Dáz1a vuoigatvuod1a dábálas1 vuolggasadji leage guhká leamas1 ahte meahccelotti monnen- ja uvjenvuoigatvuohta gullá eanaeaiggádii, ja láigolihtto- ja eará eanaláigodili vuoigatvuohta gullá geavaheaddjái, jus eará ii leat s1ihtton. Lágain lea monnen ja uvjenge eanas1 meannuduvvon dalle dahje geaz1os áiggi gustojeaddji bivdolágaid (1899, 1951 ja 1981 lágaid) oktavuod1as. C1oaggin lea datte doppe leamas1 gustohuvvon dihto sierramuddemiidda, ja muhtun muttu birgejit dát ávkkástallanvuogitge iez1aset sierra vieruin ja árbevieruin. 3.9.2 Lagat eanaeaiggátprinsihpas ja dábálas1 njuolggadusain Vaikko ferte leat dihto oktavuohta, c1ájeha dat maid bajábealde lea dadjan ahte rievttálac1c1at ii dárbbas1 bivdovuoigatvuohta nuppi beales ja monnen ja uvjen fas nuppi beales, lea seamma olbmos ja meannuduvvot áibbas seammaláhkai. Earuhuvvuige dihto láhkai go bivddu ja monnema ja uvjema eanaeaiggátprinsihppa, láhkaduvvui miessemánu 20. b. 1899 bivdoláhkii. (Geahc1a 3.8.2. oasi.) Leago eanaeaiggádis oktovuoigatvuohta monnemii ja dán vejolas1 ráddjehusaide, lea hui dievaslac1c1at vihkkedallon Jaktlovkommisjonen:a (1898) árvalusas, mas ee. daddjo (s. 135): "Lea c1ielggas ahte Eanaeaiggáda Oktovuoigatvuohta ferte ollit siskkilditge Lottiid Moniid, go su Vuoigatvuohta dus1s1e Lottiide mud1ui livc1c1e s1addat hui mearkkas1meahttun710. Sus lea dálá Evttohusa mielde Oktovuoigatvuohta goddit buot Lottiid iez1as Eatnamiin, earret dus1s1e daid bálkas1uvvon Gazzalottiid dihto Eavttuin. Sullasas1 Spiehkastagat Gazzalottiid Moniide ii gávnnat berre ásahit ... Dábálas1 Vuoigatvuohta ohcat Gazzaloddebesiid Earáid Eatnamiin livc1c1e mai fargga ámmátlas1 Monnec1oaggit boasttot atnán, almmá Bearráigeahc1u vejolas1vuod1a haga.... lohkat makkár Loddenáliid Moniid galggai Eanaeaiggádis lohpi váldit, livc1c1e leat masá veadjemeahttun. Danin lea navdon, ahte almmá Smiehttamus1a haga sáhtii bidjat Paragráfii dan Hámi, ahte addá Eanaeaiggádii seamma Vuoigatvuod1a buot Lottiid Moniide maid gávdná su Eatnamiin, go jáhkket sáhttit Boasttut atnit Váldimin dálá ráfáiduvvon Lottiid - Luohtoeanalottiid - Moniid ii dárbbas1 ballat ..." Eanaeaiggátvuoigatvuohta monnemii lei evttohuvvon guhkelii go lottiid bivdovuoigatvuohta. Go gazzalottit eai dás lean mielde eanaeaiggáda oktovuoigatvuod1as (dan muddui go gazzalottit eai lean mielde gid1d1aráfáiduhttimis, galggaige vaikko gii beassat bivdit), lei monnevuoigatvuohta oaivvilduvvon gustot almmá makkárge gárz1z1ideami haga, das mat lud1olas1 bivddu njuolggadusaid c1uvvot. Vuoigatvuohta iige galgan leat ráddjejuvvon guoski loddenáli bivdoráfáiduhttima njuolggadusain. Stuorradiggemeannudeamis doalahuvvui eanaeaiggáda monne- ja uvjaoktovuoigatvuohta oppalas1 njuolggadussan, gazzalottiidege mat ledje gustohuvvon lud1olas1 bivddu. Vuoigatvuohta váldit moniid ráfáiduhtton lottiin ráddjejuvvui baicce álgovuorus dus1s1e gustot hávdamoniide, muhto eará loddebivdoráfáiduhttin ii almmatge dahkkon automáhtalas1 gustojeaddjin dákkár lottiid monnemii ja uvjemii. Dan sadjái galggai dát árvvos1tallot sierra ja gustohit sierra muddema. (Ná lea mud1ui maid man1it bivdolágain, muhto veahás1 rievdaduvvon.) Obbalohkái oac1c1ui eanaeaiggátvuoigatvuohta dakko veahá eanet sisdoalu monnemii ja uvjemii go bivdui. Lágas (§28 vuosttas gitta goalmmát lad1d1asii) báhkkoduvvui monne- ja uvjaeanaeaiggátprinsihppa c1uovvovas1 láhkai: "Galgá gildojuvvot Earáid Eatnamiin muosehuhttit Loddebesiid ja dain Monnet ja Uvjet. Eanaeaiggát ii galgga váldit dahje diktit váldit Moniid dáid §§ 13 ja 14 ráfáiduvvon Lottiin Earret Hávddas. Monne-ja Uvja Sajiid oasálas1 ii sáhte doppe almmá Oasálac1c1a Died1u haga váldit dahje diktit váldit Moniid dahje Uvjjaid." Eanaeaiggáda vuoigatvuohta váldit ráfáiduhtton lotti moniid gárz1z1iduvvo njukc1amánu 3. b. 1932 nuppástusas dus1s1e gustot hávdamoniide ráfáiduhtton monne- ja uvjasajiin, ja suorsá- ja hávdamoniid gos ledje biddjon oapmefatnasat711 dahje sullasas1 ráhkkanusat. Juovlamánu 14. b. 1951 bivdolága §51 viiddiduvvui eanaeaiggáda vuoigatvuohta ráfáiduhtton sajiin maiddái siskkildit iez1as atnui hávdavarrása, hálkka, c1ohkánjunhálkka ja bovttáz1a moniide. Dasto galggai skávlli, c1ielkkása, skárfa ja c1earreha moniid Nordlánddas, Romssas ja Finnmárkkus dus1s1e sáhttit omardit ovdal geassemánu 15. b. (mud1ui riikkas ovdal geassemánu 6. b. ), go moniid oapmefatnasiin jed. dus1s1e galggai sáhttit omardit ovdal miessemánu 15. b. Monne- ja uvjaeanaeaiggátvuoigatvuohta dahkkui miessemánu 29. b. 1981 fuod1d1olága § 44 vuosttas lad1d1asa mielde oppalac1c1at evttolaz1z1an hálddahuslas1 mearrádusas. Dat gusto dus1s1e dákkár loddenáliide ja áiggiin ja sajiin departemeanta mearrida. Lea sirdon Luondduhálddas1andirektoráhtii dahkat dáid dárbbas1las1 mearrádusaid. Monne- ja uvjaeanaeaiggátvuoigatvuod1a nuppástusat maid fuod1d1oláhka dagahii, leat hui oanehac1c1at vuod1ustuvvon lága ovdabargguin. Eanaeaiggátvuoigatvuod1a njuolggadus lei evttohuvvon doalahuvvot fuod1d1oláhkalávdegotti árvalusas (NOU 1974:21), dábálas1 muddenmearrádusa lasáhusain mas lei vástideaddji hábmen moniide ja uvjjaide go bivdovuoigatvuod1as. (Geahc1a evttohusa §§ 61 ja 62, buo. § 4, ja miessemánu 29.b. 1981 fuod1d1olága nr. 38 §9, buo. §§ 3 ja 24.) Árvalusas c1uoz1z1u dán hárrái (s. 112): "Evttohus dávista ..(ovddes1 láhkii).. go lea eanaeaiggát dahje geavaheaddji geas lea vuoigatvuohta monnet ja uvjet loddebesiin. Muhto lávdegoddi navdá ahte fuod1d1olas1712 deasttat cealkkihit ahte fuod1d1odiks1uneiseválddit713 muddejit dán eanaeaiggátvuoigatvuod1a." Láhkaproposis1uvnnas (Od.prp. nr. 9 1980-81) sihkkojuvvo datte njuolggadusat mas eanaeaiggátvuoigatvuohta báhkkoduvvui, ee. go gieldá monnet ja uvjet earáid eatnamiin. Dát navdui leat liiggás714 dábálas1 ráfáiduhttinprinsihpa bálddas mii lága § 3:s c1ielgasit albmaduvvui galgatge siskkildit fuod1d1u "moniid, besiid ja ássama". Dasto daddjo proposis1uvnnas (s. 65) ahte juohke dilálas1vuod1as berre "c1ielggaduvvot ahte moniid, besiid jna. ráfáiduhttin maiddái gustui eanaeaiggáda ektui." Dán geaz1il ferte datte bidjat vuod1d1un ahte eanaeaiggáda monnen- ja uvjenoktovuoigatvuohta ain lea lága vuolit prinsihppa. Dát ferte ee. mearkkas1it ahte sorjjasmeahttun mo ráfáiduhttinnjuolggadusat giehtagus1s1ot, sáhttá eanaeaiggát ásahit rievttálas1 doaimma sin vuostá geat lobiheamit monnejit dahje uvjejit opmodagas. 3.9.3 Lagat Finnmárkku riektedilis 1899 bivdolágas váldui § 28:i sierrranjuolggadus ahte almennehiin ja rás1s1ain galggai gustot oppalas1 gielddus monnet ja muosehuhttit buotlágan lottiid besiid, earret lottiid mat eai lean dábálas1 gid1d1aráfáiduhttojuvvon. Gid1d1aráfáiduhtton eai lean beaiveboraloddi715, dihto albmaduvvon lágan vahátlottit ja miessemánu 14. b. 1902 láhkanuppástusa mielde buotlágan mearralottit, earret suorssát. Sierranjuolggadus lea Jaktlovkommisjon:a árvalusas (1898) vuod1ustuvvon ná (s.136-137): "Datte fertejit Sajiin, gos ii leat oktage priváhta Eanaeaiggát, ja gos ráfáiduvvon Lottiid Monit ja Beasit nappo eai Suodjaluvvo, maid ferte eaktudit livc1c1e sidjiide addán, leat gielddus muosehuhttit Besiid ja Váldit daid Lottiid Moniid, mat eai leat vahátlac1c1at." Komis1uvnna árvalusas (s. 136) lea báhkkoduvvon ahte sierranjuolggadus nugo teaksta cealká, siskkilda gilialmennehiidge, go "Rás1s1at" báhkkodemiin várra erenoamáz1it lea oaivvilduvvon dasa maid man1n1il lea máinnas1an várrealmennehin ja mii láhkamuddejuvvui njukc1amánu 12. b. 1920 ja geassemánu 6. b. 1975 várrelágain. Sullasas1 báhkkodanvuohki lei mud1ui geavahuvvon bivdolága § 7:s mas daddjo ahte "Rás1s1at mat eai leat Almennehat eai Eaiggádus1s1o priváhta" bivddu deasttas galget dássiduvvot stáhtaalmennehiiguin. (Buo. 3.8.2. oasi bivdolágain (Finnmárkku hárrái) gitta 1981 fuod1d1olága rádjai.) Finnmárkku riektedilálas1vuod1at eai máinnas1uvvon njuolga 1899-lága monne- ja uvjanjuolggadusaid oktavuod1as. Liikká lea c1ielggas ahte lága dábálas1 njuolggadusat eanaeaiggátvuoigatvuod1a hárrái maiddái galget siskkildit priváhta opmodagaid Finnmárkkus, ja - dás nugo mud1ui - dákkár opmodagaid maid gielddat dahje stáhta eaiggádus1s1á. Mii galggai gustot stáhta doalahuvvon eatnamiidda fylkkas, orru baicce veahá eahpec1ielggas. Maná sáhttá "Rás1s1aid" báhkkodeapmi § 28:s ies1alddes gokc1at dán eaiggádus1s1anjoavkku stuorámus oasi, muhto ii njuolga nu go omd. mearraloddeguovlluin rittu mielde. Vejolas1 áddejupmi, geaid ovddas ee. Třnnesen (s. 282) lea hálli, sáhttá leat ahte stáhtaeatnamat Finnmárkkus eai galgga gullat mange muddemii monne- ja uvjavuoigatvuod1as, ja ahte dás galggai c1uovvut "dan boares vieru, man mielde juohkehas1 sáhtii viez1z1at nu olu moniid ja uvjja go dárbbas1ii, jus lei almennehis mii ii lean lihttoláigohuvvon." Dán vuostá sáhttá datte ovdandoallat bajábealde geardduhuvvon cuohkkecealkámus1a716 monne- ja beassesuodjaleami dárbbus olggobealde priváhta eatnamiid. Dát deasta ii lean nu dehálas1 Finnmárkkus go riikkas mud1ui, ja sáhttá dalle ákkastit ahte stáhta eatnamat Finnmárkkus ledje oaivvilduvvon gullat rás1s1at báhkkodeapmái lága § 28:s. Nu livc1c1iige dát guovlu leat gustohuvvon seamma njuolggadusaid go almennehat riikkas mud1ui. Njukc1amánu 3. b. 1932 láhkanuppástusa § 28:s namuhuvvojit stáhta eatnamat Finnmárkkus c1ielgasit molssaeaktun, dássálaga almennehiiguin, rás1s1aiguin ja eai sierra matrikulerejuvvon stáhtavuvddiin. Ovdabargguin, mat dás maná ledje áibbas unnán, ii celkon ahte dát nuppástuhttui maidege Finnmárkku eatnamiid dáfus. Dás nugo mud1ui, livc1c1ii mearrideaddjin leat dasa ahte sáhtiige omardit muhtun loddenáli moniid, váldonjuolggadussan leat, leago guoski nálli dábálac1c1at gid1d1aráfáiduhtton. Láhkanuppástusas sáhtte mud1ui sierra lasáhusain, dáz1a borgárat vuoigatvuod1ain omardit suorsá- ja hávdamoniid ja uvjjaid namuhuvvon guovlluin seamma eavttuin go eanaeaiggádiid c1oaggin iez1aset eatnamiin, namalassii c1oaggit ee. oapmefatnasiiguin. Njuolggadus ahte mannen- ja uvjenvuoigatvuohta lei ráddjejuvvon lottiide mat eai lean ráfáiduhtton doalahuvvui juovlamánu 14. b. 1951 bivdolágas, muhto geavadis ráddjejuvvui vuoigatvuohta veahás1, go ráfáiduhttima spiehkastat mearralottiid ektui gárz1z1ui gustot buotlágan lottiide (earret suorssáide) gitta dus1s1e skávlliide, báiskkiide, sallitgáirruide ja gáirruide, fuod1d1ostivrra lobiin gieldit earálágan lottiidge. Dat njuolggadusge doalahuvvo ahte stáhta eatnamiin Finnmárkkus leat seamma njuolggadusat go almennehiin ja rás1s1ain. 1932-lága lud1olas1 lohpi dáz1a borgáriidda monnet ja uvjet Finnmárkkus, ráddjejuvvui baicce oppalas1 vuoigatvuhtii giliássiide (gieldda ássiide) stáhtaeatnamiin Finnmárkkus monnet ja uvjet seamma eavttuin go eanaeaiggádat, geahc1a lága § 51, buo. § 42. Man1imus1 gusto dálá gustojeaddji miessemánu 29. b. 1981 fuod1d1olága nr. 38 mieldege, mas stáhta eatnamiidda Finnmárkkus § 44 nuppi lad1d1asis lea mearriduvvon ahte gieldda fásta ássiin lea seamma vuoigatvuohta monnet ja uvjet go eanaeaiggádis dahje geavaheaddjis lea vuosttas lad1d1asa mielde. Monnen ja uvjen vuoigatvuohta gielddas lea nuppiin sániiguin doalahuvvon gieldda ássiide, ja ii leat lohpi monnet ja uvjet eará sajiin go iez1as gielddas. Njuolggadus leage dalle spiehkastat dan prinsihpas ahte monne- ja uvjavuoigatvuod1as berres1ii c1uovvut guoski meahccelotti bivdovuoigatvuod1a. Go buot dáz1a borgáriin álgoálggus lea seamma lohpi bivdit ovddes1 matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus, (Geahc1a 3.8.oasi.) lea monnen ja uvjensierravuoigatvuohta báikeolbmuide. Vaikko monne- ja uvjavuoigatvuod1as várra ii s1at leat seamma geavatlas1 mearkkas1upmi go ovdal, lea das danin liikká dihto prinsihpalas1 beros1tupmi. Go monnen- ja uvjenvuoigatvuod1alac1c1at stáhta eatnamiin Finnmárkkus 1951:s ráddjejuvvojedje giliássiide, ja dát ovdal gustui vuoigatvuhtii buot dáz1a borgáriidda monnet ja uvjet, sáhttá mud1ui c1ájehit ahte vuoigatvuohta mii dál gullá gieldda ássiide ferte atnit vuoigatvuohtan maid sii leat oz1z1on lágas, ja iige vuoigatvuohta mas lea ovddes1 vieru vuod1us. Monnen ja uvjenvuoigatvuohta lea dál mud1ui gustohuvvon guovlluid, áigodaga ja sorttaid ráddjehusaid ektui, maid departemeanta (Luondduhálddas1andirektoráhta) mearrida. Gustojeaddji njukc1amánu 15. b. 1988 láhkaásahusa vuod1ul, lea dehálamos lobálas1 monnen ja uvjen loddesorta Finnmárkkus skávli ja gáiru gitta geassemánu 14. b. ja báiski, skierru, hálka ja c1ohkanjunhálka gitta geassemánu 1. b, ja hávdauvjja sáhttá c1oaggit geasi miehtá. Monne- ja uvjasajit ledje 1876 (§ 7 g bustáva) ja 1902 (§ 8 g bustáva) eanavuovdinnjuolggadusain c1ielgasit namuhuvvon daid vuoigatvuod1aid gaskkas maid stáhta sáhtii lihttoláigohit. Lohpi adnui unnán, ja vuohc1c1an head1us1tan dihte bilidit menddo olu monnec1oaggimiin. Dálá eanavuovdinláhka ja -láhkaásahusat eai namut baicce njuolga monne- ja uvjasaji lihttoláigoheami, muhto ii leat nággu ahte eanavuovdineiseválddiin lea lohpi od1astahttit ovdalis s1iehtadusaid. Nu lea dál ain njeallje monne- ja uvjasaji maid eanavuovdinkantuvra lea lihttoláigohan. Buot dát leat Strovbmasullovuonas Bearalvági gielddas ja lei 1902-njuolggadusaid láhkavuod1uin, ovdal lihttoláigohuvvon Finnmárkku fylkkamánnái. Dalá fylkkamánni álgaga mielde loahpahuvvo dát láigolihttogaskavuod1at 1960- ja 1970-jagiin, ja dat leat dál lihttoláigohuvvon Bearalvági ássiide. Leago njuolga geatnegas od1astahttit s1iehtadusaid, jus lihttoláigolas1 dan dáhttu ja ain deavdá láigolihttoeavttuid, sáhttá leat veahá eahpesihkar, (Buo. vihkkedallama 3.5.5.oasis, buo. 3.5.4.1.3. oasi eanavuovdineiseválddiid vejolas1 geatnegasvuod1as od1astahttit luossabivdosajiid c1ujuheami stáhtaeatnamiin.) muhto dássáz1ii leat s1iehtadusat od1asmahtton juohke vid1át jagi go ohcá eanavuovdinkantuvrras. Eahpiduvvuige leago eanavuovdineiseválddiin lohpi dál od1d1asit lihttoláigohit monne- ja uvjasajiid. Nugo namuhuvvon bajábealde, eai daja dálá eanavuovdinlágat njuolga dákkár lihttoláigoheamis. Lága § 6 man1imus1lad1d1asis c1uoz1z1u datte ahte ee. mearrádusat mat lea addon ovddes1 1902 eanavuovdinlága olis, galget gustot gitta dat fámuhuhttojuvvojit dahje od1d1a mearrádusat bohtet sadjái 1965-lága olis. 1902-njuolggadusa láhkavuod1d1u lihttoláigohit monne- ja uvjasajiid, eai leat fámuhuhtton dahje sadjái boahtán od1d1a njuolggadusat, ja ferte danin navdit ahte oaivil lea leamas1 ahte dat ain galgá gustot. Eanavuovdinkantuvrras navdo mud1uige ahte eanavuovdinlága § 2 oppalas1 mearrádusa ainjuo c1uovvu lihttolaigohanlohpi717 ahte stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid sáhttá vuovdit dahje lihttoláigohit. Dán lea vuosttaldan ee. go 1981 fuod1d1oláhka prinsihpas mearkkas1a ollislas1 muddema ássiid lobis monnet ja uvjet stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Dát de mearkkas1a ahte eanavuovdineiseválddit eai s1at sáhte lihttoláigohit monne- ja uvjasajiid, ja danin gárz1z1idit gieldda ássiid vuoigatvuod1a maid lea oz1z1on fuod1d1olága § 44 nuppi lad1d1asa mielde. Mii datte eahpidit leago aitosac1c1at makkárge vuostálasvuohta718 gaskal dán mearrádusa ja mahkás1 eanavuovdinkantuvrra lihttoláigohanlobi. Dán oktavuod1as sáhttá c1ujuhit ahte 1981-lága mearrádus ii leat od1as, muhto ahte vástideaddji mearrádus gustui 1951 bivdolágas. Dán áigemuttus lei c1ielga lihttoláigoheami vuoigatvuod1avuod1d1u, ja ii mihkkege orui c1ájeheamen ahte lea atnán dán leat vuostá bivdolága mearrádusaid ahte monnen ja uvjen stáhta eatnamiin Finnmárkkus galggas1ii gullat gieldda ássiide. Mii navdit dán dili fertet leat dálge. Go bajábeale duogáz1in ferte navdit ahte ain lea monne- ja uvjasadjelihttoláigoheami vuoigatvuod1avuod1d1u Finnmárkkus, orrut danin olu ákkat dasa ahte eanavuovdinkantuvrras dálge lea lihttolaigohanlohpi. Eará ás1s1i lea datte ahte dát lohpi, váilevas1 ohcamiid geaz1il, illá leat geavahuvvon earágo od1astahttit ovddes1 lihttoláigohemiid. Earret namuhuvvon lihttoláigohuvvon monnesajiid, leat muhtun sajiinge boares sierravuoigatvuod1at dehálas1 monnesajiide. Dán oktavuod1as sáhttá erenoamáz1it leat árta oanehac1c1at máinnas1it Várggáha gieldda dilálas1vuod1ain. Vuohc1c1an gullá monnen- ja uvjenvuoigatvuohta Ladnesullos719 ain Várggáha ladni720 kommandántii721. Dát vuoigatvuohta lea ain fámus, ja das lea ain dihto rud1alas1 mearkkas1upmi. Váttis lea duod1as1tit dán c1uohtejahkásas1 sierravuoigatvuod1a historjjálas1 vuoigatvuod1avuod1u, muhto das lea várra iez1as duogás1 go leanahearrát722 1600-logus ásaiduvve Finnmárkui, oassi Ladnesullo luondduriggodagain biddjojuvvojedje Várggáha s1lohttii. Go moniin ja uvjjas gárttai gávppálas1 mearkkas1upmi biddjui s1lohttii vel dáid riggodagaid vuoigatvuohta, ja man1n1il lea ladni kommandánta dáid oz1z1on. Dasto lea sundis ja suohkanbáhpas oktovuoigatvuohta moniide ja uvjii guovtti sulloz1is gielddas. Ladnekommandántta ektui, eai ane dál sii vuoigatvuod1aset. Sáhttá vel namuhit ahte Várggát gielda lea lihttoláigohan Hápmandoaimmahahkii vuoigatvuod1a monnet C1oarvesullos723, mii fas láigoha vuoigatvuod1a osiid guovtti searvái gielddas. Sisaboahtu c1oaggimis mii lea fámus, manná Hápmandoaimmahaga bargiide. Iige sáhte s1iitit ahte sáhttá leat háhkan sierravuoigatvuod1aid monnemii ja uvjemii oamastusa dahje dolos1 áiggi rájes geavaheami vuod1ul. Go monnen ja uvjen stáhta eatnamiin Finnmárkkus guhká lea leamas1 sierravuoigatvuod1a gieldda ássiide (giliássiide), galgá várra olu ovdalgo dákkár vuoigatvuod1aháhkama eavttut leat devdon. Dát boahtá oppalas1 juridihkalas1 oaivilis ahte ii oktage sáhte c1uoc1c1uhit vuoigatvuod1a iez1as vuoigatvuod1avuod1u vuostá. (Geahc1a bajábealde 3.2.5.(muorraávdnasat) ja 3.5.4.1.3.(mearraluossbivdu) osiin.) 3.9.4 Erenoamáz1it riektesuodjalusas Seammaláhkaigo bivdovuoigatvuod1ain mat gullet priváhta eatnamiidda Finnmárkkus, leat monne- ja uvjavuoigatvuod1atge mat gullet dákkár eatnamiidda, suodjaluvvon seammaláhkaigo eaiggádus1s1anvuoigatvuohta. Go eanaeaiggáda monnen ja uvjenge dál lea hálddahuslas1 mearrádusa duohken, sáhttá datte dás leat gohc1oduvvon buhtadankeahtes724 rád1d1engárz1z1ideapmi, omd. go ain ráfáiduhttá dahje ráddje monnema ja uvjema áigodaga dahje guovlluid. Dan muddui go Finnmárkkus muhtumiin leat sierravuoigatvuod1at monnemii ja uvjemii báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuod1a dahje sullasas1 dilálas1vuod1a vuod1ul, gusto prinsihpas seamma riektesuodjalus dáiddage. Dát orru ovdamearkan konkrehta mearkkas1eamen ahte ii sáhte leat vissis sáhttágo sierravuoigatvuohta mii gullá Várggáha kommandántii fámuhuhttit buhtadasa haga. Kommandánta ferte datte, nugo earátge, dohkkehit monnema ja uvjema oppalas1 muddemiid ja gárz1z1idemiid. Gieldda ássiid dábálas1 monnen- ja uvjenvuoigatvuohta stáhta eatnamiin Finnmárkkus, ferte maiddái dohkkehit ahte ain gárz1z1iduvvo od1d1a ráfáiduhttimiin, ja go ávkkástallanáiggit ja -guovllut ráddjejuvvojit duos dás. Vaikko dás lea sáhka vuoigatvuod1as mii gullá ráddjejuvvon vuoigatvuod1alac1c1aide, lea dasto árta navdit ahte buhtadangaz1aldat iige leat áigeguovdil ies1gud1et bággolonistanlágan gárz1z1idemiid oktavuod1as. Dát ainjuo gusto jus vuoigatvuohta mii gullá gieldda ássiide lea vuoigatvuohta mii sidjiide lea addon lágas, muhto várrage jus vuoigatvuod1as lea ovddes1 vieru vuod1us. 3.9.3. oasis lea navdon ahte eanavuovdineiseválddiin ain lea lohpi ráddjet dan vuoigatvuod1a mii gullá gieldda ássiide, go lihttoláigohit monne- ja uvjasajiid stáhta eatnamiin. Dán sáhttá lud1olac1c1at dahkat almmá makkárge buhtadasa haga. Seamma várra gusto sullasas1 gárz1z1idemiide, omd. ahte vuoigatvuod1alac1c1at lága bokte ráddjejuvvojit nu ahte c1oaggin dihto guovlluin biddjo omd. giliássiide. 3.10 MUORJJIT (LUOPMÁNAT) 3.10.1 Vuolggasadji Dáz1a rievttis adnojit dábálac1c1at luonddu muorjjit eanaeaiggáda opmodahkan nu guhká go leat c1oakketkeahttá, (Geahc1a Brćkhus/Hćrem: Norsk Tingsrett s.524-525, buo. ruot1a rievttis Bengtsson: Speciel fastighetsrätt, 3. dea. s.189-190.) ja dábálas1 muorjec1oagginnjuolggadusat leat danin álgovuorus opmodatvuoigatvuod1aid725 suoládeami ja sullasas1 rihkkosiid726 rán1ggás1tannjuolggadusain sierra spiehkastahkan. Nu leage ássiid murjenlohpi jna. lagat muddejuvvon miessemánu 22. b. 1902 rán1ggás1tanlága § 400:s (buo. § 399). Mearrádusas lea c1uovvovas1 cealkka: "Son, gii áiddehis Báikkis c1oaggá luonddu Niehtiid, maid Dasttán borrá, dahje luonddu Murjjiid, Guobbariid dahje Lid1iid dahje váldá luonddu Urtasiid Ruohttasiid, ii rán1ggás1tuvvo. Dát Mearrádus ii Adno sutnje, gii Lubme Luomejeakkis Romssa Fylkkas juogo Eaiggáda c1ielga Gildosa vuostá dahje jus ii bora daid Dasttán." Mearrádusas lea guhkes árbevierru, ja dohkkehuvvui727 1842:s vearrodahkolága 16-22 art. bienalas1 muddemiin. Go dan hábmemis ain sáhttá leat dihto mearkkas1upmi rán1ggás1tanlága § 400 dihto beliid áddejupmái, bájuhuvvo vearrodahkolága murjenmearrádusasge jna.: "Jus Mátkkálas1 váldá Vuovddis dahje Eatnamiin, maid dárbbas1a ja ii sáhte oastit, nu ahte sáhttá divvut Vuodjin-Reaiddus dahje dan, maid mud1ui dárbbas1a iez1as Johtimiidda; dahje jus muhtun áiddehis Báikkis omarda dahje c1oaggá Ruohttasiid, maid son Dasttán borrá dahje luonddu Murjjiid dahje Lid1iid, dahje c1uohppá luonddu Urtasiid Ruohttasiid, ii Rán1ggás1tuvvo. Almmatge galget leat Eahpevuoiggalas1 gildosat Nordlándda, Romssa ja Finnmárkku Ámttain áiddehis Luomejekkiin omardit dahje c1oaggit Luopmániid, maid ii bora Dasttán. Iige Oktage galgga Eaiggáda c1ielga Gildosa vuostá dákkár Luomejeakkis, mii bajábealde namahuvvo, omardit dahje c1oaggit luopmániid Dasttán Borrama dihte. Son gii dán rihkku, rán1ggás1tuvvo Sáhkuiguin ovtta gitta guoktelogi Speciedálain. Dán Lága Rihkkumiid eiseválddit eai ás1s1ec1uoc1c1aldahte." Láhka sisdoalai álgovuolggalac1c1at dus1s1e vuosttas c1uoggá njuolggadusa, ja davvinorgga fylkkaid lubmennjuolggadusat easka mearriduvvojedje geassemánu 9. b. 1854 sierralágas, ja váldojedje vearrodahkoláhkii geassemánu 3. b. 1874 lassilágas. Man1n1il lea sierranjuolggadus mii álgovuorus doalaha lubmema Finnmárkkus fylkka iez1as ássiide, mearriduvvon njukc1amánu 11. b. 1977 lága nr. 12:s, ja váldon 1965 eanavuovdinláhkii § 5 a:in. Gaz1aldagat oppalas1 murjenvuoigatvuod1as riikkas lea obbalohkái meannuduvvon 3.10.2. oasis, ja lubmensierranjuolggadusat Davvi-Norggas ja Finnmárkkus, leat dárkilat vihkkedallon 3.10.3. ja 3.10.4. osiin. Loahpalac1c1at lea 3.10.5. oasis oanehac1c1at máinnas1uvvon riektesuodjalusa gaz1aldagas. 3.10.2 Dábálas1 murjenvuoigatvuohta Rán1ggás1tanlága § 400 mearrida njuolga ahte dus1s1e meahcce728 murjjiid jna. c1oaggin "ii rán1ggás1tuvvo." Go vearrodahkolágas dát njuolggadus lei biddjon ovttas c1ielga heahterievttálas1729 njuolggadusain, vuoigatvuod1as váldit dárbbas1las1 muorraávdnasiid biliduvvon vuojána divodit, lea muhtun muddui digas1tallon galgágo muorjevuoigatvuod1a áddet duohta vuoigatvuohtan vai ii. Schweigaard juo c1uoc1c1uha ahte Vearrodahkolága njuolggadus láhkavuod1d1udage priváhtarievttálas1 murjenvuoigatvuod1a, ja ahte makkár báhkkodanvuohki les1 "leat min Lágat dássáz1ii leamas1 áddejuvvon nie, ahte Dagu Mearrádus Dagu Earáid Eatnamiid dáfus lei rihkkomeahttun, dát gustui Lohpin dahje Vuoigatvuohtan" (Criminalloven (1844) s. 43). Dán oainnu leat eatnas1at dorjon man1it oapmeriekteteorias730, (Geahc1a Scheel (Tingsret, 1912) s.206, Gjelsvi (Norsk Tingsret, 1936) s.163 ja Brćkhus/Hćrem (Norsk Tingsrett, 1964) s. 77, ja brandt (Tingsretten, 1878) s. 89-91, bealestis c1uoc1c1uhedje girjásat oainnu.) ja rán1ggás1tanriekteteorias731 leat gaz1aldagas leamas1 várrogasalat. Nu meannuda Kjerschow (Kommentar s. 914-916) njuolggadusa aivve rán1ggás1tanbeassannjuolggadussan732 almmá namuheamen dan priváhtarievttálas1 mearkkas1umi, ja Skeie c1uoc1c1uha ahte njuolggadus dus1s1e gusto rán1ggás1tanlága atnimii ja iige daja maidege "dagu lobálas1vuod1a birra" (Strafferett II s. 358). Mud1ui sáhttá namuhit ahte Lorentz Rynning artihkkalis Rt. 1950 s. 209-214 c1uoc1c1uha ahte rán1ggás1tanláhka ii láhkavuod1d1ut makkárge geavahanvuoigatvuod1a dábálas1 áddemis, ja ahte berre sáhttit ráddjet ja muddet dálloanu c1oaggimii ja vuovdimii nu ahte dát eanet doalahuvvo giliássiide. Dán vuostá cealká Helge Christensen (Rt. 1950 s. 657-661) ahte lea sáhka duohta vuoigatvuod1as maid sihke eanaeaiggádat ja eiseválddit fertejit doahttalit. Gaz1aldat lea vel meannuduvvon dihto láhkaás1s1iid oktavuod1as, ja Eanadoallodepartemeanta lea mán1gii báhkkodan ahte lea sáhka duohta vuoigatvuod1as, ee. Njukc1amánu 21. b. 1947 árvalusas vuollástanlágaid733 birra, (Árvalus lea geardduhuvvon Ot.prp. nr. 37 1947:s mii man1n1il gessui ruovttoluotta. Mud1ui lea mán1gii evttohuvvon sierra lágat meahccemurjjiid vuoigatvuod1a hárrái (ee. Bleikelilávdegotti árvalus (1934) ja guovtti stuorradiggealbmás 1949:s), almmá evttohusaid meannudeamen. Láhkadoaimmat muorjevuoigatvuod1a ektui, leat namuhuvvon Friluftskomiteen:a árvalusasge s. 27, buo. s. 14-16, mas orru dárbbas1eamen lassi láhkamearrádusaide «ráfi ja c1ielgasa» dili dihte, muhto lávdegoddi c1oahkádusas mielde ii oru iez1as mielas gelbbolaz1z1an «daid c1oavdit».) muhto ii leat makkárge mearrideaddji láhka ovdanboahtán. Iige leat duopmostuollogeavat734 mii njuolga sáhttá daddjot dán mearrida, nu ahte digas1tallan ii sáhte daddjot leat c1ilgejuvvon. Mo murjenvuoigatvuod1a gaz1aldat lea hábmejuvvon, adnogo leat duohta vuoigatvuohtan vai ii, orru datte veahá badjelmeari ja orus1ii ahte sierramielalas1vuohta lea stuorát go dat duod1ai lea. Álbmoga lohpi c1oaggit luonddu murjjiid lea dáz1a riekteárbevierus hui viiddis ja manná c1ielgasit guhkitgo rán1ggás1tanbeassan735 omd. heahteriektedárkomiid736 mielde. Lea c1aboc1ielggas ahte dát lea ásahuvvon riektedilálas1vuohta, ja dalle lea unnit mearkkas1upmi jus dán sáhttá dadjat c1uovvu njuolga strl. § 400, dahje dávisteaddji737 vieruiduvvan rievttálas1 láhkavuod1u. Gohc1oduvos1 dal vuoigatvuohta buohkaidvuoigatvuohtan dahje sivahis ávkkástallanvuoigatvuohtan - goappas1at oasit leat, ja ain adnojit - ii leat veahás1ge miellagiddevas1, ja ii berre addit vud1d1osa konklus1uvnnaide mo ies1gud1et gaz1aldagat galget c1ovdot. Dán duogáz1in gávnnaha Riektejoavku ávkkálaz1z1an ainjuo álggos áddet álbmoga murjenlobi jna. vuoigatvuohtan, várra de sierralágan ja mearkkas1umi dáfus erenoamás1 vuoigatvuohtan, ja ráddjejuvvon riektesuodjalusain. Man guhkás vuoigatvuohta manná ja makkár viidodagas dat ferte gáidat eará duohta dahje rievttálas1 doaibmabijui ektui, berres1ii dán mielde c1ovdojuvvot eanet gaz1aldagain ja vihkkedallot sorjjasmeahttun oppalas1 mihtilmasvuod1as. Murjenvuoigatvuohta lea oppalas1, dan áddemis ahte dat gusto buohkaide ovdun. Dat dássida olgoriikalac1c1aid ja dáz1a stáhtaborgáriid, earágiliássiid ja gili iez1as ássiid, ja ii leatge makkárge ovdamunnin sidjiide geat seamma guovllus leat vuoigatvuod1a guhkit áiggi olu atnán, dahje dienasláhkai738 c1oaggimii dan sadjáigo joavdoc1oaggimii. Iige leat makkárge ovdamunnin eanaeaiggádii dahje eará erenoamás1 vuoigatvuod1alac1c1aide opmodahkii. Vaikko eanaeaiggát adno murjjiid eaiggádin nu guhká go dat leat c1oakketkeahttá, (Buo. 3.10.1. oasi, nota 127.) lea son álggos dássálaga buohkain earáin murjenvuoigatvuod1a dáfus. Sáhttáge dadjat ahte vuoigatvuohta vuosttaz1ettiin gusto eanaeaiggáda ja erenoamás1 vuoigatvuod1alac1c1aid ektui. Dát ii berre almmatge ollit nu guhkás, go leat maiddái dihto erohusat gaskal eanaeaiggádiid ja earáid. Okta dehálas1 erohus lea ee. lubmensierranjuolggadus golmma davimus fylkkain, mii dárkilat máinnas1uvvo 3.10.3. oasis. Muorjec1oaggi gii doalaha iez1as § 400 rámmaid siskkobealde, ii leat makkárge c1oagginmied1áhusa duohken. Su ii sáhte gevret739 dahje biehttalit joatkimis c1oaggima, ja iige leat veahás1ge geatnegas dohkkehit eaiggáda dahje earáid c1ujuheami gos sáhttá c1oaggit. Maná geaz1ida Rynning bajábealde máinnas1uvvon artihkkalis ahte eaiggádiin ja almennetstivrrain berre leat dihto hilgun740- ja c1ujuhan741vuoigatvuohta, muhto dáid ferte c1ielgasit áddet su danin rávvagiin ja moaitagiin ahte njuolggadus ii leat heivehuvvon od1d1a áiggi ovdáneapmái. Eanaeaiggáda beale iskan caggat c1oaggima ferte danin áddet lobiheapmin. Dán oktavuod1as sáhttá vel namuhit ahte geassemánu 28. b. 1957 olgunastinlága nr. 16 mielde lea eanaeaiggádis dahje geavaheaddjis vuoigatvuohta gevret sin geat rihkkot gildosa lága § 11 deasttalas1742 ja várrogas743 meanu hárrái. (Geahc1a 3.16.oasi.) Murjenvuoigatvuohta lea datte doalahuvvon olggobeal lága, ja ferte navdit ahte eanaeaiggáda gevrenvuoigatvuhtii744 ii sáhte addit analogalas1 atnima earáid murjema ektui, jus ii c1uoza mud1ui sin johtalussii ja ásadeapmái. Gaz1aldat mii lea olu digas1tallon, sihke vearrodahkolága ja rán1ggás1tanlága mearrádusaid oktavuod1as, lea mii gullá "dáhrahis745 báiki» báhkkodeapmái. Rán1ggás1tanlága meannudettiin c1uoc1c1uhii Justislávdegotti ovdaolmmos1 Hagerup ahte áidi fertii leat biddjon "justa suodjalit murjjiid ja sullasac1c1aid", muhto áidi mii omd. galggai doallat omiid opmodaga siskkobealde ii lean mearrideaddjin. Earát oaivvildedje fertet leat doarvái jus lei dáhra746 mii deavdá áidelága gáibádusa, namalassii dábálas1 s1ibitáidi. Artihkkalis Rt. 1910 s. 209-210 c1uoc1c1uha Ferdinand Roll ahte lassin sierra biddjon áiddiide, ferte vel dohkkehit dábálas1 s1ibitáiddiid go eaiggát c1ielgasit almmuha álbmogii ahte lei gielddus c1oaggit áiddi siskkobealde. Skeie dadjá bealestis ahte áiddi ulbmil ii leat mearrideaddjin, jus vuos lea sáhka áiddis mii gidde olbmuid ja elliid ovdii, ja iige dus1s1e ovttageardánit c1almmustahttá juohkinmearkka ja iige leat sáhka nu stuorra meahcceguovlluin (Strafferett II s. 357). Gjelsvik lea fas cealkán ahte mearrideaddjin ferte leat ahte giliin leat ádden buot meahci "meahcabealde", vaikko lea áidojuvvvon. Danin ii sáhte eaiggát "caggat sivaheami ávkkástallanvuoigatvuod1a doaimma meahcis áidomin dan birra. Dát gusto dallege go áiddi ulbmil justa lea caggat dán ávkevuoigatvuod1a" (s. 163). Syn og Segn 1945 artihkkalis s. 236-243 c1uoc1c1uha Helge Drablřs ahte Gjelsvik:a oaidnu heive buoremus sihke giliolbmuid ja gávpotolbmuid áddejupmái, muhto son liikká oaivvilda ahte áidojuvvon gilvojuvvon giettit ja eará gilvonbihtát fertejit spiehkastuvvot. Eanadoallodepartemeantage lea c1uoc1c1uhan sullasas1 oainnu. Bajábealde namuhuvvon njukc1amánu 21. b. 1947 árvalusas vuollástanlágaid hárrái, daddjo ee. c1uovvovas1: "Sánis sátnái siskkilda báhkkodeapmi juohke guovllu mii ii leat áidojuvvvon - lez1z1et dal gieddeeatnamat dahje meahcci. Dan láhkai áddejuvvon livc1c1ii datte mearrádus guovtti guvlui orrut mád1oheapmin. Nuppi beales sáhtás1ii dalle lud1olac1c1at c1oaggit luonddu murjjiid áiddehis gieddeeatnamiid ja nuppi beales eai livc1c1e sii beassan c1oaggit murjjiid buot áidojuvvvon meahcis livc1c1e dal muorjec1oaggin vahágahttán dahje ii. Departemeanta lea danin navdán ahte mearrádusa ferte sáhttit dulkot nu ahte vástida geavatlas1 dárbui. 1944:s sáddejedje danin preassadied1áhusa mas departeamentta áddejupmi rán1ggás1tanlága § 400 válddahallui. Dás celkui: Mearrideaddjin lea nu maid galgá áddet "dáhrahis Báiki" báhkkodemiin. Lága ulbmil ferte navdot leat nuppi beales head1us1tit ahte lud1olas1 murjenvuoigatvuohta dahkko guovlluin gos sáhttet vahágahttit eatnamiid diks1uma dahje guovllu atnima geaz1il ja nuppi beales váfistit álbmoga murjenvuoigatvuod1a guovlluin gos dan sáhttá dahkat vahágahttima haga. Dalle sáhtás1ii dadjat ahte meahcis sáhttá juohkehas1 lud1olac1c1at c1oaggit luonddu murjjiid, muhto gieddeeatnamiid gullá vuoigatvuohta dus1s1e eaiggádii (geavaheaddjái). Dárkilat c1uvgemii dás mihttejuvvo: 1) Gieddeeatnamiin ferte navdit leat gielddus c1oaggit luonddu murjjiid lez1z1et dal áidojuvvvon dahje eai. Maid galgá áddet gieddeeatnamiin lea eanas1 háviid c1ielggas. Dábálac1c1at ferte sáhttit dadjat ahte gieddeeatnamat lea gilvon eatnamat ja lunddolas1 gieddi mii lea c1oahkis lea lahka opmodaga viesuid ja dahká aitosas1 doalu. Unnit jalgetkeahtes bihtát mat leat dán guovllu siskkobealde fertejit gullat gieddeeatnamiidda. Dasto fertejit s1addaduvvon bihtát mehciin adnot gieddeetnamin. 2) Meahcis lea juohkehac1c1as lohpi c1oaggit luonddu murjjiid vaikko meahci leat áidojuvvvon. Dán njuolggadusas ferte datte dábálac1c1at spiehkastit áidojuvvvon diks1unguohtumiid ja niittuid, áidojuvvvon bihtáid gilvojuvvon- dahje gilvevuvddiin, ja áidojuvvvon unnit ruovttugilvvahagaid." Olgunastinlágas lea johtolatvuoigatvuhtii addon viehka dievaslas1 mudden das mii galgá gullat gieddeeatnamiidda dahje meahccái. (Geahc1a 3.15. ja 3.16. osiid.) Nugo namuhuvvon bajábealde lea datte murjenvuoigatvuohta doalahuvvon olggobealde lága, ja iige dán ektui sáhte olgunastinlága njuolggadusaid njuolga atnit. Vuolggasadji ferte leat ahte olgunastinláhka ii muhttán murjema riektedili, muhto lága johtolatvuoigatvuod1a geografalas1 ráddjehusain lea liikká skavát mearkkas1upmi muorjevuoigatvuhtii. Nu eai leatge láddjehagat, diks1unguohtumat, vuovdegilvinguovllut jna. geavadis mielde, muhto nuppi beales ii sáhte eambo navdit ahte lea lobálas1 murjet buot sajiin gos (geassit) lea johtolatvuoigatvuohta olgunastinlága mielde. Ii leat mud1ui makkárge mearrideaddji riektegeavat mii c1ilge fertego rán1ggás1tanrievttálac1c1at ja siviilarievttálac1c1at747 beros1tit ahte guovlu lea áidojuvvvon dahje ii ja makkár doaibma áiddis lea. Maid duopmostuolut dása oaivvildit, lea váttis c1ielgasit dadjat. Vuoigatvuohta siskkilda c1oaggit meahccemurjjiid, muhto ii s1attuid mat leat gilvon dahje s1addaduvvon, ja iige várra go lea olu bargan s1attuin duktemiin ja eará diks1undoaimmain. Murjjiid ii berre mud1ui áddet menddo gárz1z1it ja siskkildit omd. várra beatnatruvssomurjjiidge. Sáhttá maid muittuhit ahte rán1ggás1tanlága § 400 gusto vel guobbariid, lid1iid ja luonddu urttasruohttasiid. Dasto gusto dat niehtiid, muhto dainna ráddjemiin ahte eai earátgo eanaeaiggát sáhte c1oaggit daid dasttán borramii. Murjjiid ja eará s1attuid sáhttá baicce c1oaggit sihke dasttán borramii, ja váldit ruovttudoalloatnui dahje vuovdimii. Mán1ggalágan meahccemuorjjit vuvdojuvvojit olu ruovttudoaluide ja ribadahttinindustriai748, main stuorra oassi boahtá c1oaggiin geat murjejit buohkaidvuoigatvuohtan. Murjen vuovdimii leage nu mán1gga sajis leamas1 mielamiel lasseáigáiboahtu. Dát gusto maiddái Davvi-Norgga ja Finnmárkku ektui. Dás lea datte vuohc1c1an luopmániin main lea leamas1 ja ain lea geavatlas1 ja rud1alas1 mearkkas1upmi, ja sierranjuolggadusat mat dás gustojit lubmemii, meannuduvvojit nappo dárkilat c1uovvovas1 osiin. Dábálas1 murjenláhkamuddemii Norggas, gullá dattege erenoamás1 miessemánu 6. b. 1970 láhka, mas gildo oppalac1c1at c1oaggit luomegarahiid. Luopmánat lohkkojit leat láddan go daid sáhttá c1oaggit nu ahte lasta ii c1uovo. Rihkkun rán1ggás1tuvvo sáhkuiguin. Almmolac1c1at ás1s1ec1uoc1c1aldahtto dus1s1e go dábálas1 deasttat dan cealkkihit, ja juohke fylkkadiggi sáhttá mearridit ahte láhka ii galgga gustot olles fylkii dahje dan osiide. Dát lea dábálas1 muddenláhka mii gusto sihke buotlágan c1oaggiide ja eanaeaiggádiidda. 3.10.3 Luomevuoigatvuohta Nordlánddas, Romssas ja Finnmárkkus - priváhta eatnamat Nugo namuhuvvon geassemánu 9.b. 1854 sierra lágas, (váldon geassemánu 8. b. 1874 vearrodahkoláhkii) eanaeaiggát doalahii oktovuoigatvuod1a lubmet vuovdimii ja dálloatnui "luomejekkiin" min golbma davimus fylkkas. Dákkár eatnamiin galggai álbmogii leat gielddus lubmet earágo dasttán borramii, ja ii datge galgan dahkkot vuostá eaiggáda c1ielga gildosa. Go 1902 rán1ggás1tanláhka mearriduvvui háliiduvvui bisuhit dili mii lei ásahuvvon 1854-lágas golmma davimus fylkkas, ja nu lea njuolggadus dál váldon rán1ggás1tanlága § 400 nuppi lad1d1asii. Dán sierranjuolggadusa evttohus ovddiduvvui Finnmárkku ámtamánni ávz1z1uhusa mielde. Vuod1ustusain ovdandoalai son ee. sisaboad1uidis Dávdnesállas749 Porsán1govuonas, "man dehálamos ja juohke áidna Hearvásvuohta lea daid Luomejekkiin", muhto mii vearrodahkolága álgovuolggalas1 njuolggadusa geaz1il dál lei njuordásan vaikko geasa. Departemeanta lei guhkás ovttamielas dáinna, ja c1ujuhii ovdanbuktimistis ee. ahte 1842:s eai lean diehtán ahte dalá dohkkehuvvon murjennjuolggádus várra lei vuostá rád1d1ejeaddji riekteáddejumiiguin ja vieruiguin mat gustojedje lubmemii Davvi-Norggas. Davimus fylkkaid sierralágan s1addoeavttuid vuod1ul, gos leat s1addilis1 luomejeakkit vuolládagas gitta meara rádjai ja dávjá lahka ássama, navdo dán leat dagahan ahte dás lei ovddiduvvon eará riekteáddejumi go riikkas mud1ui: (Geahc1a Ot.prp. nr. 25 1854, buo. Árvalusa O. nr. 23 1854.) ".. go Luomejeakkit namalassii, lez1z1et dal áiddehaga, váldoás1s1álac1c1at adnojit dego dan Eaiggáda priváhta, adnot eará vuoigaduvvon dus1s1e Opmodahkan. Dás sáhttá dus1s1e bidjat áigáibohtui, luopmániid, allaárvvogin nugo Vuovdingálvu addá ... ii fas Návddas1eapmái maid vurddii go c1oaggá Murjjiid dasttán Borramii, Geavahus, mii várra álo, Nordlánddas ja Finnmárkkusge, lea adnon lobálaz1z1an." Stuorradiggemeannudeamis ovddiduvvui veahá viidát go departemeantta evttohus. Earret eará lonuhuvvui "Luomejeakkit" viidát báhkkodemiin "Luomeeatnamat". Dasto galggai eanaeaiggát sáhttit gieldit c1oaggit dasttán borramii, omd. plakáhtain dahje áviisaalmmuhusain, go departemeantta evttohus virggálac1c1abut "ráfáiduhttima" eaktun dákkár gildosii ii dorjojuvvon. Dán mielde lea c1ielggas ahte golmma davimus fylkka priváhta eaiggádus1s1an eatnamiin lea vuolggasadji ahte eanaeaiggádis lea oktovuoigatvuohta lubmemii, mii mud1uige ferte gustot sidjiide geain Finnmárkkus lea lihttoláigohuvvon eatnamat. Datte sáhttá leat árta váldit dihto váras1umi eanaeaiggáda lubmenvuoigatvuod1a ektui dán fylkkas. Orru vuhttomin ahte lea leamas1 dábálas1 riekteáddejupmi ahte lea lohpi lubmet priváhta eatnamiinge, jus dát eai leat áidojuvvvon, leat hui lahka stobu ja viesuid, dahje eanaeaiggáda vuoigatvuohta earaláhkai lea erenoamáz1it c1almmustahtton. Orru mud1ui eahpec1ielggas leago § 400 nuppi lad1as jurddas1uvvon vel gustot stáhta eatnamiidda, oktan "matrikulerekeahtes" eatnamiin Finnmárkkus. Go dás lea dihto oktavuohta Finnmárkku lubmema erenoamás1 muddema vihkkedallamis, meannuduvvo dát gaz1aldat dárkilat 3.10.4. oasis. Mii mud1ui lea dagahan dihto váttisvuod1aid § 400 nuppi lad1d1asa áddejumi oktavuod1as, lea mii gullá "luomeeana" báhkkodeapmái. Dát lea hui dievaslac1c1at meannuduvvon alimusriektecealkámus1as750 bájuhuvvon Rt. 1968 s. 24, mii gustui go vihtta olbmo mán1gga diimmu guhkosas1 várremátkkis Skjerstad:s Sálttus ledje juohkehas1 c1oaggán moadde lihttara luopmániid. Gielddarievttis ledje sii dubmejuvvon (rán1ggás1tanman1idemiin751 guovtti jahkái) lobiheamit lubmen ja gohc1c1ojuvvon máksit eanaeaiggádiidda buhtadasa. Sii bealus1tedje iez1aset ee. ahte muorjjit s1adde hui bied1gosat ja ahte ii lean vuod1us gohc1odit dán guovllu "luomeeanan". Bealus1teaddji ovdandoalai dán báhkkodeami áddejupmái lágas ahte ferte leat seamma mearkkas1upmi go luomejeaggi, nu ahte danin sáhtii lubmet buot guovlluin main ii lean dákkár mihtilmasvuohta. Vuosttasjienasteaddji (Stabel) deattuhii bealestis ahte lea hui eahpec1ielggas maid galgá áddet "luomeeanan", ja ahte lága ovdabarggut dus1s1e láivvit dan ákkastit. Son ii lean datte ovttamielalas1 bealus1teaddji áddejumiin ja celkkii: "Stuorradiggelávdegotti molsun "Luomejekkiin" "Luomeeanan" oainnán spiehkastatnjuolggadusa viidodaga dihtomielalas1 viiddideapmin vai dát heivehuvvo Davvi-Norgga erenoamás1 s1attusdillái. Sihke láhkanjuolggadusa sánit ja dan duogás1 cealkkiha danin mu oaivila mielde ahte dan sáhttá atnit juohke luomes1attu gávdnos1tupmái gos dal s1attas1, dainna eavttuin ahte dat gokc1á muhtun sturrodaga ja leat dihto mán1ggadáfot guovllu, nu ahte ávkkástallamis lea rud1alas1 mearkkas1upmi dán eanaeaiggádii. Árvvos1tallan ferte died1usge gártat árvvos1teapmin752. Go lea eahpesihkar ferte dilálas1vuod1aid mielde sáhttit leat mearkkas1umi leago eanaeaiggát njuolgguslac1c1at c1almmustahttán oktovuoigatvuod1a gáibádusa luopmániidda ráfáiduhttimiin vai earaláhkai. Muhto dát ii gal sáhte leat mearrideaddjin." Gielddarievtti duopmu sisdoalai datte dus1s1e belohahkii árvvos1tallamiid ahte leigo dát guovlu duod1ai "luomeeana" lága áddemis, ja dan fertii danin eanetlogu oaivila mielde fámuhuhttit. Guokte mihtus753 duopmára dorjo eanas1 vuosttasjienasteaddji láhkaáddejumis, muhto gávdne liikká sáhttit dohkkehit gielddarievtti árvvos1tallamiid. Alimusriektecealkámus1ge váldon Rt. 1986 s. 693 doarjá dihto láhkai § 400 nuppi lad1d1asa áddejumi. Ás1s1i lei vuos Deanu ja Várjjaga gielddarievttis ja gustui guokte luomec1oaggái Nuortta-Finnmárkus geaid eanaeaiggát lei bissehan, nubbi 50 jahkásas1 lámis nisson. Gielddariekteduomus boahtá ovdan ahte dát guokte c1oaggi leigga vuodján biillain giettis tráktormád1i mielde, guod1d1án biilla áiddi siskkobeallai ja mannan badjel áiddi c1oaggit luopmániid dan opmodaga oasis mii lei olggobealde. Go nisson oinnii biilla ja c1oaggiid sid1ai son vuos 12 jahkásas1 biebmobártnis dáhttut sin mannat das eret. Go dát ii lihkostuvvan, manai son ies1 sudno lusa, ja áks1uin mainna fáippui lei son áitán sudno addit sullii 6 kg luopmániid. Nisson lei ee. ákkastallan ahte go lei juolggeheapme, fertii sus leat vuoigatvuohta alddes lubmet lahka stobu, ja ahte son eanaeaiggádin lei lobálac1c1at iez1as heahtegádjun754 rán1ggás1tanlága § 48 mielde, ja died1us fertii ás1s1ehuvvot. Gielddariekti ii datte mearridan nissona vejolas1 luomevuoigatvuod1as, ja hilggui c1ujuhusain ahte ii lean makkárge head1us1tandahku755, heahtegádjunovdandoallamis756 lagat vuod1ustusa haga. Nisson danin dubmejuvvui rán1ggás1tanlága §§ 227 ja 392 mielde lobihis áitagiid ja rievtti vuostá háldeváldima757 ovddas. Alimusriekti fámuhuhtii duomu ovttajienalas1 mearrádusas daningo heahtegádjuma eavttut eai lean vihkkedallon, ja dasto c1ujuhii vuosttasjienasteaddji (Endresen): "Mu oainnu mielde dávjá dihtto meattáhus duomus ahte riekti ollásit lea diktán mearrideames ávnnasrievttálas1758 gaz1aldaga dubmehalloma oktovuoigatvuod1as lubmet opmodagastis, dahje go son ainjuo dan oskkus oaivvildii alddes leat dákkár vuoigatvuohta." 3.10.4 Erenoamáz1it luomevuoigatvuod1as stáhta eatnamiin Finnmárkkus Nugo geaz1iduvvon bajábealde rád1d1e dihto eahpec1ielggasvuohta rán1ggás1tanlága § 400 nuppi lad1d1asa atninguovllu hárrái, namalassii gustogo dus1s1e "dábálas1" priváhta eatnamiidda, vai stáhta matrikulerekeahtes eatnamiiddage Finnmárkkus. Eanadoallodepartemeanttas lea mán1gii bidjan vuod1d1un mearrádusa gustot stáhta eatnamiiddage, ja ahte danin stáhta sajádat vuoigatvuod1avuod1uin eanaeaiggádin sáhttá addit muddejeaddji mearrádusaid lubmema hárrái stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Dát eaktu lei ee. vuod1d1un go skábmamánu 19. b. 1952 reivves addojuvvui fylkkamánnái váldi dáid mearridit. Fylkkamánni dagai dán suoidnemánu 7. b. 1953. Earát leat datte eahpidan § 400 nuppi lad1d1asa gustot stáhtaeatnamiidda, ja danin leigo stáhta sajádaga hárrái matrikulerekeahtes eatnamiid eaiggádin, vuoigatvuod1avuod1d1u dahkat c1adni mearrádusa dákkár sisdoaluin. Třnnesen c1uoc1c1uha (s. 276-278) ahte ferte leat seamma c1ielggas ahte go § 400 nubbi lad1as addá eanaeaiggádiidda oktovuoigatvuod1a lubmemii priváhta eatnamiin, go ahte mearrádus ii gusto stáhta eatnamiidda. Dán vud1d1ui bidjá son ahte lága ovdabargguid mielde dus1s1e leat priváhta eanaeaiggádiid lubmenvuoigatvuod1at mat galgat suodjaluvvot nuppi lad1d1asa mielde. Dát lea spiehkastatnjuolggadus, mii ii berre dulkojuvvot viidátgo ulbmil cealkkiha, ja died1us lea buot eará go priváhta eatnamiidda, vuosttas lad1d1asa váldonjuolggadus adnojuvvon murjema hárrái. Son dasto c1ujuha ahte nuppi lad1d1asa mearrádus, jus dat adno stáhta eatnamiin Finnmárkkus, doalvu dan guvlui ahte dás leamas1 rán1ggás1vulos1 lubmet. Dán gávnnaha Třnnesena nu mád1oheapmin ahte dus1s1e dát ferte mearkkas1it ahte mearrádus ii sáhte ná adnot. Třnnesen:a mielde ferte vel § 400 nuppi lad1d1asa mielde gullat eaktu ahte eanaeaiggát ii sáhte biehttalit sin, geat leat dábálas1 priváhtarievttálas1 njuolggadusaid mielde háhkan vuoigatvuod1a lubmet. Dát ferte gustot vaikkovel gávnnahes1ge ahte mearrádus álgovuorus gusto stáhta eatnamiiddage. Su konklus1uvdna lea danin ahte stáhta eanaeaiggádin ii sáhte sierra vuoigatvuod1avuod1uin seaguhit iez1as lubmema vuoigatvuod1aide maid ássit leat háhkan dolos1 áiggi rájes geavaheami ja báikkálas1 vieru fámus, ja ahte fylkkamánni mearrádusain died1us váilo dákkár láhkavuod1d1u. Muddenmearrádusa láhkavuod1u eahpádusa geaz1il, nammaduvvui miessemánu 15. b. 1970 sierra lávdegoddi c1ielggadit dán. Lávdegoddi attii árvalusa juovlamánu 13. b. 1972, mii man1n1il lea bájuhuvvon Od.prp. nr. 68 1975-76 mielddusin. Rievttálas1 gaz1aldagaide bivdui Sverre Třnnesen buktit cealkámus1a mii su nákkosgirjji oaiviliid mielde, c1uoc1c1uhii ahte lubmen gulai báikegoddái, ja ahte dalá muddenmearrádusain váilo doarvái vuoigatvuod1avuod1d1u. Lávdegoddi lei ovttamielas dása ja evttohii láhkadit c1ielga vuoigatvuod1avuod1u. Departemeanta doalahii bealestis das ahte rán1ggás1tanlága § 400 nubbi lad1as ii dus1s1e guston priváhta eatnamiidda, muhto stáhta matrikulerekeahtes eatnamiiddage Finnmárkkus. Liikká lei ovttamielas ahte addui c1ielga láhkavuod1d1u muddet lubmema. (Od.prp. nr.68 1975-76.) Finnmárkui addui danin lassin dábálas1 murjennjuolggádusa ja golmma davimus fylkka lubmensierranjuolggadusa, njuolggadus eanavuovdinlága §5 a:s lubmema hárrái ovddes1 matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiin fylkkas. Mearrádus mearriduvvui njukc1amánu 11. b. 1977 sierra lágas nr. 12, ja c1uodjá c1uovvovac1c1at: "Stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus galgá vuoigatvuohta lubmet váldonjuolggadussan leat doalahuvvon fylkka iez1as ássiide. Earret c1oaggit luopmániid mat dasttán borrojit. Gonagas mearrida dárkilat láhkaásahusaid lubmema muddemis ja sáhttá dás ee. addit sierra háviid lobi beassat vuosttas lad1d1asa váldonjuolggadusas ja addit ovttaskas olbmuide, joavkkuide dahje giliide oktovuoigatvuod1a c1ujuheami mielde ávkkástallat dihto luomevaljiid dárkilat eavttuid mielde. Oktovuoigatvuohta nugo namuhuvvon nuppi lad1d1asis ii sáhte addot vuostá earáid sierravuoigatvuod1aid, ja ferte dákkár váras1umiid váldit mat dárbbas1uvvojit juohke háve, ee. jus badjesápmelac1c1at lubmejit go leat lobálac1c1at ásadeamen bohccuiguin orohagas. Dán paragráfa dahje láhkaásahusaid mearriduvvon paragráfa mielde rihkkun rán1ggás1tuvvo sáhkuiguin." Vaikko láhkavuod1d1ováttisvuohta dán mielde ferte adnot c1ilgejuvvon ja § 5 a mearkkas1a ahte strl. § 400 nubbi lad1as geavadis dus1s1e oaz1z1u mearkkas1upmi priváhta áiddehis eatnamiin Finnmárkkus, ii atte dát makkárge vástádusa eanet prinsihpalas1 gaz1aldadahkii ahte gustogo § 400 nubbi lad1as stáhta eatnamiiddage. Jus gávnnaha ahte mearrádus maiddái gusto stáhtaeatnamiidda, mearkkas1a dát nappo ahte prinsihpas lea leamas1 rán1ggás1vulos1 finnmárkolac1c1aidege lubmet stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus, earágo dasttán borramii. Go stáhta liikká lea diktán c1oaggit almmá seaguheamen iez1as dasa, ferte dát mearkkas1it ahte lea atnán dán gierdan geavaheapmin. Ahte nu lea, govve datte Třnnesen sieiva fiks1uvdnan, ja son dasto báhkkoda ahte "áddet dán nu ahte juohkehas1 dagai rán1ggás1vulos1 dagu go lubmii Finnmárkkus, livc1c1ii c1ielgasit leat vuostá riekteáddejumi ja c1ájeha ahte dákkár dulkon ferte leat boastut.» (Geahc1a Třnnesen s.277-278.) Riektejoavku lea ovttamielas ahte vánit sáhttá bidjat vuod1d1un ahte prinsihpas lea leamas1 rán1ggás1vulos1 Finnmárkku ássiide lubmet stáhta eatnamiin fylkkas. Dákkár boad1us sáhttá juogo vuod1d1uduvvot ahte rán1ggás1tanlága § 400 nubbi lad1as ii gusto stáhtaeatnamiidda, dahje ahte sorjjasmeahttun dán mearrádusa lea ásahuvvon lubmenvuoigatvuohta báikegoddái vieruiduvvan rievttálas1 vud1d1osiin. (Goalmmát molssaeaktu lea ies1alddes ahte stáhta ii goassige leat eaiggádus1s1an matrikulerekeahtes eatnamiid, muhto go buot geavat ja lágat- datge maid dás vihkkedallá ja eará osiid 3. kapihttalis - vuod1d1uduvvon stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eavttuide, lea Riektejoavkku vihkkedallangegeavahanvuoigatvuod1ain mat dáid eatnamiidda gustot álggos vuod1d1uduvvon dán ektui. Datte ferte deattuhit ahte ii dáinna leat oaivvildan ovddalgihtii diehtit mii Finnmárkku eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a konklus1uvdna galggas1ii leat, muhto ahte dát vihkkedallo sierra 4.1. oasis.) Mii atnit dasto c1ielggasin ahte finnmárkolac1c1at leat leamas1 dan áddejumis ahte lea leamas1 vuoigatvuohta lubmet stáhta eatnamiin, iige dus1s1e dasttán borramii. Eiseválddit eai leat viggan dahkat maidege c1oaggima ektui, ja orrut leamen hui moadde ákka leat daningo stáhta mieleavttos lea dohkkehan báikegotti lubmema joatkkas1uvvot seammaláhkai, vaikko lea atnán dán leat vuostá gustojeaddji vuoigatvuod1a. Riektejoavku leage ovttamielas Třnnesen:in ahte báikegoddi vieruiduvvan rievttálas1 vud1d1osiin, ovddes1 anu ja riekteáddejumi ja eiseválddiid váilevas1 seaguheami vuod1ul, lea háhkan lubmenvuoigatvuod1a stáhta eatnamiin. Danin ii leatge eanavuovdinlága § 5 a vuosttas lad1as finnmárkolac1c1aid lubmema sierra vuoigatvuod1a vuod1us. Dát mearrádus dus1s1e báhkkoda juo ásahuvvon riektedili nannema. Dás sáhttá oppalac1c1at leat sáhka fylkka ássiid dábálas1 vuoigatvuod1as, muhto eanet sierra diliin ies1gud1et gili sierravuoigatvuod1asge. Orru datte leamen váttis, ja vánitge dárbbas1uvvoge, gávnnahit c1ielga rievttálas1 mihtilmasvuod1a das makkár vuoigatvuod1ain lea sáhka. Go dát lea nu eahpesihkar, sáhttá dákkár mihtilmasvuohtage álkit dagahit ahte boastut konkludere gustojeaddji vuoigatvuod1a hárrái. Riektejoavku ii leat danin gávnnahan ártta dárkilat dán meannudit. Dán oktavuod1as sáhttá vel lasihit ahte eiseválddit eanavuovdinlága § 5 a mearrádusa mielde doalahit vuoigatvuod1a fylkka ássiide lubmet stáhta eatnamiin Finnmárkkus, ainjuo eahpenjuolga ferte daddjot leat mearridan ahte ii sáhte head1us1tit finnmárkolac1c1aid lubmema. Earret háliidit c1ielga vuoigatvuod1avuod1u muddenmearrádussii, lei dán mearrádusas báikkálas1 daninge Finnmárkku ovddes1 sávaldat láhkadit báikegoddái nannosat ja sierralat vuoigatvuod1a fylkka luomevaljiide. Muddemis leat danin suodjaleami beallige, buo. 3.10.5. oasi. Mud1ui ledje muddemiinge maid fylkkamánni mearridii 1953:s, mearriduvvon ahte lubmen stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus "doaisttáz1ii" galggai dus1s1e leat lohpi fylkka fásta ássiide. Lassin § 5 a vuosttas lad1d1asa mearrádussii, lea nuppi lad1d1asis Gonagassii addojuvvon lohpi lagat muddet lubmema ja nu ráddjet ássiid oppalas1 vuoigatvuod1a. Sáhttá addit sierralobiid sihke sidjiide geat eai leat vuoigaduvvomat ja dihto luomevaljiid sáhttá c1ujuhemiin doalahit lagat ráddjejuvvon biirii. Dáid surggiid hálddas1eami ja geavada lagat válddahallamii, c1ujuhuvvo Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.7. kapihttalii. Bajábealde lea geaz1iduvvon ahte vieruiduvvan rievttálas1 vud1d1osiin sáhttet Finnmárkkus leat ies1gud1et gillái ásahuvvon dihto sierravuoigatvuod1at lubmemii. Dás nugo mud1uige, lea datte easka vud1olas1 konkrehta guorahallama man1n1il, vejolas1 mearridit makkár guovllut soitet leat ásahan dákkár sierravuoigatvuod1aid, ja Riektejoavku ii leat nappo gávnnahan cuokka guorahallat dán. Sáhttá almmatge leat árta dán oktavuod1as oanehac1c1at máinnas1it erenoamás1 riektedilálas1vuod1aid Láhpi sullo lubmemis. Hui árrat eaiggádus1s1e priváhta olbmot sullo ja ledje moanat priváhta sirdimat 1800- ja 1900-loguin. 1937:s vuvddii datte gávpejas Osvald Solberg dan stáhtii Gávpedepartemeantta bokte. (Geahc1a lagat Gamst/Samuelsberg: Loppas Historie, bygdebok for Loppa kommune, s.300-301.) Láhpi suolu ferte dán mielde adnot "dábálas1" stáhtaeatnamin, ja iige oassin ovddes1 matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus. Sullo eana ii leatge eanavuovdinlágaid njuolggadusaid vuollásas1, muhto eanavuovdinkantuvra leat oz1z1on departemeanttas sirdot sullo hálddás1angeatnegasvuod1a. Man1n1il sirdima stáhtii leat olbmot beassan sullos oastit stáhtas opmodagaid, ja eará mii sirdima c1uovui lei ahte ásahuvvui ortnet mii attii Láhpi sullo ássiide sierra oktovuoigatvuohta c1oaggit luomevaljiid doppe. Dát sierraortnet lea ain gustojeaddjin, ja lea ásahuvvon sierra luomelávdegoddi earret vuoigaduvvomiid gaskkas geat ee. mearridit c1oaggináiggiid ja c1állet luomegoarttaid. (Geahc1a Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.7.oasi.) Dievvasa759 dihte sáhttá vel namuhit ahte Finnmárkku duottarviesuid ovddasvástideaddjiin s1iehtadusa vuod1ul lea oktovuoigatvuohta luopmániidda ja eará riggodagaide ráddjejuvvon guovllus duottarviesuid gaskkahis lahkosis, dábálac1c1at 2,5 km radiusa jorbbodaga siskkobealde mas duottarviesut leat guovddáz1is. 3.10.5 Erenoamáz1it riektesuodjalusas Válljes1 dal dovdomerket dábálas1 murjenvuoigatvuod1a buohkaidvuoigatvuohtan dahje sivahis ávkkástallanvuoigatvuohtan, ferte bidjat vuod1d1un ahte das lea láivves riektesuodjalus, buo. vel mii lea celkon buohkaidvuoigatvuod1aid suodjaleami birra ovddabealde 2.3.2.5. oasis. Go eanaeaiggádat leat dássálaga álbmogiin murjenvuoigatvuod1a dáfus, lea sin dábálas1 murjenvuoigatvuod1asge láivves suodjaleapmi. Ferte baicce bidjat vuod1d1un ahte eanaeaiggádiid (ja lihttoláigolas1) sierra vuoigatvuohta luopmániidda golmma davimus fylkkas, lea gustohuvvon dábálas1 bággolonistanrievttálas1 suodjaleami, seammaláhkaigo eará eanaeaiggátvuoigatvuod1aid ja eaiggádus1s1anvuoigatvuod1age. Dát boahtá danin lassin dan suodjaleami álbmoga c1oaggima vuostá mii gullá rán1ggás1tanlága njuolggadusaide. 3.10.4. oasis lea konkluderen ahte ii leat eanavuovdinlága § 5 a mii láhkavuod1d1uda báikegotti sierra lubmenvuoigatvuod1a Finnmárkkus, muhto ahte dát mearrádus dus1s1e nanne vuoigatvuod1a mii lea s1addan vieruiduvvan rievttálas1 vud1d1osiin. Dát ferte várra mearkkas1it ahte stáhta eanaeaiggádin ii sáhte buhtadasa haga gieldit dahje bidjat dehálas1 cakkiid finnmárkolac1c1aid lubmemii. Dát dábálas1 vuoigatvuohta gullá datte olu ássiide, maná geografalac1c1at ráddjejuvvon osiide, nu ahte earret dán, ferte navdit leat gustohuvvon hui láivves bággolonistanrievttálas1 suodjaleami. Vaikko vuoigatvuohta galggai gárz1z1iduvvot ovtta báikkis, lea dasto stuorra báhcánguovlu gos dan ain sáhttá doaimmahit, nu ahte ferte navdot galgat leat oalle olu ovdal buhtadas soaitá dárbbas1uvvot. Eanavuovdinlága § 5 a nuppi lad1d1asa mielde sáhttá stáhta ráddjet finnmárkolac1c1aid dábálas1 lubmenvuoigatvuod1age, go c1ujuha dihto luomevaljiid giliide dahje ovttaskas olbmuide ja go addá c1oagginlobiid sidjiide geat eai leat finnmárkolac1c1at. Vaikko goalmmát lad1d1asa mielde galgá dihto deastta atnit c1ujuhemiin, ferte bidjat vuod1d1un ahte dás jurddas1uvvo vejolas1 lubmensierravuoigatvuod1as unnit biiriin dihto ráddjejuvvon guovlluin, buo. vulobealde. Báikkálas1 álbmot ferte baicce dohkkehit ahte eanavuovdineiseválddit ráddjejit sin oppalas1 vuoigatvuod1a c1ujuhemiid bokte, ainjuo nu guhká dát dahkko mallosge govttolas1 rájáid siskkobealde. Dán oktavuod1as sáhttá mud1ui mihttet ahte ferte leat lohpi lágasge ráddjet dábálas1 vuoigatvuod1a finnmárkolac1c1aide, ovdamearkan go dihto lagat ráddjejuvvon guovlluin doalahuvvo lubmenvuoigatvuohta muhtun gili ássiide. Go finnmárkolac1c1aid lubmenvuoigatvuod1as ferte navdot leat sierra riektevuod1us, lea datte dásge bajit rádjá man viiddis ráddjehusaid sáhttá gierdat buo. bajábealde. Jus Finnmárkkus leat ovttaskas olbmot dahje gilit mat priváhtarievttálas1 vud1d1osiin dihto sajiin leat háhkan sierravuoigatvuod1aid lubmemii, leat dákkár vuoigatvuod1ain álgovuorus seamma bággolonistanrievttálas1 suodjaleapmigo eará sierravuoigatvuod1ain háhkkon vástideaddji lági mielde. Dát báhkkoduvvo ee. eahpenjuolga go eanavuovdinlága § 5 goalmmát lad1d1asis lea váras1uvvon ahte sierra luomevaljiid c1ujuheamit eai galgga dahkkot "earáid sierravuoigatvuod1a" ovdii. Ferte bidjat vuod1d1un ahte "sierravuoigatvuod1a" báhkkodemiin dán oktavuod1as oaivvilduvvo gilivuoigatvuod1aid ja sullasas1 báikkálas1 sierravuoigatvuod1aid ráddjejuvvon biirii, ja nappo dábálac1c1at sáhttá c1ujuhit fylkka ássiid oppalas1 lubmenvuoigatvuod1a ovdii, buo. bajábealde. Go dáinna vugiin lea váras1uvvon, c1ájeha dasto ahte almmolas1 bealdege lea mied1ihan ahte sáhttet leat lubmensierravuoigatvuod1at stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Dákkár sierravuoigatvuod1at leat suodjaluvvon sihke eanavuovdineiseválddiid muddejeaddji háldduid ja bággolonisteami ja bággolonisteamilágan gárz1z1idemiid vuostá. Loahpas sáhttá lasihit ahte sihke finnmárkolac1c1aid dábálas1 lubmenvuoigatvuod1a ja vejolas1 báikkálas1 sierravuoigatvuod1ain, lea dihto suodjaleapmi eanavuovdinlága § 5 a njealját lad1d1asa rán1ggás1tanmearrádusas. 3.11 Lavdnji 3.11.1 Dábálas1 vuolggasajit Moanaid sajiin riikkas, erenoamáz1it njárbesvuovdeguovlluin rittus ja meahccegiliin, lei ovddez1is dábálas1 atnit goikaduvvon jeaggelavnnji dálloanu boaldámus1s1ii. Jeaggelavdnji lei muhtun muddui ráhkaduvvon vuovdimiige, ovddes1 áiggis boaldámus1s1ii ja od1d1asat áiggis eanet industrialiserjuvvon ráhkaduvvon eanabuoridangaskaoapmin. Finnmárkkus atnui lavdnjige guhká boaldámus1s1an, muhto várra easka 1800-logus stuorra mahtodagas ee. olmmos1logu lassáneami ja muorraávnnasváni geaz1il. (Geahc1a Helland Finnmarkens Amt I (1906), s. 474.) Eanadoallodirektora cealkámus1as fylkka 1880-90 jagiid dilálas1vuod1ain, mat leat bájuhuvvon Od.prp. nr. 12 1897 (s. 22) c1uoz1z1u ahte "Lavdnji ainjuo moanaid Ámtta Guovlluin lea dehálamos ja várra muhtuminge Boaldámus1." Jagiin ovdal nuppi máilbmesoad1i sáhtii almmolas1 nammaduvvon lávdegoddi, Riddogiliid jeagge- ja eanasuodjalanlávdegoddi (1936), c1uoc1c1uhit ahte lavdnjevaljit moanaid riddoguovlluin ledje ollásit nohkamin ja ahte lavdnjec1uohppan760 bilidii olu, erenoamáz1it Hordalánddas ja Finnmárkkus. Finnmárkku diliin lea ee. lávdegotti Árvalusas nr. 10 (1946) c1uvgejuvvon ahte 13 (Láhppi, Dálbmeluokta, Ákn1oluokta, Sállánnuorri, Fálesnuorri, C1ud1egieddi, Muosát, Goaskinvággi, Gán1gaviika, Davvesiida, Bearalváhki, Várggát ja Davvi-Várjjat.) fylkka 20 gielddain leat almmuhan leat váttis dilis boaldámus1a hárrái, ja ahte lavdnjevárit soitet bistit dus1s1e 20 jagi jus lavdnjeatnu dáid gielddain bissu seamma dásis go dássáz1ii (s. 13). Man1n1il soad1i lea boaldinlavdnjeatnu man1istaga geahpeduvvon, ja dál navdo geavahanvuohki dadjat juo leat geavatlas1 mearkkas1umi haga. Dát gusto Finnmárkkusge, gos datte atne lavnnji boaldámus1s1an, ainjuo 1960-logu muhtun muddui. Eanavuovdinlágalávdegotti árvalusas (1962) daddjo ee. (s. 28): "Lea ain dihto dárbu lavdnjái boaldámus1s1an Finnmárkkus. Stáhta vuvddiid direktoráhta barggu mielde c1uhppojuvvo muhtun jagiid sullii 40000 m3. Dát ii leat datte eanetgo 40 pst. dan mearis mii c1uhppojuvvui 30-jagiin. Moanaid guovlluin gos lavdnji lea leamas1 adnon boaldámus1s1an lea buot lavdnji dál c1uhppon... Vuoigatvuohta c1uohppat lavnnji boaldámus1s1an lea nugo ovdanboahtá ovdabealde, olu unnit adnon man1n1il nuppi máilbmesoad1i go ovdal, ja dat oaz1z1u ain unnit mearkkas1umi go eará ja ulbmálac1c1abut761 liggenvuogit váldojit atnui." Dáz1a rievttis lea dábálas1 njuolggadus ahte vuoigatvuohta lavdnjeloggumii gullá eanaeaiggádii jus dan ii leat bidjan earáide s1iehtadusa dahje eará erenoamás1 vuoigatvuod1avuod1uin. Dábálas1 lea leamas1ge ahte juohke dollui leat biddjon erenoamás1 lavdnjec1uohppansajit762 oktasas1 meahcis, ja lavdnjeloggun almennehiin lea gullan vuoigatvuod1aide maid eanadoallit oz1z1o guoski gilis. Nu ledje 1920 várrelágas c1ielga mearrádusat lavdnjeloggunvuoigatvuhtii gili eanadoalliide, muhto gokko vuoigatvuohta ii lean leamas1 adnon ovdal, s1attai várrestivrra c1ujuheami duohkai (§§ 28 ja 29). Gustojeaddji 1975 várrelágas ii leat baicce lavdnjeloggun erenoamáz1it suokkarduvvon. Lavdnjejekkiid goarideapmi mii id1ii ovdal nuppi máilbmesoad1i guorahallamiin dagahii ahte njukc1amánu 18. b. 1949 mearriduvvui erenoamás1 eanabillistansuodjalanláhka. Dás lea ee. mearriduvvon ahte go muhtun loggu ee. boaldinlavnnji galgá álo báhcit dihto eana- ja lavdnjeassodat, ja c1áhci "sálladuvvot763" (§§ 1 ja 2). Dát gusto sihke sutnje gii loggu lavnnji eatnamistis ja go lavdnjevuoigatvuohta lea sierra vuoigatvuohtan. Finnmárkkus dáhkkui láhka álgovuolggalac1c1at dus1s1e gustojeaddjin dan muddui go seamma gaz1aldagat ii juo lean láhkamuddejuvvon (§ 6), muhto dán spiehkastagas ii leat s1at geavatlas1 mearkkas1upmi, geahc1a 3.11.2. oasi. 3.11.2 Finnmárkku riektedilálas1vuod1at Lavdnjeloggumis Finnmárkkus ii lean lágain erenoamás1 fuomás1upmi ovdalgo 1800-logu loahpageahc1en nohkagod1ii lavdnji muhtun sajiin. Priváhta eatnamiin lei c1ielggas ahte eanaeaiggádis lei oktovuoigatvuohta lavdnjái. Stáhtaeatnamiin gal orru gili olbmuin leamen lohpi loggut lavnnji iez1aset atnui c1ujuheami dahje ovddalgihtii mied1áhusa764 haga. Áidna dovddus gárz1z1ideapmi lei gielddus, várra skihkalas1765 mihtilmasvuod1a dihte, maid Nuorta-Finnmárku fáldi lei bidjan miessemánu 28. b. 1830 ámtmánni s1iehtadusa mielde, jus c1uohpai lavnnji dihto guovlluin C1áhcesullo birra. (Geahc1a Třnnesen s. 269-270.) Eahpenjuolga duod1as1tus boaldinlavdnjelogguma lohpái bod1ii geassemánu 22. b. 1863 eanavuovdinlága mielde, mii mearridii ahte guovllut mat dárbbas1uvvojedje dáloniid ja boazosápmelac1c1aid ee. lavdnjeatnimii, eai galgga vuvdojuvvot priváhta olbmuide. Dát doalahuvvui miessemánu 22. b. 1902 eanavuovdinlágas, § 1 nuppi lad1d1asa a bustávas. Dan bottus lavdnjeloggunlohpi eanet muddejuvvon borgemánu 3. b. 1897 lavdnjeloggunlágas stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Lága duogás1 lei ahte Finnmárkku ámtaovdagoddi suoidnemánu 12. b. 1893 girjjis departementii báhkkodii dáhtu váldit atnui ordnejuvvon bearráigeahc1c1u lavdnjejekkiid anus, sihkkarastin dihte guhkesáigás1at rud1alas1 ávkkástallama dilis mas riddogilitge eanet c1ujuhuvvojit atnit lavnnji. C1uovvovas1 meannudeamis c1uoc1c1uhii báikkálas1 vuovdemeas1ttir ahte ovddes1 anu vuod1ul gulai álbmogii "Geavahanvuoigatvuohta, maid ii sáhte rivvet" lavdnjebihtáide stáhta eatnamiin Finnmárkkus, ja maid fertes1ii ráddjet lágas. (Geahc1a Vuovdemeas1tára Solem od1d1ajagemánu 25.b.1894 c1állaga, geardduhuvvon Třnnesen:s s.270.) Vuovdedirektoras ii lean mihkkege mihttet vuovdemeas1tára cealkámus1s1ii ja geardduhii dán departementii, mii fas bealistis sáddii ás1s1i ámtamánnái cealkámus1a ávz1z1uhusain ahte leigo duod1ai "Ássiin makkárge Vuoigatvuohta dákkár Atnui". Ámtamánni bijai ás1s1i ámtaovdagotti ovdii, mii guoski lávdegotti árvalusa mielde evttohii ahte galggai várret gaskaomiid erenoamás1 lavdnjejeaggegehc1c1ui. Lávdegoddeárvalusa cuhkiin ovdandollui ee. ahte "Finnmárkku Ássit Dolos1 Áiggi ja Geavaheami Oamasteamis ledje Ámttas háhkan Vuoigatvuod1a Ávkkástallat Stáhta Lavdnjejekkiid ". Cealkámus1astis departementii c1ujuhii ámtamánni njukc1amánu 11. b. 1895 ahte ii leamas1 liiba makkárge ollislas1 meannudeapmái gaz1aldagas ja c1ujuhii dasto: "In jáhke datte, ahte dahká makkárge Vearrivuod1a ovttage vuostá go navdá Ássiid Atnu almmolas1 Lavdnjejekkiin lea gierdan; muhto go ferte ordnet, go Dilálas1vuod1at dahket Sávahahttin, ja ferte ruovttudoalu Ávkkástallama deasttas Álbmoga ja Boahtteáiggi beros1tumiin... Bealistan navddán maid, ahte Lavdnjelogguma jurddas1uvvon Lasáhusa Ortnegii ferte sáhttit hálddahuslac1c1at Mearridit ... Datte duosttai leat várrogas, ahte Fápmudit nu viiddis ja Priváhtaolbmui ná viehka nana guoski Lasáhusa maid dát, mas dás leat Sáhka, bidjat Láhkii...." Departemeanta celkkii bealistis Ot.prp. nr. 12 1897 ahte gáibiduvvojedje mearrádusat mat váfistedje Finnmárkku lavdnjejekkiin ulbmálat anu, sihke guovllu dáhtu miehtama dihte ja head1us1tit "almmolas1 Opmodagaid fuotnánit dahje dus1s1aduvvot". Go dus1s1e jerrui ráddjet ja muddet álbmoga beros1tumi anu ja iige dan gieldit, ii vihkkedallon vuoigatvuod1agaz1aldat, earret mearkkas1eami ahte "Dili várra ferte áddet nie go Ámtamánni c1uoc1c1uhii, ahte Ássiid Lavdnjejekkiid atnu dus1s1e gierddai Almmolas1vuod1a". Gávnnahii eahpenjuolga doarjaga dása ee. lávdegoddeárvalusa 1863 eanavuovdinlága cealkámus1ain mii eaktudii lobi vuovdit lavdnjejekkiid vaikko "ii Dalle adnon leat Duosttás1". Departemeanta lei mud1ui ovttamielas ahte dárbbas1las1 lasáhusaid fertii sáhttit hálddahuslac1c1at mearridit, muhto ahte fápmudus766 berre addot lága hámis go njuolggadusat "sakka rivvejit Priváhta olbmuid Beros1tumiid". Lavdnjec1uohppan priváhta eatnamiin ii guoskkahuvvon proposis1uvnnas, earret vuovdemeas1tára c1uovvovas1 cealkámus1a bájuheamis: "Nugo died1án, eai leat makkárge stuorát Jeaggegaskkat, earret soitet muhtun Sulluin, priváhta Eaiggádus1s1amis, vánit Navdit dárbbu addit makkárge Lága dan Olámuttus, ahte galggas1ii ráddjet priváhta Eaiggádiid Lavdnjejekkiid anu". Lavdnjeloggunláhka767 ráddjejuvvui danne c1ielgasit stáhta eatnamiidda Finnmárkkus, ja mearridii ahte lavdnjeloggun "doaisttáz1ii" galggai leat lohpi gieldda ássiide dálloatnui ja (nuvttá) c1ujuheami mielde, ja earáin fertii leat erenoamás1 lohpi ámtamánnis, geahc1a lága §§ 1 ja 2. Jus lei nággu sáhtii ámtamánni juogadit lavdnjejekkiid gieldda báikegottiid gaskkas. Gielddastivrrat sáhtte gáibidit ámtamánni mearrádusaid ovddiduvvot departementii loahpalas1 mied1áhussii. Mud1ui sáhttá namuhit ahte lága § 4 mielde galggai ásahuvvot erenoamás1 bearráigeahc1c1u lavdnjejekkiid atnui, maid finnmárkku vuovdefoanda ruhtadii. Ovddes1 eanavuovdinlágaid gielddus vuovdit jeaggeeatnamiid mat dárbbas1uvvojedje lavdnjeloggumii, ii leat doalahuvvon 1965-lágas, ja Eanavuovdinláhkalávdegoddi (1962) iige navdán Finnmárkkus s1at dárbbas1it sierra lavdnjeloggunláhkii ja sierra lavdnjebearráigeahc1c1ui. Vaikko lavdnjec1uohppama mávssolas1vuohta nohkagod1ii, eai datte dáhtton evttohit nuppástusaid lavdnjeloggunvuoigatvuhtii stáhta eatnamiin. Lavdnjeloggunláhka danne fámuhuhtui, ee. nu ahte 1949 eanasuodjalanláhka dál gusto ollásit stáhta eatnamiidda Finnmárkkusge, ja lága njuolggadusat ássiid vuoigatvuod1a hárrái c1uohpat lavnnji boaldámus1s1ii, lasihuvvojedje baicce eanavuovdinlága § 5:i ja c1uovvovas1 hámis: "Stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin sáhttet gieldda ássit doaisttáz1ii c1ujuhemiin c1uohpat lavnnji dálloatnui lavdnjejekkiin mat leat gieldda rájáid siskkobealde. Dát mearrádus ii galgga head1us1tit eiseválddiid ráfáiduhttit lavdnjejekkiid ollásit dahje belohahkii, dahje vuovdimiin dahje láigolihtuin ávkkástallet lavdnjejekkiid eará ulbmiliidda." Lágaid válddahallan gitta dáláz1ii bohciidahttá moanaid riektegaz1aldagaid. Vuosttaz1ettiin sáhttágo lavdnjec1uohppama stáhta eatnamiin Finnmárkkus dovdomerket fylkka ássiid vuoigatvuohtan, vai gulletgo lavdnjevárit álgoálggus stáhtii eanaeaiggádin, nu ahte ássiid lavdnjec1uohppama dus1s1e ferte atnit gierdan geavaheapmin. Dan muddui go oppanassiige lea smihtton dan birra, vánit eahpiduvvo Finnmárkku álbmoga oaivvildit ahte anii vuoigatvuod1a go 1800-logus viz1z1e lavnnji stáhta eatnamiin. Báikkálas1 vuovdemeas1tára ja earáid cealkámus1at 1897-lága oktavuod1as nannejit dán, ja c1ájehit seammás ahte áddejupmi, ainjuo ovdal 1897, lei leavvan báikkálas1 eiseválddiide ja hálddas1eaddjiidege. Třnnesenge lea c1ielggas dan áddejumis ahte ássiin lei oppalas1 vuoigatvuohta lavdnjec1uohppamii stáhta eatnamiin. Vuoigatvuod1as lei ovddes1 anu vuod1us ja lei geavadis ráddjejuvvon giliássiide giliguovllusteaset (s. 270). 1897-lága hábmemis ahte lavdnjec1uohppan "doaisttáz1ii" galgá leat lohpi "Gieldda Ássiide", c1ájeha datte ahte láhkaaddi lea atnán dán leat gierdan geavaheapmin, dahje soaitá buohkaidvuoigatvuohtan gieldda ássiide. Nugo ovdanboahtá ovddabealde, leat c1ielga cealkámus1at lága ovdabargguinge, main báhkkoduvvo ahte lavdnjec1uohppan stáhta eatnamiin dus1s1e lea gierdan geavaheami váikkuhus. Dát cealkámus1at eai oru datte leat vuod1d1uduvvon makkárge vud1olas1 vihkkedallamii, ja eai sáhte ainjuo dus1s1e dát leat mearrideaddjin. Vaikko ii sáhte s1iitit ovdal 1897 lei oppalas1 gilivuoigatvuohta lavdnjec1uohppamii stáhta eatnamiin Finnmárkkus, ferte bidjat vuod1d1un ahte lavdnjec1uohppan 1897-lága, ja man1it eanavuovdinlága § 5 vuod1uin, juogo lea leamas1 gierdan geavaheami váikkuhus dahje buohkaidvuoigatvuohta gieldda ássiide. Dan ektui go lavdnjec1uohppan almmolac1c1at ovdal nappo gohc1oduvvui gierdan geavaheapmin, lea eanavuovdinlága ovdabarggut gohc1odan buohkaidvuoigatvuohtan. (Geahc1a 3.11.3. oasis nota 2.) Riektejoavku ii lea datte gávnnahan ártta vihkkedallat dán dárkilat, go ii s1at doaimmahuvvo, ja ferte daddjot leat uhccán geavatlas1 mearkkas1upmi makkár rievttálas1 mihtilmasvuod1a dasa bidjá. Ovddabealde ovdanboahtá ahte joavku ii s1iitte ovdal 1897 leat ásahuvvon lavdnjec1uohppamii erenoamás1 gilivuoigatvuod1at dahje eará vuoigatvuod1at priváhtarievttálas1 vud1d1usa stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Jus les1 riekta maid Třnnesen c1uoc1c1uha (s. 272), ahte lavdnjeloggunláhka ii duohtadan moktege ássiid jeaggeanu, muhto baicce suodjala anu dihto láhkai, seammásgo hálddahussii fápmuduvvo juogadit jekkiid giliid gaskka, sáhttá dát ákkastit ahte vejolas1 vuoigatvuod1at eai jávkaduvvon, muhto baicce ledje fámus moadde jagige man1n1il 1897. Dát mearkkas1a dalle ahte láhka ii moktege mudden lavdnjec1uohppama ollislac1c1at, ja dasto ahte ii ainjuo nu sahtedohko, sáhte bidjat vuod1d1un ahte dát dál lea muddejuvvon ollislac1c1at eanavuovdinlága § 5:s. Leatgo dál sierravuoigatvuod1at lavdnjejekkiide Finnmárkkus, ferte datte dás, nugo mud1ui, gustohit viiddis konkrehta árvvos1tallama, ja Riektejoavku áigu danne duhtat geaz1ideamen dihto vuolggasaji. Vuosttaz1ettiin galgá gal olu ovdal sáhttá duod1as1tit leat vuoigatvuod1aháhkan768 man1n1ilgo lavdnjec1uohppan láhkamuddejuvvui. Dasto lea eahpec1ielggas leatgo sierravuoigatvuod1at mat leat ásahuvvon ovdal 1897 ja mat ain leat fámus. Vuoigatvuod1at eai sáhte danne leat leamas1 anus unnimus 20-30 jahkái, ja vaikko háhkanvuoigatvuohta ii eambo massojuvvo go ii adno, dárbbas1uvvo almmatge olu ovdal konkrehta háviid sáhttá c1uoc1c1uhit leat vuoigatvuod1aid mat ain leat fámus, jus lavdnjec1uohppan fas galggas1ii s1addat áigeguovdilis geavahanvuohki Finnmárkkus. Ferte navdit ahte moanaid lavdnjejekkiin gos várra leat leamas1 sierravuoigatvuod1at, dál leat c1uhppojuvvon, nu ahte gaz1aldagas lea uhccán geavatlas1 mearkkas1upmi. Eanavuovdinlága § 5 mielde lea mud1ui vejolas1 eiseválddiide ráddjet ássiid lobi stáhtaeatnamiin loggut lavnnji lavdnjejekkiid ráfáiduhttima, vuovdima dahje lihttoláigoheami bokte. Go lavdnjec1uohppan ii leat leamas1 nu bivnnut, ii leat min died1u mielde dárbbas1an ná háldet. Dás lea sáhka nappo doaimma muddemis mii ii leat anus. Mearrádus badjánahttá datte moanaid prinsihpalas1 gaz1aldagaid riektesuodjalusa ektui, maid Riektejoavku meannuda veahá lagabui c1uovvovas1 oasis. 3.11.3 Erenoamáz1it riektesuodjalusas Lavdnjec1uohppanvuoigatvuohta priváhta eatnamiin, ferte seammago eará eanaeaiggátvuoigatvuod1at navdot prinsihpas leat suodjaluvvon bággolonisteamis. Seamma gusto várrago lavdnjevuoigatvuohta lea c1uldojuvvon sierra vuoigatvuohtan. Man1it namuhuvvon háviid lea vel dihto suodjaleapmi eanasuodjalanlága § 5:s, mas lea mearriduvvon ahte geavahanriektelas1 gii oaivvilda lága muddemiid geahpedit mád1oheamit vuoigatvuod1a, (Láhka lea lagat máinnas1uvvon 3.11.1. oasis.) eanajuohkinrievtti vehkiin sáhttá oaz1z1ut mearriduvvot sirdit vuoigatvuod1a dahje eará ávkkálat nuppástuhttima geavahandilálas1vuod1as, dahje dovddahuvvot dihto ruhtabuhtadasa maid eanaeaiggát ferte vástidit iez1as ovdui go vuoigatvuohta lea geahpeduvvon. Go dás lea sáhka vuoigatvuod1as maid dál illá atná, ii várra soaitte vuoigatvuod1amassin vahágahttit moktege rud1alac1c1at, ii eanaeaiggádii iige vuoigatvuod1alaz1z1iige, ja iige leat died1us makkárge geavatlas1 mearkkas1upmi jus lasihivc1c1ii buhtadansupmi dahje ies1alddes c1uozas1ii buhtadassii. Les1 dal ássiid lavdnjeloggunlohpi stáhta eatnamiin Finnmárkkus lea gierdan geavaheami dahje buohkaidvuoigatvuohta vuod1us, sáhttá dan muddet ja gárz1z1idit, ja várra fámuhuhttitge. Vaikko muhtun buohkaidvuoigatvuod1ain livc1c1ii dihto bággolonistanrievttálas1 suodjaleapmi, buo. 2.3.3.6. oasi, gustos1ivc1c1e dát vánit dása. Sáhttá namuhit ahte Eanavuovdinlávdegoddi celkkii ahte "vuoigatvuod1as lea buohkaidvuoigatvuod1a mihtilmasvuohta, ja sáhttá muhttit dahje ollásit fámuhuhttit go láhkaaddi gávnnaha ártta almmá fertemin máksit buhtadasa sidjiide geaidda guoská." Departemeanta doarjjui bealistis dán láhkaproposis1uvnnas. (Geahc1a Jordsalgslovkomiteen 1962 árvalusa s. 28 ja Ot.prp. nr. 48 1963-64 s. 15.) Danne leage eanavuovdinlága § 5 ovdabargguin c1ielgasit eaktudan ahte ii ráfáiduhttin, vuovdin dahje lihttoláigoheapmi, eaige eará duohtadeamit, galggas1edje geatnegahttit máksit buhtadasa vuoigatvuod1alac1c1aide geaidda dát soaitá c1uohcat. Lavdnjec1uohppamii mii lea dus1s1e lágaid vuod1ul dahkkon, lea gal eaktu riekta ahte stáhta hehttekeahttá sáhttá háldet lavdnjejekkiid stáhta eatnamiin. Danne ii leatge danne daddjon dát doallá deaivása dan sierravuoigatvuod1a ektui dihto lavdnjejekkiide ráddjejuvvon vuoigatvuod1alac1c1at dahje gilli ferte leat háhkan oamastusa dahje dolos1 áiggi rájes geavaheami olis. Dákkár vuoigatvuohta lea ainjuo prinsihpas mealgat nannosat go buohkaidvuoigatvuohta. Třnnesen geaz1ida ahte eanavuovdinláhka dán c1uoggás sáhttá dagahit vuod1d1olága vuostá bohtosiid (s. 273): "Mu oaivila mielde lea dilli nu, ahte jus gilli lea atnán dihto jekkiid lavdnjec1uohppamii dolos1 áiggis, ja eiseválddit váldet lavdnjec1uohppanvuoigatvuod1a buot jekkiin lahkosis, omd.boazosápmelac1c1aid dihte, sáhttá dákkár láhkaatnin leat vuostá vuod1d1olága § 97. Ahte vuoigatvuohta sáhttá leat dakkár ahte dilálas1vuod1aid mielde sáhttá eaktudit buhtadasa omd. buod1d1udeamis, navddán leat nu." Gaz1aldat gártá leago lavdnjec1uohppan Finnmárkkus deavdán eavttuid vai sorjjasmeahttun eanavuovdinlága § 5 mearrádusa ja ovddes1 muddemiid, lea ásahuvvon riektegeavat maid ii sáhte fámuhuhttit dahje muhttit buhtadasa haga. Dát lea viiddis ja váttis, muhto vaikko dan dád1istaga hui rikkis riektegeavada mii leat oz1z1on vuoigatvuod1asuodjalusa hárrái, gustojit eará dilálas1vuod1aide go lavdnjec1uohppamii stáhtaeatnamiin, ferte almmatge sáhttit juoga geaz1idit. Eanas1 atnovugiin masa álbmogis dahje dan ráddjejuvvon oasis lea leamas1 lohpi, sihke lavdnjái ja omd. johtalussii, vuotnaguolásteapmái, murjemii, monnemii ja uvjemii, ja atnu lea leamas1 ovddes1 áiggis ja dávjá guhká ovdal go láhkavuod1d1uduvvui ja muddejuvvui sierra láhkamearrádusain. Ja jus ja man guhká lea leamas1 láhkamuddejuvvon, dahje c1ielgasit dohkkehuvvon rievtti mielde, ii leat datte mearrideaddji mearkkas1upmi gaz1aldahkii leago ásahuvvon sierra vuoigatvuohtasuodjalus vai ii. Dehálas1 lea baicce anu bistu ja stád1isvuohta, sorjjasmeahttun leago leamas1 vuoigatvuod1avuod1d1uduvvon vierus dahje lágas. Dasto lea dehálas1 ahte atnu galggas1ii dihttot sierra vuoigatvuod1a atnun. Dát mearkkas1a ee. ahte dihto guovllus ii dárbbas1 atnu leat leamas1 nu menddo stuoris ja mearritmeahttun geavaheaddjiin, geat ainjuo muhtun muddui leat dus1s1e iez1a ávkkástallan guovllu. Mas buhtadangaz1aldaga ektui almmatge leat stuorimus mearkkas1upmi, lea leago anus leamas1 rud1alas1 ja ealáhuslas1 mearkkas1upmi geavaheaddjiide, ja leago seamma dárbbas1las1 nu ahte vuoigaduvvon ii gillá rud1alac1c1at jus vuoigatvuod1a ii s1at sáhte doaimmahit. (Guovddás1 duomut dán oktavuod1as leat ee. Rt. 1953 s. 1166 (Lĺgen), 1962 s. 163 (Álttesjávri I) 1968 s. 429 (Álttesjávri II), 1969 s. 1220 (Málatvuotna) ja 1985 s. 247 (Gáivuotna). Leago doaimmas iehc1anas mearkkas1upmi dan buhtadansuodjaleapmái, sáhttá gal leat veahá eahpidahtti. Várra ainjuo oalle unnán mearkkas1upmi rud1alas1 vahágahttima eavttu ektui. C1ielggas lea ahte álbmoga lavdnjec1uohppan stáhta eatnamiin Finnmárkkus lea geavvan ovddes1 áiggis ja guhká ovdal lohpi láhkaduvvui ja lagabui muddejuvvui. Dasto lea álgoálggus dus1s1e ráddjejuvvon biire (gieldda ássit, gilli) geat leat sáhttán ávkkástallat lobiin gáibádusain oaz1z1ut gokc1at dálloanus, ovdal earát besse dohko. Nugo dilálas1vuod1at leat ovdánan gitta dáláz1ii, lea datte vánit s1at sáhka fásta anus dahje anus mas lea rud1alas1 ja ealáhuslas1 mearkkas1upmi. Boaldindárbu c1ovdo dál eará ja gánnáhahttibut769 vugiid mielde, ja lea vel váttis jurddas1it ahte ná bargo- ja nákcagáibideaddji jod1ihanvuohki go lavdnjec1uohppan boaldámus1a c1iehkán alcces meannuduvvo od1d1asit. Danne ii vahágahtto moktege rud1alac1c1at jus ii s1at sáhte c1uohppat lavnnjiid, ja diehttelas ii dárbbas1uvvo buhtaduvvot. Go danne orru eahpiduvvomin galggas1iigo ássiid lavdnjec1uohppanlobis, sáhttit bidjat vud1d1osa mied1ihit buhtadasa bággolonistemiin, ii mearkkas1 almmatge sáhttit leat veadjemeahttun ain sáhttit leat sierra lavdnjec1uohppanvuoigatvuohta stáhta eatnamiin Finnmárkkus sorjjasmeahttun lágaid. Vaikko dákkár vuoigatvuohta nappo vánit oaz1z1u buorre buhtadansuodjaleami, sáhttá datte jurddas1it das lea suodjaleapmi eará ektui, omd. gilvaleaddji anu vuostá. Doaibmabijuid ektui mat leat muddejuvvon eanavuovdinlága § 5:s, ferte navdot lavdnjejekkiid ráfáiduhttimiid ja suodjalanplánaid ferte dohkkehit buhtadasa haga. Dát ferte ainjuo gustot jus ráfáiduhttinulbmil gullá sámiid beros1tumiid dahje oppalas1 luonddugáhttema destii, ja várrage jus eará rud1alas1 ávkkástallan deasta stáhtas dahje earáin geat leat duogábealde. Gaz1aldat sáhttá gal leat veahá eahpidahttibut jeaggeeatnamiid vuovdimii ja lihttoláigohemiide, omd. industriála ávkkástallamii nu ahte stáhta danne ávkkástallá riggodagaid rud1alac1c1at, muhto ferte navdit dánge dábálac1c1at fertet dohkkehit almmá addimin buhtadangáibádussii vud1d1osa. Man olu eanavuovdinlága dálá njuolggadus láhkavuod1d1uda doarvái mearridit omd. ráfáiduhttimiid dahje eará suodjalandoaibmabijuid, ii leat dán oktavuod1as nu unnit dehálas1. Leat an1kke eará láhkavuod1ut ja sáhttá addit eanet, vaikko ii vuod1d1olága § 97 dahje § 105 oru bidjamin makkárge cakkiid eanavuovdinlága § 5:s, mat sáhttet suodjalit dan doaisttáz1ii bisuhuvvon lavdnjec1uohppanlobi. 3.12 Ealáhusbarttat ja -lavdnjegoad1it 3.12.1 Vuolggasadji Finnmárkkus lea guhká leamas1 dábálas1 doaimmahit ies1gud1et ealáhusvugiid main meahccebarttain dahje -lavdnjegod1iin orostaddá. Earret boazodoalliid, geaid vuoigatvuohta meannuduvvo dárkilat 3.17.3.4. oasis, leat sii geat árbevirolas1 meahcceealáhusaid doaimmahit, nugo jávre- ja luossabivddu, meahccebivddu ja lubmema vuovdimii, atnán dákkár ealáhusbarttaid dahje -lavdnjegod1iid. Meahccásteami mávssolas1vuohta lea geahppánan jagiin man1n1il nuppi máilbmesoad1i, ja dat doaimmahuvvojit dál váldoás1s1álac1c1at lassiealáhussan eará fidnodoibmii. Danne lea doaimmaheaddjiid barta ja -lavdnjegoahtedárbuge ealáhusaid oktavuod1as geahppánan. Datte leat ain muhtumat Finnmárkkus geat unnit eanet atnet dahje dárbbas1it ealáhusbarttaid dahje -lavdnjegod1iid. Meahcceealáhusdoalliin ii leat dál láhkamearriduvvon gáibádus ealáhusbartasadjái, muhto eanavuovdineiseválddit sáhttet Finnmárkku Eanavuovdinkantuvrra vuovdima ja láigoheami mearrádusa § 9 mielde (Mearrádusa lea Stáhta Vuvddiid Direktoráhta addán 3.10.1967, ja lea man1n1il gustohan nuppástusaid.) addit lobi bid1gosit eanabihttáláigohemiide770, namalassii bartasajiide olggobealde muddejuvvon bartaguovlluid, "barttaide mat dárbbas1uvvojit bivdo- ja guollebivdoealáhusdoibmii". Dasto c1uoz1z1u mearrádusaid § 17 vuosttas ja nuppi lad1d1asis ahte sáhttá cegget lavdnjegod1iid olggobealde sierra várrejuvvon bartaguovlluid ee. ealáhusa dárbbas1las1 idjadansajiide. Goahtehuksen ii sáhte sakka vahágahttit dahje bilidit boazodoalu, eanadoalu dahje eará dehálas1 beros1tumiid ovddas, ja iige sáhte suovvat hukset jus guovllu dárbu adno leat doarvái gokc1on earaláhkai. 3.12.2 Lagat eavttuin sáhttit cegget ealáhusbartta dahje -lavdnjegoad1i Eanavuovdinmearrádusaid sáhttá dás moanaid láhkai dulkot. Vuohc1c1an sáhttá jearrat mii dárbbas1uvvo jus bivdu ja guollebivdu galget adnot ealáhussan. Jus lea oz1z1on c1ujuhuvvot luossabivdosaji mearas, adno died1us ealáhussan eanavuovdinmearrádusaid áddemis. Mud1ui vuod1d1udit eanavuovdineiseválddit hui olu dálá livnnetdied1áhusaide ja gáibidit dábálac1c1at ahte ohccit leat almmuhan meahcásteami sisaboad1uid ovddit jagiid vearrodahttimii771. Gokko sisaboahtorádjá manná sorjá konkrehta árvvos1tallamii mas sisaboad1u sturrodaga gáibádusat rivdet ohcciid mielde, muhto gáibádusat eai leat oppalac1c1at erenoamás1 c1avgadat. Dábálac1c1at leat sullii 10.000 ruvdnosas1 sisaboahtu, ja sierra háviid gitta 4000-5000 ruvdnui, doarvái doaimma atnit ealáhussan. Stáhta vuvddiid direktoráhta (DSS) mielde ii galgga deattuhit makkár boahttevas1 sisaboad1uid meahcásteamis sáhttá vuordit fidnet, muhto dát leat almmatge duollet dálle leamas1 váldon ollislas1 meros1tallamis. Eará gaz1aldat lea, mii gullá gáibádussii ahte barta dahje lavdnjegoahti ferte leat dárbbas1las1 ealáhusas. C1ielga gáibádus dán oktavuod1as leat ahte ealáhus ferte jod1ihuvvot dás. Mud1ui ferte árvvos1tallat konkrehta mas ee. dilálas1vuod1at masa gullet nugo gaska ruoktot, luoddavejolas1vuod1at, gálvovuorká dárbu jna. Dasa lassin ferte lavdnjegoad1i dahje bartta dárbu árvvos1tallot guovllu eará lavdnjegod1iid ja ealáhusbarttaid ektui. Jus gávnnahes1 ahte dárbu ii leat albmaláhkai devdon, ferte guoskevas1 beros1tumiid ektui árvvos1tallat. Lavdnjegod1iide ovdanboahtá dát njuolga mearrádusaid §17:s, ja vaikko § 9 b:s ii leat makkárge vástideaddji hábmen ferte dát gustot ealáhusbarttaidege. Dás ferte árvvos1tallat konkrehta, mas meahcceealáhusdoalli beros1tumit oaz1z1ot cegget lavdnjegoad1i dahje bartta vihkkejuvvo boazodoalu ja eará beros1tumiid vahágiid ektui, ee. go guovllu atnigoahtá olu eanet. Go gáibiduvvo huksema fertet mearkkas1it sakka vahága dahje bilideami, galgá álgovuorus olu ovdal dus1s1e boazodoalu dahje eará beros1tumiid deasta lea doarvái bissehit huksema maid ferte atnit dárbbas1laz1z1an meahcceealáhusas. Datte lea doarvái jus orru c1ielggas ahte boazodoallu dahje earát gillájit sakka eanet go maid ohcci vuoitá jus hukse. Dán árvvos1tallamis lea stuorra mearkkas1upmi makkár guovlluide dát c1uohcá. Jus lea boazodoalu johtolagain dahje dárbbas1las1 guohtonguovlluin gusto eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa suodjalus, ja galgá viehka olu ovdal oaz1z1u cegget bartta dahje lavdnjegoad1i dehálas1 boazoguovlluid lahka nugo guottet-, njuovvan-, rátkin- ja merkenguovlluid. Nuppi beales leat earret ohcci ealáhusberos1tumiid, báikkálas1 meahcceávkkástallama árbevierutge dehálas1 dagaldat. Ovdamearkan mo ferte válljet, sáhttá c1ujuhit Eanavuovdinstivraás1s1ái 47/91 (Deatnu). Dás hilgojuvvui vuos ohcci lavdnjegoahteohcan, go lei almmuhan 4000-5000 ruvnnu sisaboad1u meahcásteamis áidna sisaboahtogáldun lassin lámispens1uvnna, ee. go sisaboahtu lei menddo uhccán sáhttit gohc1odit ealáhussisaboahtun. Son celkkii váidimis DSS:i ahte biehttaleamis dovddai iez1as garrasit vealahuvvon, ja ahte su sámi eallinvuohki lotnolasealáhusain ja luondduruovttudoaluin772 ollásit badjelgehc1c1ui ja bilkiduvvui leat joavdodoaibman. Eanavuovdinhoavda evttohii váidima mearkkas1umiinis eahpádusas doalahit mearrádusa, muhto muhttejuvvon vuod1ustusain. Go ee. sisaboahtu lei veahkkin doalahit ohcci birgendássodaga ja mo dearvvasvuohta head1us1tii meahcásteapmái, navdo váidi773 sáhttit atnit ealáhusbargin eanavuovdinmearrádusaid áddemis. Guoski guovllus ledje datte moadde rabas lavdnjegoad1i ja barta sullii 500 mehtera goahtesajis eret. C1ujuhusain ovddes1 geavadii hilgojuvvui danne ohcan go guovllu goahtedárbbu fertii atnit leat doarvái. Dán konkrehta ás1s1is gávnnahuvvui nappo ahte lavdnjegoahti ii dárbbas1uvvon su ealáhusas. Dasa lassin c1ujuhuvvui boazodoalu destii, ja ahte lavdnjegoahti livc1c1ii dagahit guvlui eanet johtalusa ja danne maid stuorát boazomastadanvára guovtti orohaga gaskka. Ii datte gávnnahuvvon doarvái duod1as1tuvvon ahte guoski guovlu lei boazojohtolat, ja go eai leat eará dehálas1 boazoguovllut c1ohkkenguovllut rátkimii, mearkumii dahje njuovvamii, ii lean dus1s1e boazodoalu deasta vuod1ustit biehttaleami. (Eanavuovdinstivrraás1s1i 30/91 (Deatnu) hilgojuvvui baicce goahtehuksenohcan go ohcci ealáhusberos1tumiid ferte navdit leat c1ielgasit uhccitgo vahágat boazodollui jus goahti huksejuvvos1ii, go dát lei dehálas1 boazodoalu bargoguovlun (rátkinguovlu). Dievaslac1c1abut c1ad1amannamis Finnmárkku barta- ja goahtehuksema njuolggadusain ja geavadis c1ujuhuvvo Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.6.oassái.) Eará gaz1aldat lea makkár meahcceealáhusat sáhttet vuod1ustit ealáhusbartta dahje -lavdnjegoad1i dárbbu. Dát lea erenoamáz1it leamas1 áigeguovdil vuovdinlubmemis, go dát ii leat seammago bivdu ja guollebivdu namuhuvvon eanavuovdinmearrádusaid § 9 b:s ealáhusbarttaid hárrái. Siviilaáittardeaddji cealkámus1as dán birra, ferte DSS:a áddet nu ahte ii sáhte dulkot dan earaláhkai. Eanavuovdineiseválddit leat danne bidjan vuod1d1un ahte lubmen ii ánssás1774 oaz1z1ut ealáhusbartasaji, nu ahte dus1s1e sii geat bivdet dahje guolástit, geaidda juolluduvvo dákkár bartasadji. Dáid doahpagiid mearkkas1umi dáfus, lea c1ielggas ahte bivdu, geavadis rievssatbivdu gielain, gullá "bivdui", ja "guollebivdu" siskkilda sáivabivddu ja vuotnaguollebivddu, sihke mearraguoli ja luosa. Eanavuovdinmearrádusaid njuolggadusas lavdnjegod1iid hárrái ii daddjo baicce eanet lagabut ealáhusain, muhto "ealáhusdoalus" eanet oppalac1c1at. Riektejoavku ii áiggo dás dárki konkluderet, iige sáhte s1iitit ahte vuovdinlubmemisge sáhtás1ii leat mearkkas1upmi lavdnjegoahtejuolludeapmái. Sáhtás1ii ainjuo navdit ahte dát lotnolasat eará meahcceealáhusain sáhtás1ii váikkuhit ahte sisaboahtogáibádusa leat deavdán. 3.12.3 Leago sáhka aitosas1 vuoigatvuod1as ealáhusbarttaide- ja lavdnjegod1iide? Eavttuid c1ad1amannamis oaz1z1ut juolluduvvot ealáhusbartta dahje -lavdnjegoad1i, sáhttá jearrat adnogo meahcceealáhusdoalliid vejolas1vuohta juolluduvvot bartasaji makkárge aitosas1 vuoigatvuohtan. Nugo eará hálddas1angeavadis lea datte eanavuovdineiseválddiin dákkár bartasajiid c1ujuheamis, dihto rievttálas1 c1uvvosat775. Prinsihpa vuod1ul ahte hálddahus ii sáhte dahkat eahpeás1s1álas1776 dahje nana mád1ohis erohusmeannudeami, lea meahcceealáhusdoallis dihto háviid gáibádus, ja danne muhtunlágan vuoigatvuohtage, ealáhusbartta- dahje lavdnjegoahtesadjái. Dát eaktuda datte ahte eai juo leat doarvái lavdnjegoad1it dán guovllus ja ahte ruossalas beros1tumit eai leat menddo lahkalaga. Son ferte vel deavdit nannejuvvon eanavuovdinmearrádusaid ja ovddes1 geavada eavttuid. Dahkágo ohcci dan, lea muhtun muddui dodjojuvvon eanavuovdineiseválddiid árvvos1teapmái. Sii sáhttet vel álgovuorus nuppástuhttit oppalas1 geavada, ja gárz1z1iditge. Vuoigatvuohta oaz1z1ut c1ujuhuvvot ealáhusbarttaid ja -lavdnjegod1iid ii sáhte danne daddjot leat erenoamás1 nanus. Jus vuos lea oz1z1on dákkár c1ujuheapmi, ii dárbbas1 s1at ohcat od1asmahttima jeavddálac1c1at, ja sáhttá danne dadjat lea háhkan vuoigatvuod1a ealáhusbartii dahje -lavdnjegoahtái. Dasto sáhttá oktagaslas1 dásis jurddas1it lea s1addan sierra vuoigatvuohta, sorjjasmeahttun makkár njuolggadusat ja eavttut mud1ui gustojit. Áigeguovdilamos riektevuod1us lea dás várra dolos1 áiggi rájes geavaheapmi. Vuod1d1un ferte bidjat ahte dákkár vuoigatvuohta suodjaluvvo bággolonisteamis dábálas1 lági mielde, les1 dal s1addan sierravuoigatvuohtan, dahje go lea juolluduvvon bartasadji sierra ohcama mielde. Nu guhkágo barttas dahje lavdnjegoad1is lea rud1alas1 mearkkas1upmi go dan atná meahcceealáhusas, buhtaduvvo de rud1alas1 massin maid mud1ui livc1c1ii gillán go ii sáhte s1at vuoigatvuod1a atnit. Bartajuolludanlobis dahje lavdnjegoahtejuolludanlobis ii leat datte makkárge suodjaleapmi earretgo dohkálas1 ás1s1emeannudeami c1ielga hálddas1anrievttálas1 gáibádusat leat devdon. 3.13 Eatnanvulos1riggodagat 3.13.1 Álggahus Eatnanvulos1riggodagaid vuoigatvuod1a válddahallamis lea lunddolas1 earuhit gaskal ozolas1777 ja eahpeozolas1778 minerálaid. Ozolas1 minerálaid vuoigatvuohta leat muddejuvvon geassemánu 30. b. 1972 nr. 70 báktelágas779. Eahpeozolas1 minerálain ii leat baicce makkárge vástideaddji sierraláhka. NOU 1984:8 Unyttelse og forvaltning av mineralressurser, lea datte evttohan minerállága mii gokc1á goappas1iid beliid. Maid ádde ozolas1 minerálain lea albmaduvvon báktelága § 1: "C1uovvovas1 minerálat (metállat ja málmmat) leat ozolac1c1at ja gullet dán lága mearrádusaide: 1. 5 dahje alit ies1mássaid metállat ja dákkár metállaid málmmat 2. titána ja arsena metállat ja dáid metállaid málmmat 3. magnehtakisa ja ris1s1akisa Jeagge- ja mearramálbma ja doidon780 golli eai leat ozolac1c1at. Departemeanta sáhttá addit lobi iskat ja roggat doidon golli stáhtaeatnamiin ja mearridit lagabut eavttuid dákkár lobiide." Ozolas1 minerálat leat nu, earret mat sierra namuhuvvojit vuosttas lad1d1asis, 5 dahje alit ies1mássaid metállat (Namalassii unnimus vihtta kg geassoovttadat (1000 cm deattuin.) (dása gullet diamánttat) ja dákkár metállaid málmmat, omd. ruovdi ja veaika. Nuppi lad1d1asis lea spiehkastan metállaid mat eai gávdno giddes bávttiin (mearra- ja jeaggemálbma) ja golli mássaluvvosa781 (doidon golli). Eai eará minerálatge mat eai gula vuosttas lad1d1asa logahallamii, leat ozolac1c1at. Dáid gaskkas lea dábálas1 earuhit gaskal industriminerálaid (kálkagead1gi semeantabuvttadeapmái, dolomihtta, nefelinsyenihtta ja oliviidna), luonddogead1ggi (ráktogead1ggi), várregávdnos1tumiid mollemii (mollengead1gi), ja mássaluvvosiid (c1ievra, sáttu ja láirá). 3.13.2 Lagat ozolas1 minerálain 3.13.2.1 Dábálas1 báktelágat Dáz1a báktedoaibma782 láhkamuddejuvvui vuosttas háve 1539:s Gonagasa Christian III báktelágas. Ovdal 1972 lága lea maiddái geassemánu 23. b. 1683 bákteásahus, c1akc1amánu 7. b. 1812 bákteásahus ja man1n1il suoidnemánu 14. b. 1842 bákteláhka mudde báktedoaimma Norggas. Dát lágat leat maid leamas1 gustojeaddjin miehtá riikka. Lea ainjuo dábálas1 oahppa ahte 1842-láhka attii njuolggadusaid Finnmárkuige. (Geahc1a ee. Třnnesen s. 285.) 1842-láhka lei vuod1d1uduvvon bákteregála783 prinsihppii (mii lea 1400-logu rájes ja nu mealgat boarrasat go láhka), namalassii ahte Gonagas eaiggádus1s1á buot metállaid ja málmmaid, oktan báktelud1olas1vuod1a prinsihpain. Juohkehas1 sáhttá ohcat (s1erpet784) metállagávdnos1tumiid ja lea vuoigatvuohta roggat gávdnos1tumiid maid gávnnas1. Man1imus1 vuoigatvuohta váfistuvvui ohcama ja mihtádusa njuolggadusain. Ohcan lea muhtunlágan logahallan785, masa eiseválddit c1állet ohcanreivve mii gávnni suodjala dihto láhkai, ja olles suodjalanvuoigatvuod1a juksá sierra mihtádusain. Málmma sáhtii s1erpet earáid eatnamiin, died1us dehálas1 ráddjehusaiguin ee. ássama ja gilvon eatnamiid ektui. Eanaeaiggát lei 1842-lága § 14 mielde "vuoigaduvvon Gávnniin searvat Logátosiin", muhto lei c1ielgasit váras1uvvon gávnos1tumiide almennehis: "Jus C1ujuhus Gávdno Almennehis, maid ii leat sirdán priváhta Olbmo Opmodahkii, lea Gávdnis Vuoigatvuohta okto bargat." Dastá man1n1il jahkec1uohtemolsuma meannudii Eanadoallodepartemeanta gaz1aldaga doalahit almennehiid sierranjuolggadusa. Ot.prp. nr. 26 1902-03 ee. ákkastallui ahte ii lean árta bidjat gávdni c1uvgosabbun go gávdnos1tupmi lei almennehis. Stáhta searvanvuoigatvuohta ii livc1c1e dovdot lossadin dahje mád1oheapmin gávnni ektui, ja jotkkojuvvo ná (s. 4): "Eai leamas1 váttisvuod1at soahpat eaiggádiiguin c1ujuhit stáhta eatnamiin Finnmárkkus stáhta vuoigatvuod1a hárrái eanaeaiggádin, vaikko stáhta eatnamat Finnmárkkus lágis ja lunddolas1 lágás1vuod1as várra sáhttá bálddastit eatnamiiguin, maid riikka eará osiin gohc1odit almennehin, mii ii leat sirdon priváhta olbmuid opmodahkii". Vuod1ustusas evttohit almenneha sierrranjuolggadusa heaittihit, gullá vel ahte man1n1il "man1imus1áiggi gávdnon málbmariggodagat Finnmárkkus" lei sávahahtti láhkanuppástusain ja dilálas1vuod1a c1ielggademiin "dan ámtta eanaeaiggátgaskavuod1a eahpesihkaris áddejumi oktavuod1as", nugo Romssa bákteguovllu báktemeas1ttir báhkkodii. (Geahc1a Árvalusa O. nr. 45 1902-03 s.83 «Málbmariggodagaid» mat oaivvilduvvojit leat rikkis ruovdemálbmagávdnos1tumit maid Girkonjárguovllus gávdne dalá man1n1il jahkec1uohtemolsuma.) Gávppas1an- ja industridepartemeantta doarjjui Eanadoallodepartemeantta oainnu, ja loahpalas1 boad1us s1attai ahte bajábealde geardduhuvvon sánit § 14:s fámuhuhttojuvvo miessemánu 9. b. 1903 nr. 2 sierra lágas. Dál ii leat makkárge eahpádus ahte stáhta báktelágaid olis eaiggádus1s1á ovddes1 matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus. Stáhtas leat dasa lassin go vuovdá dákkár eatnamiid doalahan dihto eaiggátvuoigatvuod1aid, buo. suoidnemánu 15. b. 1966 eanavuovdinláhkaásahusaid § 3, mas ee. c1uoz1z1u: "Go vuovdá matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiid galgá dábálac1c1at doalahit stáhtii: ..... b) vuoigatvuod1aid mat eanaeaiggádis leat koallii, eanaoljui ja eará minerálaide maid sáhttá roggat báktedoaimma bokte, ja eanaeaiggáda vuoigatvuod1at báktelága mielde, .... Namuhuvvon vuoigatvuod1aid sáhttá stáhtas láigohit sierra." Stáhta ii luohpan makkárge dáid eanaeaiggátvuoigatvuod1aid 1972 báktelága mielde. Nu leage Finnmárkkus eanas1 dus1s1e eanaeaiggádat geat leat oz1z1on sirret opmodagas ovdal 1966, geain sáhttet leat eanaeaiggátvuoigatvuod1at báktelága mielde, ja sii geat man1n1il leat oz1z1on sirret opmodaga, eai oac1c1o dákkár vuoigatvuod1aid. (Buo. Třnnesen s. 286.) 1972-lága olis lea mud1ui njuolggadus ahte eanaeaiggát sáhttá searvat dollui, buhtaduvvon njuolggadusain ahte eanaeaiggádis lea vuoigatvuohta ovtta promilla árvvu divadii (royalty) vuoittus maid ruvkeeaiggát leat ávkkáiduvvan vuovdimis (§42). Dasa lassin ferte ruvkeeaiggát máksit sierra jahkedivada stáhtii (§ 45). Mud1ui lea dát láhkage vuod1d1uduvvon bákteregála ja báktelud1olas1vuod1a prinsihpaide. Lága § 2:s lea mearriduvvon ahte báktelud1olas1vuod1a prinsihppa dus1s1e gusto lága rámmaid siskkobealde. Lagat njuolggadusat s1erpema, roggama ja mihtádusa hárrái leat dáid kapihttaliin 2 (§§ 3 c1uo.), 3 (§§ 8 c1uo.) ja 4 (§§ 23 c1uo.). 3.13.2.2 Erenoamáz1it geassemánu 17. b. 1869 gollelágas Nugo ovdanboahtá báktelága § 1:s lea nu gohc1oduvvon doidon golli sierradilis, namalassii mássaluovus golli mii ee. roggojuvvo oaivvos1jogain. Dán sierranjuolggadusa duogás1 lei ballu gártat california golleroggandiliide man1n1ilgo gávdnui golli Finnmárkkus 1866 ja 1867:s. Lassin skihkalas1 deasttaide lei vel dáhttu suodjalit vuovddi ággan miessemánu 2. b. 1868 addit gaskaboddosas1 ásahusa mii c1uvvui geassemánu 17. b. 1869 lágas. Láhka mearkkas1ii ahte gollebassanvuoigatvuohta gulai eanaeaiggádii. Roggamiid dáfus stáhta eatnamiin lei eaktuduvvon ahte Gonagas galggai addit lagat njuolggadusaid, ja dasa lei addon sierra mearrádus Finnmárkui § 2:s: (Golleláhka máinnas1uvvo eanet Třnnesen:s s. 286-288 ja Innstilling fra Bergverkslovkomiteen (1961) s. 86-88.) "Hearvás metállaid báktedoaibma ferte stáhta Opmodagain Finnmárkku Ámttas dus1s1e doaimmahuvvot daid Eavttuin, maid Gonagas mearrida." Golleláhka fámuhuhtui 1972 báktelágain, mii datte bisuha riektedili doidon golli dáfus. "Hearvás metállaid Finnmárkku Ámttas" sierrranjuolggadusat leat baicce loahpahuvvon. Nu lea dál sihke golli, silba, platiidná, eallisilba ja eará hearvás metállat giddes bávttis Finnmárkkusge ozolac1c1at báktelága § 1 mielde. (Geahc1a Bergverklovkomiteen:a árvalusa s. 88.) Industridepartemeanta attii guovvamánu 8. b. 1974 láhkaásahusaid ohcat ja roggat doidon golli stáhtaeatnamiin. Dáid sadjái lea man1n1il boahtán borgemánu 18. b. 1987 nr. 687 láhkaásahusat. Láhkaásahusaid mielde sáhttá Báktemeas1ttir addit lobi ohcat golli dihto guovllus gitta vid1a jahkái háválassii, ja Industridepartemeanta (dálá Ealáhus- ja energidepearteanta) sáhttá addit lobi doidon golli stáhta eatnamiin. 3.13.2.3 Oanehac1c1at gávnni oktavuod1as eará beros1tumiide Vuoigatvuod1at maid gávdni oaz1z1u báktelágaid mielde, ja maid sáhttá nannet go ohcá ja mihtida, mearkkas1a ahte eanaeaiggáda rád1d1ejupmi gárz1z1iduvvo. Dasa lassin sáhttet earátge guoskkahuvvo, omd. son geas lea geavahanvuoigatvuohta guvlui masa mihtádus gusto. Ii leat vuod1us c1uoc1c1uhit ahte dákkár riidduid sáhttá c1oavdit earaláhkai Finnmárkkus go riikkas mud1ui. 3.13.3 Lagat eahpeozolas1 minerálain 3.13.3.1 Oppalac1c1at Vaikko ii leat makkárge sierra láhkamudden eahpeozolas1 minerálaide, lea váldonjuolggadus eahpitkeahttá ahte dát gullet eanaeaiggádii. (Geahc1a ee. Helland: Norsk Bergret (1892) s. 596 c1uo. ja Od.prp. nr. 1 1971-72 s.6.) Dán spiehkastahkan sáhttá namuhit ahte petroleumgávdnos1tumit gullet stáhtii, geahc1a miessemánu 4. b. 1973 lága nr. 21 § 1. Stuorát beros1tumi spiehkastat lea almmatge mihtáduseaiggát786 vuoigatvuohta lassibuktagiidda, namalassii gead1gebázahasat mat eai sisdoala rogganveara787 meriid minerálaid - nu gohc1oduvvon gead1geduvdni788, buo. báktelága § 39. Dán oktavuod1as lea erenoamás1 beros1tupmi makkár vuoigatvuod1at geavahanvuoigaduvvomiin leat almennehis, ja makkár vuoigatvuod1at álbmogis leat stáhta eatnamiin. Norsk Bergret (1892):s vihkkedallá Helland goappas1iid gaz1aldagaid, ja eaktuda ahte álbmogis dábálas1 stáhtaeatnamiin ii leat makkárge vuoigatvuohta, jus ii leat addon lohpi (s. 615 c1uo.). Almennehiid beales daddjo olu vuoigatvuod1as váldit veardnaged1ggiid789 Roltdalen almennehis Selbu:s. Vihkkedallan (s. 607-615) datte loahpaha oppalas1 konklus1uvnnain: "Jus álggage almennehiin galgá mihttet vuoigatvuod1a ged1ggiide ja ávkkálas1 minerálaide, ahte ii makkárge dilálas1vuod1as sáhte biehttalit geavahanvuoigaduvvomiid váldit ged1ggiid, maid dárbbas1it gead1gejuolgái dahje viesuideaset vud1d1ui, seammago c1uohppat lavnnji iez1aset atnui dahje jeaggemálmma, jus jurddas1a, ahte muhtun dáhtos1ii ráhkadit ruovddi iez1as atnui. Seamma sáhttá biehttalit geavahanvuoigaduvvomiid váldit omd. rohperávttu iez1as rohpái, darffi bidjat dáluide jna. Dákkár geavahanvuoigatvuohta sáhttá ovddiduvvot stuorábui, vuoigatvuod1ain vuovdit ávkkálas1 gead1geslájaid, c1ájeha Selbo veardnagead1gelaiggohaga ovdamearka, ja jus geavahanvuoigaduvvon almennehis, almmá jearramin ovttasge, álgá roggat ávkkálas1 minerála, eahpiduvvo, leago stáhtas s1at nu fásta ásahuvvon vuoigatvuohta, ahte dákkár ávkkálas1 minerálaroggama sáhttá biehttalit." Rynning máinnas1a Norsk almenningsrett I (1934) s. 455-475:s hui olu almennetgáz1aldagain. Moanaid háviid duod1as1tuvvo ee. mas buohkaidvuoigatvuod1ain dahje almennetvuoigatvuod1ain leat sáhttán seaguhit iez1aset opmodahkii jávkadeamen ja ávkkástallamin c1ievrra ja ged1ggiid, muhtun ráje lunddolas1 bod1u ged1ggiid ja muhtun ráje ged1ggiid maid bávkkuha luovus giddes bávttis. Lea datte mihtilmas ahte lea sáhka uhccit duohtademiin ja ahte ávkkástallan eanas1 lea dálloatnui (doallodárbui). 3.13.3.2 Lagat Finnmárkku birra Finnmárkku beales c1uoc1c1uha Třnnesen, almmá lagabut duod1as1teamen, ahte juohke giliássis ferte leat vuoigatvuohta matrikuleres eatnamiin váldit ged1ggiid ja sádduid maid dárbbas1a. Son datte eahpida ollá go dobbelii go dálloatnui, ja navdá gáibiduvvot sierra vuoigatvuod1avuod1u jus áigu vuovdit (s. 288, buo., s. 275). Miessemánu 27. b. 1775 eanac1ujuhancealkámus1as ii namuhuvvo mihkkege sáddo ja ged1ggiid dahje eará minerálaid oamasteamis790. Ii geassemánu 22. b. 1863 eanavuovdinláhkage guoskkat dán. Dasa c1adnon njuolggadusain leat datte muhtun mearrádusat maid berre namuhit. Nu diktet suoidnemánu 2. b. 1864 njuolggadusat c1uo. 5 beassat lihttoláigohit ee: "Báktelaiggahagaid, main oaz1z1u Gávpegálvvuid ... mat eai leat Eatnama Rájáid siskkobealde, maid priváhta Olbmot Eaiggádus1s1et dahje leat sin Hálddus". Miessemánu 6. b. 1876 njuolggadusain lea vástideaddji mearrádus 7 e c1uo., mas maiddái ráktolaiggohat791 lea c1ielgasit namuhuvvon ("Sten- eller Skiferbrudd , der kunne afgive Handelsvare"). Geassemánu 1. b. 1895 njuolggadusain leat 6 e c1uo. seamma hábmen go 1876-njuolggadusain. Eai miessemánu 22. b. 1902 eanavuovdinlágasge leat mearrádusat main lea njuolga mearkkas1upmi sáddo-, gead1ge- ja eará eahpeozolas1 minerálaid ávkkástallamis. Suoidnemánu 7. b. 1902 gulli njuolggadusaid § 8 e:s bisuhuvvo datte 1895-njuolggadusa hábmen gead1ge- ja ráktolaiggohaga dáfus. Dál c1uovvu lihttoláigoheami lohpi njuolga njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlága § 2, vuosttas lad1d1asa. Suoidnemánu 15. b. 1966 láhkaásahusain sáhttá leat mearkkas1anveara dat juo belohahkii geardduhuvvon § 3, mas ee. c1uoz1z1u: "Go vuovdá matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiid galgá dat dábálac1c1at doalahuvvot stáhtii: ... b) vuoigatvuod1at mat eanaeaiggádis leat koallii, eanaoljui ja eará minerálaide maid sáhttá roggat báktedoaimma bokte, ja eanaeaiggáda vuoigatvuod1aid báktelága mielde, c) vuoigatvuohta ... c1ievraviec1c1ahahkii792 ... sihke gieddeeatnamiin ja mehciin buhtadasain s1iehtadusa dahje árvvos1teami mielde, ... Namuhuvvon vuoigatvuod1aid sáhttá stáhtas láigohit sierra." Dáid njuolggadusaid duogáz1is daddjo dát Eanavuodinláhkalávdegotti árvalusas (1962) s. 17: "Guovlluin gos leat minerálat sáhttá fertet gáibidit váldit sierra málbmaklausulaid mat njihtet vuovdimis eanaeaiggáda dábálas1 vuoigatvuod1aid koallii, eanaoljuid, ja eará minerálaide ja báktes1lájaide maid sáhttá roggat báktedoaimmas. Go vuovdá eatnama ii mákso sierra rud1alas1 buriid ovddas nugo c1áhcefámu ja minerálaid jna. Minerálaid dáfus sáhttá dasa ovdandoallat ahte dákkár klausula sáhttá head1us1tit ahte okta ja seamma gávdnos1tupmi juhkkojuvvo eanet eanaeaiggádiidda, mii sáhttá váddudit ulbmálas1 ja ávkkálas1 doaimma." 3.13.3.3 Erenoamáz1it ráktogead1gedoaimmas Álttás Stáhta, Finnmárkku Eanavuovdinkantuvrra bokte, lea njuolggadusaid mielde mat bajábealde leat válddahallon, Finnmárkkus lihttoláigohan eahpeozolas1 minerálaid gávdnos1tumiide moanaid vuoigatvuod1aid. Dáin lea ráktogávdnos1tumit Álttás oahpásamos. Dáppe lea 1850-logu loahpa rájes leamas1 gávppálas1 ráktodoaibma, ja dán doibmii lea eiseválddiin ohccon lohpi (láigolihttu), ovdal vuosttas 1864 eanavuovdinnjuolggadusaidge. Lobit leat leamas1 áigeráddjejuvvon, ja doaibmaeatnamiid juolludeami prinsihpat leat veahás1 rievddadan. Dád1istaga lihttoláigohuvvo datte gávdnos1tumit a/l Alta Skiferbrudd:i, mii lea oassesearvi mas buot oasálac1c1at rogget rávttuid. Vai sáhttá roggat rávttuid ferte leat searvvi miellahttu ja ruovttubáiki ferte leat Áltá. (Geahc1a Třnnesen s. 288-289.) Vuosttas mihtádusáigodagas lea historihkkár Henry Minde girjjis "Stein og brřd, skifernćringa i Alta frem til 1940" (1983) s. 40 c1uo. ovddidan ávdnasiid maid oaivvilda doarjut ahte vuoigatvuohta rávttuide - vuovdimiige - lei almennetvuoigatvuohta, nu ahte mihtádusortnet lei almennethálddas1eami ja iige eanaeaiggátvuoigatvuod1a váikkuhus. Ii oru datte dárbbas1las1 ákkastallat eanet dán ás1s1is. Dál lea doarvái c1ujuhit ahte lihttoláigohanmearrádusat ies1gud1et eanavuovdinnjuolggadusain 1864 rájes eai soaba almennetteoriain. Gustojeaddji eanavuovdinláhka oktan láhkaásahusaiguinge vuod1d1udit c1ielgasit govvádussii ahte stáhta lea eaiggát eahpeozolas1 minerálaid gávdnos1tumiide Finnmárkkus. Makkár vuolggasadji les1, ferte konkluderet ahte mihtádusat lága- ja láhkaásahusaid oktavuod1as govvejit bindilis stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a árbevieru minerálariggodagaide. Ii leat árta navdit gávdnot makkárge báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuod1a mii spiehkasta das mii báhkkoduvvo lágain, njuolggadusain ja láhkaásahusain. 3.13.4 Rievttálas1 suodjaleapmi álbmoga minerálvuoigatvuhtii Ozolas1 minerálaide vuod1d1udit nugo namuhuvvon gustojeaddji njuolggadusat báktelud1olas1vuod1a prinsihppii, ahte son gii gávdná minerálaid sáhttá daid oamastit. Dán vuostá lea bákteregála, namalassii ahte Gonagasas (stáhtas) lea aitosas1 vuoigatvuohta minerálaide. 1969 konses1uvdnaláhkanuppástusaid ovdabargguin lea Juovlamánu 14. b. 1917 dábálas1 konsens1uvdnalága dárkkisteami árvalusas jna., mii ovddiduvvui793 1960:s, celkon (s. 63): "Rievttálas1 vuolggasadji lea nu ahte stáhtas lea sierra vuoigatvuohta lossa metállaide ja málmmaide mat eai leat c1ujuhuvvon. Stáhta lea datte dan áiggi rájes go Norggas aitosas1 báktedoaibma álggahuvvui, sierranas bákteásahusaid bokte dodján gávdnos1tumiid gávdnái. Gustojeaddji bákteláhka lea maiddái vuod1d1uduvvon vuogádahkii "vuosttas gávdni vuoigatvuohta." Dát ii mearkkas1 ahte stáhta loahpalas1 váikkuhusain lea luohpan bákteregálas. Stáhtas lea vaikke goas vuoigatvuohta fámuhuhttit vuosttas gávnni vuoigatvuod1a, dahje dan gárz1z1idit. Maid leat oaidnán historjjálas1 kapihttalas, lea konses1uvdnalága muddejeaddji mearrádusatge bákterusttega háhkama ja doaimmaheami birra rievttálac1c1at vuod1d1uduvvon stáhta sierra vuoigatvuhtii, buo. konses1uvdnalávdegotti 1907 árvalusa." Dát oaidnu lea geardduhuvvon gustojeaddji báktelága ovdabargguin, geahc1a ee. Bákteláhkalávdegotti árvalusa (1967) s. 27, buo. s. 5. Dán mielde biddjo vuod1d1un ahte báktelud1olas1vuod1a fertes1ii sáhttit ráddjet dahje fámuhuhttit nu ahte ii oktage liikká galggas1ii sáhttit ovddidit buhtadangáibádusa. Son gii juo leat háhkan vuoigatvuod1aid gustojeaddji njuolggadusaid mielde, lea died1us eará dilis. Dihto gárz1z1ideami ferte gal dohkkehit, muhto buot vuoigatvuod1aid gaskkahis váldin ferte luvvet buhtadangáibádusa. Eahpeozolas1 minerálaide leat álbmoga vejolas1 vuoigatvuod1at stáhta eatnamiin Finnmárkkus várra dakkárat ahte dain ii leat buhttenrievttálas1 suodjaleapmi. C1ujuhuvvo vel duomuide mat leat namuhuvvon 3.16.4. oasis. Sáhttá datte jurddas1it spiehkastaga háviin go unnit joavkkuin, omd. gilis, leat ealáhusberos1tumit mat leat bindil ja nannosit c1adnon eahpeozolas1 minerálaid roggamii. Fertes1ii sáhttit jearrat iigo ráktodoaimmas Álttás lea dakkár árbevierru, stád1isvuohta ja ealáhuslas1 mearkkas1upmi ráddjejuvvon biires, ahte das lea bággolonistanrievttálas1 suodjaleapmi. Dus1s1e duopmostuolut sáhttet dán almmatge loahpalac1c1at vástidit. 3.14 C1ÁHCEFÁPMU 3.14.1 Dábálas1 vuolggasajit Njukc1amánu 15. b. 1940 c1ázádatlága nr. 3 § 1:s c1uoc1c1uhuvvo ahte: "Dát duovdagat gos jogat ja ádjagat, jávrrit ja eará c1áhcec1oahkut leat, gullet daid duovdagiid eaiggádiidda jus eará ii c1uovo erenoamás1 riektedilálas1vuod1as." Dán prinsihpa hábmemis lei oktii mealgat riidu. Johkagáddái ja johkavud1d1ui gustojedje (ja gustojit) eahpitkeahttá priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dábálas1 njuolggadusat, (Dát leat veahás1 lagat máinnas1uvvon 3.7.4.1. oasis luossabivdovuoigatvuod1as priváhta eatnamiin ja daid olggobealde, Geahc1a 3.5.2. oasige sáivac1ázi gáddevuoigatvuod1as.) ja leige c1ielggas ahte eanaeaiggádis ledje moanat vuoigatvuod1at c1ázi ávkkástallamii ja álggahit ies1gud1et doaibmabijuid c1ázádagas. Váttisvuohta lei galggaigo vuoigatvuod1aid dárkot geavahanvuoigatvuohtan vai maid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a oassin. C1ázádatlága gárvvistemiin láhkaaddi datte mearridii, ja Od.prp. nr 65 1939 daddjo ee. dán oktavuod1as § 1:s: "Departemeanta atná báhkkodanvuogi gaz1aldaga duohta mearkkas1umi haga. Navdo ahte láhkamearrádus berre c1adnot álbmotlas1 terminilogii man mielde olmmos1 "eaiggádus1s1á" gorz1z1is, guollejávrris etc. ja atná dárbbas1meahttumin dárkilat died1alas1 huksejupmi c1ilget." Dán oktavuod1as lea doarvái c1ujuhit ahte eanaeaiggáda rád1d1ejupmi moanaid háviin lea ráddjejuvvon. Dat lea nu ee. ráddjejuvvon earáid deasttas geat gullet c1ázádahkii, buo. c1ázádatlága § 8 prinsihpa mas ee. eará geavaheaddjit ja álbmot namuhuvvojit. Mud1uige leat ráddjehusat, main dat mat ies1gud1et konses1uvdnaortnegiid c1uvvot leat erenoamás1 dehálac1c1at. Dáid gaskkas sáhttá leat árta erenoamáz1it namuhit juovlamánu 14. b. 1917 c1ázádatmuddenlága nr. 17 ráddjehusaid ja c1ázádatlagá § 104 konses1uvdnanjuolggadus. 3.14.2 Geas lea ávkkástallanvuoigatvuohta Finnmárkku c1ázádagain? C1ázádaga okta dehálas1 ávkkástallanvuohki lea guollebivdu, muhto go sáivaguollebivddu vuoigatvuod1agaz1aldat lea meannuduvvon 3.7. oasis, lea Riektejoavkkus dás earáge ávkkástallanvuogit muittus. Dáin lea erenoamáz1it beros1tupmi vuoigatvuhtii bohcciin golggahit c1ázi ealáhussii ja viessoatnui, ja ávkkástallat c1ázi elfápmobuvttadeapmái. Dálá c1ázádatlága ovdabargguide ii mihttejuvvo veaháge ahte dás livc1c1ii guston sierra njuolggadusat Finnmárkku dáfus. Dás sáhttá namuhit ahte c1ázádatláhkakommis1uvdna láhkaárvalusa oktavuod1as merrii viiddis gulaskuddamiid, ja eai oidnon makkárge cealkámus1at Finnmárkkus mat c1ujuhivc1c1e ahte dás gávdnojit sierra riektenjuolggadusat. (Geahc1a C1ázádatkommis1uvnna árvalusa 4. Mildosa (1917).) Mud1ui lea hui vud1olac1c1at árvvos1tallan gaskavuod1as Rt. 1960 s. 810:s. Ás1s1i gustui riidui gaskal sallitoljofabrihka (Sifi) mii lei láigohan eatnamiid stáhtas ja buvttadanproseassas ávkkástallan c1áhcebohcci badjel láigohuvvon eatnamiid, ja gieldda mii lei bidjan c1áhcerusttega c1ázádahkii. Dálá oktavuod1as lea c1oahkis Alimusriekti ee. vuosttasjienasteaddji c1uovvovas1 cealkámus1ain beros1tahtti: "Seammago gielddariekti ja lágamánneriekti gávnnhan munge eahpitkeahttá ahte Sifi:s mii láigoha láigolihttonummara 863 lea vuoigatvuohta atnit c1áhcebohcci dán opmodaga badjel. Dat c1uovvu dábálas1 prinsihpa mii lea mearriduvvon sihke 1940 c1ázádatlágas ja 1887 c1ázádatlágas, ahte eanaeaiggát eaiggáda vel c1ázi opmodagas alde, ja lea rád1d1ejupmi das nu guhkás go su vuoigatvuod1at eai leat erenoamáz1it gárz1z1iduvvon. Fysalas1 rád1d1ejupmi mii eaiggádis lea, manná dábálac1c1at lihttoláigoheamis láigoheaddjái, jus eará ii leat mearriduvvon sierra. In sáhte gávnnahit dan daid erenoamás1 riektenjuolggadusain mat gustojit Finnmárkui ahte lea mihkkege mii dán c1uoggás galggas1ii vuod1d1udit makkárge eará ortnega, ii eanaeaiggáda iige láigoheaddji rád1d1ejumis c1ázádahkii mas dás lea sáhka. Ii 1775 ggl. cea. eanajuolludeami hárrái Finnmárkkus, iige miessemánu 22. b. 1902 láhka oktan guoski njuolggadusain stáhta eatnamiid luobaheamis Finnmárkkus láhkavuod1d1ut ahte riektedilálas1vuohta galggas1ii leat earaláhkai go riikkas mud1ui." Alimusriekti mearrida nappo ahte dábálas1 njuolggadusat eanaeaiggáda, ja láigoheaddji vuoigatvuod1a hárrái gustojit Finnmárkui. Mud1ui ovdanboahtá mearrádusas evttolac1c1at ahte matrikulerekeahtes eatnamiidda lea stáhta dán oktavuod1as ipmirduvvon eanaeaiggádin. Ferte almmatge namuhit ahte oamastusgaz1aldaga vihkkedallama oktavuod1as mii maiddái lei ás1s1is, lea váldon dihto váras1upmi (s. 814): "Vaikko in daja ahte stáhta eatnamiid Finnmárkkus juohke háve sáhttá dárkot aivve priváhtaeatnamiin, anán c1ielggasin ahte ii ainjuo leat aivve stáhtaalmennet." Suoidnemánu 7.b. 1902 eanavuovdinnjuolggadusain, mat lea miessemánu 22. b. 1902 eanavuovdinláhkii c1adnon, lea § 8 mielde lohpi lihttoláigohit opmodagaid ja hearvásvuod1aid ies1gud1et ulbmiliidda, albmadan a gitta k bustávain. C1ázádatvuoigatvuod1at eai leat dás erenoamáz1it namuhuvvon, muhto mearrádus ii leat ipmirduvvon ollislaz1z1an ja danne lea lihttoláigohuvvon muhtun c1ázádatvuoigatvuod1at Finnmárkkus. Eanavuovdinlávdegotti árvalusas (1962) namuhuvvo ahte jagiin man1n1il soad1i leat eanet c1ázádagat lihttoláigohuvvon elfápmoatnimii, ee. Strovbmavuon794c1ázádat, Luostejohka, Juvravuotna795, Báhc1aveadji796, Reihváhki797, Koven ja Borsi798 (s. 11). Dasto daddjo (s. 17): "Eará vuovdineavttut mat ovdanbohtet eanagirjelávadagain maid dál atná ja mat gárz1z1idit oasti eaiggádus1s1anvuoigatvuohta, leat lávdegotti áddejumi mielde govttolac1c1at ja gokc1et dehálas1 dárbbu. Nuppi beales sáhttá leat árta vihkkedallat váldit lassi giddehusaid799 eanagirjjiin. Go vuovdá stáhta eatnamiid riikkas mud1ui, lea dábálas1 váras1it vuoigatvuod1as ávkkástallat c1áhce- ja gáddevuoigatvuod1as mii gullá opmodahkii. Stáhta lea dasto doalahan vuoigatvuod1a c1áhcefámu ulbmálas1 ávkkástallamii golgadit c1ázi badjel opmodaga buhtadasa máksima haga, ja dasto gáibidit luobahit eatnamiid dákkár ulbmiliidda buhtadasa dahje hatti ovddas. Dasto lea eiseválddit doalahan lahtten- ja buod1d1ovuoigatvuod1a c1ázádagas almmolas1 vuvddiid vuovdebuktagiidda, ja seamma maid vuoigatvuod1a buktit juohkelágan lahttenráhkkanusaid800 gátti mielde mii guoská c1ázádahkii. Go eiseválddit ovdal eai leat dákkár váras1umiin beros1tan lea danne go ee. vuovdimat leat lágiduvvon nu ahte c1ázádat ii c1uovo vuovdima. Mihtádusaid ráját leat danne gesson c1ázádagas veahás1 eret nu ahte stáhta doalaha eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiidda c1ázádaga mielde ja nu maid c1ázádaga vuoigatvuod1a. Hirsalahtten ii leat olus adnon Finnmárkkus. Muhtun c1ázádagain lea lahttejuvvon ja ain lahttejuvvo hirsa, ja ferte vuordit ahte boahtteáiggisge adnojit c1ázádagat hirsalahttemii. Lávdegotti oaivila mielde berre ain garvit vuovdimis eatnamiid mat gusket c1ázádahkii. Dihto háviid sáhttá datte leat sihke ávkin ja lunddolas1 dahkat dan, ja dalle ferte leat govttolas1 stáhtas doalahit vuoigatvuod1as bidjat ráhkkanusaid c1ázádaga mielde ja mat dárbbas1uvvojit c1áhcefámu atnui dahje hirsalahttemii. Nuge vuoigatvuohta dárbbas1las1 johtalussii c1ázádaga mielde lahttema oktavuod1as." Dát dajahusaid vuod1ul lea njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlága geassemánu 15. b. 1966 láhkaás1ahusaid § 3 a bustávas, mearriduvvon ahte go vuovdá matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiid galgá dábálac1c1at stáhtii doalahit "buot c1áhce- ja gáddevuoigatvuod1at opmodagas". Dás sáhttá namuhit ahte Eanavuodinláhkalávdegotti árvalus dadjá ahte váras1upmi "nugo namuhuvvon a c1uo. galget ... dus1s1e váldot vuovdimis eatnamiid main lea c1ázádat dahje mat gusket c1ázádahkii" (s. 49). (Geahc1a 3.5.3.3. oasige váras1umi ektui. C1áhce- ja gáddevuoigatvuod1as vuovdimis ja láigoheamis stáhtaeatnamiid mat gusket dahje siskkildit meara ja c1ázádaga.) C1oahkkáigeassun sáhttá dán mielde dadjat ahte ies1gud1et lágat, njuolggadusat ja láhkaásahusat vuod1d1udit dasa ahte stáhta lea eanaeaiggát, ja nu leage vuoigaduvvon rád1d1et c1áhcevuoigatvuod1ain matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus. Geavatge dávista dán oidnui. Finnmárkku Eanavuovdinkantuvrra mielde lea 1966 rájes miessemánu 1987 rádjai eanavuovdinstivrii leamas1 ovddiduvvon oktiibuot 15 ás1s1i eana- ja c1ázádatvuoigatvuod1aid ja linnjábidjama rávdnjehuksema oktavuod1as. Dáid ás1s1iid meannudeami mielde c1uvvot muhtun váttis gaz1aldagaid - nugo dávjá lea rávdnjehuksemis. Olles áiggi lea leamas1 vuod1us datte ahte eanavuovdinkantuvra ja eanavuovdinstivra láhttejit dego stáhta ovddasteaddji eanaeaiggádin. Ii oru ovddabealde vihkkedallama vuod1ul leat vuod1us navdit leat sierrariektehámáiduvvamat mat bidjet Finnmárkku álbmogii dahje báikegottiide nannosat sajádaga go mii oppalac1c1at gusto riikkas mud1ui c1ázádaga vuoigatvuod1aid ektui. Iige oru leamen árta lasihit maidege erenoamáz1it vuoigatvuod1alac1c1aid suodjaleami hárrái, earret ahte priváhta eanaeaiggádiin ja láigoheddjiin álgovuorus lea dábálas1 bággolonistanrievttálas1 suodjaleapmi c1áhcevuoigatvuod1aide mat gulas1it dan opmodahkii. Mud1ui sáhttá mihttet ahte ee. juovlamánu 14. b. 1917 c1ázádatmuddenlága §§4 gitta 8:i, leat viiddis njuolggadusat ás1s1emeannudeapmái stuorát c1ázádatmuddemiid oktavuod1as. Álttá-c1ázádaga buod1d1udeami oktavuod1as c1uoz1z1ilii nana riidu buod1d1udeami ás1s1emeannudeami ja mearrádusa hárrái, buo. Rt. 1982 s. 241. Dás lea dehálas1 c1ujuhit ahte ás1s1is ii eahpiduvvon ahte riektenjuolggadusat leat seamma go riikkas mud1ui, earret ahte sápmelac1c1aid boazodoallu dagaha sierra gaz1aldagaid. Duopmu ii de guoskkat vuod1d1oprinsihpa eaiggáda vuoigatvuod1as ávkkástallat gorz1z1i opmodagastis, muhto lea vuosttaz1ettiin mearkkas1upmi mo huksenás1s1i galgá meannudit. Dát ás1s1emeannudannjuolggadusat leat mud1ui lagat válddahallon Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.14 kapihttalis. 3.15 MOHTORFIEVROJOHTOLAT MEAHCIS 3.15.1 Álggahus Mohtorfievrojohtolat meahcis gáttis dahje rabas dahje galbmon c1ázis muddejuvvo dál váldoás1s1álac1c1at geassemánu 28. b. 1957 nr. 16 olgunastinlágas, geassemánu 10. b. 1977 nr. 82 lágas mohtorfievrojohtolaga meahcis ja njukc1amánu 15. b. 1940 nr. 3 c1ázádatlágas. Eará lágat main sáhttá leat mearkkas1upmi, leat ee. ránnjá- ja luonddugáhttenlágat. Lea c1ielga oktavuohta gaskal dábálas1 johtolatvuoigatvuod1a, mii meannuduvvo lagat 3.16. oasis, ja dan mohtorfievrojohtolága vuoigatvuod1as. Muhto dás lea doarvái mearridit ahte Finnmárkku beales eai oru leamen dovdomearkkat dábálas1 johtolatvuoigatvuod1as mii vuoigaduhttá801 eará dulkoma mohtorfievrojohtolaga oppalas1 láhkanjuolggadusain. Dábálas1 gaz1aldagaide lea danne doarvái oppalac1c1at govvet gustojeaddji rievtti riikkas, geahc1a 3.15.2. ja 3.15.3. osiid. Sierra dilálas1vuod1at Finnmárkkus leat datte dán fylkii dagahan erenoamás1 láhkaásahusaid. Dása guoski gaz1aldagat man1iduvvojit 3.15.4. oassái, ja buhttenrievttálas1 suodjaleami gaz1aldaga hárrái c1ujuhuvvo 3.16.4. oasi ovdanbuktimii. Boazoealáhusas dárbbas1uvvo erenoamás1 váras1umiide oppalas1 vuolggasaji ektui. Ii leat dábálas1 johtolatvuoigatvuohta mii vuoigatvuod1avuod1d1uda boazodoalliid vuoigatvuod1a ásadit, johtalit ja johtit bohccuiguin. Dát vuoigatvuod1at c1uvvot boazodoallolága § 9 boazodoallovuoigatvuod1a. Dán vuoigatvuod1a, mii meros1tallojuvvo geavahanvuoigatvuohtan mii gusto beros1keahttá gii eaiggádus1s1á eatnamiid, siskkilda ee. "vuoigatvuod1a bohccuiguin ásadit ja johtalussii, johtimii ja johtolagaide". Boazodoalu mohtorjohtolaga gaz1aldagat leat danne lagat meannuduvvon 3.17.4 oasis, boazodoallovuoigatvuod1a oktavuod1as mud1ui. 3.15.2 Dábálas1 njuolggadusat mohtorfievrojohtolagas meahcis Dábálas1 johtolatvuoigatvuohta meahcis lea dál láhkaduvvon olgunastinlága § 2 vuosttas ja nuppi lad1d1asis: "Meahcis sáhttá juohkehas1 johtit vácci miehtá jagi, jus dan dahká fuolalac1c1at ja doarvái várrogasvuod1ain. Seamma gusto johtalussii riiden- dahje guorbmeheasttain, gielkkáin, duolbmansyhkkeliin dahje sullasac1c1ain luottas dahje bálgás meahcis ja birrarat váriin, jus eaiggát ii leat olgunastinlávdegotti mied1áhusain gieldán dákkár johtalussii dárkilat albmaduvvon gaskkain." § 2 dulkomis badjánit guokte váldogaz1aldaga. Vuohc1c1an jerro mii mearrádusa geografalas1 viidodat lea, namalassii mii lága áddemis lea meahcci. Dát lea lágas c1ovdon, go § 1 nuppi lad1d1asis daddjo ahte buot eatnamat mat eai gula gieddeeatnamiidda, lea meahcci. Gieddi lea vuosttas lad1d1asis meros1tallon ná: (Gieddeeatnamiid ja mehciid earuheapmi olgunastinlága áddemis lea maid máinnas1uvvon bajábealde 3.10.2. oasis dábálas1 murjenvuoigatvuod1as, geahc1a vel vulobealde 3.16.2. oasis olgunastinvuoigatvuod1a dábálas1 njuolggadusain ja 3.17.3. boazodoalu guohtonvuoigatvuod1as.) "Gieddeeanan dahje seammago gieddeeanan adno dán lágas s1illju, viessosadji, gilvon eana, láddjehat, gilvojuvvon gieddi ja vuovdegilvon guovlu ja sullasas1 guovlu gos álbmoga johtalus lea heivemeahttun át1estuvvamii802 eaiggádii dahje geavaheaddjái. Gilvonkeahtes, uhccit eanabihtáz1at mat leat gilvon eatnamis dahje láddjehagain dahje leat áidojuvvon dákkár guovllus, adnojit maiddái seammago gieddeeatnamat. Seamma gusto industriála dahje eará erenoamás1 áigumus1aid guovllus gos álbmoga johtalus lea heivemeahttun át1estuvvamii eaiggádii, geavaheaddjái dahje earáide." Nubbi váldogáz1aldat lea makkár fievrrut leat lobálac1c1at § 2 mielde. Mearrádus ii siskkil c1ielgasit johtalusa losit vuojániiguin nugo biilla ja tráktora, ja Od.prp. nr. 2 1957 s. 25 ja 27 mielde ii gula mohtorsyhkkel, iige "syhkkel veahkkemohtoriin (knallertmopeda dahje mopeda)" johtalus dása. Rt. 1973 s. 869:s lea Alimusriekti mearridan ahte iige johtalus muohtaskohteriin leat lohpi § 2 mielde. Ahte johtolatvuoigatvuohta ii vuoigaduhte atnit mohtorvuojána ovdanboahtá mud1uige evttolac1c1at lága §§ 4 ja 5:s, mii diktá priváhta luotta eaiggádii vuoigatvuod1a gieldit ee. mohtorfievrojohtolaga luottas, ja vuoigatvuod1a gáibidit bummerud1a priváhta s1aldi dahje luotta geavaheamis. Johtalus rabas dahje galbmon mearas lea muddejuvvon sierra olgunastinlága § 6 vuosttas lad1d1asis, mas leat c1uovvovas1 cealkka: "Mearas lea johtalus fatnasiin lud1olas1 juohkehaz1z1ii. Johtalit galbmon mearas sáhttá maid juohkehas1 dahkat." Dát njuolggadusat gustojit dan gáddeavádaga oassáige rittu mielde mii lea priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vuollásas1, namalassii gádderavddas bean1kái, dahje jus bean1kká ii sáhte c1ájehit, guoktemehterlinnjá803 bokte gaskamearalas1 vuolle c1áhcerájás804. Dán gáddeavádahkii lea johtolatvuoigatvuohta sihke giehta- ja bieggajod1ihuvvon ja mohtorjod1ihuvvon fatnasiiguin. Ferte dán avádagasge leat vuoigatvuohta johtalit mohtorjod1ihuvvon ráhkkanusaiguin jien1a alde. (Olgunastinlága § 6 lea maid máinnas1uvvon vulobealde 3.16.2. oasis.) Olggobealde bean1kká, dahje guoktemehterlinjá lea vuoigatvuohta johtalit. Olgunastinlága § 6 nubbi lad1d1asis ovdanboahtá ahte johtolatvuoigatvuohta rabas dahje jikn1on c1ázádagas (jávrriin ja jogain), leat muddejuvvon c1ázádatlágas. Dás daddjo § 65 vuosttas c1uoggás: "Juohkehac1c1as lea lohpi johtalit fatnasiiguin daid c1ázádagain mat leat jod1ihahtti luonddus dahje leat dahkkon jod1ihahtti ovdal dát láhka biddjui fápmui nu ahte son gii mávssii jod1ihahttidahkama oaz1z1o oktovuoigatvuod1a johtalussii." Mud1ui leat § 65 vuosttas lad1d1asis muhtun njuolggadusat c1ázádagain mat dahkkojit jod1ihahttin c1ázádatlága fápmui bidjama mielde, ja maid ii dárbbas1 meannudit lagat dán oktavuod1as. Nuppi lad1d1asis lea mud1ui c1ujuhuvvon ahte mohtorjohtolatláhkage gusto mohtorjohtolahkii c1ázádagain, geahc1a 3.15.3. oasi. Dálvejohtolahkii gustojit c1ázádatlága § 12 njuolggadusat: "Jus eará ii c1uovo sierra mearrádusain, leat juohkehac1c1as lohpi... atnit c1ázádaga ... johtalussii jien1a alde, jus sáhttá dáhpáhuvvat almmá vahágahttimin ovttage geas lea jávrái vuoigatvuohta, jus ii leat heivemeahttun át1estuvvamii earáide ja jus ii mana vieris eatnamiidda lobiheamit." Johtolatvuoigatvuohta c1ázádatlága mielde siskkilda eahpitkeahttáge geavahit mohtorfievrruid (mohtorfatnasa geassit, biilla ja muohtaskohtera jien1a alde dálvit). Lea maná leamas1 c1uoc1c1uhuvvon ahte johtolatvuoigatvuohta lea ráddjejuvvon "ávkkálas1" ulbmiliidda ja ii gusto c1ielga lustii805, muhto dát oaivil ii leat oz1z1on duopmostuluid mied1áhusa. Dán oktavuod1as sáhttá ee. c1ujuhit RG 1973 s. 277 (Eidsivating Lágamánnerievttis c1áhcesabetlás1mmohallan Mjćr jávrris) ja Rt. 1977 s. 267 (suhkan buohkaidvuoigatvuohtan). Geahc1a vel cealkámus1aid Od.prp. nr. 45 1976-77 s. 10. 3.15.3 1977 mohtorjohtolatláhka Geassemánu 10. b. 1977 mohtorjohtolatláhka nr. 82 siskkilda mohtorjohtolaga meahcis ja c1ázádagain. Dat ráddje mohtorfievrojohtolaga lobi dan ektui mii olgunastinlága ja c1ázádatlága njuolggadusaid c1uovvo. Vuod1ustus lea "suodjalit luonddubirrasa ja ovddidit c1álggu806" deasttas, buo. lága § 1. Mohtorjohtolat lága áddemis lea meros1tallan ná § 2 vuosttas lad1d1asis: "... geavahit vuojániid (biilla, tráktora, mohtorsyhkkeliid, bealtabiillaid, muohtaskohtera jna.) ja fatnasiid dahje eará govdi dahje girdi fatnasiid mat jod1ihuvvojit mohtoriin, ja mohtorjod1ihuvvon girdiid seaivumiin ja girdilemiin." Meahccedoaba lea seammago olgunastinlágas, muhto guovtti viiddidemiiguin. Nuppi lad1d1asa mielde adnojit "geassesajgiettit, viessosajit, láddjehagat, gilvojuvvon giettit ja vuovdegilvon guovlu mat leat meahcis" meahccin. Dasto adno goalmmát lad1d1asa mielde luodda "meahcis mii ii leat divvojuvvon biilavuodjimii" ja "divvojuvvon luodda mii ii leat boltojuvvon biilavuodjimii" maid meahccin. C1ázádat lea njealját lad1d1asis meros1tallon "rabas ja jikn1on jogat, ádjagat ja jávrrit." Rámmaid siskkobealde mat dás leat albmaduvvon, bidjá § 3 gildosa mohtorfievrojohtolahkii, jus eará ii c1uovo njuolga mohtorjohtolatlágas dahje mearrádusas mii dása lea láhkavuod1d1uduvvon. Dát gielddus gusto eanaeaiggádii ja geavahanvuoigaduvvomiige. Njuolga láhkavuod1d1uduvvon spiehkastat lea albmaduvvon lága § 4 vuosttas lad1d1asis mas dán oktavuod1as geavatlas1 dehálamos spiehkastat leat albmaduvvon c bustávas: "dárbbas1las1 olbmo- ja gálvosáhttu ovddas man1ás fásta ássanbáikkiin ja eanadoallo-, vuovdedoallo- ja boazoealáhusas. Bivdu, guollebivdu ja murjen ii adno ealáhussan dán oktavuod1as". Njuolggadusa c1uvgemii sáhttá c1ujuhit mearrádussii váldon Rt. 1980 s. 273 mas mearriduvvui ahte doalvut ávdnasiid muohtaskohterin heaittihuvvon geassesadjái lei lobiheapmi. Mud1ui lea departemeanta nuppi lad1d1asis addán lobi láhkaásahusas addit "earáide mohtorjohtolatlobi", ja danne viiddidit vuosttas lad1d1asa logahallama. Goalmmát lad1d1asa mielde lea lohpi johtalit mohtorvuojániiguin jávrriin mat leat guokte njealjadaskilomehtera dahje stuorát, jus gielddastivra ii mearrit eará. Gielddastivrii lea vel addon dihto váldi spiehkastit lága oppalas1 vuolggasaji. § 5 mielde sáhttá mearrádusa mielde addit oppalas1 lobiid "girdiid seaivumii ja girdileapmái dihto sajiin meahcis ja c1ázádagain" ja "vuodjit mohtorvuojániin unnit go 2 njealjadaskilomehtera jávrriid alde go leat erenoamás1 árttat maid ferte albmadit láhkaásahusas." Dasto sáhttá gielddastivra § 6 mielde go erenoamás1 árttaid geaz1il, addit mohtorjohtolatlobi ohcama mielde "dihto háviide" dahje "dihto áigodahkii". Departemeanta sáhttá § 7 mielde addit lagat njuolggadusaid, masa gullá ráddjet, §§ 5 ja 6 atnima. Dehálas1 mearrádus leat mud1ui §4 a, mii lasihuvvui láhkii od1d1ajagemánu 15. b. 1988 nr. 4 nuppástuslágas. Dás mearriduvvui ahte mohtorvuojániid dus1s1e sáhttá atnit meahcis ja galbmon c1áziid alde departemeantta addán láhkaásahusaid mielde. Dákkár láhkaásahus mii dárkilat mudde mohtorjohtolaga meahcis ja c1ázádagain, lea addon miessemánu 15. b. 1988:s (láhkaásahus nr. 356). (Láhkaásahus lea Finnmárkku beales lagat máinnas1uvvon 3.15.4.oasis. Geahc1a vel Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.21. oasi.) Nugo daddjon gusto mohtorjohtolatlága johtolatgielddus eanaeaiggádiidda ja geavaheddjiidege, muhto lága § 10:s lea prinsihpalas1 dehálas1 mearrádus ahte lága njuolggadusat eai gárz1z1it "eanaeaiggáda dahje geavaheaddji vuoigatvuohta gustojeaddji riektenjuolggadusaid mielde gieldit dahje ráddjet mohtorjohtolaga opmodagastis". Ii leat áibbas c1ielggas man guhkás eanaeaiggáda muddenvuoigatvuohta manná, muhto NOU 1974:37:s Motorferdsel i utmark og vassdrag, celko s. 56 ee. ahte: "moanaid dáhpáhusain eahpiduvvo man guhkás eanaeaiggádis gustojeaddji riektenjuolggadusaid mielde lea vejolas1 ráddjet earáid mohtorjohtolaga opmodagastis. Johtalusa dáfus mielli alde, ferte atnit c1ielggasin ahte álbmoga dábálas1 johtolatvuoigatvuohta meahcis ii siskkil geavahit mohtorvuojániid; eanaeaiggáda vejolas1vuohta ráddjet dákkár johtalusa manná nappo várra guhkelii go lávdegotti evttohuvvon oppalas1 muddemiid. Mohtorjohtolahkii c1ázádagas addet baicce evttohuvvon láhkamearrádusat sakka stuorát vejolas1vuod1a muddet go mii dál gullá eanaeaiggádii dahje c1ázádateaiggádii." 3.15.4 Erenoamáz1it mohtorjohtolatlágas Finnmárkkus Oppalas1 njuolggadusaid ektui mat leat máinnas1uvvon bajábealde, addui geassemánu 8. b. 1984 nr. 71 nuppástuslágas sierra njuolggadus muohtaskohtervuodjimii Finnmárkkus, mii od1d1ajagemánu 15. b. 1988 lága nr. 4 mielde gustojedje Davvi-Romssas. Dát mearrádus lea váldon § 5 goalmmát lad1d1asis ja c1uodjá dál ná: "Finnmárkkus ja Davvi-Romssas (Návuona, Gáivuona, Ivgu, Ráissa, Skiervá ja Omasvuona gielddain) sáhttá fylkkamánni gieldda evttohusa mielde addit láhkaásahusa lohpái atnit muohtaskohtera dálvesiivvus sierra láhttuid mielde meahcis ja galbmon c1ázádagaid alde. Guoski gielda galgá fuolahit láhttuid dihkkádeami ja died1ihit dan birra." Dasto leat addon sierrranjuolggadusat Finnmárkui ja Davvi-Romsii bajábealde namuhuvvon miessemánu 15. b. 1988 nr. 356 láhkaásahusas. § 4:s c1uoz1z1u : "Finnmárkkus ja Davvi-Romssas (...) sáhttá bealtamohtorsyhkkel (muohtaskohter) adnot dálvesiivvus láhttuin maid mohtorjohtolatlága § 5 goalmmát lad1d1asa mielde fylkkamánni lea dohkkehan gielddastivrra evttohusa mielde. Muohtaskohterlahtut galget vuosttas lad1d1asa mielde jus vejolas1, biddjot boltokeahtes luottaide ja eret dábálas1 c1uoiganláhttuin. Láhttuid ii galgga bidjat ras1is luonddusuodjalus-, olgunastin- dahje fuod1d1oguovlluide. Láhttut ii sáhte atnit miessemánu 5. b. rájes geassemánu 30. b rádjai, buo. § 9." Dasa lea mearriduvvon § 9:s: "Finnmárkkus ja Davvi-Romssas (...) ii leat mohtorjohtolat dáid láhkaásahusaid mielde lobálas1 áigodagas miessemánu 5. b. rájes ja geassemánu 30. b.rádjai. Fylkkamánni sáhttá mearridit ahte gielddus galgá gustot eará áigodagas, olles gildii dahje sierra guovlluide, go adno dárbbas1uvvot áimmahus1s1at boazodoallo- dahje fuod1d1oberos1tumiid, dahje eará beros1tumiid maid mohtorjohtolatláhka galgá áimmahus1s1at. Fylkkamánni sáhttá spiehkastit gildosis sierra háviid, vuod1ustuvvon gieldda dahje ovttaskas olbmo ohcama mielde. Ovttaskas olbmo ohcan sáddejuvvo gieldda bokte, ja fylkkamánni mearrádusa sáhttá guoddalit807 Luondduhálddas1andirektoráhtii. Gielddus ii gusto mohtorjohtolahkii mii lea lohpi mohtorjohtolatlága § 4 vuosttas lad1dasa mielde." Finnmárkku ja Davvi-Romssa sierra ortnega duogáz1is daddjo ee. dát Od.prp. nr. 60 1986-87 mohtorjohtolatlága nuppástusaid hárrái (s. 11): "Nugo ovdalis namuhuvvon addá mohtorjohtolatlága § 5 goalmmát lad1as sierramearrádusa808 Finnmárkui ... Dán mearrádusa mielde sáhttá Finnmárkku fylkkamánni dohkkehit veajuiduvvanlahtuid muohtaskohtervuodjimii. Gulaskuddanreivves ii evttohuvvon nuppástus dán mearrádusas. Nugo ovdanboahtá V kap. 2 oasi a:s), oaivvildit muhtumat ahte lohpi veajuiduvvanvuodjit muohtaskohteriin berre loz1z1ejuvvot809. Dát oaivil báhkkoduvvo erenoamáz1it muohtaskohterservviid cealkámus1ain. Sierra Finnmárkoortnega álggaheapmi 1984:s vuod1d1ustuvvui ahte Finnmárkku fylka mán1ggaláhkai lei sierradilis riikka eará osiid ektui. Fylkka dilálas1vuod1at leat earaláganat garra dálkadaga guhkes dálvviin ja oanehis gesiin, stuorra gaskkain ja bied1ggus ássama dáfus. ... Finnmárkku erenoamás1 ortnet veajuiduvvanláhttuiguin ii leat departemeantta died1u mielde dássáz1ii doaibman áibbas áigaga mielde. Vuos leat dus1s1e moadde gieldda oz1z1on dohkkehit dán lágan sierra muohtaskohterláhttuid. Sudja sáhttá leat ahte gielddat atnet láhttuid mat juo leat dohkkehuvvon - gokko vuodjin dus1s1e lea lohpi albmaduvvon ulbmilii. Go ortnet lea viehka od1as, sáhttá vel leat sudja ahte dus1s1e muhtun gielddain lea ásahan dákkár láhttuid. Eará sudja sáhttá leat ahte lága § 5 mielde lea geatnegas dihkkádit dáid láhttuid, ja geatnegasvuohta gullá gildii. Gieldda vátna resurssat sáhttet dan head1us1tit. Bearráigeahc1c1ama lasáhusat jna. maid muohtaskohteriid divada lassáneapmi vuod1d1uda, ja Finnmárkku Várrebálvalusa ásaheapmi, dahket vejolaz1z1an gielddaid veahkkehit dáinna. Od1d1a mearrádusaid evttohus ii váikkut Finnmárkku sierraortnegii. Departemeantta áddejupmi lea ahte dát sierraortnet deavdá dohkálac1c1at Finnmárkku muohtaskohteranu sierra dárbbu. Danne ii dárbbas1 viiddidit ortnega. Datte lea evttohuvvon ahte fylkkamánni, gii gustojeaddji mearrádusaid mielde galgá dohkkehit láhttuid, ... galgá nammadit rád1d1eaddi lávdegoddi dákkár ás1s1iide." 3.16 Olgunastin 3.16.1 Álggahus Maid c1oavddasániin gohc1oda olgunastinvuoigatvuohtan, leat aitosac1c1at moanat vuoigatvuod1at mat gullet álbmogii, main vázzin, gáfestallan, gohtten ja gálas1eapmi gullet dehálapmosiid gaskii. Oktasas1 lea ahte mis leat daidda guhkes ja dehálas1 láhkac1álakeahtes810 árbevierut. Dál leat datte dehálamos vuoigatvuod1at láhkaduvvon geassemánu 28. b. 1957 nr. 16 olgunastinlágas. Dasa lassin leat njukc1amánu 15. b. 1940 nr. 3 c1ázádatlága, áinnas §§12 ja 65, ja miessemánu 22. b. 1902 rán1ggás1tanlága nr. 10 § 400 njuolggadusat. (Geahc1a 3.10.1. oasi dábálas1 murjenvuoigatvuod1as jns. ja 3.15.2. oasi dábálas1 mohtorjohtolatnjuolggadusain ee. c1ázádagain.) 3.16.2. oasis govvejuvvo oppalac1c1at makkár vuoigatvuod1at gullet olgunastimii, muhto mas váldodeaddu lea biddjon vázzinvuoigatvuhtii. 3.16.3. oasis vihkkedallo leatgo sierra riektenjuolggadusat Finnmárkkus ja 3.16.4. oasis gied1ahallojit boazoealáhusa erenoamás1 dilálas1vuod1at. Loahpas 3.16.5. oasis govvejuvvojit oppalac1c1at makkár njuolggadusat suodjalit dákkár buohkaidvuoigatvuod1a maid olgunastinvuoigatvuohta ovddasta. 3.16.2 Dábálas1 njuolggadusat Dehálamos oassi811 olgunastinvuoigatvuod1as lea dábálas1 johtolatvuoigatvuohta, (Geahc1a Falkanger: Eierrĺdighet og samfunnskontroll (3.dea. 1986) s. 172 c1uo.) mas lunddolac1c1at vuhtto makkár eatnamiin áiggos1ii mátkkas1it. Govttolas1 lea sakka deattuhit eanaeaiggáda beros1tumiid gokko guoská eatnamiidda mat leat lahka su viesu dahje gilvon eatnamiid, go gos lea dobbelat rás1s1ain sáhka. Go olgunastinlágas leat guokte váldobeali: gieddeeatnamat nana ráddjejuvvon johtolatvuoigatvuod1ain, ja meahcci mealgat eanet vuoigatvuod1aiguin álbmogii, vuhtto died1us dáidge báhkkodemiid meros1tallamis lága § 1:s ahte eanaeaiggát oaivvilduvvo sáhttit gáibidit eanet suodjaleami go lea gieddeeatnamiin sáhka. § 1 vuosttas lad1as lea geardduhuvvon 3.15.2. oasis, ja dás ovdanboahtá nappo ahte gieddeeatnamat dahje seammago gieddeeatnamat lohkko viessosadji, s1illju ja gilvvagárdi, gilvon eana (bealdu ja gieddi), ja láddjehat, gilvojuvvon gieddi ja vuovdegilvin guovlu. Dasa galgá maiddái "sullasas1 guovlu gos álbmoga johtalus lea heivemeahttun át1estuvvan eaiggádii dahje geavaheaddjái" dárkojuvvot gieddeeanan lága áddemis. Dás jurddas1uvvo ee. "dihto eana- ja vuovdedoallogaskkain ja guovlluin maid dárbbas1a ráfáiduhttin dihte stobu ja ruovttu" (Od.prp. nr. 2 1957 s. 24). Unnit, gilvvakeahtes eatnamat mat leat gilvon eatnamiin dahje láddjehagain dahje leat áidojuvvon oktan dákkár guovlluin, adnojit maid gieddeeatnamin. Seamma gusto industriála doaibmaguvluige, ja dihto guvlui das birra. Man1imuc1c1as lea mud1ui mearkkas1upmi mud1uige, omd. militeara guvlui ja guvlui mii leat giddejuvvon juhkanc1ázi suodjaleapmái. Buot gilvvakeahtes eatnamat mat dán mielde eai lohkko gieddeeatnamin, leat § 1 nuppi lad1d1asa mielde meahcci. Vaikko dás lea meros1tallon hui viidát, lea c1ielggas ahte hui guhkás liikká ferte leat njunnálaga ás1s1iiguin mas sáhttá eahpidit galgágo guovlu lohkkot gieddeeatnamin dahje meahccin, ja mas died1usge ferte árvvos1tallat mearrádusaid dan báikki ja áiggi ektui. Váttisvuod1aid sáhtás1ii várra c1oavdit jus eanadoallo- ja olgunastinlávdegoddi buktet cealkámus1a § 20 njuolggadusaid mielde, muhto loahpalas1 mearrádus gullá duopmostuoluide. Johtolatvuoigatvuohta lea lága § 2 vuosttas lad1d1asa mielde ahte meahcis sáhttá mátkkas1it vácci birra jagi (c1uoigatge dálvet) dainna eavttuin ahte johtalus lea fuolalac1c1at ja c1ájehuvvo doarvái várrogasvuohta812. Dát mearkkas1a ahte juohkehas1 sáhttá mátkkas1it eatnamiin dahje bálgáin ja luottain meahcis. Ii leat datte vuoigatvuohta njáskat bálgá dahje dan buoridit, geahc1a almmatge § 10 nuppi lad1d1asa mii eaktuda vuoigatvuod1a gaskaboddosas1 mearkumii ja dihto njáskamii, omd. luonddu- dahje meahcceviehkama ja gilvoc1uoigama oktavuod1as. Mud1ui sáhttá namuhit ahte Gonagasas § 35:s lea lohpi addit dihto "servviide main ulbmil lea ovddidit mátkkos1teami ja olgunastima" (omd. turismasearvvi) vuoigatvuod1a dahkat dihto duohtademiid, ee. dihkkádit, mearkut, deliid813 hukset jna. § 2 nuppi lad1d1asa mielde lea seamma johtolatvuoigatvuohta go vácci, riiden- dahje guorbmeheastta, gielkká, duolbmansyhkkela jna. johtalussii meahcis váriin, muhto eará mehciin leat dát johtolatvuogit vuolggasajis ráddjejuvvon bálgáide dahje luottaide. Mohtor- dahje heastavuojániid johtalus lea vuoigatvuohta ráddjejuvvon luddii, muhto priváhta eanaeaiggádat sáhttet § 4 vuosttas lad1d1asa mielde gieldit dákkár johtalusa, ja sáhttet vel gáibidit bummarud1a, buo. § 5. Váldonjuolggadusa mielde lea lohpi guod1d1it vuojániid meahcis almmolas1 luotta gurrii § 4 nuppi lad1d1asa mielde. Mohtorjohtolahkii meahcis gustojit dasto mohtorjohtolatlága njuolggadusat, ja c1ujuhuvvo danne mud1ui 3.15. oassái. Gieddeeatnamiin leat álbmoga vuoigatvuod1at johtalussii sakka uhccit go meahcis. (Geahc1a Falkanger op.cit. s.175.) Dus1s1e dálvet - namalassii goas eana leat galbmon dahje muohttagin, ii almmatge cuon1ománu 30. b. rájes golggotmánu 14. b. rádjai- sáhttá mátkkas1it doppe vácci dahje c1uoigga. Ii leat dákkár johtalus died1us lohpi s1iljus dahje viessosajis, áidojuvvvon gilvvagárddis dahje párkkas dahje eará áigumus1s1ii áidojuvvvon guovllus gos johtalus lea heivemeahttun át1estuvvamii eaiggádii dahje geavaheaddjái, buo. § 3 vuosttas lad1d1asa. Áidegáibádus lea biddjon vai álbmot galgá diehtit gos rádjá manná. Mud1ui addá nubbi lad1as eaiggádii dahje geavaheaddjái vejolas1vuod1a stuoridit ráfáiduvvon avádaga, geahc1a goalmmát lad1d1asage fylkkalávdegotti vejolas1vuod1as gárz1z1idit dahje guhkidit dálvejohtolatáigodaga. Geasset ii leat álbmogis makkárge vuoigatvuohta johtalus gieddeeatnamiin, earret - nugo c1uoz1z1u ovdabargguin - "luottain dahje bálgáin mat leat rahpasat dábálas1 johtalussii". Jus lea johtolatdoali birra maid álbmot ovddes1 rájes leat atnán, ferte datte eanaeaiggát sáhttit biehttalit dán dábálas1 anu. Son sáhttá nu omd. biehttalit olbmuid atnit od1d1a dálloluotta gieddeeatnamiin mii vuolgá almmolas1 luottas gáddeguvlui vulobealde. Mud1ui gusto bajábealde namuhuvvon § 4 njuolggadus mohtorvuojániid ja heastavuojániid johtalusas, manas1 dal luodda gieddeeatnamiin dahje meahcis. Goappas1iid háviid sáhttá nappo eaiggát gieldit vuodjima. Mud1ui sáhttá dálvejohtolat gieddeeatnamiin heasttain ja reagain olggobealde luottage geavvat. Láhka ii datte mearrit leago dákkár johtalussii lohpi. Olgunastinlága § 6 vuosttas lad1d1asis leat johtalusa njuolggadusat sáltec1ázis, dan avádagas gáddelinjás ja fávlái mii lea priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vuollásas1 (bean1kái dahje guoktemehterlinnjái). (Geahc1a 3.5. oasi gáddevuoigatvuod1as.) Nugo lea c1ujuhuvvon 3.15.2. oasis sáhttá juohkehas1 johtalit fatnasiin, ja dát gusto mohtorjod1ihuvvon fatnasiiddage. Dasa daddjo § 6:s ahte juohkehas1 sáhttá johtalit jien1a alde. Vuoigatvuohta johtalit c1ázádagain lea nugo namuhuvvon 3.15.2. oasis, muddejuvvon c1ázádatlága §§ 12 ja 65:s. C1ázádagat leat ovddez1is leamas1 dehálac1c1at ávkejohtalussii, muhto dál lea c1ielggas ahte vuoigatvuohta lea dáid atnit veajuiduvvamii ja olgunastimiige. Go njuolggadusat juo leat máinnas1uvvon, lea dás doarvái muittuhit ahte dat addet vuoigatvuod1a mohtorfievrojohtolahkiige. Mohtorjohtolatláhka gárz1z1ida datte mealgat vejolas1vuod1a geavahit mohtorfievrruid c1ázádagain, buo. 3.15.3. oasi. Olgunastinlága §§ 8 ja 9, buo. c1ázádatlága § 12 addá njuolggadusaid gálas1eami, gáfestallama, gohttema ja eará ásadeami hárrái. Vuoigatvuod1at gustojit dus1s1e meahcis, ja ferte atnit doarvái deastta earáin - omd. sáhttá gálas1eapmi leat heivemeahttun guollebivdoberos1tumiide, buo. Rt. 1954 s. 213. Dihto dáhpáhusain aiddostahtto lágas lagat mii lea lohpi. Nu fertege gálas1it govttolas1 gaskkas barttas dahje viesus eret gos ásset olbmot, ferte gohttet unnimus 150 mehtera barttas dahje viesus eret gos olbmot ásset ja dus1s1e guokte jándora eaiggáda mied1áhusa haga. Duoddaris dahje eará boaittobeale sajiin ii datte gáibiduvvo mied1áhus. Vuoigatvuod1at álbmogis leat olgunastinlága jna. mielde, sáhttá mán1ggaláhkai jurddas1it muddet dahje ráddjet. Mohtorjohtolatlága njuolggadusat leat dása ovdamearkan, ja sáhttá muittuhitge ahte olgunastinláhka oppalac1c1at gáibida ahte álbmot go atná lága buohkaidvuoigatvuod1aid, ferte láhttet dohkálac1c1at. (Geahc1a Falkanger op.cit. s. 177 c1uo.) Daid háviin go ii daga dan, lea eanaeaiggádis olgunastinlága § 11 nuppi lad1d1asa mielde vuoigatvuohta su gevret mannat. Sáhttá leat sáhka buhtadanovddasvástádusasge sutnje gii lea vahágahttán, buo. § 12. Dát njuolggadusat eai datte álo sáhte doarvái suodjalit eanaeaiggáda, ja lágas leat danne lassi njuolggadusat. Nu sáhttáge várra fertet bidjat divada guovllu atnui dahje giddet dan, §§ 14 ja § 16 mielde. Jus eiseválddit eai c1uovo caggangáibádusa dahje ii sáhte caggat beaktilit govttolac1c1at, sáhttá opmodaga gáibidit lonistuvvot814 § 18 mielde, namalassii ahte fylkkagielda ferte dan oastit. Mud1ui ráddje boazodoallolága § 28 dihto láhkai dábálas1 johtolatvuoigatvuod1a boazodoalloguovlluin, geahc1a 3.16.4. oasi. Ja nuppi beales leat ies1gud1et njuolggadusatge mat váfistit álbmogii johtolatvuoigatvuod1aid jna. Dát máinnas1uvvojit lagat 3.16.5. oasis. 3.16.3 Leatgo sierrariektehámáiduvvamat Finnmárkkus? Ii sáhte leat veadjemeahttun ahte báikkiin Finnmárkkus, omd. oamastusa dahje ovddes1 anu vuod1ul, leat s1addan dihto sierra johtolatvuoigatvuod1at jna. báikegotti stuorát dahje unnit joavkkuide. Ii leat datte vuod1us oppalat vuod1ul c1uoc1c1uhit sierra riektenjuolggadusaid bajábealde máinnas1uvvon "olgunastinvuoigatvuod1a" osiide, mii addá Finnmárkku álbmogii nannosat sajádaga go mii gusto riikkas mud1ui. Nuppi beales iige leat vuod1us c1uoc1c1uhit ahte álbmot oppalac1c1at lea rievttálac1c1at heajut dilis Finnmárkkus go mud1ui. Ráddjehusaid maid boazodoallolága § 28 bidjá dábálas1 johtalussii, leat died1usge nannosat gustojeaddjin dán fylkkas, go boazoealáhusas lea dáppe stuorát geografalas1 viidodat. Mud1ui sáhttá muittuhit ahte murjemii, mii dávjá lohkko "sivahis ávkkástallanvuoigatvuod1a" oassin, gustojit sierra njuolggadusat mat addet Finnmárkku ássiide nannosat sajádaga riikkas mud1ui, buo. 3.10. oasi. 3.16.4 Dábálas1 Olgunastinvuoigatvuod1a gárz1z1ideamit boazoealáhusa deasttas Johtolatvuoigatvuohta ja eará vuoigatvuod1at mat gullet boazoealáhussii eai gula olgunastima oassái. Dát lea ealáhusberos1tumiid birra mat meannuduvvojit 3.17. oasis, muhto sáhttá dán oktavuod1as leat árta c1ujuhit ahte dábálas1 olgunastinvuoigatvuod1as leat dihto ráddjehusat boazoealáhusa deasttas. Olgunastinláhka ii mudde, nugo ovdanboahtá 3.16.2. oasis, dus1s1e álbmoga doaimma eaiggáda ektui, muhto namuha moanaid sajiin geavaheaddji seammago eaiggáda, geahc1a de § 3 nuppi lad1d1asa áiddi hárrái ja § 9 vuosttas lad1d1asa gáfestallama, beaivebáittadastima815 ja idjadeapmi jna. hárrái, buo. goalmmát lad1d1asa gohttema ja eará ásadeami hárrái. Bissovas1 ássansajiid dáfus ja geasseviesuide ja guod1oheaddjibarttaide fertejit boazodoallit dáid mearrádusaid mielde adnot geavaheaddjin, muhto mud1ui ii leat nu. Go boazodoallolága § 9 meros1tallá boazodoallovuoigatvuod1a geavahanvuoigatvuohtan ii dagat ahte ealáhusdoalliid oppalac1c1at sáhttá atnit geavaheaddjin olgunastinlága áddemis. Dilálas1vuod1aid mielde lea goittotge olgunastinlága dábálas1 gohc1c1un § 11:s johtolatkultuvrra dáfus (buohtastahtton rán1ggás1tanmearrádusa § 39:in), suodjalit boazodoalu dihto láhkai: "Juohkehas1 guhte mátkkas1a dahje ásada earáid eatnamiin dahje mearas olggobealde, galgá láhttet fuolalac1c1at ja várrogasat vai ii vahágahte dahje bilit eaiggáda, geavaheaddji dahje earáid ovdii" (Riektejoavkku deattuhus) Ii lea datte árta lagat geahc1adit dán mearrádusa, go boazodoallolága § 28, buo. rán1ggás1tangohc1c1uma § 34:s, lea joatkka njuolggadus: "Sii geat mátkkas1it guovllus gos bohccot guhtot, geatnegahttojit c1ájehit deastta ja láhttet várrogasvuod1ain nu ahte boazu ii dárbbas1meahttumit muosehuhttojuvvo dahje baldojuvvo guod1odettiin, jod1edettiin jna. Erenoamás1 deasta galgá c1ájehuvvot bohcco ragatáiggi, guotteha, rátkima ja njuovvama oktavuod1as." Dán mearrádusa hárrái celkkii Boazodoalloláhkalávdegoddi árvalusastis ná (1966) s. 52 c1uo. (masa departemeanta mud1ui guorrasii Od.prp. nr. 9 1976-77 s. 64): "Vástideaddji mearrádusat eai leat 1933 lágas, ja lea c1ájehuvvon leat váilin. Duohtavuohta lea ahte olbmot duollet dálle láhttejit nu ahte vahágahttet ja bilidit boazodoalu ovdii. Dát lea laskan man1imus1jagiid go dad1isdaga eanet olbmot ohcalit vuovdái ja meahccái gos maid bohccot leat. Erenoamáz1it lea muohtaskohtervuodjin álkidahttán beassat várrái. Sáhttá vahágahttit omd. go olbmot geahc1c1alit lahkonit áldduid ruksesmisiiguin nu ahte áldu ballá ja guod1d1á miesi, go eallu vuojeheamis baldo ja háddjana dahje go eallu gárddis baldo ja geassádá. Bohccot sáhttet maid muosehuhttot vuollelis girdis, ja vuoddji bohccot fatnasiin." Dasto bidjá boazodoallolága § 29 sierra gáibádusa beatnagiidda, ja dása gullá johtalit beatnagiiguin, gos lea boazodoallu. Beatnagiid eaiggádis ja háldejac1c1as lea ee. erenoamás1 ovddasvástádus fuolahit ahte beana ii ruohta luovus bohccuid lahka ja geatnegahttojit fuolahit ahte beana ii dárbbas1meahttumit muosehuhte bohccuid. Cuo?ománu 1. b. rájes borgemánu 20. b. rádjai galget beatnagat leat gitta dahje leat moskkas dahje áidojuvvvon guovllus gos bohccot guhtot. Rihkkun sáhttá rán1ggás1tuvvat sáhkuiguin (boazodoallolága § 34) dahje giddagasain gitta golmma mánnui (rán1ggás1tanlága § 354). Dasa lassin sáhttá jus eaiggát dahje háldejas1 ii leat c1ájehan doarvái bearráigeahc1u, ovddasvástidit buhtadasain dan vahága maid beana lea dahkan bohccui, buo. § 29 c1ihc1c1et lad1d1asa, ja geassemánu 29. b. 1926 lága nr. 4 § 1 ja geassemánu 13. b. 1969 lága nr. 26 § 1-5. Njuolggadusat buhtadanovddasvástádussii maid beana vahágahttá lea namuhuvvon 3.17.9.3. oasisge. Nugo ovdanboahtá 3.15.4. oasis lea boazodoalu deasta dilálas1vuohta maid ferte dárkot, go mohtorjohtolaga lobit addojit mohtorjohtolatlága §§ 5 ja 6 mielde, buo. § 9 miessemánu 15. b. 1988 nr. 356 láhkaásahusa. 3.16.5 Erenoamáz1it riektesuodjalusas 3.16.2. ja 3.16.4. osiin ovdanbohtet ahte olgunastinlága ja boazodoallolága dihto njuolggadusat ráddjejit álbmoga johtolatvuoigatvuod1a jna. Duod1alac1c1amus "áitta" álbmoga atnui lea gal goittot ahte eaiggát atná eatnamiid ulbmiliidda mat ies1alddes leat sihke jearggalac1c1at ja lobálac1c1at, omd. ahte meahci gilvá dahje atnigoahtá huksenvuod1d1un. Ovddes1 gustojeaddji vuoigatvuohta mearkkas1ii ahte álbmoga vuoigatvuohta dákkár háviid ráddjejuvvui vástideaddji, ja olgunastinláhka ii leat mielddisbuktán makkárge nuppástusa dán vuod1d1oprinsihpas. Datte leat njuolggadusatge mat váfistit álbmoga vuoigatvuod1a. Eaiggát ii galgga omd. ártta haga váddudit álbmoga anu, buo. olgunastinlága § 13 ja miessemánu 21. b. 1965 vuovdedoallolága §§ 17 a ja 17 b. Báhcá goittotge vel ahte eaiggáda vuoigaduvvon opmodatávkkástallama prinsihppa sáhttá gárz1z1idit dahje ollásit caggat álbmoga anu. Datte lea dihto vejolas1vuohta head1us1tit816 dákkár "falleheami", ee. geassemánu 14. b. 1985 plána- ja huksenlága nr. 77 njuolggadusaid mielde. Plánamearrádusaid bokte, áinnas gielddaplánaid areáloasis, sáhttá guovllu atnu mearriduvvot. Dasa namuhuvvo huksengielddus 100-mehter govdodagas gáddelinjá mielde § 17-2:s, buo. vuoigatvuod1avuod1d1omearrádusage ásahit vástideaddji gildosa c1ázádagaid mielde § 20-4 nr. 6 a bustávas. Viimmat addá § 33 láhkavuod1u heaittihit gaskaboddosas1 juogadeami ja huksenbargguid gildosa. Eará láhkanjuolggadusat sáhttet vel leat mávssolac1c1at, ee. sáhttet álbmoga vuoigatvuod1at suodjaluvvot, muhto ráddjejuvvotge geassemánu 19. b. 1970 nr. 63 luonddusuodjaluslága mielde. Go dahká duohtademiid mat ráddjejit álbmoga vuoigatvuod1a, sáhttá doaimmaheaddji geatnegahttot álbmogii váidudit817 vahágiid dahje bilidemiid, geahc1a omd. juovlamánu 14. b. 1917 nr. 17 c1ázádatmuddenlága § 12 nr. 6 ja 8, ja § 19 (njuolggadusat leat veahás1 nuppástuvvon geassemánu 19.b 1992 nr. 62 lágas). Dávjá lea datte dákkár váidudeapmi duohtavuod1as veadjemeahttun, ja moanaid háviid eai gusto dákkár njuolggadusat oppanassiige. Danne jerro leago buohkaidvuoigatvuod1a buhtadasa gáibádus. Buhtadit buohkaidvuoigatvuod1aid duohtademiid lea moddii ovddiduvvon duopmostuoluide, dávjá eatnamiid bággolonistemiid ja c1ázádatmuddemiid lobi oktavuod1as. Ohapásamos duomut man1it áiggis leat Rt. 1953 s. 1166 (Otta-c1ázádaga mudden váddudii vuoigatvuod1aháhkama), Rt. 1961 s. 117 (Numedalslĺgen:a mudden váddudii beassat Nore geavaheaddjiidsearvái), Rt. 1961 s. 459 (johtinluodda fiervái giddejuvvui ), Rt. 1962 s. 53 (mudden bilidii jiekn1aluotta hotellii), Rt. 1962 s. 163 (Álttesjávri818 I: Álttesjávrri mudden fuotnudii guollebivddu), Rt. 1969 s. 1220 ( Álttesjávrri mudden fuotnudii jiekn1adili Málatvuonas819), Rt. 1970 s. 1367 ( Hunderfossen:a mudden headjudii guollebivddu Mjřsa:s), Rt. 1971 s. 438 (Rřssĺga mudden váddudii Sundsfjorden:a jiekn1adili), Rt. 1972 s. 292 (Ustevann mudden váddudii bartaeaiggádiidda beassat barttaide), Rt. 1973 s. 452 (guohtun vádduduvvui báhc1inguovllu geaz1il), Rt. 1973 s. 922 (ee. Sundfjordelv:a mudden váddudii Holmsundfjord:a jien1a). Rt. 1977 s. 267 (c1áhcerusttet gárz1z1idii beassat suhkat, gálas1it ja bivdit guliid) ja Rt. 1985 s. 247 (c1ázádatmudden fuotnudii guollebivddu Gáivuonas820). Dus1s1e golmma dáin ás1s1iin mied1ihuvvui buhtadas. Rt. 1953 s. 1166 oz1z1o Vĺgĺ ja Davvi-Fron gielddat buhtadasa skuvllamánáide divrasat sáhtu ovddas, Rt. 1973 s. 452 buhtaduvvo guohtonmeassamat ja Rt. 1985 s. 247 fuonit guollebivdui. (Man1imus1 namuhuvvon duopmu lea dievaslabbot meannuduvvon 3.4.4. oasis mearraguollebivddu riektesuodjalusa oktavuod1as.) Duomuin leat datte moanat cealkámus1at das mii galgá ovdalgo buohkaidvuoigatvuod1a duohtadeamit buhtaduvvojit. Dáid cealkámus1aid ektui orru unnimus gáibádus leamen ahte lea sáhka cieggan, ásahuvvon anus. Mad1e guhkit atnu lea leamas1, dad1e stuorát lea vejolas1vuohta suodjaluvvot. Dasto orru eaktun leamen ahte unnit biires leat geavahan anu, nu ahte duod1as orru leamen sierravuoigatvuohta. Mud1ui orru atnu eanadoalu oktavuod1as leamen nanus, jus atnu lea hui mávssolas1. Nore-ás1s1is (Rt. 1961 s. 117) hilgojuvvui buhtadas, go ii oaidnán dan váddudan luotta dárbbas1las1 oassin eana- dahje vuovdedoalloopmodaga jod1iheamis. Gáivuona-ás1s1i (Rt. 1985 s. 247) c1ájeha datte ahte eanadoallolas1 oktavuohta ii leat makkárge mearrideaddji eaktu buhtaduvvot. Jus les1 sáhka anus mii gusto dahje dárbbas1uvvo su ealáhusvud1d1osii, lea dát doarvái. Muhto buhtadasas sáhttá leat sáhka earáge háviin, buo. Rt. 1953 s. 1166 gos gielddaide buhtaduvvojedje lassi skuvllasáhttogolut. Vaikko dihto háviid lea buhtaduvvon, ferte váldonjuolggadus goittotge daddjot leat ahte buohkaidvuoigatvuod1ain dábálac1c1at ii leat bággolonistanrievttálas1 suodjaleapmi. Jus galgá buhtaduvvot, fertejit leat erenoamás1 dilálas1vuod1at. Go omd. eanaeaiggát eanabihttác1uoldá guovllu, eai joavdda ovttaskas olbmot dahje álbmot gosage buhtadangáibádusain (omd. gielda dahje ovttastupmi dahje searvi mat galget áimmahus1s1at álbmoga beros1tumiid) buohkaidvuoigatvuod1a massima ovddas, jus eanabihttác1uoldima ii sáhte áddet duohtademiin dasa mii dolos1 áiggi rájes geavaheami bokte lea oz1z1on sierravuoigatvuod1a mihtilmasvuohta. Dan muddu go sáhttá c1uoc1c1uhit dákkár sierravuoigatvuod1aid Finnmárkkus leat died1usge dátge suodjaluvvon. Mud1ui sáhttá namuhit ahte riektegeavadis lea ovddiduvvan mealgat nannosat suodjaleapmi johtimii jna. mii gullá boazoealáhussii, go dábálas1 buohkaidvuoigatvuod1aide. Dán háve ii leat datte makkárge buohkaidvuoigatvuod1as sáhka, muhto geavahanvuoigatvuod1as, buo. boazodoallolága § 9. Dát boazodoalu sierra suodjaleapmi lea lagat válddahallon 3.17.9. oasis. 3.17 BOAZODOALLU 3.17.1 Álggahus Dálá boazodoallu muddejuvvo geassemánu 19. b. 1978 nr. 49 boazodoallolágas, mas ealáhusdoalliid vuoigatvuod1at ja geatnegasvuod1at lagabut albmaduvvojit. Boazodoalloláhkalávdegoddi ráhkkanahtii lága, mii attii árvalusastis skábmamánu 22. b. 1966, muhto Eanadoallodepartemeanta vuod1d1udii dus1s1e belohahkii dán árvalussii go 1976:s ovddidii Od.prp. nr. 9 1976-77 od1d1a boazodoallolága Stuorradiggái. Man1n1il go Eanadoallolávdegotti árvalus meannuduvvui (Árvalus O. nr. 98 1976-77), mearridii Odeldiggi sáddet proposis1uvnna ruovttoluotta Rád1d1ehussii. Vaikko ii ovdanboad1e njuolga, lei dehálamos árta dása ahte Norgga Boazosápmelac1c1aid Riikkasearvi lei vuosttaldan proposis1uvnna muhtun historjjálas1 ja rievttálas1 ovdanbuktima beliid. Seammás ávz1z1uhuvvui oaz1z1ut proposis1uvnna jorgaluvvot sámegillii ovdal dat fas ovddiduvvui Stuorradiggái. Rád1d1ehus ii gávnnahan dasa ártta, ja ovddidii jagi man1n1il od1d1a proposis1uvnna, Od.prp. nr. 24 1977-78, mii váldoás1s1álac1c1at dus1s1e c1ujuha vuosttasii. Dán proposis1uvnna meannudeami referáhta lea Árvalusas O. nr. 37 1977-78 ja Tidende O & L 1977-78, Odeldigges1iehtadallamiin s. 212-247 ja Láhkadigges1iehtadallamiin s. 30-35. Boazodoalu sáhttá jod1ihit nu gohc1oduvvon guohtonguovlluin ja daid olggobealde, buo. boazodoallolága §§3 ja 5, muhto eanas1 dahkko daid guovlluin. Dát gusto hui olu sámi boazodollui. Danne lea Sámi vuoigatvuod1alávdegotti bargui beros1tahtti dáid guohtonguovlluid boazodoallonjuolggadusat, ja Riektejoavku ráddje ovdanbuktimis dása. C1ielggas lea ahte lassin vuoigatvuod1aide mat boazodoallolágas leat albmaduvvon, sáhttet vuoigatvuod1at earágo lága vuod1ul leat ásahuvvon stuorát dahje unnit boazosámiid biiriide, buo. Rřssoga-duomu Rt. 1975 s. 1029 s. 1035 ja Gáivuona-duomu, Rt. 1979 s. 1283 s. 1290. (Geahc1a lagat 3.17.9.2. oasi (Rřssoga-duomu) ja 3.17.6 (Gáivuona-duomu).) Datte gárz1z1idit dás ja dus1s1e meannudit vuoigatvuod1aid mat c1uvvot lágas. Ovdal Riektejoavku lagat guorahallá dáid vuoigatvuod1aid, geahc1c1at 3.17.2. oasis geat leat riektesubjeavttat boazodoallolága mielde, namalassii geain duod1ai leat vuoigatvuod1at ja geatnegasvuod1at mat lágas leat mearriduvvon. Boazosápmelac1c1a vuoigatvuod1at boazodoallolága mielde leat albmaduvvon oppalac1c1at § 9:s, ja leat lagat meros1tallon lága 3. kap. eará mearrádusain. § 9 álggus c1uoz1z1u ahte boazodoallovuoigatvuohta lea geavahanvuoigatvuohta mii gusto almmá deastta atnimin gii eaiggádus1s1á eatnamiid gos doaimmaha doalu. Vuoigatvuod1at gustojit danne álgovuorus priváhta eatnamiinge. Nu gohc1oduvvon Korssjř-duomus Rt. 1988 s. 1217, mii lagabut máinnas1uvvo 3.17.3. oasis boazodoalu guohtonvuoigatvuod1as, lea datte dán c1uoggás girjálahttán riektedili. Eará vuoigatvuod1at mat leat muddejuvvon boazodoallolágas meannuduvvojit 3.17.4. oasis gitta 3.17.8. oassái. Riektegeavadis lea boazosápmelac1c1aide ásahuvvon buhttenrievttálas1 suodjaleapmi sin ealáhusa meassamiid vahágahttimii. Dát suodjaleapmi meannuduvvo 3.17.9 oasis, ovttas muhtun eará buhtadannjuolggadusain ja boazodoallolága § 15 mán1ggaid doaluid gaksasas1 riidduid hárrái. Riektejoavku guorahallá 3.17.10. oasis boazodoallovuoigatvuod1a vud1d1osa, namalassii leatgo boazosápmelac1c1aid oppalas1 vuoigatvuod1at dus1s1e boazodoallolágas vuod1d1uduvvon, vai leago dain vel eará rievttálas1 vuod1us. Boazodoallolágas leat maid njuolggadusat boazodoalliid geatnegasvuod1as geahc1c1at ealu ja vuojehit bohccuid mat guhtot lobiheamit. Dát njuolggadusat meannuduvvojit lagat 3.17.11. oasis. Viimmat guorahallat 3.17.12. oasis lága njuolggadusaid boazodoalliid buhtadanovddasvástádusas sin bohccuid dahkan vahágii. Norgga ja Ruot1a gaskasas1 guovvamánu 9. b. 1972 guohtuneanakonvens1uvnna ja dan gulli geassemánu 9. b. 1972 nr. 31 lága mielde, lea muhtun ruot1a c1earuinge (boazosámiid ovttastumit) vuoigatvuohta doallat bohccuideaset geasseorohagas Romssas, Nordlánddas ja Davvi-Trřndelágas. Ruot1a boazosámiid vuoigatvuod1at ja geatnegasvuod1at c1uvvot belohahkii boazodoallolága ja belohahkii dán sierra lága. Dát sierramearrádusat eai meannuduvvo c1uovvovac1c1at. Mud1ui sáhttá namuhit ahte Eanadoallodepartemeanta Stuorradiggedied1áhusas nr. 28 1991-92 Nana bissovas1 boazodoallu, vuolggahii dálá boazodoallolágas muhtun nuppástusaid ja heivehallamiid. Died1áhus meannuduvvui Stuorradikki Eanadoallolávdegottis 1992 gid1a (Árvalus S. nr. 167 1991-92) ja departemeanta ovdanbuvttii suoidnemánu 27. b. 1993 gulaskuddannotáhta boazodoallolága nuppástusaid evttohussan. Gulaskuddanáigemearri lea biddjon juovlamánu 1. b. 1993:i, ja geahc1c1aluvvo ovddidit proposis1uvnna láhkanuppástusaid evttohusain 1994 gid1a. Dát nuppástusevttohusat, mat mud1ui dus1s1e hui unnán guoskkahit mearrádusaid maid Riektejoavku meannuda, eai máinnas1uvvo lagat c1uovvovac1c1at. 3.17.2 Boazodoalu riektesubjeavttat 3.17.2.1 Oktagaslas1 riektesubjeavttat Ovttaskas olbmuin geat leat riektesubjeavttat boazodoallolága mielde, sáhttet leat sihke vuoigatvuod1at ja geatnegasvuod1at, ja sáhttet nu leat sihke vuoigatvuod1a- ja geatnegasvuod1asubjeaktan. Go hállá riektesubjeavttaid birra, jurddas1a dábálac1c1at sin birra geat leat vajos vuoigaduvvon dahje geatnegasat. Boazodoallolágas sáhttáge datte leat oktagaslas1 riektesubjeavttat gean sajádat lea dás sirdon. Boazodoallolága oktagaslas1 vuoigatvuod1at gullet sutnje geas lea boazodoallovuoigatvuohta. Ferte nappo guorahallat eavttuid sáhttit boazostallat mearridan dihte geat lága mielde leat vuoigatvuod1asubjeavttat. Nugo ovdanbuktimis mud1ui, doalahit boazodoallonjuolggadusaide guohtonguovlluin. Guovddás1 mearrádus lea dalle boazodoallolága § 3 vuosttas lad1as, mas c1uoz1z1u ahte dus1s1e sámesogalas1 dáz1a borgáriin lea vuoigatvuohta boazodollui guohtonguovllus. Dasto gáibiduvvo ahte juogo alddes lea lága fápmui bidjamis boazodoallu orohagas váldoealáhussan, dahje ahte ovttas váhnemiin dahje áhkus dahje ádjás lea leamas1 boazodoallu váldoealáhussan. § 3 nubbi lad1as addá sutnjege gii lea náitalan boazodoalliin vuosttas lad1d1asa mielde, vejolas1vuod1a leat boazodoalus searválaga beallelac1c1ain nu guhká go náittosdilli bistá. Sáhttá danne dadjat ahte boazodoallu lea sierravuoigatvuohta boazosámebearras1iid miellahtuide. Álgit iehc1anas boazodoallin, namalassii oaz1z1ut nu gohc1oduvvon doalu821, ferte lassin deavdit § 3 vuosttas lad1d1asa eavttuid, § 4 vuosttas lad1d1asa mielde ferte orohaga stivra miehtat dasa. Ii datte dárbbas1 dákkár mied1áhusa jus doallu juogakeahttá manná eaiggáda lagas1 fuolkái dahje su beallelaz1z1ii, gii deavdá eavttuid § 3 mielde, buo. § 4 vuosttas lad1d1asa, nuppi c1uoggá. Dát lea geavadis hui dehálas1 spiehkastat. C1ielggas lea ahte geas lea sierra doallu leat vuoigatvuod1at maid § 9 máinnas1a, muhto eai leat dus1s1e sis vuoigatvuod1at boazodoallolága mielde. § 4 nuppi lad1d1asis ovdanboahtá ahte doallu, earret eaiggáda iez1as bohccot, sáhttet leat eaiggáda fulkkiid bohccotge masa doallu sáhttá sirdas1uvvot guovlustivrra mied1áhusa haga. Eaktun lea ahte sis ii alddeset leat sierra doallu, ja ahte sis lea iehc1anas vuoigatvuohta boazodollui § 3 mielde. Dát mearkkas1a ahte boazodoallu ii eaktut sierra doalu, ja iige mearkkas1 ahte buohkain geat leat boazodoalus § 3 mielde, leat vuoigatvuod1at boazodoallolága mielde. Boazomearkka njuoggadusat sáhttet datte dán veahás1 váddudit. Boazodoallolága § 16 mielde galget buot lojis bohccot leat merkejuvvon. Geassemánu 12. b. 1984 láhkaásahusaid mielde lojis bohccuid mearkuma jna. hárrái, addojit § 2:s lagat mearrádusat geas lea vuoigatvuohta oaz1z1ut logahallat822 boazomearkkas. Álggus c1uoz1z1u ahte dus1s1e sus geas lea vuoigatvuohta boazodollui boazodoallolága § 3 mielde, lea dákkár vuoigatvuohta. Ásahusa § 2 vuosttas lad1d1asa loahpalas1 hábmemis sáhttá vuhttot ahte dát vuoigatvuohta ii álo geavahuvvo, ja ahte bohccos muhtun háviid leat eará olbmo mearka. Dás c1uoz1z1u ahte "fuolki, gii § 4 nuppi lad1d1asa láhkavuod1uin leat bohccot doalus, sáhttá gáibidit oaz1z1ut logahallot iez1as mearkka". Dákkár háviin sáhttá jearrat leago eaiggádis iehc1anas vuoigatvuod1at boazodoallolága mielde, vai leago su vejolas1 vuoigatvuod1at dus1s1e vuolggahuvvon doalu eaiggáda vuoigatvuod1ain. Nugo sáhttit áddet, galgá duohta eaiggádus1s1andilálas1vuohta ja iige mearka leat mearrideaddjin. Vuoigatvuod1at boazodoallolága § 9 mielde c1uvvot boazodoallovuoigatvuod1a. § 3:s mearriduvvojit dán vuoigatvuod1a eavttut, ja ii leat gusto iez1as mearkkain makkárge eaktu bargat bohccuiguin, vaikko dát galggas1ii leat dábálas1. Jus boazodoallis mahkás1 ii leat iez1as mearka, oaz1z1u son danne Riektejoavkku áddejumi mielde, seammaláhkai iehc1anas vuod1ul vuoigatvuod1aid boazodoallolága mielde. Dasto sáhttá jearrat leatgo sisge geat servet boazodollui bargin, omd. boazovázzit, muhto geat iez1a eai eaiggát bohccuid, vuoigatvuod1at iehc1anas vuod1ul. Muhtun boazodoallolága mearrádusat leat hábmejuvvon nu ahte dat sáhttet addimin sidjiidege iehc1anas vuoigatvuod1aid. Dát gusto § 13:i boaldenmuora vuoigatvuhtii ja § 14:i bivddu ja guollebivddu vuoigatvuhtii, mas lea atnán hábmema "lobálas1 boazodoalu oktavuod1as". Dát hábmen orru heivemin seamma bures sidjiide geat servet boazodollui guod1oheaddjin, go eaiggádiidda. Njuolggadusat leat várra vuolggahuvvon boaldenmuorra- ja borramus1dárbbus sidjiide geat áiggis áigái c1uvvot ealu. Od.prp. nr. 9:s 1976-77 máinnas1uvvojit "boazodoallit" sii geain leat vuoigatvuod1at lága §§ 13 ja 14 mielde. Dát sátni lea ies1alddes bealatkeahttá ja sáhttá siskkildit guod1oheaddjiidge. Datte geavahuvvo seamma sátni vuoigatvuod1aid oktavuod1as maid ii sáhte leat leamas1 oaivil bidjat sidjiide geat dus1s1e lea c1adnon boazodollui bargin, omd. vuoigatvuohta oaz1z1ut c1ujuhit viessosaji § 10 vuosttas lad1d1asa nr. 2 mielde. Guovddás1 § 9:s adno boaldenmuorra-, bivdo- ja guollebivdovuoigatvuohta ovttas eará vuoigatvuod1aiguin mat gullet sutnje geas lea boazodoallovuoigatvuohta guohtonguovllus, vuoigatvuod1at orrut gullamin oktii. Nugo namuhuvvon, leat sin vuoigatvuod1at geat devdet § 3 eavttuid, mat mearriduvvojit § 9:s. Oktiibuot orru danne govttolamos navdit ahte sis geat servet boazodollui dus1s1e bargofápmun, eai leat makkárge iehc1anas vuoigatvuod1at boazodoallolága mielde. Dákkár vuoigatvuod1aide ferte § 3 eavttuid deavdit . Nugo namuhuvvon sáhttá datte boazovázziin leat seamma stuorra dárbu, erenoamáz1it boaldenmurrii, muhto bivdui ja guollebivduige borramus1lassin, nugo earáin geat servet boazodollui. Jus boazovázziin ii sáhte atnit leat vuoigatvuod1at iehc1anas vuod1ul, orru sáhttimin dulkot nu ahte sis leat vástideaddji vuoigatvuod1at go sin bargoaddiin, vuolggahuvvon sin vuoigatvuod1ain. Dát várra ferte leat eará háviidge, go guod1oheaddjit doaimmahit vuoigatvuod1aid boazodoallolága mielde, omd. bidjamin mán1ggalágan boazorusttegiid dahje vuojeheamen bohccuid árbevirolas1 johtolagaid mielde. Ii sáhte nappo eambo cealkit, go juo ii doala, ahte sis geat boazodoalus leat dus1s1e guod1oheaddjin, eai leat álggage vuoigatvuod1at. Boazodoallolágas c1uovvu mud1ui c1ielgasit geat leat oktagaslas1 geatnegasvuod1asubjeavttat. V kap. mearrádusaid mielde, mat sisdollet guovddás1 geatnegasvuod1aid njuolggadusaid, lea boazodoallis guoski geatnegasvuod1at. Geatnegasvuod1at gullet dalle sihke boazodoalliide oktan ja sierra doalu haga, muhto ii guod1oheaddjiide ja earáide geat dus1s1e barget boazodoalus. Ahte geatnegasvuod1at nu c1ielgasit gullet boazodoalliide, nannejit mud1ui oaivila ahte vuoigatvuod1atge gullet sidjiide. 3.17.2.2 Searvevuod1at823 dahje joavkkut riektesubjeaktan Boazodoallolágain leat maiddái muhtun njuolggadusat boazodoalu oktasas1 riektesubjeavttaid hárrái. Dát lea erenoamáz1it orohagat, muhto dihto oktavuod1ainge guohtonguovllut. Seammago oktagaslas1, sáhttet oktasas1 riektesubjeavttat leat sihke vuoigatvuod1a- ja geatnegasvuod1asubjeavttat. Vuohc1c1an leat searvevuod1at riektesubjeavttat lágasteami824 oktavuod1as. Boazodoallolága § 8 nuppi lad1d1asis c1uoz1z1u ahte orohatstivra orohtatovdaolbmuin ovddasta orohaga beros1tumiid ja sáhttá oktasas1 ás1s1iin ee. soahpat, ás1s1ec1uoc1c1uhit825 ja ás1s1ec1uoc1c1uhuvvot826 guovllu orohaga boazodoalliid beales. Orohat sáhttá maiddái gáibidit oaz1z1ut mearridit muhtun gaz1aldaid árvvos1teamiin, geahc1a omd. § 15 goalmmát lad1d1asa ja § 26 goalmmát lad1d1asa. Dan lágasteami sajádat soaitá mielddisbuktit ahte searvevuod1a oaz1z1u ávnnaslas1 vuoigatvuod1aid dahje geatnegasvuod1aid. Ovdamearka dás lea § 26:s ovddasvástidit bohcco dahkan vahágii. Njealját lad1d1asa mielde sáhttá vahágahttojuvvon827 gáibidit buhtadasa juogo navdon sivalas1 bohcco eaiggádis, dahje orohagaid orgánain. Man1it háve lea guovlu buhtadangeatnegahtton, jus vahágahttojuvvomii mied1ihuvvo gáibádus. 3.17.3 Guohtun Boazoguohtunvuoigatvuod1ain lea boazodoallolága § 11 mielde lohpi bohccuid guohtut "váriin ja eará mehciin". Mii galgá adnot meahccin ja gieddeeatnamin dán mearrádusa áddemis, c1ujuha Boazodoallohálddáhus, maid sáhttá atnit Eanadoallodepartemeantta direktoráhtan, (Earret válddi mii lea biddjon boazodoallostivrenorgánaide (boazodoallostivra, guovllustivra ja orohatstivra buo. boazodoallolága §§ 6-8), lea Boazodoallohálddahusas váldoovddasvástádus norgga boazodoalu hálddas1eamis. Boazodoallohálddas1eapmi lea lagat válddahallon Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.3.oasis.) died1áhusas nr. 32 1984 gitta geassemánu 28. b.1957 nr. 16 olgunastinlága § 1. Dát lea máinnas1uvvon 3.16.2. oasis buo. 3.15.2. ja c1uodjá c1uovvovac1c1at: "Gieddeeatnamin dahje seammago gieddeeatnamin gullá dán lágas s1ilju, viessosadji, gilvon eatnamat, láddjehat, gilvojuvvon gieddi ja vuovdegilvinguovlu ja sullasas1 guovllut main álbmoga johtalus lea eaiggáda dahje geavaheaddji heivemeahttun át1estuvvamii. Gilvvakeahtes, uhccit eanabihtát mat leat gilvojuvvon eatnamis dahje láddjehagas dahje leat áidojuvvon ovttas dákkár guovlluin, adnojit maiddái seamma go gieddin. Seamma gusto industriála dahje eará erenoamás1 áigumus1a guvlui mas álbmoga johtalus lea eaiggáda, geavaheaddji dahje earáid heivemeahttun át1estuvvamii. Mehciin oaivvilduvvo dán lágas gilvvakeahtes eatnamiid mat ovddit lad1d1asa mielde eai adno seammago gieiddeeatnamin." Lassin galget § 11 mielde ovdal gilvon eatnamat ja niittutge adnot meahccin, jus eatnamat leat sierra eaige lahka ássanguovlluid dahje gilvon eatnamiid mat leat anus, ja eaige leat diks1ojuvvon dahje adno gilvojuvvon gieddin. Sáhttá dadjat ahte ovddit geavaheaddji galgá daid leat almmuhan. Dát báhkkoduvvoge go guovllut eai sáhte ollásit adnot guohtuneatnamin, jus dat leat áidojuvvvon "áiddiin mat ráfáiduhttet bohccuin". Maid galgá gáibidit ovdalge áiddi sáhttá dadjat "ráfáiduhttá bohccuin", ii leat c1ilgejuvvon. Datte ii leat eaktun ahte áidi ferte leat nu ahte inta suodjala bohccuid beassat guvlui, geahc1a Od.prp. nr. 9 1976-77 s. 57. Lea jerron guohtonvuoigatvuod1a ráddjemis gávpogiid ja c1oahkkebáikkiid hárrái. Gustojeaddji guohtonguovlluid ráját leat man1imus1c1uohte jagis mearriduvvon ies1gud1et áiggiide. Muhtumin lea Boazodoallohálddahus bidjan rájáid nu ahte gávpogat dahje c1oahkkebáikkit gullet olggobeallai boazodoalloguovlluid. Dát gusto omd. Loavgasullui828 oktan Romssain. Eará háviin ii leat rájá ná ráddjen. Ferte dalle máhccat oppalas1 ráddjemii masa gullá ahte guohtonvuoigatvuohta dus1s1e gusto meahcái. Dát lea ee. Hámmárfeastta dilli. Guohtonguovllut sáhttet boazodoallolága § 11 nuppi lad1d1asa mielde gárz1z1iduvvot ráfáiduhttimiid bokte. Ovddes1 ráfáiduhttimiid c1orgema man1n1il 1985:s lea dál Finnmárkkus gildojuvvon diktit bohccuid guohtut muhtun duottarviesuid birra Finnmárkoduoddaris, Guovdageainnu ja Kárás1joga c1oahkkebáikkis ja dan gaskkahis lahkosis, Leaibevuomis829 ja Bri??as830 Porsán1ggus ja beahcevuovddiin Álttá gielddas. Ráfáiduhttin Álttás siskkilda c1oahkkebáikkige. Jus vel eat beros1 ráddjehusain maid dás leat namuhan, sáhttá boazodoalli diktit bohccuidis guohtut vaikko gokko guohtonguovlluin. Guovllut leat juogaduvvon nu gohc1oduvvon orohagaide, buo. lága § 2. Dál leat 46 dákkára, juhkkojuvvon 23:in sihke Oarje- ja Nuorta-Finnmárkkus. Juohke boazodoallis lea jod1ihangearddu juohke áigemuttus guohtonvuoigatvuohta dus1s1e ovtta dákkár orohagas. Sihke boazodoalliid iez1aset gaskkas ja stáhta orgánain mat hálddas1it ealáhusa, Eanadoallodepartemeantage, lea guhká c1ielgasit ádden ahte guohtunvuoigatvuohta boazodoallolága mielde gusto olles orohagas, daid ráddjehusaiguin mat bajábealde leat guoskkahuvvon. Nu gohc1oduvvon Korssjř-duomus Rt. 1988 s. 1217 gávnnahii datte ovttajienalas1 Alimusriekti eará bohtosa. Ás1s1i lei guohtonvuoigatvuod1a viidodagas priváhta eatnamiin guovtti boazoorohaga boazoeaiggádiid dálveorohagas Mátta-Trřndelágas. Sii c1uoc1c1uhedje prinsipálalac1c1at ahte guohtonrádjá c1uovui orohatrájá. Dát hilgojuvvui guoski dálveorohaga ásaheami dilálas1vuod1ain 1894:s, áinnas nu gohc1oduvvon 1892 Sámekommis1uvnna831 árvalusa cealkámus1aid geaz1il. C1ielggas lea ahte orohagain mat leat ásahuvvon 1883 oktasas1sámelága832 mielde, olii guohtonvuoigatvuohta dus1s1e nu guhkás go das lei vuod1us vieru dahje dolos1 áiggi rájes geavaheami mielde. Man1it 1933 ja 1978 boazodoallolágat eai nuppástuhttán rievtti oaivila mielde veaháge guoski orohagaid riektedili, geahc1a s. 1224 ja lágamánnerievtti vihkkedallama bájuheami s. 1229-1232. Guohtonvuoigatvuod1a viidodat fertii danne mearriduvvot konkrehta duod1as1tusárvvos1tallamiin833, mas boazodoallit fertejedje duod1as1tit anuset. Nugo Riektejoavku sáhttá áddet, ferte Alimusrievtti (ja lágamánnerievtti) oainnu mielde miessemánu 12. b. 1933 ja geassemánu 9. b. 1978 lágaid c1uovvut ahte eai orohagainge mat leat dáid olis ásahuvvon, c1uovo guohtonráját automáhtalac1c1at orohatrájá. Priváhta eatnamiin fertejit boazodoallit nappo sáhttit c1ájehit vuoigatvuod1avuod1d1udeaddji 834ovddes1 geavaheami dákkár orohagainge. Sáhttá jearrat mo dát lea stáhtaeatnamiin. Siskkit departemeantta Indre cealkámus1ain ja Sámekommis1uvnnas1 oktasas1sámelága riektedilis mii lea geardduhuvvon s. 1223 ja 1224 Alimusrievtti duomus, ii earuhuvvo gaskal priváhta eatnamiid ja stáhtaeatnamiid. 1933-lága § 2:s daddjui vuosttas lad1d1asis: "Badjesápmelac1c1aid boazodoallu galgá dus1s1e leat Finnmárkku, Romssa, Nordlándda, Davvi-Trřndelága, Mátta-Trřndelága ja Hedemárkku fylkkaid osiin maid Gonagas mearrida. Jus sáhttá galget dus1s1e váldot guovllut main badjesápmelac1c1ain lea leamas1 boazodoallu ovddes1 áiggis ja gos lea ávkkálas1 diktit jod1ihit boazodoalu." Od.prp. nr. 9 1976-77 daddjo dán njuolggadusas (s. 47): "1993 Boazodoalloláhka doalaha badjesápmelac1c1aid boazodoalu dihto ráddjejuvvon guovlluide maid Gonagas mearrida nugo gávnnaha heivvolaz1z1an boazosápmelac1c1aid ovddes1 geavaheami rámmaid siskkobealde. Boazodoalloláhkalávdegoddi ii datte gávnnahan heivvolaz1z1an mearridit konkrehta rájáid daid guovlluide gos boazosápmelac1c1at sáhttet jod1ihit boazodoaluset. Lávdegoddi gávnnahiii doarvái doalahit boazosápmelac1c1aid vuoigatvuod1a "guovlluide gos boazodoallu lea leamas1 dahje lea dolos1 áiggi rájes geavaheami fámus". Ii dásge ovdanboad1e ahte galggas1ii leat erohus gaskal priváhta eatnamiid ja stáhtaeatnamiid. Geahc1a lágamánnerievtti 1933-lága c1ad1amannamage, bájuhuvvon s. 1229-1231 Korssjř-duomus. 1978-lága § 2 lea láivvitgo 1933-láhka, go dat dadjá ahte guohtonguovlluid mearridettiin "galgá deattuhit" leamas1go ovddes1 áiggis dáppe boazodoallu. Od.prp. nr. 9 s. 47 daddjo datte ahte ovddiduvvon § 2 evttohus duohtavuod1as vástida "dasa mii gusto boazodoallolága 1933 mielde". Gitta álggus § 2 merkkas1eapmái (s. 46-47) celko dasa lassin: "Dán paragráfii leat c1ohkken muhtun mearrádusaid ráddjema ja juohkima birra guovlluin gos galgá boazosápmelac1c1aid boazodoallu dihto vuoigatvuod1ain ja geatnegasvuod1ain leat vuod1d1uduvvon badjesápmelac1c1aid ovddes1 boazodollui." Dán mielde orru nu ahte gitta dáláz1ii lea lágaide bidjan vuod1d1un oppalas1 prinsihppan ahte boazodoallovuoigatvuod1at, mas guohtonvuoigatvuohta lea dehálamos, leat ráddjejuvvon guovlluide gos ovddez1is lea leamas1 boazodoallu. Boazodoallu stáhtaeatnamiin ii oru dal leat erenoamás1 dilis. Dát ferte álgovuorus gustot stáhtaeatnamiiddage Finnmárkkus. Manne Korssjř-duopmu almmatge oaz1z1u hui ráddjejuvvon váikkuhusa dán fylkkas, lea go boazodoalus dás lea leamas1 mealgat stuorát mahtodat go Mátta-Norggas. Danne várra dábálac1c1at ii s1atta erenoamás1 váttis boazodollui duod1as1tit jus dárbbas1uvvo, ahte ovddez1is lea leamas1 boazodoallu dihto guovllus. Datte sáhttá jearrat iigo liikká leat erohus gaskal priváhta eatnamiid ja stáhtaeatnamiid. Sihke 1933-lága ja erenoamáz1it 1978-lága mielde orru c1ielggas ahte guohtonguovlluid ja orohagaid mearrideames eai leat inta c1adnon guovlluide gos boazodoallu ovddez1is lea leamas1. Jus vuos lea mearridan guovlluid ja orohagaid mat siskkildit stáhtaeatnamiid gos ovdal ii leat leamas1 boazodoallu, sáhttá dát áddejuvvot nu ahte stáhta dáinna mearrádusain lea addán boazodollui dáid guovlluide vuoigatvuod1aid mat c1uvvot boazodoallolága. Vaikko dás ii dárbbas1 deastta atnit priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as vl. § 105 ektui, sáhttet datte guoski meahccegaskkain leat geavahanvuoigatvuod1at, omd. almennetvuoigatvuod1at. Jus boazodoallu gártá leat gazzalaga ásahuvvon geavahanvuoigatvuod1aid, ii leat namuhuvvon dárkonvuohki anihahtti. Go boazodoallu guovllus vuos lea ásahuvvon, orru mud1ui fertet viehka olu ovdal dan jod1ihanlobi luobaha vaikko ii geavat guovllu. Dát guoskkahuvvui nu gohc1oduvvon Mevkki835-duomus (Rt. 1985 s. 532). Lágamánneriekti cealká dás (s. 540): "Lágamánneriekti atná c1ielggasin ruot1a sámiid boazodoalu gitta 1923:i leat nu sajáiduvvan ja mihtilmas ahte dat livc1c1ii lean suodjaluvvon dákkár meassamiidda mat mud1ui riektegeavada mielde gáibidit buhtadasa boazoealáhussii. Lágamánneriekti oaivvilda dasto ahte ii váikkuhan guovllu boazodoallovuoigatvuod1a massima go ii lean virolas1836 boazodoallu dás 1923 gitta 1957 áigodagas. ... Soaitá boazodoallovuoigatvuohta massojuvvo jus ii doaimmahuvvo ja eará doaibma mii hehtte boazodoalu ásahuvvo ja mii lea leamas1 doaimmahuvvon mealgat jagiid. Muhto ná ii leat Mevkkis." Alimusriekti ii bealistis c1ielgasit mearridan boazodoallovuoigatvuod1a massimis go ii geavahuvvo guovlu, muhto eaktuda c1ielgasit ahte dán guovllu boazodoallu ii leat vuoigatvuod1aid haga (buo. s. 537). Boazodoallolágas eai leat makkárge sierra mearrádusat erenoamás1 dehálas1 guohtonguovlluide, ja boazodoalliin ii leat danne álgoálggus makkárge sierra vuoigatvuod1at dákkár guovlluide, earret dábálas1 guohtonvuoigatvuod1a. Sáhttá datte namuhit ahte eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa a bustáva mielde, eai sáhte Finnmárkku eanavuovdineiseválddit vuovdit guovlluid maid "eiseválddit atnet dárbbas1laz1z1an bohccuid guohtoneatnamin". (Dát mearrádus lea lagat válddahallon Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 2.5.1.3.1. oasis.) Boazodoallolágas eaige leat makkárge erenoamás1 njuolggadusat boazodoalu ragat- ja guottetguovlluide, earret § 28 mii lassin dábálas1 geatnegasvuohta atnit deastta jod1edettiin lojisboazoguovlluin, lea erenoamás1 geatnegas fuolalac1c1at johtalit ee. gos lea ragat ja guottet. (Boazodoallolága § 28 lea lagat máinnas1uvvon 3.16.4. oasis.) Vuoigatvuohta geavahit ragat- ja guottetguovlluid c1uovvu dábálas1 vuoigatvuod1a § 10 orostaddat bohccuiguin, muhto boazodoalliin eai nappo leat makkárge sierra vuoigatvuod1at guovlluide mat leat nu mávssolac1c1at dollui. 3.17.4 Johtin ja johtalus Boazodoallovuoigatvuod1a dehálas1 oassi lea mii boazodoallolága § 9 nr. 1:s lea namahuvvon "vuoigatvuohta ásadit bohccuiguin ja johtalussii, johtimii ja johtolagaide". Dát vuoigatvuohta lea lagat aiddostahttojuvvon lága § 10:s. Boazosápmelac1c1aid vuoigatvuohta johtit bohccuiguin lea muddejuvvon boazodoallolága § 10 nr. 4:s, mas vuosttas lad1d1asis c1uoz1z1u ahte sis lea vuoigatvuohta "lud1olac1c1at ja hehttekeahttá jod1ihit ja sirdit bohccuid daid osiin guohtonguovllus gos boazu lobálac1c1at sáhttá elos1tit". Namalassii meahcis, buo. §§ 10 nr. 1 ja 11 vuosttas lad1d1asa, jus guovllut eai leat ráfáiduhttojuvvon johtimii § 11 nuppi lad1d1asa, man1imus1c1uoggá mielde. Dán áigái gusto dákkár ráfáiduhttin dus1s1e beahcevuvddiide Álttá gielddas. Lassin dán johtinvuoigatvuhtii, besset boazodoallit geavahit árbevirolas1 johtolagaideaset. Dán iehc1anas mearkkas1upmi c1ájehuvvo gos ii s1at leat vuoigatvuohta ásadit bohccuiguin, omd. gilvima dahje c1oahkkebáikehuksema geaz1il. Sáhttá leat veahá váttis dadjat mii gullá "árbevirolas1 johtolat" doahpagii § 10 nr. 4:s. Gaz1aldat lea guoskkahuvvon Hĺlogalándda lágamánnerievtti golggotmánu 11. b. 1988 (ás1s1i nr. 123/1987 A) duomus. Earret eará 1933 boazodoallolága mearrádusa doarjagiin, mas c1ujuhuvvo merkkas1emiide § 10 nr. 4 Od.prp. nr. 9 1976-77 (s. 57), daddjo (s. 8) ahte molssaevttolas1 johtolagaid mat eai adno juohke jagi, ii sáhte dárkot "árbevirolas1 johtolahkan" lága áddemis. Man dávjá johtolat adnojuvvo, orru nappo leat guovddás1 dagaldat. Nu gohc1oduvvon molssaevttolas1 johtolagat adnojit dábálac1c1at sierra ja áinnas váttis dilálas1vuod1ain. Rievttálas1 árvvos1tallama sáhttá váddudit go johtolagas ii leat makkárge ovttalas1 geografalas1 sturrodat, muhto rievdá veahá jagis jahkái, sihke govdodagas ja spáittus837. Dás sáhttá c1ujuhit ahte Boazodoallohálddahus iez1as erenoamás1 ráhkaduvvon boazodoallokárttas válddahallá johtolagaid c1uovvovac1c1at: "Johtolat Kárttas lea c1ujuhuvvon sullii 1,5 km govda johtolaga. Dát johtolat sáhttá rievdat mealgat dálkkádaga ja siivvu dáfus. Johtolat albmada danne dus1s1e váldoguovllu, ja gáddit fertet johtit badjel mealgat govddit guovllu". Suodjalan dihte boazosápmelac1c1at vai sin vuoigatvuohta ii dahkko árvvoheapmin duohta meassamiid bokte, mearrida § 10 nr. 4 nubbi lad1as ahte boazodoalu johtolagat eai galgga giddejuvvot. Eanadoallodepartemeanta sáhttá datte mied1ihit johtolagaid nuppástuhttit, jus vuoigaduvvomiid beros1tumit dan diktet. Jus dákkár nuppástuhttin vahágahttá rud1alac1c1at, galgá dán buhtadit. Departemeanta namuha erenoamáz1it Od.prp. nr. 9 1976-77 (s. 57) ahte johtolatgiddema gielddus ii hehtte johtolagaide sáhttit c1uohcat ja soaitá giddet viidát doaibmabijuid oktavuod1as jus leat dasa bággolonistaneavttut. Dákkár doaibmabijuid ovdamearkan namuhuvvojit c1ázádatbuod1d1udeamit ja luoddaráhkadeamit. Sáhttá leat árta deattuhit dán leat áidna eanaháldengildosa838 boazodoallolágas, ja ahte njukc1amánu 18. b. 1955 nr. 2 eanalágas, leat moanat dákkár gildosat eanadoalu suodjaleapmái. Berre datte namuhit ahte eanavuovdinlága § 2 nubbi lad1as, lassin ráddjet háldenlobi eatnamiidda mat dárbbas1uvvojit guohtonguovlluide, lea b bustávas njuolggadus ahte eanavuovdineiseválddit eai sáhte vuovdit dahje lihttoláigohit eatnamiid mat "adnojit dahje navdojit adnot boazosápmelac1c1aid johtolahkan". (Geahc1a lagat Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 2.5.1.3.2. oasi.) Boazodoalu johtolatvuoigatvuohta lea muddejuvvon § 10 nr. 3:s ja addá: "lobi geavahit dábálas1 johtin- ja fievrridanvuojániid mat dárbbas1uvvojit boazodoalus dákkár gárz1z1idemiiguin mat mud1ui gustojit, ee. mohtorvuojána geavaheames priváhta luottas." Od.prp. nr. 9 1976-77 s. 57 lea Eanadoallodepartemeanta merkkas1an ná § 10 nr. 3: "Nr. 3 suokkarda lobi boazodoalus geavahit dábálas1 johtin- ja fievrridanvuojániid go dárbbas1uvvo, dákkár gárz1z1idemiiguin mat mud1ui gustojit ee. mohtorvuojána geavaheames priváhta luottain jna. Nugo mearrádus lea c1állon navdo addit lobi geavahit boazodoalus muohtaskohtera muohttagis alde jus dárbbas1uvvo ja iige vahágahte sakka. Vuovdegilvinguovllus839 ja vesáluvvan guovllus840 lea muohtaskohtera geavaheapmi eavttolac1c1at hui ráddjejuvvon. Mearrádus ii dábálac1c1at vuoigatvuod1avuod1d1ut geavahit meahccevuojániid bievllas. Muhto sierra háviid ii sáhtte dán gieldit erenoamás1 fievrridemiide omd. áideávdnasiid dahje eará ávdnasiid go ii vahágahte sakka. Ferte mud1ui merket dás leat sága teknalas1 veahkkeávdnasiid birra mat eai leat gullan árbevirolas1 boazodollui ja mat sáhttet vahágahttit ja muosehuhttit ja earaláhkai bilidit." Earret dán sierravuoigatvuod1a lea boazodoalus dihto mohtorjohtolanvuoigatvohta geassemánu 10. b. 1977 nr. 82 lágas meahccemohtorjohtolaga hárrái. Nugo ovdanboahtá 3.15.3. oasis lea mohtorjohtolanlága § 3:s oppalas1 gielddus johtalit meahcis ja c1ázádagain. Lága § 4 sisdoallá datte dán gildosis muhtun spiehkastagaid, ee. "dárbbas1las1 olbmo- ja dávvirfievrredeapmái .... boazoealáhusas", buo. vuosttas lad1d1asa c bustáva. Dasto sáhttá spiehkastit hálddas1eami erenoamás1 mearrádusa mielde, buo. §§ 5 ja 6. Dát mearrádusat eai maná namut boazoealáhusa sierra, muhto muhtun cealkagat sáhttet leat mávssolaz1z1an justa dán ealáhussii. Nuppi beales dárbbas1a boazodoalluge suodjaluvvot eará mohtorjohtolagas. Dán ferte vuhtii váldit go láhkaásahusaid ráhkada ja sierralohpeohcamiid mearrida meahci ja c1ázádagaid mohtorjohtolaga oktavuod1as, buo. vel dan 3.15.4. oasis máinnas1uvvon miessemánu 15. b. 1988 láhkaásahusa nr. 356, § 9. Mud1ui dihtto boazodoalu suodjalandárbu johtalussii maiddái boazodoallolága § 28 mearrádusa geatnegasvuod1as láhttet fuolalac1c1at go johtala boazodoalloguovlluin, ja erenoamás1 fuolalac1c1at áiggiin goas lea dehálas1 ahte boazu ii muosehuhttojuvvo. Go álbmoga mohtorjohtolat juo álgovuorus lea oalle ráddjejuvvon mohtorjohtolatlága njuolggadusain, bidjá § 28 vuosttaz1ettiin cakkiid dábálas1 johtalussii boazodoalloguovlluin, ja mearrádus leat danne lagat máinnas1uvvon bajábealde 3.16.4. oasis. 3.17.5 Vissui, guod1ohanbartii jna. sadji Oassi das maid láhka gohc1oda "vuoigatvuohta ásadeapmái bohccuiguin", lea boazodoalliid vuoigatvuohta buhtadasa vuostá oaz1z1ut c1ujuhuvvot saji vissui mii dárbbas1uvvo ealáhusa ulbmálas1 doaimma deasttas, buo. § 10 vuosttas lad1d1asa nr. 2. Eaktun lea ahte son ii sáhtte nás1s1at dákkár viesu earaláhkai. Od.prp. nr. 9 1976-77 (s. 57) boahtá ovdan ahte erenoamáz1it lea jurddas1an mearrádusa adnot geasseviessosadjái. Prinsihpas gusto vuoigatvuohta oaz1z1ut c1ujuhuvvot viessosaji sihke priváhta eatnamiin ja stáhtaeatnamiin. C1ujuheapmi priváhta eatnamiin galgá datte proposis1uvnna mielde (s. 57) leat dássálaga bággolonistemiin, ja sáhttá dus1s1e dahkkot go lea "c1ielga spiehkastat". Stáhtaeatnamiin báhkkoduvvo ahte ferte "navdit hálddahusa mied1ihit govttolas1 vuod1ustuvvon dárbbu". Finnmárkkus mearridit eanavuovdineiseválddit galgágo c1ujuhuvvot viessosadji stáhta eatnamiin. § 10 vuosttas lad1d1asa nr. 1 mielde lea boazodoalliinge vuoigatvuohta háldet eatnamiid barttaide dahje lavdnjegod1iide mat dárbbas1uvvojit boazoguod1oheapmái, ja návsttuide ja sajádagaide mat dárbbas1uvvojit biebmo- ja gándin841vurkemii. Ii leat datte nu ahte boazosápmelac1c1at sáhttet cegget guod1ohanbarttaid sahtedohko. Skábmamánu 1.b. 1982 láhkaásahusa mielde ferte vuos oaz1z1ut Boazodoallohálddahusa dohkkeheami. Láhkaásahus ii gusto várra lavdnjegod1iide, muhto dákkárat eai masá atno guod1ohanorrunsadjin. Eatnamat mat lea c1ujuhuvvon dahje váldon atnui, ja viesut ja rusttegat mat leat ceggejuvvon dáid máinnas1uvvon njuolggadusaid mielde, ii sáhte dábálac1c1at atnit eará ulbmilii go boazodollui, buo. § 10 man1imus1lad1d1asa. Guod1ohanbarta masa ealáhusas ii s1at leat dárbu, omd. go johtolat leat sirdojuvvon, ii sáhte atnit joavdobartan. Álgovuorus ii sáhte eatnama, viesuid ja rusttegiidge sirdit earáide go boazosámiide geat iez1a devdet § 10 nr. 1 ja 2 eavttuid. Konkrehta háviin sáhttá spiehkastit dán njuolggadusas, muhto dalle gáibiduvvo sihke Eanadoallodepartemeantta ja eanaeaiggáda mied1áhus. 3.17.6 Áiddit ja rusttegat Boazodoallolága § 12 albmada lagat mii mearkkas1a vuoigatvuohta cegget rusttega boazodoalu atnui. Dehálamos rusttegat leat áiddit, gárddit ja njuovahagat, muhto vuoigatvuohta siskkilda maiddái eará dárbbas1las1 rusttegiid. Rusttegiid ii sáhte bidjat vaikko gosa. Vuohc1c1an galgá fysalas1 birrasa váldit doarvái vuhtii, nu ahte rusttegat eai bilit dárbbas1meahttumit. Iige galgga eaiggát dahje eará rievttálas1 berostumit olus vahágahttot dahje biliduvvot. Man1imus1 molssaeaktui gullet ee. eará boazodoalliid ja álbmoga deasttat. Vuoigatvuohta lea álgovuorus ráddjejuvvon áiddiide ja rusttegiidda mat dus1s1e ovtta jahkodaga galget c1uoz1z1ut. Bissovac1c1abut rusttegat gáibidit Eanadoallodepartemeantta mied1áhusa, vaikko eanaeaiggát ja eará geavahanvuoigaduvvomat mihtet dasa, buo. Od.prp. nr. 9 1976-77 s. 58. Sáhttá vel oaz1z1ut lobi bissovac1c1abut rusttegiid cegget eanaeaiggáda dahje geavahanvuoigaduvvoma dáhttu vuostá, muhto dáid vahágahttima ja bilideami galgá dasto boazodoalli buhtadit árvvos1teami mielde. Áiddiid ja eará rusttegiid mat eai deavdde lága gáibádusa, sáhtá gáibidit gaikut. Gáivuona-duopmu (Rt. 1979 s. 1283), mii konkrehta gustui vuoigatvuhtii atnit njuovvansaji, sisdoallá muhtun cealkámus1aid (s. 1289) main boazodoalus rusttetceggema vuoigatvuod1as sáhttet leat dihto oppalas1 beros1tumit : "Hui c1ielggas lea ahte boazodoallovuoigatvuohta sisdoallá njuovvansadjevuoigatvuod1a, nugo dat ledje ovdal. Ja lean ovttamielas boazoguohtonvuoigaduvvomiiguin ahte dát vuoigatvuohta ii leat ráddjejuvvon guovlluide gos ovdal lea leamas1 njuovvansadji. Ahte boazoguohtonvuoigaduvvomat sáhtte ásahit njuovvansaji Ruvkebahtii842, orru danne álgovuorus c1ielggas. Lean dasto ovttamielas guohtonvuoigaduvvomiiguin ahte njuovvansadjevuoigatvuohta ii leat c1adnon makkárge eaktui ahte vuoigatvuohta doaimmahuvvo áiggiide ja dan láhkai mo ovdal lei dábálas1. Ferte od1d1a teknihka ja ortnegiid sáhttit atnigoahtit njuovvamii ja mat dárbbas1uvvojit juksan dihte dohkálas1 rud1alas1 bohtosa." Dát cealkámus1at gullet boazodoalliid vuoigatvuhtii 1933-lága mielde, muhto seamma ferte gustot dálá boazodoallolága ektui. Mud1ui deattuhuvvui (s. 1290) ahte sierra vuoigatvuod1aid sáhttá ásahit earágo lága rievttálas1 vuod1ul, sihke rusttetceggenlobis ja eará boazodoallosurggiin. 3.17.7 Boaldámus1 ja muorraávdnasat Boazosápmelac1c1aid vuoigatvuohta boaldámus1s1ii ja muorraávdnasiidda lea lagat muddejuvvon boazodoallolága § 13:s. Vuoigatvuohta lea vuosttas lad1d1asa mielde ráddjejuvvon boaldámus1s1ii ja muorraávdnasiidda iez1as atnui lobálas1 boazodoalu oktavuod1as. Dat gusto sihke almmolas1 ja priváhta eatnamiin, ja addá lobi váldit lastamuoraid, miestagiid, reat1kkáid, sied1ggaid, soahkeovssiid, goike beziid ja goike gahc1ahagaid, gahc1c1an ovssiid ja rissiid, guddodagaid, bessiid ja bárkkuid c1uovvovas1 ulbmiliidda: 1. boaldámus1s1ii 2. lavdnegoahtin, luoggun, navstun dahje gándin- ja biebmovurkenceggemiidda 3. lávvomuorran, bivdosin ja álkis atnubiergasin 4. gárdin (duolmmahahkan, girdnun) 5. meaidin Boazosápmelac1c1aid muorraávnnasvuoigatvuohta lea nappo, seammago Finnmárkku giliolbmuin vuoigatvuohta lastavuovddi muoraide njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlága § 4 mielde, nu gohc1oduvvon dálloatnovuoigatvuohta. (Eanavuovdinlága § 4 lea lagat meannuduvvon 3.2.4. oasis.) Giliolbmuid vuoigatvuod1a ektui, ii leat datte boazosápmelac1c1aid vuoigatvuohta ráddjejuvvon boaldámus1s1ii. Sii sáhttet váldit mán1ggalágan ávdnasiidge. § 13 nuppi lad1d1asa mielde ii galgga váldit dearvvas lastamuorraávdnasiid ja dearvvas miestagiid, jus gávdnojit eará ávdnasat das dahje lahkosis maid sáhttá atnit seamma ulbmilii. Lága ovdabargguin dáhtui Norgga Boazosápmelac1c1aid Riikkasearvi § 13 logahallamii "báhkiid843 ja vettiid844", go dát lea ávnnasdarbbu oassi árbevirolas1 sámi muorraduodjái. Od.prp. nr. 9:s 1976-77 (s. 58) departemeanta báhkkoda dán leat dárbbas1meahttumin "go dákkár ávdnasiid galgá navdit gullat logahallamii". Dán mielde lea várra govttolas1 navdit buot ávdnasiid árbevirolas1 muorradujiide sáhttit váldit § 13 mielde. Murren- ja ávnnastanvuoigatvuohta gusto sihke almmolas1 ja priváhta opmodagain. Stáhtaeatnamiin ii galgga máksit ávdnasiid ovddas. Priváhta vuovdeeaiggádat sáhttet baicce § 13 goalmmát lad1d1asa mielde gáibidit mávssu dearvvas lastamuorain, muhto eai sáhte mud1ui gáibidit buhtadasa. Boazodoallit geat váldet ávdnasiid main sáhttá gáibidit mávssu galget dalán died1ihit eanaeaiggádii dán birra. Dán oktavuod1as sáhttá jearrat leago boaldámus1- ja muorraávnnasvuoigatvuohta ráddjejuvvon gustot "lobálas1 boazodoalu oktavuod1as". Leagoson boazodoallis dus1s1e vuoigatvuohta muoraide go lea meahcis, dahje siskkildago vuoigatvuohta muoraidege su fásta vissui orohagas. Dát lea lagat mearkkas1uvvon suoidnemánu 26. b. 1983 girjjis Eanadoallodepartemeanttas Stáhta vuvddiid direktoráhtii. Departemeanta c1állá ee.: "Gaz1aldat siskkildago boaldenmuoravuoigatvuohta muora boazodoalli orohaga valdovissuige, ii leat njuolga vástiduvvon ii lágas iige ovdabargguin. Nugo diehtit eai leat makkárge riektemearrádusat mat vástidit gaz1aldaga. Dalle lea hui eahpec1ielga dulkongaz1aldat mas sáhttá sihke rievttálas1 ja duohta ákkaid bidjat ja mat bahkkejit goappas1iid guvlui. Eanadoallodepartemeanta lea ovdal muhtun sullasas1 ás1s1iin cealkán dán vuoigatvuod1a mahtodaga fertet árvvos1tallat konkrehta ee. báikkálas1 vieru vuod1ul, muhto lea ovtta hávege aiddostahttán 1933 lága (§ 30) vástideaddji mearrádusa sisdoalu, nu ahte dat siskkilda muorradárbbuge fásta vissui vuollin gilis, dainna eavttuin ahte oktasas1 muorraatnu dán mielde ii "leat eanet go sámebearras1a dábálas1 atnu boazodoalus". Dasto aiddostahttojuvvui ahte mearrádus vel attii lobi c1oaggit boaldenmuoraid orohagas maid fásta vissui viec1c1ai ja anii. Vai lea daddjon mihttejuvvo dás ahte eai leat ákkat navdit ahte dálá gustojeaddji lága § 13 sisdoalolac1c1at spiehkasta boares lága mearrádusain seamma dilálas1vuod1as. Lágas c1uoz1z1u ahte boaldámus1- ja muorraávnnasvuoigatvuohta gusto "iez1as atnui lobálas1 boazodoalu oktavuod1as". Dás c1uvvot c1ielgasit dihto ráddjehusat. Anu mahtodat lea ráddjejuvvon bearras1a, dahje doalu iez1as dárbui, ja vuoigatvuohta ferte geografalac1c1at leat ráddjejuvvon dan dahje daid orohagaide gos boazodoallu lea. Mearrideaddjin ferte navdot leat ahte boaldámus1- ja muorraávnnasdárbu boahtá boazodoalu doaimmas. Dás c1uovvu ahte ii sáhte leat mearrideaddjin makkár viesus muorra boldo. Ahte muorra boldo bissovas1 viesus ii mearkkas1 ies1alddes ahte vuoigatvuohta ii gusto. Mearrideaddjin ferte leat ahte viessu lea dakkár sajis ahte dat duod1ai lea doalu guovddás1, ja ahte iez1as anu mahtodahkii rasttilduvvo." Dát orru Riektejoavkku árvvos1teami mielde leat mearrádusa govttolas1 áddejupmi. Dán dulkomii lea várra mealgat doarjjage c1uovvovas1 cealkámus1as Od.prp. nr. 9 1976-77 (s. 58): "Nuppi beales lea departemeanta gávnnahan fertet deattuhit vuostecealkámus1aid mat leat ovddiduvvon boazodoalliid lobis viiddideames váldit ávdnasiid vuvddiin mat gullet earáide. Dán oktavuod1as sáhttá leat árta namuhit ahte nuppástuvvon doallohámit ja eallindilli ee. fásta ássamiin sáhttá dagahit ahte boaldenmuorra ja muorraávdnasat váldojit eanet ovtta sajis ja stuorát meriin nu ahte muhtun opmodagat gollet viehka olu". Eanas1 boazodoalliin lea dál fásta geasseviesut lassin fásta dálveviesuid. Dan jurdagis mii lea vuod1d1un biddjon Eanadoallodepartemeantta girjái, ferte dán viesu muorradárbuge siskkildit boaldámus1vuoigatvuod1a. Boazodoallolága § 14:s bivdo- ja guollebivdovuoigatvuod1asge lea "lobálas1 boazodoalu oktavuod1a" hábmema, muhto dát vuoigatvuohta lea vel ráddjejuvvon gustot "orohagas gos lea boazodoallu". Dát erohus cealkkiha ahte boaldenmuora ja muorraávdnasiid vuoigatvuohta galgá gustot árjjalas1vuod1aidege boazodoalus mat leat olggobealde orohaga gos eallu guohtu. Dát dávista dan mii orru ovdanboahtimin Eanadoallodepartemeantta girjjis, ja mearkkas1a omd. ahte boazodoalli § 13 mielde sáhttá váldit muorraávdnasiid dálveorohagas áiddiid ja rusttegiid divvumiidda vaikko guohtun lea geasseorohagas. § 13 man1imus1lad1d1asis addo Eanadoallodepartementii vuoigatvuod1avuod1d1u ráddjet dahje ollásit gieldit váldit muorraávdnasiid dihto guovlluin, jus dát dárbbas1uvvo vuovddi seailluheapmái, vesáluvvamii dahje lánjodeapmái845 dahje dannego orohagas lea muorraávnnasváili. Sáhttá nu ráddjet ahte dearvvas ávdnasiid váldá dus1s1e c1ujuhemiin. Suoidnemánu 26. b. 1983 girjjis dadjá departemeanta oaidnit "govttolaz1z1an ja halddas1anláhkai dárbbas1laz1z1an ahte boazosápmelac1c1at guovddás1at guovlluin ohcet c1ujuheami ovdalgo ávnnastit, jus áigot olu ávnnastit." Muorraávdnasiid vuoigatvuod1as eai leat datte addon dákkár c1ujuheami láhkaásahusat, dahje eará ráddjehusat. Departemeanta ies1 báhkkoda dán fertet mearkkas1it ahte boazodoallit eai geatnegahto ohcat c1ujuheami, vaikko sii leat dan viehka muddui dahkan. Vai lea daddjon, de ii leat makkárge vuostálasvuohta gaskal dan mii dás daddjo, ja eanavuovdinlága § 4 vuoigatvuohta lastavuovddis muoraid viez1z1at c1ujuhemiin. Nugo namuhuvvon 3.2.4. oasis, daddjo c1ielgasit Od.prp. nr. 48 1963-64 (s. 15) ahte eanavuovdinláhka ii áiggos1ii muddet boazosápmelac1c1aid muorraávnnasvuoigatvuod1aid boazodoallolágaid mielde. 3.17.8 Bivdu ja guollebivdu 3.17.8.1 Oktasas1gaz1aldat Boazodoallolága § 14 mudde boazosápmelac1c1aid bivddu ja guollebivddu sierra vuoigatvuod1a. Vuosttas lad1d1asa vuosttas c1uoggá mielde gusto vuoigatvuohta ee. "stáhtaalmennehis ja iige sierra matrikuleren stáhtaopmodagas". Man1imus1 molssaeaktu lei jurddas1uvvon Finnmárkku hárrái. Fylkka eatnamat leat dál matrikulerejuvvon, muhto dát ii sáhte mearkkas1it makkárge nuppástusa boazosápmelac1c1aid vuoigatvuod1as das bivdit ja guolástit. Eatnamiin mat gullet dáid mearrádusaide sáhttá bivdit ja guolástit dus1s1e "lobálas1 boazodoalu oktavuod1as guohtonguovllus... boazodoalloorohagas". Nugo namuhuvvon 3.17.3. oasis, gullá juohke boazodoalli jahkodaga846 juohkeáigemuttus dus1s1e ovtta dihto orohahkii. Vuolggasajis lea dus1s1e dán orohagas sus vuoigatvuohta bivdit ja guolástit § 14 njuolggadusaid mielde. Jus boazodoalli omd. fárre menddo árrat geasseorohahkii, ii sáhte son bivdit dahje guolástit doppe § 14 vuoigatvuod1avuod1uin, dannego guohtun ii leat lobálas1. Vástideaddji ii sáhte boazosápmelas1 gii geasset vuolgá dálveorohahkii bivdit guliid, c1ujuhit § 14:i, go boazodoallu ii leat dalle dán orohagas. Datte fertes1ii veahás1 váidudemiid847 diktit dán vuolggasaji ektui. Ferte beassat jearrat addetgo "boazodoalu" dán oktavuod1as ráddjejuvvon árjjalas1vuod1aide go c1uovvu ealu, vai doalu doaimmaid oktavuod1asge mat dahkkojit eará sajis go eallu lea, vuoigatvuod1aid § 14 mielde. Dát lei ás1s1i maid Deanu ja Várjjat gielddariekti dubmii geassemánu 1. b. 1982 (ás1s1i 34/82 S). Ás1s1i lei, fertego boazosápmelas1 máksit guolledivada go geasset bivddii dálveorohagas dan bottago lei divvumin gárddiid doppe. § 14 dulkomis celkkii gielddariekti ee. (s. 5): "Boazodoallolága § 14 mielde lea boazodoalliin vuoigatvuohta lobálas1 boazodoalu oktavuod1as bivdit guliid earret eará matrikulerekeahtes stáhtaopmodagas "orohagas gos lea boazodoallu". Gielddariekti navdá dán fertet jurddas1uvvon orohagas gos lea lobálas1 boazoguohtun. Guollebivdovuoigatvuohta § 14 mielde diktá nu vuoigatvuod1a nás1s1at guoli borramus1s1ii dan botta go boazodoallit ásadit bohccuideasetguin lobálas1 guohtumis. Gielddariekti diehtá ahte boazodoallu ealáhussan siskkilda earáge doaimma go geahc1c1at bohccuid. Earret eará cegget ja mad1asatnit gárddiid ferte nu leat oassi boazoealáhusa barggus. Muhto sáni "boazodoalu" mearkkas1umi ferte eanet ráddjet go mii § 14:s lea." Riekti dulko nappo § 14 nu ahte dat dus1s1e addá vuoigatvuod1aid orohagas gos eallu lea. Dát vuod1ustuvvo dainna ahte §1933-lága (§ 38) vástideaddji mearrádusas lei dákkár sisdoallu, mii lea nannejuvvon nu gohc1oduvvon Marsfjell-duomus (Rt. 1955 s. 361, geahc1a s. 364), ja ahte ii lean oaivil muhttit dán riektedili. Dát vuod1ustuvvo c1ujuheamen 1978-lága ovdabargguid ies1gud1et osiide, almmá njuolga namuheamen ahte Od.prp. nr. 9 1976-77 § 14 sierracuohkit (s. 58) c1ielgasit dadjet ahte evttohus "dávista duohtavuod1as gustojeaddji lága § 38". Riektejoavku lea ovttamielas gielddarievtti § 14 dulkomii. Earalágan gaz1aldat bohciida go bohccot leat orohagas gos eai galggas1ii leat. Dábálac1c1at eai leat nappo vuoigatvuod1at § 14 mielde, dannego dát lea lobihis guohtun, muhto erenoamás1 heahtedilis sáhttá almmatge jurddas1it ahte dán ii sáhte atnit lobiheapmin. (Geahc1a lagat 3.17.11.2. oasi.) Danne ferte bidjat vuod1d1un ahte sis geat ealu c1uvvot leat vuoigatvuod1at § 14 mielde. Vaikko eallu lea lobiheamit olggobealde orohagas galget boazodoallit dihto diliin sáhttit leat lobálac1c1at doppe ja nu leat vuoigatvuohta bivdit ja guolástit dán oktavuod1as. Dát sáhttá omd. leat go vuojeha bohccuid mat leat boahtán boasttu orohahkii. Sáhttá namuhit ahte boazodoalli geas eai leat vuoigatvuod1at § 14 mielde, oaz1z1u njuolggadusaid ja eavttuid mielde mat mud1ui gustojit dán guovllu árjjalas1vuod1aide vuoigatvuod1a bivdit ja guolástit. (Dát leat lagat meannuduvvon 3.7. (erenoamáz1it 3.7.5.) ja 3.8. osiin.) Vuoigatvuod1aid sisdoalus ja mahtodagas, mearrida § 14 vuosttas lad1as ahte boazosápmelac1c1ain lea vuoigatvuohta bivdit ja guolástit "seamma eavttuin go sii geat fásta ásset gielddas, gilis dahje báikegottis gos almennet dahje stáhtaopmodat lea". Dát mearkkas1a ahte boazosápmelac1c1at leat seamma ráddjehusaid vuollásac1c1at, omd. bivddusatnima ja ávkkástallanáiggiid ektui. Dás c1ujuhuvvo sáivabivddu vuoigatvuod1a oppalas1 ovdanbuktimiidda 3.7. oasis ja bivdovuoigatvuod1as 3.8. oasis, ja Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.8. (fuod1d1u) ja 4.9. (sáivabivdu) kapihttaliidda. Ii ovdanboad1e njuolga ii boazodoallolágas iige dan ovdabargguin leago bivdo- ja guolástanvuoigatvuohta ráddjejuvvon dálloatnui. Nugo namuhuvvon 3.17.7. oasis, leat baicce muorraávnnasvuoigatvuohta § 13:s ráddjejuvvon iez1as atnui. Dasto lea lága § 25:s boazoealáha birra gaskal Norgga ja Ruot1a (geassemánu 9.b. 1972 nr. 31) aiddostahttojuvvon ahte ruot1a boazosápmelac1c1aid vuoigatvuohta bivdui ja guolásteapmái ii rihko iez1as dárbbu. Goappas1at dát dilálas1vuod1at c1ájehit ahte dákkár ráddjehus ii gusto norgga boazosápmelac1c1aid bivdo- ja guolástanvuoigatvuhtii. Dát oaivil leage danne, guolásteami ektui, váldon Eanadoallodepartemeantta cuon1ománu 29. b. 1981 girjjis Stáhta vuvddiid direktoráhtaii, ja lea Riektejoavkku oaivila mielde buoremus árttat. Maná bod1ii nu gohc1oduvvon Brekken-duomus (Rt. 1968 s. 394) nuppelágan bohtosii. Dát duopmu gusto datte eanaeaiggádiid ja boazosápmelac1c1aid gaskasas1 s1iehtadusa dulkomii guoski guovllus, ja iige vuoigatvuod1aid áddejumis boazodoallolága mielde. Dalá láhka ii addán vuoigatvuod1a bivdit ja guolástit priváhta eatnamiin. Lassin vuoigatvuod1a mii lea válddahuvvon bajábealde, ja mat nappo gustojit "stáhtaalmennehiin ja eai erenoamás1 matrikulerejuvvon stáhtaopmodagain", lea boazosápmelac1c1ain § 14 vuosttas lad1d1asa nuppi c1uoggá mielde dihto vuoigatvuohta bivdit ja guolástit daid stáhta matrikuleren vuvddiin ja rás1s1ain mat leat guohtonguovlluin. Vuoigatvuohta galgá dás leat nugo lea leamas1 ovddez1is, namalassii ahte dan dárkilat sisdoallu galgá konkrehta mearriduvvot juohke háve. Man1imus1 lad1d1asa mielde ii galgga máksot láigu dahje goartadivat bivdui dahje guolásteapmái § 14 olis. (Dát lea eará go guollebivdo- ja fuod1d1odivat, buo. vulobealde.) Go boazosápmelac1c1aid bivdu ja guollebivdu § 14 vuosttas lad1d1asa vuosttas c1uoggá mielde mud1ui galgá leat seamma guovllus seamma eavttuin go dáloniin, lea danne dán c1uoggás earuhan boazosápmelac1c1aid ja dáloniid. 3.17.8.2 Erenoamáz1it guollebivddus § 14 nuppi lad1d1asa mielde sáhttá Eanadoallodepartemeanta mearridit ahte boazodoalliin galgá leat oktovuoigatvuohta atnit vihtanbivdosiid mearre jávrriin ja johkagaskkain, ja vel mearridit ahte dihto javrrit ja johkagaskkat ollásit galget doalahuvvot boazodoalliide. Dát vuoigatvuod1avuod1d1u gusto dus1s1e eará stáhtaopmodagaide go stáhtaalmennehiidda, ja ii leat vuos leamas1 anus. Mud1ui sáhttá namuhit ahte § 5 nuppi lad1d1asa oppalas1 láhkaásahusain guollebivddu hárrái Finnmárkkus dáz1a borgáriidda maid (dalá) Fuod1d1o- ja sáivaguoli direktoráhta dohkkehii cuon1ománu 20. b. 1983, mearrida ahte earret giliássit, galget boazosápmelac1c1ain ealáhusaset doaimmas leat vuosttasvuoigatvuohta fierbmebivddu c1ujuheamis. Dán njuolggadusa sadjái lea dál boahtán vástideaddji mearrádus § 8 láhkaásahusain anadroma luossaguliid ja jávreguliid bivddus c1ázádagain ja oivos1iin jna. Finnmárkku fylkkas, maid Finnmárkku fylkkamánni lea addán njukc1amánu 10. b. 1993. (Mearrádus lea lagat máinnas1uvvon Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.9.oasis. Geahc1a 3.7.5. oasige bajábealde.) Nugo namuhuvvon luvve § 14 man1imus1lad1as boazosápmelac1c1aid bivddu láiggus dahje goartadivada máksimis mearrádusa olis, buo. miessemánu 15. b. 1992 sáivabivdolága nr. 47, § 22 nuppi lad1d1asa. Sáivabivdolága § 30 nuppi lad1d1asa mielde leat boazosápmelac1c1atge luvvejuvvon máksit dan mud1ui geatnegahtton guolledivada Guollefondii bivddu ovddas boazodoallolága láhkavuod1uin. Boazosápmelac1c1aid guollebivdovuoigatvuohta § 14 mielde gusto vuolggasajis luosaid ja eará luossaguliid bivduige. Dán guollebivdui gusket datte erenoamás1 dilálas1vuod1at. Nugo namuhuvvon 3.7.4.1. oasis lea stáhta guhká lihttoláigohan luossabivddu nu gohc1oduvvon "unna" luossajohtti c1ázádagain Finnmárkkus, ja dál leat buot miellagiddevas1 luossajogat stáhta eatnamiin lihttoláigohuvvon ies1gud1et servviide. Go dál oalle muddui dán eatnoguora báikeolbmot geat návddas1it dákkár láigolihtuid buriid lihttoláigoheaddji searvvi miellahttovuod1a bokte, sáhttá jearrat leago boazosápmelac1c1ain vuoigatvuohta guolástit lihttoláigohuvvon c1ázádagain boazodoallolága § 14 mielde. Mo dál les1, lei boazosápmelac1c1ain guollebivdovuoigatvuohta lihttoláigohuvvon luossac1ázádagain Birasgáhttendepartemeantta guovvamánu 10. b. 1977 láhkaásahusa mielde mo lihttoláigohit stáhta guollebivdovuoigatvuod1a Finnmárkku fylkka luossac1ázádagain. Man1n1ilgo § 5 nuppi lad1d1asis lei mearriduvvon ahte jahkodatgoartta dus1s1e sáhtii c1állit lihttoláigoheaddji searvvi miellahtuide, geat ásset fylkkas, ja sidjiide geat ásset guoski johkaleagis, c1uoz1z1o dasto: "Lobálas1 ásadeames bohccuiguin orohagas johkaleagis lea boazosápmelac1c1at vuoigaduvvon bivdit guliid oaggungoartta mávssekeahttá, muhto fertejit mud1ui c1uovvut áiggis áigái guollebivddu gustojeaddji mearrádusaid." Dát láhkaásahus lea datte fámuhuhttojuvvon go miessemánu 15. b. 1992 nr. 47 od1d1a luossaláhka c1uovui Birasgáhttendepartemeantta stáhtaeatnamiid guollehálddas1eami juovlamánu 18. b. 1992 oppalas1 láhkaásahusa bod1ii dan sadjái. Nugo namuhuvvon 3.7.4.1. oasis lea dán láhkaásahusa § 12:s mearrádus ahte anadroma luossaguliid c1ázádagain galgá dus1s1e lihttoláigohit guollebivddu báikkálas1 organisas1uvnnaide dahje servviide. 1977-láhkaásahusa ektui, ii daddjo datte mihkkege njuolga ii báikegotti ovdamunis guoski johkaleagis iige boazosápmelac1c1aid guollebivdovuoigatvuod1as. Nugo ovdanboahtá 3.7.3. oasis gustojit erenoamás1 njuolggadusat luossaeanuide, namalassii Deanu, Álttá- ja Njávdánjoga. Dáid eanuid guollebivdovuoigatvuohta ii navdo gullat stáhtii, muhto guoski eatnoleagi eanadoalliide. (Buo. Od.prp. nr. 3 1962-63ge.) Deanu beales c1uovvu dát Geassemánu 23. b. 1888 deanulága, maid ferte atnit vieruiduvvan vuoigatvuod1a láhkanannemin mii lea sajáiduvvan, ja Álttá- ja Njávdánjoga sierradilli vuod1d1uduvvo vieruiduvvan riektehámáiduvvamii ja riektegeavadii. Go dáid eanuid guollebivdovuoigatvuohta ii adno gullat stáhtii, go ii leat "ii sierra matrikuleren stáhtaopmodagain" oassin, ferte leat olggobealde boazodoalu § 14:a doaibmaguovllu. (Geahc1a Ingvald Falch:a vihkkedallama «Bygdelagsrettigheter til laksefisket i vassdragene i Finnmárk fylke:s» s. 35-37.) Dát mearkkas1a nappo ahte dát mearrádus ii sáhte addit boazosápmelac1c1aide seamma sierra guollebivdovuoigatvuod1a go mii Deanu, Álttá ja Njávddáma eanadoalliin leat. Dát ferte gustot oaggunsierravuoigatvuhtiige mii eatnoleahkeássiin geain ii leat fierbmebivdovuoigatvuohta deanuleagis, soaitá fertet leat. (Geahc1a 3.7.3.2.5. oasi.) Jus les1 dákkár vuoigatvuohta, ferte dat datte várra gullat boazosápmelac1c1aidege geat johtet deanuleagis, ja ainjuo sáhttet sii nugo eará báikeolbmot oaggut luosa, guvz1z1á ja vallasa stákkuin ja nod1d1oduorgguin jus mákset veahás1 dan ovddas. (Geahc1a Deanu guollebivdoguovllu guovvamánu 24.b. 1989 guollebivdoláhkaásahusaid § 3 B, buo. § 2, ja vástideaddji njuolggadusaid oalgec1ázádagaid cuon1ománu 6.b. 1990 guollebivdoláhkaásahusain.) Mud1ui sáhttá namuhit ahte Deanu ja Várjjat gielddarievtti ás1s1is nr. 31/1983 A, mas duopmu celkojuvvui guovvamánu 21. b. 1984, c1uoc1c1uhuvvo ee. ahte boazosápmelac1c1at ovdal 1888 lága ledje ásahan sierravuoigatvuod1a fierbmebivdui Deanus mii galggai leat fámus beros1keahttá dán lága ja man1it láhkaásahusaid. Riekti ii gávnnahan leat ásahuvvon makkárge dákkár guollebivdovuoigatvuohta, ja ahte livc1c1ii leamen buohkaidvuoigatvuohta masa láhkaaddi livc1c1ii lean vuoigaduvvon seaguhit iez1as. Mud1ui muittuhit ahte ii sáhte leat veadjemeahttun ahte stuorát dahje unnit boazosámiid joavkkut leat báikkálac1c1at sáhttán háhkan sierravuoigatvuod1a guollebivdui priváhtarievttálas1 vuod1ul lassin guollebivdovuoigatvuod1a mat c1uvvot boazodoallolága ja eará lágaid. (Geahc1a Boazodoallolágalávdegotti árvalusa (1986) s. 38. Numo ovddiduvvon 3.17.1. oasis ii gusto dát mud1ui dus1s1e guollebivdovuoigatvuhtii, muhto oppalac1c1at boazosápmelac1c1aid vuoigatvuod1aide.) 3.17.8.3 Erenoamáz1it bivddus Boazosápmelac1c1aid bivdovuoigatvuohta lea ráddjejuvvon fud1oz1iidda848, go fuod1d1obivdu849 lea doalahuvvon eanaeaiggádii, buo. miessemánu 29. b. 1981 fuod1d1olága nr. 38 VII kap., ja Riektejoavkku bivdovuoigatvuod1a válddahallamii fuod1d1olága mielde 3.8.3 oasis. Boazosápmelac1c1at eai nappo dárbbas1 máksit bivdoláiggu dahje -goartadivada § 14 mielde. § 11 vuosttas lad1d1asa mielde dál fámuhuhttán juovlamánu 14. b. 1951 nr. 7 lágas (bivdolágas) eai dárbbas1ange máksit dan mud1ui geatnegahtton fuod1d1odivada, muhto dál gáibiduvvo boazosápmelac1c1ainge vástideaddji divat, bivdidivat, mii lea 1981-lága § 40:s láhkavuod1d1uduvvon. Datte sáhttá jearrat siskkildago dát divat aitosac1c1at boazosápmelac1c1aid bivddu boazodoallolága mielde, go § 40 vuosttas lad1d1asis c1uoz1z1u: "Gii áigu bivdit dán (min deattuhus) lága mielde, galgá máksit bivdidivada". Dál láhkavuod1d1uda boazodoallolága § 14 datte álgovuorus boazosápmelac1c1aid bivdovuoigatvuod1a, mii vel báhkkoduvvo njuolga fuod1d1olága § 31 vuosttas lad1d1asis. (Geahc1a 3.8.3. oasi.) Dán mielde sáhttá orrut dego boazosápmelac1c1at báhcet olggobeallai biire mii galgá máksit bivdidivada fuod1d1olága § 40 mielde. Fuod1d1olága ovdabargguin lea datte c1ielgasit eaktuduvvon ahte § 40 siskkilda boazosápmelac1c1aidge. § 42:s sáhttá luvvet bivdidivadis dihto sierralágan bivdduin. Od.prp. nr. 9 1980-81 (s. 64) daddjo dán mearrádusa merkkas1eamis: "Departemeantta fápmudus mearridit divatluvvema gusto dus1s1e dallego ii gotte elliid dábálas1 bivdoáiggi, ee. died1alas1 ulbmilii ja vahágiid ráddjemii jna. láhkaárvalusa §§ 11-14 vuod1ul. Gustojeaddji rievtti mielde leat boazosápmelac1c1at luvvejuvvon máksit bivddus fuod1d1odivada boazodoallolága sierra vuoigatvuod1aid vuod1ul. Dát divatluvvema njuolggadus c1uoz1z1u bivdolága § 11:s ja Bivdoláhkalávdegoddi lea evttohan dan bisuhit. Departemeanta oaivvilda ahte buohkat geat bivdet, makkár riektedilálas1vuohta sis les1, berrejit máksit divada." Eai leat c1uovvu ovdabargguin ákkat dasa ahte Stuorradiggi lea eará áddejumis go Birasgáhttendepartemeanta. Vaikko mearrádusa sánit erremiin celket eará bohtosa, ferte vuod1d1un bidjat ahte od1d1a lága mearrádusas háliidii láhkaaddi riektedili mied1is nuppástusas boazosápmelac1c1aidge galgat máksit dán oppalas1 divada Fuod1d1ofondii. 3.17.9 Boazodoalu riektesuodjalus 3.17.9.1 Álggahus - ráddjemat C1uovvovac1c1at gártá guovddás1 fáddá leat ahte boazosápmelac1c1aid buhttenrievttálas1 suodjalus sin ealáhusa meassamiin eatnamiid gárz1z1idemiin ja doalu muosehuhttimiin. Juohke boazosápmelas1 sáhttá leat ásahan oktagaslas1 vuoigatvuod1aid doalus oktavuod1as. Sis lea dábálas1 buhttenrievttálas1 suodjaleapmi, seammaláhkaigo eará bealát vuoigatvuod1aid. Mii dás meannuduvvo, lea datte boazodoalu suodjalus dábálas1 boazodoallovuoigatvuod1a vuod1ul. Dát suodjalus ii leat olus láhkaduvvon.Vuod1d1udeaddji Álttesjávrri-duomus (Álttesjávri II) geardduhuvvon Rt. 1968 s. 429, lea Alimusriekti dadjan ja ovddidan erenoamás1 buhttenrievttálas1 suodjaleami boazodollui. Vuolleriektegeavatge lea veahkehan dán ovdáneapmái. Riektejoavku geahc1ada 3.17.9.2. oasis dán suodjalusa ies1gud1et beliid mii duopmostuolus lea s1addan. Lassin suodjalit meassamiidda ealáhusas, guorahallo 3.17.9.3. oasis veahá boazosápmelac1c1aid buhtadangáibádusas elliid massimis dahje vahágahttimis. Dasto máinnas1uvvo 3.17.9.4 oasis suodjaleapmi maid sáhttá dadjat gullat boazodoallolága §15:i mán1ggaid doaluid gaskasas1 riidduid c1ovdosiid hárrái. Eat dán oktavuod1asge guorahala man lud1olac1c1at láhkaaddi sáhttá oppalac1c1at gárz1z1idit boazodoallovuoigatvuod1a, namalassii gokko rádjá manná gaskal gárz1z1idemiid maid sáhttá dahkat buhtadandárbbu haga - nu gohc1oduvvon buhtadankeahtes rád1d1engárz1z1idemiid - ja gárz1z1idemiid mat luvvejit buhtadangeatnegasvuod1a. Dát guoskkahuvvojit datte belohahkii 3.17.10. oasis boazodoallovuoigatvuod1a rievttálas1 vud1d1osa hárrái, ja oppalas1 hámis 2.3. oasis lobálas1 geavahansuodjaleami hárrái. Mud1ui ii leat boazodoalu suodjaleapmi meassamiidda ja eará doaimmaide mat c1uhcet ealáhussii ráddjejuvvon buhttenrievttálac1c1at, muhto áigut dás nappo váldoás1s1álac1c1at doalahit dákkár suodjaleapmái. Suodjaleapmái mii gullá eanavuovdinlága § 2:i, ies1gud1et álbmotriektenjuolggadusaide ja vuod1d1olága § 110 a dáfus, c1ujuhit maid Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami (eanavuovdinlága § 2) 2.5. kapihttalii ja Riektejoavkku oppalas1 ovdanbuktimiidda 2.4. oasis (álbmotriektenjuolggadusat) ja 2.5. (vuod1d1olága § 110 a). 3.17.9.2 Láhkavuod1ohis buhtadansuodjaleapmi 3.17.9.2.1 Cieggan ja dárbbas1las1 ealáhusgeavaheapmi Vuod1d1oduopmu boazodoalu buhtadansuodjaleami hárrái, lea nappo nu gohc1oduvvon Álttesjávrri(II)-duopmu (Rt. 1968 s. 429). Dás lei gaz1aldat galggaigo guokte ruot1a "c1errui", namalassii boazodoalliid ovttastumit, dovddahit buhtadasa bistevas1 ja mealgadas1 boazoláiddomiid massimis ja guollebivddu vahágis go Álttes1jávri Romssas buod1d1uduvvui. Sin vuostebealli, Norges Vassdrags- og Elektrisitetsvesen (Norgga C1ázádat- ja Elfápmodoaimmahat) (NVE), ovdandoalai ee. ahte boazosápmelac1c1at eai lean háhkan makkárge priváhtarievttálas1 vuoigatvuod1a, sin geavaheamis lei gierdan geavaheami mihtilmasvuohta (s. 433-34). Mearrádusastis ii mearrit Alimusriekti c1ielgasit ledjego boazosápmelac1c1at háhkan priváhtarievttálas1 vuoigatvuod1a, muhto cealká (s. 437-38): "Ás1s1edilálas1vuod1a dáfus, bijan nugo bajitárvvos1tanriekti850 vuod1d1un ahte sogas sohkii orohagas gos c1earut leat, ainjuo c1uohte jagi ovdal rádjá mearriduvvui 1751:s, lea leamas1 ássansajit Álttesjávrri buohta oktan áittiiguin, rátkingárddiiguin, fatnasiiguin ja eará bivddosiiguin sii dárbbas1edje ja ahte sápmelac1c1at man1n1il jahkeviissaid leat adnán guovllu guohtumiin ja guollebivdduin. Ferte dalle nugo bajitárvvos1tanriekti sáhttit mearridit ahte historjjálas1 áiggis leat sápmelac1c1at dán dihto guovllus ásahan ja cieggadan dárbbas1las1 anu ealáhussii. Lean dasto ovttamielas bajitárvvos1tanrivttiin ahte dákkár meassamat vuoigaduhttet dábálas1 riektevuod1uid mielde bággolonisteami buhtadasa. Dán háve lea mearriduvvon vel ahte c1earut leat massán mealgat c1ázádatbuod1d1udeami geaz1il. Nugo ovdalis namuhuvvon lea c1ázádatdoaimmahat deattuhan ahte meassamiid sámiid geavaheames liikká sáhttá dahkat buhtadasa haga. Lea c1ujuhuvvon ahte stáhtat 1751 rájes ja otná beaivái ee. leat gidden ja sirdán boazodoalloguovlluid, ja ahte sii leat duohtadan sakka ealáhusas mearrideamen boazologu ja guohtonáiggiid. Guoddaleaddji bealli851 lea dán ovdáneames c1oahkkáigeassán ahte lea doaisttáz1ii dus1s1e gierdan geavaheames sáhka ja mas vailo buhttenrievttálas1 suodjaleapmi. Guoddalanvuostebealit852 leat nuppi beales c1uoc1c1uhan ahte dus1s1e lea okta buod1d1udeapmi mii c1uohcá sápmelac1c1aid vuoigatvuhtii. Mu áddejumi mielde ii sáhte guoddaleaddji beali ovdandoallamiin olahit gosage. Gávnnahan namalassii ahte dálá buod1d1un leat meassamat nu divdna atnu guohtumiin ja guollebivddus Álttesjávrris ahte bággolonisteaddji ferte máksit buhtadasa." C1earut buhtaduvvoge ovttajienalas1 mearrádusas massimiiddiset ovddas, ja vaikkuheaddji lei ahte lea cieggan ja dárbbas1las1 atnu ealáhusas. Sáhttá dadjat ahte dákkár atnui go dán duomus lea addon buhttenrievttálas1 suodjaleapmi. Mud1ui hilggui Alimusriekti ovdandoallama ahte sierra geavaheapmi guovllus lei buhtadasa eaktu (s. 439). 3.17.9.2.2 Heivehangeatnegasvuohta Rřssĺga-duomus, maiddái gohc1oduvvon Kappfjell-duopmu (Rt. 1975 s. 1029), mas nákkáhallui leigo muhtun boazodoalliin Davvi-Trřndelágas ja Nordlánddas massima buhtadangáibádus rávdnjejohtosa biddjama oktavuod1as, leige guovddás1 gaz1aldat, leago boazodoalus heivehangeatnegasvuohta ealáhusa atnoguovlluid meassamiin. Alimusrievtti vuosttasjienasteaddji bijai dán oktavuod1as c1uovvovas1 cealkámus1a (s. 1033): "Gávnnan ártta deattuhit ahte mas lea buhttenrievttálas1 suodjaleapmi bággolonisteamis, lea sámiid boazodoallu ealáhussan. Lea ies1 boazoealáhus dan árbevirolas1 ja mihtilmas ies1vugiin sámiid eallinvuogis ja eallinvud1d1osis mii lea oz1z1on rievttálas1 dohkkeheami ja suodjalusa. Gilvimiin ja doaibmanuppástuhttimiin sáhttet priváhta eanaeaiggádat lágidit doaimmaid maid boazosápmelac1c1at fertejit dohkkehit ja heivehit iez1aset boazodoalu dan mielde. Seammaláhkai fertejit boazosápmelac1c1at, buhtadangáibádusa haga, dohkkehit ahte eiseválddit - buotbeallasas1ávkkálas1 ulbmiliid ovddideami dihte - lágidit doaimmaid mat, almmá boazodoalu ealáhusvud1d1osa lihkadeami haga, sáhttet dahkat dárbbas1laz1z1an sápmelac1c1aide nuppástuhttit guohtuma dihto láhkai, jod1ihanvuogi dahje eanaávkkástallama ektui. Dákkár oainnu mielde in gávnnat sáhttit bidjat eiseválddiide buhtadangeatnegasvuod1a jus boazosápmelac1c1at eai s1at gávnna jeahkála ja eará guohtuma ealliidasaset ráddjejuvvon guovllus rávdnjejohtasa ja dan vuddjojuvvon luotta geaz1il. Nugo eará ealáhusdoallit fertejit sápmelac1c1atge gierdat ahte servodatlas1 ja teknalas1 ovdáneapmi sáhttá darbbas1uhttit nuppástuhttit boazodoalu vuogi ja báikki. Erenoamás1 suodjaleapmi maid lea velggolas1 juolludit sámi álbmogii, dan kultuvrii ja eallinvuohkái, ii hedjon dákkár meassamiin, ja ealáhusa vuod1us bissu ain. Aidalas duovdagiin gos árbejuvvon guohtonvuoigatvuod1a sáhttá doaimmahit, sáhttet bohccot ain gávdnat dárbbas1las1 biebmovud1d1osa." Nubbijienasteaddji báhkkodii vástideaddji oainnuid (s.1036): "Ja gaz1aldat lea suodjaluvvojitgo láiddomat nu sakka ahte buot meassamat, juohke bilideapmi, prinsihpas lea vuostá rievtti ja sáhttá dus1s1e diktot buhtadasain. In sáhte gávnnahit vud1d1osa ná viiddis riektesuodjalussii. ... Sierra riektesuodjalus mii boazoealáhusas lea, lea danne mu oainnu mielde ráddjejuvvon meassamiidda mat njuolga gárz1z1idit ealáhusvud1d1osa ja eaige dus1s1e luvve geavatlas1 váikkuheaddji nuppástusaid ealáhusas ja mat dárbbas1uvvojit heivehussan earáidege geain leat vuoigatvuod1at seamma guovllus." Dákkár heivehangeatnegasvuohta mii dás leat válddahallon, nappo ahte geatnegahtto heivehit nuppástuvvi dilálas1vuhtii dan muddui go dát lea geavatlac1c1at ja rud1alac1c1at vejolas1, dávista dábálas1 bággolonistanrievttálas1 vuod1d1ocealkagiidda. Sáhttá namuhit ahte Norges Vassdrags- og Elektrisitetsvesen:a beales ovdandollui ahte boazodoalu massimat ja bilideamit eai lean eanet go mii lea lohpi ránnjálága ja servituhttalága mielde, dahje dáid lágaid prinsihpaid mielde (s. 1030-31). Vuosttasjienasteaddji datte c1ielgasit hilggui dáid lágaid galgat sáhttit atnit (s. 1033). Rřssĺga-duomus ii addon buhtadas ahkkái láiddoma massimii. Bajitárvvos1tanriekti lei dattege dovddahan buhtadasa c1uovvovas1 gaskaboddosas1 massimii: "láiddonmassin, johtima- ja johtolagaid, guottet- ja ragatsajiid muosehuhttin, ja mud1ui vaikko makkár bilideamit". Dáid buhtadanmearrádusaide celkkii vuosttasjienasteaddji guovtti eará duopmára doarjagiin (s. 1034): "Ovdal lean c1uoc1c1uhan ahte sápmelac1c1aid buhtadanvuoigatvuohta ferte vuod1d1uduvvot dasa ahte leat dahkkon meassamat sin boazodoalu vuoigatvuod1as ealáhussan ja ealáhusvud1d1osin. Bajitárvvos1tanriekti lea gávnnahan duod1as1tuvvon ahte sápmelac1c1at rusttetdoaibmaáiggis ja oanehis áiggis man1n1elas1 leat gillán bilidemiid ja massimiid ealáhusas, ja leat dovddahuvvon buhtadasa dán ovddas. Bajitárvvos1tanriekti lea bidjan vuod1d1un ahte rávdnjelinnjá rusttetdoaibmaáiggis ja vuosttas jagiid man1n1il lei giksi853 mii muosehuhti bohccuid lud1olas1 johtalusa ja c1álggu go bohccot gitta golbma jagi man1n1il rusttetdoaibmaáiggi doalahedje iez1aset unnit eanet jod1asspáittus eret ja ahte gaskaboddosas1 árvvolas1 láiddonmassima geaz1il lasihii arahis guohtonávkkástallanbarggu. Seamma guoskkai, bajitárvvos1tanrievtti mielde, rávdnjelinjá muosehuhtti váikkuhus, sihke guottetáiggi ja maid man1n1il, ragat- ja guottetguovllus ja johtolagain ja johtimiin. Lassibarggu ovddas mii sápmelac1c1aide ná lea gártan, lea bajitárvvos1tanriekti dovddahan buhtadasa árvvos1teami mielde. In sáhte oaidnit ahte dán c1uoggá mearrádus vuod1d1uda boasttu riektegeavahussii. Vaikko sápmelac1c1at eai leat ahkkái massán ealáhusaset vud1d1osa meassamiid geaz1il, leat guoski doallit nugo c1ujuhuvvon, head1us1tuvvon gaskaboddosac1c1at doaimmahit ealáhusa nugo ovdal. Dáid massimiid geaz1il, fertejit mu oainnu mielde sáhttit gáibádit buhtadasa. Bilidemiid ferte mu oaivila mielde árvvos1tallat ovttas. In datte gávnnat dán háve leat vud1d1osa ollásit dahje belohahkii biehttalit buhtadasa dainna vuod1ustusain ahte dás leat leamas1 erenoamás1 bilideamit boazoealáhusas mat eai leat dehálac1c1at, dahje eai rasttil oppalas1 gierdanrájá dahje maid sápmelac1c1at ovdáneami geaz1il fertejit dohkkehit." Nubbijienasteaddji ii lean áibbas ovttamielas vuosttasjienasteaddjiin. Son celkkii ovtta duopmára doarjagiin c1uovvovac1c1a (s. 1036): "Muhto gávnnahan vel ahte dan muddui go rávdnjejohtasa dihte sápmelac1c1at gaskaboddosac1c1at leat ferten gierdat láiddongárz1z1ideami ja fárrehit ragat- ja guottetsajiideaset, leat heivehallamat siskkobealde bisuhuvvon ealáhussturrodaga854. Vássevac1c1at855 lea váikkuhan veahá fuonit gánnáheami, muhto doaimma leat sáhttán doalahit rievddakeahttá. Nuppástusat ja váikkuhusat eai leat mu oainnu mielde buhtadanevttolac1c1at856 jus áibbas sierra dilálas1vuod1at eai leat. Navddán baicce ahte rávdnjejohtasa muosehuhttimat mat lea bilidan bohcco johtma ja johtolagaid ovddas, sihke báikkálac1c1at ja erenoamáz1it daid jahkodatlas1 johtimiidda, eaktudit buhtadasa. Bohccuid johtolat- ja johtinvejolas1vuod1at leat guovddáz1is boazodoalus, ja meassamat dás c1uhcet mu oainnu mielde ealáhusvud1d1osii ja go dát vuos adno riektesuodjaluvvon, fertejit dákkár meassamat leat buhtadanevttolac1c1at. C1ujuhan dán oktavuod1as ahte rávdnjejod1as manná rastá buot guohtumiid, nu ahte bohccot fertejit doaibmajagis mán1gii mannat johtasiid meattá." Áilegas-ás1s1is (Rt. 1986 s. 364) dohkkehii Alimusriekti lágamánnerievtti buhtadanmearrádusa gaskaboddosas1 massima ovddas 700 mihtu láiddoma rusttetluotta mielde. Vahágat válddahallojit ná árvvos1tanárttain (s. 369): "Rusttetbarggut ja johtolat rusttetspáittu mielde oktan s1lámain ja eará muosehuhttimiin, orui guohtuma caggin avádagas goappas1iid bealde luotta, vaikko dán avádagas s1addu ii billas1uvvan." Go Rřssoga-duomus buhtaduvvui lassibargu gaskaboddosas1 ealáhatmassimis, buhtaduvvui dás, nugo sáhttit áddet, guohtuma massin. Sihke lágamánneriekti (s. 376) ja Alimusriekti (s. 369) orrut bidjan vuod1d1un ahte ii lean vejolas1 buhttet guohtonmassima ávkkástaladettiin dan sadjái eará guovlluid. C1uovvovas1 cealkámus1 loahpaha Alimusrievtti meannudeami dán gaz1aldagas: "Ferten dán mielde bidjat vuod1d1un ahte lágamánneriekti lea gávnnahan duod1as1tuvvon dás leat dahkan meassamiid mat fertejit luvvet buhtadangáibádusa. Meassamat rasttildit gierdanrájá maid ferte atnit gustojedje. Meassamiid ferte atnit leat c1uohcan guohtonvuoigaduvvomiid sin ealáhusas." "Gierdanrájá" doahpaga geavaheapmi sihke dás ja eará alimusriekteduomuin, duollet dálle lotnolasat "heivehangeatnegasvuod1ain ja gierdanrájáin", sáhttá gáibidit mearkkas1eami. Doaba muittuha ránnjálága ja servituhttalága, muhto nugo namuhuvvon eai leat dát lágat Rřssoga-duomus adnon anihahttin dákkár ás1s1iin. Dábálas1 bággolonistanrievttálas1 vuod1d1ocealkagiid mielde, galgá máksit buhtadasa rud1alas1 massima ovddas maid ii sáhte garvit heivehusa bokte, dahje dákkár doaibmabiju geaz1il ihtet, eará massimiid ráddjema dihte. Dát gusto bilidemiide main ii leat dábálas1 mihtilmasvuohta, sorjjasmeahttun massima sturrodagas. Doaivut c1ujuhus rasttildit gierdanrájá Áilegas-ás1s1is justa c1ujuha ahte dán háve lei dákkár massin. Orru dus1s1e leamen eará vuohki báhkkodit ahte meassamat c1uhcet boazodoalu ealáhusvud1d1osii, dahje konkrehta daddjon " guohtonvuoigaduvvomiid sin ealáhusas". Porsangmo-duomus (Rt. 1986 s. 1370) bijai orohaga proseassafámuheaddji857 ovdandoallamiid (s. 1374) maid Alimusriekti áddii nu ahte ii galgan masá leat makkárge ráddjehus makkár lassibarggu vahágiid sáhttá buhtadit. Oppalas1 oaiviliid c1ujuhussii "heivehangeatnegasvuod1a ja gierdanrájá" oktavuod1as mii báhkkoduvvui Rřssoga-duomus, hilggui riekti c1ielgasit dán riekteáddejumi (s. 1377). Varfjell/Stifjell-ás1s1is (Rt. 1979 s. 492) lei Alimusriektái dus1s1e gaz1aldat ledjego boazosápmelac1c1aid buhtadangáibádusas guokte telekomuniserenrusttega ceggema oktavuod1as boarásmuvvan. Lágamánneriekti meannudii datte buhtadangaz1aldaga, masa gulai gaskaboddosas1 massinbuhtadas. Riekti gávnnahii gaskaboddosas1 guohtonmassima leat menddo unnin sáhttit hállat buhtadasa birra. Buhtadii baicce bilidemiid sihke rusttetdoaibmaáiggis ja muhtun áiggi man1n1il go rusttegat ledje gárvásat. Riekti cealká dáid dilálas1vuod1aid hárrái ee. (s. 504-505): "Rusttetdoaibmaáiggis ferte leat leamas1 mealgat johtolat Varfjell:i, mii lea mielddisbuktán lassi dárbbu guod1ohit bohccuid, ja mud1ui lassibarggu sápmelac1c1aide diks1ut ja geahc1c1at ealuid. ... Áigodagas man1n1ilgo Varfjell rusttet lei gárvvis, oaivvilda lágamánneriektige ahte boazodoalliide gárttai lassibargu, sihke dannego rusttet ja dan jodiheapmi muosehuhtte ealuid. Govttolas1 lea navdit ahte bohccot mat leat riegádan man1n1ilgo rusttet ceggejuvvui, man1istaga sáhtte heivehit dása. Boarrasat bohccot eai nákce dan seammaláhkai. Muhto go áigi gollá, geahppánit boares bohccuid váttisvuod1at dad1isdaga. Dát mearkkas1a ahte boazodoallit oz1z1o lassibarggu elliideasetguin muhtun áiggi das man1n1ilgo rusttegat ledje gárvásat. Ealu gaskamearalas1 eallinahki lea 6-7 jagi. ... Lassibarggu maid lágamánneriekti oaivvilda boazodoalliin lea leamas1, siskkilda vel vahágiid guottetáiggis. Boazodoallit válljejedje johtit od1d1a guottetguovlluide. Dás lea boazodoalliinge leamas1 lassibargu ja eanet golut. Muhto ii dásge leat sáhka eanetgo gaskabottus." Gaskabottut mat bidjojedje vuod1d1un, ledje Varfjell:i 5 jagi ja Stifjellrusttegii 7 jagi. Dán riektegeavada c1ad1amannan orru c1ájeheamen ahte prinsihpas ii ráddjejuvvo das makkár massimat ja vahágat leat siskkilduvvon buhtadansuodjaleapmái, nu guhká go dat gullet ealáhussii. Sáhttá jearrat makkár guovlluid galgá geahc1adit go galgá mearridit nuppástuhttetgo meassamat, dahje njuolga gárz1z1idit boazodoalu ealáhusvud1d1osa. Ferte leat c1ielggas ahte ee. guohtuma, guottetsajiid, biggohansajiid vejolas1vuod1aid olggobealde guoski orohaga ii sáhte vuhtii váldit. Boazodoallolága vuogádaga mielde lea juohke boazodoallis jod1ihangearddu dihto áigemuttus dus1s1e vuoigatvuohta mearre orohagas. Áilegas-duomus (Rt. 1986 s. 364) boahtá c1ielgasit ovdan ahte leat vejolas1vuod1at (geasse)orohagas man ektui massima galgá vihkket. Dás celkojuvvo (s. 369): "Namuhan ahte áhkkai massojuvvon eatnamat gártet 0,01% dán geasseláiddomis. Ná unnán massin - nugo arvvos1talan dili - ii sáhte leat buhtadanevttolas1, earágo jus sierralágan dilálas1vuod1at massojuvvon eatnamiin galget sáhttit dan vuod1ustit, jus dáid veahás1 eatnamiin ledje hui olu dehálas1 guohtonávdnasat mat mud1ui váilot." Dán háve lei olles orohat mii c1uoc1c1aldahtii ás1s1i858 ja c1uoc1c1uhii leat gillán massima. Jus meassamat dus1s1e c1uhcet orohaga muhtun boazodoalliide, ferte várra guovllu ain garz1z1idit. Dál leat dávjá moanat sierra doallojoavkkut main lea doallu seamma orohagas. Dát lea mihtilmasamos guovtti stuorra dálveorohagain Kárás1jogas ja Guovdageainnus, muhto gusto muhtun geasseorohagaidege. Vaikko eai leat formála ráddjehusat gos sierranas doallojoavkkut sáhttet johtit, lea ainjuo dássáz1ii dábálac1c1at leamas1 c1álakeahtes normmat mat leat meros1tallon sierranas joavkkuid guovlluin orohaga ollislas1 viidodagas. Dákkár dilis lea vánit riekta árvvos1tallat orohaga massima, omd. ealáhatmahtodagas, orohaga oktasas1 cuokka ektui. Joavkku duohta eatnamat lea várra mealgat unnit, ja dás berre vuolggahuvvot. Muhtun háviin lea formálalac1c1at juohkán ovddes1 stuorát orohagaid ies1gud1et doallojoavkkuid duohta geavaheami rájáid mielde, mii dálge vihkkedallo stuorra dálveorohagaide. Muhtun muddui lea nappo soaittáhagas govvego formála orohatjuohkin eahpeformála rájáid. Dát dáhtos1iige bidjat duohta areála vuod1d1un. Vaikko riekteteknalac1c1at livc1c1ii leamen álkit álgit orohagain maid boazodoallohálddahus leat mearridan, ii berres1ii dábálac1c1at leat nu menddo váttis c1ilget duohta atnoguovlluid. Dán oktavuod1as sáhttá namuhit ahte muhtun orohagain leat ceggen guhkes áiddiid eahpeformála rájáid mielde. Stuorra oktasas1orohagat Kárás1jogas ja Guovdageainnus sáhttet datte várra váddudit erenoamáz1it. Eará maid ferte jearrat go galgá árvvos1tallat mo meassamat nuppástahttet dahje gárz1z1idit ealáhusvud1d1osa, lea galgágo deastta atnit boazodoalloguovlluid vejolas1vuod1ainge, nappo gárggiideami859 vejolas1vuod1as. Meassamat sáhttet danne leat buhtadanevttolac1c1at vaikko dálá boazodoallu sáhttá seamma dásis bisuhuvvot, jus vejolas1vuod1at stuorrudit ealu c1uldojuvvo meassamiid bokte. Dát jerrui Porsangmo-duomus (Rt. 1986 s. 1370). Dás lei gaz1aldat buhtadasas go massii guohtuma, vahágahttui jna. Garnisonen i Porsanger (Porsán1ggu fáktagotti) militearaguovllu oktan báhc1inguovllu ásaheami ja man1n1il stuorideami oktavuod1as. Boazodoallit c1uoc1c1uhedje ee. ahte lea orohaga c1uovggus860 ealáhatvejolas1vuod1at mat galget biddjot vuod1d1un go galgá árvvos1tallat mo meassamat c1uhcet. Vuosttasjienasteaddji ovddidii oktan guovtti duopmára doarjagiin c1uovvovas1 cealkámus1a (s. 1378) mii ee. guoskkaha dán gaz1aldaga: "Nubbi gaz1aldat lea, fertego militeara doaimma Garnisonen i Porsanger:s nugo huksejuvvui 1972:s, árvvos1tallot oktan bággolonistanlágan meassamiin, mii c1uohcá nu ahte ii galgga unnidit buhtadasa vahágiid ja bilidemiid ovddas mat leat vuollel gierdanrájá, ja iige vahágiid ja bilidemiid ovddas mat c1uvvo doaimmaid mat álggahuvvo sullii 1950. Molssaeaktu lea atnit 1972 stuorideami errejuvvon meassamiin mat eaktudit buhtadasa. Oaivvildan man1imus1oainnu fertet leat riekta. Nugo namuhuvvon lean gávnnahan ahte fáktagotti ásaheapmi sullii 1950:s ii lonistan makkárge buhtadangáibádusa boazoealáhusa ektui. Buhttenrievttálac1c1at ii nuppástuvvon mearkkas1anveara ovdal 1972 stuorideami. Dalá stuorideapmi lei c1almmustahtti. Dát stuorideapmi ii sáhte mu oaivila mielde lonistit buhtadanovddasvástádusa ii doibmiige ásahuvvon sullii 20 jagi ovdal. C1oavddus livc1c1ii eará jus stuorideapmi livc1c1ii lean man1istagasabbot. Eará gaz1aldat lea, ovddasvástidago stáhta vel buhtadasa ovdal ásahuvvon doaimma ovddas boazoealáhusa man1it nuppástusaid geaz1il, vuosttaz1ettiin boazologu gárggiidettiin. Dát gárggiideapmi lea c1uohcan rud1alac1c1at boazoealáhussii, go sullii 1950 massui láiddon. Orohaga beales deattuhuvvo danne ahte eatnamiid ealáhatvejolas1vuod1at galget buhtaduvvot. Lean gávnnahan ahte orohahkii ii sáhte miehtat dánge c1uoggás. C1ujuhan ahte buhtadanovddasvástádusa árvvos1tallamis dan militeara doaimma oasis mii ásahuvvui sullii 1950:s, ii jerro galgágo deastta atnit ealáhusa jáhkehahtti ja ávas1talli861 ovdáneamis. Dán háve lea dakkár gárggiideami ovddas mii gullá dán rámma olggobeallai. Gielddariekti lea, lágamánnerievtti doarjagiin, bidjan vuod1d1un ahte lei easka 1980:s - nappo sullii 30 jagi man1n1ilgo fáktagoddi ásahuvvui - ahte ealáhatcuogga olggobealde báhc1inguovlluid ollásit ávkkástalle. ... Dasto gávnnahan ahte ii sáhte árvvos1tallamii stuorrát mearkkas1it ahte báhc1inguovllut juo dalle go ásahuvvo, ovddastedje stuorra ja árvvolas1 geasseorohagaid. Dehálamos ferte leat ahte eai beas1kkehan oktii boazodoalloberos1tumiiguin ovdal man1ga jagi man1n1il, ja dalle ealáhusa nana gárggiideami geaz1il." Unnitlohku (2 duopmára ) áddejedje earaláhkai. Nubbijienasteaddji celkkii (s. 1379): "Mud1ui mihttejuvvo ahte mu oaivila mielde ferte militeara oktasas1 doaibma dán áigodagas go bajitárvvos1teapmi siskkilda, vuhtii váldojuvvot go mearrida maid orohat sáhttá gáibidit buhtadit. Lea militeara oktilas1 geavaheames sáhka Garnisonen i Porsanger:a ásaheami rájes. In1ggás1guolbba báhc1inguvlui láigohuvvui eana 1955:s ja Hálkavári báhc1inguvlui 1966:s. Vaikko riidu boazoealáhusain easka buollái albmaláhkai 1972:s man1n1ilgo militeara árjjalas1vuohta viiddiduvvui mealgat, in gávnnat dán viiddideami - mas stáhta mied1iha leat rihkkon gierdanrájá - buhttenrievttálac1c1at sáhttit luvvejuvvot militeara rusttegiid ovddes1 ásaheamis. Go boazolohku man1it jagiid lea lassánan mealgat, ja ás1s1edovdiid mielde lea dál menddo allat orohaga ealáhatmahtodaga ektui, ii bija mu oainnu mielde ás1s1i eará prinsihpalas1 dillái. C1ielggas lea ahte báhc1inguovlluid geavaheapmi hui sakka lea rivven orohagas ruonasealáhaga ja ahte ruonasealáhat, nugo lágamánnerievttis celkon, lea vuollerádjedagaldat orohagas. Nugo ádden lágamánnerievtti, leat báhc1inguovlluid geavaheapmi seaguhan iez1as ja ráddjenge orohaga dábálas1 ealáhatvejolas1vuod1aid ja nu bilidan orohagas boazodoalu ealáhussan." Veahá eahpec1ielggas sáhttá leat man stuoris sierramielalas1vuohta lea gaskal eanetlogu ja unnitlogu ealáhatvejolas1vuod1a buhtadasa dáfus, nappo guhtumiidda mat eai adno dallego meassamat dahkkojit. Orru dego bohtosa erohus vuosttaz1ettiin boahtá go lea sierralágan oaidnu das mo 1972 viiddidemiid berres1ii árvvos1tallat iehc1anas meassamiin, dahje ovttas dainna mo militeara ovdal geavahii guovllu. Vuosttasjienasteaddji báhkkoda eahpenjuolga ahte galgá dárkot "jáhkehahtti ja einnostuvvi862 ealáhusovdáneami", ja nubbijienasteaddji atná "orohaga dábálas1 ealáhatvejolas1vuod1aid" ráddjejuvvon meassamiid geaz1il. Orru leat ovttamielas ahte vejolas1 ealáhatcuoggage, ja iige dus1s1e duohta ávkkástallon guohtun, ainjuo muhtun muddui galgá dárkojuvvot. Riektejoavku mihtte ahte ealáhatvejolas1vuod1aid massima buhtadas, mii dárko stuorát dárbbu go mii c1uovvu doalu jáhkehahtti ja einnostuvvi ovdáneamis, lea váttis ovttastahttit bággolonistanrievttálas1 vuod1d1ocealkagiiguin heivehangeatnegasvuod1a hárrái. Jus heivehusain nagoda joatkit massima haga ii sáhte gáibidit buhtadasa, jus lez1z1et lassibarggut ja eará rud1alas1 vahágat nuppástuhttima oktavuod1as. Jus bidjá guovllu, omd. orohaga, c1uovggus ealáhatvejolas1vuod1aid vuod1d1un, livc1c1e buot meassamat ealáhatcuokkas luvven buhtadasa. Nappo beros1keahttá leago álo doarvái guohtun guovllus doalahit doaimma. 3.17.9.2.3 Ealáhussii dahje juohke boazodoallái buhtadas Muhtun guovddás1 cealkámus1at Rřssoga-duomus (Rt. 1975 s. 1029) sáhttet mearkkas1it ahte guohtonvuoigatvuod1a ferte atnit ealáhusa vuoigatvuohtan, nappo («Oktasas1 vuoigatvuod1a» doahpagis, geahc1a ovddabealde 2.1.6. oasis.) maid sáhttá gohc1odit oktasas1 vuoigatvuohtan. Danne sáhttá jearrat gii lea vuoigaduvvon buhtadassii maid galgá juolludit boazodoalu meassamiin. Vuosttas dan ás1s1áigullevas1 cealkámus1s1ii lea s. 1033, gos vuosttasjienasteaddji cealká: "Gávnnahan ártta deattuhit ahte mas lea buhttenrievttálas1 suodjaleapmi bággolonisteamis, lea sápmelac1c1aid boazodoalus ealáhussan. Lea boazoealáhus dan árbevirolas1 ja mihtilmas ies1vugiin sápmelac1c1aid eallinvuogis ja eallinvud1d1osis masa lea addon rievttálas1 dohkkeheapmi ja suodjalus." Dasto lea sáhka "sierra suodjalusas maid lea velggolas1 sámi álbmotjovkui, dan kultuvrii ja eallinvuohkái". Soaitá leat veahá váttis áddet dán cealkámus1a mearkkas1umi. Go lea sáhka leago "ies1 boazoealáhus ... masa lea addon rievttálas1 dohkkeheapmi ja suodjalus", orru datte álki fihttet dán nu ahte oaivvilduvvo boazoealáhus searvevuohtan. Ahte suodjalus guoská "sámi álbmogii, dan kultuvrii ja eallinvuohkái" sáhttá doarjut dákkár áddejumi. Orru nubbijienasteaddjige áddemin vuosttasjienasteaddji dán láhkai ja son oaidná ies1 c1ielgasit boazoealáha vuoigatvuod1a oktasas1 vuoigatvuohtan. Son cealká ee. (s. 1035): "Boazosápmelac1c1at c1earddalas1 joavkun dat guddet dán vuoigatvuod1a, dán jovkui ja dan mihtilmas eallinvuohkái gullevas1vuohta dat diktá sin sáhttit boazostallat árbevirolas1 áddejumi mielde, ii makkárge vuoigatvuod1a háhkan árbbi, s1iehtadusa dahje sullasac1c1a bokte. Iige leat lunddolas1 dovdomerket juohkehac1c1a rád1d1ejumi geavahanvuoigatvuod1a dahje servituhta váikkuhussan dahje eará oktagaslas1 ja sierra vuoigatvuod1arád1d1ejupmin. Boazoealáhusa vuod1us dat lea suodjaluvvon, duohta lohpi háldet eatnamiid maid boazodoallu gáibida. Dasto lean ovttamielas vuosttasjienasteaddjiin go cealká ahte lea "boazodoallu ealáhussan" mii leat rievttálac1c1at suodjaluvvon, muhto bijan dása maid dás lean namuhan." Vaikko boazoealáhat vuoigatvuohta galggas1ii leat oktasas1 vuoigatvuohtan, mii soaitá leat vuosttasjienasteaddji ja danne buot duopmáriid áddejupmige, ii dárbbas1 dát datte váddudit dan dáfus ahte geas lea buhtadasii gáibádus. Nubbijienasteaddji guoskkaha maid dán, go dadjá (s. 1035): "Dasto in daja maidege dasa geat áiggis áigái leat guoddit ja sáhttet ovddastit olles vuoigatvuod1abuori mii lea suodjaluvvon. Dálá ás1s1ái lea doarvái ahte juohke boazosápmelas1 geasa ealáhusa buhtadanevttolas1 meassamat c1uhcet, ferte sáhttit gáibidit buhtaduvvot dan oasi massimis mii c1uohcá justa sutnje. Dát lea dálá ás1s1is dahkkon, vaikko gáibádusat eai leat bienasta bitnii c1ilgejuvvon, muhto boazosápmelac1c1at geat barget juohke dáid guoski orohagain leat ovttas c1uoc1c1aldahttit ás1s1i." Riektegeavada mii c1uovvu Rřssoga-duomu mielde, lea justa ovttaskas sápmelac1c1at dahje orohagat mat leat c1uoc1c1aldahttán ás1s1i ja leat dovddahuvvon buhtadasa. 3.17.9.3 Elliid massin dahje vahágahttin Muhtun alimusriekteduomut leat gal beros1tahtti boazodoalliid buhtadangáibádussii elliid massimis dahje vahágahttimis. Dasto leat boazodoallolága § 29 beana dahkan vahágiid njuolggadusat. Ovddasvástádus biilaovddasvástáduslága mielde berre vel namuhuvvot. Rt. 1978 s. 521:s jerrui leigo NSB bealátkeahtes ovddasvástideaddji boazomassimii go dat vuddjojit Nordlandsbanen:s. Riekti gávnnahii golmma jienain guovtti jiena vuostá ahte ii lean bealátkeahtes ovddasvástádus. Eanetlogusge lei mán1ggalágan vuod1ustus dán oaivilii, ja duomu sáhttá vánit dadjat leat c1ilgen dán riektedili loahpalac1c1at. Ovttajienalas1 duomus Rt. 1986 s. 1019 gohc1c1ojuvvui Varanger Kraftlag A/L buhtadit boazomassima jiekn1aluoddaneames jávrris, gos luoddaneamit bohte c1ázádaga muddemis. Alimusriekti vuod1d1udii dás erenoamáz1it láhkac1álakeahtes njuolggadusaide bealátkeahtes fitnodatovddasvástádusa hárrái, muhto viec1c1ai doarjaga bággolonistanrievttálas1 oaiviliinge. Bealátkeahtes fitnodatovddasvástádusa ektui celkui (s. 1024-1025): "Nugo ovddit rievttit lea bidjan vuod1d1un, muddejuvvui ovddes1 boazojohtolat 6. orohagas. Jiekn1aluoddaneamit golggaheami geaz1il, lea stuorimus Loddejávrris863. Luoddaneamit oktan muohtaborggain lea áloládje máhcci várra mii lea vearrámus dalle go bohccot gid1d1at johtet guovllus. Boazodoallit eai sáhte olus dahkat garvit vára. ... Várra maid jiekn1aluoddaneamit ovddastit, lea od1d1a váralas1vuohta boazodollui mii lea rávdnjelágádusa dábálas1 doaimmaheami mihtilmas váikkuhus." Kraftlaget lei c1ujuhan dan justa máinnas1uvvon dupmui Rt. 1978 s. 521 doarjagii ahte dákkár vahágii ii gusto makkárge bealátkeahtes ovddasvástádus. Dát duopmu datte ii adnon mearrideaddjin, buo. s. 1025-1026. C1ujuhettiin Rřssoga-dupmui ja Áilegas-dupmui lei Kraftlaget dasto bidjan ahte massin fertii leat stuoris jus galggai leat buhtadanevttolaz1z1an. C1ujuhuvvui ahte elliid maid ledje massán, lei olles ealus dus1s1e "proseantta hui uhcca cuovkkaoasás1". Dan ferte áddet c1ujuhussan gáibádussii ahte "gierdanrádjá" ferte leat rihkkojuvvon. Dát ovdandoallan hilgojuvvui c1uovvovas1 láhkai (s. 1026): "Diggemearrádusaide maidda Kraftlaget beales leat c1ujuhan - Rt. 1975 1029 siidu ja 1986 364 siidu - gustui unnit ealáhatmahtodagaid massima buhtadangaz1aldahkii, ja eat dárbbas1 mu oaivila mielde beros1tit dás dán ás1s1is, mii gusto áibbas konkrehta massimii. Bijan vuod1d1un ahte juohke ealli mii masso, ovddasta rud1alas1 árvvu." Dán mielde ferte sáhttit dadjat ahte elliid massimis ii gusto makkárge vuolit rádjá makkár massimii sáhttá gáibidit buhtadit. Boazodoallolága § 29 c1ihc1c1et lad1d1asis lea njuolggadus bealátkeahtes ovddasvástádussii beatnaga vahágis (vuonjas)bohccui. Beatnaga eaiggát dahje háldejas1 leat vahága ovttasvástolas1864 ovddasvástideaddji. Buhtadanovddasvástádus siskkilda dasa lassin goluid ja vahágiid mat c1uhcet boazodoallái go beana vearrivuod1alac1c1at vuojeha dahje baldá bohccuid lobálas1 ásadeamis dahje johtimis. § 29 gávccát lad1d1asis ovdanboahtá ahte ovddasvástádus c1ihc1c1et lad1d1asa mielde dus1s1e gusto orohagaide. Viimmat sáhttá namuhit ahte bohccovahát siskkilduvvo guovvamánu 3. b. 1961 biilaovddasvástidanlága bealátkeahtes buhtadanovddasvástádussii. Geatnegahtton ovddasvástidandáhkádus gokc1á dás vahága ja nappo dalle dáhkádussearvi, buo. § 4. 3.17.9.4 Mán1ggaid doaluid gaskasas1 riiddut Boazodoallolága § 15:s leat njuolggadusat nu gohc1oduvvon mán1ggaid doaluid gaskasas1 riidduin gaskal boazodoalliid nuppi bealde ja eanaeaiggádiid dahje geavahanvuoigaduvvomiid guohtonguovllus nuppi bealde. Mearrádus ii gusto viidát meassamiin ja iige earáid go dáid doaibmabijuin, buo. Od.prp. nr. 9 1976-77 s. 59. § 15 vuosttas lad1as c1uodjá: "Eanaeaiggát dahje geavahanvuoigaduvvon ii galgga mangeláhkai mo ii leat dábálas1, atnit opmodagas guohtonguovllus nu ahte dat sakka vahágahttá dahje bilida dábálas1 guovllu boazodoalu ovddas dán lága njuolggadusaid mielde, go atnu orru leamen dárbbas1meahttun dahje mád1oheapme." Nugo oaidná, lea golbma eavttu mat buot fertejit leat ollas1uhtton, ovdalgo oamasteaddji dahje geavahanvuoigaduvvoma rád1d1ejupmi ráddjejuvvo. Vuohc1c1an ferte leat eahpedábálas1 anu birra, dasto ferte dát atnu sakka vahágahttit dahje bilidit dábálas1 boazodollui ja viimmat ferte atnu orrut leamen dárbbas1meahttumin dahje mád1oheapmin. Molssaeaktu ahte atnu orru mád1oheapmin c1ujuha ahte galgá vihkkedallat gaskal boazodoalu ja oamasteaddji dahje geavahanvuoigaduvvoma beros1tumiid. Beros1tanvihkkedallan galggai mearrádusa mielde dus1s1e leat áigeguovdil go eahpedábálas1 ja vahágahtti atnu dárbbas1uvvo eaiggádii dahje geavahanvuoigaduvvomii. Gaskkahis dovdu lea ahte § 15 ii oru suodjaleamen boazodoalu dal olus. Jus geahc1c1á mearrádusa ovdabargguid, váiduduvvo datte govva veahás1. Od.prp. nr. 9 1976-77 cealká Eanadoallodepartemeanta ee. (s. 59): "Mearrádus c1adno "eahpedábálas1" atnui mii albmana "dárbbas1meahttumin" dahje "mád1oheapmin" ja mii lea "sakka" vahágin dahje bilideaddjin. Danne galggas1ii leat c1ielggas ahte giddodaga dábálas1 atnu eana- ja vuovdedoallun ja mii gullá dákkár doibmii nugo lea dábálas1 orohagas, ii galgga mearrádus dábálac1c1at head1us1tit. Muhto dákkár doaimmasge ferte sáhttit gáibidit ahte dárbbas1meahttun riidu eará govttolas1 beros1tumiiguin ja doaimmaiguin garvojuvvo go sáhttá ja soaitá gáidá menddo c1ielgasit dehálat beros1tumiin." Eanadoallolávdegoddi cealká bealistis Árvalusas O.nr. 98 1976-77 (s.8): "Lávdegoddi fuomás1a ahte lea árvvos1tangaz1aldat maid galgá áddet "eahpedábálas1" anuin mii albmana "dárbbas1meahttumin" dahje "mád1oheapmin" ja mii lea "sakka" vahágin dahje bilideaddjin, ja cealkkas1ii ahte juohke doaibmabidju maid sáhttá navdit vahágahttit boazodoalu namuhanveara guovddás1 orohagain berres1ii ovddalgihtii vihkkedallot guoski boazodoalliiguin, ja soaitá fertet mearridit árvvos1temiin." Departemeantta cealkámus1as ovdanboahtá ahte eaktu anu fertet leat eahpedábálaz1z1an ii leat inta, go sáhttá orrut dego lávdegoddi ii ráddje moktege namuhuvvon eavttuid: Atnu ii dárbbas1 leat eahpedábálas1, vahát ii dárbbas1 leat sakka ja iige jerro leago atnu dárbbas1las1 dahje mád1oheapme. Sáhttá vuosttaldit ahte vuosttaz1ettiin hállo buot dákkár meassamiin berre rád1d1ádallat boazodoaluin; ii leat vuos sáhka makkárge njuolga ráddjehusas nugo § 15 vuosttas lad1d1asis. Datte namuhuvvo vejolas1vuohtage oaz1z1ut mearridit árvvos1teamis sáhttágo doaimma c1ad1ahit. Dán mielde sáhttá leat veahá váttis mearridit § 15 vuosttas lad1d1asa dárkilat mearkkas1umi. Orru datte vikkaheamen go dáid beros1tumiid vihkkedallet, álkit sáhttit oidit boazodoalu go mii errejuvvon teavsttas dovddahuvvo. Ii leat mud1ui man1n1il boazodoallolága fápmui bidjama, mearrádus olus c1ielggaduvvon, go áibbas uhccán lea leamas1 anus. § 15 nuppi lad1d1asis mearriduvvo ahte boazodollui galgá died1ihuvvot doaibmabijuin mat sáhttet sakka vahágahttit dahje bilidit, ovdalgo doaibmabidju álggahuvvo, jus vejolas1 man1imus1golbma vahku ovdal. Dán died1ihangeatnegasvuod1a oaivli lea ahte vuosteoainnut ja vuostecealkámus1at galget sáhttit ihtit, nu ahte doaibmabiju c1uozahusat c1ielggaduvvojit ja vejolas1 molssaeavttut árvvos1tallojuvvojit, buo. Od.prp. nr. 9 1976-77 s. 59. Go dákkár doaibmabidju plánejuvvo álggahuvvot, orru eaiggát dahje dan geavahanvuoigaduvvon evttolac1c1at fertemin atnit doaibmabiju juogo dábálas1 anu váikkuhussan dahje dárbbas1laz1z1an, ja nappo lobálas1 vuosttas lad1d1asa mielde. Boazodoalliin sáhttá leat eará áddejupmi dása. § 15 goalmmát lad1d1asa mielde sáhttá dákkár sierramielalas1vuod1a mearridit ovddalgihtii leansmánneárvvos1temiin. Sihke son gii áiggos1ii álggahit doaibmabiju, ja boazodoallit, dábálac1c1at orohatstivrra bokte, sáhttet gáibidit dákkár árvvos1teami. Ii leat dus1s1e doaibmabiju lobálas1vuohta maid sáhttá mearridit leansmánneárvvos1teamis, muhto dange mo ja makkár eavttuin doaibmabiju sáhttá c1ad1ahit. 3.17.10 Boazodoalu rievttálas1 vuod1d1u 3.17.10.1 Álggahus ja c1uolbma Váldoc1uolbma c1uovvovac1c1at lea, leago boazosápmelac1c1aid vuoigatvuohta ealáhussii aivve gitta das mat áiggis áigái gustojit boazodoallolágain, vai leago vuoigatvuod1as eará vuod1usge. Dán dáhttut jearrat sihke oppalas1 dahje dábálas1 boazodoallovuoigatvuod1a ektui, namalassii vuod1d1o vuoigatvuod1a ealáhussii mii gullá boazosápmelac1c1aide joavkun dahje searvevuohtan, ja oktagaslas1 dahje erenoamás1 vuoigatvuod1aide mat leat s1addan ovttaskas olbmuide dahje dihto guovlluin. Molssaevttolas1 riektevuod1us ferte dalle leat anu c1álakeahtes riektehámáiduvvan. Vuod1d1oeaktu vai duohta atnu sáhttá vuoigatvuod1a ásahit, lea jus dat ii dávis vuoigatvuhtii mii juo lea. Go fertet navdit ahte boazodoalus eanas1 lea c1uvvon lágaid mat leat leamas1 áiggiid c1ad1a, ferte dábálas1 boazodoallovuoigatvuohta várra leat ásahuvvon c1álakeahtes riektehámáiduvvamiin ovdal oac1c1uimet dán suorggi vuosttas láhkanjuolggadusaid. Oktagaslas1 vuoigatvuod1aide ferte álggos gustot seamma. Dákkár vuoigatvuod1aid mat rihkkot lágaid, sáhttá man1n1ilge ásahit. Leago boazodoallovuoigatvuod1as molssaevttolas1 rievttálas1 vuod1us, sáhttá dán vuod1ul jearrat ahte nanniigo865 ja muddiigo vuosttas boazodoalloláhka dus1s1e dalá c1álakeahtes vuoigatvuod1a, vai bijaigo866 boazodoallovuoigatvuod1a gaskaboddosac1c1at. Árta lea deattuhit ahte dás galgat boazodoallovuoigatvuod1a vuod1ul fidnos1it, nappo mo vuoigatvuohta leat s1addan, ja eatge vuoigatvuod1a sisdoalus/mahtodagas, mii albmada maid lea vuoigatvuohta dahkat. Vuod1u ja sisdoallu/mahtodat leat guokte ies1gud1et oainnu vuoigatvuod1as mat prinsihpas lea nubbi nuppis sorjjasmeahttun. Boazodoallovuoigatvuod1a rievttálas1 vuod1ul gaz1aldagas sáhttá ee. leat mearkkas1upmi vuoigatvuod1a oppalas1 gárz1z1idemiid suodjaleamis boazodoallolágaid nuppástusaid bokte. Jus boazodoallovuoigatvuohta dus1s1e lea boazodoallolágaid duohken, ferte navdit láhkaaddi sáhttit iez1as beassat gárz1z1idit ja várra vaikko fámuhuhttit vuoigatvuod1a. Dákkár gárz1z1idemiid sáhttá c1ad1ahitge jus vuoigatvuod1as lea iehc1anas vuod1us c1álakeahtes riektehámáiduvvamis, muhto Vuod1d1olága § 105 mielde sáhttá heaittihit ja olu gárz1z1idit dus1s1e jus daid buhtada. Dál eai leat várra datte dákkár viiddis gárz1z1ideamit boazodoallovuoigatvuod1as politihkalac1c1at áigeguovdilat, eai ainjuo lagamus áiggis. Lassin livc1c1e dákkár janza mihtilmas oppalas1 gárz1z1ideamit mat luvves1ivc1c1e buhtadangeatnegasvuod1a, várra sihke Vuod1d1olága § 110 a ja Norgga álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid vuostá, buo. 2. 4. ja 2.5. osiid bajábealde. Leago boazodoallovuoigatvuod1as eará rievttálas1 vuod1usge go boazodoallolágat, ii leat nappo geavatlac1c1at nu dehálas1. Prinsihpalas1 mearkkas1upmi orru leat stuorát. Gaz1aldat lea mán1gii ovddiduvvon suorggi láhkabargguid oktavuod1as ja diggeás1s1iin, almmá oaz1z1umin loahpalas1 c1ielgasa dasa. Boazosápmelac1c1aide ferte navdot leat stuorra mearkkas1upmi jus sáhttá c1uoc1c1uhit sin vuoigatvuod1a ii dus1s1e leat stuorraservodaga lágaid duohken, namalassii eanádatalbmoga politihkalas1 dáhtus. Go c1uovvovac1c1at galgat iskat vástidit váldoc1uolbmamet, dadjat mii vuos veahá eambo goas soaitá dábálas1 boazodoallovuoigatvuod1a molssaevttolas1 riektevuod1u ferte leat ásahuvvon (3.17.10.2. oassi). Dasto guorahallat makkár ákkat láhkaovdabargguin ja teorias leat (3.17.10.3.) ja riektegeavada (3.17.10.4.), ovdal vihkkedallama konkluderet (3.17.10.5.). 3.17.10.2 Goas ferte molssaevttolas1 riektevuod1d1u leat ásahuvvon? Jus boazosápmelac1c1aid vuoigatvuod1as galgá leat molssaevttolas1 riektevuod1us, ferte dát vuoigatvuohta, nugo namuhuvvon bajábealde, leat ásahuvvon ovdalgo dán riikkas oac1c1uimet vuosttas boazodoallolágaid. Dál ferte atnit duod1as1tuvvon ahte Ruot1a 1751 rádjasoahpamus1a lasáhus, nu gohc1oduvvon Sámekodisilla, (maiddái) ferte lohkkot boazosápmelac1c1aid riektedili siskkáldasrievttálas1 muddemin, geahc1a ee. NAC1 1984:18 S Sámiid vuoigatvuod1aid dili birra, s. 183 c1uo. Dás báhkkoduvvo vuosttas háve ahte boazosápmelac1c1ain lea vuoigatvuohta "geavahit Eatnamiid ja Gáttiid sin Elliid ja sin iez1aset Ealáhussii " (§ 10) ja ahte sis lea vuoigatvuohtage "Bivdui ja Guollebivdui" (§ 12). Geassemánu 21. b. 1862 duomus mii maid lea váldon NAC1 1984:18 S s. 654:s, dulko Alimusriekti árbevirolas1 vuoigatvuod1a muorraávdnasiidda kodisilla § 10:s. Mii jearrat nappo ledjego dát guovddás1 vuoigatvuod1at boazosápmelac1c1aide juo ásahuvvon árbevirolas1 anus ovdal dat oz1z1o lágaid (kodisilla) láhkavuod1u. 3.17.10.3 Láhkaovdabargguid oaivilat ja teoria Riekteteorias lea cealkámus1amii njuolga guoskkaha dili ovdal rádjasoahpamus1 ja Sámekodisilla sohppojuvvo. Aschehoug dat "Norges nuvćrende Statsforfatning" (1875) vuosttas c1atnasis cealká (s. 75): "Ferte datte várra mihttet ahte Norga, jus beasada Kodisillas, ii oac1c1os1ii lud1olac1c1at Rád1d1et Dilálas1vuod1a. Go Soahpamus1 loahpahuvvo dahje Fámuhuttojuvvo, de s1addá Álbmotrievtti mielde Ovddes1 riikkaidgaskasas1 Riektedilálas1vuohta, mii doaimmai ovdal Soahpamus1a, fas bokton Heggii. Ja dát Riektedilálas1vuohta lei Kodisilla iez1as Dovddastusa867 § 10 mielde, ahte nuppi Riikka Sápmelac1c1at ovddes1 Vieru fámus johte juohke Gid1a ja C1avc1c1a Ealuideasetguin nuppi Riikii ja dáppe iske ealihit Eatnamiiguin ja Gáttiiguin seammago dan Borgárat. Dákkár Vierru ii almmus leat seamma eavttuid duohken go sii, geaid sáhttá navdit oaz1z1ut áigái riikkaidgaskasas1 Rád1d1edagaid. Máinnas1uvvon Vierru lea vuolgán sápmelac1c1aid Eallinvuogis ja Guovllu Luonddus, gos sii ásadit." Aschehoug cealká dás dus1s1e álbmotrievttálas1 njuolggadusaid hámáiduvvamis. Atnu mii válddahallo sáhttá datte leat hábmen siskkáldasrievttálas1 vuoigatvuod1aid. Nu gohc1oduvvon Sámekommis1uvdna mii 1897:s nammaduvvui hábmet od1d1a njuolggadusevttohusaid "Sámedoaimmahaga hárrái", guoskkaha 1904 árvalusastis (s. 195) boazodoalu riektevud1d1osa: "Mii badjesápmelac1c1aid ealáhusa dovdomerke lea dan atnu, erenoamáz1it go elliideaset ealihit opmodagain, mat earáide gullet. Dása vejolas1vuohta lea leamas1 vuod1d1uduvvon historjjálas1 s1addamii, dolos1 áiggi árbejuvvon dilálas1vuod1as. Riikaosiin, gos dákkár atnu rád1d1e, leat namalassii johttisápmelac1c1aid johtin bohccuideasetguin dolos1 áiggiid, nuge ovdal láiddomiidda dohkálas1 soahpamus1at s1adde priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vuollásac1c1at. Man1n1ilgo dát dahkkui, leat sápmelac1c1at ain doalahan dán atnovejolas1vuod1a, mii ain bissu ja mii lágasge lea nannejuvvon. Mo dán vuod1ustus lasáhusain lea iskon háhkat badjesápmelac1c1aide vuoigatvuod1a, mas lea vieru dahje dolos1 áiggi rájes geavaheami duohken, ii gávnnat dálá cuhkiin mávssolaz1z1an dutkat. Obbalohkái galggas1ii riektevuod1usgaz1aldat badjesápmelac1c1aid lobis boazoealáhii priváhta eatnamiin leat eanet teorehtalas1 go geavatlas1 beros1tupmi, danbáli go ii gáibiduvvo dilálas1vuod1a heaittihit, ja danbáli go muddema dárbu ja vuoigatvuohta soahpá olles servodaga atnui ja dát eai eahpiduvvo (buo. vulobealde)." 1922 Boazodoallolága evttohusas (s. 42) guorrasa riikaadvokáhta Kjerschow "eanas1" dán cealkámus1s1ii. (Dán oktavuod1as berre namuhit ahte Kjerschow lei 1897 Sámekommis1uvnna ovdaolmmos1.) Sámekommis1uvnna árvalus ja Kjerschow evttohus leat 1933 boazodoallolága ovdabarggut. Go dál adnojuvvui leat áigi dan od1asmahttit, nammaduvvui 1960:s nu gohc1oduvvon Boazodoalloláhkalávdegoddi mii gárvvistii árvalusas skábmamánu 23. b. 1966. Dát lávdegoddige cealká boazodoallovuoigatvuod1aid rievttálas1 vud1d1osis. Dan ektui go Sámekommis1uvdna báhkkoda dat njuolga, nugo áddet, ahte anus leat ásahuvvon vuoigatvuod1at. Árvalusas daddjo (s. 26): "Ovdáneapmi mii leamas1 ee. boazoorohagain das rájes go 1933 láhka bod1ii fápmui, ja beros1tankollis1uvnnat ja vuostálasvuod1at mat danne leat badjánan, dahket dárbbas1laz1z1an vihkkedallat boazodoalu vuoigatvuod1agaz1aldagaid govddimus vejolas1 oainnus ja vuod1us. Dás lea oainnat sáhka vuoigatvuod1as ávkkástallat daid guovllu luondduriggodagain gos dus1s1e boazodoallit ovddes1 áiggis leat ávkkástallan dáid vuoigatvuod1ain mat laktásit boazodollui, bivdui ja guollebivdui ja gos sis leat leamas1 viiddis oamastuvvon868 vuoigatvuod1at. Vánit navdo doarvái dus1s1e diktit orrut nu go lea. Dáid gaz1aldagaid ektui navdo dábálac1c1at ahte sápmelac1c1at eanas1 ledje vuosttamus1at geat álge bivdduin, guollebivdduin ja boazodoaluin láiddomiin, ja danne prinsihpalac1c1atge berrejit oaz1z1ut vuosttasvuoigatvuod1a. Boazoealáhusa vuoigatvuod1at leat duohtavuod1as muhtunlágan servituhtat mii lea buot guovllu eatnamiid duohken, gos ovddez1is lea leamas1 boazodoallu. Dás lea nuppiin sániiguin muhtunlágan almennetlágan geavahanvuoigatvuohta" (min deattuhusat). Min dálá gustojeaddji boazodoallolága Odeldiggeproporsis1uvnna barggadettiin, Od.prp. nr. 9 1976-77, garvvii Eanadoallodepartemeanta mealgat Boazodoalloláhkalávdegotti evttohusa, ja orruge ahte lea eará áddejupmi boazodoallovuoigatvuod1a molssaevttolas1 vud1d1osa gaz1aldagas. Proposis1uvnna 42 s. lea c1uovvovas1 guovddás1 cealkámus1: "Orohaga boazodoalus lea mihtilmas leat vuod1d1uduvvon atnit eatnamiid maid geavaheaddji ies1 ii eaiggát. Vuolggasajis várra lea leamas1 duohta atnu almmá jurddas1eamen eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as dahje makkárge rievttálas1 vuod1us1tuvvon vuoigatvuod1avuod1uin. Várra lea leamas1 seamma lud1olas1 dasge go bivddus, guollebivddus, monnemis, murjemis, boaldenmurremis ja ávnnasteamis jna. Stáhta (gonagasa) rád1d1envuoigatvuod1a869 dahje eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ektui, go dát bod1ii, ja nu maid priváhta eanaeaiggádiid ektui sulastahttá dát atnu sakka vuogi mii man1n1il lea gohc1oduvvon "buohkaidvuoigatvuohtan". Áddejupmi ahte lei sáhka duohta vuoigatvuod1as lea várra ovddiduvvon dad1isdaga iige vuoigatvuod1a mihtilmasvuohta ja sisdoalu lagabui meros1tallan. Vuoigatvuod1a lea ee. gohc1odan sápmelac1c1aid vierroopmodaga ávkkástallan-ja geavahanvuoigatvuohtan, las1is870 ávkkástallan- ja geavahanvuoigatvuohtan, árbejuvvon vuoigatvuohta jna. Jus dal vigihis dahje las1is ávkkástallanvuoigatvuod1a mihtilmasvuod1a ovdal lea atnán riekta, lea dát vánit dál heivvolas1 oppalas1 mihtilmasvuohta. Lohpi boazostallat orohagas lea mud1uige ies1vuohki mii muhtun muddui sáhttá muittuhit gili vuoigatvuod1aid almennetgaskkain. Eanadoallodepartemeantta oaivila mielde ii leat mearrideaddji mávssolas1 heives1go dát vuoigatvuohta c1ielga meros1tallamis makkárge dihto árbevirolas1 juridihkalas1 doahpagii. Baicce lea dehálas1 ahte láhka hábmejuvvo nu ahte láiddonvaljit sáhttet ávkkástallot servodatbuorrin mii oadjuda sin rud1alac1c1at ja sosiálalac1c1at geain lea boazodoallu fidnuin ja nu ahte boazodoalu sáhttá seailluhit sámekultuvrra dehálas1 oassin. Gustojeaddji 1933 boazodoalloláhka vuod1d1uda seammaláhkai go 1883 sámeláhka ahte vuoigatvuohta boazodollui jna.orohagas leat mearriduvvon ollislas1 láhkai lágas, nu ahte dán vuoigatvuod1as lea dat mahtodat ja sisdoallu maid láhka áiggis áigái mearrida (min deattuhus). Dát eaktu lea báhkkoduvvon namahuvvon lágaid ovdabargguinge ja lea vuod1d1un Norgga ja Ruot1a gaskasas1 guohtoneanakonvens1unnaide. Dán vuod1d1oáddejumis ahte vuoigatvuod1a mahtodaga ja sisdoalu sáhttá muhttit od1d1a lágas. Eanadoallodepartemeantta od1d1a boazodoallolága evttohus vuod1d1uduvvo seamma prinsihppii." Vajos lea várra dán cealkámus1a lunddolamos áddejupmi ahte láhka lea boazodoallovuoigatvuod1a áidna rievttálas1 vuod1us. Go lagat geahc1c1á dan mii lea geardduhuvvon, soaitá dás datte leat dus1s1e sáhka boazodoallovuoigatvuod1a sisdoalus/mahtodagas, ja iige dan vud1d1osis. Daddjo ahte vuoigatvuohta lea ollislac1c1at mearriduvvon lágas, das ii leat sisdoallu/mahtodat earret mii áiggis áigái leat mearriduvvon lágain. Cealkámus1a sáhttá nappo ee. áddet ahte jus boazodoalus ovdal ledje viidát vuoigatvuod1at, áinnas ovddes1 anu vuod1ul, leat dat dál fámuhuhttojuvvon. Váldoás1s1i dán áddejumis gárta ahte boazoealáhus, nugo eará ealáhusatge, leat láhkaaddi muddenválddi vuollásac1c1at. Cealkámus1a dákkár dulkomii871 ii mearrit departemeanta vuoigatvuod1a vud1d1osa. Cealkámus1s1ii c1áhkká datte eanetgo dát. Nugo guoskkaheimmet 3.17.10.1. oasis, bidjá Vuod1d1olága § 105 dihto rájáid makkár gárz1z1idemiid lágat buhtadankeahttá sáhttet c1ad1ahit vuoigatvuod1ain mat eai dus1s1e c1uovo ovddes1 lágaid. Eanadoallodepartemeanta dadjá ahte boazodoallovuoigatvuod1a mahtodaga ja sisdoalu sáhttá lágas muhttit. Jus dás oaivvilduvvo nuppástusaidege mat rihkkot rájáid § 105 mielde, vaikko dát departemeantta oaivila mielde gáibidit buhtadasa, lea eahpenjuolga cealkán ahte vuoigatvuod1at dus1s1e leat lága duohken. Leat c1ielga ákkat dán leat departemeantta oainnu. 1933 Boazodoallolága mielde lei earáinge go boazosápmelac1c1ain vuoigatvuohta boazodollui Finnmárkkus. Dát vuoigatvuohta fámuhuhtui 1978-lágas, iige lean sáhka buhttet ovddes1 vuoigatvuod1alac1c1aid massima. Evttohusa oktavuod1as c1ad1ahit dán nuppástusa, cealká departemeanta Od.prp. nr. 9 1976-77 (s. 47): "Mud1ui sáhttá leat árta mearkkas1it ahte departemeanta dáinna vugiin lea ovddes1 celkojuvvon áddejupmi vuhtiiváldán ahte c1uoz1z1ovas1 vuoigatvuohta boazodollui sáhttá gárz1z1iduvvot ja soaitá od1d1a lágas fámuhuhttojuvvot." Dán konkrehta háve gustojedje gárz1z1ideamit nappo earáidego boazosápmelac1c1aide. Departemeantta cealkámus1at leat datte oppalac1c1at hábmejuvvon, ja ii leat árta jáhkkit ahte dat áddejupmi iige siskkil boazosápmelac1c1aid vuoigatvuod1a. Datte namuhitge proposis1uvnna eará cealkámus1a mii sáhttá áddejumi veahá váddudit. S. 42:s, veahás1 man1n1il dán cealkámus1a mii lea geardduhuvvon seamma siiddus ovddabealde daddjo : "Boazoealáhusa rievttálas1 vud1d1osa dáfus daid guovlluin gos boazosápmelac1c1ain lea leamas1 boazodoallu ovddez1is, oaivvilda departemeanta leat riekta joatkit seamma riektevuod1d1osiin árbevieru ja vieru, lága ja riektegeavada duogáz1iin. Muhto adno ávkkálaz1z1an lagat aiddostahttit vuoigatvuod1aid ja geatnegasvuod1aid sisdoalu." Dás sáhtii dovdat ahte boazodoalu rievttálas1 vuod1us lea eanet go dus1s1e láhka, ee. boazosápmelac1c1aid árbevirolas1 atnuge. Nugo áddet, hállá datte departemeantta dás aitosac1c1at dus1s1e vuoigatvuod1a sisdoalus, makkár vuoigatvuod1at boazosápmelac1c1ain leat ja berreivc1c1e leat. Geavahuvvo nappo "rievttálas1 vuod1us" doaba earaláhkaigo dás dahkat dán ovdanbuktimis. Cealkámus1 ii datte lihkahala áddejumi ahte boazodoallovuoigatvuohta Eanadoallodepartemeantta oainnu mielde lea aivve boazodoallolágaid duohken. Go Eanadoallolávdegoddi meannudii Od.prp. nr. 9, mearkkas1uvvui departemeantta oaidnu dán c1uoggás erenoamáz1it. Man1n1ilgo lea bájuhan sisdoalu guovddás1 cealkámus1a man1imus1oasi proposis1uvnna 42 s. dadjá lávdegoddi (Árvalus O.nr. 98 1976-77 s. 3): "Lávdegoddi mihtte bealistis ahte dán oktavuod1as ii leat mearridan boazodoalu vuoigatvuod1aid riektevud1d1osa." Go ás1s1i od1d1asit meannuduvvui jagi man1n1il buo. 3.17.1. oasi, lei Eanadoallodepartemeanttasge veahá mied1is dasa mii lea boazodoallovuoigatvuod1a vuod1us, geahc1a Od.prp. nr. 24 1977-78 s. 1-2. Odeldikki láhkaárvalusa meannudeames doalahedje mán1ga hálli riektevud1d1osa rabasvuod1a, buo. 1977-78 Tidende O&L s. 212 c1uo. Muhtumat sis deattuhedje boazodoallovuoigatvuod1ain sáhttá leat iehc1anas vuod1us dolos1 áiggi rájes geavaheames. Sáhttá namuhit ahte Třnnesen (s. 193 c1uo.) c1ielgasit vuod1d1uda ahte boazosápmelac1c1a vuoigatvuod1at gullet dolos1 áiggi rájes geavaheamis. Erenoamáz1it sáhttá namuhit ahte son dadjá iez1as leat ovttamielas Boazodoalloláhkalávdegotti ovdanbuktimis (s. 208). C1oahkkáigeassun sáhttá daddjot ahte dáid oaiviliid c1ad1amannamis teorias ja ovdabargguin ii c1ájehuvvo makkárge c1ielga govva. Boahtte oasis galgat guorahallat addágo riektegeavat c1ielgasat ákkaid vástidit leago boazosápmelac1c1ain vuoigatvuod1ain iehc1anas riektevuod1us lága bálddas. 3.17.10.4 Riektegeavada ákkat Dás mannat kronologalac1c1at c1ad1a Alimusrievtti geavadis daid osiin boazodoalloás1s1iin main celkojuvvo juoga mii min ás1s1ái lea beros1tahtti. (Moanat dáid ás1s1iin mat dán oasis máinnas1uvvojit leat máinnas1uvvon vel ovddabealde 3.17.9.2. oasis boazodoalu láhkavuod1uhis buhtadansuodjaleamis.) Vuosttas mearrádus mii namuhuvvo lea suoidnemánu 21. b. 1862 duopmu, mii lea máinnas1uvvon 3.17.10.2. oasis. Alimusriekti vuod1d1uda dás bohtosis Sámekodisilla muhtun dulkomii. Datte orru riekti oaivvildeamen livc1c1ii sáhttán mearridit ás1s1i eará vuod1ul, go cealká (geardduhuvvon NAC1 1984:18 S s. 665 mielde): "Juo historjjálas1 Gaskavuohta Sápmelac1c1aid Eatnama Álgoássiin ja sisafárren dáz1a Eananeaiggádiid gaskkas c1ujuha ahte ferte doallat fámus ja suodjalit dan Geavahanrievtti, maid Sámit Dázaid Sisabahkkemiid maná leat joatkán ovddes1 isitkeahtes eatnamis. Dán sivas sáhttá maiddái c1ujuhit Lága Vuod1d1oeavttuide, mii guoská Geavaheapmái, man vuod1d1u lea dolos1 áiggi Niektu." Nugo sáhttit áddet, báhkkoda dás Alimusriekti ahte boazosápmelac1c1at (guhká) ovdal Sámekodisilla ledje ásahan vuoigatvuod1a bohccuiguin bargat. Dát geavahanvuoigatvuohta ii oru leat ráddjejuvvon sierra olbmuide dahje unnit guvloz1iidda. Duomu loahpageahc1en c1uoz1z1u ahte (geahc1a NAC1 1984:18 S s. 656): "oz1z1ojuvvo Prejudikáhtta dus1s1e dasa ahte dákkár Duottarguovlluin, gos Sámit juo Dolin leat johtán Ealuideasetguin, doppe sis lea ain boahtte áiggis vuoigavuohta geavahit Eatnamiid ja Muoraid dáinna lágiin, mii lea dárbbas1las1 sin Eallimi." Marsfjell-ás1s1is (Rt. 1955 s. 361), mii gustui vuoigatvuhtii cegget lavdnjegod1iid ja bivdit guliid priváhta eatnamiin Rřyrvik:s Davvi-Trřndelágas, c1oahkkáigessui dán boazosápmelac1c1a ovdandoallamiid oassi ná (s. 363): "Dán guovllu njáskan ja ássan álggahuvvui 1800-logu vuosttas jahkebealis. Muhto mealgat ovdal dan áiggi - 1400-logus c1uoc1c1uha guoddaleaddji bealli, 1600-logus c1uoc1c1uhit vuostebealit - ledje sápmelac1c1at bahkken dáid guovlluide, ja ovddidan boazodoaluset doppe. Sis ledje guohtonguovlluset ja johtolagaset, vuojehedje ja bivde, ceggejedje lavdnjegod1iideaset gokko lei boazodollui ávkkálas1, ja válde beziid ja bessiid head1us1keahttá872 dáloniid beros1tumiin. Mo dáid guovlluid atne, 200 dahje 400 jagi ovdal dálonat dohko ásaiduvve, oaivvildit sii vuoigatvuohtan adnon - lei ainjuo oz1z1on duod1ai geavahanvuoigatvuohta mihtilmasvuod1a go od1d1aássit873 bohte 1800-logu vuosttas jahkebeali. Dát vuoigatvuohta ii leat sis váldon man1it lágain, ja stáhta ii leat vuovdimiiguin almennehis oaivvildan sin duvdit eret guovlluin mat ná leat priváhta eaiggádus1s1on, iige leat leamas1 vuoigatvuohta dan dahkat. 1883 sámeláhka ja 1933 boazodoalloláhka, c1uoc1c1uhuvvo, mudde boazodoalu láhkaásahusaid ja dan anu mii das c1uovvu, muhto dát leat láhkaásahusat sápmelac1c1aid oktasas1 beros1tupmái, mat leat vuolggahuvvon ovddes1 virolas1 ásahuvvon dilálas1vuod1ain ja báhkkodit daid, eaige atte ies1alddes vuod1u vuoigatvuod1aide mat sápmelac1c1ain dál leat." Vajos man1n1il dan mii dás lea geardduhuvvon, dadjá Alimusriekti ahte oaivilat eai sáhte ovddidit maidege. Go dárkilat meros1tallá c1ájehuvvo datte ahte maid lea jurddas1an, lea ahte lágat eai leat váldán boazosápmelac1c1ain vuoigatvuod1aid eret earret mat c1uvvot lága, mat sis soitet leat leamas1. Go lea c1ilgen erenoamáz1it 1883-lága ovdahistorjjá, vuod1usta Alimusriekti oainnus dán láhkai (s. 364): "Go lohká 1883 sámelága ja 1933 boazodoallolága dáinna duogáz1iin, orru munnje oalle c1ielggas ahte lágain lea oaivvildan áigut muddet ollislac1c1at badjesápmelac1c1aid vuoigatvuod1aid geavahit earáid opmodagaid ja stáhta rás1s1aid. Ii eahpiduvvo ahte lágat moanaid háviin ráddjejit sápmelac1c1aid vuoigatvuod1a dan anu ektui mii sis lea leamas1 ovddes1 áiggi rájes. Dás lea justa dan beros1tanvihkkedallama báhkkodeapmi maid lahkaaddit oaivvildedje iez1aset ferten dahkat." Jus dát les1 riekta, ii mearrit Alimusriekti leago boazodoallovuoigatvuod1as riektevuod1us sorjjasmeahttun lágain. Álttesjávrri(II)-duomus (Rt. 1968 s. 429) guoskkahallo riektedilálas1vuod1agaz1aldagat c1ielgasit ovdal Sámekodisilla fápmui boahtima. Earret eará ovddidii nubbi bealli, Norges Vassdrags- og Elektrisitetsvesen, c1uovvovas1 ovdandoallama (s. 433): "Dán ás1s1is ii leat ruot1a c1earuain dahje sin dálloisidiin priváhtarievttálas1 vuod1us gáibádussii c1áhcefápmodoaimmahaga vuostá mii c1uovvu Álttesjávrri muddema. Eahpiduvvo leatgo ruot1a sámit háhkan guohton- ja guollebivdovuoigatvuod1a ovdalgo dát álbmotrievttálac1c1at ordnejuvvui gaskal Ruot1a ja Norgga rádjasoahpamus1a ja 1751 sámekodisilla bokte. Nu ii duhtatge atnu gáibádusaid maid ferte bidjat riekteháhkamii, ja bajitárvvos1tanriekti leat meaddán go lea navdán ahte vuoigatvuohta háhkkojuvvui ovdal 1751." Ás1s1i mearrádusastis ii mearrit Alimusriekti c1ielgasit leatgo boazosápmelac1c1at háhkan priváhtarievttálas1 vuoigatvuod1a. Fuomás1upmi giddejuvvo ies1 atnui. Riekti cealká ee. (s. 437-38): "Ás1s1edilálas1vuod1a dáfus, bijan nugo bajitárvvos1tanriekti vuod1d1un ahte sogas sohkii orohagas gos siiddat leat, ainjuo c1uod1i jagi ovdal rádjá mearriduvvui 1751:s, leat leamas1 ássansajit Álttesjávrri lahkosiin áittiiguin, rátkingárddiiguin, fatnasiiguin ja eará bivdosiiguin maid dárbbas1edje ja ahte sápmelac1c1at man1n1il jahkeviissaid leat atnán guovllu guohtumiin ja guollebivdduin. Sáhtás1ii nugo bajitárvvos1tanriekti mearridit ahte historjjálas1 áiggis leat sápmelac1c1at dán dihto guovllus ásahan ja cieggadan dárbbas1las1 ealáhusdoalu." Rřssĺga-duomus, gohc1oduvvon Kappfjell-duopmunge (Rt. 1975 s. 1029) lea celkon dihto sierraoaivil konkrehta buhtadangaz1aldagaid hárrái. Jienasteamis maid duopmáriid eanetlohku doarjjui, celko ee. (s. 1032 ja 1033): "In gávnnat dán ás1s1is dárbbas1laz1z1an lagat geahc1adit boazodoalu vuoigatvuod1a sisdoalu. Anán leat doarvái c1uoc1c1uhit ahte sápmelac1c1ain ferte daddjot leat vuoigatvuohta boazodollui, ja ahte dát vuoigatvuohta prinsihpas lea suodjaluvvon, nu ahte dat buhtaduvvo bággolonistanduohtademiin. Dán ferte atnit mearriduvvon Rt. 1968 s. 429... Gávnnahan ártta deattuhit ahte mas lea buhttenrievttálas1 suodjaleapmi bággolonistemiin, lea sápmelac1c1aid boazodoallu ealáhussan. Lea boazoealáhus dan árbevirolas1 ja mihtilmas ies1vugiin sápmelac1c1aid eallinvuogis ja eallinvud1d1osis masa lea addon rievttálas1 dohkkeheapmi ja suodjaleapmi." Nubbijienasteaddji, unnitlogu hálli, celkkii c1uovvovac1c1a (s. 1035): "Boazodoalu ávkkástallan árbevirolas1 láiddomistis lea historjjálac1c1at boarrasatgo ávkkástallanvuogit maiguin dál ferte gilvalit. Eará vuoigatvuod1at láiddomis mat dad1is874 lea ásahuvvon árbevirolas1 mihtilmasvuod1ain, oktan priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain eatnamiidda, lea ovdánan boazodoaluin mii juo lea eatnama lunddolac1c1at ávkkástallan. Boazoealáha vuoigatvuohta lea riektesuodjaluvvon: Mearrideaddjin nu leage, nugo vuosttasjienasteaddji leage namuhan, Álttesjávrri-ás1s1i Alimusriekteduopmu, Rt. 1968 s. 429, mas láiddomiid stuorra buod1d1un luvvii boazosápmelac1c1aide buhtadanvuoigatvuod1a. Suodjaluvvon vuoigatvuod1a mihtilmasvuod1a lea datte váttis heivehit árbevirolas1 rievttálas1 doahpagiidda. Boazosápmelac1c1at c1earddalas1 joavkun dat guddet dán vuoigatvuod1a, dán jovkui gullevas1vuohta ja dán mihtilmas eallinvuohki dat juohkehaz1z1ii addá vejolas1vuod1a árbevirolas1 áddemis leat boazodoalus, ii makkárge vuoigatvuod1a háhkan árbbiin, s1iehtadusain dahje sullasac1c1ain. Iige leat lunddolas1 dovdomerket juohkehac1c1a rád1d1ejumi geavahanvuoigatvuod1a váikkuhussan dahje servituhttan dahje eará oktagaslas1 ja sierra vuoigatvuohtarád1d1ejupmin875. Boazoealáhusa vuod1us dat lea suodjaluvvon, dan duohta lohpi háldet eatnamiid mat boazodollui gáibiduvvojit. Lean vaikko ovttamielas vuosttasjienasteddjiin go cealká ahte lea "boazodoallu ealáhussan" mii lea rievttálac1c1at suodjaluvvon, muhto bijan dása maid dás lean namuhan. Dát vuolggasadji lea dálá ás1s1is guovddás1 mu oidnui. Dás in leat eisege s1iitán ahte boazosápmelac1c1atge sáhttet leat háhkan sierra persovnnalas1 árbevirolas1 vuoigatvuod1aid, omd. guollebivdovuoigatvuod1a. Muhto vuod1us lea dalle áibbas eará. Gaz1aldat ii lea áigeguovdil dálá ás1s1is. Namuhan ahte in daja maidege vuolggahuvvogo boazosápmelac1c1aid riektesuodjalus dus1s1e formála lágas, vai leago das riektevuod1us mas lea eanet suodjaleapmi. Dán ás1s1ái lea dát gaz1aldat mearkkas1umi haga." Dás c1uoc1c1uhuvvo c1ielgasit ahte vuoigatvuohta mii mearriduvvui buhttenrievttálas1 suodjaleamis Álttesjávrri-duomus, áddejuvvo dábálas1 vuoigatvuohtan. Vuoigatvuohta biddjo persovnnalas1 dahje oktagaslas1 vuoigatvuod1aid vuostá. Dasto orru vuod1d1un bidjamin ahte dán vuoigatvuod1as lea vuod1us boazodoallolágas, iige leat mearkkas1upmi oktagaslas1 vuoigatvuod1a duohtadeami buhttenrievttálas1 árvvos1tallamii. Gaivuona-duomus (Rt. 1979 s. 1283) - mii konkrehta gustui njuovvansaji vuoigatvuhtii 1933 boazodoallolága ektui - áddejuvvo Álttesjávrri-duopmu earáláhkai. Dás celko (s. 1290): "Lean ovttamielas boazodoallovuoigaduvvomiiguin876 ahte 1933 boazodoalloláhka ii sisdoallan ollislas1 albmadeami sápmelac1c1aid vuoigatvuod1ain iige sáhttetgo vuoigatvuod1ain dilálas1vuod1aid mielde leat sierra riektevuod1us, ovdamearkka dihte dolos1 áiggi rájes atnu. C1ujuhan dán oktavuod1as Rt. 1968 siidu 394 ja Rt. 1968 siidu 429. Dát duomut, maid boazoguohtonvuoigaduvvomat877 c1ujuhit alcceseaset, gustojit datte dallego atnu leat leamas1 c1adnon dihto opmodagaide dahje ráddjejuvvon guovlluide. Maid boazoguohtonvuoigaduvvomat dás dalle c1ujuhit alcceseaset, leat boazodoallu mii lea leamas1 guohtonguovllus dolos1 áiggi rájes ja mii nappo mearkkas1a árbevirolas1 boazodoallovuoigatvuohta. Dás ii gehc1c1o vuoigatvuohta mii buhttenrievttálac1c1at suodjaluvvui Álttesjávrri-duomus dábálas1 vuoigatvuohtan, muhto erenoamás1 riektehámáiduvvamin (Nuppi duomus masa c1ujuhuvvo, Brekken-dupmui, ledje vuoigatvuod1at s1iehtadusa vuod1ul.) Vajos man1n1il dan mii bajábealde lea geardduhuvvon, joatká Alimusriekti (s. 1291): "Dát vuoigatvuohta (namalassii árbevirolas1 boazodoallovuoigatvuohta) c1ujuhuvvo leat riektevud1d1osin dássálaga lágain, ja vuoigatvuohta c1uoc1c1uhuvvo leat rievdadeaddji dahje gárgiideaddji vai heivehuvvo áiggis áigái boazodoalu dárbui . ... Dán áddejupmái in leat ovttamielas. Nugo namuhuvvon duomus Rt. 1955, 361 siidu galggai 1933 boazodoalloláhka ollislac1c1at muddet sápmelac1c1aid oppalas1 vuoigatvuod1aid, ja oaivil mii ovdandollo, lea dán vuolggasaji vuostá." Álggos sáhttá dás orrut dego molssaevttolas1 riektevud1d1osis biehttalemiin sáhttit leat dábálas1 boazodoallovuoigatvuohtan. Nugo Marsfjell-duomus, jáhkkit mii datte Alimusrievtti dus1s1e biehttalit osiid mat ovdandollojit. Sihke geardduhuvvon ja c1uovvu cealkámus1ain orru ovdanboahtimin ahte masa vuosttalduvvo, leat ovdandoallamat ahte boazodoalu oppalas1 vuoigatvuod1at galget mannat dobbelii go láhka, nuppiin sániiguin ahte láhka ii ollislac1c1at mudde riektedili. Dat c1uoc1c1uhus ahte vuoigatvuod1ain lea eará vuod1us go lágas, ii mearkkas1uvvo. Veahá man1n1elis duomus vuhtto Alimusrievtti cealkámus1as ahte dábálas1 boazodoallovuoigatvuod1as lea dákkár vuod1us. Nugo muitit dajai Eanadoallolávdegoddi Árvalusas O. nr. 98 1976-77 ahte dat ii "mearrit boazodoalu vuoigatvuod1aid riektevud1d1osa". Dát cealkámus1 mearkkas1uvvo ná (s. 1291): Eanadoallolávdegotti mearkkas1umiid ferte nu go ádde c1ujuhit Eanadoallodepartemeantta cealkámus1a oassái mii gusto lohpái muddet sápmelac1c1aid vuoigatvuod1aid lágain. Dán oktavuod1as sáhttá jearrat, man viidát dát sáhttá geavvat vuod1d1olága § 105 mielde buhtadasa haga. Dákkár buhtadasa gaz1aldat ii datte gula min ás1s1ái, ..." Alimusriekti orru dás eaktudeamen ahte eai sáhte boazodoallovuoigatvuod1ain buot oppalas1 muddemiid c1ad1ahit buhtadasa haga. Nugo namuhuvvon 3.17.10.1. oasis, daddjo danne eahpenjuolga ahte vuoigatvuod1at eai dus1s1e dorjo lágas, muhto ahte dain lea lassin eará vuod1us. Mevkki-ás1s1is (Rt. 1985 s. 532), mii gustui buhtadit báhc1inguovllu ásaheami ja viiddideami, ledje ás1s1ec1uoc1c1uheaddjit 1957:s johtán boazodoalusetguin guvlui mii dalle ii siskkildan orohagatjuohkima boazodoallolágaid mielde. Dálá Mevkki orohat ásahuvvui 1963:s. Norgga boazosápmelac1c1at eai lean dáid guovlluid ovdal atnán, muhto ruot1a sápmelac1c1ain lei boazodoallu dáppe gitta 1923:i, dassáz1iigo guovlu giddejuvvui sidjiide Norgga ja Ruot1a gaskasas1 1919 guohtoneanasoahpamus1a mielde. Lágamánneriekti báhkkodii c1uovvovas1 oainnu riektedilis (s. 540): "Lágamánneriekti atná c1ielggasin ahte sihke Mevkkiguovllus ja Mevkkiorohaga eará osiid mán1ggaid c1ud1iid jagiid lea leamas1 boazodoallu gitta 1923 rádjai. 1923 rájes gitta 1957:i ii lean makkárge organiserjuvvon boazodoallu dán guovllus. Ruot1a sápmelac1c1at dat gitta 1923:i dikte bohccuid guohtut Mevkkiguovllus. Lágamánneriekti atná c1ielggasin ahte boazodoallu maid ruot1a sámit ledje jod1ihan gitta 1923 rádjai, lea nu stád1isnuvvan ja das lea dakkár mihtilmasvuohta ahte livc1c1ii suodjaluvvon dákkár meassamiid vuostá mat mud1ui riektegeavada mielde leat gáibidan boazoealáhussii buhtadasa. Lágamánneriekti oaivvilda dasto ahte ii c1uohcan guovllu boazodoalu vuoigatvuhtii go ii lean muddejuvvon boazodoallu dás 1923 rájes gitta 1957:i. " Lei nappo lágamánnerievtti áddejumi mielde ásahuvvon boazodoallovuoigatvuohta anu bokte. Ahte dát vuoigatvuohta lea sorjjasmeahttun lágain, báhkkoduvvo c1ielgasit go lágamánneriekti veahá man1n1elas1 (s. 541) dadjá: "Oskal-joavku jod1ii guvlui 1957:s Romssa boazoeiseválddiid mied1áhusa mielde. Dan oainnu mielde mii lágamánnerievttis lea guovllu boazodoalu vuoigatvuod1aide, oaivvilduvvo boazoeiseválddit geatnegahtto mied1ihit boazodoalu fas álggahuvvot guovllus jus ealáhatheiveheami deasttat eai dan head1us1tan." Boazoeiseválddiin ledje nappo ná geatnegasat vaikko dalle ii lean ásahuvvon orohat guovllus 1933 boazodoallolága mielde. Stáhta beales lei guostojeaddjin ahte fertes1ii sáhttit c1ájehit muhtunlágan vuoigatvuod1asirdin878 ruot1a boazosápmelac1c1ain norgga boazosápmelac1c1aide. Dása dajai lágamánneriekti (s. 540-41): "Lágamánneriekti ii oaivvil dán dárbbas1it. Kappfjell-duomus bijai Alimusrievtti eanetlohku (Rt. 1975, 1033 siiddus) vuod1d1un "ahte mas lea buhttenrievttálas1 suodjaleapmi bággolonisteamis, lea sápmelac1c1aid boazodoallu ealáhussan. Lea ies1 boazoealáhus, dan árbevirolas1 ja mihtilmas ies1vugiin sápmelac1c1aid eallinvuogis ja eallinvud1d1osis masa lea addon rievttálas1 dohkkeheapmi ja suodjaleapmi". Alimusrievtti unnitlohku (guokte duopmára) oaivvildedje leat boazosápmelac1c1at, c1earddalas1 joavkun mii guttii boazodoallovuoigatvuod1a, ja ahte ii lean sáhka dán vuoigatvuod1a háhkamis árbbi, s1iehtadusa dahje sullasac1c1a bokte, buo. unnitlogu geardduheami jienasteamis 8 siiddus bajábealde. Lágamánneriekti oaivvilda ahte sihke eanetlogu ja unnitloguge cealkámus1at dorjot bures áddejupmi ahte ii dárbbas1 c1ájehit makkárge vuoigatvuod1asirdima ovddes1 ruot1a sápmelac1c1ain Mevkkiguovllu dálá boazodoalliide. Lea mán1ggaid c1ud1iid jagiid bindilis atnu, ja iige gii lea atnán, mii lea mearrideaddjin." Dás orru lágamánneriekti áddemin vuoigatvuod1a mii lea ásahuvvon dábálaz1z1an, ainjuo dan áddemis ahte dat ii leat c1adnon dihto boazosápmelac1c1aide dahje dihto doallojoavkkuide, muhto lea vuoigatvuohta ies1alddes ealáhussii. Alimusrievtti ás1s1emeannudeapmi lea veahás1 oanehat. Buhtadangaz1aldahkii lea doarvái (s. 537) c1uoc1c1uhit ahte boazosápmelac1c1ain lea leamas1 ollásit buhttenrievttálas1 suodjaleapmi das rájes go Mevkkiorohat ásahuvvui 1963:s. Alimusriekti ii gávnnat fertet mearridit makkár vuoigatvuod1at boazoealáhusas leat leamas1 guovlluin ovdal dán. Korssjř-ás1s1i (Rt. 1988 s. 1217) gustui boazosápmelac1c1aid guohtonvuoigatvuod1a viidodagas sin orohagas. Lei c1ielggas ahte go dát orohat ásahuvvui 1894:s, lei guohtonvuoigatvuohta ráddjejuvvon guovlluide gos dat ledje ásahuvvon ovddes1 anu olis. Boazosápmelac1c1at c1uoc1c1uhedje ies1gud1et ákkaid doarjagiin, ee. 1978 boazodoallolága, ahte dát riektedilálas1vuohta dál lei muhttojuvvon nu ahte guohtonvuoigatvuohta gustui birrarat orohaga rájáid, muhto ii oz1z1on doarjaga (duopmu leat lagat meannuduvvon bajábealde 3.17.3. oasis). Alimusriekti geardduha muhtun cealkámus1aid mat gusket dán ás1s1ái. Vuos namuhuvvo (s. 1223) dovddusin dahkkon suoidnemánu 28. b. 1894 Siskkit departemeanttas, mas ee. c1uoz1z1u: " Vuogasvuohtadeasttas879 lea eanet bajábealnamahuvvon Orohagaid váldon Gaskkat, gos Sápmelac1c1at eai navdo leat oz1z1on virolas1 Vuoigatvuod1a johtit, ja gos nappo buot Guohtun leat gielddus Sápmelac1c1aide, nie ahte sii ovddasvástidit buot Vahágiid maid sin Bohccot dagahit. Ahte dákkár gaskkat leat mielde orohatjuohkimis eai váikkut nappo unnimus Lági mielde, ahte Sápmelac1c1at oz1z1ot Vuoigatvuod1a ásadit Orohaga Osiin, gos ii virolac1c1at leat leamas1 Vuoigatvuohta johtit". Dasto namuhuvvo Sámekommis1uvnna 1892 árvalusas cealkámus1 masa lullisápmelac1c1aid guovllu orohatjuohkima vuod1d1udedje. Dás daddjo (s. 1224): "Moanaid Boasttoáddejumiid ja Eahpádusaid gaskkas maid 1883 láhka lea dahkan vejolaz1z1an, ii leat unnimus ahte Láhka galggai erenoamáz1it C1ujuhit C1ovdosiid Jearaldagaide norgga Sápmelac1c1aid láiddoma duohta dahje báikkálas1 Viidodagas, ja ferte namalassii c1uoc1c1uhit ahte Orohatjuohkima Álggaheapmi soabai Lága § 6:i ja ii Vaikkut moktege mearridit Sápmelac1c1aid Vuoigatvuod1aid Rájáid, mat leat ja gártet leat seamma, juhkkos1 dal Orohagaid dahje ii. Guovlu mii biddjo Oktasas1guvlui ii divtte nappo Sápmelac1c1aide unnit dahje eanet Johtit ja ohcat Boazoealáha dán Guovllus mat sis ovdal ledje." Dás ovdanboahtá ahte boazodoalu guovddás1 vuoigatvuod1ain ii leat álgovuolggalas1 vuod1us boazodoallolágas, muhto leat ásahuvvon riektevuod1d1udeaddji anus. Ahte lágamánneriekti lea seamma áddejumis c1uovvu dán cealkámus1as (s. 1232-33): "Leago boazoealáhusas vuoigatvuod1at dálveguohtumii guovllus, c1ujuhuvvo juridihkalas1 vud1d1osii nugo dolos1 áiggi rájes geavaheapmi-vieruiduvvan vuoigatvuohta-ásahuvvon/cieggan atnu. Dán ás1s1is nugo eará ovddes1 ás1s1iinge lea boazodoallu ealáhussan mas lea riektesuodjalus. Dát sierralágan dilli dahká ahte sihke juvssahahtti duopmoávdnasiin ja lahkacuhkiin lea mán1ggalágan vuod1ustus boazoealáhusa vuoigatvuod1aide ja suodjaleapmái. Riektevud1d1osis sáhttá leat mearkkas1upmi láhkaaddi vejolas1vuhtii muddet ealáhusa, ja soaitá dan heaittihit od1d1a lágaid bokte. Dákkár oktavuod1as sáhttá fertet bienasta bitnii ovdanbuktit riektesuodjalusa dahje riektevud1d1osa. Les1 dal vuoigatvuod1avuod1us/vuoigatvuod1aháhkan vuod1d1uduvvon dolos1 áiggi rájes geavaheapmái-vieruiduvvan vuoigatvuhtii-cieggan atnui, lea gaz1aldaga guovddás1 vuoigatvuod1a viidodaga hárrái, ahte gullágo ovddes1 ealáhatgeavaheapmi dihto muddemiiguin guovlluide masa nággu gusto. Ii eahpiduvvo ahte boazoealáhusas lea dákkár dálveguohtonvuoigatvuohta Femunden boazoorohagas, gaz1aldat leat dus1s1e man stuorra geografalas1 viidodagas dákkár vuoigatvuohta orohagas lea." 3.17.10.5 Konklus1uvdna Dán c1ad1amannama mielde orru c1ielggas ahte ovttaskas vuoigatvuod1at sáhttet leat s1addan boazodoalus lassin vuoigatvuod1aide mat leat c1uvvon áiggis áigái gustojeaddji boazodoallolága. Orru vel nu ahte oktagaslas1 vuoigatvuod1at ledje s1addan dolos1 áiggi rájes geavaheames ovdal oac1c1uimet 1751 Sámekodisilla. Boahtte gaz1aldat gártá, fertego navdit leat s1addan dábálas1 vuoigatvuohta bohccuiguin bargat, ovdal suorggi álgolágaid. Várra lea riekta dadjat ahte dábálas1 dahje oppalas1 boazodoallovuoigatvuohta aitosas1 áddemis dus1s1e sáhttá ásahuvvot lágaid olis. Unnit eanet báikkálas1 vieruiduvvan riektehámáiduvvamis, dahje eará riektehámáiduvvama anus, s1addet datte vuoigatvuod1at stuorát dahje unnit biiriide. Jus guovlu ja biire gosa báikkálas1 riektehámáiduvvan siskkilda, lea mávssolas1, sáhttá dát leat dábálas1 vuoigatvuod1a vuohkái. Vástideaddji sáhttá dadjat jus moanaid báikkálas1 riektehámáiduvvamiin lea sullasas1 sisdoallu. Ávdnasis mii lea ovdanbukton ovddabealde, leat moanat ákkat ahte juo ovddez1is ledje boazosápmelac1c1aide ásahuvvon veahá eanet go oktagaslas1 vuoigatvuod1aid. Álttesjávrri (II)-duomus daddjo, nugo leat oaidnán, c1ielgasit ahte guoski c1earut unnimus c1uohte jagi ovdal Sámekodisilla ráhkaduvvui, ledje "ásahan ja cieggadan dárbbas1las1 anu ealáhusas". Mii oaivvildit fertet leat riekta bidjat vuod1d1un ahte mealgadas1 leat dákkár riektehámáiduvvamat nugo namuhuvvon bajábealde, ovdal Sámekodisilla áiggi. Go boazodoallu lea sullii seammaláhkai jod1ihuvvon ies1gud1et guovlluin, lea vel govttolas1 navdit ahte vuoigatvuod1ain guhkás lea seammalágan sisdoallu. Dán áddemis sáhttá hállat dábálas1 boazodoallovuoigatvuod1as eará go lága vuod1ul. Dehálas1 eaktu go vuoigatvuod1at leat s1addan, lez1z1et dal oktagaslas1 dahje oppalac1c1abut, lea ahte ovdal Sámekodisilla sáhttá hállat anu riektehámáiduvvamis. Dát eaktuda leat riektevuogádagas ja ahte dát dohkkeha lagat dihto anu riektevuod1d1udeaddjin. Jus manná doarvái guhkás áiggis man1ás, gustui dát vánit dákkár riektevuogadahkii, ii ainjuo makkárge dáz1a riektevuogadahkii guohtonguovlluin. Ferte datte navdit ahte atnu lea adnon riektevuod1d1udeaddjin guhká ovdal Sámekodisilla. Vaikko dát mearrádus ii njuolga gusto masage eará, sáhttá dán oktavuod1as c1ujuhit 1687 Norgga Lága 3-12-6:i ahte "Nu galgá Dábálac1c1at leat, nugo lea leamas1 ovddes1 Áiggis". Áiggiid c1ad1a sáhttá boazodoallolágain buot ovddes1 c1álakeahtes riektehámáiduvvamiid, oktagaslas1 ja oppalac1c1abut, daddjot dahkkon dábálaz1z1an ja addon seammalágan sisdoallu. Dát proseassa, mii nu c1ielgasit báhkkoduvvo gustojeaddji boazodoallolága ovdabargguin, ii leat datte mielddisbuktán ahte vuoigatvuod1a boares vud1us lea masson. Jus dat mii dás lea celkon lea riekta, mearkkas1a dát ahte boazodoallolágat Sámekodisillas ja gitta min áigái leat muddenlágat, buo. Jebens Tfr. 1982 s. 675. Boazodoalloláhka ii vuod1d1ut guovddás1 boazodoallovuoigatvuod1aid, muhto mudde daid seammaláhkai go eará lágat muddejit eará álgovuolggalas1 mihtilmasvuod1a vuoigatvuod1aid, omd. eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dahje almennetvuoigatvuod1aid. 3.17.11 Geahc1c1an880- ja vuojehangeatnegasvuohta881 3.17.11.1 Vuolggasadji Boazosápmelac1c1a vuoigatvuohta guohtumii ja johtimii vástida geatnegasvuod1a geahc1c1at bohccuid "albmaláhkai" ja fuolahit ahte dat leat "dohkálas1" lojit, buo. boazodoallolága § 20 vuosttas lad1d1asa, mas dasto deattuhuvvo ahte boazodoalli geatnegahtto doallat bohccuid orohagas gos dat lobálac1c1at sáhttet leat. Jus bohccot leat boahtán olggobealde orohaga gos dat lobálac1c1at besset guohtut, galgá boazodoalli "dakkavid1e882" fuolahit daid jávkadit ja vuojehit lobálas1 orohahkii, buo. § 24 vuosttas lad1d1asa. Eará boazosápmelac1c1aid deasta ja ealáhusa ollislas1 buorre lágideapmi, orru oktan riidogarvima deasttain eará ealáhusaiguin ja beros1tumiiguin, leat dehálamos deasta lága geahc1c1angeatnegasvuod1a mearrádusas, buo. Od.prp.nr. 9 1976-77 s. 61. Seamma deasta deattuhuvvo vuojehangeatnegasvuod1a oktavuod1as § 24 merkkas1eamis s. 62. Geavadis ii leat datte beassan riidduin, ii boazoealáhusas iige eará beros1tumiid ektui. Ies1gud1et gaz1aldagat leat badjánan geahc1c1an - ja vuojehangeatnegasvuod1a lagat sisdoalus. 3.17.11.2 Lagat geatnegasvuod1aid sisdoalus Boazodoallolága ovdabarggut eai oaivát olus eanet go dan mii juo c1uoz1z1u lahkateavsttas, jus galggas1 geahc1c1alit lagat aiddostahttit maid geatnegasvuod1at mearkkas1it. Od.prp. nr. 9 1976-77 (s. 61) daddjo datte ahte gáibádusat maid 1978-láhka bidjá geahc1c1angeatnegasvuhtii leat muttálat883 go ovddit boazodoallolága "gáibádus boazodoalli áloládje leat lahka ealus ja geatnegas c1uovvut bohccuid áiggis áigái". Nugo Riektejoavku sáhttá áddet, ii sisdoallan 1933-láhka dákkár gáibádusa guohtonguovllus eanet bistevas1 ásadeapmái, muhto dus1s1e johtimiidda ja orostaddamiidda jod1edettiin, geahc1a dan § 29. Liikká ferte dát cealkámus1 mearkkas1it ahte ii sáhte atnit dálá geahc1c1angeatnegasvuod1a gáibidit guod1oheaddji álot c1uovvut bohccuid. Dát várra livc1c1e geavatlac1c1at veadjemeahttun dálá dilálas1vuod1as go boazosápmelac1c1at eanas1 ásset seammaláhkai go dálonat. Dákkár arahis doallohápmi livc1c1ii vel várra gáibidit nu stuorra bargofámu ahte gánnáheapmi ain geahpeduvvos1ivc1c1ii. Rt. 1986 s. 403:s lea vuosttas alimusriektemearrádus geahc1c1an- ja vuojehangeatnegasvuohtas 1978-lága mielde. Rán1ggas1tanás1s1is rihkkumiin §§ 20 vuosttas lad1d1asa ja 24 vuosttas lad1d1asa, ovdandolle boazodoallit ahte geahc1c1an- ja vuojehangeatneagasvuohta ferte heivehuvvot rud1alas1 dohkálas1 boazodollui. Dát aiddostahtui nu ahte goluid maid geahc1c1an ja vuojeheapmi884 dagahit boazodoallái, ferte buohtastahttot mo rud1alac1c1at vahágahtto jus ii gehc1c1o dahje vuojehuvvo dahje ii dahkko dan mad1e go livc1c1ii sávahahtti eará ealáhusaid deastta ektui. Ovttajienalas1 mearrádusas Alimusriekti ii dorjon dán geahc1c1an- ja vuojehangeatnegasvuod1a áddejumi. Geatnegasvuod1at, maid mud1ui gohc1odii seamma ás1s1i guovtti beali, eai boad1e rud1alas1 beros1tanvihkkedallamis, nu ahte boazodoalli ii dárbbas1 geahc1c1at ja vuojehit dallego rud1alas1 ovdu sutnje lea stuorát go maid boazo vahágahttá rud1alac1c1at go ii gehc1c1o dahje vuojehuvvo. Geatnegasvuod1aid njuolga sisdoallu ii aiddostahtton dad1e eanet. Hámmárfeastta gielddariekti c1ujuha suoidnemánu 4. b. 1989 duomus dán dupmui. Ás1s1ás1kuhtton boazodoallit ás1s1ehuvvo gielddarievttis geahc1c1angeatnegasvuod1a rihkkumis, muhto duopmu guoddaluvvui Alimusriektái mii dan fámuhuhtii. Alimusrievtti riektecealkámus1as, Rt. 1990 s. 33, c1uoz1z1u ee. (s. 34): "Gielddariekti leat dasto seamma alimusriekteduomu c1ujuhusain bidjan vuod1d1un ahte geahc1c1an- ja vuojehangeatnegasvuohta boazoealátlaga mielde ii leat aivve rud1alas1 beros1tanvihkkedallama duohken. Geahc1c1angeatnegasvuod1a ráddjen ferte gielddarievtti mielde dahkkot dili ja daid guoskkahuvvon beros1tumiid ektui, sihke boazoealáhusa deasttas ja eará ealáhusaid ja beros1tumiid deasttas, mas maiddái lea mávssolas1 maid sáhttet juksat lassi bidjosiin. Gielddarievtti oppalas1 rievttálas1 vuolggasajit leat mu mielas riekta. Lasihan ahte konkrehta árvvos1tallamiin mii lea dohkálas1 geahc1c1an boazodoallolága § 20 mielde, ferte vel deastta atnit sámi kultuvrra suodjaleami dárbbus ja boazodoalu sajis sámi kulturguoddin." Dán jagis ledje masá 3.000 bohcco Sálliris885, ja alimus boazolohku lei mearriduvvon 2.000 heggii. Mávssolas1vuod1a geahc1c1angeatnegasvuod1a ektui celkkii Alimusriekti (s. 34): "Dát dilálas1vuod1at eai dagat mu oaivila mielde ies1alddes ahte geahc1c1angeatnegasvuohta lea rihkkojuvvon. Dat dahket datte, nugo oainnán, fertet vud1olac1c1at árvvos1tallat leatgo boazodoallit deavdán dan viiddis geatnegasvuod1a sii leat gohc1c1ojuvvon fuolahit ahte sin bohccot ásadit orohagain gos lobálac1c1at sáhttet guohtut. Dán árvvos1tallama vuod1d1u lea geahc1c1anortnet mii lea geavahuvvon." Dán oktavuod1as deattuhuvvo ahte bearráigeahc1c1odoaimma mahtodat lea guovddás1 dagaldat go árvvos1tallá leatgo boazodoallit fuolahan dohkálas1 geahc1c1ama. (Guoskevas1 ás1s1i meannuduvvui mud1ui Alimusrievtti riektecealkámus1a mielde, od1d1asit gielddarievttis 1990:s, dál dubmehalli duomu886 bohtosiin. Hĺlogalándda lágamánneriekti lea man1n1il doalahan bohtosa). Sierra dilálas1vuod1a maid dat suokkarda, addá Alimusriekti riektecealkámus1age Rt. 1988 s. 1 geahc1c1angeatnegasvuod1a sisdoallomearrádusa oaivadeami. Alimusriekti cealká dás (s. 2): "Ovdanboahtá ... ahte bohccot álot bohtet gittiide guovlluin mat sáhkkocealkimis leat albmaduvvon. Go riekti almmatge lea gávnnahan geahc1c1angeatnegasvuod1a leat devdon, leat ee. go ás1s1áskuhtton ja su veahkit "barge nu olu go sáhtte ja mii oppa leage geavatlac1c1at vejolas1", ja ahte geahc1c1at bohccuid nu ahte dat eai boad1e gieddeeatnamiidda, livc1c1e gáibidit nu olu návccaid ahte dán guovllu boazodoallu livc1c1ii veadjemeahttumin. In sáhte oaidnit dáid ja sullasas1 dagaldagaid maid gielddariekti leat ovddidan, c1ájehit ahte boazodoallolága § 20 vuosttas lad1as lea adnon boastut." Gielddarievtti duopmu fámuhuhttui dán hávege, dál go duopmu ii sisdoallan dárbbas1las1 duohta died1uid sáhttit árvvos1tallat leigo geahc1c1angeatnegasvuohta doahttaluvvon. Indre Sogn gielddariekti guoskkaha cuon1ománu 11. b. 1985 duomus geahc1c1an- ja vuojehangeatnegasvuod1a eará beliid. Riekti vuolgá das ahte boazodoallu dál jod1ihuvvo earaláhkai go ovdal - ovttadagat leat stuorát ja eaige c1uovo s1at ealliid geaz1os áiggi. Dasto ihtet jagiid dihto áiggiin sierralágan guod1ohanváttisvuod1at, ee. guottetáiggi goas varihat ja c1ierpmahat bahkkejit vuosttas ruonas rahtáide, ja ragatáiggis c1akc1at go bohccot juohkásit moanat c1orragiidda mat háddjanit orohagas. Riekti c1uoc1c1uha dáinna duogáz1iin ahte lea luondduvid1á dilálas1vuohta bohccuin rasttildit rájáid ja boahtit guovlluidege gos lobálac1c1at eai sáhte leat, ja guod1oheaddjit eai sáhte álo leat das caggamin. Dát ii datte mearkkas1 ahte boazogeahc1c1ama geatnegasvuohta lea susttojuvvon. Riekti báhkkoda ahte boazodoalliin lea árjjalas1 guod1ohangeatnegasvuohta, muhto dadjá vel leat maid dan duohken oaz1z1ugo died1u ahte bohccot leat gielddus guovllus, vai farggamusat sáhttet vuojehit bohccuid ruovttoluotta. Riekti orru dasto oaivvildeamen ahte árvvos1tallamis leago geatnegasvuohta rihkkojuvvon, ferte mealgat deattuhit leatgo bohccot viz1z1on ruovttoluotta nu farggago eaiggádii alddes dahje earáide lea cavgiluvvon ahte dat guhtot lobiheamit. Danne sáhttá orrut geatnegasvuod1a váldosisdoallun leat ahte ferte dahkat juoidá go bohccot leat boahtán lobihis guvlui (vuojehangeatnegasvuohta), ja iige dárbbas1 dus1s1e leat dán caggan (geahc1c1angeatnegasvuohta). Láhkaeavttuin c1ujuhuvvo ahte dát dávista Eanadoallodepartemeantta báhkkoduvvon oaiviliidda. 1983 gulaskuddannotáhtas cealká departemeanta ahte dihto guohtondiliin lea dárbbas1las1 ja ollásit lobálas1 diktit bohccuid háddjanit stuorát guovlluin, nu ahte lea veadjemeahttun c1uovvut buot bohccuid geaz1os áiggi. Daddjo ahte "bearráigeahc1c1u" báhkkodeapmi govve buorebut geatnegasvuohta go lága "geahc1c1angeatnegasvuod1a" báhkkodeapmi. Departemeantta Boazodoallokantuvrra byrohoavda celkkiige ás1s1i vihtanin, ja dajai ee. iez1as áddejumi mielde "lea diktit viez1z1amis bohccuid ruovttoluotta § 20 váldosisdoallu. Ná doaibmá ainjuo geavadis. Boazodoallolága § 20 ja § 24 gullet ná hui lahkalaga." Son celkkii dasto: "Rádjarasttildeamiin sáhttet leat moanat árttat, muhto dehálas1 sudja lea ahte moanat ráját eai leat lunddolas1 ráját bohccuide. Dihto dálkkádagain ja siivvuin sáhttá leat hui váttis caggat rádjarasttildeami. Danne lea geatnegasvuohta dahkat juoidá rádjarasttildemiiguin nu dehálas1 dan ektui go caggat dákkár rasttildeami." Boazodoallohálddáhusge lea cealkán mo geahc1c1an- ja vuojehangeatnegasvuod1a mearrádusaid galgá dulkot. Died1áhusas 32/1984, daddjo gáibádusaid birra § 20 vuosttas lad1d1asis: "Dát mearkkas1a ahte boazodoalli geatnegahtto bearráigeahc1c1at ealu ja heivehit jod1u nu ahte lobihis guohtunvárra ja gieddeeatnamiid vahágahttin lea nu unnán go vejolas1. Son galgá diehtit gos eallu lea ja ovddasvástidit ahte lea bargoveahka dan bearráigeahc1c1at ja vuojehit jus bohtet guovlluide gos eai galgga leat." Alimusriekti orru guhkás dohkkehan dán dulkoma. Riektecealkámus1as Rt. 1988 s. 1386 c1uoz1z1uge (s. 1388): "Mus ii leat dasto mihkkege mihttet go riekti cealká c1uovvovac1c1a geahc1c1angeatnegasvuod1a hárrái:"... Geahc1c1angeatnegasvuod1a guovddás1 oasit leat rievtti mielas fuolahit bohccuid lea dohkálas1 lojit, c1uovvut gos eallit geaz1os áiggi leat ja oanehis áiggis leat das go cavgiluvvo bohccuid leat lobihis guovllus. Dát mearkkas1a bohccot beaivválac1c1at áinnas fertejit guohtut gos ihkenassii orohagas, nu guhkágo eaiggádat áloládje bearráigohcet887 ravddaid ja vuojehit bohccuid mat leat rasttildan rájá." Boazodoallohálddahusas lea 32/1984 died1áhusasge mearkkas1eapmi "dakkavid1e" sátnái § 24 vuosttas lad1d1asis. Dása biddjo ahte bohccot galget vuojehuvvot lobálas1 guvlui nu fargga go lea geavatlac1c1at vejolas1. C1uoz1z1u ahte dás ferte árvvos1tallat konkrehta eallisuodjalanlas1888 dilálas1vuod1aid, namalassii leago vuojeheapmi dohkálas1 elliid dahje guohtumiid dilis. 3.17.11.3 Riektejoavkku konklus1uvnnat 3.17.11.3.1 Guokte iehc1anas geatnegasvuod1a Bajábealde geardduhuvvon ávdnasis dihtto dávjá ies1vuohki ahte lea oktavuohta gaskal geahc1c1an- ja vuojehangeatnegasvuod1a. Sáhttá orrut nu ahte vuojehangeatnegasvuohta eanet lea geahc1c1angeatnegasvuod1a oassi, go iehc1anas geatnegasvuohta, muhto min árvvos1teami mielde ii leat dát riekta. Sáhttá dadjat, nugo Alimusriekti Rt. 1986 s. 403, ahte geatnegasvuohta doallat bohccuid mearre guovllus ja geatnegasvuohta lágidit daid ruovttoluotta jus dat goittotge besset dán olggobeallai, leat seamma ás1s1i guokte beali. Datte lea liikká ollásit guokte iehc1anas geatnegasvuod1a. Dán vuod1usteapmái lea datte doarvái c1ujuhit sieiva formála dilálas1vuod1a ahte geatnegasvuod1at leat biddjon boazodoallolága ies1gud1et paragráfii. Muhto lea vel dahkamus1 guovtti ies1gud1et daguin, mas nubbi eaktuda ahte nubbi ii leat dahkkon. Sáhttá dus1s1e viez1z1at ruovttoluotta bohccuid mat eai juo leat gos galggas1edje leat. Ahte leat guokte iehc1anas geatnegasvuod1a, vaikko dat gullet lahkalaga, ovdanboahtá Alimusrievtti riektecealkámus1asge Rt. 1990 s. 33, geahc1a s. 35. Dás lea § 20 vuosttas lad1d1asa gárz1z1ideaddji dulkon. Ii leat nu ahte eavttuheamit rihkku dán geatnegasvuod1a jus ii doala bohccuid lobálas1 guovllus. Dihto dilálas1vuod1ain dohkkehuvvo go bohccot bohtet eará orohahkii dahje gieddeeatnamiidda, dainna eavttuin ahte seammás vuojeha bohccuid lobihis guovllus. Dákkár vuojeheames ii dollo geahc1c1angeatnegasvuohta, muhto § 24 geatnegasvuohta. Vástideaddji ii leat geahc1c1angeatnegasvuohta mii rihkkojuvvo jus ii vuojet bohccuid, muhto vuojehangeatnegasvuohta. 3.17.11.3.2 Geatnegasvuod1aid lagat sisdoalu c1oahkkáigeassu Geahc1c1alit dálá riektegeavada ja eará riektegálduid vuod1ul c1ohkket dan maid sáhttá dadjat geahc1c1angeatnegasvuod1a ja vuojehangeatnegasvuod1a lagat sisdoalus. Boazodoalloláhka ii gáibit geahc1c1angeatnegasvuod1as ahte c1uovvu bohccuid geaz1os áiggi. Dihto guohtondiliin lea lohpi diktit elliid leat bied1ggus stuorát guovlluin. Boazodoalli geatnegahtto datte gohcit ealu. Dát orru mearkkas1eamen sihke ahte son diehtá gos eallit leat, ja ahte bearráigeahc1c1á ahte dat leat lobálas1 sajis. Dohkálas1 geahc1c1andagaldumiin889 lea guovddás1 mearkkas1upmi. Jod1iheapmi galgá oppalac1c1at heivehuvvon nu ahte lobihis guohtonvárra ja gieddeeatnamiid vahágahttin gártá nu unnángo vejolas1. Vuojehangeatnegasvuod1as orru riektegeavadis erenoamáz1it deattuhuvvon vuojehago eaiggát elliid jod1ánit eret go fuobmá guhtot lobiheamit. De leage erenoamáz1it gaz1aldat mii gullá "dakkavid1e" sátnái § 24 vuosttas lad1d1asis. Boazodoallohálddahusa dulkoma mielde galgá vuojehuvvot nu fargga go lea geavatlac1c1at, ja sáhttá maid dadjat boazodoallofagalac1c1at, vejolas1. Mii navdit dás jurddas1an lobihis guohtumis eará orohagas dahje guohtun iez1as orohagas lobihis áiggis. Gieddeeatnamiid guohtuma ektui ferte geatnegasvuohta min árvvos1teami mielde leat intabut. Vuojehangeatnegasvuod1a ollas1uhttima dihte ferte boazodoalli jod1ánit sáhttit nás1s1at doarvái olbmuid fuolahit bohccuid mat guhtot lobiheamit. Ferte várra geaz1os áiggige leat ovddasvástideaddji geainna sáhttá váldit oktavuod1a go ná geavvá. Mud1ui ii leat vuolggasajis ás1s1áiguoskevas1 ii geahc1c1an- iige vuojehangeatnegasvuhtii ahte doaimmat maid ferte álggahit, leat boazodoallái stuorát rud1alas1 gollun go rud1alas1 vahágin jus ii livc1c1e geahc1c1an dahje vuojehan bohccuid. Jus beaktilis geahc1c1an gáibidivc1c1e nu olu návccaid ahte boazodoallu s1attas1ivc1c1e veadjemeahttumin, sáhttá almmatge orrut nu ahte geatnegasvuod1aid lagat ráddjen ferte mearriduvvot seagás1 beros1tanvihkkedallama mielde, mas sihke boazodoalu ja eará ealáhusaid ja beros1tumiid deasttat fuolahuvvojit. Ferte vel deattuhit sámi kultuvra dárbbas1uvvo suodjaluvvot ja maid boazodoalu sámi kulturguoddin. Dát c1ad1amannan lea erenoamáz1it § 20 vuosttas lad1d1asii bidjan dárkilat mearkkas1umi go maid sáhttá njuolga lohkat láhkateavsttas. Liikká báhcet moanat gaz1aldagat. Lassi válddálas1890 mearrádus geahc1c1an- ja vuojehangeatnegasvuod1a sisdoalus boahtá vuohc1c1an boahttevas1 riektegeavadis. 3.17.12 Boazosápmelac1c1aid buhtadanovddasvástádus Boazodoallolága VII kapihttal sisdoallá njuolggadusaid boazodoalliid buhtadanovddasvástádusas sin bohccuid dahkkon vahágiin, omd. jus leat boahtán orohahkii gosa ii leat lohpi, dahje gilvva eatnamiidda. Maid boazu vahágahttá galggas1ii buhtaduvvot sorjjasmeahttun leago boazodoalli c1ájehuvvon mange láhkai sivalaz1z1an. Ovddasvástádus lea nu gohc1oduvvon bealátkeahttá, buo. boazodoallolága § 25 vuosttas lad1d1asa. Dát ee. máksá ahte jus muhtun lea vahágahtton, sáhttá boazodoalli s1addat buhtadanovddasvástideaddjin, vaikko son lea várrogasat891 láhtten, go lea sihke geahc1c1an albmaláhkai ja vuojehan bohccuid dakkavid1e go liikká leat boahtán lobihis guvlui. Jus dát geatnegasvuod1at leat doahttaluvvon sáhttá eaiggát geahpedit vahátsturrodaga ja danne buhtadanmávssuge, muhto ii luvvejuvvot vahágahttima ovddasvástádusas. Buhtadanovddasvástádus gullá § 25 nuppi lad1d1asa mielde buot boazodoalliide orohagas gos lea vahágahtton. Gillájeaddjái ovddasvástidit "okta nugo buohkat ja buohkat nugo okta ". Lea nappo sáhka nu gohc1oduvvon ovttasvástolas1 ovddasvástádusas. Dán geatnegasvuod1ahámi váikkuhus, diktá § 26 njealját lad1as gillájeaddji válljet gaskal gáibidit orohagas dahje navdon vahágahtti bohcco eaiggádis. Geavadis válljejuvvo álo vuosttas molssaeaktu. Dáid ovttasvástolas1ovddasvástádus892 njuolggadusaid duogás1 lea ahte dávjá ii sáhte mearridit jur makkár boazu lea vahágahttán. Buhtadas mii biddjo orohahkii, galgá boazodoalliide siskkáldasat dásseduvvot juohkehac1c1a boazologu ektui, buo. § 25 vid1át lad1d1asa. Boazodoallái sáhttá datte siskkáldasat garvit iez1as ovddasvástádusoasi. Eaktun lea sáhttit duod1as1tit ahte su boazu ii leat vahágahttán. Jus sáhttá duod1as1tit ahte lea eará orohaga boazu mii leat vahágahttán dahje lea leamas1 das mielde, sáhttá regressa § 25 man1imus1lad1d1asa mielde, buhtadanvuoigatvuohta gustot dán orohaga ektui. Mearkas1anveara lea nappo ahte nu leatge boazodoalliin orohagas gos vahágahtui vuod1d1oovddasvástádus. Boazodoallolága § 26:s leat dihto spiehkastagat boazovahágiid bealátkeahtes ovddasvástádusas. Dat eai siskkil vuosttaz1ettiin go vahágahtto lobálas1 johtimis, ásadeames dahje guohtumis, jus vahát ii leat olus eanet go maid ferte atnit eaktuduvvot ulbmálas1 ja dohkálas1 jod1iheames, buo. § 26 vuosttas lad1d1asa. Láhkaaddi lea dás vuhtii váldán ahte lea váttis jod1ihit boazodoalu almmá makkárge lágan vahágiid haga omd. omiid guohtumiin dahje vuvddiin, ja ealáhusas lea dánge láhkai veahás1 gollanmunni. Bealátkeahtes ovddasvástádus ii galgga § 26 nuppi lad1d1asa mieldege gustot jus bohccot vahágahttet lobálas1 ásadeames láddjejuvvon suinniin mat eai leat suodjaluvvon áiddiin "mii ráfáiduhttá bohccos" dahje eará dohkálas1 láhkai. Dán bealátkeahtes ovddasvástádusa váidudeamit eai mearkkas1 datte nu olu geavadis, go eai siskkil eanemus vahága - ahte boazu vahágahttá gilvvaeatnamiid. Bohccuin leat gilvvaeatnamis, ii leat "lobálas1" § 26 áddemis, ja dát gullá danne njuolga § 25 ovddasvástidanjuolggádussii. Mud1ui leat goappas1at suolgimearrádusat893 § 26:s hábmejuvvon nu ahte lea bealátkeahtes buhtadanovddasvástádus mii ii gusto dáid háviid. Dilálas1vuod1aid mielde sáhttá datte muhtumin fertet buhtadit dábálas1 láhkac1álakeahtes sudjageatnegasvuod1a njuolggadusaid ektui (culpa-ovddasvástádus). Boazovahágiidda buhtadangáibádus galgá dábálac1c1at guovllu leansmánni mearridit árvvos1teamis, buo. § 27 vuosttas lad1d1asa. Jus boazodoalli dahje orohat c1álalac1c1at mied1ihit vahága ja geatnegasvuod1a buhttet, ja ovttaoaivilvuohta s1addá buhtadasa sturrodaga hárrái, ii dárbbas1uvvo leansmánni soabadeapmái894. Dán oktavuod1as sáhttá namuhit ahte leansmánni § 27 njealját lad1d1asa mielde ás1s1emeannudeami juohke ceahkis sáhttá geahc1c1alit oaz1z1ut eaktodáhtolas1895 ortnega. Earret njuolggadusaid mat mud1ui leat mearriduvvon § 27:s, gustojit dábálas1 njuolggadusat leansmánneárvvos1teami dáfus, geahc1a Od.prp. nr. 9 1976-77 s. 63. 4. Eaiggádus1s1an- ja geavahanvuoigatvuod1at - c1oahkkáigeassu ja konklus1uvnnat 4. KAPIHTTAL Eaiggádus1s1an- ja geavahanvuoigatvuod1at - c1oahkkáigeassu ja konklus1uvnnat 4.1 GII EAIGGÁDUS1S1Á FINNMÁRKKU OVDDES1 MATRIKULEREKEAHTES EATNAMIID? Riektejoavku lea juohkkásan Finnmárkku ovddes1 matrikulerekeahtes eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldaga dáfusge. Unnitlogus, gii lea Otto Jebens, ii leat olus vuosttaldeapmi eanetlogu ovdanbuktinhámi ja metodihkii, ja leage sáhttán guorrasit eanetlogu konklus1uvdnii eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a hárrái olggut Finnmárkkus, daid nu gohc1oduvvon "priváhtiivva" dáz1a guovlluin. Jebens:s lea datte dat áddejupmi ahte go galgá konkluderet eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a Sis-Finnmárkku guovlluide mat ovdal 1751 ledje ruot1a duopmoválddi vuollásaz1z1an, berre earaláhkai deattuhit historjjálas1 gálduid ja deattuhit garrasit sámi riekteáddejumi go maid eanetlohku lea dahkan. Son lea gávnnahan dán earálágan deattuhusas leat mearrideaddji mearkkas1upmi bohtosii, ja danin ii leat sáhttán guorrasit eanetlogu konklus1uvdnii Sis-Finnmárku guovlluid hárrái. Spiehkasteaddji oaiviliiddis vuodustan dihte lea gávnnahan dárbbas1laz1z1an hábmet oktilas1 ovdanbuktima. Danin leatge Finnmárkku eatnamiidda guokte eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ovdanbuktima, main eanetlogu ovdanbuktin lea bájuhuvvon vulobealde A c1uoggás, ja Jebens:a fas B c1uoggás. A EANETLOGU OVDANBUKTIN 4.1.1 Álggahus Go galgá mearridit gii eaiggádus1s1á makkár nu objeavtta, ferte konklus1uvnna vuod1us ee. leat lágain, láhkaásahusain, riektegeavadis, c1álalas1 c1ielggademiin, geavaheamis ja riekteáddejumis. Dán kapihttala fáddá lea guorahallat makkár ás1s1áiguoskevas1 riektegáldooasit leat olamuttos, daid vihkkedallat ja sáhttit bajilc1állaga gaz1aldaga vástidit. Dán barggu bargovuohki lea juogo álgit riektehistorjjálas1 ovdáneamis ja guorahallat mo riektedilli lea ovddiduvvun gustojeaddji vuoigatvuohtan, dahje álgit dálá c1állon riektegálduin ja lasihit dása historjjálas1 gálduid ja eará gáldoávdnasiid nu guhkásgo dárbbas1uvvo juksat ja bealus1tit konklus1uvnna mii dán vud1d1osis navdo leat gustojeaddji vuoigatvuohtan. Nugo namuhuvvon 1.2. oasis, lea Riektejoavku válljen man1it bargovuogi vuod1d1un barggustis. Dáinna vuolggasajiin lea Riektejoavku 3.2. gitta 3.17. oassái meros1tallan ies1gud1et resurssaid mat leat áigeguovdilat. Juohke resursas1lájas lea vihkkedallon adnu mii lea leamas1, njuolggadusat mat leat leamas1 gustojeaddjin ja dan guovllu riektegeavat. Dán resurssamiel c1ad1amannamis lea viehka olu riektehistorjjálas1 ávdnasatge váldon mielde. Dát ávdnasat lea c1uovvovas1 c1ielggadeamis viehka stuorra vuod1usoassin. Riektegálduid dábálas1 geavaheapmái c1ujuhuvvo eanetlogu ovddabealde 2.2. oasi válddahallamii. 4.1.2 Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a doaba Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a doaba lea leamas1 meros1tallon ies1gud1et láhkai ies1gud1et áiggis. Dál mearkkas1a eaiggádus1s1anvuoigatvuohta dábálas1 juridihkalas1 jurddas1anvuogi mielde ahte muhtumis lea rád1d1ejupmi ovtta dahje moanaid ád1aide, gustojeaddji lágaid ráddjehusaiguin dahje sierra vuoigatvuod1alac1c1aid deasttas. Eaiggátrád1d1ejupmi siskkilda sihke vuoigatvuod1a atnui ja eará duohta ávkkástallamii - mied1is duohta rád1d1ejupmi - ja vuoigatvuod1a diktit earáid geavaheamis ád1a - negatiivva duohta rád1d1ejupmi. Dat siskkilda vel vuoigatvuod1a háldet rievttálac1c1at, sirdit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a earáide dahje ásahit erenoamás1 vuoigatvuod1aid ja gildosiid. Áinnas deattuhuvvo ahte eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ja eaiggátrád1d1ejupmi leat negatiivvalac1c1at ráddjejuvvon, ja dat siskkildit buot mat eai leat spiehkastuvvon juogo gustojeaddji lágain dahje erenoamás1 vuoigatvuod1ain earáide go eaiggádii. Ráddjehusat mat c1uvvot lágas, ipmirduvvo dán mielde rád1d1envuoigatvuod1as mud1ui mied1is spiehkastahkan. Várra lea árta lea deattuhit ahte dálá servodagas gárz1z1iduvvo hui olu eaiggáda háldolud1olas1vuohta lága bokte giddodaga ektui. Dát gusto sihke duohta ja rievttálas1 háldduide. Erenoamás1 objeavtta vuoigatvuod1as lea riektelac1c1as seamma háldenvuoigatvuohta go eaiggádis livc1c1ii, nu guhkásgo su vuoigatvuohta ollá. Dát vuoigatvuod1at - servituhtat dahje geavahanvuoigatvuod1at - lohkkojt miehtásat ráddjejuvvon. Geavahanvuoigatvuohta siskkilda háldoveaju896 mii c1uovvu vuod1d1udanvud1d1osa897 ja iige eanet, muhto dákkár vuoigatvuod1as sáhttá leat hui ies1gud1etlágan sisdoallu ja mahtodat. Muhtun vuoigatvuod1at duohtadit dus1s1e veahás1 eaiggáda haldoveajus. Earát leat baicce nu viidát ahte objeavtta eaiggádis eai báze s1at olu háldoveajut. Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta lea nugo namuhuvvon negatiivalac1c1at ráddjejuvvon, ja dát mearkkas1a dihto gárggiidangálgga898 boahtteáigái. Okta bealli dás lea ahte vuoigatvuohta automahtalac1c1at siskkilda dan mii guorrana go erenoamás1 mied1is ráddjejuvvon vuoigatvuohta jávká. Vuoigatvuohta siskkilda od1d1a vejolas1vuod1aid mat bohciidit ja mat eai miehtásit leat biddjon muhtun earái sierravuoigatvuohtan. Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta daddjo áinnas siskkildit báhcánvuoigatvuod1a mii áiggis áigái lea báhcán. Mud1ui c1ujuhuvvo 2.1.2. oassái mas veahá eanet lea máinnas1uvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuod1adoahpagis. 4.1.3 Oppalac1c1at eaiggádus1s1anvuod1a899 háhkamis 4.1.3.1 Várddus Eaiggádus1s1anvuohta sáhttá háhkkot mán1ggaláhkai. Jus objeavttas ii leat ovdalis eaiggát, sáhttá vuollástit (árbevirolac1c1at gohc1oduvvon originćra dahje álgovuolggalas1 háhkan). (Geahc1a Gudmund Sandvik:a c1ielggadeami c1uo. 1.17 «Statens grunn i Finnmark. Et historisk perspektiv» mii lea deaddiluvvon Riektejoavkku c1ielggadeami mildosiin). Jus objeavttas lea eaiggát, eaiggádus1s1anvuohta sirdo dábálac1c1at eaktodáhtolac1c1at s1iehtadusain (árbevirolac1c1at gohc1oduvvon derivatiiva dahje surggiidahtton háhkan). Bággosirdin bággolonistuvvo. Eaiggádus1s1anvuohta sáhttá datte háhkkot sirddekeahttáge, go od1d1a "jáddada" (jávkada900) boares vuoigatvuod1a. Dán sáhttá dahkat dan oskkus go háhká ád1a sus gii orru leamen rivttes eaiggát (nu gohc1oduvvon dan oskkus háhkan901). Eará háviid ii dus1s1a boares vuoigatvuohta vuosgo lea mannan dihto áigi ja od1d1a eaiggát lea halden objeavtta. Dákkár háviid lea sáhka oamastusas, dolos1 áiggi rájes geavaheamis, ealjohisvuod1as dahje "cieggan riektedilis", geahc1a dárkilat dán birra ovddabealde 2.2.3. oasis. Finnmárkku eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dáfus lea man1imus1 joavku áigeguovdil ja danin vuod1d1ofáddán dán kapihttala vihkkedallamiidda. 4.1.3.2 Dehálas1 dagaldagat mearrádussii Go galgá mearridit guhte lea eaiggát, lea guovddás1 gaz1aldat gii lea atnán dahje hálden objeavtta. Dát oidno c1ielgasit go meahcceeatnamiid eaiggátvuoigatvuod1a galgá mearridit. Go dát leat dárkon ovttaskas olbmuid opmodahkan, lea justa mo sii leat báikki atnán ja heivehan iez1aset ealáhusa ja eallima dasa. Lassin dán atnui lea(t) geavaheaddji(t) buoremusat geahc1c1alan caggat eará gáibideaddjiid. Moanat gille- ja rádjanákkut leat bohciidan dákkár meahcceriggodagaid háldema gilvvus. Lassin duohta dollui ja dan suodjaleapmái, jerro dehálas1 dagaldat vuoigatvuod1avuod1usge ahte gii rievttálac1c1at lea hálden daid áigeguovdilis riggodagaid. Servodat oinnii árrat ávkin ahte ovttaskas olbmo, dahje geavaheaddjiid joavkku, doallu ja ealáhusvuod1d1u suodjaluvvui. Ovdal lei doallu guovddáz1is go opmodatvuoigatvuod1as lei sáhka. Go mán1ggas atne ovtta guovllu ies1gud1etláhkai, lei áddemis ahte juohkehac1c1as lei opmodatvuoigatvuohta dan háldovuohkái maid ánii, buo. professora Robbestad:a artihkkala “Klřyvd eigedomsrett” 1963 LoR:s 162 s. c1uo. Dán oainnus ledje ies1gud1et háldovuogit vuod1d1un, ja ii lean sáhka oppalas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as mii galggai siskkildit vejolas1 háldovugiidge mat eai lean anus ("báhcánrád1d1ejumit902"). Áddejupmi ahte eaiggádus1s1anvuoigatvuohta lei oppalas1 ja prinsihpas buotdivnnat903, lassánii 1700-logus dad1istaga. Duiska-romálas1 riekteváikkuhus soaitá leat duogáz1in, muhto erenoamáz1it jurdda ahte oppalas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuohta lea olmmos1vuoigatvuohta. Servodatovdáneapmi dagahii vel ahte oppalas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1adoaba ipmirduvvui ávkkálac1c1abut. Dál ii gal várra leat áigeguovdil máhccat "juhkkojuvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a" vuogádahkii. Juohkehas1 ja servodat leat oppalas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a prinsihppii vuod1d1uduvvon, dan ektui go sierra rád1d1ejumiid dan mielde go lea leamas1 duohta doaimmaheapmi. 4.1.3.3 Lagat anus Bajábealde c1ujuhuvvui ahte atnu lea guovddás1 dagaldagat go galgá mearridit leago eaiggádus1s1anvuoigatvuohta dahje molssaevttolac1c1at sierra vuoigatvuohta giddodahkii dahje giddodagas. Geavadis lea dát dávjá hábmejuvvon gaz1aldahkan geas lea eaiggátrád1d1ejupmi904 eatnamiidda. Dát gusto eavttuheapmin jus vuoigatvuod1agáibideaddji905 ii sáhte c1ujuhit mangelágan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a duod1as1tussan c1uoc1c1uhusa vuod1d1un. Eaiggátrád1d1ejumit leat datte dávjá mearrideaddji mearkkas1upmi vaikko leat ás1s1ebáhpárat ja vuosttaz1ettiin go lea gaz1aldat dulkot c1álalas1 ávdnasa. Eaiggátrád1d1ejumiin jurddas1uvvo sihke rievttálas1 ja duohta hálddus, buo. Rt. 1956 s.1085 s.1094 báhkkodanvuogi. Man1imuz1z1ii gullá vel giehtagus1s1at vuoigatvuod1a nu ahte earái head1us1ta háldet dán guovllus dán vuoigatvuod1a vuostá. Geas lea sierravuoigatvuohta, sáhttá háldet vuoigatvuod1a addán rámmaid siskkobealde. Riekteáddejumit maid riektelac1c1a hálddut báhkkodit, leat dehálac1c1at konkrehta árvvos1tallamis. Dát gusto riekteáddejupmáige mii ihtá go vejolas1 riektelas1 ii vuosttal dan guovllu earáid háldduid. Ás1s1i mii lea geardduhuvvon Rt. 1975 s.112, govve mán1ggaláhkai mo duopmostuolut mearridit guhte lea eanaeaiggát. Konkrehtalac1c1at lei riidu leatgo goahccevuovdeeaiggádat vai guohtonvuoigatvuod1alac1c1at eanaeaiggádat. Alimusrievtti eanetlohku (golbma duopmára) dadje ahte “dákkár” ás1s1is ii sáhte "oppalas1 dárkodemiin jáhkehahtti historjjálas1 ovdánemiin gávnnahit c1adni konklus1uvnna" eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii. Dát ferte mearriduvvot konkrehta árvvos1tallamiin “buot dálá died1uid vuod1ul”. Dákkár árvvos1tallan sáhttá leat ies1gud1etlágan riikka sierranas osiin, ies1gud1et giliin, ja velá seamma gilisge. Ás1s1is ii lean vuod1d1uás1s1ebábir, ja riekti c1ujuhuvvui danin konklus1uvnnaide maid gávnnahii «dan anus ja hálddus mii lea leamas1 dan áiggi masa mis leat dilálas1vuhtii died1ut." Árvvos1tallamis ies1gud1et "atnovugiid", c1ujuhii eanetlohku ovddimusat ahte guohtunatnu "ain" lei searvevuod1as, dat lei dehálas1 ealáhusvud1d1osii, ja riektelac1c1at ledje árjjalac1c1at áimmahus1s1an beros1tumiideaset. Láddjehagaide vuoigatvuod1as ja bivdo- ja guollebivdohálddus háles1tuvvui ja árvvos1tallui. Dasto árvvos1talai eanetlohku rievttálas1 háldduid. Vuod1d1un ledje ovddit ja dán jahkec1uod1i ás1s1ebáhpárat, geahc1a lagat s. 115-117. Eanetlohku deattuhii garrasit gahc1ahatvuoigatvuod1aid906 háldduid 1869 rájes dássáz1ii. Dát áddejuvvui «c1ielga eaiggátháldun907». Eanetlohku gávnnahii ahte anus ja hálddus mat ledje, hui c1ielgasit c1ujuhuvvui ahte vuovdeeaiggádat ledje « iez1aset adnán vuoigaduvvomin» háldet vuovddi oktan eatnamiiguin. Guohtonvuoigatvuod1alac1c1ain ii lean vuosteágga908 dása «earret go dárbbas1uvvo head1us1tit meassamiid sin guohtonvuoigatvuhtii» (referáhta s. 122). Dát ás1s1i c1ujuha moanaid dagaldagaide mat leat áigeguovdilat go eaiggátgaz1aldat galgá c1ielggaduvvot ja mearriduvvot. Konkrehta deattuhuvvojit rievttálas1 hálddut sakka, mii ii mearkkas1 ahte ii beros1tuvvo duohta anus. Eanas1 háviid leat lotnolasdoaimmat mearrideaddjin. Leat ovdamearkkat ahte duohta atnu bidjá eanas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii vud1d1osa. Mahkás1 ás1s1is mii lea geardduhuvvon 1967 Rt. s. 101 (Junkerdal-ás1s1i). Dás deattuhuvvui guovllu láddjehaga ja beasselogguma909 háldu ja geavaheapmi. Dilálas1vuod1ain c1ájehuvvui ahte guovlu ii lean leamas1 nu árjjalas1 anus, ja lei váttis c1ájehit dán guhkes áiggi anu. Deattuhuvvui vel Stáhta eaiggátgáibideaddjin910 ii lean dahkan maidege atnui ja mii c1ájehii ahte ovddasvástideaddjit eaiggátrád1d1ejedje guovllu. Dát ii leat sáhttán leamas1 amas Stáhtii vuovdehálddas1eami bokte. Lei doarvái vuod1us dáinna dahkat juoidá. Guovddás1 dákkár ás1s1iin lea, leago atnu sierravuoigatvuod1arámma siskkobealde mii alddes lea, vai c1ájehuvvojitgo « eanaeaiggátrád1d1ejumit» masa ii leat vuoigatvuohta. Dihto láhkai vihkkedallo leago geavahanvuoigatvuohta- vai eaiggátrád1d1ejupmi, Rt. 1968 s. 1202 s.1212-1213. Dás namuhuvvo anu ealjohisvuohtage. Vaikko eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vuod1d1u váilo, dahje lea eahpec1ielggas dahje eahpidahtti, sáhttá son gii guhkit áiggi lea eaiggátrád1d1en, adnojuvvot eaiggádin go son gii áitosac1c1at alcces c1uoc1c1uha eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ii leat c1ielgasit seaguhan iez1as dasa. Dát lea hui c1ielggas Rt. 1961 s.1163, mas daddjo, s. 1172 buo. s. 1187 leat «c1ielggas» ahte ii sáhte «c1uoggut» ásahuvvon riektedilálas1vuod1a dainna vuod1uin ahte dát badjel 100 jagi boares riekteáddejupmi lea boasttut», buo. lagat 2.2.3. oasi. Dagaldagat ja rievttálas1 jurdagat dat leat govvejuvvon dáid namuhuvvon alimusriekteduomuin, mat bidjet vuolggasaji dán kapihttala joatkka vihkkedallamii. 4.2.10 Mátta-Norgga stáhtaalmennehiid eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ovdáneami sárgosat 4.1.4.1 Veahá meahcceguovlluid eaiggátgáibádusa ja eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a doahpaga ovdáneamis Giddodat lei álggos eallinvuogi ja válddi vuod1us. Dad1e mielde go gonagasat geahc1c1aledje nannet servodatortnega stuorát guovlluide, lassánii dárbu nás1s1at rud1alas1 vuod1u mii lei eaktun hálddas1it ja stivret guovllu. Danin dárbbas1uvvui gozihit dahje ainjuo sisboad1uid buot guovllu eatnamiin. (Geahc1a ee. Monica Wernstedt: «Fastighetsrättens historia» (1972) s.1:5). Opmodagain maid ovttaskas olbmot geavahedje, gáibiduvvui vearru. Gonagas c1uoc1c1uhii sus lei vuoigatvuohta eatnamiidda mat eai lean anus. Gonagasa vuoigatvuohta gohc1oduvvui dád1is vuod1d1oregálan911. Ies1gud1etlágan gonagaslas1 regálat dád1is lassánii. Ii eahpiduvvo ahte regála mii lea vuolgán romálas1 ja germánalas1 rievttis, beasai ies1gud1et vugiid mielde bures Skandináviai. Dovddus lea ee. vuod1d1oregála, almennetvuoigatvuohta, hilggohasaid ja fállaid vuoigatvuohta, eaiggákeahtes din1ggaide (“maid ii oktage eaiggádus1a, eaiggádus1s1á Gonagas”), ja bákteregála (Geahc1a Ole Fegner: «Romerrett i Norden» (1977) s. 77-78, Gřran Inger: «Svensk rättshistoria» (1982) s. 43 ja Knut Robberstad: «Jus og Jord» (1978) s 182-183). Riektejoavkku juovlamánu 21. b. 1988 siskkáldas c1ielggadeamis (“Eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja Finnmárkku almenneha gaz1aldaga birra») c1ujuha Otto Jebens (36-39 s.) ahte lea veahá eahpevissis man olu Gonagasa vuod1d1oregála oahppa oac1c1ui dáz1a rievttis, Ruot1a ovdáneami ektui. Son deattuha datte (54-64 s.) ahte vuod1d1oregála oahpas lea leamas1 mearkkas1upmi Norggas almennehiid eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dáfus. Regála doaba lea duopmostuolutge atnán, geahc1a ee. Rt. 1852 s. 404 mas Alimusriekti dadjá ahte gitta «...C1iezanuppelot Jahkec1uod1i lohppii galgá Deanu ja Álttájoga Luossabivdu Regála leat lihttoláigohuvvon», s. 405, buo. s. 420-421. Ii leat c1ielggas mii regála doaba mearkkas1ii. Álgovuorus várra báhkkodii Gonagasa vuoigatvuod1aid servodatválddi ovddasteaddjin. Soaitá dattege oaivvilduvvon ahte gonagasválddis lei eaiggádus1s1anvuoigatvuohta priváhtarievttálas1 áddemis. Ii eahpiduvvo ahte doaba man1n1il 16-1700-logus báhkkodii servodaga duohta eaiggádus1s1anvuoigatvuohtan. (Geahc1a Wernstedt op.cit. s.1:5). Doahpaga eahpec1ielga atnu oidno c1ielgasit Rt. 1880 s. 337. Konkrehta gustui ás1s1i Álttá luossabivdovuoigatvuhtii. Vuosttasjienasteaddji lohká dás ahte “boares ággi rájes” ii leat Álttá guollebivdu leamas1 dábálas1 láhkanjuolggadusaid vuollásas1. Son joatká dadjamin «... nugo Ollislac1c1at lei dat Bunzzar, ahte Finnmárkku eaiggádus1s1anvuoigatvuohta lei Stáhta, mii meannudii dán Provinssa ja dan Hearvásvuod1aid Regálan.» Dán oktavuod1as dajai vel ahte doppe 1775:s eai «lean priváhta opmodagat aitosas1 Finnmárkkus.» Eará duopmárat ledje ovttamielas ahte Finnmárkkus hállui regálas, guovttis sis hálle datte regálas «Rád1d1envuoigatvuohtan». «Rád1d1envuoigatvuod1a» doaba mii lea namuhuvvon 1880 duomus, c1ujuha dan boares earuheami badje- ja vuolleopmodatvuoigatvuohtas. Doahpagat vulget feudalavuogádagas ja c1ujuhit gaskaagat eurohpalas1 rievtti láhkajuhkkojuvvon eanavuoigatvuod1a ortnegii. (Geahc1a Gudmund Sandvik:a Jussens venner:s 1989 s. 230-235.) Numo namuhuvvon 4.1.3.2. c1uo. áddejuvvui dad1is nu ahte eaiggádus1s1anvuoigatvuohta siskkildii olles háldenvuoigatvuod1a objektii, iige dus1s1e juohke geavahanvejolas1vuhtii. Oppalas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a áddejupmi oahpahuvvui teorias 1700-logus Danmárkkus. Christiania universitehtas logaldalai Schweigaard romárrievttis 1840-1870 áigodagas, ja dás lunddolac1c1at máinnas1uvvui buotdivnnat eaiggádus1s1anvuoigatvuohtas. (Geahc1a Robberstad LoR 1963 s. 164.) Brandt c1uoc1c1uhii Tingsretten:s (2. dea. 72 s.) ahte ná lei dáz1a rievttisge, muhto dohkkehii gal boares dáz1a juhkkojuvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a áddejumi. Robberstad válddahallá dán suorggi ovdáneami Jus og Jord:s (1978) s.170-173 ja konkludere ahte dat easka lei Scheel Tingsrett (1. cakkus, 1901) ahte romarrievttálas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a juogakeahtes riekteáddejupmi liikostuvai dáz1a rievttis. Ruot1a rievttisge 1800-logus dohkkehuvvui oaidnu ahte eaiggádus1s1anvuoigatvuohta lea “bassi ja juogakeahttá”, “muhte hui man1n1it ja hui njozet” geahc1a Mauritz Bäärnhielm “Rättshistoriska studier tilägnade Gösta Hässelberg” 1977 s. 64. Dan ovdáneami vuod1ul mii lei eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a doahpaga mearkkas1umi áddejumis, sáhttá gal daddjot ahte go 1880:s Alimusriekti hállá stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as, ii leat dát áibbas ovttalas1. Liikká ferte leat árta navdit ahte Alimusriekti anii doahpaga dainna oaiviliin ahte lei hállu oppalas1 ja priváhtarievttálas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as. Láhkaovdabargguin 1800-logu rájes ja eará oktavuod1ain leat dávjá cealkámus1at stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as. Ii leat álo álki oaidnit oaivvilditgo eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a priváhtarievttálas1 áddejumis vai dus1s1e stáhta sadjádagas hálddas1eaddjin. Datte lea árta navdit ahte lei priváhtarievttálas1 ja oppalas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuohta mii oaivvilduvvui. Sii geat c1álle stáhta ovddas bohte eatnas1at seamma birrasis ja lei seamma oahppu go sis geat c1álle teoriaid ja duomuid. 4.1.4.2 Lagat stáhtaalmennehiid eatnamiid vuoigatvuod1as Bajábealde c1ujuhuvvui ahte servodatválddi dárbu rud1alas1 vud1d1ui sajadagasis sáhttá leat dehálas1 oassi oahppavud1d1osii ahte buot maid ovttaskas olmmos1 ii “ies1 ane”, gullet Gonagassii. Dánska rievttis lea Jydske Lov:s (1241) mearriduvvon ahte gonagas eaiggádus1s1á hilgogálvvuid maid ii oktage jearat, sonhan eaiggádus1s1á olles gátti, ja "maid ii oktage eaiggádus1a, eaiggádus1s1á gonagas", (Tredie Bog LXIII 61. Fřrste Bog LV 53:s lea njuolggadus vuovddi birra mii guoská eará eatnamiidda. Jus les1 hállu almennetvuovddis, "de eaiggádus1s1á gonagas eatnamiid ja boanddat vuvddiid". Dás hállo ahte gonagas eaiggádus1s1á "gátti" go dat ii leat priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vuollásas1 ja son eaiggádus1s1á almennehiid eatnamiid. 150 jagi dás ovdal lei juo dalá Gonagas gáibidan beassat «eaiggádus1s1at» almennehiid ja eatnamiid mat eai lean anus. Dán gáibádusa maid Robberstad c1állá (Rettssoga I (1976) 115-116 s.) álbmot ii dohkkehan go ii lean dikkis dohkkehuvvon. Goappas1iid háviid hállo Gonagasa “eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as”. Mii dalle oaivvilduvvoi doahpagiin, ii leat dál áibbas álki dadjat. Oaivámus1servodagas912 lea vel nu ahte c1eardaoaivámus1 seamma dárbbuin gáibidii leat "eaiggát", geahc1a Knut Odner: Finner og Terfinner(1983) s. 85. Guladiggelágas G 145 (Ngl I s. 58) lea celkon ahte jus njáskko dállui almennehis lea Gonagas dálu eaiggát. Frostadiggelága álggahusas lei vástideaddji njuolggadus ahte galgá leat nugo "riikka nuortan dahje máddin ", (F Innledning 19, XIV 8 Ngl s.125). Lea dasto Frostadiggelágas XIV 8 (Ngl I s. 251) ja Enalága VII 62 (Ngl II s. 145) celkon ahte Gonagas sáhttá lihttoláigohit almenneha “... geasa dáhtos1” Mii dáid lágain lea celkon vástida dasa mii lea celkon bajábealde Gonagasa gáibádusas vuovddekeahtes eatnamiid eaiggádus1s1anvuod1as. Jus geahc1c1á dálá terminologia, dulkojuvvo lihttoláigoheapmi "eaiggátrád1d1ejupmin". Alimusriekteduopmár B. Berger c1ujuha datte artihkkalis Tfr 1956 s. 106-123 ahte njáskama njuolggadusain sáhttá leat áibbas eará ulbmil, namalassii ovddidit ja suodjalit eanagilvima. Dán oidnui orru Robberstad guorraseamen Jus og Jord:s (1978) s.189 ja Sandvikge mildosis Riektejoavkku c1ielggadeapmái. (Geahc1a 1. mildosa, c1uo. 1.17.) Dalle lea dálá terminologias hállu hálddahuslac1c1abut njuolggadusas. Min boarrasamos lágaid njuolggadusat ahte dus1s1e Gonagas sáhtii lihttoláigohit almennehiid njáskkahagaid, dulkojuvvo maiddái ahte earát gildojuvvo dán dahkamis, várra nappo head1us1tit gili fámolac1c1abut bálkáhit bálvváid iez1aset almennehiid eanaláigolaz1z1an. Seamma sáhttá njuolggadusaidge dulkot ahte Gonagasa áittardeaddji galgá ás1s1ec1uoc1c1uhit su gii lobi haga lea almennehis njáskan, buo. Eanalága 61 ja 62 kap. Gudmund Sandvik lea "Brev om Sjodalen" 1976 Norgga Turismasearvvi jahkegirjjis s.106 c1ilgen mo dát njuolggadusat doibme Heidal:s muhtun 1432 ás1s1is. Min boarrasamos lágaid njuolggadusat eanas1 joatkkas1uvve Christian V 1987 Dáz1a Lágas. (Geahc1a 1. mildosa c1uo.1.14.) Nordlándda ja Romssa Meahccekommis1uvdna lea cuon1ománu 26. b. 1990 duomus (ás1s1i nr. 3/1987: Skjerstadfeltet) c1ilgen Mátta-Norgga almennetvuoigatvuod1a váldosárgosiid ja ovdáneami, geahc1a s. 55-72. C1uvvovac1c1at c1ujuhuvvo dus1s1e ovdáneami guovddás1 sárgisiidda. Dad1e mielde go servodatváldi gievrrui ja organiserejuvvoi buorebut, nannejuvvui Gonagasa almennehiid riggodagaid háldu.(Dát leat lagabut válddahallon 1. mildosis c1uo. 1.17. ja Robberstad Jus og Jord.s (1978) s.189-190.) Dás lea rud1alas1 dárbuge duohta duogáz1a oassin. Láhkanjuolggadusaid láhkavuod1u haga álggii Gonagas vuovdit almennehiid. 1663-1688 áigodagas vuvddii hui moadde almenneha. 1726:s vuvdojuvvo moanat almennehat, muhto eanas1 dáin rievdaduvvo boanddaid váidaleami geaz1il. 1750 ja 1761:s vuvddii Gonagas Nordlándda Helgelándda ja Romssa fálddi almennehiid. 1700-logu loahpageahc1en ja 1800-logu álggogeahc1en vuvddi viimmat Gonagasas oasi almennehiin, buo. Rt. 1888 s. 1252 mii máinnas1a "gieddevuovdima" 1844 ja 1846 gonagaseanagirjjiin. Boares norgga lágaid láhkavuod1u haga ja njuolga Chr. V NL 5-11-1 mearrádusaid vuostá, lihttoláigohii Gonagasa fáldi bivdojávrriid almennehis ovttaskas olbmuide. Dasto attii fáldi, ii makkárge láhkavuod1uin lobi ja man1n1il lihttoláigoheami almenneha geassesajiin ja gittiin. Almmolac1c1at gievrudii gonagas virggistis go “Gonagasa almennet” báhkkodeami valddii almennetnjuolggadusaide sihke Chr. IV Norske Lovbog:i ja Chr. V Dáz1a Láhkii. NL 3-12-6 ráddjejuvvui almennetvuovddis boanddaid murrenvuoigatvuohta viessodárbui. Lei eaktovuoigatvuod1avuod1d1u ahte Gonagas sáhtii atnit muorranjeaidima buhtes buvttadussii mii ii dárbbas1uvvon boanddaide. Gonagasváldi geahc1c1aliige 1600-logu loahpageahc1en ja erenoamáz1it 1700-logus ávkkástallat almennehiid goahccevuovdevuoitobuvttadusa. Moadde vuovddige lihttoláigohuvvojedje ollásit njeaidimii. C1álalas1 gáldut almennehiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as eai oru gávdnomin ovdal 1700-logus. Gaz1aldat badjánii 1726 almennetvuovdima oktavuod1as. Oassi gili almennehiin gohc1oduvvojedje "gilialmennehin", ja boanddaid beales báhkkoduvvui dáid leat sin opmodahkan. Muhtun prosessain 1700-logu loahpageahc1en gaskal Gonagasa ja boanddaid almennehiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as ovdandollui dát earret eará. Earret moatti spiehkastagain ledje prosessat Gonagasa oiddus. Norgga stáhtaeiseválddit leat man1n1il 1814 bidjan vuod1d1un ahte stáhta eaiggádus1s1á gonagasalmennehiid mat eai lean vuvdon geavahanvuoigaduvvomiidda boanddaide dahje eará priváhta olbmuide. Dát orru leat eaktuduvvon borgemánu 20. b. 1821 ámmátlas1913 opmodagaid birra, § 38, mas c1uoc1c1ui ahte "Stáhta almennehat galge, Doaisttáz1ii, leat spiehkastuvvon duohtan dahkamis ja luobaheamis". Dát mearrádus fámuhuhtui borgemánu 5. b. 1848 lágas, mas ledje ámmátlas1 opmodagaid mearrádusat borgemánu 20. b. 1821 lágas ja borgemánu 4. b. 1827 lágas, ja 1848-1857 áigodagas vuvddii stáhta oasi almennehiin. Golggotmánu 12. b. 1857 láhkage, almennetvuovddi mearrádusaid birra ja geassemánnu 22. b. 1863 láhka, vuovdedoaimmahaga birra bidjá eavttuid stáhta almennehiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as. Borgemánu 8. b. 1908 nr. 6 lágas “riektedilálas1vuod1aortnega birra stáhta rás1s1aid dáfus.” (Duottarláhka) vuod1d1uda láhkaaddi dan ahte stáhtas lea od1d1aáigásas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuohta almennehiidda. Dát oidno lága ovdabargguin, Od.prp. nr. 32/1905 ja Árvalus O.XVIII/1908:s. Man1it lágat, njukc1amánu 12. b. 1920 nr. 5 várreláhka mii lonuhuvvui dálá gustojeaddji geassemánu 6. b. 1975 nr. 31 várrelágain, juovlamánu 14. b. 1951 bivdoláhka, lonuhuvvui miessemánu 29. b. 1981 nr. 38 fuod1d1olágain ja njukc1amánu 6. b. 1964 luossa- ja sáivabivdoláhka, mii dál lea lonuhuvvon miessemánu 15. b. 1992 nr. 47 luossa- ja sáivabivdolágain, muitalit maiddái c1ielgasit ahte stáhta lea stáhtaalmennehiid eaiggát. Almennehiid rádjageassin gaskal Gonagasa/stáhta ja giliid vuoigatvuod1aid láhkaoktavuod1as ii oidno leat báhkkoduvvon ovdal ovddabealde namuhuvvon borgemánu 5. b. 1848 lága ovdabargguin. Dás lea - rád1d1ehusárvalusas - logahallon stáhta ja giliid vuoigatvuod1a. Álggos lea celkon makkár dihto vuoigatvuod1at lágaid mielde gullet eiseválddiide. Mat leat 1) vuoigatvuohta lihttoláigohit njáskansajiid, 2) oktovuoigatvuohta murret vuovdimii ja 3) vuoigatvuohta eanagoivongálvvuide, jápmán fálláide ja s1addadit almennehis. Dasto c1uoz1z1u “lassin stáhta nu gohc1oduvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a leat lagas giliide dehálas1 geavahanvuoigatvuod1at” (min deattuhus). «Váldomearrádusaid» vuoigatvuod1at lohkkojit 1) vuoigatvuohta geassesadjái ja s1ibitdollui, 2) murret eanadollui, 3) bivdo- ja guollebivdovuoigatvuohta ja 4) vuoigatvuohta c1áhcebohciide jávrriin. Dasto c1uoz1z1u : " Duod1as ii sáhte, álbmoga geavahanvuoigatvuod1a gárz1z1idit mearriduvvon albmaduvvon rájáid mielde. Ferte várra navdit, ahte gilli beassá dohko gos boaldinlavnnji viez1z1á ja oamastit debbuid, lasttaid, sámmála ja sullasac1c1aid." Numo boahtá ovdan, ii leat stáhta "nu gohc1oduvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuohta" vel gártan "báhcánvuoigatvuohtan". Stáhta vuoigatvuohta lea datte gohc1oduvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuohtan ja giliid vuoigatvuohta leat gohc1oduvvon geavahanvuoigatvuohtan. Golggotmánu 12. b. 1857 ja geassemánu 22. b. 1863 lágat geavahit "murrenvuoigaduvvon" ja "geavahanvuoigaduvvon" báhkkodemiidge. Teorias lei ovddes1 ovdamearka hui nana earuheapmái gaskal Gonagasa "Eatnamiid" eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja giliolbmuid "Ávkki ja Geavaheami" vuoigatvuod1a. Dien oktavuod1as sáhttá ee. c1ujuhit Lauritz Laurberg Kongslew: "Den Danske og Norske Private Rets Fřrste Grunde II" (1782) Anden Bog:i, mas "Norgga almennehiid" vuoigatvuohta máinnas1uvvo, s. 81-83 ja Lauritz Nřrregaard: "Anden part om Tingenes Ret. Fřrste Deel" s. 24 c1uo. (Kbh. 1788). Áddejupmi ahte stáhta lei almennehiid eanaeaiggát, lei guhká áidna oaivil c1álalas1 ovdanbuktimiin. Guovddás1 gáldu dán oktavuod1as lea Meinich Olsen: Norsk Almenningsret (1928). 1950-jagiid álgogeahc1en álggus hui viiddis ákkastallan das ahte ovddes1 c1uoc1c1uhuvvon oaidnu lei boastut. Lei Schiefloe gii iez1as guovtti dutkosiin "Kritiske bemerkninger til norsk almenningsrett " (1952) ja "Hovedlinjer i norsk almenningsrett " (1955) lei njunus1 hálli eará áddejupmái go dan mii ovdal lei c1uoc1c1uhuvvon. Dát guokte barggu leat vuolggasadjin bajábeale namuhuvvon Alimusriekteduopmára B. Berger artihkkalii 1956 Tfr s.102 c1uo. Berger doarju (s. 104-105) Schiefloe:a oainnu almennehiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldagas ja c1ujuha ahte olles teoria Gonagasa eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a birra lei báinnahallon ovddes1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a914 ohppii (dominium directum). Go dát oahppa loahpahuvvui juridihkalas1 teorias, gud1d1e dan Gonagasa vuoigatvuod1a almennetvuoigatvuod1a háhkama oahpasge. Danin molsojuvvui Gonagasa vuoigatvuod1a oahppa mihtilmasvuod1a leat Gonagasa almennetgaskavuod1a almmolas1rievttálas1 válddi oahppan s1addat Gonagasa priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta almennehiidda oahppan. Berger ii gávnnat c1uovvovas1 vihkkedallamis (s. 105-126), vud1d1osa doarjut konklus1uvnna ahte stáhtas lea eanaeaiggátvuoigatvuohta stáhtaalmennehiin. Su konklus1uvdna (s. 127) lea ahte almennehiin lea buohkaide vuoigatvuohta, muhto eanas1 vuoigatvuod1at gillái ja dihto vuoigatvuod1at Stáhtii. Stáhta vuoigatvuod1aid guovddás1, Berger:a mielde, Stáhta sorjjasmeahttunvuod1asajádagas, ja "... unnit priváhtarievttálas1 vuoigatvuod1a háldejeaddji sajádagas". Son dadjá loahpas ahte: "Jus dilli lea nu ahte Stáhta duohtavuod1as ii adno almennehiid eaiggádin, de ferte dát dahkkot gustojeaddjin dál, váikkovel lea leamas1 áigodat mas Stáhta navdui leat eaiggádin, ja váikkovel Stáhta dán áigodagas lea iez1as heivehallan leat almennehiid priváhtarievttálas1 eaiggádin." Edvard Lřchen vuostálastá dutkosistis “Pĺ streiftog i tusen ĺrs almenningsrett” TfR 1957 s.14-37 oainnu man ovddas Schiefloe ja Berger hálaiga. Schiefloe:a ákkastallamis lei rievttálas1 mearkkas1upmi vihkkedallan "Dominium directum, regála, eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a" doahpagiin guovddáz1is. Su oaivila mielde ii lean vuod1us dadjat rievttálac1c1at lei sáhka, min áddemis, priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as. "Gonagasa almmolas1rievttálas1 rád1d1ejumiid" láhkavuod1us dat lei sáhka. Lřchen c1ujuha (s.33-34) ahte vihkkedallan cuhkiin ja ávkkálas vud1d1osiin dávjá ii ábut. Mearrideaddjin ferte leat nu mo duod1ai lei, ee. ahte stáhta duod1ai oamastii vuvddiid vuovdinvuoittu ja háldii mán1gga eará vugiin almmá njuolga lága vuod1uin. Lřchen ovdandoallá ahte das rájes go Gonagas Sverre álggahii ovdáneami mii vihtta c1uohtejagi botta dagai gonagasválddi oktorád1d1ejeaddjin. Go Gonagas loahpas lei ovtta ja seamma olmmoz1in láhkaaddi, hálddas1eaddji ja bajimus1 duopmár, c1uohcá dat nu ahte mearrádusat ja hálddut mat dahkkojedje, ledje lobálac1c1at ja gustojeaddji vuoigatvuohta dallego adnojuvvogohte. Dál várra gávnnahit ahte stáhta vuoigatvuod1aid oamastemiid vuod1us lei hui eahpidahtti. Dát almmatge ii c1uoza nu ahte sáhttit máhcahit915 historjjá. Jus ovdal háhkan vuoigatvuod1aid suodjaleami gaz1aldat meannuduvvo dál, fertejit dálá njuolggadusat biddjot vuod1d1un. Lřchen hábmii konklus1uvnnas ná (s. 35-36): "Historjjá, boares lágaid ja gonagasa sorjjasmeahttun lágaid, su hálddas1eaddjiid ja duopmáriid geavada duogáz1iin mániduvvui, ahte almennehat ledje gonagasa earret giliid anu, ja go lágastuvvo eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as almennehiidda, lei eaiggádus1s1anvuoigatvuohta dábálas1 oaivilis mas lei sáhka. Vuohc1c1an vuoittu rád1d1ejumis man1n1ilgo geavahanvuoigaduvvomat ledje oasis oz1z1on, muhto juridihkalas1 rád1d1ejumisge, vuoigatvuohta vuovdit dahje lihttoláigohit almenneha, ja oppanassiige vuoigatvuohta duod1as rád1d1et dan nugo juohke eaiggát dagas1ii. Gii ovdamearkan lohka duomuid gonagasa eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as řsterdála almennehiidda 1786 ja 1790:s illá sáhttá eahpidit duohtavuod1a." Duopmostuoluid gaz1aldagat vihkkedallama dáfus, sáhttá c1ujuhit ahte Duottarkommis1uvdna, mii nammaduvvui 1908 duottarlága vuod1ul, iez1as vuosttas duomuin guoskkahii stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vud1d1osa almennehiidda. Juovlamánu 1. b. 1910 duomus, ás1s1is duottarlága § 2b mielde, vuod1d1uda kommis1uvdna c1uovvovas1 vuod1d1oidnui: "Go s1adde ordnejuvvon dilálas1vuod1at dán riikkas, ja go dát lei stáhtaservodat, ledje stuorra gaskkat maid ii oktage lean atnigoahtán. Muhto dát ii soaba ordnejuvvon stáhtaservodaga doahpagiin, ahte muhtun oassi daid eatnamiin lea eaiggátkeahttá. Maid ii oktage eaiggádus1a, ferte gullat stáhtii, olles servodahkii. Vuollásteami vuoigatvuohta heaittihuvvo das rájes go stáhta lea ásahuvvon. Hardangerduottar lea eahpitkeahttá álgovuolggalac1c1at gullan gonagassii (stáhtii), muhto dus1s1e dan áddemis ahte dan rádjagiliin lea leamas1 vuoigatvuohta geavahit dan, nugo láhkagirjji 3-12 ja boarrasat lágat c1ujuhit. Min boares lágaid mearrádusat almennehiid birra, leat eahpitkeahttá oaivvilduvvon gustot buot eatnamiidda maid ovttaskas olmmos1 ii hálde. Stáhta duottar doaba ii gávdno, masa almentláhka ii galggas1ii gustot.» (Sitáhtat gulle Duottarkommis1uvnna 1909-44 duomuid ja riektecealkámus1aid osiide, Edvard Lassen bokte s. 1; Tidskrift for Rettsvitenskap 1946 oassi. Sitáhta lea maid 1. mildosa c1uo. 1.17.) Jurdda orru hámádatlaz1z1an916 ja ávkkálaz1z1an. Nugo namuhuvvon bajábealde, lea árta jáhkkit ahte ledje lossa stáhtapolitihkalas1 ákkat mat ledje Gonagasa "eaiggátkeahtes eatnamiid" gáibádussii. Mo dal vuod1ustuvvui, leat liikká ákkaid rievttálas1 c1uozahusat mat s1adde man1it riekteovdáneami vuod1ul. Duottarkommis1uvdna c1iekn1udii ja nannii jurdaga juovlamánu 14. b. 1914 duomus. Alimusriekti nannii bohtosa Rt. 1916:s s. 1249. S. 1258:s geardduha Duottarkommis1uvdna: "Nugo Duottarkommis1uvdna ovdal lea ovdandoallan celkon duomus - kommis1uvdna navdá ahte ordnejuvvon stáhtaservodagas fertejit buot eatnamat, maid ii oktage ovttaskas olmmos1 eaiggádus1a - ávdin eatnamat - gullat stáhtii - olles servodahkii. Ovddes1 áiggis ledje min riikkas eahpitkeahttá stuorra dákkár ávdin gaskkat - dus1s1e vuovddit ja várit - , mat nappo man1n1ilgo min riika lei ordnejuvvon stáhtaservodahkan fertejit adnot gullat dása dahje Gonagassii seamma ovddasteaddjin. Dákkár stáhta gaskkain adnojedje dolos1 rájes ja min boarrasamos lágaid mielde dáid giliássiin leat dihto vuoigatvuod1at. Dát ortnet stáhta dahje Gonagas eaiggádin, ja gili ássit geavaheaddjin lea justa min almennetvuoigatvuohta. Ás1s1i guovddás1 nággofáddá maid duopmostuolut mearridedje gustui "eami dilálas1vuhtii, stáhta rás1s1aid eaiggádin", mii lei man1n1il muhttojuvvon nu ahte Eidfjord ja Ullensvang gielddat dál ledje eaiggádat. Vihkkedallamis bidjá Alimusriekti vuod1d1un ahte gilit eai lean "almennehiin rád1d1en opmodaga", ovdal gieldaláhka bod1ii 1837:s. Ás1s1is lei c1ájehuvvon ahte giliolbmot 1830-jagiin ledje láigohan guohtuma vierrásiidda, ja ahte geassesajit almennehiin ledje vuvdon. Dása dajai Alimusriekti ahte ii lean doarvái árta navdit ahte giliolbmot dákko bokte ledje hálden dainna eavttuin, "dahje dainna jáhkkuin", ahte sii danin "atne duohta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a". Rievtti mielas baicce navde ahte hálddut ledje vuod1d1uduvvon boasttu govvádusaide "man guhkás gili geavahanvuoigatvuohta olii", nuppiin sániiguin muhtunlágan vuoigatvuohtac1ádjádus. Konklus1uvdna lei ahte guovlu ain lei almennet mii gulai stáhtii. Duopmu govve bures olu galggai vai vuoitá eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a stáhtaalmennehis. Duopmostuolut deattuhedje sakka aiddostahttit ahte lea eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ac1uolbma maid mearridit ja iige leatgo gielddat oamastusa bokte dahje earaláhkai háhkan eará "dahje joatkka vuoigatvuod1a opmodaga atnui ja ávkkástallamii go dan mii c1uovvu dábálas1 almennetdili" (s.1256). Namuhuvvon duomus lea mud1ui 1793 duopmuge geardduhuvvon, mii Bergen Lágamánnedikkis celkui, ja mas hállo dábálas1 olbmo áddejumiin ahte “várri lea Gonagasa almennet, gii okto sáhttá dan atnit.” 1963:s jerrui stáhtaalmennehiid eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1as prinsihpalac1c1at nu gohc1oduvvon Vinstra-duomus (Rt. 1963 s. 1263), mii mud1ui lea máinnas1uvvon ovddabealde 2.2.3. oasis eanetlogu válddahallamis riektegálduid geavaheamis, ja V c1uo. Jebens:a sierraoaivilis dása. Nággu lei od1d1a áigeguovdilis riggodagaid háldenvuoigatvuod1as, konkrehtalac1c1at gahc1ahatvuoigatvuod1ain. Geavahanriektelac1c1at c1uoc1c1uhedje vuohc1c1an c1ujuhettiin bajábealde namuhuvvon Schiefloe ja Berger dutkosiidda, ahte almennehat álgovuolggalac1c1at gulle giliide ja ahte dát eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ii goassege lean sirdon Gonagassii ja stáhtii. Duohtavuohta ahte Gonagas mán1ggain oktavuod1ain (teorias, lágain ja duomuin) lei máinnas1uvvon almennehiid eaiggádin ii lean priváhtarievttálas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as dahkamus1, muhto gohc1oduvvui dás Gonagas almmolas1rievttálas1 hálddas1anváldin. Erenoamáz1it man1n1il 1814, lei maná olu eahpec1ielggasvuohta ja boasttoáddejupmi dán c1uoggás. Man1it lágat ja riektegeavat ledje dávjá bidjan vuod1d1un dán boasttu eavttu ahte stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta stáhtaalmennehiidda lei priváhtarievttálac1c1at. Geavahanriektelac1c1at c1uoc1c1uhedje datte ahte dát boasttu eaktu ii cakka duopmostuoluid dál, go boasttoáddejupmi lei c1ilgejuvvon, bidjat álgovuolggalas1 ja riekta dilálas1vuod1a vuod1d1un, namalassii stáhta vuoigatvuohta stáhtaalmennehiidda lei hálddas1anrievttálac1c1at. Duopmostuolut eai bealus1tan geavahanriektelac1c1aid stáhtaalmenneha eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a oainnu. Lágaduopmárat jienastedje maná riektelac1c1aid beali gielddarievttis. Gielddarievtti ovdaolmmos1 (sundi), gii nappo lei unnitlogus, ii lohkan vuod1ustusas leat ártta dárkilat geahc1c1at almennetvuoigatvuod1a historjjálas1 ovdáneami. Sutnje lei dehálamos deattuhit dálá gustojeaddji rievtti. Sunddi oaivila mielde lea dál "cieggan riektedilli" dán guovllus. Dáid dáfus ferte sáhttit dadjat ahte stáhta lei stáhtaalmennehiid eaiggát. Historjjálas1 ovdáneami hárrái, geardduhii sundi Meinich-Olsen:a girjjis "Norsk Almenningsrett " (1928) s. 105: “Joatka gáldolohkamat soitet sáhttit duod1as1tit ahte muhtun mu vuolggasajiin mat leat vuod1d1un historjjálas1 ovdanbuktimis, leat boastut. Ja lea died1usge álo stuorra mearkkas1upmi ahte historjjálas1 ovdáneapmi c1ilgejuvvo ollásit. Jus navdo mearriduvvon riektedilálas1vuod1a leat cieggan man1imus1 áiggis, ferte mu oainnu mielde doahttaluvvot, ja ahte od1d1a riektehistorjjálas1 dutkanbohtosat, dán rievttis ii leat dehálamos.” Joatká ahte son navddii: "dát lei riekta go c1állui, ja ahte riektedilálas1vuohta mii mearkkas1ii ahte stáhta lei dohkkehuvvon stáhtaalmennehiid eaiggádin dalle juo lei cieggan, ja riekti oaivvilda ahte dát riektedilálas1vuohta ferte olu eambo leat cieggan dál go ii leat vuosttalduvvon dán áiggis gitta dassáigo láhkaolmmái Schiefloe ilbmadii girjjiidis 1952 ja 1955:s. Lei go duohta maid Schiefloe c1uoc1c1uhii, ahte lea vuod1d1uduvvon historjjálas1 boasttoáddejupmi ahte stáhta lea beassan leat stáhtaalmennehiid eaiggát, de ainge loahpas ferte leat gustojeaddji riektin go olles riekteovdáneapmi - teoria, lágat oktan ovdabargguin ja riektegeavat lea doarvái guhká boastut áddejuvvon. Meinich-Olsen lea nu mo riekti ádde oaivvildan ahte doarvái guhkes áigi lei vássán juo 1928:s go c1álii girjjis, ja rievtti ovdaolmmos1 ii eahpit ahte dál - 30 jagi man1n1il - lea gollan nu guhkes áigi ahte dát c1uoc1c1uhuvvon boasttoáddejupmi lea cieggan riektedilálas1vuohtan." Lágamánneriekti lei ovttamielas gielddarievtti ovdaolbmuin dán jurdagis ja dajai ahte dárkilat guorahallan guhte aitosac1c1at lei stáhtaalmennehiid álgovuolggalas1 eaiggát beros1tuvvo riektehistorjjálac1c1at ja kulturhistorjjálac1c1at. Boad1us ii datte sáhte váikkuhit dasa maid dál áddet gustojeaddji riektin. Beros1keahttá ledjego hálddahuslas1 geavat ja duopmostuolut dulkon dan boaresdáru rievtti almennehiid birra boastut, lea gaz1aldat dál c1ovdon vieruiduvvan vuoigatvuod1ain. Lágamánneriekti jotkii: "Viehka guhkes ja cieggan geavat ferte adnot mearridan ahte stáhta dál lea stáhtaalmennehiid eaiggát, ja lágamánneriekti aiddo dal guorrasa dasa maid gielddarievtti ovdaolmmos1 lea dása dadjan." Alimusriekteduomus c1uoz1z1u: "Nugo lágamánnerievtti ja gielddarievtti unnitlohku - ovdaolmmos1 - oaivvildan ahte stáhta gustojeaddji rievtti mielde lea stáhtaalmennehiid eaiggát iige dus1s1e hálddas1anrievttálac1c1at lea vuoigatvuohta hálddas1it ja ráddjejuvvon mied1is láhkamearrádusaid vuoigatvuod1avuod1d1ui. Guorrasan eanas1 lágamánnerievtti ja gielddarievtti ovdaolbmo vuod1ustussii. C1ujuhan erenoamáz1it gielddarievtti ovdaolbmo vuod1ustusaoassái mas son - ovddit oasi man1n1il lea c1ujuhan ahte Alimusriekti muhtun duomuin leat mearridan stáhta stáhtaalmennehiid eaiggádus1s1anvuoigatvuohta - cealká: "Ferte leat c1ielggas ahte go dássáz1ii gustojeaddji teoriain, lágain ja lágaid ovdabargguin lea man1imus1 áiggiin báhkkoduvvon ahte stáhta lea stáhtaalmennehiid eaiggát, de lea oaivvildan duohta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a iige dákkár vuoigatvuod1a maid ás1s1ec1uoc1c1uheaddji namuha. Buohkaide orru leamen c1ielggas ahte lea erenoamás1 mihtilmasvuod1a eaiggádus1s1anvuoigatvuohta, sierralágan ja stuorra ráddjehusaid geaz1il maid geavahanvuoigaduvvomiid vuoigatvuod1at dagahit. Dán dafus fertii alimusriektái leat c1ielggas ahte livc1c1ii áibbas boasttut addejuvvon jus mearridivc1c1ii stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a áibbas eará mearkkas1umis." Alimusriekti ii gaz1at mo ovddes1 áiggiid dilálas1vuod1at ledje, muhto duhtá c1ujuhit "man1imus1 áiggiid lágaide ja láhkaovdabargguide" ja guoskkaha erenoamáz1it borgemánu 8. b. 1908 duottarlága ovdabargguid. Dáinna duomuin lea "stáhta stáhtaalmennehiid eaiggádus1s1anvuoigatvuohta Mátta-Norggas - gitta Davvi-Trřndelágii" doaba mearriduvvon. Stáhtas lea priváhtarievttálas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eatnamiidda. Lea datte árta deattuhit ahte geavahanriektelac1c1ain leat stuorra vuoigatvuod1at almennehiid dehálas1 riggodagaide, buo. duomu mearkkas1eami ahte «lea hállu erenoamás1 mihtilmasvuod1a eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as.» Stáhta eaiggádin ii sáhte háldet dáid vuoigatvuod1aid vuostá. 4.1.5 Nordlándda ja Romssa stáhta eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ovdáneami sárgosiid Mátta-Norgga váldonjuolggadus lea ahte buot eatnamat mat eai leat "ovttaskas olbmo hálddus" ja danin s1addan priváhta opmodagat, gullet Stáhtii. Dákkár eatnamat gullet stáhtii álgovuolggalas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain ja adnojit Mátta-Norggas stáhtaalmennehin. "Stáhta duottar" mii ii leat almennet, ii gávdno. Nordlándda ja Romssa Meahccekommis1uvdna vihkkedalai eanaeaiggátgaz1aldaga cuon1ománu 26. b. 1990 duomus mii lei Skjerstadfeltet birra (Ás1s1i nr. 3 1987). Kommis1uvdna bijai vuod1d1un ahte ávdnasiidda ii lean mihkkege vud1d1osii dadjat Gonagasas dovddus áiggis lea earalágan rád1d1en Nordlándda ja Romssa eatnamiidda mat eai leat anus, go mátta Norggasge. Ferte navdot ahte Gonagas riikka davit osiinge, nu go riikas mud1ui, oppalas1 riekteortnega fámus mii dad1e mielde ciekkai, lei gártan daid eatnamiid eaiggát mat eai lean priváhta halddus. Gonagasa Davvi-Norgga eatnamiid mat eai lean anus, riektedilli lei seammago Mátta-Norggas. Mat eai lean "ovttage eatnamat" ledje Gonagasa almennehat (Skjerstad-duopmu 72 s.). Meahccekommis1uvdna vihkkedallá (s.84-86) riektegeavada leatgo stáhta álgovuolggalas1 eatnamat Nordlánddas ja Romssas stáhtaalmennehat vai eai. C1ujuhuvvui ahte almennetduomuin ii lean oppalac1c1at váras1uvvon oktage riikaoassi. Diggeás1s1iin mat guske stáhta álgovuolggalas1 eatnamiidda Nordlánddas ja Romssas ii lean Alimusriekti biehttalan oppalas1 oaivila. Hĺlogalándda lágamánneriekti (RG 1961 s. 24) lei dasto seamma vuod1d1ojurdagis mearridan leat stáhtaalmennet Báidáris. Alimusrievtti duomu vuod1ul Storheimás1s1is (Rt. 1986 s. 1124) bijai Meahccekommis1uvdna vuod1d1un ahte buot álgovuolggalas1 stáhtaduottar dán riikaoasis lei almennet 1700-logu gaskamuttos (s.86). Kommis1uvdna jotkkii dadjamin ahte "duopmostuoluin ii leat mearriduvvon ahte stáhta álgovuolggalas1 eatnamat miehtá Nordlándda ja Romssa dán man1n1il lea massán almenneha mihtilmasvuod1a", ovdal konkluderejuvvui ná (s. 86-87): "Meahccekommis1uvnna oaivila mielde ferte leat riekta dadjat ahte stáhtaeatnamat Nordlánddas ja Romssas ain leat stáhtaalmennehat nu guhkás go dákkár eatnamat eai leat vuovdima bokte dahje eará riektenuppástuvvi dilálas1vuod1ain massán almenneha mihtilmasvuohtas. Ahte ovddes1 atnu sierraovdáneami geaz1il leat jávkan dahje ahte dán gaskkas ii goassige leat álgon eanadoalloc1adnon atnu, ii sáhte dárkojuvvot riektenuppástuvvi dilálas1vuohtan eatnamiid rievttálas1 hámi dáfus. Seamma gusto bivddu ja guollebivddu sierralágaide. Makkár namahus eatnamiidda addo lea datte mearkkas1umi haga dasa maid kommis1uvdna galgá mearridit. Leatgo dál geavahanvuoigatvuod1at stáhta eatnamiin, ferte mearriduvvot juohke gaskii daidda anuide mat jerrojit." Meahccekommis1uvnna duomu guoddaledje eanaeaiggádat. Sii ledje ovttamielas ahte álgovuolggalas1 stáhtaeatnamat, namalassii eatnamat mat eai leat leamas1 priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vuollásac1c1at Nordlánddas ja Romssas, seammaláhkai go riikkas mud1ui, fertejit adnot stáhtaalmennehin. Eanaeaiggádat c1uoc1c1uhedje datte ahte Meahccekommis1uvnnas lei eahpenjuolgguslas1917 dohkkehit guohtonvuoigatvuod1a almennetrievttálas1 vuod1ul, muhto ii eará geavahanvuoigatvuod1aid mat leat dábálac1c1at Mátta-Norgga stáhtaalmennehiin. Alimusriekti dagai mearrádusa skábmamánu 19.b. 1991 guoddalanás1s1i duomus (Rt. 1991 s. 1311). Murrenvuoigatvuod1a ja guollebivdovuoigatvuod1a gáibádus almennetrievttálas1 ja priváhtarievttálas1 vuod1uin hilgojuvvui. Guovddás1 gaz1aldat dán oktavuod1as lea mo vejolas1 álgovuolggalas1 almennetvuoigatvuod1a sáhttá massit ja erohus mii dalle s1attas1ii gaskal almennetvuoigatvuod1aid máttabealde ja davábealde Nordlándda rájá. Guovddás1 Alimusriektái dán oktavuod1as lei dat gohc1oduvvon 1918 Veikvatnet-duopmu (Rt. 1918 s. 454). Duopmu áddejuvvo prinsihppamearrádussan stáhta vuoigatvuhtii vuvddiide matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiin Nordlánddas. Veikvatnet-duomus deattuhuvvui ee. garrasit professor Taranger:a c1ielggadeapmi riektedilálas1vuod1aid birra. Taranger oaivvildii lei dahkkon vearrivuohta giliolbmuid vuostá go stáhta lei oamastan eanas1 almennehiid Nordlánddas, muhto ahte 100 jagi man1n1il ii lean mihkkege dainna dahkat. Go gaz1aldat dál fas meannuduvvui, badjel 70 jagi man1n1il Veikvanet-duomu, bod1ii Alimusriekti seamma bohtosii. Mo dal les1 leamas1 álggus, lei dál gollan nu guhkes áigi man1n1ilgo stáhta duod1ai lei s1addan vuovddi dábálas1 eaiggádin, ahte dát áigá juo lei cieggan. Mud1ui sáhttá c1ujuhit Riektejoavkku eanetlogu válddahallamii 2.2.3. oasis, mas ee. c1ujuha dán duomu ja Vinstra-duomu oktavuhtii. Eanaeaiggádat c1ujuhedje ahte stáhta Trřndelágasge lei geavahan vuoigatvuod1aidis vuovddis rievtti vuostá juo árra 1800-logu rájes, muhto ahte dát rievtti vuostá láhttemat doppe eai lean vuod1ustan od1d1a vuoigatvuod1aid stáhtii ja vuoigatvuod1aid eret priváhta olbmuin. Dát lei mearriduvvon golmma alimusriekteduomuin; Rt. 1929 s. 817, Rt. 1935 s. 876 ja Rt. 1940 s. 407. Erenoamáz1it c1ujuhuvvui man1imus1 duomu (Hoĺs-duomu) vuod1ustussii, mas Alimusriekti celkkii ee. ahte vaikko hálddahus bijai vuod1d1un ja álggahis1god1ii riektevuod1d1osa boasttoáddejumi, ii galgan dát vahágahttit giliolbmuid. Skjerstad-duomus gávnnahii datte Alimusriekti, nugo Meahccekommis1uvdnage, ahte Davvi-Trřndelága almennehiid duomut eai lean mearrideaddjin Nordlándda riektedillái. Duohta dilli lei doppe eará, geahc1a Rt. 1991 s. 1311 s. 1321. Vejolas1 mád1ohisvuohta sáhtii leat go gilis ii lean geavahanvuoigatvuohta vuovdái almennetrievttálas1 vuod1ul, nu ahte Nordlándda eanadoallit danin ledje heajut dilis go eanadoallit riikkas mud1ui, fertes1ii nuppástuvvot «láhkanuppástusain dahje stáhta doaibmabijuiguin eanaeaiggádin». 4.1.6 Ruot1a ja Suoma sámeguovlluid eatnamiid eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ovdáneami sárgosat 4.1.6.1 Álggahus Riekteáddejupmi mii dál lea válddahallon almennehiin ja stáhtaeatnamiin máttabealde Finnmárkku, ii sáhte eambo njuolga sirdit Finnmárkku dilálas1vuod1aide, gos duohta dilli lea earalágan. Geografalas1 sajádagas, ealáhusvud1d1osis ja ássamis ja historjjálas1 ovdáneamis leat dovdomearkkat maid ferte deattuhit, ja lágainge lea eanavuoigatvuohta sierradilis. Liikká lea gávnnahuvvon árta ovddidit Mátta-Norgga nu govdadit daningo moanat c1uolmmat leat sullasac1c1at, ja rievttálas1 c1ovdosat Mátta-Norggas sáhttet maiddái váikkuhit c1ovdosiidda Finnmárkkus. Dasa lassin lea velá okta oassi mii sáhttá dása váikkuhit, namalassii gaskavuohta ruot1a riektái. Finnmárkkus gulai stuorra oassi gitta 1751:i ruot1a duopmováldái. Dás ain sáhttá leat mearkkas1upmi fylkka eanaeaiggátvuoigatvuod1a árvvos1tallamii. Danin leat gávnnahan fertet c1ájehit oppalac1c1at vuoigatvuohtadilálas1vuod1a918 Davvi-Ruot1as ja osiin Suomas, ovdal lagat geahc1adit mii dál lea gustojeaddji riekti Finnmárkku eanavuoigatvuhtii. 4.1.6.2 Hálddahuslas1 juohkimat sámeguovlluin Davvi-Ruot1as ja Suomas juhkkojuvvo eatnamat árrat "siiddaide". Juohke siiddas lei dihto láiddon, muhto almmá rájáid lagat mearrideami haga. Siiddain ja guovlluinge mii ii lean juhkkojuvvon siiddaide, lei dábálas1 ahte juohke bearas1 virolac1c1at bod1ii ruovttoluotta ja anii seamma láiddoma. Gullevas1vuohta nanosmuvai dád1is ja manne moanaid sajiin muhtunlágan vuoigatvuohtan, maid sáhtii háhkat ee. oastimiin, árbbiin ja go lei lotnolasat dihto vearrogeatnegasvuod1aiguin stáhtii. Dábálac1c1at máinnas1uvvui guovlu "sámevearroeatnamin919". Oaz1z1un dihte guovllus vuoigatvuod1a nugo máinnas1an, lei sorjas almmolas1 orgána mied1áhusas, nu gohc1oduvvon vuoigatvuod1alac1c1a "mied1iheami". Álggos mied1ihedje duopmostuolut dáidda, man1n1il fas fylkkahálddáhus. Go mied1ihuvvui oz1z1o sápmelac1c1at sierra vuoigatvuod1a bohccuideasetguin leat dihto guovllus. Goas dát ortnet bod1ii ii leat dovddus, muhto 1500-logus ledje c1ielga duod1as1tusat ortnegii. Eará dehálas1 territoriála juohkin ruot1a guovlluin, gaskaagis dovddus, lea dat gohc1oduvvon "sámeguovllut". Álgovuolggalac1c1at ledje dát birkelac1c1aid920 gávpeguovllut. Sii ledje gávpejasat oktovuoigatvuod1ain gávppas1it sápmelac1c1aiguin. Sii maid fuolahedje vearrogáibideami921. Gávppas1an- ja vearuhussierravuoigatvuod1aid922 fámuhuhtui Gustav Vasa, muhto sámeguovllut doalahuvvojedje hálddahuslas1 ovttadahkan. Dád1is bahkkejedje od1d1aássit davás ja sápmelac1c1aid guovlluide, erenoamáz1it 1600-logu rájes go stáhta dalle vearrogeahpádusain923 ja eará doaibmabijuin movttiidahtii od1d1aássamii davveguovlluin. Koloniserema geaz1il riidaledje ja eanet mearrádusat ilbme, ja sullii 1750 gessui nu gohc1oduvvon "sámeguovllurádjá". Od1d1aássan jotkii datte rájá siskkobealde, ja dát mielddisbuvttii nu gohc1oduvvon "eanamolsumiid", gos od1d1aássiid opmodagaid ráját mearriduvvojedje. 1873 mearrádusa láhkavuod1ul gessui rádjá ("gilvinrádjá924") gaskal meahccegiliid ja Davvebad1aeatnama ja Viesttarbad1aeatnama sámeguovlluid osiin maid sáhtii gilvit. Vaikko rájáid áigga lei doalahit guovlluid bajábealde rájá sápmelac1c1aide, ii devdon dát ollásit. Stuorra ruvkeservodagat ja olu bied1ggus ássamat leat rájá bajábealde. 1873-mearrádusas muddejuvvui sápmelac1c1aid guohtonvuoigatvuohta. Mearriduvvui ee. ahte sápmelac1c1at geaz1os áiggi jagis galge sáhttit geavahit sámeguovlluid vulobealde gilvinrájá ja maid stáhta lei várren sápmelac1c1aid sierra atnui namahusain"boazoláiddon, sámevearroeana dahje vearroduottar925". Eará eatnamiin go mat dás leat namuhuvvon, ii lean sápmelac1c1ain vuoigatvuohta ásadit geasset. Jämtlanddas lei ortnet veahás1 earaláhkai go Davvibad1aeatnamis ja Viesttarbad1aeatnamis. Doppe ii lean makkárge rádjamearriduvvon sámeguovlu mii ráddjii boazodoalloguovllu fylkkas mud1ui. Jämtlándda sámiide dovddahuvvojedje dihto rás1s1at maid ovddas mákse, nu gohc1oduvvon "sámevearrováriid", seammago oktagaslas1 sámevearroeatnamiin Davvibad1aeatnamis ja Viesttarbad1aeatnamis. Died1ut ruot1a ortnegiid birra leat viez1z1an " Innstilling avgitt av den norsk-svenske reinbeitekommisjon av 1964" (1967) s. 33-34. Kaisa Korpijaakko guoskkaha barggustis "Samerna och jordägenderätten 2", deaddiluvvon Diedut nr. 4 1985 s. 8 c1uo. mo ruot1a stáhta juo Gustav Vasa áiggi 1500-logus ásahii hálddahuslas1 vud1d1osa beaktilis vearrogáibideapmái926. Dát fas s1attai vud1d1osin das ahte go uhcca stáhtas nugo Ruot1t1a sáhtii ásahit soahtefámu mii dagai riikka europeálas1 stuorrafámolaz1z1an. (Geahc1a Řystein Rian árvvos1tallama Sven A.Nilsson girjji «De stora krigens tid. Om Sverige som militärstat och bondesamhälle.» (Norsk) Historisk tidskrift 1992 s. 112-114.) Herttoga Karl njukc1amánu 4. b. 1602 mearrádus, lei hui dehálas1 oassi sápmelac1c1aid riektedilis Davvi-Ruot1as ja Suomas. Dán mearrádusa mielde galge guollejávrrit juhkkojuvvot sámebearras1iid gaskkas, juohke bearas1 galggai leat iez1as jávrris "ja ii oktage sápmelas1 galgga beassat johtit eatnamiin nugo leat dássáz1ii dahkan, earret huksejeaddjit ja gosa mearrida ja gokko geavaha jávrriid, vuvddiid ja eatnamiid. (Geahc1a Lennart Lundmark: «Uppbörd, utarming, utveckling. Det samiske fängstsamhällets övergang till rennomadism i Lule Lappmark, Lund 1982 s. 102.) Kaisa Korpijaakko meannuda juridihkalas1 nákkosgirjjistis "Om samernas rättsliga ställning i Sverige-Finland" sápmelac1c1aid nuppástuhttima Viesttarbad1aeatnama sámeguovllus 1602:s. Mii c1uovui lei ahte buot sápmelac1c1at ("lappene") galge logahallot. Seamma galge sámeguovlluid buot jogat ja jávrrit. Seammás galggai logahallot sin geat dássáz1ii ledje atnán jogaid ja jávrriid. Jávrrit ja c1ázádagat galge juhkkojuvvot "olmmos1logu mielde" nu ahte ii oktage oz1z1on eanet jávrriid ja "jogaid" go sáhtii geavahit. Boares ruot1a vearrorievttis lei "olmmos1lohku" "gárdima" vearronávcca927 mihttu. Dát fas lei boares eanaopmodaga namahus ja mii lei "biddjon olmmos1lohkui". Das rájes go sápmelac1c1at ja eatnamat ledje logahallon galge sii máksit vearu juhkkojuvvon jávrriid ja c1ázádagaid ovddas. Bajábealde lea namuhuvvon ahte vai oaz1z1u vuoigatvuod1a siiddas dárbbas1uvvui "mied1iheapmi". Duopmostuolut adde vuos dan, man1n1il fylka. Korpijaakko dulko njuolggadusaid nu ahte juohke sápmelas1 oac1c1ui háldet guovllu mii lei doarvái ealáhusvud1d1osin sutnje, muhto ii eanet go son eiseválddiid áddejumi mielde dárbbas1ii. Guovllut adnojuvvojedje boazodollui, bivdui ja guollebivdui. 1602 Vearromearrádus ii dovddahan sápmelac1c1aide eará geavahanvuoigatvuod1a go bivdo-ja boazodoallovuoigatvuod1a. Dát prinsihppa lei gustojeaddjin gitta 1673:i (geahc1a dutkosa s. 311-312). (Dát ja man1it siidoc1ujuhusat Korpijaakko dutkosii gullet Sámi Instituhta ruot1agiel jorgalussii.) Vearrovuogádat ovddiduvvui nu ahte vearu sturrodat biddjui dihto supmái olles "olmmos1lohkui". Dát mearkkas1ii dád1is áibbas eará go olbmo. Dád1is hállui ollesvearrosámiid928, beallevearrosámiid929 jna. birra. Korpijaakko namuha ovdamearkan 1/8 vearrosápmelac1c1a (s. 314). Mii dás lea válddahallon lea kamerála (namalassii ruhtahálddahuslas1) vuoigatvuod1ajuohkin. Korpijakko dadjá (s. 305) ahte dilálas1vuod1at 1600-1700 logus dahká veadjemeahttun njuolgguslac1c1at earuhit gaskal priváhta- ja kamerálarievttálas1 vuoigatvuod1a mahtodaga. Vearroortnet muhtui 1695:s (geahc1a Korpijaakko s. 359 c1uo.). Buot siiddat mat mákse vearu dus1s1e Rut1t1ii galge máksit mearre supmi ovddes1 vearuid sadjái. Siiddat mat vel galge máksit vearu Danmárkui (Guovdageaidnu, Kárás1johka, Deatnu ja Ohcejohka) galge doaisttáz1ii máksit "boares geavada mielde" (s.362) jus Danmárku ii heaitán gáibidit vearustis. 4.1.6.3 Ies1gud1et eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuodat ("eanaluonddut") Ruot1as SOU 1968:57 s. 76 c1uo. lea ee. celkon ahte dan muddui go ovdal jahkec1uohtemolsas1umi 1800 Ruot1as sáhttá hállat giddodaga eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as dálá áiggi oaivila mielde, lei vuoigatvuohta mii garrasit váikkuhuvvui boares davviriikkalas1 áddejumis soga vuosttasvuoigatvuod1as eatnamiidda maid soga miellahtut atne, muhto kontinentála feudalarievttálas1 govvádusainge. Ruot1as ihte 1200-logu loahpas golbma boanddajoavkku; "vearroboanda930", "vearokeahtes boanda931", ja "stáhtaboanda". 1700-logu álggus ledje dát golbma joavkku sullii seamma sturrosac1c1at. "Stáhtaboanddas" lei muhtunlágan láigohanvuoigatvuohta iez1as eatnamiidda (arrendator). "Vearokeahtes eana" gulai ádelii. Eanas1 eana láigohuvvui boanddaide. "Vearroboandda" vuoigatvuohta molsas1uttai oalle olu jahkec1ud1iid mielde. 1600-logu loahpas illá lei erohus gaskal "vearroboandda" ja "stáhtaboandda". Vearroboanddas lei eanebus1 vuoigatvuod1a dállui. Sus lei ee. "árbevuoigatvuohta932". Dát lei oastinvuoigatvuohta933 fulkkiide. Vuoigatvuohta dállui árbejuvvui, muhto su vuoigatvuod1a háldet duohta ja rievttálac1c1at lei gárz1z1iduvvon mán1ggaláhkai. Su vuoigatvuohta lea maid dovdomerkejuvvon árbejuvvon vuoigatvuohtan dállui maid "stáhta" ipmirduvvui eaiggádus1s1at. Vuos Gustav III revolus1uvdneara 1789 lágain nannejuvvui sakka vearroboandda sadji.( Geahc1a ee. Monica Wernstedt: Fastighetsrättens historia sVII D c1uo. SOU 1981:85 Historiska Arrenden s. 44-45 ja Mauritz Bäärnhielm Rättshistoriska studier:s. Tillägnade Gösta Hasselberg (1977) s. 59.) Dehálas1 c1uolbma Kaisa Korpijaakko nákkosgirjjis lea, leigo vearroboandda vuoigatvuohta dakkár mainna dohkálac1c1at hállat eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as dálá áddemis. Dasto vihkkedallá son leigo sápmelac1c1ain Viesttarbad1aeatnama sámeguovllus vearroboandda riektedilli. Gaz1aldat mii "eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a" doaba lea, gártá guovddáz1is dákkár vihkkedallamis. Korpijaakko lea datte ovttamielas ahte eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a doaba, dálá sisdoaluin, ii sáhte adnot ovddes1 áiggiid giddodaga vuoigatvuod1a ektui. Son datte c1ujuha ahte vaikko vearroboandda vuoigatvuohta 1600-logus lei garrasit ráddjejuvvon, ferte "historjjálac1c1at eahpidahtti"( s. 202) c1uoc1c1uhit ahte boandda vuoigatvuohta liikká ii lean eaiggádus1s1anvuoigatvuohta. Korpijaakko c1uoc1c1uha ahte su oaivila mielde ferte leat dohkálas1 hállat eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as eatnamiidda "ruot1a-suoma riekteortnega buot historjjá áigodagas, dallege go liiguda eatnamiid verrui" (s. 204). Su oaivila mielde lea doaba ávkkálas1 geavahit go guorahallá sihke ovddes1 ja od1d1a áiggiid riektedilálas1vuod1aid eatnamiidda ja c1áziide. Dehálamos dán oktavuod1as leat ahte eatnamiid duohta atnu "ja anu riektesuodjaleapmi - eaiggátháldu - bisso rievddakeahttá siskkildasat áiggiid c1ad1a" (s. 204). Korpijaakko c1ujuha datte ahte go vihkkedallá galgágo riekteposis1uvdna gohc1oduvvot eaiggádus1s1anvuoigatvuohtan vai ii, ii sáhte gávnnahit riekta konklus1uvnna jus ii bija vuod1d1un "máinnas1uvvon áigodaga iez1as jurddas1anvuogi" ja meros1tallá dán vuod1ul (s. 201-202). Dán guovddás1 gártá dalle unnit eanet terminologalas1 gaz1aldat, dahje nugo Korpijaakko dadjá, "man olu ráddjehusaid eaiggádus1s1anvuoigatvuohta gierdá, ovdalgo nohká leat eaiggádus1s1anvuoigatvuohtan" ( s. 195). Nuppiin sániiguin sáhttá báhkkoduvvot ná: Goas ii leat s1at ávkkálas1 geavahit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a doahpaga giddodaga riektedilálas1vuod1as? Korpijakko c1állá vearroolbmorievtti934 rievttálas1 mearkkas1umis s. 185 c1uo. Vearroboandda vuoigatvuohta lei stáhta oainnu mielde gárz1z1iduvvon guovtti dehálas1 prinsihpas. Lei dehálas1 ahte boanddas lei doarvái ealáhusvuod1us sihke eana- ja vearropolitihkalas1 árttain. Dát gárz1z1idii vearroboandda lud1olas1vuod1a eatnamiid háhkama, sirdima ja juogadeami ektui. Mauritz Bärnhielm: guoskkaha 58. siiddus dutkosis "Sameland och samerätt" girjjis "Rättshistoriska studier tillägnade Gösta Hasselberg "(1976) váttisvuod1a "eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a" doahpagiin ja gii eaiggádus1s1á Lapplándda eatnamiid - sápmelac1c1at vai stáhta. Sápmelac1c1at c1uoc1c1uhit iez1aset eaiggádus1s1at go ledje ovddemus1, ja dasa sihke lei ja lea eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eatnamiidda dárbbas1las1 eaktu boazoealáhussii ja sámekultuvrii. Stáhta c1uoc1c1uha bealistis leat eaiggát go árrat ja ainjuo Vasagonagasaid áiggi ásahii "duohta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a Lapplándii". Bäärnhielm ii dohkket goappáge dáid oaiviliid. Vuod1ustus lea ahte lea "historjjákeahtes " atnit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a doahpaga eatnamiidda Ruot1a ektui nugo ledje gitta "1800 jahkec1uohtemolsas1umii". Dát gusto guovddás1 ja mihtilmas giliide Ruot1as ja ain eanet Lapplánddas, c1uoc1c1uha son. Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a doaba lea gorálas1, ja lea "historjávearistus935" atnit dálá juridihkalas1 nammamearkkaid ovddes1 áiggiid rievttálas1 duohtavuhtii. Nákku c1oavddus ii leat gii ovddemus1 anii eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a sáni. Dán sánis lea áiggiid c1ad1a leamas1 mán1ggalágan oaivil. Mii duohtavuod1as lea mearrideaddjin, lea "makkár duohta vuoigatvuod1aid riekteortnegat - sámiid ja earáid - ies1gud1et áiggiid mied1ihuvvojit sámiide ja stáhtii." Bäärnhielm mielde (s. 59) lea eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a doaba, dainna mearkkas1umiin mii dál biddjo sátnái, Ruot1as 1800-logu buvtta. Ovdal dan áiggi ii lean - ii ainjuo Norrlánddas - "oppanassiige mihkkege eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eatnamiidda". Buohkain lei muhtunlágan vuoigatvuohta eatnamiidda maid geavahedje, muhto ii eaiggádus1s1anvuoigatvuohta. Johnny Kalderstam arvvos1tallamis:" Kungamakt och kyrkojord" (1989), SvJT 1990 s. 628 c1ujuha Bäärnhielm ahte áddejumi dáfus mii eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a doaba mearkkas1a, dálá olbmot álkit dovdet romálas1 rievtti go áigodagas gitta 1800-lohkui. (Váttisvuohta ies1gud1et beliin lea Östen Undenge vihkkedallan: «Svensk sakrätt II» (1969) s. 44 c1uo. Göran Inger: «Svensk rättshisroria» (1972) s. I:4-1:9 ja VII D:2-VII D:3, Bäärnhielm: «Nĺr bönderna ble självägande», SJT 1970 s. 337-345 ja Bertil Bengtsson Nordisk Administrativt Tidsskrift:s 1990 s. 195 s. 198.) 4.1.6.4 Vearroduottarás1s1i936, NJA 1981 s. 1 1981:s mearridii ruot1a Alimus Duopmostuollu937 sápmelac1c1aid gáibádussii eanaeaiggátvuoigatvuod1a sámevearroeatnamiidda Jämtlánddas. Nugo namuhuvvon bajábealde ii lean eanajuohkima ovdáneapmi seamma Jämtlánddas go Davvibad1eeatnama ja Viesttarbad1aeatnama fylkkain. Jämtlándda sápmelac1c1aide juhke dihto rás1s1aid maid ovddas mákse vearu, nu gohc1oduvvon "sámevearroduottar938". 1700-logu loahpageahc1en dolle eanajuohkkindikkiid Jämtlánddas main bidje rájá gaskal stáhta ja priváhta eatnamiid. Dáid gávppas1emiin eai beros1tan álggage sápmelac1c1aid vuoigatvuod1ain. Easka cuon1ománu 20. b. 1841 Ggl. girjji vuoigatvuod1avuod1uin, mii mearridii ahte juohke vearroduottar galggai rádjamearriduvvot939 ja juohkkojuvvot dárbbas1las1 guohtumiidda guoski stáhtaopmodagain. (Geahc1a dáz1a-ruot1a boazoguohtonkommis1uvnna 1964 (1967) árvalusa s.34.) Alimus Duopmostuolu duopmu gusto dáid guovlluid eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuhtii. Vearroduottarás1s1is c1uoc1c1aldahtte moadde c1earu ás1s1i ruot1a stáhta vuostá gáibádusain oaz1z1ut oktasas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dihto duottarguovlluide Jämtlánddas. Sápmelac1c1at eai c1uoc1c1uhan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ovttaskas sápmelaz1z1ii, muhto searvevuhtii mii geavahii duottarguovlluid. Dát searvevuohta ii dihtton, muhto sápmelac1c1at ledje iez1a álo diehtán ahte searvevuod1as dat ledje sápmelac1c1aid vuoigatvuod1at. Ovttaskas sápmelac1c1as lei dus1s1e vuoigatvuohta hálddas1it iez1as oasi nu guhká go ii vahágahttán searvevuod1a. Vuoigatvuod1adilálas1vuohta ruot1a sápmelac1c1at mielde, sulastahtii dan mii gustui "gielddaalmennehiidda". Boazosápmelac1c1at gáibidedje prinsipála searvevuhtii olles eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiidda mii lei nággoás1s1i objeakta. Vuoigatvuod1a vud1d1osin c1ujuhuvvui vuollásteapmi, bienalas1 logahallan, "dolos1 oamastus" ja stáhta beale mied1iheapmi. Dasto c1uoc1c1uhuvvui ahte vearuhuvvan c1ájehii leat vud1d1osa gáibidit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, geahc1a Vearroduottarás1s1i s. 12. (Dát ja man1it siidoc1ujuhusat Vearroduottarás1s1ái geardduhuvvo duomu beavdegirjec1állosa mielde.) Alimus Duopmostuollu vihkkedalai dán systemáhtalac1c1at ies1gud1et áigeáigodagain ja ovdal 1645 Brřmsebroráfi rájes go Jämtlánd lei dáz1a rievtti vuollásas1 ja gitta 1886 boazodoallolága rádjai. Konklus1uvdna s1attai (s. 113) ahte sápmelac1c1ain ii lean eanaeaiggátvuoigatvuohta mii vástidii ruot1a vearroolbmoriektái. Datte aiddostahtto ahte duopmu dus1s1e gusto áigeguovdilis duottarguovlluide Jämtlánddas (s. 53). C1ujuhuvvo ahte davvelabbos sáhttá dilli sápmelac1c1aide leat c1uovggusabbot (s. 44, 48-49, 60 ja 69). Daddjo (s. 69) ávdnasa c1ájehit ahte sápmelac1c1at dávjá dássiduvvojit "vearroboanddaiguin ainjuo dihto háviin". Nordisk Administrativt Tidsskrift nr. 2 1990 s. 195-202:s vihkkedallá Bertil Bengtsson, gii lei H.D. duomu c1álli, "Samernas rätt och statsmakten". Bengtsson vihkkedallá duomu sisdoalu ja viidodaga. Erenoamás1 beros1tupmi dán oktavuod1as lea go vihkkedallá vuoigatvuohtadilálas1vuod1a Ruot1a davimus osiid Korpijaakko bohtosiid ektui. Son ii leat oppanassiige atnán Vearroduottasás1s1i iez1as ákkastallama oassin. Konklus1uvnna vud1d1osa dáfus c1ujuha Bengtsson ee. ahte 1863 man1n1il lei stáhtas eaiggátháldu go divttii od1d1aássama dán guovllus. 1800-logu gaskamuttus eanajuohkin940 ásahuvvui gusto dasa go sápmelac1c1at eai lean eaiggádat, ja go boazodoalloláhka bod1ii 1886:s "lei c1ielggas ahte sihke stáhta ja sámit atne eatnamiid leat stáhtaopmodahkan, nu lea leamas1 dan rájes" (s. 200). Vearroduottarás1s1is bijai H.D. eahpádusas vuod1d1un ahte sápmelac1c1aide lei vejolas1 1600-logus háhkat eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a go geavaha duoddariid boazoealáhii, bivdui ja guollebivdui. Datte lei eahpesihkar makkár eavttuide dalle galggai ásahit, muhto H.D. navddii fertet gáibidit agibeaivái ja arahis anu maid "ránnját" eai muosehuhttán. Guvlui gáibiduvvojit mallosge bissovas1 rájátge. Dát eavttut eai lean devdon dán duottarguovllus Jämtlánddas. Dáid eavttuid gávnnahii Kaisa Korpijaakko devdon guovllus maid guorahalai. Korpijaakko duod1as1tus ja ákkastallan lea Bertil Bengtsson mielde SvJT 1990 s. 140:s jáhkkehahtti. Seamma gearddui Bengtson guosselogaldallamis Romssa Universitehtas, c1akc1amánu 1991. Nugo namuhuvvon váras1uvvui Vearroduottarás1s1is c1ielgasit ahte duopmu vuod1d1uda Jämtlándda riektedilálas1vuod1aide, muhto ahte Duortnosa941 ja Giema942 sámeguovlluid ávdnasat vigge dássidit sápmelac1c1aid vearroboanddaiguin (s. 60 ja 69). Bengtsson mielde dát oaivil bealus1tuvvui ja nannejuvvui garrasit Korpijaakko dutkosis. Guosselogaldallamis, mii lea deaddiluvvon nr. 13 c1állosráiddus Romssa Universitehta Riektediehtaga instituhtas, dadjá son (s. 7) ahte Duortnosa ja Giema sámeguovlluid ávnnas "nappo gitta Finnmárkui" c1ájeha ahte duopmostuolut ja eiseválddit meannudedje ja árvvos1talle sápmelac1c1aid nugo boanddaid "vearroolbmorivttiiguin". Bengtsson dadjá iez1as leat ovttamielas Korpijaakko:n ahte dát vuoigatvuohta vástida dálá áiggi eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. (Bengtsson:a logaldallan/artihkkal lea lagat máinnas1uvvon 1. mildosis, 1.18.2. c1uoggás.) Vulobealde guorahallat fas mearkkas1umi ruot1a ja suoma teoria "od1d1a" áddejumiin Finnmárkku vuoigatvuod1adilálas1vuod1as. 4.1.7 Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid vuoigatvuod1aid c1uolmmat Stáhta lea c1uoc1c1uhan alddes leat eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a buot eatnamiidda Finnmárkkus maid ii leat luobahan priváhtii, dál mearkkas1a sullii 96% fylkka viidodagas. Man1imus1 logi-jagis lea datte sápmelac1c1aide c1earddalas1 joavkun gáibiduvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eatnamiidda Finnmárkkus. Ákkastallan lea go sápmelac1c1at "eamiálbmogin" leat ovddemus1 ássit Finnmárkku stuorámus oasis dovddus, historjjálas1 áiggis, fertejit leat eatnamiid eaiggát olles sin ássanguovllus. Rievttálas1 vuod1us livc1c1e dalle leat vuollásteami ja dolos1 áiggi rájes geavaheami njuolggadusain. (Dán oaivila lea Otto Jebens ovddidan vud1olac1c1at su siskkáldas c1ielggadeamis Riektjovkui beaivváduvvon 21.12.1988 «Om eiendomsretten til grunnen og spřrsmĺlet om almenning i Finnmark», s. 39 c1uo.) Dán guokte eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gáibádusa vuolggasajit leat sierraláganat. Gonagasa eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a oahppa lea vuolggahuvvon dáz1a lágas eanalága rájes ja man1istaga ovttastahttimin Finnmárkku Norgga riikii 1300-logu rájes, ja sápmelac1c1aid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a áddejupmi fas vuod1d1uduvvo duohta háldui ja atnui mii lea leamas1. Geasa dál galgá dovddahit eaiggádus1s1anvuod1a, ferte c1oavdit riektehuksejeaddji háldduid árvvos1tallamis mat leamas1 áiggiid c1ad1a, várra erenoamáz1it man1imus1 100-150 jagiin. Lea c1uoc1c1uhuvvon ahte dán árvvos1tallamis sáhttá gártat váttisvuohta vuod1d1olága § 105 ektui. § 105 prinsihppa lea ahte jus muhtun ferte "addit" opmodagas "Almmolas1 Geavaheapmái", galgá son ollásit buhtaduvvot. Min oktavuod1a c1uolbma galggas1ii leat ahte jus sápmelac1c1at ledje háhkan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiidda ovdal 1814 ja vuod1d1olága § 105, livc1c1ii vuod1d1oláhkanjuolggadus head1us1tan dán vuoigatvuod1a massima olles buhtadasa haga. Dát boad1us lea gal c1ielggas go lea bággolonisteapmi. Seamma ferte leat jus stáhta váldá alcces943 eatnamiid oppalas1 rávvagiiguin944 hálddahusmearrádusain dahje lágain. Boahtte gaz1aldat lea, fertego stáhta dárkot earaláhkai go priváhta beliid go ies1gud1et eanaháldduid galgá árvvos1tallat ja vihkkedallat mearridan dihte leago opmodatháhkan priváhtarievttálas1 vuod1ul. Jus stáhta boahtá eará dillái, lea min vuod1d1obargu mearridit eaiggátgaz1aldaga ovdal 1814. Jus baicce stáhta "eaiggátrád1d1ejumit" 1814 man1n1il galget árvvos1tallot seammaláhkai go dalle go eaiggádus1s1anvuod1as lea riidu gaskal guokte priváhta beali, gártá bargun árvvos1tallat man1imus1 100-150 jagiid háldduid. 4.1.3.1. oasis leat c1ujuhan dábálamos vud1d1osiid eaiggádus1s1anvuod1a háhkamis. Vinstra-duomus (Rt. 1963. s. 1263) stáhta dovddahuvvui eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a sakka "cieggan riektedilálas1vuod1a" vuod1ul, geahc1a 2.2.3. oasi ovddabealde. Skjerstad-duomus (Rt. 1991 s. 1311) lea seamma prinsihpalas1 oaivilat biddjon vuod1d1un buo. s. 1321 mas daddjo ahte "(lea) nu guhkes áigi gollan man1n1ilgo stáhta duod1ai ásaiduvai dábálas1 vuovdeeaiggádin, ahte dát dilálas1vuohta áigá juo lea cieggan". Mo eaiggátdilli lei ovdalgo álggahii Vl. § 105 1814:s ii deattuhuvvon ovttage dán ás1s1is. C1uovvovac1c1at áigut, 3. kapihttala resurssamiel c1ad1amannamis dehálas1 duogás1ávdnasin, guorahallat ies1gud1et joavkkuid eaiggátháldduid ja riekteáddejumiid, geahc1c1an dihte leago vuod1us dovddahit ovttage jovkui eaiggádus1s1anvuod1a dálá gustojeaddji rievtti mielde. Dáinna vuolggasajiin, eat dárbbas1 loahpalac1c1at mearridit eaiggádus1s1anvuoigatvuohtagaz1aldaga ovdal 1814. Dálá dili galgat mearridit, ja dalle leat man1imus1 100-150 jagiid hálddut mearrideaddjin. Dán árvvos1tallamis váldojit mielde dat oaivilatge mat leat boahtán álbmotrievtti ja dáz1a siskkáldas sámerievtti nuppástussan. Bajábealde 4.1.3.1. ja 4.1.3.2. osiin addui oppalas1 várddus eaiggádus1s1anvuod1a háhkamis earaláhkai go s1iehtadusa bokte. Oaivilat ies1gud1et háldduide mat leat máinnas1uvvon, fertejit min oaivila mielde álgovuorus, adnojuvvot Finnmárkkusge. Geografalas1 sajádat, dálkkadat, s1addu ja historjjálas1 ovdáneapmi dagaha maná belohahkii eará c1uolmmaid dáppe go máddelabbos riikkas. Muhto c1uolmmaid ja ákkastallama oassi stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a beali ja vuostá gártá datte, nugo namuhuvvon, dat seamma. Mátta-Norggas ledje gilit geavahanvuoigatvuod1ain stáhtaalmennehiin mat c1uoc1c1uhedje alddineaset ja eaige stáhtas leat eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuohta stáhtaalmennehiin. Finnmárkkus lea dilli váddásat. Sámi beales lea c1uoc1c1uhuvvon ahte sápmelac1c1at iige stáhta leat aitosas1 eanaeaiggát, buo. ee. válddahallama 5. kap. NAC1 1984:18:s s. 119-153. Go sápmelas1 doaba adno dás, ferte dat siskkildit olles c1earddalas1 joavkku ja iige dus1s1e boazosápmelac1c1aid. Dát dagaha ahte eanas1 sápmelac1c1aid sáhttá juohkit báikeolbmuinge. Báikegoddái gullet datte dáz1at ja kveanatge. Guokte man1imus1 joavkkuin eai leat nugo diehtit, boahtán c1ielga gáibádusat eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a hárrái. Porsán1ggu SLF lea 1985 pros1eaktaraporttas válddahallan "dáloniid vuoigatvuod1aid" sámi riddu- ja vuotnaguovlluin. Dás c1ujuhuvvo ee. ahte sii geat ásse riddo- ja vuotnaguovlluin leat álgo geavaheaddjit lagas meahcceguovlluide. Johtti boazodoallu lei nuorat ealáhus mii lei bahkken sin guovlluide, geahc1a raportta s. 34 jna. Mátta-Norggas c1uoc1c1uhedje geavahanriektelac1c1at ahte historjálac1c1at eaiggádus1s1e gilit almenneha. Dát vuoigatvuohta ii lean goassige sirdojuvvon Gonagassii ja stáhtii. Duohtavuohta ahte Gonagas lei máinnas1uvvon almenneha "eaiggádin", ii lean priváhtarievttálas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain dahkamus1as, muhto lei adnon c1almmustahttit Gonagasa "almmolas1rievttálas1 válddi." Sámi beales lea sullasac1c1at c1uoc1c1uhuvvon ahte ovddez1is, lei siida buot eatnamiid ja c1áziid vuoigatvuod1aid "guoddi ja doaimmaheaddji" "sámeguovlluin", geahc1a lagat NAC1 1984:18 s. 124-125. Lea deattuhuvvon ahte sápmelac1c1at "eamiálbmoga" namas ja "dolos1 áiggi rájes geavaheami dahje dolos1 oamastusa" fámus ferte leat rivttes eanaeaiggát. Sápmelac1c1at eai dohkket ahte sii "goassege lobálac1c1at" leat massán dán riekteposis1uvnna. Sin áddejumi mielde, ii sáhte stáhta duod1as1tit makkárge s1iehtadusa dahje earálágan "riektefámolas1 sirdima" c1uoc1c1uhuvvon eaiggádus1s1anvuod1a vuod1ul. Seammaláhkai go Mátta-Norggas c1uoc1c1uhuvvo áddejupmi ahte stáhta lea priváhtarievttálas1 eaiggát eatnamiidda, ii sáhte leat rievttálac1c1at c1adni go áddejupmi vuod1d1uduvvo boasttoáddejupmái ja sámi vuoigatvuod1aid olggus1teapmin945. Alimusrievttis ii leat makkárge prinsihppaduopmu dán nággogáz1aldagas Finnmárkku ektui, nugo Mátta-Norggas Vinstra-duomuin (Rt. 1963 s. 1263). C1uolbma gártá c1uohcat Finnmárkku sierralágan dilálas1vuod1aide nu ahte boad1us ferte s1addat earágo Mátta-Norggas. Stáhta oaidnu Finnmárkku eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii hábmii Alimusrievtti vuosttasjienasteaddji 1880:s ná (Rt. 1880 s. 337): "Ovddez1is juo, nu guhkás man1ás go leat Diliin Died1ut, ii leat Álttájoga Guollebivdu leamas1 dábálas1 Láhkamearrádusaid vuollásas1, iige lean Oppalohkái Ies1vuohki, ahte Finnmárkku Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta lei Stáhta, mii meannudii dán Provinssa ja Hearvásvuod1at Regálan". Dáz1a oktavuod1as lea eahpedábálas1 ahte dát oaidnu adnojuvvo olles fylkkas. Dát addá, riikka mud1ui ektui veahá eará vuolggasaji dahkkon háldduid ja eatnamiid geavaheami árvvos1tallamii. Muhtun muddui sáhttá dadjat Gonagasválddi hálddut Finnmárkkus vástidit dan mii dahkkui Mátta-Norgga almennehiin erenoamáz1it 1600-logu man1imus1 oasi rájes, muhto Finnmárkkus háldejedje eiseválddit olu lud1olabbot. Lea c1uoc1c1uhuvvon ahte ávnnas sáhttá c1ájehit ahte Gonagas ja su ámmátolbmot ledje gievrrat Finnmárkku ássiid ektui, go dan maid duste máddelabbos. (Geahc1a Jebens:a op. cit. s. 12-13, ja Třnnesen:a «Retten til jorden i Finnmark» s. 76 ja 145.) Dás ledje moanat árttat. Ledje hirbmat guovllut, unnán olbmot, ii makkárge boandaálbmot boares vuoigatvuod1aiguin, unnán goahccevuovdi, ja rud1alas1 beros1tumit eai c1adnon dábálas1 eana- ja vuovdedoalu sisaboad1uide, muhto guollebivdduide ja sápmelac1c1aid personvearuhussii946. Lassin lei guovllus, ja várra erenoamáz1it riddoguovllus, olgoriikapolitihkalas1 mearkkas1upmi. Go dál galgá mearridit eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, ferte dás nugo Mátta-Norggasge geahc1c1at geat leat hálden, ja mo leat hálden. Dán vuod1ul ferte mearridit makkár riekteposis1uvnnaide ies1gud1et haldovuogit sáhttet leat vuod1d1un. Dehálamos lea geahc1adit geat leat hálden dan mii dábálac1c1at norgga rievtti mielde gullá eanaeaiggádii ja geat leat hálden dan mii geavahanriektelac1c1as dábálac1c1at lea leamas1 dáz1a rievtti mielde. Áddejumit leat guovddás1 dagaldagat. Stáhta sadji hálddas1eaddjin ferte maiddái árvvos1tallot. Konkrehta jerro geat leat hálden eatnamiid ja c1áziid ja mo. Gii lea diktán guohtut, vuovdán viessosajiid viessohuksemii ja industriai, eanac1uoldán od1d1a opmodagaid, ávkkástallan guollebivdduin jna. Man1it árvvos1tallamis das mii duod1ai lea dáhpáhuvvon, sáhttá jearrat makkár kultuvrralas1 rámmas dán galgá dahkat. Dás leat gávnnahan fertet doalahit dáz1a rámmas dáz1a riektevuogadaga vuolggasadjin: Sieiva sámi riektevuogadaga lea duod1as váttis bidjat vuod1d1un. Sáhttá várra dadjat ahte dáz1a riektevuogadat muhtun muddui lea duvdán sámi, jus dat les1 leamas1. 4.1.8 Lagat ies1gud1et joavkkuid háldduin Finnmárkku eatnamiidda ja c1áziide 4.1.8.1 Álggahus Nugo namuhuvvon 4.1.7. oasis ráhkadit ies1gud1et álbmotjoavkkut Finnmárkkus dihto váttisvuod1aid go eaiggátháldduid gaz1aldaga galgá vihkkedallat. Dát lea belohahkii váttisvuohta mii ii leat máddelabbos riikkas. Álggadettiin, ovdal ies1gud1et joavkkuid háldduid vihkkedallá, leat mii danin gávnnahan ávkkálaz1z1an c1ujuhit guovllu ássan- ja ealáhusovddideami dihto sárgosiidda. Finnmárkku ássamis leat báhcagat mat leat badjel 10.000 jagi boarrásat. Nuorta-Finnmárkkus lea vejolas1 vuohttit dálá sámi kultuvrra ovttalas1vuohta ruovttoluotta áiggis gitta sámi ruovdeáiggi álgui, namalassii sullii Kristusa riegádeami rájes. (Geahc1a ee. NOU 1978:18 (Finnmarksvidda) ja Steinar Pedersen:a historjjálas1 c1ielggadeami álggahusa Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái «Bruken av land og vann i Finnmark inntil 1. verdenskrig», mii galggas1ii ilbmat 1994:s.) Árkeologat leat leamas1 várrogasat c1atnat gead1geáigegávdnasiid Finnmárkkus sámi c1earddalas1vuhtii. Sámekultuvra lei álggos bivdokultuvra. Ássan lei mearriduvvon dán kultuvrra eanadaga ja riggodagaid heivehallamii. Ovddes1 sámi báikegoddi ja atnuguovlu lei siida. Mealgadas1 váttisvuod1aid dagaha válddahallat veagadatovddideami Finnmárkkus go eai gávdno govttolas1 virttis olmmos1lohkamat ovdal 1801. NAC1 1984:18:s lea s. 83 Amund Helland gáldun bájuhuvvon muhtun logut. Govus c1ájeha ahte 1567:s ledje meros1teamiid mielde 3070 dáz1a ja 840 sápmelac1c1a guovllus, 1747:s ledje 1760 dáz1a ja 1740 sápmelac1c1a ja 1757:s (Ruot1a rájá bidjama man1n1il) 1970 dáz1a ja 3340 sápmelac1c1a. Lea váttis c1ilget manne sápmelac1c1at leat ná lassánan 1747 rájes 1757:i. 1805:s ledje 1590 dáz1a ja 4930 sápmelac1c1a ja 1900:s ledje juo 17964 dáz1a ja 9572 sápmelac1c1a. NAC1 1984:18 s. 82:s lea c1ujuhan muhtun ráje boasttogáldduid mat sáhttet leat dáid meros1temiin ja olmmos1lohkamiin. Váttisvuod1a lea Steinar Pedersenge govven c1ielggadeamistis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái geavaheames eatnamiid ja c1áziid Finnmárkkus gitta 1. máilbmesoad1i rádjai mas son 2.2. c1uo. c1ujuha erohusa gaskal Helland loguid ja Einar Niemi loguid C1áhcesullo historjjás Bd. (1983). Helland albmadii 1597:s dáz1aid logu 2830, ja Niemi meros1tii dán 4590. Kveanat ihte easka listtaide 1845:s 1692 loguin. 1900:s lei lohku lassánan 5406:i. Sápmelac1c1at leat álgovuolggalac1c1at bivdoálbmot. Go goddebivdu geahppánii, ovddiduvvui johtti boazodoallu, ja boazosápmelac1c1at johtaledje gaskal siseatnama ja rittu. Dát luddii siidarájáid sidjiide geain lei boazodoallu váldoealáhussan, ja riddosámiid nana vuosteháguinge geat geassejahkebealis fertejedje badjesápmelac1c1aiguin juohkit riggodagaid ja geavaheami riddoguovllus. (Geahc1a Třnnesen:a s.53, ja Jebens:a op.cit. s. 25-26 ja 29.) Vuostehágut c1ájehit c1ielga riekteáddejumi riggodagaid hálddu ektui. Muhtunláhkai juogaduvvui sámi geavahanjoavku gaskal eanagáibideaddji947 johtti boazodoalu nuppi beales ja nuppi beales sámiid geat jod1ihedje eanadoalu ja s1ibitdoalu, guollebivddu, bivddu, murjema jna, várra álo lotnalasealáhussan. (Geahc1a Steinar Pedersen op.cit. c1uo. 2.4.) Joavkkuid gaskasas1 rádjá ii lean moktege c1avga, muhto lea nu ahte stuorámus oassi sámi álbmogis ledje vuonain ja dad1is s1adde dálonin. Boazodoallu Finnmárkkus dárbbas1a stuorra eatnamiid dálve- ja geasseguohtumiidda. Maid dás lea c1ealkán c1uovvu ahte sámi álbmogis hui uhca boazodoalli oasás1 lea hálden matrikulerekeahtes eatnamiin stuorra oasi. Historjjálac1c1at ledje sámi lotnolasealáhusdoalliinge dihto johtti doallu meahcceguovlluin. Sii fárrehedje ássansajiideaset ies1gud1et jahkodagaid luondduriggodaid mielde. Man1n1il s1attai báikkáiduvvanbut lotnolas1ealáhusdoaibma ja dalle dávjá ovtta ássansajiin. Dát doallu lea oassin giligeavaheapmái mii lea vihkkedallon vulobealde. Vaikko ovdal johtaledje jahkodagaid ja riggodatváriid mielde, lei maid dihto sierra atnu. Bearras1at ja doalut geavahedje guovlluideaset, geahc1a ee. c1uo. 2.6. Steinar Pedersen c1ielggadeamis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái. Eatnamiid geavaheamis sámi ássanguovlluin sáhttá c1ujuhitge nuortalac1c1aid eallinvuogi válddahussii ovdal 1800 RG 1990:s s. 264 s. 265, NOU 1978:18 A s. 144 c1uo. ja 1.2. c1uo. Otto Jebens:a mildosis Riektejoavkku c1ielggadeapmái Finnmárkku anu ja riekteáddejumi birra historjjálas1 oainnus (2. mielddus vulobealde). Dáz1a ássan Finnmárkku rittuin álggahuvvui várra 12-1300-logus. (Geahc1a Steinar Pedersen op. cit. 2. c1uo. ja 1.4.c1uo. 1. mildosis vulobealde.) Dáz1a ássama ealáhusvuod1us lei vuohc1c1an guollebivdu ja danin bod1ii dat vuos olggumuc1c1as rittus, man1n1il fárrejedje dáz1at siskkelii vuonain ja dalle ealáhusvuod1us lei eanet lotnolasat guollebivdduin ja gádderiggodaid ávkkástallamiin. Sápmelac1c1aid ja dáz1aid riggodatávkkástallan lahkonii goabbat guoimmi. Kveanat leat Ruot1a ja Suoma davit osiid sisafárrejeaddjit. Sii ledje c1eahpes eanadoallit ja ásaiduvve áinnas vuollin johkalegiin birget eanadoaluin ja guollebivdduin. Sii ássagohte datte rittusge bivdit guliid, buo. nana kveana ássama C1áhcesullo-guovllus. Steinar Pedersen mielde bohte vuosttas kveanat 1700-logu vuosttas bealis. (Pedersen op.cit.4.6.c1uo.) Go galgá válddahallat ies1gud1et joavkkuid anu riekteráhkadeaddji948 oasis, lea váttisvuohtan ahte sámi atnu muhtunláhkai lea juohkkásan guovtti oassái. Boazosápmelac1c1at geavahit eatnamiid mihtus láhkai eará sámejoavkkuid ektui. Jus galggas1 sápmelac1c1aid geahc1c1at ovttas, badjánit váttisvuod1at dáz1aid ja kveanaid ektui, geatge leat ies1gud1et báikegottis oassin ja leat atnán guovlluid seammaláhkai go sápmelac1c1at seamma guovllus, muhto earret boazosápmelac1c1at. Dán ovdanbuktimis leat válljen válddahallat boazodoalu eanageavaheami sierra ja eará veagadatjoavkkuid báikegoddi dahje giliid háldduid namahusain. Dákkár gilit leat sihke sis ja olggut Finnmárkkus. Sis Finnmárkkus maná nana eanet ja belohahkii aivve sámit. 4.1.8.2 Boazosápmelac1c1aid hálddut eatnamiidda ja c1áziide Boazosápmelac1c1at eanageavaheapmi leat mihtus. Erik Solem c1állá (Lappiske rettsstudier, Oslo 1933, s. 252): "Álggos ii leat várra ovttasge leamas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuohta giddodagaide. Juohke bearras1is lea leamas1 geavahanvuoigatvuohta - vuoigatvuohta ávkkástallat bivdoguovllu, - ja dás lea muhtunlágan oktovuoigatvuohta ihtán guollejávrriid ja bivdosajiid ávkkástallamis. Vuoigatvuohta bohccoláiddomii ii leat ainjuo davimus sámeguovlluin leamas1 ráddjejuvvon dan láhkai ahte juohke sápmelaz1z1ii dahje juohke siidii lea leamas1 c1ujuhuvvon mearre láiddon. Boad1us leage Finnmárkku dáfus gártan ahte dáz1a boazosámiin lea lud1olas1 guohtunvuoigatvuohta sin guovllus. Máttabealde Finnmárkku lea dilli belohahkii leamas1 eará, daningo sápmelac1c1at dáppe leat lihttoláigohan láiddomiiddiset. Man1n1ilgo hálddahus lei c1ad1ahan buoret ortnega eanadilálas1vuod1ain Finnmárkkus, ja sápmelac1c1at belohahkii leat ásáiduvvan, lea eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a áddejupmige eatnamiidda dása dohkkehuvvon. Go eatnamiidda leat huksejuvvon mallosge albma viesut ja diks1ojuvvojit s1ibitdoalu deasttas, gáibiduvvoge duod1ai suodjaluvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuohta stuorát gáibádusain. Dán eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ovdáneapmi lea erenoamáz1it mihtilmas Kárás1jogas." Mii dás geardduhuvvo gusto eanas1 sápmelac1c1aide mat dad1isdaga ásaiduvve ja barge lotnolasealáhusain, muhto boazodoalluge lea namuhuvvon. Hui gieskat leat, 1960-1970 logus, boazosápmelac1c1at heaitán ássamis lávuin dahje soaitá viesuin olggobealde luottaid ja c1oahkkebáikeguovlluid. Erenoamáz1it 1970-logus bargui Sis-Finnmárkku viessoprográmmain. Viessoguovllut ja luottat ráhkaduvvojedje ja dáid jagiin oz1z1o eanas1 boazosápmelac1c1at dálveássanbáikkiid dákkár guovlluin. Sii háhke eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dahje láigovuoigatvuod1a dáid viesuid sajiide. Boazodoallu lea dán jahkec1uod1is ovdánan ja nuppástuvvon nannosit. Dát doallonuppástus lea erenoamáz1it johtilit mannan man1imus1 logejagiid, mii álggahuvvui go molsojuvvui lonuhangávppás1eamis ja ies1birgejumis ruhtaruovttudollui949. Nu guhkágo eallit dárbbas1uvvojedje iez1as atnui, gáibiduvvui áloládje bearráigeahc1c1u ja bargu. Eallit fertejedje miehtá jagi gehc1c1ot geaz1os áiggi. Doalut fertejedje leat unnit. Dálá viiddis950 doallohámiin ja ruhtadiliin gáibiduvvo stuorra eallu ja alla mekaniseren. Od1d1a doallovuohki dagaha eará geavaheami Finnmárkku láiddomiidda. Dán lea ee. Einar Richter Hanssen válddahallan c1ielggadeamistis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái mo geavahit luondduriggodagaid Finnmárkkus 1. máilbmesoad1i rájes gitta 1970 rádjai (4. c1uo. boazodoalu oasis). (C1ielggadeapmi ilbmá várra 1994:s, oktanaga ee. dan moddii namuhuvvon Steinar Pedersen:a c1ielggadeami.) Unnán árta lea eahpidit ahte boazodoallit leat oaivvildan sis lea vuoigatvuohta geavahit eatnamiid guohtumii. Datte sáhttá geardut ahte go johtti boazodoallu álggahuvvui, bohte dad1is garra vuostehágut riddoguovllu sápmelac1c1ain geat váidaledje go badjesápmelac1c1at atnigohte "min Mearaid vuonjas elliideasetguin": Dán lea ee. Třnnesen válddahallan (s. 53 c1uo.) ja Steinar Pedersen dán c1ielggadeamis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái (c1uo. 5.1) ja NOU 1978:18 A (s. 156-158). Pedersen c1ujuha c1ielggadeamistis dasto (c1uo. 5.4-5.6) ahte boazodoallu lei "priváhtiivva dáz1a Badjesápmelac1c1ain" riddoguovllus ja siskkelii siseatnamiige. Dán vuosttaldedje siseatnanguovlluinge. Dálbmeluovttá dikkis borgemánu 15. b. 1692 mearriduvvui ahte jus "Koutken ja Adevehr" boazosápmelac1c1at eai doallan elliideaset eret "Riddoduoddariin" galge dat merkejuvvot "Gonagasa Mearkkain". Jus badjesápmelac1c1at fálle "Vuostálastima" oz1z1o "Mearrasápmelac1c1at" vuoigatvuod1a báhc1it "buot Badjesápmelac1c1aid Bohccuid". (Geahc1a Finnmárkku diggegirjji oasi, deaddiluvvon Hĺlřygminne nr. 7:s 1945-48.) Nugo namuhuvvon NOU 1978:18 A s. 158:s leat riddoguovllu váidalusat namuhuvvon 1682 rájes diggegirjjiin. Váidui Gonagassiige mii dagahii ahte ámtamánni oac1c1ui died1u leat várrogas siseatnangiliid johttiin ja nu giktalit sin máksit vearu Danmárku/Norgii ja ássagoahtit borgárin Norggas. Dán badjesápmelac1c1aid oidima sudja lei gal stáhtapolitihkalac1c1at. Rádjas1iehtadallan Ruot1ain lei fargga jod1us. Korpijaakko c1ujuha moanaid sajiin dutkosistis dan duohtavuhtii ahte sihke Ruot1a ja Danmárkku-Norgga gonagasaide ledje boazosápmelac1c1at várra dehálamosat mo oaz1z1ut hearrávuod1a davvi eanaguovlluide. Dát lei dávjá ovdun sápmelac1c1aide geat meannuduvvo várrogasvuod1ain vai eai váldde bearras1iiddiset ja ealuideaset ja jod1e ránnjáriikii (geahc1a ee. Korpijaakko c1ujuhusa nota 272 s. 327). Dán c1ujuha Bertil Bengtssonge artihkkalis "Samernas rätt och statsmakten" (Nordisk Administrativt Tidsskrift 1990 s. s. 195 199:s) ja namuhuvvo RG 1990 s. 264 s. 266:s. Juridihkalas1 váldoás1s1i dán nuppástusproseassas lea go siidarájáid sihkko fertejedje boazodoallit diehtit ahte dál bohtet earáid vuoigatvuod1aguovlluide. Dát jurdda eaktuda ahte doaimmaheaddjiin ii lean dat áddejupmi ahte guohtonvuoigatvuohta lea lud1olas1 birrarat, geahc1a Třnnesen s. 63 mas navdá sisabahkkejeaddji sápmelac1c1at eai oaivvil alddeset leat vuoigatvuod1a doaimmaseaset. Dán nuppástusproseassa boad1us s1attai ainjuo ahte sápmelac1c1at guovlluin gos ii lean johtti boazodoallu vuollánedje951 ja dohkkehedje boazodoalliid guohtonvuoigatvuod1a. Dohkkeheapmi ii várra mannan dobbelii go dohkkehit guohtuma ja riggodagaid háldduid mat dása dárbbas1uvvojedje. Dát mearkkas1a nu guhká go ásadedje ovtta báikkis, boazosápmelac1c1at eanas1 geavahedje seamma meahcceriggodagaid go dálonat guoski guovllus, geahc1a NOU 1978:18 A s.177. Eanaeaiggátháldduid earret guohtuma ja bivddu ja guollebivddu mii dárbbas1uvvui eallinvuohkái, lea datte váttis guorrat. Jus boazosápmelac1c1at ceggejedje bissovas1 viesuid, háldejedje sii viessosaji, mii prinsihpas galggai lihttoláigohuvvot eanavuovdineiseválddiid s1iehtadusain. Lavdnjegoad1it gal várra ceggejuvvojedje gokko lei atnu almmá eiseválddiid dárkilat s1iehtadusain dahje dohkkehemiin. Dáid gálduin mat leat, iige sáhte oaidnit ahte boazosápmelac1c1at vuosttaldedje eanabihttác1uoldima viessosajiide ja eanadollui, eai Guovdageainnus eaige Kárás1jogas. Dát lea várra dilli kveanaid ektuige geat ássagohte Kárás1jogas 1700-logu man1it oasi rájes. Deanuleagi vuollin lea eanabihttác1uoldimis kveanaide baicce vuosttalduvvon báikkálac1c1at, erenoamáz1it luossabivddu vuoigatvuod1a geaz1il. (Pedersen op. cit. 4.7.1. c1uo., ja Třnnesen s. 38, 3. nota.) Dad1is go eanadoallu ovddiduvvui ja viiddiduvvui, riidalis1gohte vuotna- ja riddoguovlluin boazosápmelac1c1at ja boanddatge. Dát lea lagat válddahallon 2.1.13.-2.1.15. c1uo. Sandvik mildosis Riektejoavkku c1ielggadeapmái. Geahc1a vel NOU 1978:18 A s. 230-231 ja 5.9.1. c1uo. Steinar Pedersen:a c1ielggadeamis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái. Eiseválddit leat geahc1c1alan dán muddet boazosápmelac1c1aide geahc1c1angeatnegasvuod1a ja buhtadanovddasvástádusa njuolggadusain. Sápmelac1c1aide láiddonmassin gilvima geaz1il ii leat buhtaduvvon, buo. NOU 1978:18 A s. 231. Boazodoallolága § 9:s, lea mearriduvvon ahte vuoigatvuohta boazodollui lea geavahanvuoigatvuohta mii gusto gii dal eaiggádes1 guohtonguovllu eatnamiid. Hálddas1eami áddejupmi lea leamas1 ahte dát prinsihppa gustui birrarat rájáid siskkobealde mat leat mearriduvvon guohtonguovlluin gustojeaddji lágain. Alimusriekti mearridii datte Korsjřfjell-duomus (Rt. 1988 s. 1217) ahte prinsihppa ii leat spiehkastaga haga. Gávnnahuvvui ahte várre- ja meahccegaskkat orohatrájáid siskkobealde eai lean giddehuvvon952 boazodoallovuoigatvuod1ain. Dákkár vuoigatvuod1a ceavzin lei sorjas duod1as1tanárvvos1tallamii sáhttágo boazodoallu bidjat vud1d1osa dákkár geavahanvuoigatvuhtii vierroopmodagas. Eanadoallodepartemeanta leat St. died1áhus. nr. 28 1991-92 álggahan lagat dán váttisvuod1a muddet, geahc1a died1áhusa s. 84. Guovllus mii lea leamas1 adnon boazoealáhii doarvái guhkes áiggi, ii masso guohtonvuoigatvuohta vaikko guohtun bissehuvvo ja álggahuvvo fas moanaid jagiid man1n1il. Dát s1addá boad1us vaikko sápmelac1c1at geat fas jotket doaluin eai leat sogalac1c1at singuin geat heite guohtumiin ja gud1d1e guovllu. Dát boad1us c1uovvu RG 1986 s. 501 (Hĺlogalándda) duomus, geahc1a vel RG 1986 s. 385 s. 389. Dán konkrehta háve ledje ruot1a boazosápmelac1c1at atnán guovllu ovdal badjel 30 jahkái bissehuvvui guohtun. Dáz1a sámit guod1ohis1gohte fas 1957-58 jagiin. Nugo válddahallon bajábealde 3.17.11. oasis, lea boazodoallovuoigatvuod1as gustojeaddji rievtti mielde buhttenrievttálas1 suodjaleapmi meassamiidda mat vahágahttet guohtuma ja váddudit vuoigatvuod1a atnima. Go boazoealátvuoigatvuohta doaimmahuvvo priváhta eatnamiin, sáhttá eanaeaiggát datte gilvit muhtun oasi eatnamiin almmá boazodoalu buhtadangáibádusa haga, geahc1a Rt. 1975 s. 1029 s. 1033. Dát lea seamma njuolggadus go s1ibitguohtuma suodjaleapmái. Rt. 1954 s. 411 vuovdeeaiggáda háldduid dáfus vuostá guohtonvuoigatvuod1a dajai Alimusriekti (s. 414) ahte vuovdeeaiggát "ferte hui viidát sáhttit dahkat dákkár háldduid maid dálá áiggi dilálas1vuod1ain ferte atnit leat govttolac1c1at ja jearggalac1c1at vuvddiid ulbmálas1 doaimmas". Rt. 1956 s. 411 lea s. 414 sullii seamma gaskal gilvima ja guohtonvuoigatvuod1a. Njuolggadusa sáhttá vel daddjot leat c1állon servituhttalága § 2:s. Dál leat guohtonvuoigatvuod1a vahágat ja eará meassamat mat bilidit ja vahágahttet boazosápmelac1c1aid ovddas buhtaduvvon. Ii baicce leat oktage duopmu vuoigatvuod1a massinbuhtadasas eanaeaiggádin. Eanaeaiggátvuoigatvuohta boazosápmelac1c1aide dahje boazoealáhussii ferte várra historjjálas1 ja eará árttain leat oktasas1 ja iige oktagaslas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuohta. Oktasas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldat sápmelac1c1aide iskui nugo namuhuvvon 4.1.6.4. oasis ruot1a alimusrievtti Vearroduottarás1s1is. Dás ledje moanat c1earut c1uoc1c1aldahttán ás1s1i ruot1a stáhta vuostá gáibádusain oaz1z1ut oktasas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dihto rás1s1aide Jämtlánddas. Gáibiduvvui prinsipála olles eaiggádus1s1anvuoigatvuohta searvevuod1a eatnamiidda mat ledje nággoás1s1i objeaktan ja ovdandolle vud1d1osin vuollásteami, duod1as1tusa, "dolos1 oamastusa" ja stáhta mied1iheami. Alimus Duopmostuollu vihkkedalai dán systemáhtalac1c1at ies1gud1et áigodagain, muhto konkluderii ahte sápmelac1c1ain ii lean eanaeaiggátvuoigatvuohta mii vástidii ruot1a vearroolbmoriektái, buo. duomu dievaslac1c1abut máinnas1eami 4.1.6.4. oasis. Sápmelac1c1aid oktasas1 eanaeaiggátvuoigatvuod1a gaz1aldat ii leat ovddiduvvon dáz1a Alimusriektái. Boazosápmelac1c1at leat buhtaduvvon vahágiid ja bilidemiid ovddas mat ies1gud1etlágan meassamiin leat ealáhussii c1uohcan. Dás leat guovddás1 duomut ee. Rt. 1968 s. 429, Rt. 1975 s. 1029 ja Rt. 1979 s. 492. 1975-duomus dadjá Alimusriekti ahte lea "boazodoallu ealáhussan" mas lea buhtadansuodjaleapmi. Lagat válddahallan dán báhkkodeami dulkomis, ja buhtadasa gaz1aldagas ealáhussii dahje juohke doallái, geahc1a bajábealde 3.17.11. oasis ja Rt. 1990 s. 141, buo. Rt. 1985 s. 532 s. 542. Min oaivila mielde ii sáhte dálá lágaid ja riektegeavada mielde, eahpiduvvot ahte boazosápmelac1c1ain lea belohahkii hui viiddis ja nana vuoigatvuohta boazodollui geavahit Finnmárkku eatnamiid. Leago boazosápmelac1c1atge hálden dákkár vuogi mielde ahte ferte dovdomerket "eaiggátháldduid", lea boahtte váttisvuohta. Guovddás1 ja mearrideaddji gaz1aldat go galgá mearridit mo rievttálac1c1at c1uohcá go guovllu hálde ja geavaha, lea makkár mahtodat ja sisdoallu daid dahkkon háldduin leat. Duod1as1titgo dát geavahanvuoigatvuod1a vai eaiggádus1s1anvuoigatvuod1an1 C1uolbma oaz1z1u liige sárgosa daid háviin go atnu lea boarrasamos guovllus. Ovdamearkkat dasa leat ee. Eidfjord-duomus (Rt. 1916 s. 1249). Eidfjord ja Ullensvang ássit ledje atnán Hárdangerduoddara guoski guovlluid "dolos1 áiggi rájes". Alimusriekti dadjá dán anu mii guovlluin lei "justa leat dákkárin" (s. 1251) mii lea vuoigatvuod1avuod1d1un ja dábálas1 almennetguovlluin. Stáhta bealistis lei unnán dahje ii maidege hálden daningo guovllu riggodagat dassáz1ii eai lean bidjan vud1d1osa stáhta háldduide. Konklus1uvdna s1attai ahte go giliolbmuid hálddut eai c1uoza dasa mii lei dábálas1 almennehis, ii addán rievttálas1 vud1d1osa go geavahanvuoigatvuhtii. Junkerdal-ás1s1ige (Rt. 1967 s. 101) sáhttá namuhit ovdamearkan. Lágamánneriekti (masa Alimusriekti guorrasii) meannuda váttisvuod1aid s. 112-113 ja dadjá ahte eahpidahtti gaz1aldat lea, leago guovlu "adnon nu ahte ánssás1a eaiggádus1s1anoamastusa953". Konkrehta dilálas1vuod1a vihkkedallamis gávnnaha riekti ahte go ovddasvástideaddjiid atnu gehc1c1o ovttas vuovdehálddas1eami jahkeviisaid guottuide dása, lea "dievas954 duod1as1tus dákkár eaiggátrád1d1ejupmái, ahte bidjá vud1d1osa oamastusháhkamii". Dáz1a rievttis lea dárki vuod1us dadjat ahte jus lea geavahanvuoigatvuohta muhtun guovllus, fertejit hálddut maid dahká mannat olggobealde dan vuoigatvuod1a rámma mii lea, ovdal daid soaitá sáhttit gohc1odit eaiggátháldun (geahc1a ovdamearkan lágamánnerievtti cealkámus1aid RG 1990 s. 264 s. 275). Jus geahc1c1á dan mii dás lea daddjon boazosápmelac1c1aid háldduid ja riektedili ektui, orru dalle fertemin mearridit makkár riekteposis1uvdnii álggos atnu bijai vud1d1osa, ja dasto mo man1it ovdáneapmi c1uozai dán posis1uvdnii. Dasa mii dás lea ovdandollon, sáhttá vuosttaldit ahte ii sáhte eambo atnit dáz1a riektenjuolggadusaid ja riekteprinsihpaid ollásit. Boazosápmelac1c1at leat unnitlogu- ja eamiálbmoga oassi. Norgga stáhta lea ásahuvvon guovtti álbmoga árbevirolas1 eallinguovlluin, ja mii deaivvadit dás kulturgaskkain. (Geahc1a II c1uo. Jebens.a mildosis (2. mildosis) Riektejoavkku c1ielggadeapmái, ja Třnnesen s. 306.) Sáhttá daddjot ahte go dákkár mihtus álbmogis lea leamas1 duohta háldu guovllus ja nás1s1an eallinvud1d1osa bissovas1, oktilas1 ja bindilis anus, de gáibiduvvo eará rievttálas1 lahkonanvuohki go riikkas mud1ui. Dasto sáhttá c1ujuhit ahte ovdalgo konkludere diggemearrádusain ja cealkámus1ain riektedilálas1vuod1as máddelabbot riikkas, ferte gohcit ahte mallosge riektegáldut ja mahtodat leat sullasac1c1at go mearriduvvo Finnmárkku ektui. Boazosápmelac1c1aid eanageavaheapmi Finnmárkkus bidjá buori vud1d1osa gáibidit nana riekteposis1uvnna. Ii várra eahpiduvvo ahte dákkár ákkat dat suodjala boazodoalu ealáhussan. Gaz1aldat lea datte sáhttetgo sin atnu ja riekteáddejumit bidjat eaiggádus1s1anvuod1a vud1d1osa. Dán vihkkedallamis ferte stáhta guovllu háldduid s1lája ja mahtodaga árvvos1tallat. Dát árvvos1tallo lagat 4.1.8.4. oasis. Dasto lea c1uoc1c1uhuvvon ahte go oaidnu sápmelac1c1aid vuoigatvuod1aide man1imus1 30 jagiid lea oidojuvvon addit sápmelac1c1aide nannosat sajádaga go mii sis ovdal lei, ferte dát c1uohcat árvvos1tallamii mii dárbbas1uvvo go rievttálas1 konklus1uvdna galgá biddjot. Sáhttá muhtun muddui bálddastahttit oaiviliid mat almennetriektelac1c1ain ledje Vinstraduomus (Rt. 1963 s.1263). Duopmu lea máinnas1uvvon bajábealde. Od1d1a oaiviliid ja riekteáddejumiid atnin ovddes1 háldduin ja dilálas1vuod1ain sáhttá leat váttis. 3.17.11.2.2. oasis mas máinnas1uvvo Porsán1ggu ás1s1i (Rt. 1986 s. 1370) fertii Alimusriekti mearridit juoidá dán váttisvuod1as. 1955:s láigohii Garnisonen i Porsanger Finnmárkku Eanavuovdinkommis1uvnnas eatnamiid Porsangmoen báhc1inguvlui. Orohat nr. 14A ovddidii 1970-jagiin buhtadangáibádusa láiddoma massima ovddas. Ás1s1is c1uoc1c1uhuvvui ee. ahte báhc1inguovllu ásaheapmi lei rievtti vuostá boazoealáhusa ektui. Dása dajai Alimusriekti (s.1377) ahte dát ii sáhte leat riekta: "atnit Garnisonen i Porsanger ásaheami leat rievtti vuostá boazoealáhusa ektui. Dábálas1 áddejupmi dalle lei ahte dákkár doaimma fertii sáhttit ásahit almmá makkárge ráddjehusa haga boazoealáhusa deasttas. Man1n1il lea ovdánan riektesuodjalusa dáfus mii dán ealáhusas lea, muhto dát ii sáhte bidjat vud1d1osa atnit ovddes1 ásahuvvon doaimma leat rievtti vuostá". Go Alimusriekti dás dadjá "dábálas1 áddejupmi", lea várra oaivvildan áddejumi mii oidno háldduid ja cealkámus1aid hámis. Lea veahás1 eahpevissis man guhkás sáhttá konkluderet das mii bajábealde lea alimusriekteduomus geardduhuvvon. Mo dat mii daddjo c1uohcá, min oaivila mielde, lea liikká ahte riektedilálas1vuohta, mii lobálac1c1at lea ásahuvvon vuod1d1udanáiggi riekteoainnuin, ii sáhte muhttot dus1s1e daningo, jus dálá riekteáddejupmi lei leamas1 gustojeaddjin dalle, livc1c1ii eará bohtosa gávnnahan. Nuppiin sániiguin: Lobálas1 ásahuvvon riektedilálas1vuod1a ii sáhte eambo od1d1asit árvvos1tallat, dus1s1e dainna vuod1us1tusain ahte dál leat eará riekteáddejumit dán suorggis. Dán prinsihpas ferte leat stuorra deaddu ainjuo oapmerievttis, buo. 2.2.5. oasi bajábealde. Vástideaddji oaivil ferte adnot dan nuppástusa ektuige mii álbmotrievttis lea dán suorggis, erenoamáz1it man1imus1 10-15 jagiin. 4.1.8.3 Giliid hálddut eatnamiidda ja c1áziide Álggadettiin lea árta c1ujuhit muhtun váttisvuod1aide dán c1uoggá ovdanbuktimis. Vuosttaz1ettiin ii leat "gilli" doahpagis makkárge fitmadis meros1tallan go adnojuvvo Finnmárkkus. Mátta-norgga almennetvuoigatvuod1as lea mearkkas1upmi hui c1ielggas, muhto dábálac1c1at lea sátni rievttálas1 mearkkas1umi haga. Dán ovdanbuktimis galgá "gilli" leat báiki gos olbmot ásset ja lagas1guovlu dahje riggodatguovlu (meahcci ja duottar) maid ássit ávkkástallet. Nubbi váttisvuohta lea guoskkahuvvon bajábealde 4.1.8.1. oasis. Guovlluin maid sáhttá gohc1odit gillin ásset mán1gga sajiin dus1s1e sámit, eará sajiin leat datte sámit, kveanat ja dáz1at seaguhuvvon. Geat leat eanetlogus sáhttá molssas1uvvot báikkis báikái. Dán c1ielggadeamis leat nugo namuhuvvon válljen vihkkedallat háldduid ja vuoigatvuod1aid giliguovllu báikegottis ovttadahkan. Dán oktavuod1as namuhuvvo ahte ovddabealde máinnas1uvvon Porsán1ggu SLF pros1eaktaraporttas (Porsán1ggu SLF pros1eaktaraporta (njukc1amánu 1985) dáloniid vuoigatvuod1aid birra sámi riddo- ja vuotnaguovlluin. Geahc1a 4.1.7.oasi.) daddjo (s. 13) ahte "kveanat ja dáz1at geat ássagohte mearrasámegiliin ja -báikegottiin seaguhuvvo birrasii ja oz1z1o ollesárvosas1 oasi riggodagaide, almmá giliid c1earddalas1 riidduid haga". Válljejuvvon ortnega hedjodat lea ahte vuoigatvuod1at "sápmelas1" álbmogii vihkkedallojuvvo guovtti oainnus. Dasa lassin lea ahte boazosápmelac1c1at vel gullet báikegoddái báikkis gos leat fásta ássit. Gitta hui gieskat leat moanat gilit dus1s1e iez1a hálden lagas1guovlluideaset. Ássit, geat dávjá leat leamas1 sámit, kveanat ja dáz1at, leat riggodagaid eanas1 atnán dárbbu mielde. Ii leat makkárge árta eahpidit sin leat ádden dán anu lobálaz1z1an. Álggos váldojedje riggodagat atnui almmá ovttage mied1áhusa haga. Nu guhká go ii oktage gilvaleaddji atnu lei died1ihuvvon ja ii oktage stáhtaváldi seaguhan iez1as dasa, ii lean vuoigatvuod1agaz1aldat anu hárrái aiddo áigeguovdil. (Geahc1a Jebens:a mildosa 4. c1uo. Riektejoavkku c1ielggadeapmái.) Dád1is seaguhii servodat iez1as dasa ja gilddii anu dárbbas1las1 mied1áhusa haga. Vuovdi lei okta vuosttas riggodagain man atnui dárbbas1uvvui oaz1z1ut mied1áhusa. 1700-logu loahpas váldojuvvo mied1áhusa njuolggadusat atnui ámtalihpuid ja oastins1iehtadusaid hámis eaktun badjelasas váldit eatnamiid od1d1a dollui ja viessosajiide. Dad1is gárz1z1iduvvojedje eará riggodagat ee. luossabivdu mearas vihtanbivdosiiguin, ii fal mied1áhusa haga. Jebens c1ujuha siskkáldas c1ielggadeamistis Riektejovkui beaiváduvvon juovlamánu 21. b. 1988 (s. 48) ahte juo 1690:s evttohuvvui lihttoláigohit eatnamiid Finnmárkkus Gonagasa namas. Třnnesen válddahallá (s. 85 c1uo.) 1700-logu ovdáneami eanadoalu ja "sadjelihpuid" ektui. Su dutkosis ovdanboahtá ahte geavaheaddjit oz1z1o geavahanvuoigatvuod1a duod1as1tusa - ja eaige eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a - láddjehagaide ja eará eatnamiidda maid ávkkástalle. Hui c1ielgasit ovdanboahtá dát ás1s1is Álttás 1764:s maid namuha s. 91:s. Muhtumis váldui eaiggádus1s1anvuoigatvuohta su mielladilli geaz1il. Son buhtaduvvui viesu ja áiddiid ovddas, muhto ii fal eatnama gal. Seamma oidno maid c1ielgasit diggegirjjis nr. 19 Ákn1ovági dikkis suoidnemánu 23. b. 1689 ámtamánni oidnosis, bájuhuvvon c1uo. 1.10.2. Sandvik mildosis Riektejoavkku c1ielggadeapmái. Dás daddjo ahte "gieddi" dodjojuvvui "almmatge ii ovttage Opmodaga Vuoigatvuohtan, muhto dárbbas1las1 Geavaheapmái". 3.7.3. oasis ovdanboahtá ahte eanadoalli oassi Álttá, Deanu ja Njávddáma ássit leat oz1z1on oktovuoigatvuod1a bivdit luosa firpmiiguin ja vihtanbivdosiiguin. Dárkilat dán vuoigatvuod1as, geahc1a Hĺlogalándda lágamánnerievtti miessemánu 7. b. 1992 duomu (Guoddalanás1s1i 53/1992). Earret dán, ii leat dássáz1ii leamas1 sáhka priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as eatnamiidda ja riggodagaide jus ii leat háhkan eanavuovdinlága njuolggadusaid mielde. Maid lea jearran, lea sáhttágo ovddes1 ja dálá anus vuod1ustit eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gáibádusa. Dávjá lea leamas1 nu ahte muhtun doallu dahje dihto bearas1 háldii riggodagaid (murjiid, láddjehagaid, guohtumiid jna.) dihto ("iez1as") guovllus. Dákkár juohkimiidda doahttaledje eanas1at, geahc1a ee. eanadoalu oasi Einar Richter Hansen c1ielggadeamis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái. Seamma ovdanboahtá ovdalis namuhuvvon Porsán1ggu SLF pros1eaktaraporttas (s. 13). Henry Mindege c1uoc1c1uha logaldallamis "Bruksmĺte og bruksrett i sameomrĺder", semináras Davvikalohta historjjás ja girjjálas1vuod1as Harstad gávpogis geassemánu 23. b. 1977, ahte sámeguovlluin dovdet muhtunlágan "juhkkojuvvon geavahanvuoigatvuod1a". Okta gilli eaiggádus1ai guollebivdovuoigatvuod1aid, nuppis lei vuoigatvuohta murjet ja goalmmát gilli sáhtii viez1z1at dálvemuoraid seamma guovllus. Máinnas1uvvon riggodatjuogadeami, lea váttis govvet eaiggátháldduid váikkuhussan. Moanaid háviid lea leamas1 doarvái buohkaide, ja dákkár juogademiin lea leamas1 c1uovggus muosálas1 ja buorre ránnjávuhtii. Datte lea vánit árta eahpidit ahte juohke ássi dahje juohke gilli bealát lea dovdan ahte guoski guovllu riggodagat gulle sidjiide (dákkár guottuid ovdamearkkat leat dovdosat Mátta-Norggasge). Dákkár "riektedilálas1vuohta" lea máinnas1uvvon c1uo. III.4:sge Jebens:a mildosis Riektejoavkku c1ielggadeapmái. 3. kapihttala riggodagaid c1ad1amannamis eai leat ovdamearkkat ahte dákkár "vuoigatvuod1as" doarvái riggodagaid ektui, mahkás1 láddjehagat, muorjjit, guolit, lea leamas1 buhtadan- dahje rán1ggás1tanrievttálas1 suodjaleapmi. Dalle ii beros1 daid háviin go suoinnit omd. leat láddjejuvvon ja hás1ejuvvon dahje biddjon stávrráide, geahc1a omd. Rt. 1859 s. 636 ja dán máinnas1eami 4.2.7. oasis vulobealde. Dilli sáhttá leat eará vátnevalljái, omd. rihkiide. Ovdamearkan máinnas1uvvo c1uo. 2.6 Steinar Pedersen:a c1ielggadeamis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái go suodjaluvvui olggobeal gilvaleaddjiid vuostá. Giliin siskkáldasat leat ovdamearkkat ahte rihkiid c1ohkken lágiduvvui nu ahte buohkat galge oaz1z1ut oasisaset, buo. Třnnesen s. 99 nota 5 ja 3.6.3.2. oasis bajábealde. Juohkehas1 gii lei váldán rihkiid háldosis lei suodjaluvvon, geahc1a Rt. 1854 s. 412. Steinar Pedersen c1ujuha c1uo. 2.6 c1ielggadeamistis ahte riggodat nugo luossabivdu Deanus lei sápmelac1c1aid atnu dihto guovllus nu ahte sáhtii earáid doallat olggobealde. Dát guollebivdu lea man1n1il ovddiduvvon s1addat sierravuoigatvuohtan Deanuleagi eanadoalli oassái. Dan vuoigatvuod1a ferte sáhttit gohc1odit "muhtunlágan eaiggádus1s1anvuoigatvuohtan". Riggodagaid háldenvuoigatvuohta lea datte ráddjejuvvon. Sutnje lea vuoigatvuohta geasa geaz1os áiggi gullá opmodat ja geavaha dan. Ii leat dasto sáhka eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1as, muhto eanet erenoamás1 suodjaluvvon geavahanvuoigatvuod1as dihto ealáhussii. Eai leat oppalohkái ovdamearkkat das ahte gilit leat háhkan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiidda báikkálas1 áddejumi vuoigatvuod1avuod1uin vuoigatvuod1as atnit juvssahahtti riggodagaid. Soaitá muhtun Mátta-Norgga gilialmennehat sáhttá dadjat leat ovdamearkkat ahte eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuohta lea háhkkon dán láhkai. Go galgá árvvos1tallat fertego giliid meahcceriggodagaid háldduid áddet eaiggátháldun ja danin maid vud1d1osin gáibidit eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, fertejit eambo dagaldagat vihkkedallot vuostálaga. Báikegotti riekteáddejupmi gaskaneaset ja mud1ui servodaga ektui. Dasto leat servodaga hálddut ja áddejumit nugo báhkkoduvvojit lágain, njuolggadusain ja konkrehta háldduin. Riektegeavat lea dehálas1 dagaldat. Třnnesen vihkkedallá Finnmárkoalmenneha eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldaga s. 301-308. 305-307 siidduin c1ujuha son moanaid ákkaide maidda sáhttá lohkat báikegottis lea eaiggádus1s1anvuoigatvuohta. Vihkkedallan gusto erenoamáz1it guovlluide Guovdageainnu birra. Son ii datte konkludere maidege. Nubbi gaz1aldat lea, leago muhtun riggodaga geavaheaddji joavku, mii álgovuorus lei lud1olas1 buohkaide, háhkan sierra suodjaluvvon vuoigatvuod1a dán atnui. Ovdamearkkat leat ahte ná lea suodjaluvvon. Mii dalle leat "cieggan anu" háhkanvud1d1osis. Dát gullá dan vud1d1osii maid sáhttá c1ujuhit sihke eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii ja geavahanvuoigatvuhtii, geahc1a lagat 2.2.3. oasi. Árvvos1tallamis leago doarvái vuod1d1u riekteposis1uvdnii cieggan anu vuoigatvuod1avuod1uin, mearkkas1a báikegotti áddejupmi ja atnu hui olu. Nugo namuhuvvon, galgá olu ovdal meahcceváriid atnu galgá addit sierravuoigatvuod1a oktii dahje eanebuidda jus atnu álgovuorus leat lud1olas1 buohkaide, geahc1a Rt. 1985 s. 247 s. 251. Rt. 1953 s. 1166 buhtaduvvui go ii sáhttán s1at geavahit jiekn1aluotta. Gielda lei sullii 90 jagi vuod1d1udan skuvlaortnega nu ahte mánáin lei luodda jien1a alde joga rastá. Dán áddii Alimusriekti ortnegin mas lea dakkár stád1isvuohta ja mihtilmasvuohta ahte lei geavahanvuoigatvuohta buhttenrievttálas1 suodjalemiin. Álttesjávrri muddemis ledje muhtun Bearddu eanaeaiggádat ja láigolac1c1at gáibidan buhtadit guollebivddu. Sii c1uoc1c1uhedje ahte gitta áibbas vuosttas ássama rájes lei leamas1 guollebivdu dáid dáluin, ja ahte guollebivdu lei doalu ealáhusvud1d1osa dehálas1 oassi. Vaikko guollebivdu prinsihpas lei lud1olas1 buohkaide, c1uoc1c1uhedje sii ahte sin dáluide lei ásahuvvon dákkár stád1isvuod1a ja mihtilmasvuod1a dilli ahte sii gáibidedje buhtadit meassamiid mat gárz1z1idit doalu árvvu. Alimusriekti hilggui buhtadangáibádusa, geahc1a Rt. 1962 s. 163. Vuod1ustus lei ahte doallu ii lean vuod1d1uduvvon Álttesjávrri guollebivdui iige dás lean dálu ealáhusvud1d1osii mearrideaddjin dahje hui mávssolas1. Mearrideaddjin lei dilli bággolonisteami áiggis. Ii lean ás1s1áiguoskevas1 ledjego eanaeaiggádat ovddes1 áiggis vuod1d1udan "rud1alas1 hommáideaset955 dihto eavttuide mat ovdáneami geaz1il leat massán mearkkas1umis". Guollebivdu lei buohkaide vejolas1 jus háhkká oaggungoartta, ja guollebivdu lea garrasit lassánan earáin gilis ja earágiliássiin. Alimusriekti ii mearridan mo livc1c1ii leamas1 jus atnu livc1c1ii leamas1 sierra ráddjejuvvon dáluide, ja dát atnu livc1c1ii leamas1 mearrideaddjin dahje hui mávssolas1 dálloeaiggádiid ealáhusvud1d1osii. Ruot1a boazosápmelac1c1aid vuoigatvuod1at guollebivdui Álttesjávrris lea vihkkedallon Rt. 1968 s. 429. Duopmostuolut gávnnahedje dás ahte sápmelac1c1aid vuoigatvuod1ain lei eará vuod1us go Bearddu eanadoalliin. Sápmelac1c1at ledje historjjálas1 áiggi rájes bivdán Álttesjávrris guohtonjahkodagas. Lei mihtilmas dálloatnubivdu mas lei stuorra mearkkas1upmi sápmelac1c1aid dállodollui ja danin sin ealáhusvud1d1osii. Danin sáhtii gáibidit buhtadasa. Alimusriekti attii 1985:s golmma jienain vuostá guovtti jiena siskkit Gáivuona Romssas guollebivdiide buhtadasa geahpeduvvon guollebivdui c1ázádatbuod1d1udeami geaz1il (Rt. 1985 s. 247). Vuod1ustus lei ahte guollebivdu lei doahttaluvvon ealáhussan, doalahuvvon dán vuotnaoasi ássiide, go guollebivdit gieldda eará osiin eai lean searvan báikkálas1 vuotnaguolásteaddjiid gilvvus. Dát dagai guollebivddu sierra lagat ráddjejuvvon guovllu ássiide. Eanetlogu árvvos1tallamii lei guovddáz1is guollebivddu nana geografalas1 ráddjehus, ahte dihto uhcca guovllu ássit ledje dan dahkan, ahte guollebivdu ii lean nu unna oasás1 gaskamearalas1 jahkesisaboad1us ja ahte guollebivddu mávssolas1vuohta vurdojuvvui leat sullii seamma ovddasguvlui. Guovddás1 dagaldagat árvvos1tallamii leago báikkálas1 áddejupmi ja atnu oz1z1on dákkár mihtilmasvuod1a ja stád1isvuod1a ahte dat lea suodjaluvvon, sáhttá c1oahkkáigessot ná: Lea deattuhuvvon leago ráddjejuvvon biire mas lea sierralat mihtilmasvuod1a atnu (Rt. 1985 s. 247), ahte atnu lea doaimmahuvvon guhkit áiggi, ja ahte das lea dehálas1 mearkkas1upmi guoski ealáhusvud1d1osii (Rt. 1968 s. 429 ja Rt. 1985 s. 247). Ii sáhte s1iitit ahte muhtun gilit lea háhkan sierra vuoigatvuod1a dihto riggodagaid atnui dolos1 áiggi rájes geavaheami, báikkálas1 vieruiduvvan vuoigatvuod1a dahje "cieggan dilálas1vuod1a" njuolggadusaid vuoigatvuod1avuod1uin nugo dát leat hábmejuvvon geavadis ja teorias. Ovdamearkan lea Ingvald Falch dutkosis "Bygdelagsrettigheter til laksefisket i vassdrag i Finnmark" (s. 84 c1uo.) navdán dán sáhttit leat leamas1 fylkka muhtun luossajogaid guollebivdovuoigatvuod1as. Son datte navdá (s. 96) ahte dát vuoigatvuod1at dál leat masson servodaga guollebivddu háldduid geaz1il. (Dutkkus, maid Institutt for privatrett, Uio (Stensiilaráidu nr. 118 (1988)), lea ilbmadan, lea máinnas1uvvon hui dievaslac1c1at 3.7.oasis.) 4.1.8.4 Stáhta hálddut eatnamiidda ja c1áziide "Stáhta eatnamat Finnmárkkus"doaba leat adnon lágain ovddit jahkec1uod1i gaskamuttu rájes. Rt. 1853 s. 560 leat "Stáhta gullevas1 Eanabihttá" ja "Stáhta Vuovdi" doahpagat adnon eatnamiid lihttoláigoheami birra Álttás. C1akc1amánu 7. b. 1854 lágas § 1 lea maná hábmejuvvon "Stáhta gullevas1 Gaskkat". 1898 Parlamentára Eanadoallokommis1uvnna bivdolága evttohus leat § 8:s merkkas1eamit stáhta eatnamiid hárrái celkon ahte "Stáhta Eatnamat Finnmárkkus leat - vaikko mied1ihuvvon Stáhta Opmodahkan - duohta Dáhpáhusas" ii áibbas seammalágango stáhta eatnamat riikkas mud1ui. Kommis1uvdna gávnnahii liikká ahte bivdovuoigatvuohta dáppe galggai biddjot stáhtii seammago riikkas mud1ui, "go oaz1z1u leat Gonagasa Ás1s1i Mearrádit man guhkás Almmolas1vuohta galgá geavahit Eanaeaiggátvuoigatvuod1as", (min deattuhus). 4.1.8.3. oasis máinnas1uvvon Ákn1ovági suoidnemánu 23. b. 1689 diggegirjjis, lea c1uovvovas1 c1állon: "Hr. Cancellie Rád1d1i Lillienschiold [ámtamánni] jearai dán álbmogis dikkis ledjego earáin go Su Ma. Opmodaga Vuoigatvuohta dán Riikkas juogo SuoidneGuolbanat dahje eará Hearvásvuod1at, masa Álbmot vástidii ahte ii oktage eará go su Majestehtas, lea Vuoigatvuohta dahje Hearvásvuohta makkárge Opmodahkii, muhto Wilchen Vierenhalben gii lea Tor Mřhlen bálvá dás su Gávppis, vástidan ahte leat 2 SuoidneGuolbana dasa (fol. 76v) Gávpái, maid Son dán Jagi vuosttas Hellodat Beaivvi lea diktán Ráfáiduhttot, ja oaivvildii ahte seamma Giettit ain berrejit gullat dán Gávpái lud1olas1 Opmodagas, gos son dan dárbbas1a hui divdna......". Seamma mearrádusas geardduhuvvui nugo bajábealde ahte gittiid sirdin lei "dárbbas1las1 Atnui" ja iige "ovttage Opmodaga Vuoigatvuohta". Gudmund Sandvik válddahallá c1uo. 1.10. rájes 1.12. rádjai mildosis Riektejoavkku c1ielggadeapmái nannemin dan mii gávdno c1álalas1 gálduin 1600- ja 1700 logus "Gonagasa eatnamat Finnmárkkus", "Gonagasa Almennet ja Vuovddit", "Gonagasa eatnamat oktasac1c1at", "Gonagasa Almennet" doahpagiidda ja oppalac1c1at "Gonagasa almennet"doahpaga birra Norggas 1600-logus. Son máinnas1a "stáhta eatnamat" namahusa c1uo. 1.6. Sandvik mielde ii adnon namahus dáz1a lágas ovdal 1863, muhto son c1ájeha ahte "Stáhta gullevas1 Gaskkat" báhkkodanvuohki lea adnon ovdal. Almmolas1 giellaatnin "stáhta eatnamiid" hárrai Finnmárkkus vihkkedallo mud1ui 4.2.3. oasisge vulobealde. Lea áibbas c1ielggas ahte stáhta iez1as lágain ja hálddas1eamis leat atnán stáhta eatnamat Finnmárkku namahusa guovlluid birra. (Geahc1a laga 1. mildosa 2.1. c1uoggá.) Maid fertet mearridit lea mii lagat biddjui dán giellaatnui ja háldduide maid stáhta leat dahkan Finnmárkku eatnamiid ektui. Árvalusas O. nr. 3 1888 lea lávdegoddi báhkkodan ahte stáhta 1700-logus lei miehtá Finnmárkku "eanahearrá", geahc1a Hĺlogalándda Lágamánnerievtti miessemánu 7. b. 1992 duomu s. 16 (guoddalanás1s1i nr. 53/1992). Gaz1aldat lea nappo leigo dát dus1s1e stáhta allatvuod1arievtti956 báhkkodeapmi nu ahte dahkkojuvvon háldduid, ferte atnit almmolas1 hálddas1eapmin, vai leigo sáhka háldduid birra main stáhta báhkkodii iez1as háldet eaiggádin (namalassii eaiggátgáibádusain). Árta lea jearrat leago ás1s1áiguoskevas1 earuhit gaskal priváhtarievttálas1 ja hálddas1anrievttálas1 háldduid Norgga oktorád1d1enáiggis. Geahc1a ovdamearkan Korpijaakko nákkosgirjji mas son (s. 305) dadjá ahte 1600- ja 1700-logus ii sáhttán earuhit njuolgguslac1c1at gaskal vuoigatvuod1a "priváhta- ja kamerálarievttálas1 mahtodagas". Go vuod1d1oláhka váldui atnui 1814:s, earuhuvvui Norggas gaskal ies1gud1et stáhtafámuid, ja sáhttá dalle jearrat mo dát váikkuhii stáhta áddejumis eanaháldduide mat ovdal adnojuvvojedje stáhtaeatnamin. Vinstra-ás1s1is (Rt. 1963 s. 1263) c1uoc1c1uhedje almennetstivrrat ahte ovddes1 áiggiid máinnas1eapmi Gonagasa almennehiid eaiggádin ii lean várra mihkkege priváhtarievttálas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain dahkamus1. Báhkkodanvuohki lei dus1s1e namahus Gonagassii "almennethearrán", namalassii almmolas1rievttálas1 hálddas1anváldin. Dát áddejuvvui boastut almennetstivrraid mielde man1n1il 1814, ja danin s1attai boasttu eaktu ahte stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta lei priváhtarievttálas1. Gielddarievtti ovdaolmmos1 hilggui dán oaivila hui oanehac1c1at c1ujuheamen ahte go teorias, lágain ja lága ovdabargguin lei báhkkoduvvon stáhta leat eaiggádin, de "lea duohta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a mii lea oaivvilduvvon ja iige dakkár vuoigatvuohta maid ás1s1ec1uoc1c1uheaddjit namuhit" (duopmu s. 1276-1277). Dán nannii ovttajienalas1 Alimusriekti (duopmu s. 1267-1268). Min oktavuod1as jerro dalle leago vuod1us eará konklus1uvnna gávnnahit stáhta háldduide Finnmárkkus. Jus bidjá vuod1d1un áddejumi mii báhkkoduvvo stáhta beales Od.prp. nr. 21 1848 (geahc1a c1uo. 1.9 Sandvik mielddusc1ielggadeamis), ferte vástádus leat ii. Třnnesen (s. 10) bidjá vuod1d1un ahte ii lean makkárge eaiggátgáibádus dahje háldodáhttu (animus possedendi) stáhtaválddiid beales "Finnmárkoalmennehiid ektui ovdal 1600-logu loahpas". Dát mearkkas1a ovdalgo oktorád1d1ejupmi álggahuvvui 1660:s. Třnnesen vuosttalda (s. 15-16) ee. Solem:a gii "Lappiske Rettsstudier"girjjis dadjá ahte «Finnmárkkus lei stáhta álo atnán iez1as buot eatnamiid eaiggádin, muhto dát eanaeaiggátvuoigatvuohta ii giehtagus1s1on guhká» (s. 35). Solem geardduha dán oktavuod1as Stephan Hans Stephanus girjjis: De Regeno Danić et Norgwegić Tractatus Varij (Leiden 1629). Sitáhta lea Solem váldán Amund Heland:s; Norges Land og Folk, Finnmarkens Amt bd. I (1905) s. 8-9. Helland cealkámus1 lea ná (Mo Helland jorgala Stephanus ja lea bájuhuvvon c1uo. I Jebens sierraoaivilis Finnmárkku eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1asge, buo. vulobealde): "Lea erenoamás1vuohta957 Finnmárkkus ahte Dát riikaoassi ii seammago mii earásajis dáhpáhuvvá, leat Juogadan opmodaga ja priváhtahálddu, muhto lea das buohkaide, sutnje gii ovddemus1 váldá eatnama. Muhto eanahearrá ii hága aitosac1c1at eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiidda, dus1s1e vuoigatvuod1a atnit ja buorrindahkat dan ". C1ájehuvvo ahte Helland jorgalus lea hui friddja dan ektui maid Stephanus c1állá. Danin leat gávnnahan fertet Stephanus vuod1d1oteavstta váldit mielde s. 96 rájes: "Wardhusia ultima versus Aquilonem Norvvegić & pene orbis Christiani arx, in insula collocata. Warda vulgo que in ambitu milliare unum Norvvagicum cum dimido complectitur (Notandum autem unum milliare Norvvagiensis duobuus Germanicis respondere) Distans a Continenti circiter quartam partam milliaris, & patens in longitudinemn circiter medium milliare; continet prćter arcem, circiter trecentas ćdes ligneas. Subest illi cum vicinis Lappis, Finmarchia & universus ille tractus maritimus qui Trunsolens dicitur, piscatura prćcipue insignis, Prćfectus enim Vvardhusić toti Finmarchić jus dictit; quć & ipsa prćfectum habet ćstivum & hybenum. Finmarchia Finmarchia adjacet Norvvegić ad septentriones, vulgo Taakemarchia dicta, quć hoc habet peculiare, quod regio illius in dominia ac possessiones, ut alibi alt non sit distincta, sedomnibus obvia primique occupantis. Qui autem primus occupat, ejus non tam Dominium qua usum fructum acquirit. Finni /s. 97/ quoque qui ad mare piscatum veniunt, facile sedes mutant, quum ligna vicina in pyras deficiunt, niai quod & piscatara ćstivis mensibus absoluta, sub hyemem in mediterranea recedunt. Verem Insulares, qui Heymeland aliasque insulas inhabitangt, status habent sedes suasque Ecclesias i Trom, Suro, Maggere & alibi. Finni qui littora accolunt plane diverso idoimate utuntur quam mediterranei, ita ut alii alios sine interprete minime intelligent. Basilicć in Finmarchia numerantur decem: Prima Vvardhusić quć duo sub se habet sacella, unum i Wadsoen, alterum in Kiberga: Secundo Ommegang. Tertia Scuttingberg: Quarta Kielingh, quć sacellum sub se habet in Hellenes, quć est parocia in Maggeroe insula quinque milliara Germanica logga et pauciora lata. Quinta Thunes: Sexta Hellemsnes: Septima in insula Ingien: Ottava Meifiord in Suroii, quć est insula undecim aut duodecim milliara ŕ Tromsunda circiter octo milliara longa, sed valde angusta. Nona Sorffru: Decima Loppen. Atque hć quidem Basilicć apud Scritofinnos sunt: Nam apud Fieddinnes qui mediterranei, & Lapponium similes aut illorum pars, nulla sunt templa." Maid min oktavuod1as sáhttá mearkkas1it lea ahte Várggáha leana siskkildii "rádjasápmelac1c1aid" (vicinis Lappis) ja ahte leanahearrás lei duopmováldi olles Finnmárkui (buo. diggegirjjiid man1n1il 1622). Dasto ovdanboahtá ahte leanas lea sihke geassefáldi ja dálvefáldi, buo. DN VII s. 644-646 ja c1uo. 1.18.1 Sandvik historjjálas1 mildosis Riektejoavkku c1ielggadeapmái. Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dáfus sáhttá dasto mearkkas1it ahte Finnmárkkus Stephanus mielde: "lea dovdomearka ahte dát regiuvdna ii leat sirrejuvvon opmodagaide (dominia) ja háldduide (possession), nugo eará sajiin, muhto lea buohkaide ja sutnje gi ovddemus1 vuollsta (primit... occupantis). Muhto son gii ovddemus1 vuollásta (primis occupat), ii vuoitte opmodaga (Dominium) nu go (son vuoitá) buvttadusa (usum fructum)", ahte sápmelac1c1at mannet áhpái guollebivdui ja álkit molsot ássanbáikki go nohket muorat lahkosis, muhto ahte sii, go geassebivdu lea nohkan, mannet ruovttoluotta siseatnamii (aitosac1c1at "gaskaeatnamii", mediterranea) dálvái". Sitáhta c1ájeha eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a áddejumiid mat dan áiggi ledje. Stephanus lei ee. professor Sorö akademias gos sihke riikarád1d1eadel958 ja Kanselia ja Reantogámmára alimus ámmátolbmot oahpahallo. Dansk biografisk Leksikon (1942) mielde lohkko son njunus1 historihkkárin Danmárkkus Christian IV áiggi. Mons Sandnes Nygard máinnas1a dán sierramielalas1vuod1a gaskal Třnnesen:a ja Solem:a geassemánnu/suoidnemánnu 1976 c1állosis s. 8-9. Nygard dadjá dás ahte Helland sitáhta lea unnán válddálas1 ja dasto ahte Solem menddo viiddis konklus1uvnnaid das bidjá. Nuppi beales lea Třnnesen, Nygard:a oaivila mielde, ain duostilabbu konklus1uvnnastis. Bealistis dadjá Nygard ahte riektedilálas1vuohta vejolas1vuod1aide priváhta eanavuollásteami959 lohpái, muhto dus1s1e atnui, "livc1c1ii gal áinnas man1it áiggis leat báhkkodeapmi vuostálas gonagaslas1 vuoigatvuod1a eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a steampaliin dalá áiggi gielaatnima ja jurddas1anvuogi mielde. Áddet dan gonagaslas1 vuoigatvuod1a sierra ráddjema báhkkodeapmin ii várra lean jurdagisge - ja gulas1ii várra od1d1asat áigái." Soaitá bajábealde máinnas1uvvon mearrádus Ákn1ovági 1689 dikkis livc1c1ii Nygard:a ovdandoallamis doarjjan. 1500-logu loahpageahc1en orru Gonagas gáibideamen eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a luossabivdui Álttájogas (Třnnesen s. 38.) Man1n1il háldii Gonagas Deanuge ( l.c. s. 40). Třnnesen konkludere ahte Gonagas 1700-logu molsumis anii iez1as Finnmárkoalmenneha eaiggádin dábálas1 almennetrievttálas1 áddemis (s.43). Finnmárkkus eai lean gonagasválddi hálddut eatnamiidda ja luondduriggodagaide dán árra áigodagas nu stuorrátgo máddelabbos riikkas. Riikaoasi sajádat, sturrodat ja dilálas1vuod1aid mielde, hui uhccán ássit ovttas historjjálas1 ovdáneamiin sáhttá dán c1ilget. Oktorád1d1ejumi álggaheami rájes nuppástuvvui stáhtaválddi oaidnu iez1aset vuoigatvuod1aid ja almennehiid dáfus, buo. Třnnesen s. 70 c1uo. Dál lei áigi láddan ovddidit oainnu ahte Stáhta eaiggádus1ai buot masa priváhta olbmot eai sáhttán c1ájehit mied1is vuoigatvuod1avuod1u. Třnnesen c1ujuha muhtun ovdáneami sárgosiidda Finnmárkku dáfus ja dadjá dán vuod1ul fertejedje ámmátolbmot "nu dál áinnas oaz1z1ut dan áddejumi ahte Gonagas (stáhta) eaiggádus1ai eatnamiid Finnmárkkus, dárkomin sihke juridihkalas1 árbevieru maidda ledje bagadallon ja duohta dilálas1vuod1a masa deaividedje báikkálas1 dásis" (s. 75). Třnnesen c1ujuha dán oktavuod1as dasa maid ámtadoaimmaheaddji960 Sporring celkkii 1734:s. Sáhttá c1ujuhit ámtamánni, kanselirád1i Lilienschiold sániidege, Ákn1ovági 1689 dikkis. Nugo namuhuvvon 4.1.8.3. oasis hállet "Opmodaga Vuoigatvuod1ain" ja "dárbbas1las1 Geavaheamis". Třnnesen c1ujuha s. 76-77 ahte dihto láhkai nuppástuvai gonagasválddi oainnu báikegotti vuoigatvuod1aide. Eiseválddit máhcce veahás1 das ahte Gonagas lei oktorád1d1ejeaddji almennehiin. Třnnesen oaivvilda dán sáhttit dagahit mán1ggalágan áddejumi gaskal báikkálas1 ja guovddás1 beliid ja muitala mo Finnmárkkus lea oktii geavvan. Miessemánu 27. b. 1771 dikkis Álttás vuosttaldii fáldi Heide diggelogahallamiid mat ledje ámtamánni Hammer áiggis dahkkon. Heide c1uoc1c1uhii ee. ahte huksejuvvon opmodagaide gullet "dus1s1e Viesut ja daid Heajos Áiddit, Báikkis ja ii mihkkege Opmodaga Vuoigatvuohta Eatnamiidda dahje Gittiid Guolbaniidda, maid atnet ja ávkkástallet, gos Viesut, Báikkis ásset." Dán vuod1usta Heide dainna ahte "buot Eatnamat dus1s1e gullet Gonagassii", geahc1a Finnmárkku Diggegirjji 47, StA Tromsř, folio 68 r. Borgemánu 8. b. 1772 promemorias cealká Dáz1a Kammers dán ás1s1ái ámtamánni Fieldsted:i (girjji lea Třnnensen bájuhan dutkosa mildosiin s. 391-392). Třnnesen atná dán reivve nannemis ahte ledje mán1ggalágan oainnut guovddás1 ja báikkálas1 eiseválddiin eaiggádus1s1anvuoigatvuohtagaz1aldaga dáfus. Mons Sandnes Nygard c1uoc1c1uha bealistis bajábealde máinnas1uvvon 1976 c1állosis s. 12 ahte dákkár konklus1uvnnas "lea menddo heajos duod1as1tus". Das maid sáhttit vuohttit leat guovddás1 Dáz1a Kammers:i dán girjjis láhc1it dilálas1vuod1aid buoremus vejolaz1z1an ássama lássaneapmái. Sii c1ujuhit ahte Finnmárku lea "Eanas1 ávdin ja olbmuid haga Eatnamat" ja ahte "Ássiid lohku" njiedjá ja bivdet "Hr. Ámtamánni (dáhttu) mielamiel almmuhit Midjiide Smiehttamus1as ja Evttohusa buoremus ávkkálas1 Gaskaomiid oaz1z1un dihte Olbmuid ásaiduvvat namuhuvvon Eatnamiin". Dáz1a Kammers:s ii lean mihkkege vuostá diggelogahallamii jus ii oktage dan bokte "eddun Anus ja lobálas1 háhkan Hálddus". Dán rievves lea váttis oaidnit ahte lea sierramielalas1vuohta gaskal Dáz1a Kammers ja Heide, das gii aitosac1c1at eaiggádus1s1á Finnmárkku eatnamiid. Gudmund Sandvik vihkkedallá mielddusc1ielggadeamistis historjjálas1 duogáz1a "Gonagasa Eatnamat", "Gonagasa Almennehat ja Vuovddit" jna. báhkkodemiide. Son konkludere c1uo. 1.11 dadjamin c1uovvovac1c1a: "Mii sáhttit nappo dadjat ahte riikkastivra ja báikkálas1 ámmátdoaimmahaga áddejupmi fálddi ja sunddi Niels Knag 1685-1695 ámmátáiggis lei ahte Finnmárkku eatnamat eai lean juogaduvvon sierra priváhtaeatnamiidda, muhto ahte dat divadiid haga ledje oktasas1 anus sidjiide geat gulle unnit dahje stuorát joavkkuide, ahte ledje "Gonagasa vuovddit ja eatnamat", ja ahte ámmátdoaimmahat duollet dálle máinnas1ii vuvdiid "Gonagasa Almennehin" mo ain lei oaidnán anu." Vihkkedallamistis leatgo stáhta beales "eaiggáthálddut", deattuha Třnnesen sakka leatgo stáhta hálddut "dienas". Go ássansajiid atnu lei nuvttá ja Gonagas, earret Govdaluovttas961 Sállánis962, ii gáibidan eanavearus963, ferte sáhttit navdit son ii atnán iez1as eanaeaiggádin964 (s. 34). Nygard lea nugo namuhan veahás1 vávjálas dákkár konklus1uvnna vud1d1osii (s. 9). Vai dohkkeha stáhta beliid háldduid vuostegeavaheapmin vuoigatvuod1aide maid lea vuoitán dolos1 áiggi rájes geavaheamis, dohkkeha Třnnesen dus1s1e háldduid mat geahc1c1alit nás1s1at stáhtii sisaboad1uid (s. 77). Nygard bealistis c1ujuha ahte eanaeaiggátvuoigatvuohta "ferte várra áinnas leat geavahit badjebáhcaga, man1n1ilgo dolos1 áiggi rájes geavaheapmi lea doahttaluvvon" (s.12). Suoidnemánu 1. b. 1778 lei diggi Gollesullos Deanus (Finnmárkku diggegirji 47, StA Tromsř, Folio 378 v). Dikkis váidaluvvui "Sáme Álbmogis Vuokkáhis965" go njurjo- ja c1eavrebivdu "dasto" lei lihttoláigohuvvon sidjiide stuorra vahágiin. Garvin dihte álbmoga "Heavu" bivde dákkár láigolihtu heaittihuvvot ja ahte "Sáme Álbmot" oz1z1o doalahit ja ávkkástallat iez1aset "divdna dárbbas1uvvon Vuoigatvuod1aid Báhc1imii, Bivdimii ja Bohccuideaset Doallamii". Liikká guovllu oasit lihttoláigohuvvojedje Peder Pedersen:i Riikkis Boazosápmelaz1z1ii golmma jahkái guovtti riikadalára divadiin jahkásac1c1at, Finnmárku diggegirji 47, folio 431 r. Dát ás1s1i c1ájeha ahte eiseválddit atne iez1aset ollásit vuoigaduvvon háldet lihttoláigohemiin beros1keahttá báikkálas1 ássiid vuostálastima. Láigolihttováttisvuohta lea mud1ui guoskkahuvvon 4.2.9. oasisge vulobealde. Alimusriekti lea sullii 1850 rájes atnán "stáhta eatnamat" báhkkodeami muhtun mearrádusain. Rt. 1880 s. 337 cealká vuosttasjienasteaddji ahte Finnmárkku eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuohta "dolos1 rájes" lea gullan stáhtii, "mii meannudii dán Provinssa ja dan Hearvásvuod1aid Regálan". Nugo namuhuvvon ovdal ii leat gal áibbas c1ielggas maid bijai regála doahpagii, muhto go geahc1c1á Gonagasa (Stáhta) háldduid 1700-logu gaskamuttu rájes, sáhttá dulkot dán eaiggádus1s1ansullasas1 háldduin. 1826:s Gávvuona veaikedoaimmahat álggahuvvui. Dát doaimmahat lei 1800-logus stuorámus industriála doaibma Davvi-Norggas. Eaktu doaimmahit lei ahte ii lean lohpi ávkkástallat "Guovllu Vuvddiid" muoraid ja c1ad1a buvttadanvuod1d1un (eavttu teaksta viz1z1on Jens Kraft:s, Topographisk-Statistisk Beskrivelse over Kongeriget Norge, bd. 6, 1835, lea bájuhuvvon c1uo. 2.1.10 Sandvik:a mielddusc1ielggadeamis). Dán áiggi ii lean Gonagas s1at oktorád1d1ejeaddji. Guovllu luobaheami ja biddjojuvvon eavttuid sáhtii dulkot eaiggátháldun. Sihke stuorra gaska Finnmárkkus riikka oaivegávpogii ja Finnmárkku eará mihtilmas dilálas1vuod1aid geaz1il, oac1c1ui ámtamánni olu nannosat sajádaga dán riikkaoasis. Maid ámtamánni mearridii966 fertejedje ássit dábálac1c1at atnit riektan. (Geahc1a c1uo. VI.2 (s.48) Jebens:a siskkáldas c1ielggadeamis Riektejovkui (21.12.1988 «Om eiendomsrett til grunnen og spřrsmĺlet om almenning i Finnmark».) Henrich Adelaer evttohii 1690:s ahte giettit galge lihttoláigohuvvot eanadoalliide "eanavealggi" vuostá. Lea ságas addit geavaheaddjiide "stuorráid967" vuoigatvuod1aid, geahc1a Martha Brock Utne ja O.Solberg: Finnmark omkring 1700, NNS Bind I s. 320. 1751:s mihtiduvvojedje vuosttas eanabihtát Dálbmeluovttas, 1758:s lihttoláigohuvvojedje vuosttas sullot Oarje-Finnmárkkus, 1760:s váldo "sadjelihput" atnui, buo. Třnnesen s. 90-93, ja 1775:s bod1ii eanac1ujuhancealkámus1a. Konkrehta háldduin sáhttá mud1ui ee. namuhit ahte 1500-logu loahpas adnojuvvui Gonagas Álttá luossabivddu eaiggádin, geahc1a Třnnesen s. 38. 1600:s daddjui ahte boazosápmelac1c1at atne "Gonagasa eatnamiid ja c1áziid", 1609:s "Gonagasa jogaid ja meara" (Třnnesen s. 14). Dát namuhuvvon ovdamearkkat, sáhttet c1ilget ahte Gonagas (Stáhta) anii iez1as eaiggádin, almmá dadjamin maidege eaiggátdoahpaga sisdollui mii dalle atnui. 1863 eanavuovdinlága rájes, ferte sáhttit dadjat ahte Stáhta hálddut orrut eanet sulastahttimin eaiggátháldduid, numo dákkár doaba dál áddejuvvo. Gudmund Sandvik:s lea c1uo. 2 mielddusc1ielggadeamistis c1ujuhán ahte stáhta iez1as lágain ja hálddas1emiin lea atnán "Gonagasa" dahje "stáhta" eatnamat doahpaga Finnmárkkus 1693 rájes. Stáhta háldduid mihtilmasvuohta rievdá guovllus guvlui, unnit duohtademiin sáivabivddu oktavuod1as gitta c1iekn1alat eanamuddemiidda ja erenoamáz1it vuvddiid háldduid oktavuod1as. Stáhta háldduin lea eaiggátgáibádusaid stuorámus oassi vuvddiid, eanabihttác1uoldima, geavahit eatnamiid infrastruktuvrra ja eatnamiid riggodagaid ávkkástallama dáfus. Ii sáhte beassat das ahte stáhta lea hálden gitta badjel mán1ggaid c1ud1iid jagiid, unnit eanet garra eaiggátgáibádusain Finnmárkku matrikulerekeahtes eatnamiid dáfus, buo. ee. Třnnesen s. 303. Eai leat boahtán mán1ga dahje ii oktage vuosteákka ovdal man1imus1 jagiid. Bajábealde namuhuvvui ahte báikegoddi Gollesullo dikkis Deanus suoidnemánu 1. b. 1778 váiddii go lihttoláigohedje njurjo- ja c1eavrábivddu. Dát váidda ii váldon vuhtii. Galgágo stáhta háldduid Finnmárkku eatnamiin áddet almmolas1 hálddas1eapmin vai eaiggátgáibádusaid báhkkodeapmin leat duopmostuolut guoskkahan, muhto Alimusriekti ii leat mearridan das maidege. Hĺlogalándda lágamánneriekti guoskkahii gaz1aldaga geassemánu 28. b. 1978 duomus (Guoddalanás1s1i nr. 23/1977 A: Anna Gustafsson Nćss-Staten v/landbruksdepartementet). Ás1s1i váttisvuohta lei ahte leigo stáhta mearrádus eanabihttác1uoldinás1s1is eaiggáda rád1d1ema doaibma, vai almmolas1rievttálas1 mearrádus ja nu gustohuvvon hálddas1anlága ás1s1emeannudeami, váidinvejolas1vuod1aid jna. njuolggadusaid hárrái. Lágamánneriekti dajai dása: "Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hálddas1eami ii sáhte bálddalastit dakkár stáhta ealáhusdoaimmain mii váldoás1s1álac1c1at lea duopmostuoluid hálddas1anbearráigeahc1u olggobealde. Lágamánneriekti baicce gávnnaha ahte stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid háldu Finnmárkkus ii leat olus earálágan go hálddas1eapmi árbevirolas1 áddemis. Lágamánnerievtti dorjo Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid vuovdima, lihttoláigoheami ja hálddas1eami láhkaásahusat, mearriduvvon suoidnemánu 15. b. 1966 Ggl.cea. C1ujuhuvvo erenoamáz1it II kap. hálddas1anorgánaid ja III kap. ás1s1emeannudannjuolggadusaid birra. Gustojeaddji rievtti rámmaid siskkobealde sáhttá danin sihke c1ujuhuvvon árvvos1teami ja ás1s1emeannudeami iskat". Duopmu ii datte mearrit háldiigo stáhta eaiggádin dahje hálddas1eaddjin, dás lei guovddás1 sáhtiigo láigolas1 gáibidit suodjaleami mii lea hálddas1anlága njuolggadusvuogádagas. Stáhta háldduid mihtilmasvuod1a gaz1aldatge leat guoskkahuvvon go c1ujuhuvvojit luossabivdosajit mearas, geahc1a 3.5.1.4.2 oasi ovddabealde mas lea c1ujuhuvvon Od.prp. nr. 21 1903-04 s. 96 mas geaz1iduvvo ahte go boles c1ujuhii bivdosajiid lei son "stáhta ovddasteaddji eanaeaiggáda namas". Dás ainjuo stáhta báhkkoda eaiggátgáibádusa. 3.5.1.4.2. oasis lea konkluderen ahte guollebivdovuoigatvuohta vihtanbivdosiiguin gullá stáhtii eanaeaiggádin. Álbmot sáhttá dan atnit nu ahte stáhta dat juogada ja mudde riggodaga. Justisdepartemeantta láhkaossodat lea golggotmánu 23. b. 1985 cealkámus1as cealkán mo stáhta hálddut matrikulerekeahtes eatnamiidda Finnmárkkus leat almmolas1 válddi doaibma dahje priváhtarievttálas1 mearrádusat. Dás daddjo (cealkámus1 lea geardduhuvvon Matheson-Woxholt mielde (1990) s. 349-350): "C1ujuhit Eanadoallodepartemeantta c1akc1amánu 19. b. 1985 girjái, mas jerro mo mearrádusat viessosadjeohcamiidda stáhta eatnamiin Finmárkkus leat ean1kalmearrádusat hálddas1anlága mielde. Vuolggasadji lea ahte stáhta giddodagaid vuovdin ja oastin ii leat "almmolas1 válddalastin" hálddas1anlága 2,1. lad1d1asa a bustáva mielde, ja danin ii ean1kalmearrádus. Dás jerro leago vuovdimis stáhta nu gohc1oduvvon matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus njukc1amánu 12. b. 1965 lága mielde nu erenoamás1 ahte liikká ferte lohkkot almmolas1 válddálastimin. Váldoeaktu dasa galgágo maidege atnit priváhtarievttálas1 mearrádussan, lea válddi vuod1us. Vuovdima dáfus stáhta eatnamiin Finnmárkkus, lea háldenvuoigatvuod1as sihke lága ja stáhta eanaeaiggátdili vuoigatvuod1avuod1d1u. Seamma gusto dábálas1 stáhtaalmennehiige. Vuovdin dákkár eatnamiin lea dássáz1ii adnon gávppas1andoaibman. Les1 dal vuovdin nu gohc1oduvvon matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus dahje dábálas1 stáhtaalmennehis, berrejit dilit hálddas1anlága mielde min oaivila mielde leat seamma. Oaivil viessosadjevuovdimii Finnmárkolága mielde ferte danin c1uohcat seammaláhkai vuovdimiige Stáhtaalmennehis. Láhkaossodat lea ovdal cealkán juoidá mii leat ás1s1áiguoskevas1 dán gaz1aldahkii. Finnmárkolága láhkaásahusaid nuppástusaid oktavuod1as báhkkodeimmet ahte vuovdin jna. lága mielde ledje priváhtarievttálas1 mearrádusat. (Guovvamánu 23. b. 1970 girji jnr. 439/70 E.) Gaz1aldat datte árvvos1tallui várrelága 1979:s vástideaddji váttisvuod1a hárráige (geassemánu 6. b. 1975 láhka nr. 31). Dás jerrui leago eanac1ujuheapmi eanadollui lága § 19 mielde ean1kalmearrádus. Dalle gávnnaheimmet, loahpalas1 konklus1uvdnan, ahte ii dátge leat almmolas1 válddalastin. Eavttuin daddjo ahte dát áibbas c1ielgasit gusto jus leat vuovdima dahje lihttoláigoheami birra lága mielde (Dás guovvamánnu 28.b. 1979 girji jnr. 621/79 E ja cuon1ománu 30.b. jnr 1057/79 E.) Mávssolas1 lea od1d1ajagemánu 3. b. 1984 Áittardeaddjicealkámus1ge, ás1s1i 1548/82. Dás gustui johtolatmuddema mearrádusa birra (sierralohpi geassemánu 10. b. 1977 lágas nr. 82 mohtorjohtolaga ja Finnmárkolágas). Áittardeaddji gávnnahi cealkámus1as ahte dát ii lean almmolas1 válddalastin. Nugo dás ovdanboahtá, lea hálddas1angeavat 1970 man1n1ilge c1ielgasit bidjan vuod1d1un ahte vuovdin stáhtaalmennehis ja nu gohc1oduvvon matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus, ii leat almmolas1 válddalastin. Danin ii leat min oaivila mielde moktege ovdánan nu ahte min ovddit oaivila sáhttá cealkkihit earaláhkai." Mohtorjohtolaga ás1s1i oktavuod1as stáhtaeatnamiin Finnmárkkus lea Siviilaáttardeaddjige, nugo namuhuvvon justa geardduhuvvon cealkámus1as, vihkkedallan eanavuovdinkantuvrra háldduid gaz1aldaga leago priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vai almmolas1 hálddas1eami doaimmaheapmi. Geahc1a Áittardeaddji 1984 jahkedied1áhusa s. 126-130, mas ee. daddjo: "Rievttálas1 vuod1d1u Direktoráhta ja Eanavuovdinkantuvrra mearrádusaide dán dihto ás1s1is lea stáhta eanaeaiggátdilli, c1állon 1965 lágas gullevas1 láhkaásahusain. Vuolggasajis leat dát mearrádusat priváhtarievttálac1c1at, buo. Justisdepartemeantta cealkámus1a. ..... Mearrádusat Finnmárkku stáhta eatnamiid hálddas1eami oktavuod1as sáhttet leat hui mán1ggaláganat. Muhtun mearrádusat leat sakka báinnahallon c1ielga gávpelas1 árvvos1tallamiidda, ja earát fas servodatlac1c1abut deastta ja beros1tumiid ektui. Leago válddalastin vai ii, ii de sáhte died1us vástidit oppalac1c1at. Dárkilat ferte vihkkedallat dáid háldduid konkrehta árvvos1tallama vuod1ul." Áittardeaddji konkludere cealkámus1as ná: "In gávnnat liikká vud1d1osa mearridit ahte dáid mearrádusaid dálá ás1s1is ferte atnit almmolas1 válddalastimin ja mo dat c1uhcet meannudannjuolggadusaide. Eará gaz1aldat leat datte berrego almmolas1 eiseválddiid dákkár rád1d1engeavadii biddjot dát mihtilmasvuohta." Árvvos1tallamii mii berre gustot, c1ujuha Áittardeaddji Sámi vuoigatvuod1alávdegotti bargui mii lea jod1us. Siskkáldas c1ielggadeamis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái beaiváduvvon cuon1ománu 9. b. 1992 " Rettslige disposisjoner over grunnen i Finnmark" birra, dalá c1ielggadanc1álli Ken Uggerud vihkkedallá govdadit Finnmárkku eatnamiid ies1gud1et háldduid, ja geas lea váldi ná háldet. Daddjo (s. 2) c1állosa váldosisdoalus: "Ii leat earuhan gaskal háldduid mat dahkkojit priváhtarievttálas1 lágaid láhkavuod1uin ja njuolggadusaid mat leat mearriduvvon almmolas1 rievttis. Dása sáhttá árta leat ahte erohus gaskal almmolas1 ja priváhta rievtti lea masá juo jávkan dálá rievttálas1 teorias - od1d1aáigásas1 lágaid ies1vuohki lea ahte lágain leat sihke árbevirolas1 almmolas1rievttálas1 ja priváhtarievttálas1 njuolggadusat. Dehálabbo lea datte, ahte jus leat lágat ja njuolggadusat Finnmárkku stáhta eatnamiid lága láhkavuod1uin, ii oac1c1o makkárge rievttálas1 mearkkas1umi báhkkoditgo mearrádusat opmodathálddas1eami dahje almmolas1 válddalastima stivremii. Jus guovllut leat láhkamuddejuvvon, ii leat nappo nu miellagiddevas1 makkár tearpma bidjá hálddas1eapmái, anes1go dan vuoigatvuod1ahálddas1eapmin vai almmolas1 válddalasimiin. Láhka ja lága njuolggadusaid ferte an1kke c1uovvut, ja Stuorradiggi ii sáhte eará rávvet stuorradiggemearrádusaid bokte ii vuoigatvuod1ahálddas1eapmái iige almmolas1 válddalastimii. Jus njuolggadusat galget muhttojuvvot, ferte láhkaluotta c1uovvut. Surggiin mat eai leat láhkamuddejuvvon, oaz1z1u datte eaiggádus1s1anvuoigatvuod1alas1 mearkkas1umi. Eaiggátrád1d1ejumi sáhttá doaimmahit lágaid rámmaid siskkobealde (ja eará ráddjejuvvon riektegáldoosiid). Jus doalaha gustojeaddji rievtti rájáid siskkobealde, sáhttá eanaeaiggát háldet eatnamiid dáhtus mielde, ovdamearkka dihte vuovdima, lihttoláigoheami jna. oktavuod1as. Olu eanavuovdineiseválddiid válddis, mii válddahallo 3. kapihttalis, gullá eaiggátrád1d1ejupmái." Gustogo hálddas1anláhka eanavuovdineiseválddiid doaimmaheapmái, lea c1állosis vihkkedallon govdadit s. 138-169. Dát válddahallan lea eanas1 váldon ovddit evttohusas Hálddas1anjoavkku vihkkedallamis, mas konklus1uvdna lei ahte háldduin berre sáhttit dárko almmolas1 válddalastimin. (Evttohussii masa dás c1ujuhuvvo lea váldon Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 2.6.3. oassái, veahás1 muhttojuvvon hámis, go lea duhtan oaz1z1ut ovdan muhtun dagaldagaid almmá c1ielga konklus1uvnnain.) Maid Hĺlogalándda lágamánneriekti, Láhkaossodat, Siviilaáittardeaddji ja Sámi vuoigatvuod1alávdegotti c1állingoddi dás leat bájuhan, c1ájeha ahte álgovuorus leat stáhta hálddut priváhtarievttálas1 mihtilmasvuod1as. Rievddalmas dilálas1vuod1aid geaz1il berrejit datte eanas1 oktavuod1ain bidjat seamma gáibádusa ás1s1emeannudeapmái ja váidinnjuolggadusaide dego háldu livc1c1ii leamas1 dábálas1 almmolas1 hálddas1eapmi. Teorias lea numo namuhuvvon bajábealde, c1ujuhuvvon ahte stáhta ii leat dahkan dan mii dávjá leat mihtilmas eanaeaiggádii, namalassii gáibidit eanadivadiid jna. stáhtakássa ovdun, geahc1a ee. Třnnesen s. 304 c1uo. (3). Dát ágga ii leat min oaivila mielde seamma dehálas1 Finnmárkku eatnamiid ektui, go máddelabbos riikkas. Stáhtahálddahusa stuorámus váttisvuohta gitta 1600-logu rájes lea leamas1 ee. stáhtapolitihkalas1 árttain lasihit Finnmárkku ássiid ja fuolahit ahte ealáhusvuod1us lei doarvái, geahc1a ee. bajábealde namuhuvvon Reantogámmára borgemánu 8. b. 1772 promemoria. Dán juksat lea áiggiid c1ad1a geahc1c1alan moanaid doarjjaortnegiid ja liigedoaibmabijuid bokte. Vearoheapmi968 lea mied1ihuvvon ja mán1ggalágan njuolga doarjja lea addon, buo. c1uo. 2.3.2 Sandvik:a mildosis Riektejoavkku c1ielggadeapmái. Dát sáhtás1ii váikkuhit vuostá stáhta politihka váldodeastta Finnmárkkus jus stáhta bijas1ii divadiid eanaláigoheapmái, vuovdevuovdimii jna., jus divat ii njuolga dahje eahpenjuolga dorjjos1ii guovllu ássama ja eallindili, nappo gulas1ii guovllu atnui. Riggodagaid lihttoláigoheami ovdamearkkat gal leat. Třnnesen namuha s. 282 monne- ja uvjasajiid lihttoláigoheami, muhto dát ii galgan leat vuostá guovllu anu ja lohpi atnui unnán. Dan moadde láigolihttos1iehtadusaid áigga mat sohppojuvvo, lei dáhttu head1us1tit riggodagaid bilidemiid go menddo sakka monnet. Třnnesen máinnas1a njuorjobivddus 15-1600 logus s. 37 ja erenoamás1 Sállánrievtti oktavuod1as s. 41-42. (Sállána dilisge lea vulobealde máinnas1uvvon 4.2.4. oasis.) Son c1ujuha ahte áidna báikkis njuorjobivdu attii sisaboad1uid ruvdnui lei Sállánis, gos priváhta eaiggádat ja Gonagas juhke sisaboad1uid. Sáhttá maiddái láigolihttos1iehtadusaidege mat leat máinnas1uvvon Gollesullo dikkis Deanus, suoidnemánu 1. b. 1778, buo. bajábealde dán mearrádusa birra. Dán oktavuod1as namuha Třnnesen (s. 42) ahte 1500-logus ledje finnmárkolac1c1at jábálac1c1at nu ahte go Gonagas ii gáibidan divadiid geavahit vuod1d1ovaljiid, sáhttá dán áddet "c1ielga indisuman" ahte hálddahus ii atnán guovllu Gonagasa opmodahkan. Su hypotesa soaitá leat riekta, muhto sáhttet earáge c1ilgehusat leat hálddahusa geavadii, buo. bajábealde namuhuvvon Mons Sandnes Nygard vuosttaldemiid. Ealáhusdilálas1vuod1a ja hálddahusa ovdáneapmi 17-1800 logus ferte deattuhuvvot eanetgo loahpalas1 konklus1uvnnaid. Třnnesen (s. 98-99) c1ujuha ee. Oarjefinnmárkku sulluid lihttoláigohemiide. Dát hálddut eai lean olus sisaboad1ut stáhtakássii ja Paus ii ane dáid leat vuohkasat mearrasámiide. Hálddahus lei danin mied1is heaittihit dáid láigolihttoortnegiid. Dát ii liikká dahkkon, geahc1a Třnnesen s. 99. Láigolihtutge leat máinnas1uvvon 4.2.9. oasis. Stáhta eanaeaiggátvuoigatvuod1a gaz1aldat ii leat leamas1 Alimusrievttis seammaláhkai go stáhta vuoigatvuohta eatnamiidda Mátta-Norgga almennehiin. 1850-60 jagiin c1uoc1c1alduvvo rán1ggas1tanás1s1it vuostá sin geat murrejedje goahccemuorraávdnasiid lobi haga "Stáhta Vuvddiin" Finnmárkkus, geahc1a Rt. 1853 s. 560 ja dasto Rt. 1867 s. 180 ja Rt. 1867 s. 293. Rán1ggas1tanás1s1it goahccevuovddi lobihis c1uollamis leat namuhuvvon vulobealde 4.2.5. oasis, muhto leat dievaslaz1z1abut máinnas1uvvon ovddabealde 3.2.2.6. oasis. Dás c1ujuhuvvo ee. ahte rán1ggás1tanás1s1iid okta sudja ledje go leat dihto váttisvuod1at oaz1z1ut ássiid c1uovvut addon njuolggadusaid Finnmárkku vuvddiid atnui. Riektejoavku máinnas1a rán1ggástanás1s1iid c1ad1amannama oktavuod1asge govdadit stáhta oppalas1 oaivila nugo lea bájuhuvvon rád1d1ehusadvokáhta miessemánu 18. b. 1864 vástádusas. (Rád1d1ehusádvoháhta vástádus lea dievaslac1c1at máinnas1uvvon ovddabealde 3.2.2.6. oasis.) Nugo ovdanboahtá 3.2.4.1. oasis lea konklus1uvdna ahte giliolbmot leat heivehan iez1aset stáhta oainnu ja geavada mielde, nu ahte dál eai leat oppalas1 vuod1ul, geavahanvuoigatvuod1at goahccevuovdái stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Třnnesen:s lea vástideaddji konklus1uvdna s. 221. Lastamuorraávdnasiid dáfus lea konklus1uvdna, buo. 3.2.4.2. oasi, ahte Finnmárkkus sáhttá stáhta seammaláhkai go badjebázaálmennehiin969 máddelabbot Norggas, háldet buot ávdnasiid maid giliolbmot eai dárbbas1 boaldámus1s1ii. Muoraid dálloatnui lea sis datte vuoigatvuohta oaz1z1ut. Geavaheaddjiid gáibádus ahte sin vuoigatvuod1as lea eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vuoigatvuod1avuod1d1u, eat leat mii fuobmán. Fertes1ii dadjat ahte stáhta láhtte dáid ás1s1iin eaiggátgáibádusain. Man1it Alimusriekteduomuin leat cealkámus1at mat unnit eanet c1ielgasit leat bidjan stáhtii eaiggádus1s1anvuod1a eatnamiidda, geahc1a ovdamearkan Rt. 1880 s. 337, Rt. 1899 s. 75 (murren lobi haga "Stáhta gullevas1 Vuvddiin"), Rt. 1902 s. 587 (murren) ja Rt. 1914 s. 509, erenoamáz1it s. 511 ( geavahanvuoigatvuod1a háhkan "stáhta báhcán eatnamiin" Finnmárkkus). Rt. 1952 s. 1007:s lea geardduhuvvon ás1s1i gaskal ruvkefitnodaga ja stáhta muhtun guovllu eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a Riehppovuonas. Alimusriekti c1ujuha dás ahte konses1uvnna oktavuod1as maid searvi oac1c1ui 1905:s daddjui dan leat addon eavttuin ahte "mas eatnamiid luobaheapmi deasta ja lagat eavttut sohppojuvvot Eanadoallodepartemeanttain". Dán cealkámus1a, dadjá Alimusriekti, ferte áddet stáhta beale dovddaheapmin ahte dat eaiggádus1ai konses1uvdnasaji eatnamiid. Seamma duomus lea Alimusrievttis cealkámus1 láddjehaga, guohtuma, murrema ja lavdnjelogguma birra. Riekti dadjá ahte ii dárbbas1 cealkit dán hárrái leat "buohkaidvuoigatvuod1at aitosas1 áddemis", muhto c1uoc1c1uha dáid riggodagaid leat leamas1 " álbmoga lud1olas1 ávkkástallan", muoraid ja lavnnji maná c1ujuhemiin. Riekti joatká datte c1ujuheamen ahte vaikko searvvi riekteovdamanni970 lei váldán lavnnji ja murren c1ujuheami haga, de lei dát atnu hui unnán. Riekteovdamannige lei gáibidan, ja muhtun háviin oz1z1on gáddedivadage. Alimusriekti eahpidii leago searvi doaimmahan "eaiggátrád1d1ejumi" nu c1ielgasit ahte dat deavdá gáibádusaid maid ferte bidjat oamastanháldui971. Searvi vuoittahalai ás1s1is eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a oamastanháhkamis danin go riekti gávnnahii dan oskku gáibádus ii lean devdon. Rt. 1960:s s. 810 (Si-Fi-duopmu) máinnas1uvvo stáhta "eanaeaiggádin", muhto Alimusriekti joatká dadjamin ahte dat ii daja leatgo stáhta eatnamat Finnmárkkus "álo dárkojuvvon sieiva priváhtaeatnamin", muhto adnojuvvo maiddái "c1ielggas dat ainjuo ii leat sieiva stáhtaalmennet". Eará oamastanáigái go dábálas1 20 jahki, ii gávnnahan Alimusriekti vud1d1osa. Ás1s1i lea dárkilat máinnas1uvvon 4.2.3. oasis. 4.1.9 C1oahkkáigeassu 4.1.9.1 Álggahus Min konklus1uvdna das gii eaiggádus1s1á ovddes1 matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus vuod1d1uduvvo hui govda c1ielggademiide ies1gud1et riggodagaid vuoigatvuhtii mat 3. kapihttalis oidnojit, mas leat c1ujuhan muhtun guovddás1 c1uoggáide dás 4. kapihttalis. Dasto vuod1d1uda konklus1uvdna historjjálas1 c1ielggademiide, lágaide, riekte- ja hálddahuslas1 geavadii. Historjjálas1 ovdáneami geaz1il Finnmárkku oktavuod1as Norgga stáhtii, ferte joatkka vihkkedallamis mearridit eaiggátgaz1aldaga sierra sis ja olggut Finnmárkkus. Dás galgat datte vuos c1ujuhit muhtun oppalas1 ies1vugiide. Oppalac1c1at c1ájehit ávdnasat man c1ad1a leat mannan ahte duollet dálle lea eatnamiid duohta atnu ja muhtun riggodagaidge, leamas1 hui viiddis ja friddja. Ávdnasiin datte gávdná áibbas veahá dahje ii maidege mii orru c1ájeheamen ahte geavaheaddjit leat atnán iez1aset eanaeaiggádin vuoigatvuod1aiguin eanetgo dan anu mii dárbbas1uvvui birgejupmái ja ealáhussii. Geavaheaddjiin lea leamas1, áigá juo, stáhta vuostebeallin ja dat mii mearridii eatnamiid anu. Geavaheaddjiid beales eai leat ovdamearkkat rievttálas1 háldduide matrikulerekeahtes eatnamiin. Stáhta beales leat nugo c1ájehuvvon c1ielga vud1d1osat972 ahte dat guhkit áiggi man1ás lea atnán iez1as eaiggádin. Třnnesen c1uoc1c1uha (s. 72 c1uo., buo. s. 227) ahte 1600-logu loahpas leat mearkkat stáhta olbmuid muhttojuvvon áddejumis. Stáhta áddejupmi leat eaiggádin lea ainjuo c1ielggas ovddit jahkec1uod1i gaskamuttus ja c1almmustahtton dán jahkec1uod1is. Dát ovdanboahtá lágain, lágaid ovdabargguin, stáhta ákkastallamis diggeás1s1iin ja hálddahuslas1 mearrádusain. Duopmostuoluinge lea unnit eanet c1ielgasit eaktudan stáhta eanaeaiggádin. Mielddusc1ielggadeamistis anu ja riekteáddejumi birra c1állá Jebens II c1uo. veahás1 oppalac1c1at makkár govvádusat finnmárkolac1c1ain eat leamas1 vuoigatvuod1aide eatnamiid duohta geavaheami oktavuod1as. Třnnesen (ee. s. 66 c1uo.) c1ájeha ahte sii geat geavahedje lunddolas1 gittiid 1600-logu loahpas ja 1700-logu álggus, atne dáid gullat sidjiide (s. 67 vuolimuc1c1as). Ovdáneapmi c1ájeha datte ahte dán áddejumi gilis eai buohkat doahttalan. Třnnesen c1ájeha (s. 67) ovdamearkkaid dán gealddus, ja c1uoc1c1uha ahte dát ovdáneapmi dagahii ahte stáhta 1775 cealkámus1as atnigod1ii priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ovttaskas olbmuid eatnamiidda (s. 66). Son vel c1ujuha (s. 58 c1uo., buo. s. 121) ahte 1700-1775 áiggis riektedovdu ja riekteáddejupmi láivuduvvui. Eallinvuogi ja ealáhusmálle nuppástusaid geaz1il. Siseatnama "badjesápmelac1c1aide" ferte leat govttolas1 c1ielggas ahte sii 1600-logu loahpas ja das ovddasguvlui eai dan oskkus sáhttán oaivvildit iez1aset leat riddoguovllu eatnamiid eaiggádat, dahje lei vuoigatvuohta guohtumiidda. Dikkiid olu váidámus1at973 fertejedje sis dákkár áddejumi jávkadit, geahc1a Třnnesen NOU 1978:18A s. 193. Sáhttá várra navdit sin oaivvildit leat buohkaidvuoigatvuohtan man juohkehac1c1as lei vuoigatvuohta ávkkástallat. Boazosápmelac1c1aid ja dáloniid gaskavuod1as, geahc1a Adolf Steen: Kautokeinostudier (1956) s. 64-68. Třnnesen (s. 122) c1állá ahte "ruot1a" badjesápmelac1c1at ledje falleheamen ja váttisvuohta lei head1us1tit badjesápmelac1c1aid bilidit vuotna- ja riddoássiid vuoigatvuod1aid. 1751 Sámekodisillas adno: "Eaiggádus1s1at Vearro- dahje Lihttoláigo Eatnamiid" báhkkodeapmi. Dán giellaatnimis ii sáhte konkluderet ahte sápmelac1c1ain lei eaiggádus1s1anvuoigatvuohta atnuguovlluidasaset, geahc1a Jebens:a: "Om Lappekodisillen av 1751" s. 127-129 og Alimus Duopmostuollu Vearroduottarás1s1is s. 75-76. NOU 1984:18 s. 181-182:s dulkojuvvo báhkkodeapmi hui govdadit. Konklus1uvdna lea dasge ahte báhkkodanvuohki ii bija vud1d1osa sámi eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuhtii. 4.1.9.2 Olggut Finnmárku (dáz1a "priváhtiivva" avádat) 4.1.8.1 oasis válddahallo ahte veagadatovddideami logut Finnmárkkus leat eahpevissásat. Sápmelac1c1ain leat datte, NOU:1984:18 s. 83 died1uid mielde, eanet logut 1700-logu gaskamuttus, ja dáid gaskkas leat riddo- ja mearrasámit eahpitkeahttá stuorámus joavku. Dás c1uovvu ahte stáhta muddemat ja meassamat váikkuhedje eanemusat sidjiide. 1500-logu rájes c1ájehit vearrolisttat ahte ledje olu eanet dáz1a riddoássit, vuonain ja siseanamis dat ledje eanemus sámit. Dát lea lagat meannuduvvon 2. kapihttalis Steinar Pedersen c1ielggadeamis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái das mo geavahit eatnamiid ja c1áziid Finnmárkkus gitta 1. máilbmesoad1i rádjai, mas son ee. (c1uo. 2.3) oaivvilda leat ártan navdit 1500-logu loahpas lei ássama ja riggodatgeavaheami váldomálle ahte sápmelac1c1at geavahedje siseatnama (badjesápmelac1c1at) ja vuonaid (mearrasápmelac1c1at), ja dáz1at bivde vuovdinguliid iez1aset sajiin sulluin ja rittus. Knärödráfis 1613:s luobahii Ruot1t1a dáz1a ruvdnui gáibádusas sorjjasmeahttunvuod1a mearrasámiide Divttasvuonas Várjjagii, ja seammás juohke gáibádusage sorjjasmeahttunvuhtii guvlui gos mearrasápmelac1c1at ásse, geahc1a dán birra Třnnesen NOU 1978:18A s. 191, ja Steinar Pedersen:a c1ielggadeami 3. kapihttalis. Dánska-dáz1a oktosorjjasmeahttunguovllus ii lean áibbas fásta ráddjen siskkelii riikkas. Danin sáhttá fuobmát dán "rájás" dihto duvdimiid gaskal 1613 ja 1751, geahc1a Steinar Pedersen c1uo. 3.3. Guovlu máttabealde máinnas1uvvon rájá lei ruot1a duopmoválddi vuollásas1 gitta 1751 rádjas1iehtadussii. Dáz1a avádaga riektedilálas1vuod1at, gohc1oduvvon dáz1a priváhtiivva avádahkange, galgá dál vihkkedallot. Dán avádagas ássit unnit eanet dád1is ásaiduvve. Dáz1a ássan olggumuc1c1as mearragáttis sirdas1uvai dád1is siskkelii, muhto Steinar Pedersen:a mielde (c1uo. 4.5) hui c1avga ráddjejuvvon ássanavádagaid siskkobealde ainjuo 1600- logus ja 1700-logu vuosttas beales. Man1n1il lei seahkalat báikegoddi. Dát vihkkedallan gusto addetgo dálá ávdnasat vud1d1osa báikegottis gáibidit eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. Třnnesen c1ujuha (s. 70) ahte mearrasámi guovlluin ii leat mihkkege 1740-1790 duopmobeavdegirjjiin main vuhtto ahte dáid guovlluin leat dovdan ahte váldojedje vuoigatvuod1at go earát oz1z1o hukset od1d1a doaluid vuotnagiliin. Váttisvuohta lei suodjalit badjesápmelac1c1aid bahkkema vuostá geasseguohtumiin. Steinar Pedersen oaivvilda (c1uo. 4.5.1) datte leat vud1d1osa dadjat ahte mearrasápmelac1c1at, ainjuo dihto háviin, muhtun áigái nagodedje vuostálastit dáz1aid leavvama vuotnabad1aide. Jebens c1ujuha mielddusc1ielggadeamistis (c1uo. 5) ahte riddosápmelac1c1aid riekteáddejupmi sin ássanguovlluin ii sáhte duod1as1tuvvot seamma c1ielgasit go badjesápmelac1c1ain sis Finnmárkus (oktasas1orohagain). Ferte liikká leat nu ahte mearrasámit lea oaivvildan iez1aset leat vuoigaduvvon geavahit guovlluid nugo ovdal ledje dahkan. Siskkáldas c1ielggadeapmistis juovlamánu 21. b. 1988 (s. 52-53) cealká Jebens historjjálac1c1at sáhttit dadjat ahte Finnmárkku fásta ássiid gáibádus eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii eatnamiidda Finnmárkku ies1gud1et osiide, ii leat fuonit dilis go stáhta c1uoc1c1uhus eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a hárrái. Ovdáneapmi, maid Jebens lea válddahallan sihke dán c1ielggadeamis (s. 33-53) ja mielddusc1ielggadeamistisge (c1uo. III.1-3), ja mii lea válddahallon NOU 1978:18A s. 189-199:s, lea datte dagahan ahte dál ii s1at sáhte rievttálac1c1at eahpidit stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiidda álgovuolggalas1 priváhtiivvalas1 dáz1a Finnmárkus. Jebens ja Třnnesen (NOU 1978:18A:s) c1ujuheaba dás ahte ámmátseahtus974 ja dáz1a hálddahusas sullii jagis 1700 lea leamas1 dat áddejupmi ahte ledje stáhta eatnamat. Seamma áddejupmi leat leamas1 dáz1a ássiin. Dehálas1 ja mearrideaddji mearkkas1upmi lea vel ahte duopmostuoluid geavat guhkit áiggi lea njuolgguslac1c1at leamas1 vuod1d1udan stáhtii matrikulerekeahtes eatnamiid biehttalkeahtes eaiggádin. Vulobealde 4.2.4. oasis daddjo c1uovvovas1 dán ovdáneami c1uozahusain: "Miessemánu 27. b. 1775 eanac1ujuhancealkámus1a vuod1d1un lei eaktu ahte gonagasas lei vuoigatvuohta c1ujuhit eatnamiid priváhta ássansajiide Finnmárkkus. Dán livc1c1e sii geaidda guoská lunddolac1c1at ádden ahte gonagas lei eaiggát ii dus1s1e Finnmárkku vuvddiide, muhto eatnamiiddage, go son sáhtii c1ujuhit (sirdit) eanabihtáid priváhta opmodahkan. Veahá seamma guvlui gávnnahuvvui suoidnemánu 6. b. 1863 lágas, mii mearridii galgat máksit oastinsupmi eatnamiid ovddas mat boahtteáiggis c1ujuhuvvo priváhtii.. Ovdáneapmi ja geavat mii guhkit áiggi lea leamas1 vuod1d1un dáid guovddás1 mearrádusaid vuod1ul, lea govttolas1 navdit ahte namuhuvvon oainnut leat dohkkehuvvon daid guovllu ássiin gos áiggi mielde leat dáz1a ássit s1addan eanetlogus, ja dáz1a riekteáddejumi leat eanemus vuhtton." Mii dás daddjo áddejumi ja ovdáneami birra dán oasis Finnmárkkus lea hui seammalágango maid Alimusriekti bijai vuod1d1un Vinstra-duomus (Rt. 1963 s. 1263). Konklus1uvdna eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ektui ferte danin s1addat seamma Olggut Finnmárkui go nággovulos1 eatnamiidda Vinstra-duomus. Stáhta eaiggádus1s1á matrikulerekeahtes guovlluid Finnmárkku ovddes1 priváhtiivva oasis. Boazoealáhusas lea datte guovllus hui nana ja viiddis geavahanvuoigatvuohta, ja eará ealáhusain ja ássiidjoavkkuinge sáhttet leat dihto geavahanvuoigatvuod1at stuorát dahje unnit mahtodagas, geahc1a c1ielggademiid ies1gud1et riggodagaid birra 3. kapihttalis ja Jebens:a mielddusc1ielggadeami c1uo. III.4-7. 4.1.9.3 Sis Finnmárku ("oktasas1guovlu") Ruot1t1a doalahii, nugo namuhuvvon, duopmoválddi Finnmárkkus 1613-1751 áiggis olggobealde priváhtiivva dáz1a avádaga. Dás lei sáhka, veahás1 eahpedárkilit daddjon, Guovdageainnu, Kárás1joga ja Deanuleagi bajit oasi (Ohcejohka) guovlluin. Guovllu máttarádjá gessui 1751:s "Giellasis975". Dát guovlu lea guovtti dehálas1 c1uoggáin earálágan go priváhtiivva avádat. Vuosttaz1ettiin lea doppe eanemus, dálge, sápmelac1c1at. Nuppádassii lei dat nappo ruot1a duopmoválddi vuollásas1 gitta 1751:i. Dáid dagaldagaid ferte vuhtii váldit go árvvos1tallá dálá rievttálas1 dili. Dán lea Třnnesena c1ujuhan s. 303 ja NOU 1978:18A s. 198-199 ja dasto Jebens mielddusc1ielggadeamistis c1uo. IV ja Carsten Smith dutkosis "Samerett - gamle rettskilder og ny rettsdisiplin" ("Rettstenkning i samtiden", Oslo 1992, s. 161 c1uo., erenoamáz1it s. 167-168). 4.1.6 oasis máinnas1uvvon guosselogaldallamis Romssa universitehta Riektediehtaga Instituhtas c1akc1amánu 20. b. 1991 "samernas rättigheter till naturressurser i svensk rett" birra vihkkedallá Bertil Bengtssonge dán dagaldaga, geahc1a Riektediehtaga Instituhta c1állosráiddus nr. 13 s. 9 c1uo. Třnnesen vihkkedallá eaiggátgáz1aldaga Guovdageidnui s. 303-308 ja ovdandoallá dás muhtun ákkaid stáhta eaiggátvuoigatvuod1a ovdun ja vástideaddji báikegotti vuoigatvuhtii, muhto son nappo ii vástit gaz1aldaga, geahc1a erenoamáz1it c1uo. C, s. 306-307. Min geahc1c1aleamis gávnnahit konklus1uvnna, de vuolgit rievttálas1 dilis go sirdá ruot1a duopmoválddis dáz1a duopmováldái. Dán dili vihkkedallan vuod1d1uduvvo bajábeale válddahallamii 4.1.6 oasis. Vearroduottarás1s1is aiddostahttá (s. 53) ahte duopmu dus1s1e gusto dan duottarguvlui Jämtlánddas. Datte geaz1iduvvo ahte dilli sáhttá leat c1uovggusat sápmelac1c1aide davvilabbos. Muhtun guovlluin sáhttá sápmelac1c1ain várra leat seamma riekteposis1uvdna go vearroboanddas. Bertil Bengtsson vihkkedallá dán 1990 Nordisk Administrativt Tidsskrift:s s. 195-208. C1ujuhettiin Kaisa Korpijaakko nákkosgirjái dadjá son c1ielgasit vuhttot ahte sápmelac1c1at "lagamus Golmmariikkamuvrra976 ja birrarat..... dárkojedje eaiggádin dan áiggis" (s. 202). Vuolggasadjin ahte sápmelac1c1ain davvi duottarguovlluin lei "muhtun vearroolbmoriekti", vihkkedallá Bengtsson (s. 202-203) mo ovdáneapmi 1600-logu gaskamuttus sáhttá leat váikkuhan dákkár vejolas1 riekteposis1uvdnii. Ies1 ii gal daja mii dákkár gaz1aldaga vástádusa galggas1ii leat, muhto c1ujuha ee. daid stuorra duod1as1tanváttisvuod1aide go guovllu historjá 300 jagi rájes galgá c1ilgejuvvot ja áibbas unnán c1állon ávdnasat gávdnojit. Hui váttis gártá go lea eahpec1ielggas gii soaitá leat vuoigatvuod1aid subjeavtta. Leigo juridihkalas1 olmmos1 vai ovttaskas sápmelas1? Dát c1uokkis lea Bengtsson:a mielde stáhta dehálamos vuosteágga jus s1attas1 nággu. Kaisa Korpijaakko guorahallá dutkosistis sápmelac1c1aid vuoigatvuod1aid Viesttarbad1aeatnama sámeguovllus gitta 1734 rádjai. Geografalas1 guovlu siskkilda Ruot1age máttás gitta Jämtlánd:i. Dutkosa váldodeaddu lea liikká biddjon guovlluide mat leat Suoma dálá rájáid siskkobealde ja dalle erenoamáz1it Rounala siida, mii eahpedárkilit siskkilda guovlluid máttanuorttabealde Golmmariikkamuvrra, ee. Gárasavvon977 Ruot1as ja Eanodat978 Suomas. (Geahc1a dutkosa c1uo. II.2.a (errnoamáz1it s.41-42 ja 44.) Guovdageaidnu, Kárás1johka ja Deanu bajit oassi gulle Duortnosa sámeguvlui mii dalle prinsihpas lea Korpijaakko guorahallamis mielde. Su konklus1uvdna lea ahte sápmelac1c1ain lei seamma vuoigatvuohta go "vearroboanddas", ja dát vuoigatvuohta lea nugo son oaidná, eaiggádus1s1anvuoigatvuohta dalá dilálas1vuod1aid ektui. Dát lea oaivilat masa ee. Bäärnhielm ii leat ovttamielas.(Buo. máinnas1emiid 4.1.6.3. oasis Bäärnhielm dutkosis «Sameland og samerätt (1976)). Bertil Bengtsson bealestis dohkkeha ahte Korpijaakko duod1as1tus lea nu buon1is ahte ainjuo guovllus ja áigodagas mii erenoamáz1it dutkojuvvui, ferte dohkkehit ahte sápmelac1c1ain lei seamma sajádat go vearroboanddas, geahc1a SvJT 1990 s. 138 s. 140. Korpijaakko lea nappo vihkkedallan sápmelac1c1aid riektedili gitta 1734 rádjai. Maid ovdáneapmi man1n1il 1750 livc1c1ii mearkkas1an dáid vuoigatvuod1aide ii leat meros1tallon. Gudmund Sandvik meannuda dán fáttá c1uo. 1.18.12 mielddusc1ielggadeamistis. Son c1ujuha dás ahte dus1s1e sámit geain lei "sámeealáhus" (boazoealát, guollebivdu ja bivdu" ledje "sápmelac1c1at". Jus ledje eará ealáhusat ledje sii "boanddat". Sandvik:a oaivila mielde atnui mátta Ruot1a vearroolbmoriekti analogalac1c1at sámeguovlluid dilálas1vuod1aide, "muhto dus1s1e belohahkii". Od1d1aáigásas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as ii sáhttán leat sáhka. Kamerála vuogádat mii vuod1d1uduvvui dasa ahte sápmelac1c1ain lei "sámeealáhus" sin oktagaslas1 vearroeatnamiin, ii váldon atnui Duortnosa sámeguovllu oasis mii dál siskkilda Guovdageainnu, Kárás1joga ja Ohcejoga. Daningo dás lei Danmárkku-Norggasge vearuhanvuoigatvuohta. Dát dagaha ahte vihkkedallama ja konklus1uvnna Korpijaakko dutkosis ii sáhte eambo sirdit dása maid dás gohc1odii Sis Finnmárkun, gos rievttálas1 dilis lei, dahje ainjuo sáhttá leat leamas1, áibbas eará vuolggasadji. Sandvik c1ujuha 1.18.2. oasis ahte dán guovllu riektedilálas1vuod1at eai leat vel albmaláhkai guorahallon. Dálá ávdnasiid vuod1ul c1ujuha son dihto dilálas1vuod1aide mat várra leat leamas1 riektegeavadis biddjon vuod1d1un. Masá bissovas1 ráját leat leamas1 gaskal c1earuid, guollejávrrit ledje várra juohke c1earus oktasas1 anus, ja oktagaslas1 vuoigatvuohta dihto jávrriide. Badje Deanu luossabivdu orru leamen juogaduvvon gaskal siiddaid. Vuoigatvuohta láddjehagaide njárggain ja jekkiin orru sáhttimin c1uoc1c1uhit bearras1iidda, vearru lea olbmuide biddjon ja iige riggodagaid geavaheapmái ja (ovdal 1759) leat boahtán kveana od1d1aássit Kárás1johkii. Vearroduottarás1s1is eahpidii Alimus Duopmostuollu vud1d1osa bidjat ahte lei vejolas1 sápmelac1c1aide 1600-logus háhkat eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a go geavahedje váriid boazoealáhii, bivdui ja guollebivdui. Datte lei eahpevissis makkár eavttuide dalle galggai vuod1d1udit, geahc1a Bertil Bengtsson Nordisk Administrativt Tidsskrift 1990 s. 199 ja 201. Alimus Duopmostuollu navddii fertet gáibidit agibeai ja arahis anu maid "ránnjás" illá muosáhuhttá. Guvlui gáibidedje vel mallosge bissovas1 rájáid. Dát eavttut eai lean devdon dán duottarguovllus Jämtlánddas. Kaisa Korpijaakko baicce gávnnahii daid leat devdon guovllus maid son guorahalai. Su duod1as1tus ja ákkastallan lea Bertil Bengtsson mielde jáhkkehahtti (SvJT 1990 s. 140). Korpijaakko bohtosiid dan guvlui maid son guorahalai, áinnas Rounala siidda, ii sáhte datte nugo c1ujuhuvvon bajábealde, eambo sirdit eará guovlluide. Rounalasge livc1c1ii, Bertil Bengtsson mielde SvJT 1990:s s. 141, proseassa boad1us dál leat "hui eahpevissis". Son c1ujuha stuorra duod1as1tanváttisvuod1aide "láhkalas1 man1isboahttiid" 1700-logu vuoigatvuod1alac1c1ain. Dasto sáhttet "sakka eará juridihkalas1 váttisvuod1atge ... váikkuhan sámi riektedilálas1vuhtii jahkec1ud1iid botta". Geahc1a Carsten Smith:age: "Rettstenkning i samtiden" s. 168. 1751 rádjabidjama man1n1il s1attai sis Finnmárku dáz1a guovlun ja dáz1a lága vuollásaz1z1an. 1700-logus dáz1a lága mielde lei Finnmárku "Gonagasa eana", geahc1a Sandvik:a mielddusc1ielggadeami c1uo. 1.18.2 (konklus1uvdna). Liikká lea nu ahte jus sápmelac1c1at dalle ledje eanaeaiggádat dalá áiggi áddejumis, ii livc1c1e sirdin dáz1a láhkii eambo váldán sis vuoigatvuod1a, buo. Carsten Smith: op.cit. s. 167. Ruot1a-suoma rievtti válddahusa mielde 4.1.6 oasis ja bajábealde ii sáhte eambo dadjat mii 1751:s lei dása gustojeaddji riekti sis Finnmárkkus. Gaz1aldaga ferte loahpas duopmostuollu mearridit. Jus duopmostuollu dalle gávnnahivc1c1ii ahte boazosápmelac1c1at eai lean juksan eaiggátárvvu, ferte vuolgit Karl XI 1683 mearrádusas maid Bertil Bengtsson artihkkalis "Samernas rätt och statsmakten" (Nordisk Administrativt Tidsskrift 2/1990) válddahallá ná: "buot opmodagat maid ledje "huksekeahttá" opmodatrájás eret ja gilit galge gullat eiseválddiide ja Ruot1a ruvdnui ja iige oktiige earáide". Mearrádus livc1c1ii s1addan gustojeaddjin seammaláhkai go Vearroduottarás1s1i ja boad1us livc1c1ii várra gártan seamma sis Finnmárkku dáfus. 1683-mearrádusa mávssolas1vuod1as, geahc1a Vearroduottarás1s1i s. 65-66 ja Bertil Bengtsson SvJT 1990 s. 138-139. Geas lei eaiggádus1s1anvuoigatvuohta sis Finnmárkku eatnamiidda justa dalle go guovlu s1attai dus1s1e dáz1a hearrávuod1a vuollásaz1z1an, ferte danin ainjuo daddjot leat eahpevissis. Dát mearkkas1a ahte ovdáneapmi 1751 rájes dat ferte leat mearrideaddjin. Jus eaktudit ahte sápmelac1c1at ledje eaiggádat juo ovdal 1751, lea jerron mo sápmelac1c1at soitet leat massán dán vuoigatvuod1a. 1979:s dajai Davviriikkalas1 Sámi Instituhta mielbargi, mag. art. Alf Isak Keskitalo semináras Romssas ná: (Geardduhuvvon Trond Thuen mielde (red.): Samene - urbefolkning og minoritet (1980) s. 43-44. Cealkámus1 lea bájuhuvvon Sandvik mielddusc1ielggadeamis c1uo. 1.18.2.:sge.) "Ferte leat hui hearkkes riekteváttisvuod1a mo duottar mii ovddes1 ruot1a áddejumi mielde c1ielgasit dárkojuvvui sámi eatnamin priváhtarievttálas1 áddemis, seamma eavttuin biddjui dáz1a sorjjasmeahttunvuod1a vuollásaz1z1an, man1n1il lea s1addan stáhta opmodahkan almmá makkárge s1iehtadusain gaskal sápmelac1c1aid ja stáhta, dahje eará riektefámolas1 sirdimiin. Ja duottar lea danin gártan stáhta opmodahkan priváhtarievttálas1 áddemis. Ii oktage eahpit stáhta sorjjasmeahttunvuod1a guvlui." Vástideaddji gaz1aldaga lea Bertil Bengtsson jearran SvJT 1990:s s. 140-141 ja guosselogaldallamistis Romssa universitehtas "Samernas rättigheter till naturressurser i svensk rätt"(Institutt for Rettsvitenskap. Skriftsserie nr. 13, s. 9) birra. Son c1ujuha seamma váttisvuhtii ruot1a rievttis (s. 7) ja deattuha ahte stáhtas ii leat makkárge diggegulahallan háhkan guvlui. Ruot1a rievtti mielde lea diggegulahallan opmodatháhkama dárbbas1las1 oassi. Nu ii leat dáz1a rievtti mielde. Bengtsson dadjá dasto ahte stáhtas ii leat leamas1 "háldu". Hálddu doaba ii leat lahkage c1ielggas, geahc1a Brćkhus-Hćrem: Norsk Tingsrett s. 26-35. Sáhttá ee. mearkkas1it leat hearrávuohta muhtun dávvirii. Dán mearkkas1umis ii sáhte eambo daddjot ahte stáhtas ii leat leamas1 háldu. Veahás1 dás leat oaidnán 1963 Vinstra-duomus. Bengtsson:a mielde diehtá ahte Ruot1as "vánit" sáhttit háhkat eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a guvlui "hálddahuslas1 giehtagus1s1amin". Dán datte vánit sáhttá dadjat dáz1a rievtti hárrái. Go Alimusriekti mán1gii leat bidjan vuod1d1un "cieggan riektediliid" riekteposis1uvnna vuod1d1un, lea dávjá hálddahuslas1 geavat deattuhuvvon sakka. Dáz1a rievttis lea duohtavuod1a ahte mii oktii lei riekta, ii dárbbas1 dál leat nu - ii eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a iige eará vuoigatvuod1adilálás1vuod1a dáfus. Dát gusto vaikko nuppástus ii vuod1d1uduvvo s1iehtadussii, c1ielga bággolonistan- dahje láhkamearrádusaide, muhto lea vuolgán boasttoáddejumiin. Vaikko boasttoáddejumi dalle illá sáhtii bealus1tit, gusto liikká njuolggadus, geahc1a 2.2.3 oasi ovddabealde. Třnnesen:a mielde lea s. 122, áibbas c1ielggas ahte dáz1a stáhtahálddahus vuosttas beaivvi rájes anii Finnmárkku sisguovlluid gullat seamma njuolggadusaide go fylka mud1ui. Dát lei lunddolas1 váikkuhus das ahte stáhta geaz1os áiggi lei c1uoc1c1uhan dáid guovlluid áitosac1c1at álo leat dáz1a Finnmárkku oassin. Dát c1uohcá nugo Třnnesen s. 70 c1uo. máinnas1a stáhtaválddi muhttas1uvvon oidnui eaiggátgáz1aldahkii go adnojuvvogod1ii ollásit. Váttisvuohtan lea dalle mearridit mii galgá leat fámolamos; stáhta áddejupmi ja háldu 1751 rájes ja gitta dássáz1ii, vai sápmelac1c1aid áddejupmi ja hálddut seamma áigodagas. Sáhttá daddjot ahte stáhta áddejupmi álggos ii stuorrát dihtton duohta háldduid bokte dán oasis Finnmárkkus, geahc1a Třnnesen s. 122. Boazosápmelac1c1at jotke bargguineaset nugo ovdal. Stáhta beales sáhttá daddjot dán leat sávahahtti geavahanvuoigatvuod1a joatkkan ja danin ii makkárge árta vuosttaldit. Eará duohtadeamit eai lean dalá dilálas1vuod1ain áigeguovdilat. Sáhttá vuohttit ahte lassánedje kveanat ja sámit geain ii lean dus1s1e boazodoalus áigáiboahtu. Eiseválddit ledje juo ovdal 1751 álggahan c1állit sadjelihpuid Finnmárkku priváhtiivva oasis, geahc1a Třnnesen s. 90-91. Dákkár lihppu attii geavahanvuoigatvuod1a dihto guvlui ja ferte ainjuo dálá áiggi oainnus, áddejuvvot eaiggátháldun. Dakkár jurddas1anvuogi mielde mii orru leamen rád1d1en lágain ja hálddas1eamis, lea árta jáhkkit eiseválddiid ovdalge ádden dán eaiggátháldun. Mo ássit dán áddejedje, eat died1e vissásit. Datte ovdanboahtá geassemánu 18.b. 1764 Dálbmeluovtta-dikki girjjis nr. 41 b (maid Třnnesen vihkkedallá s. 91 nota 2:s) ahte eatnamiid maid juohkehas1 anii, juogo sadjelihpu dahje ovddes1 geavaheami vuoigatvuod1a vuod1ul, ii sáhttán vuovdit riekteváikkuhusain. Boahtte dikkis válddii ámtamánni muhtumis eatnama, gii buozalmasvuod1a geaz1il ii sáhttán dan diks1ut, ja sirddii eatnama earáide. Dán dagai almmá makkárge buhtadasa haga eatnama ovddes1 háhkkái, go dát lei "Gonagasa". Son gii massii eatnama oac1c1ui baicce buhtadasa stobu ja áiddi ovddas. Dalle earuhii c1ielgasit gaskal opmodat- ja sirdinvuoigatvuod1a eatnamii ja vissui ja eará ráhkkanusaide maid geavaheaddji ies1 lei goasttidan. Ii leat sáhttán nannet áddejumiid mat leat dáid vuostá. Vulobealde guorahallat fas mo sáhtás1ii deattuhit dákkár jávohisvuod1a ja ealjohisvuod1a. Sadjelihpuid juridihkalas1 sisdoallu 1770-jagiid álggus, geahc1a Třnnesen s. 91-92. Sadjelihput adnogohte Deanuleagisge go kveana sirddolas1vuohta álggahuvvui. Man1n1il 1775 atnui áinnas namahus ámtalihput. Dákkár ovdamearkkat leat Guovdageainnus ja Kárás1jogas. 1775 eanac1ujuhancealkámus1 s1attai Finnmárkku eatnamiid vuovdima ja c1ujuheami láhkavuod1d1u. Dát vuos adnogohte easka Oarje-Finnmárkkus. Deanuleagis leat vuosttas c1ujuheamit pántagirjjis sullii 1795:s, muhto easka 1800-logus laske c1ujuheamit dán guovllus. (Geahc1a lagat Steinar Pedersen:a c1ielggadeami Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái c1uo. 6.3 mo eatnamat ja c1ázit adnojuvvo Finnmárkku ovdal 1. máilbmesoad1i.) Stáhta báhkkodii árrat eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a goahccevuovdái Finnmárkkus. Dát oac1c1ui dád1is duopmostuoluin doarjaga ja ássit leat heivehan diliset dán mielde, nu ahte dál ii sáhte stáhta vuoigatvuohta eahpiduvvot, geahc1a 3.2.4.1. oasi ja 4.2.5. (6). oasi. Dát gusto goahccevuovdái Kárás1jogasge. Dán bijai sundi Schelderup vuod1d1un Deanu dikkis Gollesullos suoidnemánu 6. b. 1776. (Geahc1a Finnmárkku diggegirjji 47, StA Tromsř, folio 272, ja lagat máinnas1eami Sandvik:a mielddusc1ielggadeami c1uo. 1.10.1 ja 1.18.2.) Vuovddi eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ii dárbbas1 mearkkas1it ahte eaiggádus1s1á eatnamiidge. Jus datte bidjá vuovddi áddejumi eatnamiid áddejumi oktavuhtii mii báhkkoduvvo 1775-cealkámus1as ja man1it eanavuovdinlágain, vánit eahpiduvvo stáhta leat adnán iez1as eatnamiid eaiggádin, ainjuo man1imus1 150 jagi. Dát báhkkoduvvo lágain, lágaid ovdabargguin ja riektegeavadis. Sápmelac1c1at lea miehtá dán áigodaga geavahan eatnamiid eanas1 nugo ovdal. Sáhttá c1uoc1c1uhuvvot ahte stáhta hálddut c1ujuhemiiguin, eanavuovdimiin jna. lea stáhta sajádaga váikkuhus almmolas1 váldin ja iige eaiggádin. Sápmelac1c1at eai danin dárbbas1 leat rievdadan áddejumisteaset leat eatnamiid eaiggádin go sii leat daid eanas1 atnán oktorád1d1ejeaddjin geaz1os áiggi, geahc1a ee. c1uo. IV.7 Jebens:a mielddusc1ielggadeamis. Dasto c1uoc1c1uha Jebens c1uo. IV sierraoavilistis eanetlogu riektegáldoc1ilgemii (2.2. oassi) fertet gáibidit goappas1iid beliin guhkit áiggi riektedilálas1vuod1a ovttaoaivilis áddejumi "cieggan dilálas1vuod1a" vuod1ul. St. died1áhus. nr. 19 1958 vihkkedallo c1uo. 8 s. 19-21 "Utviklingene i almenningsforholdet fra eldre tider til i dag. Festnede retssforhold". Dás daddjo ee. ahte go duopmostuolut galget c1uoc1c1uhit gustojeaddji rievtti fertejit dan áiggi rievttálas1 stahtusa meros1tallat. Duopmostuolut galget de geahc1c1alit mearridit mii lea "dáhpi ja atnu, mii eallima ovdáneapmi, mo ruossalas deasttat leat váikkuhan gitta (dán) áigái". Dasto c1ujuhuvvo muhtun 1886 duomuid mearrádusaide (ee. Rt. 1886 s. 657). Dáid mearrádusain báhkkoduvvojit eavttut mán1ggaláganat, muhto váldojurdda orru leamen c1ielggas. Lea ovdamearkan sáhka "duohta ja buohkain doahttaluvvon ortnet ja atnu", "cieggan dilit ja rád1d1ejeaddji riekteáddejupmi", "duohta dilli" masa "oamasteaddjit ja almmenneteaiggádat guhkit áiggi leat heivehan iez1aset". Sánit leat nugo oaidnit, veahá sierraláganat, muhto go ortnet leat dovddus ja doahttaluvvon, dohkkehuvvo dát riektan almmá nu c1iekn1alit ohcamin bealát áddejumiid mat vuosttaldit oppalas1 gova. Dákkár áddejumit fertejit leat c1ielgasit c1almmustahtton. Áitit c1uoc1c1aldahttit ás1s1i mii ii c1ad1ahuvvo, ii leat doarvái, geahc1a ee. Rt. 1937 s. 158 s. 162-163. Suorggi man1imus1 duomus, Rt. 1991 s. 1311 Skjerstad-duopmu, lea sáhka ahte "stáhta lea ásahan eaiggádin ja dát dilálas1vuohta ferte áigá juo leat cieggan". Válddonjuolggadus ahte ferte leat "ovttaoaivilis áddejupmi" lea gal vuolggasajis riekta, buo. Dale-duomu (Rt. 1961 s. 1163). Sáhttá c1ujuhuvvot Vansjřdupmuige (Rt. 1983 s. 569 s. 585). Dás namuhuvvo vel ahte teorias ja geavadis lea gáibidan "lotnolas áddejumi rievttis ja geatnegasvuod1as". Fĺbergduomus (Rt. 1963 s. 370) guoskkaha Alimusriekti muhtun guovddás1 dagaldagaid árvvos1tallamis leago anus dákkár stád1isvuohta ja dákkár vuod1us ahte lea "cieggan dilálas1vuohta" mii addá vuoigatvuod1aid. Ás1s1i vuolggasadji lei ahte eanaeaiggátsearvi c1uoc1c1uhii ás1s1i njealljása vuostá - geat ásse Fĺberg:s - ja c1uoc1c1uhedje sin eahpevuoigaduvvon oaggut lĺgĺsallidiid stákkuin ja ohterin ja vuod1d1ohoavain. Eanaeaiggádat vuite gieldda- ja lágamánnerievttis. Alimusrievttis gávnnahii eanetlohku (golbma duopmára) ahte, "cieggan dilálas1vuod1a" vuoigatvuod1avuod1uin, lei vuoigatvuohta bivdit guliid vuod1d1ohoavain979, ii dus1s1e ás1s1evuloz1iidda, muhto "guovllu olbmuide gos ovddez1is lei dábálas1 searvat guollebivdui." Dehálas1 c1uokkis eanetlohkui lei ee. ahte unnán eahpiduvvui ahte vuod1d1ohoavaguollebivdit ledje bivdán dan oskkus ahte sis lei vuoigatvuohta ja ahte eanaeaiggádat eai sáhttán biehttalit dákkár guollebivddu go ii lean guollebivddu vihtanbivdosiiguin ovddas. Eanaeaiggádat bealesteaset ledje guhká leamas1 ealjoheamit vuod1d1ohoavvaguollebivddu ektui. Buohkat dihte bivddu birra ja lei mihtilmas borramus1bivdu mii lei bivdiide duod1ai mávssolas1. Eanaeaiggádiid áddejupmi guollebivddu hárrái, dajai Alimusrievtti eanetlohku ahte ii lean "lunddolas1" geahc1c1at eanaeaiggádiid ealjohisvuod1a dáhtuin nu ahte lei "gierdan geavaheapmi". Ás1s1i died1ut c1ujuhit dan guvlui ahte sii ledje dohkkehan dán guollebivddu, "juogo daningo leat navdán sii eai sáhte dan biehttalit, dahje daningo sii leat eahpidan iez1aset vuoigatvuod1as ja danin eai leat seaguhan iez1aset dasa". Guollebivdu lei ovddiduvvan eanaeaiggádiid beale "njuolgguslas1 c1ád1ahuvvon ealjohisvuod1ain ja lea hui guhkes áiggis oz1z1on nana stád1isvuod1a ja bissovas1vuod1a". Třnnesen máinnas1a dán duomu s. 170-171 ja dadjá dás ahte "riekteoainnut anu ektui c1ielgasit leat mearkkas1an hui unnán". Dákkár duostilis konklus1uvdna vánit bidjá dupmui vuod1u, muhto ferte sáhttit daddjot ahte duomus ii gáibiduvvo ollásit ovttaoaivilis áddejupmi vai galggas1ii leat "cieggan atnu". Sis Finnmárkkus boazosápmelac1c1at leat c1ielgasit jod1ihan boazodoaluset ja dan oktavuod1as ávkkástallan guollebivddu, bivddu, murjjiid ja eará riggodagaid sihkkarastin dihte eallinvud1d1osa, dainna jáhkuin ahte sis lei vuoigatvuohta dasa. Atnu lei jahkec1ud1iid boaris ja ii oktage vuosttaldan dán sis Finnmárkkus. Rittus, geasseorohagain, lei dát earaláhkai muhtun áigodaga, muhto dásge fertejit sis Finnmárkku boazosápmelac1c1at dád1is leat oz1z1on dan áddejumi ahte sis lei vuoigatvuohta geavahit guovlluid iez1aset ealáhussii. Datte ii leat died1ihuvvon ahte boazosápmelac1c1at leat hálden guovlluid earret dan mii lea leamas1 dárbbas1las1 ealáhusoktavuod1as. Maná sáhttá gal leat muhtun boazosápmelac1c1aid joavku soahpan ies1gud1et geavahans1iehtadusaid eará joavkkuiguin, muhto sii eai leat luobahan dahje láigohan viessosajiid maid sii ovdal eai leat háhkan stáhtas. Sii eaige leat vuostáiváldán láiggu bivddu dahje guollebivddu jna. ovddas. Bággolonistemiin leat sii buhtaduvvon guohtunmassimiid ja bilidemiid ovddas maid duohtademiid dagahit ealáhussii, muhto ii eatnamiid ovddas gal. Eat sáhte oaidnit leat vuosttalduvvon, go stáhta lea hálden dáid namuhuvvon vugiid mielde. Bajábealde leat c1ujuhuvvon ahte ealjohisvuohta lea okta dagaldagain mat deattuhuvvojit go galgá mearridit leago vuoigatvuohta masson dahje vuiton. Ealjohisvuod1a gáibádusat várra rivdet veahás1. Duottarkommis1uvdna bijai 1914:s garra gáibádusaid vuod1d1un ahte galggai leat riektenuppástuhtti ealjohisvuohta. Kommis1uvdna dajai: "Galget boisbotneheapme980 nana árttat mearridit jávohaga hilgut dahje sirdit vuoigatvuod1a" (Rt. 1916 s. 1249 s. 1263). Alimusriekti ii gerdon dán garra báhkkodeami ja leat duomut mat ainjuo orrut bidjamin unnit gáibádusa ealjohisvuhtii. Sáhttá dovdat ahte duopmostuolut konkrehta gehc1c1et ollislas1 dili ja atnet ealjohisvuod1a dagaldaga ollislas1 ákkastallama oassin dan bohtosii masa loahpaloahpas guorrasit. Sáhttá vuosttaldit ahte sápmelac1c1aid ealjohisvuohta dán suorggis lea sudja go dás ii leat sáhka guovtti dássidis beliin. Kultuvralac1c1at lea gaskka gaskal boazosápmelac1c1aid ja birastahtti dáz1a servodaga, geahc1a Jebens:a mielddusc1ielggadeami c1uo. IV.6-7. Dás c1uoc1c1uha son ee. ahte unnitlogujoavkku áddejumit maid vuoigatvuod1at mearkkas1it ja stuorra giellavattisvuod1at leat duohta dilálas1vuod1at maidda ferte deastta atnit. Dás c1ujuhuvvo Alimusrievtti cealkámus1s1ii Varfjell/Stifjell-duomus (Rt. 1979 s. 492), mas bajábealde namuhuvvon "kulturgaska" adnojuvvui vuod1d1un dadjat ahte boazosápmelac1c1aid buhtadangáibádusat eai lean boarásmuvvan. Ás1s1is lei c1ielggas ahte lei boarásmuvvan dábálas1 njuolggadusaid mielde. Guovddás1 juridihkalas1 gaz1aldat maid Alimusriekti mearridii, lei sáhttego kultureaktudeaddji981 dilálas1vuod1at dagahit ahte sápmelac1c1aid diehtemeahttunvuohta boarásmuvvannjuolggadusaid hárrái sáhti addit andagassii nu ahte áigemearri ii lean rihkkon. Dán nannii Alimusriekti, geahc1a duopmoreferáhta s. 497-498. Duopmu gustui nappo dohkálas1 riektediehtemeahttunvuohta boarásmuvvanlága veahá váttis njuolggadusaide, ja ii sáhte min oaivila mielde dulkot nu viidát ahte dat sáhttá bidjat vud1d1osa oppalas1 njuolggadussii ahte boazosápmelac1c1aid riektediehtemeahttunvuohta dáz1a rievtti birra ferte dagahit ahte sin ealjohisvuohta stáhta eatnamiid háldduid ektui lea rievttálas1 mearkkas1umi haga. Dákkár konklus1uvdna livc1c1e mannan menddo guhkás Varfjell/Stifjell-duomu bohtosis. Maid sáhttá dadjat lea ahte boazosápmelac1c1aid kultuvrralas1 ja sosiála duogáz1is sáhttá leat mávssolas1 dilálas1vuod1aid mielde. Stáhta hálddut eanavuovdimis viessosajiide ja od1d1adoallohuksemiidda sáhttá váddásit áddet eará go eaiggátháldduid. Illá sáhttá bealus1tit dadjat dán leat hálddas1anválddi doaimmaheapmin seammaláhkai go omd. muddet eanadoalu jod1ihanvugiid. Boazosápmelac1c1at lea ovddit jahkec1uod1i rájes deaivvidan stáhtain boazodoallogaz1aldagaid muddenváldin ja lea vánit árta dadjat dán bidjat vud1d1osa áddejupmái ahte stáhta eanahálddut galget áddejuvvot seammaláhkai. Sáhttá buohtastahttit boazosápmelac1c1aid láhttema eanaeaiggádiid láhttemiin Fĺberg-duomus. Alimusriekti c1ujuhii das (s. 378) ahte ii lean álki fuobmát maid eanaeaiggádat oaivvildedje guollebivddu hárrái, muhto sii ledje dohkkehan dan nu guhká ahte dát c1uozai sin vuoigatvuhtii. Ovddabealde ovdanboahtá ahte ii sáhte daddjot áibbas vissásit eanaeaiggátvuoigatvuod1a hárrái sis Finnmárkkus 1751 rádjageassimis. Ovdáneapmi dán rájes sáhttá vánit bidjat vud1d1osa buoriduvvon sajádahkii eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii, ii boazosápmelac1c1aide iige dán guovllu báikegoddái mud1ui. Bertil Bengtsson SvJT 1990:s s. 141 ja Carsten Smithge "Rettstenkning i samtiden:s" s. 168:s c1ujuheaba váttisvuhtii vejolas1 dikkis sápmelac1c1aid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as. Vuoigatvuod1asubjeavtta fertes1ii sáhttit c1ujuhit. Konklus1uvdna mii dovddaha "sápmelac1c1aide" eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a lea menddo eahpedárkil. Vuoigatvuod1asubjekta ferte c1ilgejuvvot dárkilabbot. Olggut Finnmárkkus sáhttá dát s1addat váttisin. Sis Finnmárkkus lea várra veahás1 álkit. Dagaldagat mat dilálas1vuod1aid mielde sáhttet sápmelac1c1aid eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ollislas1 meros1tallamis guoskkahuvvot gaz1aldagas, lea man1imus1 jagiid ovdáneapmi unnitloguid álbmotrievtti ja siskkáldas rievtti vuoigatvuod1aid ektui. Dalle jurddas1uvvo ON-soahpamus1 siviila ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid hárrái mii dohkkehuvvui 1966:s (geahc1a NOU 1984:18 s. 264 c1uo.) ja bod1ii fápmui 1976:s, 1989 ILO-soahpamus1 nr. 169, fámus 1991 c1akc1amánus, geassemánu 12. b. 1987 sámeláhka nr. 56 ja Vuod1d1oláhka § 110 a. (Namuhuvvon njuolggadusaid sisdoalus (earret sámelágas) c1ujuhuvvo 2.4. (buo. Jebens:a sierraoalvila) ja 2.5. osiide ovddabealde.) Moanaid dáid njuolggadusaid váttisvuohtan lea go leat nu oppalac1c1at hámis. Hállo ee. "láhc1it dilálas1vuod1aid nu ahte" sáhttá doaimmahit unnitloguid kultuvrra. Dán illá sáhttá atnit vud1d1osin mearridit eaiggádus1s1anvuod1aide vud1d1osa. ILO-soahpamus1as lea datte eaiggátvuoigatvuod1a hábmemat, muhto jus dás dárbbas1uvvo eaktu ahte lea leamas1 oktorád1d1ejupmi sihke ovdal ja dál, eahpiduvvo sakka leatgo dákkár guovllut Norggas. ILO-soahpamus1a eará hábmemat leat oppalac1c1abut ja eahpedárkilat, geahc1a 2.4.5. oasi bajábealde. Jus gávnnahuvvo ahte gaz1aldat gii eaiggádus1s1á Finnmárkku eatnamiid eahpiduvvo, sáhttet od1d1a njuolggadusat oaz1z1ut mearkkas1umi. Dilli gártá baicce eará jus gávnnahuvvo ahte stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta sis Finnmárkku eatnamiidda lei ásahuvvon juo ovdal od1d1a oaiviliid ihtin vuhttojuvvo duod1as 1960-logus. Od1d1a njuolggadusat eai geahc1c1alan sirdit eanavuoigatvuod1a ovtta joavkkus nubbái, geahc1a ee. ovddabealde 2.2.5. oasis ja Carsten Smith dutkosa "Om samenes rett til naturressurser - sćrlig ved fiskerireguleringer", bájuhuvvon s. 188-219 "Rettstenkning i samtiden:s", Oslo 1992, mas son s. 202 ee. dadjá: "Álbmotriekti ja vuod1d1oláhka, ON-soahpamus1a 27. artihkkala prinsihppa ja vuod1d1olága § 110 a prinsihppa, fertejit dán mielde daddjot gáibidit seamma. Sápmelac1c1aid riektedilli ii leat nuppástuvvon vuod1d1oláhkamearrádusa olis dan áddemis ahte sii leat oz1z1on od1d1a vuoigatvuod1aid luondduriggodagaide. Muhto vuod1d1olága mearrádusat nannejit álbmotrievttálas1 njuolggadusaid go dál leat oz1z1on vuod1d1olága fámuge dáz1a rievttis." Min oaivila mielde lei stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta Finnmárkku eatnamiidda, siskkit oasisge, ásahuvvon ovdal od1d1a álbmotrievttálas1 ovdáneapmi álggahuvvui. Dán vuod1us lea guhkes proseassa boad1us mii lea válddahallon ovddit vihkkedallamis. Dát riektedilli ii leat min oaivila mielde nuppástuhtton man1imus1 jagiid. Áibbas eará gaz1aldat lea makkár váikkuhusa láhkaaddi bidjá od1d1a njuolggadusaide ja áddejumiide go od1d1a njuolggadusat Finnmárkku eatnamiid vuoigatvuod1as galget mearriduvvot. Dát lea datte gaz1aldat maid Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi ferte árvvos1tallat, ja masa dát joavku ii dárbbas1 mearridit maidege. Min bargun lea mearridit mo mii oaivvildat riektedili lea dál. Skjerstad-duomus (Rt. 1991 s. 1311) hábmii Alimusriekti dán ná (referáhta s. 1321): "Jus ásahuvvon dili galgá muhttit ferte dát datte dahkkot láhkanuppástusain dahje stáhta eanaeaiggádin doaibmabijuin." Riektejoavku lea ovddit vihkkedallama vuod1ul gávnnahan ahte stáhta ferte adnot Finnmárkku ovddes1 matrikulerekeahtes eatnamiid eaiggádin. Dát ii gusto dus1s1e riddoguovlluide, buo. bajábealde 4.1.9.2. oasi, muhto siseatnamiige. B OTTO JEBENS:A OVDANBUKTIN Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldat ovddes1 Finnmárkku matrikulerekeahtes eatnamiidda, erenoamáz1it Sis Finnmárkkus I Stáhta áddejupmi ja dan vuod1us (1) Eanetlogu ovdanbuktimis eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as ovddes1 matrikulerekeahtes eatnamiidda ja Gudmund Sandvik:a riektehistorjjálas1 mildosis Riektejoavkku c1ielggadussii (1. mielddus), lea válddahallon mo stáhta lea eaiggádis1goahtán Finnmárkku eatnamiid. Mu mielas barggut válddahallet vuosttaz1ettiin mo stáhta áddejupmi lea ovddiduvvon dán gaz1aldagas. Áiggi mielde lea stáhta beales c1uoc1c1uhuvvon mán1ga sierralágan vuod1ustusa dasa mo Finnmárkku eatnamat oaivvilduvvojit stáhta opmodahkan. Nu celkuige Eanavuovdinláhkalávdegotti árvalusas (1962) ahte Finnmárkku eatnamat doloz1is jo leat adnon gullan stáhtii dahje Gonagassii. Od1d1asat iskkadusat leat c1ájehan ahte dát ii dáidde doallevas1. Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldat eatnamiidda orru álggos stáhta beales leamas1 guhkit áiggi eahpec1ielggas dahje unnán áigeguovdil. Major Schnitler:a dutkanbeavdegirjjiin, c1állon 1740-jagiin, c1anas III, s. 55 lea c1uovvovas1 cealkámus1 dalá Finnmárkku (sulluin ja olggut rittuin) dáz1a ássanguovlluid eatnamiid birra, gos dáz1a eandoallit orro: "Muhto Sin Eatnamat eai gula Sierra, leat oktasac1c1at buohkaide, geat áigot dohko ásaiduvvat." Orru measta vuhttomin ahte guovlu adnojuvvui eaiggátkeahtes. Seamma guvlui orru vuhttomin beakkán cealkámus1 Stephanus válddahusas 1629:s (buo. Sverre Třnnesen: Retten til jorden i Finnmark (1972) s. 15 ja eanetlogu válddahallama 4.1.8.4. oasis): "Finnmárku lea bumeránskka go Dát riikkaoassi ii leat seammago eará sajiin, Juhkkojuvvon opmodahkan ja priváhtaháldun982, muhto buohkaide lea vejolas1, geat ovddemus1 váldet eatnamiid atnui. Muhto eanaváldeolmmos1 ii datte oac1c1o aitosac1c1at eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiidda, dus1s1e vuoigatvuod1a geavahit ja ávkkástallat daid". Třnnesen:a mielde s. 55 lei dolin Finnmárkku sámi ássanguovlluid álbmoga áddejupmi ahte giliin lei muhtunlágan eaiggádus1s1anvuoigatvuohta geavahanguovlluidasaset. Třnnesen bealus1ta dán viiddis duod1as1tusain. Dáidá easka 1600-logu loahpageahc1en ahte eiseválddit celket dihto áddejumi mas daddjo Finmmárkku eatnamiid gullamin Gonagassii, muhto dallege "Gonagasa almennehiin". Ovdamearka dása lea go fáldi Knag 1693:s ráfáiduhtii Álttá "Majestehta Almenneha ja Vuovddi". Son máinnas1ii dalle doppe vuovddi gonagasa opmodahkan, muhto seammás almennehin. 1753 guovtti vuovdegeaskkuin983, maid dalá ámtamánni Collett c1álii, máinnas1uvvo Álttá vuovdi "midjiide (Gonagassii) doppe Finnmárkkus gullevas1 Álttá vuovdi". Major Schnitler:a dutkanbeavdegirjjiin mas deaivvada Joganjálmmi álbmogiin Álttás cuon1ománu 6. b. 1744:s c1uoz1z1u: "Buot dát Vuovdi lea Almennet, man Gielddaássit iez1a atnet, dárbbu mielde Viesuid, Fatnasiid, ja Áirruid divodit, Luossa-Rusttegiidda Jogas; Áiddiide dahje Muohtaáiddiide, áidut Bealdduid ja Gittiid: Almenneha atnet Gielddaássit oktasac1c1at, ja Dáluide eai leat Vuovddit sierra juhkkon. Sahá lea gieskat ráhkaduvvon Borsejohkii 1740:s. Sáltevuos1s1ahat ii leat dáppe.» Schnitler dadjá mud1ui Finnmárkku eatnamiid hárrái ahte lea "Gonagasa almennet", seammaláhkai go riikkarájá guovllut dalá Nordlándda ámttas. Dáid died1uin vuhtto ahte stáhta ovddasteaddjit ledje oz1z1on dakkár áddejumi 1600-logu loahpas ja 1700-logus ahte Finnmárkku eatnamat gulle Gonagassii. Muhto dán áddejumi vuosttaldedje dáz1aguovllu ássit ja dadje eatnamat maid ledje almennehat, masa álbmogis lei viiddis geavahanvuoigatvuohta, ja mii álggos siskkildii buot dárbbas1las1 anu birgejupmái. Nie orru leamen Finnmárkku dáz1a (ja kveana) álbmoga áddejupmi, ja áddejumi mas eatnamat ledje almennehat orru maid dalá ámmátolbmot doarjumin. Áddejupmi atnit Finnmárkku eatnamiid almennehin orru eaktudeamen ahte almenneha mearrádus Dáz1a Lága 312-1 kap. lei fámus Finnmárkkusge. Dát mearkkas1a ahte eatnamat mat eai gullan oktiige, fertejedje dalle leat almennehat. Ná orru leamen rád1d1ejeaddji áddejupmi dáz1a ássanguovlluin Finnmárkkus 1700-logu gaskkamuttus. Sámi giliássiid gaskkas Finnmárkkus jáhkkimis ain jotkui áddejupmi ahte gilis lea eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eatnamiidda ja luondduriggodagaide. (2) Od.prp. nr. 21 1848:s (beaiváduvvan juovlamánu 8. b. 1847) almennehiid vejolas1 vuovdimis lea áddejupmi ahte Finnmárkku eatnamat lea stáhta opmodagat vuod1ustuvvon sápmelac1c1aid johtti eallinvuohkái. Dás c1uoz1z1u (s. 23): "Aitosas1 Finnmárku lea namalassii dolos1 rájes juo dárkon gullamin Gonagassii ja Stáhtii, go álggos ásse doppe dus1s1e johttit, sápmelac1c1at fásta viesuid haga." Dál atnit nannejuvvon ahte dát áddejupmi lei boasttoáddejupmi sápmelac1c1aid johtinvuogis, iige doallevas1. Eai dalle lean fuomás1an ahte sápmelac1c1aid dolos1 johtimat eai dahkkon dáhpedorpmis, muhto vuohc1c1an c1uvvo jahkásas1 málle jahkodagaid mielde, dihto geografalas1 guovlluin. Seamma proposis1uvnnas deattuhuvvui ássiid geavahanvuoigatvuohta go c1uoz1z1u: "Juhkkojuvvon Eatnamiid ektui s1addá mud1ui Finnmárku adnot Almennehin geahc1a §§ 3, 4, 5 ja 6 addon cea. Vuvddiid Murren dahkko dus1s1e c1ujuhemiin. C1akc1am. 30át 1817 cea. Earret geavahanrievtti, mii fásta ássiin lea oktasas1 Duovdagiidda, ferte mearkkas1it vuoigatvuod1a Gárdeguohtumii, Bivdui, Guolásteapmái ja Murret Vuvddiid, mii gullá sihke dáz1a ja ruot1a boazosámiide, geahc1a Golggotm. 18át 1751 Tráktáhta ja C1akc1am. 27et 1726 Geaskku." (3) Riektejoavkku eanetlogu jienasteamis lea stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a áddejupmi vuod1ustuvvon "cieggan dilálas1vuod1ain". Dát ovdandollo leat fámus dálá gustojeaddji rievttis, vaikkovel diekkár áddejupmi leage álggos vuod1d1uduvvon moaittehahtti boasttovuhtii. Dás oidno ahte eaiggátdili eai s1at c1uoc1c1ut dárbbas1eamen leat almennetlágan dilálas1vuohtan, go eaiggátvuod1adilli eatnamii orru adnomin sierra ás1s1iin. Bajábealde ovdanboahtá ahte sáhttá leat guovddás1 gaz1aldat leatgo "cieggan dilálas1vuod1a" eavttut Finnmárkku matrikulerekeahtes eatnamiid eaiggádus1s1amis, eanetlogu c1uoc1c1uhuvvon váikkuhusain, ja mii c1uohcá olles Finnmárkku vuovddekeahtes eatnamiidda. II Finnmárkku ássanavádagat - háldu Eanetlohku lea 4.1.9.3. oasis c1ujuhan ahte Sis-Finnmárku (sullii dálá gielddat Guovdageaidnu, Kárás1johka ja badje Deatnu) lea guovtti dehálas1 c1uoggá dáfus eará dilis go dálá Finnmárkku ovddes1 "priváhtiivva oassi". Das daddjo: "Vuosttaz1ettiin lea das (guovllus) eanas1, dálge, sápmelac1c1at. Nuppádassii lei biddjon ruot1a duopmoválddi háldui 1751 rádjai. Dagaldagaid ferte árvvos1tallat dálá rievttálas1 dili ektui." Mied1ihan dasa, muhto dan sadjái go eanetlohku, de navddán guovllu erenoamás1 dilálas1vuod1a ain leat mearrideaddjin go árvvos1tallá eaiggádus1s1angaz1aldaga guovlluide eanetlogu bajábealde máinnas1uvvon sitáhtas. Lassin stáhta áddejupmái lea mu mielas dehálas1 guorahallat doarjjuigo dan guovllu álbmot ollásit dien áddejumi. Orru vel juohke láhkái dárbbas1it guorahallat makkár leamas1 guovllu háldodilli984, geat leat eanemusat geavahan guovllu doloz1is gitta dán áigái. Stáhta beales ii leat c1iegaduvvon ahte ássandiliid lea adnán sierraláganin muhtun Finnmárkku guovlluin, ja ahte erenoamáz1it Sis-Finnmárkkus dovddus áiggi leamas1 sieiva sámi ássan. Major Schnitler:a dutkkosgirjjiin, c1anas III, s. 54-57 válddahallo ássanguovllu juohkin vid1a sadjái c1earddalac1c1at ja ealáhuslac1c1at man Schnitler lei mearridan barggustis. Dus1s1e olggut gos ledje sullot ja riddoguovllut, ásse Schnitler áiggi (1740-jagiin) eanas1 dáz1at. Boahtte avádagasges, vuotnagáttiin, ásse Schnitler:a áiggi eanas1 mearrasámit (c1anas III, s. 56). Muhto nannámis, siskkelis vuonaid, ásse Schnitler:a mielde "priváhtiivva norgga boazosápmelac1c1at" (namalassii boazosámit geat gulle buhtes norgga sorjjasmeahttunvuhtii), sin lulábealde ásseges "Guovdageainnu báhpasuohkana oktasas1 boazosápmelac1c1at" (mii dan áiggi siskkildii maid dálá Kárás1joga gieldda), namalassii boazosápmelac1c1at geat mákse vearu sihke Norgii ja Rut1t1ii. Seamma dahke Deanu ja Ohcejoga sámesiiddat. Sin nuortta-ja máttabealde ledje Anársápmelac1c1at, geat mákse vearu sihke Norgii, Rut1t1ii ja Rus1s1ii. Sihke Guovdageaidnosápmelac1c1at, Deanu, Ohcejoga ja Anára sápmelac1c1at ledje dan áiggi ruot1a duopmováldái gullevac1c1at. Schnitler:a mielde ledje sápmelac1c1at "rivttes ja boarrasamos ássit Finnmárkkus (c1anas III, s. 55) ja "Finnmárkku sikkit, bissovas1 eatnamis ledje duoddarat, gos ii oktage dáz1a ássan", go eana lei ávkin dus1s1e sápmelac1c1aide. Sámeguovlu ii gierdan Schnitler:a mielde earalágan ássiid, "go Boandaálbmogii ii lean doppe orohahtti, lei guttaheapme985" (c1anas II, s. 17). Schnitler:a sitáhtat c1ájehit ahte 1700-logu gaskkamuttus lei dus1s1e sápmelac1c1ain geavahuslas1 háldu olles Sis-Finnmárkku guvlui, ja dán dili lei dánskka-dáz1a stáhtage dohkkehan. (2) C1uovvovas1 rádjaárvaladdamiin Ruot1ain, sullii 1750:s, c1uoc1c1uheigga dánskka-dáz1a Gonagasa juristtaguovttos, c1eahpes jurista generálaprokurora Henrik Stampe ja su bargoustit justisrád1d1i H. Hielmstierne ahte sihke Finnmárkku ja Nordlándda mearrasápmelac1c1at ja badjesápmelac1c1at "leat leamas1 boares dáz1a Gonagasaid vuollásac1c1at" (Nye Danske Magazin, ilbman 1806:s, nubbi c1anas s. 88). Dáz1a gonagasaid sorjjasmeahttunvuod1a háhkan lea dieid juristtaid mielde dáhpáhuvvan "occupatio per universitatem" vugiin (oppalas1 vuolládastin), go c1ujuheaba dovddus álbmotriektejuristtaide Hugo Grotius:i ja Pufendorf:i dán vuolládastima vuod1ul. "Oppalas1 vuolládastin" boares dáz1a gonagasaid ovdun lei ásahuvvon go sápmelac1c1at searválaga ledje váldán guovllu iez1aset háldui (L.c. s. 90-91), ja má??il ledjegártan vearrovelggolaz1z1an986 dáz1a gonagasaide. Dán vuod1ul c1uoc1c1uhuvvui Danmárkku-Norgga beales s1iehtadaladettiin ahte olles ságaáiggi987 boares Finnmárku, ainjuo Giellasii (másealgi) gulai Norgii stáhtan. Dát ákkastallan lei nappo sámiid eanaeaiggádus1s1ama duohken, mii lei dohkkehuvvon. Dákkár gonagaslas1 (almmolas1) sorjjasmeahttunvuod1a háhkanvuogis ii datte celkon konklus1uvdna ahte stáhtii gulai priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta. Sullii seammaláhkai c1ujuhedje dánskka-dáz1a eiseválddit rádjas1iehtadettiin 1613 Knćrřd-soahpamus1s1iige, 3 art., ja man man1n1il Ruot1t1a luobahii Danmárkku gonagassii "buot vuoigatvuod1a Mearrasámiide, Áhpegátti ja Dominum Maris". Dán vuod1ul de c1uoc1c1uheigga Danmárkku-Norgga juristtaguovttos Stampe ja Hielmstierne Gonagassii c1akc1amánu 16. b. 1750-girjjis: "Nappo jerro, gokko Mearrasámiid Guovlu sudduda dan, maid Ruot1t1a gohc1oda oktasas1 Finnmárkun, go Riika han gullá aivve Norgii." Dás lei nappo jurddas1anvuohki ahte Finnmárkku dihto vuotnaguovlu lei "Mearrasámiid guovlu". Dát ferte dalle eaktudit ahte dát guovlu dan áiggi lei mearrasámiid hálddus geat geavahedje dan eanemusat. Guovlluin maid dalle gohc1odedje "mearrasámiid guovlun" Finnmárkku vuotnagáttiin, lea dál belohahkii seahkalas c1earddalas1 álbmot. Muhto Finnmárkku siskkit guovlluid leat sámit eanemusat geavahan miehtá áiggi goittotge gitta man1n1á soad1i rádjai. (3) Sverre Třnnesen dadjá girjjistis Sis-Finnmárkku báikkálas1 ássiid eaiggádus1s1angaz1aldaga áddejumi birra, c1ujuhettiin Guovdageainnu erenoamás1 dili ovdamearkan (s. 306): "Jáhkkimis lea "eaiggátvuoigatvuod1a" áddejupmi bistán hui guhká ja stáhtajuristtaid gaskkas virggálas1 áddejupmi masa bajábealde c1ujuhuvvui stáhta ákkastallamis ii goassege leat ollásit cieggan Guovdageainnus." Dasto daddjo: "Guovlu leamas1 duod1ai guovdageaidnolac1c1aid hálddus ja leat atnán dan ávkin birgejupmái988 c1ud1iid jagiid. Geavaheapmi lea nie bissovas1, oktilas1, ja bistán erenoamás1 guhkes áigge. Lea dadjat juo aivve báikegoddi mii lea doppe atnán eatnamiid gitta man1emus1 20 jagi rádjai. Dalle lea leamas1 sierra. Sáhttá muitit ahte omd. rádjá gaskal Suoma, Kárás1joga ja Alttá manná justa dolos1 geavahanguovlluid bokte. Virggálas1 rádjágeassima lea dalle muhtunláhkai dolos1 vuoigatvuod1at nannen." Bajábealde ás1s1id mielde sáhttá deattuhit ahte geavatlas1 rád1d1ejupmi Sis-Finnmárkku stuorra duovdagiidda ain leat dus1s1e báikki sápmelac1c1at atnán eanemusat gitta min áigái. Dán ferte atnit dáid guovlluid fysalas1 háldun. Mun jearan dasto: Makkár rievttálas1 mearkkas1upmi lea dán háldodilálas1vuod1as? Seammago stáhta dál c1ujuha alcces háldduid miehtá Finnmárkku "cieggan dilálas1vuod1a" mearkan, mii lea eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vuod1ul, sáhttet sápmelac1c1aid beales ain garrasabbot hállat cieggan dilálas1vuod1as mii lea leamas1 juo don doloz1is. Dán háldodilálas1vuod1a mearkkas1umi hárrái sáhttá jearrat eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ektui, vejolas1 geatnegasvuod1aid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a anu ektui ja ies1gud1etlágan geavahanvuoigatvuod1aid oktavuod1a. Dálá govvehallamis lea háldodilálas1vuohta mearkkas1upmi eaiggádus1s1angaz1aldaga oktavuod1as guovddáz1is. Háldodilálas1vuod1a sáhttá navdit mearkkas1it olu sihke siskkáldas norgga rievtti ja álbmotrievttálas1 njuolggadusaid ektui. III 1981 Vearroduottarás1s1i Ruot1a Alimus Duopmostuolus (1) Sverre Třnnesen jearrá girjjistis, s. 103 c1uo. priváhtarievttálas1 dilis mat ledje Sis-Finnmárkkus, go dát guovlu ain lei dáz1a-ruot1a oktasas1guovlun, ja ahte leago dáid diliin ain dál rievttálas1 mearkkas1upmi. Man1n1ilgo Třnnesen:a bargu ilmmai 1972:s leat olu ávdnasat ilbman ruot1a ja suoma bealde mat eai gávdnon go Třnnesen c1álii girjjistis. C1ujuhan dalle erenoamáz1it Vearroduottarás1s1ái Ruot1a Alimus Duopmostuolus od1d1ajagemánu 29. b. 1981, Ellen Simma Fjellgren Durtnosa Sámeguovllu diggegirjjiid oassec1állosiidda, ráhkaduvvon stensiilan 1981:s Davviriikkalas1 Sámi Instituhtas ja Kaisa Korpijaakko bargguide, man1imus1su nákkosgirji "Om samenes rättsliga ställning i Sverige-Finland", ilbman 1989:s. Seammás lea Norgga bealdege dáhpáhuvvon mealgadas1 ássit: Sámi vuoigatvuod1alávdegotti oasseárvalusa I (NAC1 1984:18) ovdanbuktin ja 1987 sámelága dohkkeheapmi ja Vuod1d1olága § 110 a. Vearroduottarás1s1i gustui njuolga eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja vejolas1 eará vuoigatvuod1a gaz1aldagaide nu gohc1oduvvon "Vearroduoddarii" Jämtlánddas. Guovllu sápmelac1c1at gáibidedje eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vearrováriide, ja stáhta vuostebeallin c1uoc1c1uhii leat eaiggádin, ja ahte sápmelac1c1ain dus1s1e ledje vuoigatvuod1at mat ovdanbohte ruod1a "boazodoallolágas989". Alimus Duopmostuollu mied1ihii stáhta c1uoc1c1uhusaide, muhto duomu eavttut siskkildedje seammás mealgadas1 mávssolas1 cealkámus1aid sápmelac1c1aid riektedilálas1vuhtii oppalac1c1at duovdagiid rád1d1ejumi dáfus, belohahkii sápmelac1c1aid oiddus. Duopmu lea hui mávssolas1, go ovdal ii leat leamas1 prejudikáhtamearrádus ruot1a rievttis sápmelac1c1aid vuoigatvuod1as guovlluide maid atnet. Alimus Duopmostuollu vulggii ahte nággovulos1 Vearroduottar c1áboc1ielgasit lei eaiggátkeahtes eana dalle go sápmelac1c1at geavahis1gohte dan (Nytt Juridisk Arkiv Avd. I, 1981, s. 185). Várra lea dás juo earágo dázá rievttis, go ruot1a riektevuogádagas giddodagaid dáfus ii leat makkárge njuolggadus mii vástida prinsihppii mii dábálac1c1at lea biddjon Dáz1a Lága 3-12-1: Ahte buot eatnamat mat eai gula oktiige priváhta opmodahkan leat almennehat. Gonagasa (stáhta) eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a viidodat ávdin guovlluide lea dán mielde ruot1a rievttis leat lágaid duohken maid ruot1a gonagas dolos1 áiggis leat dása addán, ja dákkár lágagohc1c1umiid giehtagus1s1an, ja vel ahte earát (sápmelac1c1at) lea doaimmahan gilvaleaddji vuoigatvuod1a. Ás1s1is lei guovddás1 mearkkas1upmi ledjego sápmelac1c1at go atne eaiggátkeahtes eatnamiid ealáhussii (boazodollui, bivdui ja guollebidui) guovllus, Brömsebroráfi áiggis (1645) sáhttán háhkan vuoigatvuod1a vástideaddji ruot1a boanddaid dalá "vearroolbmovuoigatvuod1a", almmá gilvimiin eatnamiid. Alimus Duopmostuollu gávnnahii dán leat vejolaz1z1an, muhto dán eavttut livc1c1e lean earaláganat mo ain sápmelac1c1at ledje guovllus fásta ássit vai eai (NJA 1981 s. 190). Go dákkár háldoguovddás1guovlu váilu, fertii atnu vai sáhttá buohtastahttit eanagilvimiin, leat árat, agibeaivái ja hui muosálas1 earáide. Dasto ferte navdot ahte gáibiduvvojedje mallosge fásta ráját geavahuvvon guvlui (NJA 1981 s. 191). Dáid gaz1aldagaid fertii mearridit geavahandilálas1vuod1aid ja sámiid rád1d1jumiid ektui "justa dán guovllus" (NJA 1981 s. 192). Jämtlánddas konkrehta duottarguovlluid dáfus c1ujuhii Alimus Duopmostuollu ahte eai lean dus1s1e sápmelac1c1at mearrideaddji áiggis geat ávkkástalle dáid guovlluin, go ránnjágiliid boanddatge geavahedje guovlluid. Váilot vel ás1s1is died1ut bidjego dáid duoddariin sápmelac1c1at makkárge fásta rájáid iez1aset doibmii (NJA 1981 s. 195). Sápmelac1c1at ledje dasto ás1s1is c1uoc1c1uhan ahte mearrideaddji áiggis háldejedje mán1ga c1earu duoddariid, ja duopmostuollu fas gávnnahii ahte sápmelac1c1aid gaskavuohta eiseválddiin guovlluid ektui lei ovttaskas sápmelas1 dásis, ja c1earrojuohkin, vástideaddji sámesiiddaid davvi Lapplánddas ii oru leat leamas1 Jämtlánddas dán áiggi. Guovllut gos 1600-logus geahc1c1aluvvui dássidit sápmelac1c1aid vearroboanddaiguin, lei Alimus Duopmostulu mielde erenoamás1 Durtnosa ja Giema sámeguovlluin, nappo guovlluin olu davvilabbos Ruot1as go Jámtlánda (NJA 1981 s. 189). Rievttálas1 sajádat ruot1a Lapplándda davimus guovlluin 16-1700-logus meannuduvvo lagat c1uovvovac1c1at, gálduid vuod1ul mat guoskkahit dáid guovlluid. IV Sis Finnmárku ruot1a duopmoválddi vuollásas1 (1)Riektejoavkku bargguin livc1c1ii mu oaivila mielde sávahahtti vud1olabbot guorahallat juvssahahtti árkarádjoávdnasiid mat c1uvges1edje Finnmárkku boares áiggi rievttálas1 dilálas1vuod1a, áinnas sámi ássanguovlluin. Dalle fertes1ii váldit mielde ii dus1s1e dáz1a gálduid, muhto áinnas ruot1a ja suoma árkarájuid gálduin ge. Almmolas1 c1ielggadeamis NOU 1978:18A "Finnmarksvidda, Natur-Kultur" lea 135. siiddus c1uo. oanehis várddus Finnmárkoduoddara kulturhistorjjás, mii lea ee. árkarádjoávdnasa, erenoamáz1it ruot1a beales ja guoská áigái ovdal 1751 vuod1ul. 150. siiddus c1uo. leat died1ut boares sámiid "c1earuin" (siiddain), dása gullet álgo Finnmárkku siseanasiiddat (Guovdageaidnu, Láppojávri, Ávjovárri (dál Kárás1johka), Deatnu ja Ohcejohka); ja siiddaid gaskarájáid birra. Ovdanboahtá ahte siidaráját ledje ásahuvvon atnima olis man "álbmot" lei c1uvvon jo dolos1 áiggi rájes. 155. siiddus c1uo. leat vástideaddji died1ut Finnmárkku riddosiiddain ja daid rájáin, mas ee. ovdanboahtá riddosámiid ássanguovllut dálá Finnmárkkus ledje eanas1 vuonaid vuotnabad1ain. 189. siiddus c1uo. lea Sverre Třnnesen:a dahkan válddahallan "Eierforhold og bruksretter" birra. Das daddjo (s. 189) sámi guovlluid dilis: "Orru c1ielggas ahte siiddas lei oktovuoigatvuohta ávkkástallat luondduburiid990 siidaguovllus.... Dán vuoru fertet guorrasit dasa ahte áddejupmi mas stáhta lea eanaeaiggát lei vuostálaga dábálas1 riekteáddejumi Finnmárkku sámegiliin. 193. siiddus dadjá Třnnesen: "Dán válddahallon dilis, fertes1ii várra dán áiggi juridihkalas1 mihttomeriin válddahallat siidaguovllu dahje "almenneha" eaiggádus1s1anvuoigatvuohtan eatnamiidda"." (2) Ruot1a duopmováldi doaimmai muhtun muddui guovlluin mat dál gullet Sis-Finnmárkui, maid sáhttá guorrat man1ás 1500-logu gaskamuddui. Sullii 1660 rájes gávdnojit c1ielga gáldut ee. duopmoc1állosiin991, ovdal go guovlu s1attai dáz1a oktosorjjasmeahttunvuhtii 1751 rádjásoahpamus1as. 1981:s lei nugo namuhuvvon c1uo. III:s, oassec1álus Duortnosa Sámeguovllu duopmogirjjiin, man Ellen Simma Fjellgren ráhkadii Sámi Instituhtas. Oassec1álus sisdoallá olu dán guovllu diggec1oahkkimiid c1állon beavdegirjjiid. Hui stuorra oassi oassegirjjiin gustojit 1660-1782 áigodaga c1earuid gaskasas1 giddodatdatnákkuide ja rádjanákkuide, dasto 1643-1782 áigodaga ee. muhtun nákkut bivddu ja guollebivdovuoigatvuod1ain. Mu c1állosis beaiváduvvon skábmamánu 3. b. 1987 Riektejovkui "Den privatrettslige status med hensyn til retten til jord og vann i Indre Finnmark fřr 1751" lean guorahallan Fjellgren:a oassec1állosa. Dán oktavuod1as lean c1állosis s. 114-116 várdun 30 nággosa oassec1állosis, ja mielddusin lea váldon buot nákkuin visot diggebeavdegirjjiid c1állosat. Dát 30 ás1s1i leat belohahkii dálá Sis-Finnmárkku dikkiin, belohahkii dasa guoski guovlluin Eanodagas, C1ohkkerasas, Anáris ja Ohcejogas. Duopmogirjjiin ovdanboahtá ahte ruot1a suohkanduopmárat háválassii juohke dálvvi od1d1ajagemánu-guovvamánus (muhtun gerddiid juovlamánus) dolle dikki sápmelac1c1aiguin juohke namuhuvvon c1earuin dalá dáz1a-ruot1a oktasas1guovllus, ja seammaláhkai dálá Rut1t1ii ja Supmii (Eanodat, C1ohkkeras, Anár j.e.) guoski guovlluin. Beliid oaivilat dikkis ja daid vuod1ustusat leat oalle dievaslac1c1at geardduhuvvon juohke nákkus, ja ii baljo eahpiduvvo ahte dás báhkkoduvvo sápmelac1c1aid iez1aset áddejupmi. Dábálac1c1at lei ás1s1ebeali oaivila rádjanákkuid ja sullasas1 gaz1aldagaid vuod1d1u dat áddejupmi mii lei sirdon máttarmáttuin "doloz1is", ja mii lei geavahuvvon doloz1a rájes. Dad1e bahábut ii leat Riektejoavkku eanetlohku dárkilat guorahallan dáid ávdnasiid, vaikko dát leat ávdnasat mat ovddastit álgogáldduid mo áddet dalá dilálas1vuod1aid sihke dálá Sis-Finnmárkkus ja dalá ruot1a/suoma Lapplándii guoski guovlluin. Hui guovddás1 mearkkas1upmi lea go Fjellgren:a c1állosat mealgadii gustojit justa dálá Sis-Finnmárkku siiddaide, nu ahte go vuosttalda ávdnasiid gullamin njuolga dán guvlui, de sáhttá dan hilgut992. Áiggon ovdamearkan dáid ávdnasiid vulobealde válddahallat 14 duopmoc1állosa, mat buohkat gustojit dálá Sis-Finnmárkui, ja mat njulgestaga guoskkahit guovddás1 gaz1aldaga rád1d1et dán guovllu luondduriggodagaid, ja geat dalle ledje subjeaktan dákkár vuoigatvuod1aide. Ávjovári dikkis guovvamánu 15. b. 1671. C1uovvovas1 guollejávrrit "mearkkas1uvvojedje993" eatnanhearrá994 c1állagis ja gohc1c1umis: Kilbijärvi ja Yjärvi atná olles siida ja bivdá "juohkehas1 dolos1 njuolggadusa995 ja soabadeami996 olis". Waddisjärvi atnet dus1s1e guokte dihto olbmo. Ies1jogas ja Kárás1jogas bivdá olles siida luosaid, juohkehas1 iez1as báikkis. Guovdageainnu dikkis juovlamánu 8. b. 1671. Guovdageainnu siidda sápmelac1c1at geavahit "vurrolaga" c1uovvovas1 guollejávrriid: Rigasjärvi, Kiasvordiijärvi ja Spolgijärvi. Dasa lassin leat sis olu eará jávrrit maid eai goassege láve bivdit, go leat dohkkemeahttumat ja guoleheamit. Guovdageainnu dikkis juovlamánu 9. b. 1674. Guokte Ávjovári sámi váidaleigga Guovdageainnu siidda "dán guovtti siidarájá dihte ja erenoamáz1it dán guovtti siidda Luossabivddu dihte Sĺvits Jogas". Riekti gávnnahii guollebivddu gullamin Ávjovárrái "dolos1 ja máttarmuittuid rájes" ja ahte Guovdageainnus ii goassege leamas1 makkárge luossabivdu doppe. Danin riekti mearridii dán guollebivddu nugo ovdal gullat Ávjovárrái. Deanusiidda dikkis guovvamánu 15. b. 1686. Nággu luossabivddus dihto sajiin. Riekti gávnnahii juohke siidalahttu galgá geavahit árbeoasis997 ovddes1 ja dolos1 geavada mielde. Bárdni nugo nieida juohkehac1c1a gori998 ja vuoigatvuod1a mielde. Ohcejoga dikkis guovvamánu 3. b. 1693. Nággu luod1uelliid bivddus. Clemet Person Deanusiiddas lei váidán mán1ga ohcejohkalac1c1a go 1692:s ledje atnán Deanu meahci bivdui ja guollebivdui. Riekti mearridii guovtti váidaluvvon albmá dán háve galgat veahkehit deatnolac1c1aid báhpa sáhtostallat herggiiguin gaskal Deanu ja Ávjovári. Deanu ja Ohcejoga siidarájá galggaiga dasto guokte dihto bealátkeahtes olbmo geahc1adit, ja riekti dasto mearridit. Guovdageainnu dikkis juovlamánu 16. b. 1697. Guovdageainnu báhppa Anders Tornensis váiddii999 eamidis Aili Jřnsdatter bokte Peder Matson Pietkeinen:a go son mágainis ja guvttiin bártniin lei bahkken Guovdageidnui ja bivdán jogaid ja jávrriid mat "galge Guovdageainnu ássiide gullat". Riekti mearridii garrasit gieldit su mannamis báhpa ja eará oasálac1c1aid1000 ovdii ja prejudisa sin "lobálas11001 guollejávrri". Jus sisagohc1c1omat rihkustedje1002 gildosa, de sáhkohalle Ruota lága ja dan 28. kapihttala gonagasoasi1003 mielde máksit 40 silbamárkki. Seammás gilddii riekti girkohearrá váldimis alcces eambo guollejávrriid go sutnje rievtti mielde. Guovdageainnu dikkis juovlamánu 16. b. 1697. Päive Aslakson dás Guovdageainnus gáibidii rievttis, ahte ii oktage eará siidaolmmos1 galgga beassat su golmma "buori1004" guollejávrái, gos son oktan boares máttarvánhemiiddisguin dolos1 rájes, moaittekeahttá1005 ja muosálac1c1at ledje bivdán, ja máksán vearu ruvdnui, mii vud1olac1c1at duod1as1tuvvui. Riekti mearridii ahte jus oktage dán man1n1il bahkkii daidda jávrriide Päive lobi haga, de ás1s1álas1 sáhkohalai gonagasoasi 28. kapihttala mielde 40 silbamárkki máksit. Guovdageainnu dikkis guovvamánu 11. b. 1703. Lávdegoddeolmmos1 ovdanbuvttii diggái "Rádjareivve1006" ásahuvvon boares olbmuid válddahusain "Guovdageainnu siidda opmodaterohusain", vuolláic1állán Girkoverdde Anders Tornensis, mii gáibádusa mielde c1állui beavdegirjái. (Girkoverdde lei várra maid veahkehan c1állit válddahusa sápmelac1c1aid cealkámus1aid vuod1ul.) Guovdageainnu dikkis guovvamánu 11. b. 1704. Nággu gaskal Guovdageainnu ja Suondavári sámiid mán1gga guollejávrri vuoigatvuod1as. Gielddariekti mearridii vihtanus1s1amiid1007 vuod1ul gokko rádjá gaskal dán guovllu guovtti siidda manai ovddes1 anu mielde, mii dagahii muhtun nággovulos1 guollejávrriid gullamin Guovdageidnui ja muhtumiid Suondavárrái. Ávjovári dikkis guovvamánu 16. b. 1728. Nággu gustui vuoigatvuhtii láddjet dihto gittiid. C1oavdin dihte dán nákku fertii c1ilgejuvvot goappábeale Deanu ja Ávjovári siidarájáid ("rádjamearkkaid1008") giettit duod1ai ledje. Guovdageainnu dikkis od1d1ajagemánu 30. b. 1729. Nággu gaskal Eanodaga ja Guovdageainnu sámiid "Porovuoma ja Somasjärvi eatnama ja gátti" alde mearriduvvui ovdanbuvttedettiin namuhuvvon "rádjámearkka" mán1gosa gaskal dán guovtti siidda, mii lei c1állon guovvamánu 11. b. 1703 dikkis. Guovdageainnu ja Deanu dikkis guovvamánu 6. ja 10. b. 1733. Álbmogii dovddahuvvui fargga boad1i rádjá gaskal Eanodaga, Guovdageainnu ja Ávjovári siiddaid mii galggai gessot dalán beassáz1iid man1n1il seamma jagi, ja álbmot ávz1z1uhuvvui nammadit ovddasteaddjiideaset rádjageassimii. Ávjovári dikkis guovvamánu 6. b. 1735. Meannuduvvojedje muhtun anárac1c1aid váidda (masá bealli álbmogis) Ávjovári sápmelac1c1aid vearredahkui go gávnnahalle bivdimin gottiid "min rájáid ja rádjamearkka" siskkobealde. Váidojuvvon olbmot leansmánni (sámeleansmánni) Nils Sjulson:a bokte c1ujuhedje gesson rádjái Kárás1joga dikkis guovvamánu 6. b. 1728 ja julggas1tedje eai diehtán eará go ahte lei rivttes rádjá. Deanu ja Ohcejoga dikkis guovvamánu 11. - 12. b. 1736. Nággu lei gaskal dán guovtti diggejoavkku. Dikkis soabaiga goappas1at bealit "mied1ihit boares Rádjái" mii boahtteáiggis geatnegahtii beliid, sin mánáid ja man1isboahttiid. Seammás merkejedje beavdegirjái eanadagaid rádjasajit c1uoggás c1uoggái." Lullelat ránnjác1earuid beavdegirjec1állosat, nugo C1ohkkerasa ja Eanodaga, c1ájehit belohahkii sullii seamma ain lulit ruot1a Lapplándda diliide. Dás gustojit soames oktagaslas1 sámevearroeatnamiid ás1s1iide ja dasa gulli vuoigatvuod1aide. Guovtti ás1s1is 1673:s ja 1696:s gustojedje lohpeeavttuide ásahit od1d1adálu sámevearroeatnamii, dahje sámiide geain lei guoskevas1 sámevearroeana. Goappas1iid háve geatnegahtui od1d1aássi ahte ii "bahkke dahje gárz1z1it" sápmelac1c1aid boares guolásteami dahje vuovdedoalu j.e. Muhto muhtun háviid gustojedje nákkut C1ohkkerasas ja Eanodagasge dasa gokko siidaráját manne c1earuid gaskka. Go geahc1astages Guovdageainnu, Ávjovári (dálá Kárás1joga), Deanu, Ohcejoga ja Anára siiddaide, de lea álkibus1 govva. Dákko ledje rádjanákkut eanemusat dus1s1e das gokko siidaráját manne. Dás rádjanákkut leat eanas1 siidarájáid alde. Dát gustui stuorra nággologuide maid dikkit meannudedje daid diggebáikkiin. Guovdageainnu diggeás1s1iin 1738:s ja 1746:s gustui dalle rádjanággui gaskal Guovdageainnu siidda ja Eanodahkii gulli siiddaid. Riekti gávnnahii dihto guovllu "oktasas1 almennehin sihke Guovdageainnu ja Eanodaga álbmogii". Mealgat diggeás1s1iin dálá Sis-Finnmárkkus lea mihtilmas dilli ahte konkrehta rád1d1ennákkut (guollebivdu, bivdu, láddjehat jna.) c1uoz1z1ilahttet gaz1aldaga gokko manná rádjá gaskal guovtti bálddalas siidda. Jus bealit omd. nággejit guollebivdovuoigatvuod1as dihto jávrái dahje johkii, lea mearrideaddjin man siidda guovllus johka dahje jávri lea. Muhtun ás1s1i mii meannuduvvui Ávjovári dikkis guovvamánu 6. b. 1728 lea Sverre Třnnesen dievaslac1c1at meannudan girjjistis (s. 112). Diggebeavdegirjjis ovdanboahtá ahte mearridan dihte vuoigatvuod1anákku geavahit dihto gittiid, de ferte guorahallat "rádjámearkka gaskal Deanu ja Ávjovári siidda". Dát c1ájeha Třnnesen:a mielas ahte eai atnán siidda opmodahkan dus1s1e boares árbevirolas1 sámiid geavahanvugiid vuoigatvuod1a bivdui ja guollebivdui, muhto maid gittiide, mii lei od1d1a geavahanhápmi. Eará beavdegirjec1állosat oktasas1orohaga siiddain gustojit siidda siskkáldas riektedillái. Guovdageainnu dikkis guovvamánu 10. b. 1671 namuhuvvojit moanat guollejávrrit Guovdageainnu siidarájáid siskkobealde, maid sápmelac1c1at geavahedje searválaga. Ávjovári dikkis guovvamánu 15. b. seamma jagi namuhuvvojit guokte jávrri maid "olles siida - dolos1 vieruid ja soahpamus1a mielde" atne, ja nuppi eará jávrriges atne dus1s1e guokte namahuvvon sápmelac1c1a. Ies1jogas ja Kárás1jogas bivddii olles siida luosaid "juohkehas1 sajistis ja báikkistis". Dás ovdanboahtá ahte belohahkii lei ságas muhtun sámiid oktovuoigatvuod1as jávrriide dahje bivdosajiide dihto siidda guovllus. Nákkuin mat njuolga gustojedje siidarájáide gárttai dávjá siida ies1 maid ás1s1ebeallin, ja ovddastuvvui dikkis muhtun siidaolbmuid bokte. Man stuorra geavatlas1 mearkkas1upmi lei siidda rájáin dan áiggi ovdanboahtá omd. go Anár siiddas 1600- ja 1700-logus ledje buot ráját eará siiddaid vuostá meannuduvvon gielddadikki riektemearrádusain, buo. Korpijaakko s. 294.(Siidoc1ujuhus geardduha, Korpijaakko nákkosgirjji ruot1a jorgalusa maid Sámi Instituhtta lea bargan (buo. 13 nota ovddabealde.) Ja vaikko ovttaskas sámit iez1a muhtumin ledje ás1s1ebeallin nákkuin, de livc1c1ii nággu liikká dávjá duohtavuod1as gullamin siiddaid gaskarájáide. Nie lei dilli juohke sajis gos nákkáhallit gulle goabbat siidii. Dalle livc1c1ii siidarádjáge leat mearrideaddjin ovttaskas sámi vuoigatvuod1as omd. bivdosadjái dahje boazoorohahkii. (3) Dás c1oahkkáigeasás1ii dalá dáz1a-ruot1a oktasas1guovllu riektedili hárrái ahte ovttaskas sápmelac1c1a vuoigatvuohta geavahit guollejávrri, bivdoguovllu dahje láiddoma dábálac1c1at gulai su siidii. Siidarájáid olggobealde ii lean sus prinsihpas makkárge vuoigatvuohta. Muhto siidarájá siskkobealde orrut dan guovllu ávdnasat c1ájeheamen ahte dát vuoigatvuod1at vuolggasajis ledje oktasac1c1at siidaolbmuide. Dát orru gustomin buot golmma siidii mat 1751:s gárte dáz1a hearrávuod1a vuollái (Guovdageaidnu, Ávjovárri ja oassi Deanus). Seamma ovdanboahtá moanaid gielddadikkiid beavdegirjec1állosiinge main c1ielgasit nannejuvvo siidaolbmuide oktasas1 vuoigatvuohta luossa- ja jávrebivdui siidarájáid siskkobealde. Muhto muhtun dihto guollejávrriide siidarájáid siskkobealde ledje muhtun sámit jo ovddes1 áiggi geavahettiin háhkan oktovuoigatvuod1a sierravuoigatvuohtan. Dát duopmoávnnas orru duod1as1teamen died1uid mat leat eará historjjálas1 gálduin sápmelac1c1aid álgo siidavuogádagas. Vuod1d1u lea navdit ahte dát vuogádat lea ovdánan sápmelac1c1aid iez1aset vieruid bokte. Nággofáttá vuod1d1un moanaid dás máinnas1uvvon duopmoávdnasiid riektenákkuide lea c1ielgasit eaktudan ahte sápmelac1c1at goappas1iid bealde nákku leat atnán iez1aset c1adnon rievttálac1c1at dáid vieruide, vieruiduvvanvuoigatvuod1a namas. Dán guovllu gielddadikkiin doaimmai juridihkalas1 oahppan suohkanduopmár oktan lávdegottiin, mas dán guovllus dábálac1c1at dus1s1e ledje sámit. Ovdanboahtá ahte dikkiid daid duopmostuolut leat atnán sámi vieruid gustojeaddji norbman, mat "boaittobealevieru" namas leat biddjon riektegeavada vuod1d1un. Dás sáhttá c1oahkkáigeassit ahte dalá ruot1a báikkálas1 duopmostuolut leat dohkkehan sámi vieruiduvvan vuoigatvuod1a gustojeaddji ruot1a rievtti vuod1d1un geavahit dán guovllu eatnamiid ja c1áziid. Korpijaakko guorahallamat duod1as1tit dán, geahc1a c1uo. V vulobealde. (4) Konklus1uvnnat mat dás leat viz1z1on namuhuvvon Duortnosa sámeguovllu duopmogirjjiid ávdnasiin orrut c1ielgasit nannemin Třnnesen:a oainnu Finnmárkku sámi guovlluid riekteáddejumis. Dát gusto áinnas Sis-Finnmárkui, namalassii ahte siida háldii buot vejolas1 vuoigatvuod1aid rád1d1et siidaguovllu luondduriggodagaid. Dát juo mearkkas1a vuoigatvuod1a siidii mii garrasit sulastahttá eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a od1d1aáigásas1 áddejumis. Árta lea vel c1ujuhit ahte Sis-Finnmárkku siiddat orrut dákko deavdimin riektegáibádusa dássálaga dalás1 ruot1a boanddaid "vearroolbmorivttiin", man Alimus Duopmostuollu c1uoc1c1uhii Vearroduottarás1s1is: Agibeaivái ja arahis rád1d1ejupmi, eanas1 muosálas1 earáid ektui, ja dohkkehuvvon ja giehtagus1s1on eanadatrájáid siskkobealde (NJA 1981 s. 191). Třnnesen:a mielde (s. 106) ráddjejuvvui datte siidda vuoigatvuohta, go Gonagasasas lei vuoigatvuohta diktit od1d1aássiid ásaiduvvat c1earu guvlui. Dat gonagasa vuoigatvuohta ovdanboahtá Duortnosa sámeguovllu duopmogirjjiinge. Muhto ovdanboahtá vel ahte c1earru dábálac1c1at mied1ihii od1d1adáluid ásahit. Seammás ovdanboahtá nugo bajábealde namuhuvvon ahte mied1áhus lei sorjavas1 ahte od1d1aássi geatnegahtii iez1as doahttalit sámiid boares geavahanvieruid. Od1d1aássiid riektevud1d1osa gaz1aldat ruot1a/suoma Sámis meannuduvvo lagat vulobealde, VII oasis. V Ĺke Holmbäck ja Kaisa Korpijaakko dutkosat (1) Bajábeale ás1s1iid oktavuhtii sáhttá laktit soames lasi historjjálas1 ja rievttálas1 ávdnasiid mat gusket Ruot1a Lapplándda ovdáneapmái. Dán oktavuod1as ráddjejuvvo ovdanbuktin eanemusat guovddás1 girjec1álli guoktái, Ĺke Holmbäck ja Kaisa Korpijaakko. Ĺke Holmbäck c1álii válddahallamis "Om lappskattelandsinstituttet og dets historiska utveckling" 1922:s ruot1a rád1d1ehusa bivdin barggus. Holmbäck:a mielde lei ruot1a Lapplánda juo 1500-logus hálddahuslac1c1at juhkkojuvvon sierra sámeguovlluide. Lohkkon lullin Upmi, Bit1oma, Julevu, Duortnosa ja Giema Sámeguovllut, nammasuvvon vástideaddji gávpebáikkiide dalá Ruot1a Norrlánddas. (Dálá Sis-Finnmárkku meannudii Ruot1t1a 1751 rádjái gullamin Duortnosa Sámeguvlui.) Sámeguovllut ledje fas juhkkojuvvon sierra "siidan" (sámesiidan) (Holmbäck s. 7). Juohke sámesiidda (c1earu) ássit gáibidedje vieru vuod1ul oktovuoigatvuod1a dihto guovlluide. 1600-logu álggu rájes leat died1ut mo siidaráját ledje mearriduvvon ovddes1 oamastusas, ja c1uovvovas1 200 jagi gávdnojit valjis died1ut mat nannejit dáid rájáid (s. 9). Juo 1500-logus leat maid died1ut ahte muhtun sámit jagis jahkái vieruset mielde atne dihto "eatnamiid" siidda viiddis guovllus. Erenoamáz1it leat died1ut ahte dihto sámit geavahedje sierra namahuvvon guollejávrriid ja mákse vearu dien guollebivddus. Dán áigemuttus sáhttá nappo gávdnat duppalas juohkima atnuguovlluin, álggos siidaguovlun ja dasto sierra "eatnamin" dán siskkobealde. Lapplándda giddodatgirjji evttohusas man Viesttarbad1aeatnama eananhearrá, Johan Graan ráhkadii 1670:s, daddjo ahte olles Sámeguovlu lei juhkkojuvvon dihto siiddaide, muhto eai lean dássáz1ii dovdán dárkilabbot eatnamiid maid juohke áidna sápmelas1 oamastii oktan sierra guollejávrriiguin (s. 11). Muhto 1965:s lei Lapplánd:i ráhkaduvvon giddodatgirji, mas ledje eanas1 "eatnamat" Sámeguovllus, ja mas juohke siidda sápmelas1 mávssii vearu. Dán giddodatgirjji vuod1ul ordnejuvvui sápmelac1c1aid vearuheapmi (s. 13). Sullii 1700:s lei Ruot1a Lapplánda eanemusat dakkár dilis ahte guovllut maid sierranas c1earut oamastedje, ledje juhkkon sierra osiide maid muhtun sámit atne, prinsihpalas1 oktovuoigatvuod1a anu namas iez1aset oassái. Guovlu man ovttaskas sápmelas1 geavahii, gohc1oduvvui Davvebad1aeatnama ja Viesttarbad1aeatnama leanain "sámevearroeatnamin", Jämtlánddas ja Herjedalenis fas "sámevearroduoddarin" (s. 15). Sierra vearroeanaortnet orru leamen oalle njuolgguslac1c1at c1ad1ahuvvon Julevu, Bit1oma ja Upmi sámeguovlluin, dasa lassin Jämtlánddas ja Herjedalenis. Muhto Jämtlánddas ja Herjedalenis váilui almmatge historjjálas1 árttain c1ohkkejuvvon c1earrun (siidan). Baicce orru Holmbäck:a mielde Duortnosa Sámeguovllus 1700-logus leat leamas1 dus1s1e soames albma vearroeatnama (s. 17). Digas1tallan lea leigo Ruot1a sámevearroeanaásahus álggos ásahuvvon Gonagasa ámmátolbmuin vearuhusa várás. Muhto várra lea sierra "sámevearroeatnamiidda" juohkin ovttaskas sápmelaz1z1ii Holmbäck:a mielde sámiin vuolggahuvvon ja ovddiduvvon sierra sámi iez1aset vieruid bokte. Datte lea lunddolas1 ahte Gonagasa ámmátolbmot atne ortnega veahkkin ásahit sámiid vearuhanortnega, ja nie embbo ovddidan ortnega (Holmbäck s. 26-28). Dutkosistis 39-40. siidduin cealká Holmbäck: "Árvvu haga ii leat datte ruot1a duopmostuoluid cealkámus1 mas c1uoc1c1uhuvvo mii adno vuoigatvuohtan sámiid iez1aset gaskkas. Ás1s1i leat namalassii doahttaleapmi. Ii gávdno makkárge c1álalas1 láhka sámeguovlluid eanadilis, man mielde duopmostuolut - áinnas ledje sámit lávdegottis - lunddolac1c1at ja várra eanas1 háviid c1uovvoledje sámi vieruid, nugo mahká boaittobealvierru lei fámus. Ii leat várra oppanassiige menddo roahkkat c1uoc1c1uhit ahte olles dien áigodagas, mii gollá dassáz1ii go ruvnnu riekti biddjo fápmui Lapplándii, lea dovdomearkan ahte boares sámi vierut rád1d1ejit eatnamiid atnui." Holmbäck:a mielde lei ovttaskas sápmelac1c1as nana geavahanvuoigatvuohta iez1as sámevearroeatnamiidda, ja das oktovuoigatvuohtage dollui eará sámiid ektui. Liikká ii lean goassege Holmbäcka mielde ságas sámi vuoigatvuod1a sámevearroeatnamiidda dássidit boanddaid vearroolbmorivttiin (s. 42). Fáttá mahtodaga ektui lea Holmbäck:a dutkkus oalle oanehas1. Dat lea mealgadii vuod1d1uduvvon ruot1a hálddahusa gálduide, muhto Holmbäck lea gal muhtun muddui dutkan giddodatgirjjiidge. (2) Kaisa Korpijaakko dutkkus "Om samernas rettsliga ställning i Sverige-Finland" ilmmai 1989:s. Dan lea man1n1il bealus1tan nákkosgirjin Oulu Universitehtas. Dutkkus lea muhtunlágan rahc1amus1 geargat dán suorggi ovddes áddejumiin, muhto lea vud1olas1 historjjálas1 árkarádjoávdnasiid dutkamus1. Dutkosa álggahusas (s. 5) c1ujuha son viiddis árkarájuide main leat dievva ávdnasat Rut1t1ii gullevas1 sámesiidaguovlluin, mat duhtadivc1c1ii lasi gáibideaddji dutkanbargguid dárbbuge, muhto mat dássáz1ii eanas1 leat leamas1 c1ihkosis. Dáid ávdnasiid lea ge Korpijaakko geavahan dutkosa vud1d1osin. Dan sadjáigo ovddes1 girjec1állit váldoás1s1álac1c1at leat válddahallan sámi dolos1 rievttálas1 dili alimus stáhtaeiseválddiid died1uid ja áddejumi vuod1ul, de Korpijaakko juo álggahusas geahc1c1ala meros1tallat "rievttálas1 duohtavuod1a mii lea oassin ovddes1 sámi servodagas" (s. 6). Danin c1uoz1z1ilit girjec1állis guokte gaz1aldaga vássánáiggi ovdáneamis: Mii lei sápmelac1c1aid iez1aset áddejupmi vuoigatvuod1aide eatnamiidda ja c1áziide, ja mo lea gaz1aldaga vuolggasadji sámi ovddes1 sierra servodatásahusas (s. 37-38)? Nuppi bealesges, mo fertes1ii Korpijaakko mielas seamma gaz1aldagaid árvvos1tallot go bidjá vuod1d1un dalá almmolas1 gustojeaddji riekteortnega ja stáhtaválddi oainnuid sámi eanageavaheamis dálá láhkaortnetrámmain, vearuhusas ja riektegeavadis? Su ulbmil lea suokkardit bealátkeahttá goappas1iid servodatbeliid (s. 38). Korpijaakko ovdanváldá ee. dáz1a girjec1álli Erik Solem:a áddejumi das mo sápmelac1c1at háldejit eatnamiid ja c1áziid, mat Solem mieldege c1ielgasit duod1as1tuvvojit boares gálduin, ja ii leat seamma go eaiggádus1s1anvuoigatvuohta od1d1aáiggi áddejumis. Solem:a mielde eai dárbbas1an sámit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiidda, go dárbu c1uoz1z1ilii easkago bargagohte eatnamiin ássama dahje eanadoalu dihte. Dien oainnu vuostá geardduha Korpijaakko boarrasat girjec1álli Serlachius:a, guhte juo 1884:s c1uoc1c1uhii eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiidda sáhttá ja lea sáhttán s1addat go geavahis1gohte eatnama ávkin (ávkkálac1c1at1009), almmá dárkilis váikkuheaddji eanageavahanhámi haga (s. 20). (3) Korpijaakko lea árkarádjoiskkadallan lea ráddjejuvvon Viesttarbad1aeatnama Leanii, mii 1638 rájes fátmmastii vihtta dien gud1a Ruot1a sámeguovllu, namalassii Upmi, Bit1oma, Julevu, Duortnosa ja Giema Sámeguovllu (s. 41). Juo álggahusas deattuha son c1earuid mearkkas1umi ja dadjá (s. 42): "C1earuid mearkkas1upmi ja sajádat ovddes1 sámi servodagas lea leamas1 hui beros1teaddji erenoamáz1it od1d1a etnologalas1 dutkamis. Eanageavahanovttadaga ektui ledje c1earut buohtalaga dábálas1 riikka ássanbáikkiid, sihke sturrodaga ja mud1ui eará dáfusge ledje masá dássálagabut gielddaiguin. Earret eanageavahanovttadaga, doaimmai siida fásta sohkac1ohkkejeaddjin, sidjiide geat ásse siidda guovllus." Ovttaskas sápmelac1c1a guovllu sámesiiddas, mii gohc1oduvvui árbeeatnamin, sámevearroeatnamin, vearroeatnamin dahje sámeeatnamin, geardduha son (s. 43) ovddes1 sámeeanamuitaleaddji Johannes Schefferus:a, guhte girjjis Lapponia (1674) c1álii dán birra: "Siidda guovllus hálde juohke bearas1 dahje goahti dihto guovllu iez1as birgejupmái ja elliide; ii leat sáhka makkárge ruovttus, jus oktage doivvos1ii dan, muhto dasa gullet viiddis eatnamat, eatnamat main leat jogat, jávrrit, vuovddit ja diekkárat, mat leat jo váldon atnui dihto sogaid oamastanguovlun ... Muhtun siiddain leat moanat goad1it, nuppiin unnánat, dan duohken leago rájá siskkobealde stuorra dahje unna eanaguvllos1 ... Juohku vuolgá dolos1 áiggis, mii lea dad1e eambo jáhkehahtti, go sápmelac1c1at iez1a eai died1e eará juogu ja eai ruot1t1elac1c1atge gohc1c1on earáláhkái juohkit dan botta go Sámeguovlu gulai ruot1a riikii." Olles sámeguovllu váldoealáhusat ledje bivdu, guollebivdu ja boazodoallu, muhto mii lei eanemus dán golbmasa gaskka molsas1uvai siiddas siidii. Oaz1z1un dihte ollásit konkrehtalac1c1at suokkardit eatnangeavaheami vállje Korpijaakko bienasta bitnii iskkadit dihto sámesiidda: Rounala. Sámesiida lei Duortnosa Sámeguovllus "suoma gáidda1010" davágeahc1en mii manná golmmariikkamuvrii, ja fátmmastii maid osiid dálá Ruot1as, ja guoskkai Norgga rádjái Rostojávrris (s. 56). Rounala siida lei Eanodaga girkosuohkana oassin. Guovllu ássit barge eanas1 boazodoaluin. 1500-logu gaskkamuttus leat boarrasamus gáldut Rounalas ja eará sámesiiddaid historjá vearrolisttain gávdnamis. Muhto diggebeavdegirjjit govvidit dárkilamosit, mán1ggabealalac1c1amusat ja sisdoalloriggámusat eanageavaheami ja dan riekteáddejumi. 1639 rájes leat diggebeavdegirjjit Rounalas, eanas1 buoridan duopmogirjjit (s. 47). Korpijaakko guorahallan lea áiggi dáfus ráddjejuvvon 1734 rádjai (s. 51) Dutkosa govva duopmostuolu doaimmas Rounalas áiggiid c1ad1a, heive bures dasa mii njuolga ovdanboahtá Fjellgren:a beavdegirjec1állosiin Duortnosa Sámeguovllu duopmogirjjiin (buo. bajábealde IV oasi). 109. siiddus c1uoc1c1uha Korpijaakko ahte duopmostuolut mearkkas1edje hui olu doalahit normmaid maid ássit atne bistevaz1z1an geavahettiin eatnamiid ja c1áziid. Eanas1 meannuduvvon ás1s1iin ledje gáibádusat maid iez1a sámesiidda lahtut bukte ovdan diggái, vaikko diggi doaimmai gaskaoapmin eiseválddiid sosiála goziheamisge. Diggeás1s1iin sáhttá njuolga oaidnit man váilevac1c1at dálá eana- ja c1áhceguovllut ledje, ja mat ledje olu nákkuide vuod1d1un (s. 110). Guovddás1 ás1s1in lei háhkat dahje doalahit oktovuoigatvuod1a eatnamiidda mat ledje ealáhusa objeaktan. Dát dilit leat Korpijaakko mielde vuostálaga eará ovddes1 girjec1álliid c1uoc1c1uhusaid ahte sámit eai diehtán dahje dárbbas1an priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ásahussan. Ávdnasat c1ájehit baicce ahte eanageavaheami vátneváttisvuohta mii lea eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a mihtilmas dárbovuod1us, lea leamas1 áibbas guovddás1 gaz1aldat Rounala ássiide 1600- ja 1700-logus, man dienas ledje "sámeealáhusat" (s. 111). Gáldut c1ájehit ahte vaikko Rounala sámesiiddas lei sáhka boazojohtti eallinvuogis ja danin kultuvrrasge, lei bearras1iid siidaeallin nannosit c1adnon dihto geografalas1 ovttadahkii, mii lei vearroeana. Dán guovllus ledje bearras1at bivdán, guolástan ja bargan bohccuiguin. Juohke bearas1 guod1ohii bohccuidis sierra, ja od1d1aáigásas1 vuohki mas lea oktasas1 orohat olles siidda dahje boazosearvvi bohccuide eai dovdan dan áiggi (118). Korpijaakko hilgu1011 Holmbäck:a ovdandoallama ahte Duortnosa Sámeguovllus dábálac1c1at eai juohkán vearroeatnamiid sierra, ja dalle eai Rounalasge. Dát ii heive gálduid duohta sisdollui, maid girjec1álli c1ájehá. Baicce lei Rounalas ovttaskas bearras1iid eallin ja ealáhusdoaibma nannosit c1adnon vearroeatnamiidda, ja Rounalas lei hárve soahpameahttunvuohta gaskal vearroeatnamiid háldejeaddjiid das gokko ráját manne. Rounala sámesiidda várásge leat viiddis ávdnasat mat mearridit siidda ravdarájáid (s. 127). Siidda davveráját viimmat mearriduvvojedje 1751 Dánmárkku-Norgga rájásoahpamus1as. Korpijaakko konklus1uvdna geavahusa dáfus (s. 139) lea ahte sápmelac1c1at eatnamiidaset ektui eai moge c1uldojuvvvon ruot1a-suoma eanaeaiggádus1s1anrievtti1012 vuod1d1oeavttuin. Dát c1almmustahtui erenoamáz1it go duopmostuolut atne dábálas1 ruot1a riektenjuolggadusaid mat gulle boanddaid nu gohc1oduvvon "vearroolbmoriektái" mii vástidii sámi sámevearroeatnamiid. (4) 141-204. siidduin ovdanbuktá Korpijaakko viidát ruot1a-suoma eanaopmodatvuoigatvuod1a historjjá. Erenoamáz1it gusto dat boanddaid "vearroolbmorievtti" mearkkas1upmái, mii leamas1 nággovulos1. Su konklus1uvnnas (s. 202) lea ahte gárz1z1ideamit mat leat vearroolbmorievttis dalás1 áddejumiin, eai lean mávssolac1c1at riekteárvvos1tallamii. Vaikko gárz1z1ideamit mat ledje fámus vearroolbmorievttis Ruot1a stuorrafápmoáiggi1013 ja gitta 1700-logu lohppii, de lei dát riekti geaz1os áiggi eaiggádus1s1anvuoigatvuohta, mii lei vuolgán ruot1a boanddaid álgovuolggalas1 "odelrievttis". (Dán oainnu dorjo maid eará dovddus1014 ruot1a dutkit). In ane dás dárbun logahallat gaz1aldaga dárkilit, muhto c1ujuhan meannudeapmán artihkkalistan "Den privatrettslige status til retten til jord og vann i Indre Finnmark fřr 1751", IX oasis. Ovdamearkkat ovttaskas sápmelac1c1a oktovuoigatvuod1as geavahit sámevearroeatnamis: Riektegeavat c1ájeha ahte guollehivvodat lei oassin eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as mii gulai sámevearroeatnamii dahje siidii (s. 217). Earáid eatnamiin lei lobiheapme bivdit. Duopmostuoluid mearrádusat vuod1d1uvvojedje Kristoffer Landslag (Bygningabalken, kap. 20) njuolggadusaide opmodateaiggádiid hárrái, maid atne sámevearroeatnama háldejeaddjiid várás. Boazodoalluge gulai álggos logihkalac1c1at vearroeanarievtti oassin, mii báhkkodii eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a (s. 233). Sihke guollebivdu, bivdu ja boazodoallu suodjaluvvojedje eaiggádiid riektesuodjalusa eanalága mearrádusaid olis (s. 238). Datte eai adnon stáhtaalmennehiid mearrádusat (s. 239). Árberievtti ás1s1iinge geavahuvvo dábálas1 láhkamearrádusat sámi vearroeatnamiidda (s. 243). Sámevearroeatnamat sirdojuvvo, ja sámevearroeatnamiid háldejeaddjis atnui leamen sirdinváldi (s. 263), vaikko dát hárve dáhpáhuvai. Go lei riidu vierrásiiguin lea duopmostuollu c1ielgasit meannudan sápmelac1c1aid iez1aset eanaeaiggádin, ja sin riektesuodjalan dábálas1 opmodateaiggátsuodjalusa prinsihppadoarjagiin (s. 275). Árbe- dahje vuovdinsirdimisge doaimmai duopmostuolu sirdinnannen erenoamás1 riektesuodjalus dárbun mat ledje dán olis (s. 277), ja ii duod1as1 Korpijaakko mielde ahte sámit eai eaiggádus1s1an sámevearroeatnamiiddiset, oktan árbevuoigatvuod1ain ja háldenvuoigatvuod1ain nugo eará giddodaga eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as. Son meannuda sierra oasis (s. 278) mo ráját erenoamáz1it mearkkas1it sámevearroeatnamiin ja gaskaráját sámesiiddain mat leat vud1d1osin dalá oktovuoigatvuhtii. Sámesiidda rájáid birra daddjo (s. 291-92): "Boares ávdnasiin, maid Sámeguovllu duopmogirjjit almmuhit, ovdanbohtet rádjanákkut, mat ledje gaskal siiddaid, mat ledje c1ielgasit sierra joavkun riektedilis mii gidde fuomás1umi dárkilvuhtii mo rádjalinját gessojedje ja dasa gulli guhkesáiggi riekteárbevierut. Boarrasamus dovddus virggálas1 rádjalinjáid nannemat gaskal siiddaid leat 1500-logu loahpa rájes ja 1600-logu álgui, muhto lea c1ujuhuvvon ás1s1ebáhpáriidda ja died1uide, dikkiin nu guhkás go ávdnasat ja dát dutkkus meannuda: nie gitta 1700-logu lohppii. Rádjanákkut leat leamas1 erenoamás1 dábálac1c1at dálá suoma rájábealde Giema sámeguovllus. Sámesiidarájáid rievdadusaid dálá ruot1a bealde ii lean seamma álki c1ujuhit, vaikko lea deattuhan rájáid gaskal ies1gud1et vearroeatnamiid." Muhtun guovlluin lea ealáhusmálle geaz1il deattuhuvvon ráját gaskal priváhta eatnamiid, ja siidaráját eará guovlluin ledje dehálabbot go ráját gaskal priváhta eatnamiid. Eaiggádus1s1anvuogádaga dákkár juohkin lea 1600- ja 1700-logu dilis leamas1 mihtilmas oppanassii Ruot1as, ja ii lean nappo erenoamás1 sámesiiddaide (s. 299-304, buo. s. 417). (5) Korpijaakkoge oaz1z1u doarjaga iez1as opmodatodili áddejupmái dálá vearuhusas (s. 305 c1uo.). 1602 vearromearrádus lei sámeguovlluid vuosttas dábálas1 vearuhanmearrádus1015. Dat dagai "sámeealáhusa" sajádaga lobálaz1z1an, ja mii lei prinsihpas áidna lobálas1 ealáhus davábealde sámeguovllurájá (s. 311). Prinsihpas lei sámi ollesvearroboanda seammago ruot1a ollesvearroboanda. Vearru lei goappas1iid háve guovllu sturrodaga duohken mii lea juohke vearromáksi hálddus. Sámeguovlluid vearuhus c1uovui seamma váldolinjáid go eanavearuhus1016 riikkas mud1ui. Nie sámevearroeatnamat adnojedje iehc1anas opmodat- ja eanavearroovttadahkan. Vearuhus lei geaz1os áiggi eanavearuhus, iige personvearuhus (s. 316). Erenoamás1 dehálas1 ovdamearkan c1uoc1c1uha Korpijaakko riektegeavada c1ájeheamen ahte vearroráhtoásahus1017 adnui sámi vearroeatnamiin seammaláhkaigo boanddaid vearroeatnamiin. (Eatnamat maid ovddas golbma man1n1álas jagi ii lean mákson vearru, manai Ruvdnui "vearroráhtun1018".) Dát c1ájeha ahte sámevearroeatnamiid meannudedje "vearrolunddot" opmodahkan, eaige "ruvdnun", namalassii eatnamat gulle Ruvdnui. Dát lei fámus juo ovdal 1695 vearromearrádusa (s. 311-321). Ovdal 1695 vearromearrádusa evttohii almmolas1 vearrolávdegoddi ahte siiddaide mat mákse vearu dus1s1e Rut1t1ii, galggai gustot dakkár ortnet ahte juohke siidda máksit dihto supmi. Ortnet lei Korpijaakko mielde heahtec1oavddus go lei váttis oanehis áigemearis gárvvistit buot sámevearroeatnamiid sturrodaga (s. 324 c1uo.). Sámesiiddaide mas Dánmárku-Norggasge lei iez1as oassi, galggai vearuhus doaisttáz1ii ovddasguvlui leat nugo ovdal. Dása gulai Guovdageaidnu, Ávjovárri, Deatnu, Ohcejohka ja Anár Duortnosa Sámeguovllus (s. 369). Leansmánnit ja lávdegotteolbmot juogadedje siskkáldasat siidda (opmodaga mielde). Giddodatgirjái1019 lohkkui ain 1695 man1n1il juohke vearrosápmelas1, juohke vearroeana namain ja mákson vearuin eatnama ovddas. Eai c1állán datte davimus sámesiiddaid vearroeananamaid. 1695 vearromearrádus ii rievdadan Korpijaakko oaivila mielde nu stuorrát prinsihpalac1c1at ahte sámevearru ain lei eanavearru (s. 371). (6) C1oahkkáigeasus (s. 412 c1uo.) c1uoc1c1uha son ahte iskkaduvvon árkarádjoávdnasat c1ájehit ahte sámevearroeatnamat sihke sámiid sierra áddejumis ja duopmostuoluid geavada mielde meannuduvvojedje ollásit seamma go ruot1a boanddaid vearroolbmorievttis. Ná dáhke go duopmostuolut atne ruot1a eanaláhkamearrádusaid boanddaid vearroolbmorievttis ja sin opmodagain, vástideaddji sápmelac1c1aid sámevearroeatnamiin. Sámi vieruid atne deasttas, mii lei lunddolas1, go eanas1 háviid ledje sápmelac1c1at lávdegottis dubmemin ás1s1iid ovttas juridihkalas1 oahppan duopmáriiguin. Korpijaakko mied1iha ahte juo 1600- ja 1700-logus c1ujuhedje alimus hálddahusa cealkámus1at dohko guvlui ahte olles Sámeguovlu lei "stáhtaalmennet" (namalassii ruvnnu opmodat). Dán áigodaga golmma dovddus Viesttarbad1aeatnama eatnanhearráin oaivvildeigga guovttis (Johan Graan ja Grundell) ahte sámevearroeatnamat gulle sápmelac1c1aide ja goalmmát (Douglas) ahte gulle "ruvdnui". Alimus eiseválddiid negatiivvalas1 cealkámus1at sámi vuoigatvuod1as vulggii Korpijaakko oaivila mielde stáhta beros1tusain ja iige historjjálas1 vud1d1osis (s. 414, buo. s. 418). Dákkár cealkámus1at eai caggan duopmostuoluid ja hálddahusa báikkálas1 dási áddejupmi leat c1ielggas nugo ee. ovdanboahtá gielddarievtti mearrádusas vulobealde máinnas1uvvon Haukiniemi-ás1s1is, namalassii ahte sámevearroeana lei "vearro"-lunddot. Vaikko láhkamearrádusat livc1c1e eahpec1ielgasat, "heivehedje1020" báikkálas1 duopmostuolut daid ovddes1 geavadii (s. 419). Haukiniemi-ás1s1i, mii lei Suoma Nuortabad1aeatnamis ja bekkii1021 1730-jagiin lei mearrideaddjin bohtosii leigo sámevearroeana "vearro" dahje "ruvnno" lunddot. Ás1s1is buvttii Viesttarbad1aeatnama suohkanduopmár Carl Sadelin c1ielga cealkámus1a, guhte várra dan áiggi dovddai diliid buoremusat, ee. go nu guhká lei bálvalan Lapplándda duopmárin. Su cealkámus1aid mielde lei sámevearroeana "vearro" lunddot, namalassii dássálaga dalá ruot1a vearroboanddaid riektediliin (vearroolbmorivttiin), ja ii ge "ruvnnu", namalassii Ruvnnu opmodat (s. 402 c1uo.), buo. NJA 1981 s. 202 Haukiniemi-ás1s1ige. ***** (7) Árvvos1tettiin Korpijaakko dutkosa mávssolas1vuod1a, lea sakka beros1tahtti go lea suokkardan vud1olac1c1at árkarádjoávdnasiid mat dássáz1ii eai leat leamas1 doarvái guorahallon, ja ahte diet ávdnasat dat leat vud1d1osin su konklus1uvnnaide. Orru erenoamás1 dehálas1 go diet ávdnasat mannet báikkálas1 dássái, nu ahte sámiid ja báikkálas1 eiseválddiid (ee. báikkálas1 duopmostuoluid) oainnut báhkkoduvvojit. Orru c1ielggas ahte Korpijaakko konklus1uvnnat eanas1 dávistit konklus1uvnnaide mat bajábealde leat váldon njuolga Fjellgren:a Duortnosa Sámeguovllu duopmogirjjiid beavdegirjec1állosiin. Son ii c1ujut Vearroduottarás1s1ái. Liikká Vearroduottarás1s1i guovddás1 eavttut dávistit bures Korpijaakko dutkosa konklus1uvnnaide. Okta vearroduottarás1s1i oassálasti duopmár, dovddus ruot1a jurista Bertil Bengtsson lea logaldallamis Romssas c1akc1amánu 20. b. 1991:s, almmuhuvvon namain: Samernas rättigheter till naturressurser i svensk rätt" (Institutt for rettsvitenskap, Universitetet i Tromsř: Skriftsserie nr 13) cealkán Korpijaakko dutkosa birra: : "Dat c1ájeha mealgat c1ielgasabbot go vearroduottarás1s1i ávdanasat ahte sámit Duortnosa ja Giema Sámeguovlluin - nappo gitta Finnmárkkus - duod1as meannuduvvojedje duopmostuoluin ja eiseválddiin seammaláhkai go nu gohc1oduvvon "vearroolbmorievtti", dálá eaiggádus1s1anrievtti boanddat." Erenoamás1 miellagiddevas1 lea go sámesiida Rounala, man Korpijaakko lea dutkan erenomás1objeaktan, lea Guovdageainnu ránnjáguovlu. VI Sis-Finnmárkui guoskevas1 konklus1uvnnat (1751 rádjai) (1) Schnitler:a dutkkosbeavdegirjjiin leat dihto died1ut Sis-Finnmárkku dilis. C1anas 1, s. 230:s died1ihuvvo Guovdageainnu suohkana "Oktasas1 Sámiin" (dalle gulai Ávjovárrige dokko) ahte "atnet duoddariid ovttas, nu Guollejávrriidge". 292. siiddus daddjo oktasas1 badjesápmelac1c1aid birra Ohcejoga gielddas (Arrisbye) ahte "atnet Duoddariid, Jávrriid ja Vuvdiid sihke Davá- ja Lulábealde Ohcejoga oktasac1c1at, almmá Duottar-Eatnama juohkima haga, jod1as1it ja orodallet gos heive". Nuppi bealesges daddjo s. 357 Anára sámiid birra: "Go Duottar-Eatnamat leat juhkkojuvvon sin gaskka, ja died1us orru juohkehas1 áinnas iez1as Duottar-guovllus." Njávddáma, Báhc1aveaji ja Beahcáma sápmelac1c1aid birra daddjo (c1anas III s. 72) ahte duottar lea oktasas1 sápmelac1c1ain, muhto jogaid ja jávrriid leat juohkán. Viimmat c1ilge Schnitler:a vihtanus1s1amis badjesápmelas1 John Pedersen (c1anas II s. 130) ruot1a sápmelac1c1aid vearroeatnamiin: "Ruot1a Sápmelac1c1aid Vearro-Eatnamat leat sakka juhkkon stuorát ja unnit Eatnamiidda, ja das boahtá unnit eanet vearru: datte ii mávsse oktage eambogo 3 Rillera jahkái, earret tuolluid Vuoi??alas1 ja Máilmmálas1 Bálvaleaddjiide; Seamma Sámiid Eatnamat, juohke áidna, lea albma Eana-Guohtumiin, nugo Boanddaid-Dálut Norggas, juhkkon, ja Muhtima Eana Gaska lea Nuppis sirrejuvvon Rádjá-Mearkkain." Dás ii leat várra vejolas1 bidjat áibbas oppalas1 njuolggadusa buot sámeguovlluin dálá Ruot1as ja oktasas1guovlluin juohkimis sámesiidaguovlluid sámevearroeatnamiin juohke eaiggádii dahje bearras1ii. Nuppe beales orru c1ielggas dieid diliide ahte Schnitler:s leat heajobus1 gáldut go ruot1a duopmogirjjit ja Korpijaakko ávdnasat, main njuolggabut ja álgogáldun govve báikkálas1 dili. Korpijaakko ávdnasiid mielde ráddjejuvvo sámevearroeatnamiid oppalac1c1at Duortnosa Sámeguovllu lulágeahc1en, ee. Rounalas. Muhto Guovdageainnu, Ávjovári ja Deanu duopmocealkámus1ain vuhtto ahte dieid sámesiiddain eai lean sámevearroeatnamat ráddjejuvvon ovdal 1751. Ii dáidde baicce vuod1us deattuhit gaz1aldaga galgágo juohkit sierra sámevearroeatnamiin vai ii, siidadilálas1vuod1ain olggosguvlui. Dalás1 ávdnasiin ovdanboahtá ahte ovttaskas sámevearroeatnamiid áddejedje ja atne álo siskkobealde oktasas1 sámesiidda. Korpijaakko oaivila mielde mearrida konkrehtalas1 siidaealáhusmálle (Korpijaakko s. 299 c1uo.) gaz1aldaga ahte leigo biddjon váldodeaddu sámesiidalahtuid oktasas1 vuoigatvuhtii vai ovttaskasat juhkkon vuoigatvuhtii sámesiidda siskkobealde. Sihke duopmogirjjiid ja Schnitler:a died1uin vuhtto maid ahte siiddaguovllu sikkobealdege livc1c1e sirdinhámit oktasas1 ja ovttaskas riektegeavadis siidda ja luondduriggadagaid ektui. Dálá Sis-Finnmárkku siidaávdnasiid konklus1uvdna orru c1ielgasit c1ájeheamen ahte siiddas vuosttaz1ettiin lei vuoigatvuohta guovllu riggodagaide. (2) Ruot1a stáhta beales c1ujuhuvvui Vearroduottarás1s1is Karl XI 1683 gohc1c1umii "Om Skogarna" vuod1d1un stáhta opmodatvuoigatvuhtii. Alimus Duopmostuollu gávnnahii dán gohc1c1uma ovddasteamen ruvnnu priváhtarievttálas1 gáibádusa gáidagasa orru guovlluide maid atne meahceeatnamin. Muhto gohc1c1un lei vuolggahuvvon báktedoaimmaid dárbbuin, erenoamáz1it muorraávdnasiidda, ja dasa ledje mearit. Dasa eai gullan eatnamat mat ledje vearroboanddaid "ruovttu ja dálu" rájáid siskkobealde. Jus daidda eai lean ráját, de lei bággorádjageassin ("avvitring"), vai boanddaide c1uldos1ii doarvái vuovdi sin dárbui ("olles ruktui"). Juohke dáfus lei 1683 gohc1c1uma mearrádusaid ulbmil Alimus Duopmostuolu mielas aivve fal vuovddit, ja eaige dan áiggi lean priváhtarievttálas1 gáibádusat riikka duottarguovlluide (NJA 1981 s. 200). Easka man1n1il oac1c1ui 1683-gohc1c1un viidát rámmaid. (3) Od1d1adáluid ceggema oktavuod1as ruot1a sámeguvlui 1600-logu loahpas, ferte oanehac1c1at máinnas1it 1673 ja 1695 sámeguovlluplakáhtaid. Njuolggadusat vuolggahuvvo ruvnnu dáhtus diktit od1d1agilvima Lapplánddas. Navdojuvvo ahte ovdal 1673 sámeguovlluplakáhta ii lean rievttálac1c1at lohpi cegget od1d1adáluid sámeguovlluide, namalassii davábeallái nu gohc1oduvvon sámeguovlorájá, mii manai c1ad1a davvi Ruot1a ja Suoma (Korpijaakko s. 382). Dáid mearrádusaid vuod1ul lei vejolas1 álggahit eanadoalu od1d1a, ja lobálas1 ealáhussan sámeeatnamiin bálddalaga sámi árbevirolas1 ealáhusaid, mat dien áiggi rádjai ledje leamas1 oktorád1d1ejeaddjin dán guovllus. 1673 ásahuvvon sámeguovlluplakáhtaid ortnega vuod1d1un, ja mii doalahuvvui 1695 plakáhtas, lei oaidnu man gohc1odedje "paralleallateorian", ja man eatnanhearrá Johan Graan lei 1670:s báhkkodan pro memorias Gonagassii. Oaidnu lei nu ahte sámit ja od1d1aássit besse juohkit sámeguovllu atnima riidalkeahttá, danin go lei sadji goappas1iid ealáhusaide (Korpijaakko s. 384). Jurddas1anvuohki lei ahte eatnamat mat liiguduvvo od1d1aássandollui, ii galgan gárz1z1idit sámiid boazoláiddomiid, bivdoeatnamiid dahje guollejávrriid. Prinsihpas ii galgan dasto od1d1adáluid ásaheapmi vahágahttit sámi sámevearroguovlluid eaiggátvuod1a, ii ge gárz1z1idit sin vuoigatvuod1aid. Kaisa Korpijaakko c1uoc1c1uha dutkosistis ahte od1d1adáluid ásaheapmi sámeguovlluplakáhtaid vuod1ul mearkkas1ii dus1s1e ahte "govttolas1 birgejumi1022" prinsihppa, ruot1a vearroboanddaid ektui, galggai adnot seammaláhkai sámiiid sámevearroeatnamiin (Korpijaakko s. 333, buo. Kristoffers Landslag, Konungsbalken 30.2). Govttolas1 birgejumi prinsihpa mielde ii ovttage vearroboanddas lean lohpi eaiggádus1s1at eanet eatnamiid go dárbbas1ii vai livc1c1ii "birge govttolac1c1at", namalassii govttolas1 birgejupmái. Danin eai galgan 1673 ja c1uovvovas1 plakáhtat dagahit ahte sámiid dilli árvvos1tallui earaláhkaigo ruot1a vearroboanddaid dilli dalá gustojeaddji prinsihpaid mielde. Bajábealde ás1s1iin ovdanboahtá sámeguovlluplakáhtat vuolggahuvvojedje c1iekn1alis stáhtaberos1tumiin. Gos nie dáhpáhuvai navdo ahte Gonagas dolos1 áiggi, davviriikka eatnamiinge beasai atnigoahtit priváhta olbmuid dávviriid ja opmodagaid. Dat vulggii Gonagasa almmolas1 allavuod1arievttis ja sáhttá od1d1aáigásas1 riektelágain sulastahttit stáhta bággolonistemiin. Nuppe beales ii lean bággolonisteami buhtadanprinsihppa vel c1ielgasit ovdánan 1600-logus. Ja go lei eaktuduvvon ahte od1d1adálut eai galgan vahágin sámevearroeatnama eaiggáda geavahussii, de ii dalá jurddas1anvuogis lean ságas buhtadit meassamiid. Ruot1a stáhta beales lea gal od1d1a áiggis leamas1 dakkár áddejupmi ahte ruvnnu vuoigatvuohta attii lobi od1d1adáluid cegget Sámeguovlluide ja mii báhkkodii stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. Muhto dát ruvnnu vuoigatvuohta ii vuolgán álgo bissovas1 riektedilis, muhto dasa lei sierra dihto gonagasa gohc1c1umiid vuoigatvuod1avuod1d1u, erenoamás1 ulbmiliin ja gárz1z1ádusain (1673 ja 1695 guokte sámeguovlluplakáhta ja 1749 sámeeatnannjuolggadus). Ii oru danin lunddolas1 dan áddet nu ahte lei ságas olles dahje belohahkes gonagasa eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as, muhto baicce spiehkastat c1uoz1z1ovas1 eaiggátdilis, dahje gonagasa duohtadeapmi sámi c1uoz1z1ovas1 vuoigatvuod1as. Dálá Sis-Finnmárkui ledje dus1s1e moattis ásahan od1d1adáluid 1751 rádjai, Guovdageidnui ii dáidán oktage ja Ávjovárrái golbma ja Detnui guokte, buohkanassii menddo unnán ahte s1attas1ii oppalac1c1at mávssolas1 dán guovllu riektedillái (Třnnesen:a girji s. 112). Orru dalle riektasamos áddet ruvnnu háldduidge mat ledje vuod1d1un 1673 ja 1695 sámeguovlluplakáhtaide vuosttaz1ettiin nu ahte dat vulggii Ruvnnu almmolas1 allavuod1arievttis Lapplándda viiddis ávdinmehciide. Dát orru dávisteamen Alimus Duopmostuolu áddejupmáige. Duopmostuolu oaivila mielde áddejuvvojit sámeguovlluplakáhtat báhkkodeamen stáhta árbevirolas1 sávaldaga stivret od1d1aássandoaimma, ja c1ájehit liige viggamus1a háldet Norrlándda ávdinguovlluid. Muhto - dadjá Alimus Duopmostuollu - ii dán guovtti sámeguovlluplakáhtain iige 1748 sámeguovllumearrádusas c1uoz1z1il makkárge gáibádus stáhta beales mii livc1c1ii c1ielga priváhtarievttálas1 lunddot (NJA 1981 s. 206). Dát dagaha konklus1uvdnii ahte ain 1751 rádjásoahpamus1a áiggi orru ruot1a stáhta beales váilomin c1ielga priváhtarievttálas1 hálddut, ja dakkár mahtodagas ahte livc1c1ii ásahan priváhta eaiggádus1s1ánvuoigatvuod1a ruot1a ruvdnui sámeguovlluid duoddariidda oppalac1c1at. Dát orru maiddái dávisteamen Alimus Duopmostuolu áddejupmái. Duopmostuolu mielde orru dán dárkomis vel leat hui mávssolas1 dalá ruot1a Lapplándda davvi guovlluide (buo. NJA 1981 s. 189 ja bajábealde c1uo. III). (4) C1uovvovac1c1at ráddjejuvvo guovlluid meannudeapmi mat ovdal 1751 gulle oktasas1 norgga-ruot1a sorjjasmeahttunvuhtii, muhto mat gulle ruot1a máilmmálas1 ja girkolas11023 sorjjasmeahttunvuhtii (oktasas1guovllut). Dáid guovlluin lei siidda (dahje sámeálbmoga) háldovuoigatvuohta ásahuvvon geavahusa bokte mealgat ovdal historjjálas1 áiggi, váldon ovddes1 hearrákeahtes guovlluid. Geavahus lei oktilas1 sogas sohkii hui guhkes áiggi, ja orru siskkildeamen buotlágan geavahanvugiid mat dalle lez1z1e áigeguovdilat, ja buot vejolas1 riggodagaid. Guovddás1 mearkkas1upmi orru leamen ahte atnu ii lean dus1s1e dihto geavahanvuogi atnu, muhto buotlágan, ja ovddastii dalás1 dilis prinsihpalac1c1at buot duohta ja fysihkalas1 hálddu guovlluide, juohke siiddas dohkkehuvvon rájáid siskkobealde. Orru leamen unnebus1 mávssolas1 ledjego dáid duohta diliin dáz1a riektedoahpagin sáhka oamastusas, dolos1 áiggi rájes geavheamis vai mud1ui "cieggan dilis" vuoigatvuod1aid vud1d1osin. Ruot1a riektevuogadas livc1c1ii riektevuod1us áinnas fertet leamas1 "dolos1 oamastus", dahje vuolládastin. Juohke dáfus orru háldu c1uohtejagiid ovdal 1751 addán doarvái coavcci oppalas1 vuoigatvuhtii geavahuvvon guovlluide ja buot riggodagaide. Livc1c1ii lunddolas1 dássidit dákkár vuoigatvuod1a eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain od1d1aáiggi giellaanus. Juohke dáfus fertes1ii leat árta ságastallat vuoigatvuod1as mii lea hui sullasas1 eaiggádus1s1anvuoigavuod1a. Korpijaakko lea fuomás1ahttán ahte ferte deattuhit mo sápmelac1c1at iez1a áddejedje vuoigatvuod1adilisetge. Su gáldoávdnasiin ii oru eahpádus ahte dán guovllu sámit atne iez1aset "eaiggádin" riekteáddejumiset ektui, ja lea árta atnit ruot1a eiseválddiid riektegiehtagus1s1ama mied1iheamen dasa. Easka man1n1il, go od1d1aáigásas1 eaiggádus1s1andoaba 1800-logus (romárrievttálas1 ovdagova doarjagiin) ovdánii, eaiggátdoaba c1adnui c1avgabut jáhkkui mas eatnamat ledje eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a objeaktan. Sierra eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eatnamiidda sáhtii gal ies1alddes ovdalge leat dehálas1 gilvoneatnamiin dahje gilvineatnamiid guovlluin. Muhto dakkár guovllus go Sis-Finnmárkkus, gos dábálac1c1at ii lean vejolas1 eanadollui, lei eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a jáhkku eatnamiidda, c1uldojuvvon áigeguovdilis ávkeriggodagain, ja unnán váikkuhii 1700-logu dillái. (5) Bajábealde geahc1c1aluvvui ovdanbuktit dehálas1 osiid mat leat roggamis sierralágan ávdnasiin namahuvvon III-V oasis. Dáid ávdnasiin viz1z1on konklus1uvnnat orrut ollásit seamma oaivilis. 1981 Vearroduottarás1s1is gáibiduvvui ahte sámit 1600-logus (1658 Brřmsebroráfi áiggi) sáhtte háhkat eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiidda (dahje danin dássálas vuoigatvuod1a) dalá ruot1a riekteortnega olis, buo. bajábealde c1uo. III. Alimus Duopmostuolu mielde gáibiduvvui, gos váilui guovddás1guovlluide háldu, ahte geavahus lei, vai dássidivc1c1ii bargon eatnama, arat, agibeaivái ja oalle muosálas1. Dasto navdui gáibiduvvot oalle bissovas1 rájáid geavahuvvon guvlui. C1uo. IV.2 bajábealde lea Fjellgren:a Duortnosa Sámeguovllu duopmoc1állosa vuod1ul c1uoc1c1uhuvvon ahte dát ávdnasat orrut duod1as1teamen siiddaid dalá oktasas1 guovllus mat dál gullet Sis-Finnmárkui, áigodagas man duopmoc1állosat siskkildit (su. 1670-1750) deavdimen gáibádusaid vai sámesiiddaid vuoigatvuod1a dássidivc1c1ii dalá ruot1a boanddaid "vearroolbmovuoigatvuod1ain". Dát duopmoc1állosat orrut c1ájeheamen dus1s1e siidda miellahtuid ávkkástallamin buot áigeguovdilis luondduriggodagaid nu garrasit go girde, ja ahte dát juo dalle lei bistán mihá guhkes áiggi. Dasto giehtagus1s1e ovttaskas siiddaid bissovas1 rájáid, vaikko ás1s1ec1uoc1c1aldahttimiin ruot1a duopmostuoluide, mat virolac1c1at diks1o vuoigatvuod1aideaset dáid guovlluin. Eanas1 seamma duohta dilli ovdanboahtá ja lea vud1olac1c1at c1uvgejuvvon Korpijaakko dutkosis. Belohahkii lea Korpijaakko atnán seamma duopmoc1állosiid mat leat Fjeldgren:a c1oakkáldagas, muhto Korpijaakko guorahallan lea c1ielgasit siskkildan mealgat viiddát ávdnasiidge, sihke geografalac1c1at ja ás1s1esisdoalu dáfus. Bajábealde c1uo. V.7 lea bájuhuvvon Bertil Bengtsson:a konklus1uvnnat Korpijaakko dutkosa vuod1ul, namalassii ahte dat c1ielgasabbot go Vearroduottarás1s1i ávdnasat lobálaz1z1an dahket ahte Duortnosa ja Giema sámeguovllu sámit (dálá Sis-Finnmárku gulai dalle Duortnosa sámeguvlui) dien áiggi Ruot1a duopmostuoluin ja eiseválddiin eanas1 háviid meannuduvvojedje seammaláhkai go boanddat vearroolbmovuoigatvuod1ain, vuoigatvuohta mii vástida dálá eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. Namuhuvvon c1ohkkejuvvon ávdnasat: Vearroduottarás1s1i, Korpijaakko dutkosat ja ainnas máinnas1uvvon duopmoc1állosat Duortnosa sámeguovllus, fertejit vuoigadit ollislas1 konklus1uvnna, mii gárttas1ii ahte dálá Sis-Finnmárkku ássiin 1751 rádjái lei ollislas1 dahje beanta áibbas oktasas1 rád1d1envuoigatvuohta buot áigeguovdilis luondduriggodagaide guovllustis (siidda guovllus). Dát orru dalá dilis áddejuvvomin eaiggádus1s1anrievttálas1 rád1d1ejupmin. Dán guovllu dalá dilis lei eatnamiid rád1d1ejumis dus1s1e dalle oaivil go lei vuolggasadjin oktorád1d1et ean1kal luondduriggodagaid mat gulle eatnamiidda: guohton-, bivdo-, guollebivdo-, vuovde-, gittiid-, viessosadjiid- jna. vuoigatvuohta. Dákkár dilis ii orrun leamas1 sadji sierra eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuhtii ies1alddes, ja ii died1usge sadji sierra stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii. VII Ovdáneapmi man1n1il 1751 - árvvos1tallama vuolggasajit (1) Ii sáhte eahpidit ahte Norgga badjelasváldin oktosorjjasmeahttunvuod1a ovddes1 oktasas1guovlluide Sis-Finnmárkus 1751:s ies1alddes ii leat muhttán priváhtarievttálas1 suorggi riektedilálas1vuod1aid badjelasváldán eatnamiin. Alimus Duopmostuollu nannii Vearroduottarás1s1is seamma dili go luobahii Jämtlándda Norggas Rut1t1ii 1645 Brřmsebroráfis. Ii dárbbas1 eahpidit ahte buot priváhtiivva riektedilit ain jotkojuvvo nugo ovdal Skĺne, Blekinge ja Halland Dánmárkkus luobadettiin Rut1t1ii, buo. Bengtsson op.cit. s.9. Ahte norgga láhka gustui Sis-Finnmárkuige 1751 rájes, ii mávsse ahte sámit masse eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dahje eará vuoigatvuod1aid giddodagaide mat sis lez1z1e ovdal dan áiggi. (2) Major Schnitler oaivvildii ahte ruot1a eiseválddit ja gávpejasat ledje oz1z1on stuorát oktavuod1a ja miehtemiela sápmelac1c1aiguin "Máttaduoddaris" (ee. dálá Sis-Finnmárku) go norgalac1c1at (geahc1a Schnitler:a Eksaminasjonsprotokoller, Bind III s. 66). Dán c1ilgii belohahkii ahte "Ruot1t1elac1c1at ledje sáhttán háles1tit ja gávppos1it Sápmelac1c1aiguin sin Gillii, maid Norgalac1c1at eai máhttán", dasto ahte Ruot1as ledje olu eanet duottarsápmelac1c1at stivrejumi vuolde ee. go Ruot1t1a lei fuolahan addit girkolas1 ja máilmmálas1 duopmoválddi sápmelac1c1aide "man Áiggi dál oz1z1ot Árbevirolas1 vuoigatvuod1a1024 doloz1is." Norgga Riikaarkiivva Rádjaárkarájus lea vuorkkás Schnitler:a evttohus miessemánu 28. b. 1750:s meannudanvuogis jus Norga mahkás1 váldá sorjjasmeahttunvuod1a dihto Ruot1a eatnamiin. Ee. árvalii son ahte Finnmárkku ámtamánni dáhtos1ii sirdojuvvon eatnamiid riektebeavdegirjjiid oaz1z1ut ruot1a eiseválddiin, dasa lassin matrihkkala ja vearroolmmos1logu j.e. Dasto evttohii: "Almmatge livc1c1ii buorre: jus Ámtamánni jearahalas1ii Ruot1a Bálvaleaddjiid, ja muosáhivc1c1ii Sin geavahan Láhkii ja Rievtti vuogi meannudettiin Sápmelac1c1aid" (geahc1a Jebens op.cit. s. 172). Ii vuhtto árkarádjoávdnasiin ahte guorrasedje Schnitler:a rávvagiidda. (3) Vuosttas norgga dikkit 1751 man1n1il ovddes1 oktasas1orohagain dollojedje Ávjováris guovvamánu 18. b. ja Guovdageainnus guovvamánu 20. b. 1754. Dikkiin lohkkojedje mearrádusat, ee. osiid 1751 rádjasoahpamus1as gaskal Norgga ja Ruot1a, buo. vulobealde Gudmund Sandvik:a riektehistorjjálas1 mildosa c1uo. 1.18.2 Riektejoavkku c1ielggadeamis. Seamma gálduin ovdanboahtá ahte 1763 rádjai dollojedje dálvedikkit (gaskal guovvamánu 14. ja 21. b.) Ávjováris ja Guovdageainnus: "Dasto dollojedje dikkit Álttás, goappas1iid dikkiide1025. ... Dikkiin lohkkojedje mearrádusat ja eará gohc1c1umat, vuoigatvuod1aolmmos1logut divvojedje, ja soames dikki dollojedje, eanas1 rán1ggás1tanás1s1it. Muhto Guovdageainnu ja Ávjovári dikkiin 1754-1783 eai dollon diggegirjjiid (StA Tromsř, filmmat NM 116,117, RA Oslo; GS) mielde dikkit dakkár riidduin maid Ellen Simma Fjellgren bájuha Viesttarbad1aeatnama leana duopmogirjjiin dahje maid Kaisa Korpijaakko lea dutkan Rounala siiddas. Dás eai leat iskkaduvvon diggegirjjit 1784 rájes. Muhto Just Qvigstad barggaldii áiggistis Finnmárkku diggegirjjin 1800-lohkui. Nu guhkás go diehtit de ii lean oaidnán oapmerievttálas1 ás1s1iid Sis-Finnmárkkus" (geardduhuvvon 1. mildosa, c1uo. 1.18.2 mielde). Died1uin vuhtto c1ielgasit ahte Sis-Finnmárkku dikkit man1n1ilgo Norga badjelasas válddii sorjjasmeahttunvuod1a dán guovllus, eai s1at lean seamma dehálac1c1at sápmelac1c1aid gaskkas go ovdal. Ahte diggesadji sirdui Áltái dan man1n1ilgo Guovdageainnu ja Ávjovári sámit goit su. 1660 rájes jahkásac1c1at dolle dálvedikkiid ruot1a suohkanduopmáriiguin iez1aset diggesajiin, ferte sámiid mielas leamas1 mealgat heajubun. Muhto vel dehálabbot lea ahte dikkit 1751 man1n1il eai oru meannudan dakkár ás1s1iid maid sámit iez1a ovdanbukte, ja mat gulle sin iez1aset vuoigatvuod1aide. C1ilgehus dasa lea ahte dáid siiddaid sápmelac1c1ain ii lean seammalágan luohttámus1 ja oktavuohta norgga go ovdal lei ruot1a duopmáriiguin, ja ahte leat baicce iez1a válljen c1oavdit riittuideaset. Várra vulggii dát ee. giellavattisvuod1ain norgga ámmátolbmuid ektui, buo. bajábealde. (4) Dás namahuvvon dilálas1vuod1aid vuod1ul fertes1ii prinsihpalac1c1at leat várrogas dohkkeheamen ahte norgga stáhta riektegiehtagus1s1an livc1c1ii dagahan ahte Sis-Finnmárkku sámit masse vuoigatvuod1aideaset eallinguovlluide mat sis ovdal fertejit leamas1. Dan sadjáigo ovdal lei buorre oktavuohta gaskal ruot1a eiseválddiid ja dán guovllu sámiid, mii c1ielggadii ja doalahii dihto vuoigatvuod1aid sámi álbmogii, de orru fas oktavuohta norgga eiseválddiiguin álggos juo leamas1 heittot. Dát mearkkas1a ahte kultuvrralas1 ja gielalas1 oktavuohta leamas1 goit belohahkii heittot, ja ahte vuolláic1álli (ee. eanetlogu álbmotriektec1ilgehusa sierraoaivilis, c1uo. 2.3 (B) bajábealde) c1ujuhuvvon kultuvrralas1 gaska leamas1 dehálas1 duohtavuohta juo álggu rájes. Álbmotrievttálas1 jurddas1anvuogis lea jáhkkimis norgga stáhtas dolos1 rájes juo leamas1 sierra fuolahangeatnegasvuohta1026 Norgga sámiid ektui (buo. Sámekodisilla ovdabargguid ulbmilis "seailluhit Sámi Nás1uvnna"). Dát albmotrievttálas1 geatnegasvuod1at navdojit mearkkas1eamen dulkonvuod1d1un árvvos1taladettiin ovdáneami siskkáldas riektedilis mii dán guovllus lei 1751 rájes. Guoskkai áinnas sámiide geaid sirde norgga duopmováldái nie man1n1it, ja mas baicce livc1c1ii galgan beros1tit ja seammás geatnegahttit norgga eiseválddiid guorahallat ja bisuhit sámi vuoigatvuod1aid mat sis ovddez1is lez1z1e. Vaikko diekkár álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1a viidodat dalá dilis ii leat áibbas c1ielggas, de orru ies1 geatnegasvuohta vuosttaldeamen ahte stáhta dus1s1e háldduid bokte livc1c1ii sihkastan sámi vejolas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja hoigadan iez1as eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a sadjái. (5) C1uovvovac1c1at biddjo vuod1d1un ahte Sis-Finnmárkku sápmelac1c1at ovdal 1751 ledje háhkan eaiggádás1s1anvuoigatvuod1a dahje vuoigatvuod1a dássálaga eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain, iez1aset eallinguovlluide, juohkahaz1z1ii iez1as siidarájáid siskkobealde. Gaz1aldat lea dasto livc1c1iigo eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a man1n1il masson, ja man láhkai? Dát galggas1ii stáhta áddejumi mielde dáhpáhuvvan, vaikko dán guovllu ássit ain leat mealgadii aivve sámit, geaid máttut njuolga vulget seamma guovllu 1700-logu siiddaid ássiin, ja geat oktilac1c1at leat joatkan seamma ealáhusain buolvvas bulvii. Dát olles stuorra ealáhusvuohki lei ainjuo bures bissumin gitta man1n1il soad1i. Orruge dalle leamas1 vuod1us boatkkakeahtes rievttálas1 oktilas1vuhtii 1700-logus dán áigái. Bertil Bengtsson dadjá Romssa logaldallamistis c1akc1amánu 20. b. 1991 (Inst. for Rettsvitenskap, c1álusráidu nr. 13) vástideaddji váttisvuod1as ruot1a rievttis (s. 7): "Go sámiid atne 1600-logus eaiggádin, dehan eai lean duoddarat eaiggátkeahtes eatnamat. Ja dalle ii váikkuhan 1683 gohc1c1un sámi guovlluide. Jus stáhta livc1c1ii s1addan eaiggádin man1it áiggis, de sáhtás1ii jearrat mo lea dáhpáhuvvan. Leago jearaldat háhkamis oamastusa bokte? Muhto stáhta ii leat diggelogahallan guovlluidis, ja Ruot1as dárbbas1uvvo diggelogahallat jus galggas1 s1addat eanaeaiggádin oamastusa bokte (earret sierra dáhpáhusain guhkes áiggi oamastusa bokte). Stáhtas ii báljo leamas1 háldu, ii ainjuo dábálas1 háldu. Eiseválddit leat eanet mearridis1goahtán eatnama eaiggát namas ja oz1z1on earáid dan dohkkehit, muhto ies1alddes eatnamiid gal leat sámit atnán. Vai stáhta livc1c1ii háhkan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a diekkár dilis de livc1c1ii measta galgat dahkkon dán guovllu hálddahuslas1 giehtagus1s1ama bokte, ja dienlágan háhkamus1at eai báljo dihtto mud1ui Ruot1as. Ahte sámit vássán c1uohtejagiid ledje ealjoheamit eaiggádus1s1an jearaldahkii ii sáhte dán oktavuod1as leat mearrideaddjin, erenoamáz1it go stáhta lea addán errejuvvon álbmogii nugo sámiide boasttu riekteáddejumi." Dát dagaha ahte norgga stáhta ákkastallan "cieggan dilálas1vuod1as" ii livc1c1e doallevas1 ruot1a dikkis, Finnmárkku duohta dili ektui. "Cieggan dilálas1vuod1a" prinsihpas masa Riektejoavkku eanetlohku c1ujuha, ii leat láhkavuod1d1u norgga láhkamearrádusain. Danin orruge stuorát árta c1ielgasamosit c1uvgehit mo ráddjet lágahis1027 cieggan dilálas1vuod1a prinsihpa norgga rievttis. C1ujuhan iez1an riektegáldogaz1aldaga válddahallamii 2.2. (B) oasis, mas dát gaz1aldat lagat meannuduvvo, ja vuolábealde IX oasis norgga riektegeavadis. (6) 1950-1960 jagiid rájes leat sámit gáibidan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiidda mat leat dehálac1c1at sámekultuvrii, dása gullet Sis-Finnmárkku guovllutge, nu ahte stáhta eiseválddit fertejit leat diehtán dákkár gáibádusa birra. Danin orru riekta árvvos1tallat ovdáneami anus, hálddus ja riekteáddejumis mii leamas1 dan áiggi rádjai go álggus gáibiduvvui sámi eaiggádus1s1anvuoigatvuohta dáidda eatnamiidda. Gitta dán áigemuddui geavahii sámi álbmot Sis-Finnmárkku guovlluid nu c1ielgasit eanemusat ahte orru vuoigaduvvon gohc1odit ain sámi háldun. Oamastus doaba ektui navdo ahte ii sáhte c1uoc1c1uhit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a juoidái masa eaiggádis alddes juo eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a namas lea muhtun muddui rád1d1ejupmi, geahc1a Brćkhus/Hćrem, Tingsrett s. 580. Dát omastannjuolggadus ainjuo orru c1ájeheamen váttisvuhtii dainna lágiin ahte "cieggan dilálas1vuod1a" c1uoc1c1uhus lea vuod1us riekteháhkamii dahje vuoigatvuod1a massimii. Stáhta ákkastallan lea datte erenoamáz1it ahte lea stáhta mii lea dahkan "rievttálas1 háldduid" mat gullet eaiggádus1s1anvuoigatvuohta doahpagii: viessosajiid vuovdin ja c1ujuheapmi, bivddu ja guollebivddu lihttoláigoheapmi eará olbmuide j.d. Sámiid atnu lea eanas1 leamas1 boazodoallu oktan dan lassi vuoigatvuod1aid: Bivdu ja guollebivdu ja dihto vuovdedoallu. Dávistettiin dása lea sámiin stáhta mielas dus1s1e geavahanvuoigatvuohta boazodollui, mii lea váfistuvvon dálá 1978 boazodoallolága § 9 olis. Stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta lea badjelmearálac1c1at aiddostahtton njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlágas. (7) Datte sáhttá jearrat leago stáhta ákkastallan doaba heivehuvvon vuohki mo ovdanbuktit váttisvuod1a masa lea gárvves vástádus dalle go vállje váttisvuod1a. Orru leamen guovddás1 mearkkas1upmi rivttes váttisvuod1a válljemii ahte sámi vuoigatvuod1at historjjálac1c1at ja duohtadilis ii leat "dus1s1e" vuoigatvuohta boazodollui (lassi vuoigatvuod1aiguin), vaikko boazodoalus dál lea dakkár rád1d1ejupmi mii mearkkas1a eanemus ekonomálac1c1at dán guvlui. Nugo bajábealde c1uoc1c1uhuvvon leat sámeálbmoga vuoigatvuod1at dán guovllus álgovuorus olles vuoigatvuohta vuod1d1uduvvon 100-jagás1 guovlluháldemii. Mu oainnu mielde ii sáhte olus rievdadit ollislas1 gova, go muhtun áiggis navdo guovllu boazosámiid gaskkas leat finnmárkovuonaid lulli lagas1 várreguovllu "priváhtiivva" boazosápmelac1c1at ja Guovdageainnu, Ávjovári ja Deanu álgo "oktasas1" boazosápmelac1c1at seaguhuvvon. Sis-Finnmárkku guovlluid atne ain oktasas1 (seaguhuvvon) Guovdageainnu, Kárás1joga ja Buolbmága boazosámit dálveguohtumii ja belohahkii geasseguohtumii ja eará háldduide. Ovdal namahuvvon guovtti boazosámi joavkku seaguheami juo, lei gárggiiduvvon vuotnaguovlluide maid atne boazogeasseguohtumii. Vuotnagátti geasseguohtumat eai datte goassege hehtten háldodili guovlluide mat álggos jo gulle siseatnansiiddaide ja maid ain háldejit Guovdageainnu, Kárás1joga ja Badje Deanu sámit. Dál lea boazodoallu Finnmárkoduoddaris, nugo eará guovlluin Norggas gos lea sámi boazodoallu, formálalac1c1at vuod1d1uduvvon 1978 boazodoalloláhkii. Lága § 3 mielde lea vuoigatvuohta boazodollui boazodoalloguovlluin erenoamás1 vuoigatvuohta sámi sogat norgga borgáriidda. Áddejupmi mo boazodoallu mearkkas1ii eaiggadus1s1anvuoigatvuhtii orru eanetlohku vuod1d1udan dillái man boazodoalloláhka ásahii, namalassii ahte boazodoallu lea sierra vuoigatvuohta mii váldoás1s1álac1c1at máksá jod1ihit boazodoalu dihto guovlluin, geahc1a bajábealde c1uo. 4.1.9.3. Muhto easka 1933 boazodoallolágain gohc1oduvvui boazodoallu norgga lágas vuoigatvuohtan. Vuoigatvuohta lei maid dalle evttolas1 guovddás1hálddahusa mearrádusaide, nu ahte "gaz1aldat leago johttiin lohpi álgit boazodoaluin dihto guovllus ii sáhte divvut duopmostuoluid ovdii" (Kjerschow, boazodoallolága evttohusas 1922, s. 47). Ovdal dán áigemuttu lei (earret Sámekodisilla 1751) 1854 rájes láhka mii muddii boazodoalu mearrádusaid, ee. geahc1c1angeatnegasvuohta, vahágiid buhtadanovddasvástádus jna., muhto mii ii prinsihpalac1c1at mearridan boazodoalu duohta rievttálas1 vud1d1osa dahje vuoigatvuod1a mearkkas1umi. Láhkaaddi eaktudii jávoheamit ahte boazodoallu bisui ain duohta dilis. Dán oaidná c1ielgasit ee. 1897 Sámekommis1uvnna 1904 Árvalusas, mas boazodoallu gohc1oduvvui "ávkkástallan lohpin", man Árvalusa § 1 mielde, galggai dus1s1e diktit «doaisttáz1ii» (Árvalusa s. 196). C1ujuhan mud1ui dán ovdáneami birra Jebens:a: "Samenes land - en rettslig realitet?" Tidsskrift for Rettsvitenskap 1982 s. 667 c1uo., erenoamáz1it s. 672-673. Dás c1uovvu ahte duohta rievttálas1 vuod1us sámi boazodollui Norggas gitta 1933 boazodoallolága rádjai álgovuorus lei virolas1 atnu. Geavahit Norgga eatnamiid sámi boazodollui lea datte earalágan historjjálac1c1at ja mihtilmasvuod1as riikka sierranas osiin. Dalle livc1c1iige govttolas1 árvvos1tallat rievttálas1 vuolggasaji boazodoalus ies1gud1etláhkai ies1gud1et Norgga osiin. Gaz1aldaga ovdanválddii eanadoallodepartemeanta 1933 boazodoallolága ráhkkanettiin, buo. Od.prp. nr. 28, 1932, s. 6. Boazodoallolága evttohusastis celkkii datte riikkaadvokáhta Kjerschow ahte barggadettiin ávdnasiiguin c1ájehuvvui ahte "eai lean láhkateknalas1 dahje eará váttisvuod1at dahje bilideamit god1d1it evttohussii lasáhusaid dahje spiehkastagaid maid Finnmárkku fylkka sierralágan dilálas1vuod1at gáibidedje". Evttohus siskkildiige boazodoalu boazoorohagain miehtá riikka, ja láhka hábmejuvvui dávistit dasa, geahc1a Kjerschow:a boazodoallolága evttohusa, beaiváduvvon suoidnemánus 1922, s. 36. Boazodoalu erenoamás1 historjjálas1 vuod1us Finnmárkkus c1uoldas1uvai danin láhkameannudeamis. Nugo bajábealde namuhuvvon lea boazodoallu Finnmárkoduoddaris álggahuvvon sámi siiddaid álggos ollislas1 guovlodoallohálddus. Jus nugo bajábealde eaktuduvvo ahte dát háldu lea dagahan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a (dahje vástideaddji vuoigatvuod1a) siidda olbmuide, de lea dát mearrideaddjinge stáhta c1uoc1c1uhussii ahte lea háhkan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a seamma guvlui cieggan dilálas1vuod1ain. Dalle galgá stáhta c1uoc1c1uhus leat háhkan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a árvvos1tallat juo ovdal c1uoz1z1ovas1 sámi vuoigatvuod1a ektui, mii lea eaiggádus1s1anrievttálas1 hámat, ja iige eavttuin ahte sápmelac1c1aid vuoigatvuohta seamma guovlluide prinsihpalac1c1at lea geavahanvuoigatvuohta boazoguohtumii. (8) Stáhta beale ákkastallamis lea leamas1 árbevirolac1c1at dábálas1 eanemusat deattuhit dakkár háldduid main leat sierralágan "eaiggádus1s1anrievttálas1 mihtilmasvuod1at", nu gohc1oduvvon "rievttálas1 hálddut": Viessosajiid ja eatnamiid vuovdit smávvadáluide ja vuoigatvuod1aid láigohit (omd. bivdui ja guollebivdui). Jerro leago dasto diekkár dihto háldduid válljen1028 sámi oktasas1 guovlorád1d1ejumis mii livc1c1ii doallevas1 luondduálbmogii stáhta ektui. Luondduálbmot sáhttá gal buorredáhtus diktit vierrásiid guolástit, bivdit j.e., muhto ii gáibidivc1c1e várra mávssu, ii ráhkat ás1s1ebáhpira dása ja iige c1ále beavdegirjji. (Muhto Anársápmelac1c1at láigohedje muhtun áiggi oasi sin guovllus ránnjásiidii, mii gulai ruos1s1a duopmováldái.) Sáhtás1ii vel jearrat mo vuolggasaji dihto vuoigatvuod1aid válljemis maid stáhta navdo erenoamáz1it doaimmahan, ovttastahtás1ii sápmelac1c1aid álbmotrievttálas1 diliin guovllu eamiálbmoga namas, ja eaiggáda namas rád1d1et álgovuolggalas1 olles vuoigatvuod1a dáidda guovlluide. Finnmárkoduoddara sápmelac1c1aide lei lunddolac1c1amus áddet viessosajiid dahje eatnamiid c1ujuheami smávvadáluide ja sullasas1 háldduid nu ahte lei eanet ságas stáhta oktasas1 fápmoollisvuod1as1029 go eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as. Erenoamás1 rud1alas1 mearkkas1upmi stáhtii eaiggáda namas, ii lean dáid háldduin. Govttolas1 dárbbu dihte fertii ovdáneami geaz1il "muhtun" dan doaimmahit, ja stáhtas ledje juo orgánat. Sis-Finnmárkku sápmelac1c1ain eai lean baicce guhkás áigái makkárge orgánat main lei gealbu dahkat "rievttálas1 háldduid" sámi siiddaid ovddas. Seamma lei go galggai mátkkos1teaddjiid ja turisttaid suovvat oaggut dahje báhc1it rievssahiid, nu guhká go lei valljivuohta. Juohke láhkai gárttas1ii váttisin earuhit gaskal stáhta almmolas1 válddi ja eaiggáda hálddu guovllus. Earret earágo atná deastta álbmotrievttálas1 prinsihpaid dulkonvuod1d1un de orru dás riekta dárkot gaz1aldaga ies1gud1et eaiggátháldduid vuod1ul háhkat dahje massit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a 1751 man1n1ilge go buot lea árvvos1tallan, bijakeahttá váldodeattu válljet dihto rád1d1envugiid maid anás1ii eambo "opmodathuksejeaddjin" go nuppiid. Sápmelac1c1aid geavahusa galgá bajábeale ákkaid olis navdot álgovuolggalas1 ollislas1 priváhtarievttálas1 rád1d1envuoigatvuohtan eallinguovlluide. Dáinna vuolggasajiin gártá váldooaidnu: Geas leamas1 su. 250 man1emus1 jagi stuorámus háldolohku eatnamiid dáfus ja dehálamus geavaheapmi, oppalohkái? Guovllu lunddolas1 dili dihte oaivvilduvvo dás erenoamáz1it háldet guovllu boazodollui, bivdui ja guollebivdui. Eanas1 Finnmárkoduoddara eatnamat eai anit eará doaimmaide. (9) Ferte goit árvvos1tallat dili bealátkeahttá ja dássálaga gaskal nuppe beales stáhta háldema áigeguovdilis guovllus ja nuppe bealesges rád1d1ejumi man 1751 man1n1ilge doaimmahedje báikkálas1 álbmot, boazosámit ja eará ássit, mii lea joatkkan báikegotti ovddes1 geavahussii. Ii leat biehttaleames ahte dás lea sáhka árvvos1tallamis, mii orru váttis. Galggas1ii árvvos1tallat rievttálas1 dili, muhto mas vuolggasadji lea duohta ja historjjálas1 dilálas1vuohta. Vaikko siskkáldasrievttálac1c1at lea sáhka árvvos1tallat norgga rievtti vuod1ul, de ferte árvvos1tallamis nu guhkás go vejolas1 vuhtii váldit sámi oainnuid ja vieruidge. Dát vuolgá vuosttaz1ettiin njuolga das go gusto guovlluide gos árbevirolac1c1at lea eanemus sámekultuvra, muhto dasto gustojeaddji álbmotrievttisge sámiid ektui, buo. ILO-soahpamus1a nr. 169, 8. artihkkala. Dán artihkkala mielde galgá anedettiin riikka lágaid ja láhkaásahusaid guoskevas1 álbmoga várás "doarvái vuhtii váldit sin vieruid ja vieruiduvvan vuoigatvuod1a". Dás lea navdimis ahte 8. artihkkal aitosac1c1at deattuha dan mii ovdalge lei álbmotrievttálas1 geatnegasvuohta sápmelac1c1aid ektui "eamiálbmogin" (indigenous people) dáid eatnamiin, buo. NAC1 1984:18 s. 332 "dain almmolas1 bajásc1uvgehuvvon nás1uvnnat leat dovddastan". Oassin sámi vieruide ja riekteáddejupmái gullá ee. sámi guovlluid nana árbevierru oktasas1 eaiggátvuod1as. Dilálas1vuod1at navdojit dagahan ahte dihto konklus1uvnnat norgga riekteáddejumis ja norgga riekteteorias, mat leat ovdánan eará riikkaosiid dilálas1vuod1ain, eai boad1e atnui automáhtalac1c1at dahje divukeahttá. Sis-Finnmárkku erenoamás1 historjjálas1, c1earddalas1, ealáhuslas1 ja álbmotrievttálas1 dilli badjánahttá guovddás1 gaz1aldaga - eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldaga - maid vánit sáhtás1ii dássidit sullasas1 riektegaz1aldagain riikkas mud1ui. Mu oaivila mielde duod1as1tivc1c1ii dán go meros1talas1ii norgga riektegeavada, buo. vulobealde IX oasi. (10) Árvvos1tallama vuolggasadjin galggas1ii mu oaivila mielde nugo bajábealde namuhuvvon leat ahte dán guovllu ássiin ovdal 1751 lei nu olles dahje mealgadii olles oktasas1 rád1d1ejupmi sin guovlluide nugo válddahallon bajábealde. Dás oaivvilduvvo rád1d1ejupmi eaiggádus1s1anrievttálas1 mihtilmasvuod1as. Eaiggátgáibideaddji stáhta bálddas eai leat bajábealde ovdáneami mielde, dus1s1e boazosápmelac1c1at, muhto buot báikkálas1 ássit, buo. Třnnesen:a girjji s. 303. Dolos1 rájes juo lea leamas1 álo dán guovllus ássit geat eai leat bargan boazodoaluin, ja geaidda ee. siskkildedje sii gud1et man1n1il johtti boazodoalu ovdáneami jotke bivdoservodaga ovddes1 árbevieru birget bivdimiin ja guolástemiin. Dáidda ealáhusaide lasihuvvui dad1istaga eanadoallu. Danin orru boastut go eanetlogu cealkámus1 (ee. 4.1.9.3 oasis) geaz1ida "boazosápmelac1c1aid" leat stáhta vuostegáibideaddjin1030. (11) Go árvvos1tallá gaskal dan guovtti áigeguovdilis eaiggátgáibideaddji, de ii leat seamma fáddá mii livc1c1ii jus guovllu sámiin ii livc1c1e ovdalac1c1as juo guhkes oktoháldu1031 oktan rád1d1envuoigatvuod1ain. Dábálas1 oapmerievttálas1 jurdaga mielde lea jearaldat leamas1go stáhta hálddut guovllus 1751 man1n1il doarvái dasa ahte livc1c1ii rivven báikegottis stuora oasi álgo vuoigatvuod1ain. Dás navdo eaktuduvvot ahte stáhta guhkes áiggi ja njuolgguslac1c1at lea doaimmahan háldduid guovllus mat leamas1 c1ielgasit priváhtarievttálac1c1at ja doarvái mahtodagas ja mat leat c1ielgasit vuostálaga báikegotti ovddes1 vuoigatvuod1aid. Dása orru fertemin gáibidit háldduid mat c1ielgasit leat c1uohcan ássiid vuoigatvuod1aide, dahje beaktilit seaguhan iez1aset vuoigatvuod1aide. Seammás sáhttá c1ujuhit Třnnesen:a girjái s. 305: "Goalmmádassii ilbmá fas dákko ahte guoskevas1 doaibmabijut leat álggahuvvon báikegoddái buorrin ja sin dáhtu mielde. Leat dus1s1e doaibmabijut vuostálaga báikegotti dáhtuid maid sáhttá bidjat vuod1d1un láivudeamen ássiid vuoigatvuod1aid." Danin ferte guorahallat mat stáhta hálddut konkrehtalac1c1at ledje, man áiggis ja man guovllus. Eanetlogu cealkámus1as váilo mu oaivila mielde eanas1 dákkár guorahallan ja meros1tallan. Norgga juristtain orru dán oktavuod1as leamen dihto oaidnu árvvos1taladettiin stáhta háldduid - sin árbevirolas1 jurddas1anvugiin - buktit oppalas1 konklus1uvnnaid mat sulastáhtte eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. Seammás mat gullet báikegotti háldduide, de eai atnán vástideaddji oppalas1 jurddas1anvuogi, muhto ráddjejedje smiehttat geavahanvuoigatvuod1as. Muhto logálac1c1at livc1c1ii lunddolac1c1abut navdit álgo vuoigatvuod1a cieggan dilálas1vuohtan, ja oppalas1 oainnuid olis. VIII Stáhta hálddut (1) Boarrasamos dovddus stáhta hálddut Finnmárkkus oppalas1 viidodagas, mat leat adnon váikkuheamen stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii, gustojit vuovdeháldui. Ovdamearkan c1ujuhuvvo fálddi Knag Álttá vuovddi ráfáiduhttimii Ákn1ovági 1693 dikkis. Man1n1il bohte guokte 1753 vuovdegeaskku, maid ámtamánni Colett c1álii. Goappas1iid háve c1ujuhuvvui gonagasa eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii teavttas mii adnui, muhto ulbmilin lei seailluhit vuovddi ávkin báikegoddái. (Vaikko gonagas eaiggádus1ai vuvddiid, ii dárbbas1an eaiggádus1s1at eatnamiid.) Ii oktage dáid háldduin navdo njuolga mearkkas1an Sis-Finnmárkui. 1775 eanac1ujuhancealkámus1ain lei várra formálalas1 vuolggasadji stáhta áddejumis ahte gonagas lei eaiggát ja danin sáhtii sirdit eatnamiid priváhta olbmuide ássansadjin. Muhto cealkámus1a ulbmil ii lean áimmahus1s1at eaiggádus1s1anvuoigatvuod1alas1 dahje rud1alas1 beros1tumiid stáhtii, muhto sihkkarastit buoret vud1d1osa Finnmárkku eanadollui, ja seammás bissovas1 ássama riikkaoassái, nu ahte go ássit s1adde eaiggádin iez1aset ássansajiide, c1adnojedje nannosabbot dokko. Dát lea vuostálaga gonagasa háldduid Mátta-Norgga almennehiin, maid ulbmil álggus juo lei, erenoamáz1it háhkat rud1a gonagassii, almennehiid vuovdemiin 1600-logu loahpas, ja ahte gonagas sullii seamma áiggi rád1d1egod1ii almennehiid vuovdebadjebáhcaga. Finnmárkkus váldui eana badjelassii nuvttá 1775 cealkámus1a mielde. Dalle lea nannemis ahte stáhta boarrasamos háldduid ulbmil Finnmárkku eatnamiin, gitta min áigái erenoamáz1it lea c1ujuhuvvon vud1d1osin stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii, eanas1 leamas1 servodatlágan. Ulbmilis sáhtás1ii mealgadii atnit dáid háldduid dego livc1c1e vuolgán servodatlas1 movttidahtti riggodagaid hálddas1eames go vuolgán priváhta eaiggátrád1d1ejumis. Dát gusto vaikko hálddut formálalac1c1at livc1c1e hábmejuvvon stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohtan. (2) Navdo vássán badjel 100 jagi eanac1ujuhancealkámus1a rájes ovdalgo Sis-Finnmárkkus s1attai áigeguovdilin c1ujuhit eanebus1 eatnamiid priváhta olbmuide opmodahkan. 1741 olmmos1lohkui ii leat c1állon oktage dálon Guovdageainnus, muhto 1756:s ledje logahallon golbma ássi kveanabearras1a Guovdageainnu márkanbáikái, geahc1a P.L. Smith, Kautokeino og Kautokeinolappene, (1938) s. 297. Muhto 1854 rádjai lea juohkehas1 guhte háliidii ássat Guovdageidnui, ásaiduvvan dokko gosa gávnnai vuogas saji, ja atnigoahtán gittiid ja niittuid maid dárbbas1ii. Vuosttas eanamihtádus Guovdageainnus lei 1854:s, ja gustui báhpagárdimii (Smith s. 300). Třnnesen:a girjji mielde, s. 122 lea "easka dán jahkec1uod1is Kárás1joga, Buolbmága ja Guovdageainnu ássit leat dovdagoahtán vuoigatvuod1a gárz1umin bivdui, guollebivdui ja lubmemii. Bahkkejeaddjit1032 leat boahtán stáhta eiseválddiid lobiin". Muhto erenoamáz1it man1imus1soad1i man1n1il (ja várra erenoamáz1it 1960-jagiid rájes) leat olggobeale bahkkemat dákkár riggodagaide garrasit c1uohcagoahtán Sis-Finnmárkui, buo. ee. Prestbakmo válddahallama Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái, c1uo. 6.7 (Prestbakmo c1ielggadeami "Bruken av utmarksressursene i Finnmark i dette ĺrhundre", almmuhuvvo várra 1994:s, oktan Steinar Pedersen:a ja Einar Richter Hansen:a historjjálas1 c1ielggademiiguin, buo. 1.1.2 osiid bajábealde.) (3) Sis-Finnmárkkusge lea stáhta, erenoamáz1it man1emus jagiid, vuovdán ja lihttoláigohan barta- ja viessosajiid, ja muhtun muddui eatnamiid od1d1adoaluide. 1981:s ledje Finnmárkku Eanavuovdinkantuvrra 1982 jahkedied1áhusa mielde, 208 bartta Guovdageainnu, 69 Kárás1joga ja 140 Deanu gielddain. Eanavuovdima j.e. dietnasat eai mannan 1961 rádjai stáhtakássii, muhto Finnmárkku Vuovdefondii, nugo lei mearriduvvon 1863 eanavuovdinlágas. Dát hálddut leat dehálac1c1at, ee. servodatlac1c1at, muhto gokc1á liikká unnebus1 guvlloz1a dan su. 96 % Finnmárkku 48.649 km2 viidodaga ektui ja mii ain gullá nu gohc1oduvvun "stáhta ovddes1 matrikulerekeahtes eatnamiidda". Dáid háldduid ulbmil lea leamas1 muddet viesso- ja bartasajiid, ja ovddidit eanadoalu bargan eatnamiin nugo ovdal. Stáhta lea vel gustojeaddji lágaid olis vuovdán jahkásac1c1at oalle olu bivdo- ja oaggungoarttaid, ja lihttoláigohan jogaid ja jávrriid Sis-Finnmárkkusge. Muhtumin lea lihttoláigohan servviide mat ovddastit dahje gullet báikegoddái. Ulbmil lea leamas1 addit álbmogii vejolas1vuod1a govttolac1c1at olahit riggodagaid, ja seammás fuolahit bivddu ja guollebivddu muddema. Stáhta lea Sis-Finnmárkkusge hálddas1an vuvddiid, formálalas1 eaiggádin. Soaitá leat leamas1 dehálamos Kárás1johkii ja dihto Deanu guovlluide, erenoamáz1it Buolbmágii. Muhto vuovdehálddas1eami doaibma Finnmárkkus, eambo go mud1ui eará riikkaosiin, lea seailluhit vuvddiid luondduriggodahkan, sihke buoremussan báikegoddái ja báikebirrasii, ja riikka biras- ja dálkkádatdeasttain. Ainjuo 1850-jagiid rájes lea stáhta lágain ja hálddahusain seaguhan iez1as boazodoalu muddemis. Dát ovdanboahtá sihke 1854 boazodoallolágas, dalle go ruos1s1a cára giddii rájá boazoealuin johtimis dalá stuorraoaivugasvuod1a1033 Supmii, ja man1n1elas1 boazodoallolágain. Dása bohtet boazodoallohálddáhusa hálddut gitta otnáz1ii. Dán suorggis orru eanemusat leamen sáhka c1ielga almmolas1rievttálas1 háldduid birra. (4) Buot namuhuvvon háldovugiid lea stáhta lágidan olggut Finnmárkku guovlluidege (riddo- ja vuotnaguovlluide). Muhto doppe lea ássiin leamas1 oalle guhkes áiggi dássái, eará árbevierut ja riekteáddejupmi. Dán guovllu ássiin lea seahkalas duogás1, dál eanas1 sajiin dárogielhálli eanetloguin. Historjjálas1 ja rievttálas1 árbevierut leat dieppe eanas1 earáláganat go Sis-Finnmárkkus, go váldá vuolggasaji ovddes1 dáz1a áddejumis almennehiin ja almenneha vuoigatvuod1ain. Dán lea Třnnesen dievaslac1c1at válddahallan girjjistis. Sis-Finnmárkkus lea stáhta eaiggátrád1d1ejumi doaibma mealgat od1d1asat, ja navdo leat vuostálaga guovllu boares historjjáin ja sámi boares riekteáddejumiin. Árvvos1taladettiin stáhta háldduid rievttálas1 mearkkas1umi leat c1uoc1c1uhusa vud1d1osin ahte lea Sis-Finnmárkku eaiggátge, sáhttá c1uoc1c1uhit ahte váldodeattu ii berres1ii bidjat árvvos1tallat ean1kalháldduid dahje ies1gud1et stáhta háldduid. Dáid háldduid sáhttá muhtumin gohc1odit almmolas1 válddalastimin ja muhtuminges priváhta eaiggátrád1d1ejupmin, ja formálalas1 vuod1us orru veahá soaittáhagas. Duohtavuohta orru leamen ahte stáhta priváhtarievttálas1 ja almmolas1rievttálas1 hálddut leat álo leamas1 giehtalaga. Ná lea leamas1 gitta miehtá oktorád1d1eneáiggi rájes, dallego háldduid erohus lei uhcci dahje ii oppanassiige. Riektasamos lea dalle hállat stáhta ollislas1 hálddas1eamis. Dán vuod1ul orru eahpelunddolas1 bidjat vealtameahttun ja mearrideaddji erohusa gaskal stáhta almmolas1 válddi ja priváhta eaiggátrád1d1ejumi doaimmas Sis-Finnmárkkus. Seammás orru veahá evttolas1 diktit dán erohusa leat mearrideaddjin go árvvos1tallá dán guovllu eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. Nubbi molssaeaktu lea árvvos1tallat stáhta háldduid guovllus olislac1c1at. Árvvos1tallama bohtosat dákkár eavttuin sáhttet ain veahá eahpiduvvot. Muhto nana árttat orrut bidjamin mearrideaddji deattu ulbmilii mii stáhta háldduin lea oktiibuot guovllus. Dákkár árvvos1tallan orru dahkamin ahte vaikko vel stáhta guovllu hálddas1eami oasit leat leamas1ge eanas1 priváhtarievttálas1 mihtilmasvuod1ain, de lea álo váldoulbmil leamas1 seailluhit servodatberos1tusaid, áinnas báikegoddái buorrin. Danin eai leat várra stáhta háldduin dán guovllus oppalohkái liikká leamas1 nu nana eaiggáddus1s1amat go dábálac1c1at c1uoc1c1uhuvvo, muhto baicce stáhta doaibma bajimus1 almmolas1 servodatorgánan, oktan geatnegasvuod1aiguin. Dalle orru lunddolas1 c1ujuhit Třnnesen:a cealkámus1s1ii girjjis "Samene og sameomrĺdenes rettslige stilling historisk belyst" (Univerisitetsforlaget 1977, s. 138): "Lága logadettiin orru c1ájeheamen ahte láhkaaddi c1ielga ulbmil lea leamas1 muddet almenneha geavaheami báikegoddái buorrin. Ja iige ovdamearkka dihte háhkat stáhtii sisaboad1uid. Gávnnahuvvui dárbbas1laz1z1an lágaide daningo dan báikkálas1 ássiin eai lean doarvái nana organisas1uvnnat ordnet gili buriid juogadeami. Lei nappo stáhtas ortnetválddi namas mas oz1z1o veahki, eaige eanaeaiggádis. Dás lea várra mearkkas1upmi go árvvos1tallá stáhta cealkámus1a ahte lea oamastanvuod1uin oz1z1on eaiggáda vuoigatvuod1a Finnmárkoalmenneha buriide." (5) Vaikko leat stáhta hálddut, de orru oalle heivvolas1 govvet Sis-Finnmárkku dili gitta dán áigái nugo Bertil Bengtsson dahká sullasas1 ruot1a Lapplándda guovlluid ektui bajábealde geardduhan logaldallamis (Inst. for Rettsvitenskap, c1álusráidu nr. 13, s. 7): Ahte stáhtas ii soaitte leat leamas1 háldu, " ii ainjuo dábálas1 háldu". Vaikko vel eiseválddit (formálalac1c1at) "leat hálddas1an eatnamiid eaiggát namas ja oz1z1on earáid dán dohkkehit". Bengtsson:a cealkámus1a mielde orru vuoiggalas1 deattuhit ahte leahan ain sápmelac1c1ain (báikegottis) leamas1 eanemus háldu guovlluide gitta dássáz1ii. Guovddás1 ás1s1i lea Bengtsson válddahan ná: "Ies1 eatnama leat sámit atnán ". Nie lea goit ás1s1i duohta dilli. Nugo buot vássán c1uohte jagiid leahan sámi álbmot Sis-Finnmárkkus atnán beaivválac1c1at olles Finnmárkoduoddara ja atnán virolac1c1at ja c1ielgasit eanemusat ja losimusat buot dábálas1 juvssahahtti riggodagaid guovllus. Ahte atnu lea heivehuvvon ealáhusdiliide ja dál eanemusat boazodollui, ii hehtte dan gohc1odeames ain bistevas1 atnin mii lea vuolgán bivdoservodagas ovdal go johtti boazodoallu leavai dán guvlui. (6) Nugo bajábealde c1uoc1c1uhuvvon lea ohpit gaz1aldat leatgo stáhta hálddut oktiibuot dán guovllus doarvái stáhta gohc1odit eaiggádin, ja nie duvdán ássiid ovddes1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, dahje dan gárz1z1idan ráddjejuvvon geavahanvuoigatvuohtan. Nugo Bertil Bengtsson c1ujuha (buo. bajábealde c1uo. VII.5) lea ruot1a rievttis váttis hállat das ahte dus1s1e hálddahuslas1 geavadis lea doarvái vuod1us opmodatháhkamii vuostálaga ovddes1 bissovas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. Dáz1a rievttisge lea gaz1aldat eahpidahtti. C1ujuhuvvo 1923 Holakerkommis1uvnna cealkámus1s1ii mas árvaluvvui dát Davvi-Trřndelága almennetgaskavuod1aide: "Muhto ferte nuppe beales leat c1ielggas ahte hálddahus ii sáhte hábmet geavadis nu vai fallehivc1c1ii dili lági ja mihtilmasvuod1a man ies1 hálddas1a, od1d1a riektedilálas1vuod1at eai ráhkaduvvo hálddahuslas1 geavada bokte". Muhto stáhta sáhttá lassin iez1as hálddahuslas1 geavadii dán háve várra maiddái c1ujuhit ahte áddejupmái mas stáhta lea Finnmárkku eanaeaiggádin lahkaaddis ja duopmostuoluin lea leamas1 biddjon vuod1d1un, váras1umi haga Sis-Finnmárkui. Vaikkovel c1ujuhage bajábealde oainnuide, lea mu oaivila mielde fámolamos árttat dasa ahte stáhta hálddut dán guovllus eai leat doarvái stáhtii c1uoc1c1uhit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. Sis-Finnmárkku erenoamás1 c1earddalas1 dilálas1vuod1at dorjot maid dan, ja maidda leage oktavuohta. Dát dilálas1vuod1at dagahit ahte álbmotrievttálas1 prinsihpatge váikkuhit árvvos1tallamii, ainjuo dulkonvuod1d1un. Dasto lea Sis-Finnmárkku sierra dilálas1vuod1ain erenoamás1 mearkkas1upmi bealát dilálas1vuod1aide ealjohis beali (sápmelac1c1aid) dillái, gaz1aldagas lea go háhkat vuoigatvuod1a "cieggan dilálas1vuod1ain" ovddes1 vuoigatvuhtii hehttehussan. Gaz1aldagat válddahallojit dárkilat vulobealde IX ja X oasis. Třnnesen lea girjjistis, s. 301-308 c1oahkkáigeassán ákkaid mielde ja vuostá mo stáhta ja guoskevas1 ássit c1uoc1c1uhit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, muhtun oasit gusket erenoamáz1it Sis-Finnmárkui. C1ujuhan dása iez1an oaiviliid lasáhusas. (7) NOU 1978:18:s, s. 198 geaz1ida Třnnesen molssaevttolas1 oaivila sámi giliássiide : Ahte stáhta beassá dus1s1e doalahit formálalas1 háldenvuoigatvuod1a eatnamiiidda, dassáz1ii go dát soaitá muhttojuvvot od1d1a lágas. Dalle beasas1edje Třnnesen:a mielde ássit gáibidit oamasteaddji saji "báhcánrivttiin". Dása gulas1edje eanas1 vuoigatvuod1at mat árbevirolac1c1at dáz1a rievttis leat c1adnon "ies1 eatnamiidda". Dán bohtosa vuod1us livc1c1ii ahte stáhta ii goassege leat oz1z1on áktánas sisaboad1uid luondduriggodagain vuovddekeahtes eatnamiin Finnmárkkus, seammásgo buot meassamiid leat vuod1ustan "ássiid buoremussan". Dát oaidnu livc1c1ii seammás mearkkas1it molssaevttolas1 oaivila stáhtii. Dákkár c1ovdosin bisuhivc1c1ii stáhta jur dan formálalas1 vejolas1vuod1a dahkat nu gohc1oduvvon "rievttálas1 háldduid" man leage duohtadilis doaimmahan, ja man c1uoc1c1uha, muhto ii dad1e eanet. IX Dáz1a riektegeavadis (1) Guovddás1 gaz1aldat lea guorahallat addá go dáz1a riektegeavat sullasas1 ás1s1iin mearrideaddji dahje bagadalli njuolggadusaid mo árvvos1tallat opmodatdili Sis-Finnmárkkus. Dáz1a riektegeavada c1ad1amannamis lean iez1an sierramearkkas1umiin eanetlogu riektegáldoc1ilgemii (ovddabealde 2.2 B oasis, erenoamáz1it c1uo. IV-V), guoskkahan mán1ga alimusriekteduomu, erenoamáz1it maidda lea c1ujuhuvvon vuod1us stáhta oaiviliidda eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldagas min guovllus. Garvin dihte dárbbas1meahttun gearduma c1ujuhuvvo dása. Sierramearkkas1umiin leat c1uovvovas1 alimusriektemearrádusat mannon c1ad1a: Rt. 1918 II s. 32 (Veivatnet) Rt. 1940 s. 407 (Hoĺs) Rt. 1961 s. 1163 (Dale) Rt. 1963 s. 370 (Lĺgenguolásteapmi, gohc1oduvvon Fĺbergduopmuge) Rt. 1963 s. 1263 (Vinstra) Rt. 1979 s. 492 (Varfjell/Stifjell) Rt. 1983 s. 569 (Vansjř) Rt. 1986 s. 583 (Soknedal) Rt. 1991 s. 1311 (Skjerstad ja Báidár) Dás ráddjen c1uovvovac1c1at ovdanbuktimis dus1s1e muhtun guovddás1 c1uoggáid riektegeavadis, mat mu mielas leamas1 hui dehálac1c1at sápmelac1c1aid dillái Sis-Finnmárkkus. (2) Vuolggasadjin eanas1 diggemearrádusaide mat leat c1ujuhuvvon vud1d1osin stáhta oaiviliidda eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as Sis-Finnmárkkus, leat dat oalle garra gáibádusat riektevud1d1osii ja duod1as1tussii go c1uoc1c1uhuvvo háhkan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dahje erenoamás1 geavahanvuoigatvuod1a dakkár eatnamiidda mat álgoálggus leat stáhta opmodat. Dát gusto omd. Soknedal:a mearrádussii (Rt. 1986 s. 583). Vástideaddji gullá c1uoc1c1uhusaide háhkat erenoamás1 geavahanvuoigatvuod1a maid ovddida eatnamiid dáfus mat duod1as1temiin gullet priváhta eanaeaiggádiidda. Dát gusto omd. mearrádussii Rt. 1983 s. 569 Vansjř, mas lei gaz1aldat háhkamis guollebivdovuoigatvuod1a mearritkeahtes veagadatjovkui priváhta eanaeaiggádiid vuostá. Sullasas1 váttisvuohta lei Rt. 1963 s. 370 (Fĺberg-duopmu) mas lei gaz1aldat guollebivddus dábálas1 bivdosiiguin (stággu ja ohter), mas Alimusrikti hilggui guollebivdovuoigatvuod1a gáibádusa, go guollebivdu adnui "gierdan geavaheapmin", mii lei dáhpáhuvvan eanaeaiggádiid buorredáhtuin, go ledje dan diktán. Muhto Veivatnet alimusriekteduomus (Rt. 1918 II s. 32) ovdanboahtá ahte seamma garra gáibádusat gullet stáhta c1uoc1c1uhussiige leat háhkan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. Ás1s1is dovddastuvvui guoskevas1 guovlu leat priváhta opmodahkan, go stáhta ii lean duod1as1tan ahte lea leamas1 dovddus áiggis almennet (nu gohc1oduvvon "almennetduod1as1tus"), ja go guovllu ledje priváhta olbmot atnán guhkes áiggi. Finnmárkkus (erenoamáz1it Sis-Finnmárkkus) lea dilli nuppegez1iid eanas1 riektenákkuin stáhta vuostá mat dás leat máinnas1uvvon. Sápmelac1c1aid geavahus lea boarrasat go stáhta boarrasamos gáibádusat eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii. Dát ásaha nuppegez1iid vuolggasaji dáid ás1s1iid ektui, ja lea eambo sullalaga Veivatnet ás1s1i. Ee. Veivatnet-duomu vuolggasadji orru váikkuheamen ahte Sis-Finnmárkkus ferte stáhta duod1as1tit iez1as vuoigatvuod1avuod1u. (3) Vuolláic1álli lea ovdal ovdanbuktán ahte "cieggan dilálas1vuod1aid" riekteháhkamis ferte eaktudit ahte goappas1at beali guhkes áiggi leaba soahpan riekteáddejupmái mii galggas1ii boahtit fápmui, ja nie sihkastit ovddes1 riektedili. Brćkhus/Hćrem, Tingsrett, s. 612 c1uoc1c1uhuvvo guhkes áiggi geavaheames ahte "navdo dábálac1c1at ahte ealjohis beallige galgá gaskavuod1as miehtat áddejupmái ahte geavahuvvo vuoigatvuod1a fámus". Ovdal lea dán oktavuod1as c1ujuhuvvon Dale-dupmui (Rt. 1961 s. 1163), mas Alimusriekti bijai mearrideaddji deattu go lei guhkes áiggi leamas1 ovttaoaivilis áddejupmi. Ja Vansjř-duomus (Rt. 1983 s. 569) celkojuvvui (s. 585): "Dás ii gávnnat lotnolas áddejumi vuoigatvuod1as ja geatnegasvuod1as mii gáibiduvvo teorias ja riektegeavadis" (mu deattuhus). Mu riektegáldosierraoaivilis c1uo. V.1, lea erenoamáz1it deattuhuvvon earru mii lea bistán gaskal dáz1a hálddahusa ja sámi álbmoga Finnmárkkus, erenoamáz1it Sis-Finnmárkkus ja erenoamáz1it gielalac1c1at. Danin lea dán guovtti beali gaskkas váilon ságastallan rievttálas1 gaz1aldagain. Danin ii leatge stáhta áddejupmi rievttálas1 gaz1aldagain cieggan ássiide, erenoamáz1it Sis-Finnmárkkus. Ássiin eai leat leamas1 fas govttolas1 vejolas1vuod1at oaz1z1ut eiseválddiid sin áddet. Opmodatgaz1aldagaid dilit Sis-Finnmárkkus eai sáhte ee. dalle sulastahttot Vinstra-duomuin (Rt. 1963 s. 1263), mii lea guovddás1 duopmu stáhta c1ujuhuvvon riektegeavadis. Dán oktavuod1as lea lunddolas1 c1ujuhit Alimusrievtti eanetlogu cealkámus1s1ii Rt. 1940 s. 407 (Hoĺs), s. 418: "Go dán (háve) livc1c1ii ies1 stáhta almenneteaiggáda namas vuoitán boasttu riekteáddejumiid geaz1il maid dan eiseválddit ledje c1uoc1c1uhan." (4) Eanetlogu válddahallamis, 4.1.9.3. oasis, lea c1ujuhan Fĺberg-dupmui (Rt. 1963 s. 370), mearrádussii erenoamás1 guollebivdui vuod1d1ohoavain, mii lea vuod1d1un dasa ahte ii álo gáibiduvvo ollásit ovttaoaivilis áddejupmi vai livc1c1ii "cieggan dilálas1vuohta". Alimusrievtti dán c1uoggá mearrádus lei sierraoaiviliin (3 vuostá 2), ja lei eanetlogu áddejumi mielde mearrideaddjin go eanaeaiggádat ledje guhká c1ájehan ealjohis guottu, vaikko bivdui "guolli eanaeaiggádiid oidnosis" (s. 377). Eanetlohku celkkii dasto "njuolgguslas1 c1ád1ahuvvon ealjohisvuod1as" (s. 378) ja ahte "eanaeaiggadat lea ávz1z1uhuvvon juoga dahkat (377). Ii báljo eahpiduvvo ahte eanaeaiggádiid ealjohisvuohta mearridii Alimusrievtti eanetlogu konklus1uvnna. Ii leat amas od1d1asabbo dáz1a riektegeavadis ahte guhkes áiggi ealjohisvuohta sáhttá mearridit oapmerievttálas1 dilálas1vuod1a. Bealli mii govttolac1c1at lea ávz1z1uhuvvon juoga dahkat, ii ge áimmahus1s1an dan, sáhttá vuoittahallat ás1s1is jur dan geaz1il. Ealjohisvuohta lea áigá nannejuvvon sáhttit mearridit riektevud1d1osa, ja lea maiddái olu mielde mearrideamen eará ákkaiguinge. Ovttaoaivilis áddejumi gáibádus eaktun "cieggan dilálas1vuhtii" ja ealjohisvuod1a mearkkas1upmi adnojit guovtti iehc1anas dillin, ja leat sierra mearrideaddjin. Fĺberg-duopmu lea dákko ovdamearkan ealjohisvuod1a mearkkas1umis, muhto ii leat vuosteággan dasa ahte ovttaoaivilis áddejupmái lea an1kke dárbu, go ii sáhte ás1s1is c1uoc1c1uhit ealjohisvuod1a. (5) Eanetlohku ovdandoallá datte 4.1.9.3. oasis ahte ealjohisvuohta sámiid bealesge biddjo vud1d1osin stáhta mearrádussii. Vearroduottasás1s1is lei ruot1a stáhta c1uoc1c1uhan ahte sápmelac1c1at vearroduoddariin ledje ealjohisvuod1a geaz1il dohkkehan eiseválddiid mearrádusa ja nu heaittihan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a nággovulos1 guovlluide (NJA 1981, s. 182). Alimus Duopmostuollu gávnnahii ahte ii dohkket dán vuosttaldeami, go riekti celkkii: "Sámit leat geaz1os áiggi 1886 rádjai leamas1 unnitlogus politihkalas1 válddi haga, ja unnán vejolas1vuod1at váikkuhit ja erenoamás1 váttisvuod1at fihttet buotlágan juridihkalas1 jurdagiid ja hábmema sisdoalu. Sidjiide ferte dehálamos leat leamas1, váikkuhago njuolggadus sin eanageavaheapmái dahje mud1ui eallindillái - ja go nu lea dahkan de leat leamas1 geanuheamit stáhta ektui, ja dalle lea leamas1 lunddolas1 vuollánit. Ahte sámit muhtumin leat man1n1it ja eahpádusas vuostálastán eiseválddiid meassamiid ealáhusaide ii leat mearkkas1an dán nággui." Logaldallamistis Romssa universitehtas c1akc1amánus 1991:s celkkii Bertil Bengtsson c1uovvovac1c1at: "Ahte sámit olu jahkec1ud1iid c1ájehedje ealjohisvuod1a eaiggátgáz1aldagas ii sáhte leat mearrideaddjin dán oktavuod1as, eanemusat daningo stáhta bealestis lea sierra c1erdii nugo sámiide addán boasttu gova riektedilis" (Inst. for Rettsvitenskap, c1álusráidu nr. 13, s. 7). Mu mielas ii eahpiduvvo ahte Alimus Duopmostuolu cealkámus1 mied1iha dás oidnui mii lea heivvolas1 riekteservodahkii sullasas1 gaz1aldagain gaskal stáhta ja unnitlogu numo sápmelac1c1aid (buo. mud1ui dáz1a riektegeavada Rt. 1940 s. 407 Hoĺs, mii bajábealde máinnas1uvvo). Dalle sáhttá jearrat leatgo stáhta duohtadeamit duod1ai váikkuhan olu sápmelac1c1aid eanageavaheapmái dahje mud1ui sin eallindillái. Eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldat lea teorehtalas1 gaz1aldat masa sápmelac1c1ain ii leat leamas1 makkárge vejolas1vuohta guorahallat, ja iige vejolas1vuohta c1uovvolit mii stáhta áddejupmi duod1ai lei. Gitta man1imus1soad1i rádjai lea sápmelac1c1aid giellaoahpahus leamas1 Sis-Finnmárkkus heittot, ja rievttálas1 terminilogiai (geavahan- dahje eaiggádus1s1anvuoigatvuohta) eai leat sis leamas1 eavttut man vuod1ul mearridit. Ealjohisvuod1agaz1aldaga fertes1ii ná divvut: Leago sámiin leamas1 govttolas1 hástalus seaguhit iez1aset dáz1a háldduide dahje vuostálastit daid, vai sin sáhtás1ii sivahallat ealjohisvuod1ain? Fertes1ii várra árvvos1tallat das makkár geavatlas1 mearkkas1upmi stáhta háldduin lei sámi eallindillái ja sin duohta atnui. Dákko lea c1ielgasit vuostálaga Fĺbergduomu: Das lei ás1s1áiguoskevas1 bivdun (bodnehoavvabivdu) "guliid njuolga eanaeaiggádiid oidnosis", nu ahte sis geavatlac1c1at ja álkitge livc1c1ii govttolas1 hástalus ás1s1iin bargagoahtit. Seammás namahuvvo maid Skjerstad-duopmu (Rt. 1991 s. 1311). Das lei gaz1aldat massego Skjerstad:a ja Báidára eanadoallit vejolas1 álgovuolggalas1 murrenvuoigatvuod1a stáhta eatnamiin (vejolas1 almennetdili ektui). Alimusriekti gávnnahii vuoigatvuohta lei masson "cieggan dilálas1vuod1a" geaz1il 1860-jagiid rájes dássáz1ii. Muhto dásge ságastallo áibbas oidnosis ja konkrehta dilálas1vuod1as, go stáhta eiseválddit biehttaledje eanadoalliid murret badjel c1uohte jahkái. (6) Mu áddejumi mielde ovdanboahtá diggemearrádusain maid stáhta lea c1uoc1c1uhan mearrádusaid vud1d1osin, ahte ii oktage dain bija c1ielga ja/dahje ás1s1áiguoskevas1 vud1d1osa dasa go stáhta c1uoc1c1uha eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a Sis-Finnmárkku eatnamiidda. Váttisvuohta stáhta c1ujuhuvvon diggemearrádusain lea nu guhkás go oainnán mealgadis eret min guovllu ás1s1edili. Danin leage váttis gávdnat mearrádusaid dáz1a riektegeavadis mas eambo bagadalas1ii gaz1aldagas mo lea eaiggádus1s1anvuoigatavuohta Sis-Finnmárkku eatnamiidda. Gaz1aldaga fertes1ii dalle mearridit prinsihpalac1c1at sorjjasmeahttun ja konkrehta historjjálas1 ja duohta ás1s1ebeliid áibbas sierra ja c1iekn1alis guorahallama bokte. Muhto go gaz1aldat gullá guvlui mii boarrasamos áiggi lea leamas1 sámi unnitlogu eallinvuod1us, ja ain leat guovddás1guovlun sámekultuvrii, ii leat doarvái meannudit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldaga dus1s1e siskkáldas dáz1a rievtti árbevirolas1 riektegálduid vuod1ul, go seammás fertes1ii gaz1aldaga c1uvget álbmotrievttálas1 riektegálduid ektuige. X Álbmotrievttálas1 ja vuod1d1olágalas1 vuod1us (1) Go Třnnesen c1álii girjjis 1972:s ja válddahallamis NOU 1978:18A:s, lei jo ásahuvvon 1966 ON-soahpamus1 siviila ja politihkalas1 vuoigatvuod1ain, muhto dan c1uohcamat norgga beale sápmelac1c1aide eai lean vel guorahallon. Třnnesen iige guoskkahan barggustis sámi vuoigatvuod1a álbmotrievttálas1 gaz1aldagaid. Datte lea árta navdit ahte sápmelac1c1aid vuoigatvuod1at háldet luondduriggodagaid leat mealgat muhttojuvvon sámiid oidun min riikkas álbmotrievttálas1 ovdáneami geaz1il, erenoamáz1it 1980-jagiid. Dát gaz1aldat leat vuosttas geardde dárkilat c1ilgejuvvon govdadit ja oppalac1c1at Sámi vuoigatvuod1alávdegotti vuosttas oasseárvalusas (NAC1 1984:18). Oasseárvalus sisdoallá viiddis válddahallama oppalas1 ja guovddás1amos gaz1aldagain sámi vuoigatvuod1as rád1d1et luondduriggodagaid. Álbmotrievttálas1 gaz1aldagaid válddahallan lea NOU 1984:18 erenoamáz1it vuod1d1udan ON-soahpamus1as siviila ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid 27. artihkkalii, ja muhtun mudduigedárkomiin eamiálbmot (indigenous peoples) doahpagii. Dán válddahallamii dárbbas1a datte lasihit konkretiserema, ee. gaz1aldahkii maidda eanaguovlluide Norggas ja maidda dihto vuoigatvuod1aide sáhttet sámit álbmotrievttálac1c1at gáibidit vuoigatvuod1a. Vuolláic1álli lea cealkámus1astis riektejovkui álbmotrievttálas1 gaz1aldagain (2.4 B oasis) geahc1c1alan veahkehit dákkár konkretiseremiin, ja sáhtán dás álggos c1ujuhit dasa. (2) Dán oktavuod1as lea beros1tahtti gaz1aldat sáhttetgo Norgga sámit álbmotrievttálas1 vuod1ul gáibidit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dihto guovlluide Norggas, erenoamáz1it Sis-Finnmárkui. Lassin ON-soahpamus1 siviila ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid 27. artihkkalii, lea erenoamáz1it ILO-soahpamus1 nr. 169 14. artihkkal mat leat mávssolac1c1at dása. NAC1 1984:18:s lea ovdanbukton ee. konklus1uvdna ahte sápmelac1c1at 27. artihkkala olis besset muhtun muddui gáibidit rád1d1et luondduriggodagaid, jus les1 dárbu sámekultuvrra seailluheami ja ovddideami dihte. Ovdanboahtá vel ahte sápmelac1c1at sáhttet gáibidit dihto mied1is erohusmeannudeami, ja ahte 27. artihkkal ii suodjal dus1s1e epmolas1 kultuvrra, muhto maid ávnnaslas1 kultuvrra ja vud1d1osa mii dárbbas1uvvo bisuhit sámekultuvrra ollisin. Dás c1ujuhuvvo ee. NAC1 1984:18:i, s. 270, 276 ja 285. Seamma oainnuid lea Carsten Smith ovddidan smiehtamus1as Guolástusdepartementii 1990:s (váldon Lov og Rett 1990:i s. 507 c1uo., ja man1n1elas1 Rettstenkning i samtiden:s, Oslo 1992, s. 188 c1uo.). Vánit eahpiduvvo ahte stáhta geatnegasvuod1at sámiid ektui 27. artihkkala mielde dagahivc1c1ii stáhta dihto guovlluid eaiggádin geatnegassan doaimmahit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a nu ahte deavddás1ii 27. artihkkala geatnegasvuod1a. Mu mielas dagahivc1c1e vel geatnegasvuod1at stáhtii bággun dohkkehit dihto oapmelas1 vuoigatvuod1aid (geavahanvuoigatvuod1aid) mat leat agibeailáganat daidda dihto guovllu giddodagaide, main lea seamma ulbmil. (Boazodoallovuoigatvuohta lea ovdamearkan dása, buo. geassemánu 9. b. 1978 boazodoallolága, erenoamáz1it § 9.) Mud1ui c1ujuhan bajábeal c1ielggademiide. Muhto sáhtás1iigo 27. artihkkala olis dasto lávket dobbelii, vai mearrádus attás1ii sámi álbmogii vejolas1vuod1a gáibidit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dihto guovlluide? Gaz1aldat livc1c1ii várra ráddjejuvvon guovlluide gosa stáhta dál gáibida eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. Vuolgá ee. dan vuod1us go dás lea stáhtas álbmotrievttálas1 geatnegasvuohta. Geatnegasvuohta mii vuolggas1ii 27. artihkkalis dorjojuvvo dasto dál nannosit vuod1d1olága § 110 a mearrádusas, mas stáhta eiseválddit geatnegahttojit "láhc1it dilálas1vuod1aid nu ahte sámi álbmot sáhttá sihkkarastit ja ovddidit sin giela, kultuvrra ja servodateallima". Dása ii gula dus1s1e politihkalas1 ja morálalas1 geatnegasvuohta, muhto stáhtii rievttálas1 geatnegasvuohtage. (3) Gaskavuohta gaskal 27. artihkkala ja Vuod1d1olága § 110 a navdo dán oktavuod1as mealgat beros1tahtti. Dán birra celkkii Stuorradikki Justislávdegotti jod1iheaddji stuorradiggedivas1tallamis vuod1d1olága § 110 a birra: "Evttohuvvon sámeparagráfa (namalassii vuod1d1oláhkaparagráfa) ii leat makkárge ovttastahttinmearrádus álbmotrievtti ektui, muhto dan sisdoallu dávista álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aide maid norgga stáhta lea juo 27. artihkkala mielde dohkkehan" (S1iehtadusat Stuorrad. 1987-88 s. 3025). Artihkkalis Lov og Rett:s 1990 celkkii Carsten Smith seamma oktavuod1as (s. 519): "Álbmotriekti ja vuod1d1oláhka, ON-soahpamus1a 27. artihkkala prinsihppa ja Vuod1d1olága § 110 a prinsihppa, ovdanbuktet dalle dán mielde seamma gáibádusaid. Sámiid riektedilli ii leat rievdaduvvon vuod1d1olágamearrádusain dainn áddejumiin ahte sidjiide leat addon od1d1a vuoigatvuod1at luondduriggodagaide. Vuod1d1olága mearrádus baicce nanne álbmotrievttálas1 njuolggadusaid go leat oz1z1on maid vuod1d1olága fámu norgga rievttis." Dás c1oahkkáigesso ahte dán guovtti namuhuvvon mearrádusas lea prinsihpalac1c1at seamma ávnnaslas1 viidodat sámiid ektui, ja dát orru gullamin luondduriggodagaid vuoigatvuod1aidege. Dán gaz1aldaga orru datte Riektejoavkku eanetlohku boasttut ádden, go vihkkedallama loahpageahc1en 4.1.9.3. oasis dadjá: "Od1d1a njuolggadusaid ulbmil ii leat sirdit eanavuoigatvuod1a nuppi joavkkus nubbái." Bajábealde geardduhan Carsten Smitha cealkámus1as ovdanboahtá ahte vuod1d1oláhkamearrádusa dohkkeheapmi ies1alddes ii rievdat riektedili luondduriggodagaid vuoigatvuod1aid dáfus. Dát ii datte mávsse seammago ahte od1d1a álbmotriektemearrádusat eai dagahivc1c1e dákkár nuppástusaid, dahje eai c1uozas1ii vuod1d1oláhkamearrádusa mearkkas1upmái mii das duod1ai lea. Vaikko vuod1d1olága § 110 a ii leat ovttastahttinmearrádusa hámis álbmotrievtti ektui, lea goit beanta dehálas1 ahte "nanne álbmotrievttálas1 njuolggadusaid go dál leat maid oz1z1on vuod1d1olága fámu norgga rievttis". Dát dagahivc1c1ii vuordimis ahte vuod1d1olága § 110 a duod1as livc1c1ii muhtunláhkai c1ad1aheamen 27. artihkkala siskkáldas norgga rievttis. Dalle árbevirolas1 dualismma váttisvuohta gaskal álbmotrievtti ja norgga rievtti livc1c1ii c1ovdojuvvon 27. artihkkala ektui. Seammás orru dán guovtti guovddás1 mearrádusa gaskavuohta mearkkas1eamen duohta rievttálas1 deattu vuod1d1oláhkamearrádussii. Vuod1d1olága § 110 a ii adnojuvvo c1ielga vealttalas1 njuolggadussan, go livc1c1ii geatnegasvuod1aid c1ad1aheamen mat leat stáhtas álbmotrievttálac1c1at 27. artihkkala mielde. Seammás deattuha vuod1d1oláhkamearrádus ies1alddes ahte dása gullá bajitdásat geatnegasvuohta man stáhta ferte ollas1uhttit, vaikko dát soaitá vuostálaga vuolitdásat rievttálas1 mearrádusaid. (4) Sihke 27. artihkkala ja vuod1d1olága § 110 a teavsttain ovdanboahtá ahte mearrádusaid viidodat luondduriggodagaid vuoigatvuod1as lea govda árvvos1tallama duohken. Carsten Smith:a namuhuvvon artihkkalis lea mearrádusa oktavuod1as daddjon "rievttálas1 dásis". Dulkomis ferte dasto eaktudit ahte dán guovtti sierra mearrádusa teavsttat lasihit nubbi nubbái. Árvvos1tallanfáddá orru leamen mii fertes1ivc1c1e vai sámiide livc1c1ii duohta vejolas1 váfistit ja doaimmahit kultuvrraset. Ii leat eahpideames ja leage lagabui c1ilgejuvvon NAC1 1984:18:s ahte dás eaktuduvvos1ii ahte Norgga sámi álbmot rád1d1es1ii doarvái luondduriggodagaid. Artihkkalistis lea Carsten Smith báhkkodan dán ná (s. 516): "27. artihkkal ferte dohkkehuvvot nana sámi vuoigatvuod1aid riektegáldun, sihke politihkalas1, kultuvrralas1 ja rud1alas1 vuoigatvuod1aide, dása maid vuoigatvuod1at luondduriggodagaide sámi ássan- ja geavahanguovlluin. Viidásat sámerievttálas1 barggu váldodoaibman lea konkretiseret dán prinsihpa." Dasto daddjo (s. 517): "Dán vuod1ul galgá leat sihkkaris konklus1uvnna ahte dáz1a stáhtaeiseválddit leat riektegeatnegasat - eiseválddiid iez1aset álbmotrievttálas1 áddejumisge - addit sápmelac1c1aide sierravuoigatvuod1aid nu guhkás go dárbbas1uvvojit deavdin dihte kultursuodjalusa gáibádusa." (5) 27. art. váikkuha sierraláhkai luondduriggodaga vuoigatvuod1aide ies1gud1et riikkaguovlluin. Dás guoská mo konkrehtalac1c1at geavahit bajábealde namahuvvon riektegáldolas1 oainnuid Sis-Finnmárkku dillái. Třnnesen celkkii NOU 1978:18:s s.199: "Siskkit gilit (Finnmárkkus) dat vuitet go eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ja háldenvuoigatvuohta almennetgeavahusas addo báikegoddái. Namahuvvon giliid sáhttá seammás ain gohc1odit sámegillin. Daidda lea hui dehálas1 - vai seailluhivc1c1ii sámekultuvrra - oaz1z1ut almennehiid iez1aset vuollásaz1z1an. C1eardda identitehta livc1c1ii ainnas álkit bisuhit jus livc1c1e eatnamat mat c1ielgasit gulas1edje sidjiide. Diet leage várra duogáz1in sámi aktivistajoavkkuid gáibádussii oaz1z1ut eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a sámi eatnamiidda." Mu oaivila mielde lea riekta bidjat mearrideaddji deattu Třnnesen:a c1uoc1c1uhussii. Sámekultuvra lea dálge Finnmárkkus nu heajos dilis ahte fertes1ivc1c1ii atnigoahtit oalle radikála gaskaomiid, jus galggas1 juksat 27. artihkkala ulbmila. Sámi ies1dovdui (ja danin sámi identitehta dovduige) livc1c1ii min áiggi dehálas1 ahte gávdnos1edje dihto guovllut gos sámit beasas1edje ollásit mearridit (dábálas1 láhkamearriduvvon rájáid siskkobealde), ja gos sámi ávnnaslas1 kultuvra duohtan dahkkos1ii luonddu geavahettiin eaiggáda namas. Sis-Finnmárku lea dás sihke historjjálac1c1at ja dálá dilis sámi guovddás1guovlun. Dát ii hehtte Finnmárkku rittusge leat sámit geat govttolac1c1at beasas1edje gáibidit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a álbmotrievttálas1 vuod1ul ja 27. artihkkala ja vuod1d1olága § 110 a vuoigatvuod1avuod1uin. Třnnesen:a bajábealde namuhuvvon cealkámus1ain ovdanboahtá ahte livc1c1ii dehálas1 seailluhan dihte sámekultuvrra ahte Sis-Finnmárkku ássiide dohkkehuvvos1ivc1c1e eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eatnamiiddáseaset. Muhto lea go dása dárbuge, vai livc1c1ii stáhtii geatneagasvuohtan go dulko 27. artihkkala rievttálas1 dási? Dás lea lunddolas1 c1ujuhit Finnmárkku boazoealáhusa heahtedillái. Heahtedilli ii leat dus1s1e fáhkka, muhto ferte gehc1c1ot guhki vuollái. Heahtedilli c1ájeha ealáhusa headjovuod1a, mii geavaha dus1s1e ovtta ráddjejuvvon riggodaga, mas vuoigatvuod1avuod1us boazodoallolága mielde gullá váldoás1s1álac1c1at aivve dán ealáhussii, boazodollui. Jus sámekultuvrra galggas1ii bisuhit dán guovllus guhkit áiggi, livc1c1ii dárbu eambo heivehallat nuppástuvvan diliide go masa dálá láhka miehtá. Go nana ja sierralágan sámekultuvra lea ceavzán erenoamáz1it Sis-Finnmárkkus ii leat aivve boazodoalu geaz1il, muhto eará duohta ja geográfalas1 diliidge. Guhkes gaskkat guovddás1 guovlluide Sis-Finnmárkkus lea man1n1á soad1i rádjai váfistan ahte guovllu sámit ovdal duod1ai rád1d1ejedje dadjatjuo buot árbevirolas1 riggodagaid guovllus, nugo omd. guolásteami ja bivddu. Dálá johtolat- ja servodatdilis, bisuhuvvo dákkár oktorádden dus1s1e rievttálas1 mearrádusaid olis. Oaz1z1u roahkka árvvos1tallat fertet seailluhan dihte sámekultuvrra nu bures go vejolas1 dán guovllus, ahte dus1s1e dát ássit nugo ovdal besset háldet buot guovllu árbevirolas1 luondduriggodagaid, erenoamáz1it bivddu ja guolásteami oppalohkái, ii dus1s1e geavahanvuoigatvuod1a namas boazodoalus. Dákkár oktorád1d1ejupmi ferte died1usge maid siskkildit vejolas1vuod1a lihttoláigohit vuoigatvuod1aid, mat dábálac1c1at leat c1adnon eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii. Vai juvssas1ii 27. artihkkala ulbmila navdo seamma dárbbas1laz1z1an ahte vuoigatvuod1at nugo viessosajiid lihttoláigohanvuoigatvuohta (mud1ui ráddjejuvvon vuovdin) berre doaimmahuvvot ássiid beros1tusain ja ulbmiliin seailluhit sámekultuvrra. Ii oktage leat heivvolamos doaimmahit go iez1a ássit orgánaideaset bokte. Carsten Smith:a namuhuvvon artihkkalis s. 519-520 daddjo deattuhettiin 27. artihkkala kultursuodjalusa riektevieru birra: "Dábálas1 riekteprinsihpas ávnnaslas1 kulturvud1d1osa suodjaleames - ja sámiid vuoigatvuhtii oaz1z1ut mied1is sierrameannudeami - galget eiseválddit dahkat dárbbas1las1 mearrádusaid. Sáhtás1ii áinnas dadjat, go geavaha dábálas1 riektedoahpaga. ahte dás lea rievttálas1 dássi, man eiseválddit galget aiddostahttit (rasjonaliseret) sierranas riektesurggiid mearrádusaid bokte. Dát livc1c1ii ovddidanvuohki mearridettiin buot riektegaz1aldagaid sámi vuoigatvuod1ain luondduriggodagaide, omd. sámi eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as eatnamiidda Finnmárkkus, boazodoallovuoigatvuod1a viidodagas, sámi geavahanvuoigatvuod1as stáhta eatnamiin jna." Go biddjo vuod1d1un ahte 27. artihkkal ovddasta rievttálas1 dási de mearkkas1a ahte moanat oasit lohkkojit mearrádusa dulkodettiin. Muhtun osiide lea c1ujuhuvvon bajábealde. Muhto go ollislac1c1at árvvos1tallá ás1s1áiguoskevas1 osiid orru mu oaivila mielde váttis stáhtii dadjat ahte lea deavdán geatnegasvuod1aidis 27. artihkkala mielde, almmá Sis-Finnmárkku ássiid dovddasteamen eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiiddáseaset. Dát galgá goit siskkildit oktovuoigatvuod1a dehálamos eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a osiide, ee. bajábealde namahuvvon vuoigatvuod1aide. (6) ILO-soahpamus1a nr. 169 14. artihkkalis eamiálbmogiid ja c1earddaid1034 birra lea maiddái mearkkas1upmi go lea gaz1aldat dihto guovlluid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as sámi unnitlohkui Norggas. C1ujuhan dás mu álbmotriektesierraoaivilii 2.4.B oassái, c1uo. VII. 14. artihkkala 1. c1uo. teavstta mielde lea fámolamos molssaeavttus sáhka "rights of ownership and possession", ja gustojit eatnamiidda maid dát eamiálbmot "traditionally occupy". Mu álbmotriektesierraoaivilis lea c1uoc1c1uhuvvon ahte mearrádus álgovuorus galgá dulkojuvvot dáid sániid mielde. 14. artihkkala nr. 1, vuosttas c1uoggá sániid mielde ságastuvvo dihto guovlluid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja hálddu birra (ownership and possession). Bertil Bengtsson celkkii logaldallamistis Romssa universitehtas c1akc1amánu 20. b. 1991:s c1uovvovac1c1at soahpamus1a c1uoggá sisdollui (Inst. for rettsvitenskap, c1álusráidu nr. 13, s. 6): "Vearroduottarduopmu mielde lea dása boahtán dihto bealit mat mu mielas rievdadit dili sakka - vaikko in died1e lez1z1etgo stáhtaválddit dahje duopmostuolutge dan ádden. Álggos sáhttá ovdanbuktot mii lea dáhpáhuvvan álbmogiidgaskasas1 dásis. Dása lea boahtán ILO-soahpamus1 eamiálbmogiid ja c1earddaid birra ies1mearrideaddji riikkain - mii geatnegahttá rád1d1ehusaid suodjalit álbmogiid vuoigatvuod1aid ja sin integritehta doahttalit ja gieldit vealahusa. Sin eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ja háldovuoigatvuohta eatnamiidda gos árbevirolac1c1at ásset galgá mied1ihuvvot ja njuolggadusat ráhkaduvvot vai suodjalivc1c1e vuoigatvuod1aid ávkkástallat eatnamiid gos eai dus1s1e sii ása; erenoamáz1it fuolahit johttiid dili. Sin vuoigatvuohta luondduriggodagaide galgá erenoamáz1it suodjaluvvot. Stáhta mii áiggos1ii searvat soahpamus1s1ii ferte died1us guorahallat mu namuhan hearkkes gaz1aldagaid. Sáhttitgo Davviriikkain jurddas1it oassálastit soahpamus1s1ii dálá láhkadilis? Ruot1as dagaha gaz1aldat c1ielgasit stuorra váttisvuod1aid. Riikkabeivviid dohkkehan árvalusas ii navdon vejolaz1z1an dál vuos, eahpec1ielga dili geaz1il - láhkabargu lea han ain jod1us. Ee. c1uoc1c1uhuvvo ahte eat leat vel lihkostuvvan oaz1z1ut geavahanvuoigatvuod1a molssaeaktun dássálaga eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii soahpamus1a mielde. Ja dalle lea c1ielggas ahte min riektedilálas1vuohta ii heive soahpamus1a c1állosii. - Árvalusa mielde galget datte soahpamus1a áigumus1at ja gáibádusat "veahá vihkkedallot sámegaz1aldagaid joatkkabarggus" (Mu deattuhus). Dás c1uovvu ahte sámi geavahanvuoigatvuohta boazodollui j.e. numo dál lea Ruot1as ruota lága mielde, ii Bengtsson:a áddejumi mielde duhtat soahpamus1a "eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja hálddu" gáibádusa. Bengtsson c1uoc1c1uha almmatge ahte ILO-soahpamus1 dán c1uoggás ii leat c1ielggas: "Ii ILO-soahpamus1a cealkámus1ge leat nu c1ielggas. Makkár sámi háldovuoigatvuod1a galggas1ii dohkkehit, go juo sidjiide ii addo eaiggádus1s1anvuoigatvuohtan1 Galget gusto oaz1z1ut oasi luonddoriggodagain vaikko eai leat eaiggádat, ja lea muhtun juridihkalas1 od1ashápmi - muhtunlágan juogaduvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuohta, man birra 1600-logus ságastallui romárrievttálas1 málle mielde, muhto man eai goassege dohkkehan Ruot1as." Suoma riikkabeivviid Olgoriikkalávdegotti smiehttamus1as od1d1ajagemánu 30. b. 1991:s (árvalusa nr. 306 1990) celkui: "Rád1d1ehus evttoha ahte soahpamus1 ii dohkkehuvvo dán muttus, danin go Suoma láhkamearrádusat eai navdo heivemin soahpamus1a mearrádusaide, sámiid eanavuoigatvuod1aid dáfus." Bajábealde ovdanboahtá ahte ILO-soahpamus1s1ii nr. 169 ii leat dál guorrasan Ruot1t1a iige Suopma, ja ahte dán guovtti riikka áddejupmi lea ahte dálá lágat eai duhtat soáhpamus1a gáibádusaid. Norga gal baicce lea vuolláic1állán ILO-soahpamus1a, ja dagaha stáhta geatnegassan c1uovvut dan, dan sisdoalu mielde. Vuolláic1álli lea mu álbmotriektecealkámus1as (2.4 B oasis) báhkkodan áddejumi ahte Sis-Finnmárkku guovllut duhtadit fámolamos molssaeavttu 14. art. nr. 1:s, namalassii guovllut galget leamen unnitlogu hálddus gitta dássáz1ii. Dát dávista bajábealde Finnmárkku duohta dili ovdanbuktimii. Dás c1ujuhuvvo Rt. 1963:i s. 370 c1uo. (Fĺberg-duopmu), erenoamáz1it s. 378, mas daddjo: "Dás ii galgga váldit mielde man1emus áiggi ovdáneami, erenoamáz1it áiggi man1n1il soadi." Ná orru leamen dábálas1 dárkon norgga oapmeriektegeavadis, mii dávjá c1uoc1c1uhuvvo moanaid ás1s1iin. Bajábealde namuhuvvon 14. artihkkala nr. 1 teavstta dulkomis ilbmá ahte Sis-Finnmárkku sámiin lea vejolas1 gáibidit unnimusat "hálddu" dán guovllus. Gáibádus, mii lea vuod1d1uduvvon iehc1anas álbmotrievtti vud1d1osii, bissu ain vaikko eaiggádus1s1anvuoigatvuohta lea masson ollásit dahje belohahkii siskkáldas rievtti ovdáneames. Jus doalaha dus1s1e "háldo"-gáibádusa, lea gaz1aldat maid dát mearkkas1a. Mu mielas attás1ii sámiide juoba juo fysihkalas1 oktorád1d1ejumi guoskevas1 eatnamiidda, soaitá dihto sierra rád1d1ejumiid spiehkastagain. Dás navdo buot árbevirolas1 geavahanvuoigatvuod1at gullet dus1s1e dihto guovllu sámiide. Dát vejii maid sisdoallat oktovuoigatvuod1a lihttoláigohit vástideaddji vuoigatvuod1aid, omd. bivddu ja guollebivddu. Muhto mo de eanavuoigatvuod1ain, omd. viessosajiide, od1d1adoallohuksemiidda dahje geaidnodárbbuide dahje gahc1ahatvuoigatvuod1aide? Mu mielas livc1c1ii eahpidahtti dán molssaeavttus, ja jus válljes1ii "hálddu" molssaeavttu mielddisbuvttás1ii erenoamás1 ráddjenváttisvuod1aid. Dát nannudivc1c1ii viidábut dulkot 14. art. nr 1, erenoamáz1it jus eará árttat dagahivc1c1ii dan. S1iehtadusain ovdalgo mearridedje ILO-soahpamus1a hilgojuvvui "geavahanvuoigatvuod1a" molssaeaktu, ja mearriduvvui loahpas cealkka mii dál lea, ja mas lea "ownership and possession". Lunddolas1 áddejupmi dás, go ovdalas1 s1iehtadallamiid dáfus, lea ahte dán guovtti doahpaga galgá áddet ja atnit oktanaga: Eamiálbmogii galgá gáibiduvvot sihke eaiggádus1s1anvuoigatvuohta guovlluide mat dássáz1ii leat leamas1 álbmoga hálddus ("occupy") ja olles hálduge. Sátnelonohallan gaskal "occupy" ja "possession" orru válljejuvvon hámulas1 árttain. Dán jurddas1anvuogis c1ovdojuvvo váttisvuohta ráddjet errejuvvon "hálddu" sisdoalu "eaiggádus1s1anvuoigatvuoda" sisdoalus. Dát dulkon ovddasta mu mielas várra riektasamos 14. art. nr. 1 áddejumi. Muhto dán molssaeavttusge galgá deastta atnit soahpamus1a 15. art. c1uo. 2, mii orru eaktudeamen ahte stáhta doalaha ("retain") eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a minerálaide dahje eará eatnanvulos1 riggodagaide. Dákkár riggodagain lea eamiálbmoga vuoigatvuohta ILO-soahpamus1a mielde ráddjejuvvon rád1d1ejearramii1035, roggansearvamii ja soaitá vahátbuhtadasaide. Art. 14. nr. 1 sániid mielde lea sáhka eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as ja hálddus. Vaikko dát dulkos1ii gárz1z1et dus1s1e mearkkas1it eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dahje hálddu, bohciida gaz1aldat makkár eavttut mearridit válljejumi dien guovtti molssaeavttus. Vejolas1 áddejupmi livc1c1ii ahte eará dilit dihto unnitloguc1eardda oktavuod1as dihto guvlui mearridivc1c1ii válljema gaskal dus1s1e hálddu dahje maiddái eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. Dát mávssás1ii várra dan maid gávdnat eará riektegálduin, sihke siskkáldarievttálas1 (guovllu historjjás) ja eará álbmotrievttálas1 riektegálduin. Dákkár jurddas1anvugiin doarjjos1it 27. art. ja ILO-soahpamus1a 14. art. nubbi nuppii bohtosiid. Dát c1ujuha mu mielas nu ahte ILO-soahpamus1a 27. art. doarjagiin attás1ii vejolas1vuod1a Sis-Finnmárkku sámiide gáibidit norgga stáhtas dohkkehuvvot dán guovllu eaiggádin mii dávistivc1c1ii 14. art. nr. 1. XI C1oahkkáigeassu Mu álbmotriektesierraoaivilis (erenoamáz1it VIII oasis) lean ohcalan dárbbu oktilas1 smiehttamus1s1ii anedettiin álbmotrievttálas1 riektegálduid mat mearkkas1edje sámiid riektedillái rád1d1et luondduriggodagaid, ja ahte siskkáldasrievttálas1 riektegáldutge válddos1edje mielde oktasas1 árvvos1tallamii. Riektejoavkku eanetlohku lea c1ujuhan ahte lea ságas geahc1c1at riektedili mii lei ásahuvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dáfus Finnmárkkus ovdal go bajábealde namahuvvon álbmotrievttálas1 ovdáneapmi álggii 1980-logus. Mu mielas ii leat nu stuorra prinsihpalas1 erohus go geahc1c1á riektedili dus1s1e 1751:s vai dus1s1e 1966:s, jus ulbmil les1 gávnnahit dálá riektedilálas1vuod1a. 1933 riektedilálas1vuod1a dáfus, lea eanas1 historjjálas1 mearkkas1upmi gávnnahit riektedilálas1vuod1a mii lei ovdal 1966, jus stáhta dál les1 váldán badjelasas geatnegasvuod1aid dihto unnitloguc1erdii mas livc1c1ii eará boad1us. Konkrehtalac1c1at máksá ahte stáhta dál lea geatnegas sámiid ektui unnitlogu ja eamiálbmoga namas hehttet stáhta bisuheames sajádaga mii mud1ui livc1c1ii bistán. Dása boahtá vel ahte ii livc1c1e riekta bidjat vuod1d1un ahte Norga stáhtan ovdal 1966 ii oppanassiige lean álbmotrievttálas1 geatnegasvuohta riikka sámi álbmoga ektui. Geahc1a dán oktavuod1as ee. NAC1 1984:18, s. 332 soames dábálas1 dohkkehuvvon riektecealkagiid eamiálbmogiid suodjaleames. Gávnnahan dás buoremussan c1ohkket ollislas1 rievttálas1 árvvos1tallama mas oainnás1ii mii lea dálá bissovas1 riektedilli eaiggádus1s1an- ja háldovuoigatvuod1as Sis-Finnmárkkus, guorahaladettiin sihke siskkáldasrievttálas1 ja álbmotrievttálas1 riektegálduin. Dalle ii sáhte leat vuod1us garvit árvvos1tallamis stáhta dálá duohtandagakeahtes1036 geatnegasvuod1aid, go bidjá vuod1d1un ahte stáhta háliida ollásit c1ad1ahit geatnegasvuod1aidis. Sihke álbmotrievttálas1 ja siskkáldasrievttálas1 árvvos1tallamis ferte lohkkot ahte dán guovllu sápmelac1c1aide gitta 1751 rádjai lei dohkkehuvvon duohta ja rievttálas1 sajádat rád1d1et olles guovllu luondduriggodagaid. Dasa lassin lea guovllu sámiin ain 1751 man1n1il eanas1 geavahanháldu gitta otnás1 rádjái, vaikko stáhta 1751 man1n1ilge lea dahkan soames dehálas1 háldduid. Errejuvvon siskkáldasrievttálas1 árvvos1tallan bajábealde namuhuvvon vuod1ul soaitá eahpiduvvot. Liikká leat mu stuorámus árttat ahte ássiid eaiggádus1s1anvuoigavuohta Sis-Finnmárkui lea doarvái nannosit vuod1d1uduvvon dábálas1 siskkáldas riektegálduide ja eai leat masson stáhta háldduid geaz1il. Ná ferte boad1us gártat go siskkáldasrievttálas1 gálduid dulko álbmotrievttálas1 ovdáneami vuod1ul ja dán ovdáneami gáibádusaide norgga riektái. Mud1uige sáhttet álbmotrievttálas1 riektegáldut leat mearrideaddjin ollislas1 árvvos1tallamis. Álbmotrievttálas1 riektegálduid doarju dás vuod1d1olága § 110 a , mii áiggos1ii duohtandahkat eanas1 seamma ulbmiliid go 1966 ON-soahpamus1a 27. artihkkal. Mu mielas mielddisbuvttás1ii go árvvos1tallá bajábealde c1uoc1c1uhan álbmotrievttálas1 riektegálduid, buriid árttaid dasa ahte guovllu sámit norgga stáhta ektui galget dohkkehuvvot Sis-Finnmárkku guovlluid eaiggádin. Go ollislac1c1at árvvos1tallá sihke álbmotrievttálas1 ja siskkáldasrievttálas1 gálduid de doalvvos1ii mu mielas seamma bohtosii. XII Riektesubjeakta (1) Bajábealde leat máinnas1uvvon vuoigatvuod1at (eaiggádus1s1anvuoigatvuohta) "Sis-Finnmárkku sámi álbmogii ", belohahkii historjjálas1 vuod1uin ja belohahkii álbmotrievttálas1 mearrádusaid ja vuod1d1olága § 110 a láhkavuod1uin. Jus dákkár vuoigatvuod1aid geavahivc1c1ii od1d1aáigásas1 rievttis, bohciidivc1c1ii erenoamás1 váttisvuohta gávdnat buoret riektesubjeavtta meros1tallama namahuvvon vuoigatvuod1aide. Sihke Bertil Bengtsson ja Carsten Smith leaba máinnas1an dán váttisvuod1a. Váttisvuohta vuolgá das go árbevirolas1 norgga riektejurddas1eames leamas1 váttis sámi vuoigatvuod1aid heivehit dábálas1 oapmerievttálas1 doahpaga skoviide. Leago sáhka vuoigatvuod1ain ovttaskas sápmelaz1z1ii, báikkálas1 sámejoavkkuide vai soaitá oppalohkái Norgga sámi álbmogii? Ovddabealde ovdanbuktimis lei historjjálas1 vuolggasadji ahte Sis-Finnmárkku siiddain (c1earuin) ledje álggos stuorámus vuoigatvuod1at eatnamiidda ja c1áziide, nugo dilli lei dalle dan áiggi go guovllut gulle ruot1a duopmováldái 1751 rádjai. Vaikko leatge died1ut mat c1ujuhit nu ahte muhtun sajiin lei oktagaslas1 vuoigatvuohta dihto guollejávrriide dahje oaggunsajiide, lei datte dán guovllus váldonjuolggadus ahte ovttaskas siidda oktasas1 vuoigatvuod1as riektesubjeavtta namas, namalassii dán siiddaolbmuide. Dákkár oktasas1 vuoigatvuohta veahá sulastahttá almennetvuoigatvuod1aid mat leat norgga boanddain, ja vaikko báikegottiin, ja mii Norggas lea bistán historjjálac1c1at hui guhkes áiggi. (2) Guoskkahuvvon oktasas1 siidavuoigatvuod1at orrut nannosit c1anastuvvon c1earddalas1 dilálas1vuhtii. Ná lea govvejuvvon omd. Giema Sámeguovllu álgo siiddain, gos sámi ássit cagge suoma od1d1aássiid atnimis siidda buriid, erenoamáz1it goddebivddu ja mádjetbivddu, mat ledje dehálac1c1at birgemii. Muhto 1700-logu loahpageahc1en dat rievddai, ee. go od1d1aássitge besse oassálastit mádjetbivdui. Dalle gárte od1d1aássit oassin siidda searvevuhtii mii dalle lei. Sullasas1 ovdáneapmi lei Njávdánjoga guollebivdovuoigatvuod1as, maná gal álggos nuortalac1c1aid dáhtu vuostá, buo. Třnnesen:a girjji s. 254-25 ja borgemánu 26. b. 1848 vuolleriekteduomu ja geassemánu 26. b. 1930 gielddariekteduomu. Eará ovdamearka viz1z1o Guovdageainnus, go báhppa Anders Tornensis geavahii gili niittuid searválaga sámi ássiiguin. Ja su bártnit maid bargagohte boazodoaluin seammaláhkai go sápmelac1c1at. Finnmárkku diliin eai navdo boazosápmelac1c1at joavkku namas (báikkálas1 ráddjemiin dahje eai) leat leamas1 riektesubjeaktan eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuhtii. Vuosttaz1ettiin historjjálas1 árttaid geaz1il, danin go eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a historjjálas1 vuolggasadji ii leat dus1s1e boazodoallu, muhto siidda ollislas1 luondduriggodagaid geavahepmi, nugo ovdabealde namahuvvon. Lassin vel go siiddas álo lei leamas1 eará sápmelac1c1atge earret boazosápmelac1c1aid, geat maid oassálaste guovllu geavaheames, omd. bivddus ja guollebivddus. (3) Bajábealde ovdamearkkat orrut c1ájeheamen ahte dán guovllu siiddain álggos lei oktasas1 riektesubjeakta juohke siiddas ja mii álggos lei vuod1d1uduvvon sámi c1earddalas1 searvevuhtii. Muhto guhkes áiggi ledje buot siidaguovllu ássit sápmelac1c1at sihke máttuid ja kultuvrra dáfus. Danin ii leange vuostálasvuohta gaskal c1earddalas1 searvevuod1a ja dan searvevuod1a mii vulggii ássamis dihto guovllus. Go muhtun vierrásat 1700-logus fárregohte siidaguovlluide, gárte áiggi mielde oassin siidda searvevuhtii. Siiddat ledje nie muhtun muddui luvvosat c1earddalas1vuod1a dáfus. Bajábealde lea geahc1c1aluvvon c1uvget oktilas1vuod1a mii leamas1 gaskal siiddaid álgoássiid ja dálá ássiid erenoamáz1it Guovdageainnus, Kárás1jogas ja Buolbmágis. Diet oktilas1vuohta lea ain vuod1d1uduvvon sámi c1earddalas1vuhtii, ja sámekultuvra lea guoddi oassin oktasas1 joavkku identitehta dovdui. Muhto seammás mearrida álgo siidaguovllu ássange, daningo gilibirrasa ássan dárbbas1uvvo vai bisuhivc1c1ii oktasas1 kultuvrra ja identitehta dovddu. Dalle lea sáhka searvevuod1as mii lea c1ilgejuvvon sihke c1earddalac1c1at ja ássama vuod1ul. (4) Třnnesen guoskkaha girjjistis s. 302 gaz1aldaga gii livc1c1ii eaiggátgáibideaddji stáhta vuostá, ja c1uoc1c1uha dás gili. Dadjá dás ahte sámi joavkkut, omd. "Guovdageainnu sápmelac1c1at", dahje "Oarje-Finnmárkku sápmelac1c1at" eai berre navdot eaiggátgáibideaddjin, sierra riekteteknalas1 árttain. Seammás c1uoc1c1uha datte Třnnesen ahte sámi áddejumi oaidnu lea justa ahte báikegotti vuoigatvuohta manná ovddabeallái eanavuoigatvuod1aid. Vuogádat mas gilli (báikegoddi) lea gáibideaddji riektesubjeaktan duhtadivc1c1ii sieiva sámi beros1tumiid omd. Guovdageainnus ja Kárás1jogas, nu guhká go sámit leat eanetlogus dáid gielddain. Seamma guoskkas1ii eará Finnmárkku báikkiidege, muhto dalle dávjá ráddjejuvvon smávit báikegottiide. (5) 27. art mielde lea sáhka vuoigatvuod1ain ovttaskas olbmuide diks1ut kultuvrraset, searválaga seamma unnitlogu miellahtuiguin. Dalle lea sáhka olbmuid vuoigatvuod1ain, muhto datte olbmuid searvevuod1as, buo. Carsten Smith:a LoR 1990 s. 528. Vuod1d1olága § 110 a mielde galgá dilálas1vuod1aid láhc1it nu ahte "sámi álbmogii" sihkkarasto ja ovddiduvvo sin giella, kultuvra ja sin servodateallin. Sihke 27. art. ja § 110 a mielde, lea váldoulbmil sihkkarastit epmolas1 kultuvrralas1 árvvuid. Dát orru mearkkas1eamen oalle luovosvuohta riektesubjeavtta válljemis, jus galggas1 juksat ulbmila. Carsten Smith c1uoc1c1uha LoR 1990:s s. 528 stáhta geatnegasvuod1aid c1ad1ahit 27. art. mielde c1uovvovac1c1at: "Oktasas1 ortnegat leat dábálac1c1at buorebut vuod1ustuvvon go oktagaslas1 ortnegat. Mied1is sierrameannudeami ulbmil lea addit sápmelac1c1aide álbmogin váikkuhangaskaoami suodjalit álbmoga oktasas1 kultuvrra. Ii leat vuosttaz1ettiin váikkuhangaskaoapmin rud1alas1 vuitui ovttaskas sápmelaz1z1ii, vaikko vel duohta nuge doaibmá. Oktasas1 ortnegat gártet eanet c1ohkkejeaddjin ja dalle kultuvragáhttejeaddjin." Dán cealkámus1s1ii navdo heivemin sihke 27. art. ja § 110 a mielde. Smith c1uoc1c1uha seammás ahte sierra vuoigatvuod1at c1earddalas1 vuod1ul dagahivc1c1ii sierra váttisvuod1aid. Jus áiggos1 garvit dan, ferte hábmet sierraortnegiid sámi ássanguovlluide (s. 528). Diet oainnutge orrut dagaheamen ahte dárbbas1uvvojit oktasas1 vuoigatvuod1at, vuosttaz1ettiin c1adnon báikkálas1 guovlluide, vai c1ad1ahivc1c1ii 27. art. ja § 110 a ulbmila. (6) ILO-soahpamus1a nr. 169 14. art. lea dehálas1 ahte lea ies1alddes dihto eamiálbmot dahje c1earda mii lea dahkkon riektesubjeaktan. 14. art. nr. 1 namuha vuoigatvuod1aid "the peoples concerned" cealkagiin. Dás ovdanboahtáge ahte riektesubjeaktan sáhttá leat njuolga dihto eamiálbmot oppalac1c1at, iige ovttaskas olmmos1 dahje báikkálas1 joavku. 14. art. teavstta ii sáhte áddet nu ahte hehtte vuoigatvuod1aid, mat leat mearrádusas láhkavuod1d1uduvvon, c1atnamis dihto álbmotjoavkkuide, omd. mán1gga báikkálas1 searvevuod1aide. Seamma soahpamus1a 34. art. mielde galget dasto soahpamus1a mearrádusat dasa lassin c1ad1ahuvvot luvvosit ("in a flexible manner"). Orru maid mearkkas1eamen ahte 14. art. gáibádusaid "eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja hálddu" c1ad1aheami duhtadivc1c1ii jus vuoigatvuod1at heivehuvvos1ivc1c1e báikkálas1 oktasas1 riektesubjeavttaide, nu go leat heivolaz1z1an. Dihto olbmuide c1adnon opmodatvuoigatvuod1aid orru baicce váddásat heivehit 14. artihkkalii, ee. daningo lea sirdinvejolas1vuohta earáide go sámiide. (7) Konklus1uvdna. Historjjálas1 ovdáneapmi mii lei boares siiddain 1751 rádjái vuolggahuvvon, orru mearkkas1eamen ahte álgovuorus lea sáhka oktasas1 riektesubjeavttain dasa mii gohc1oduvvo "sámi vuoigatvuohtan", go vuoigatvuohta adno lea c1adnon dihto báikkálas1 guovllu ássiide, geat eanas1 vástidit ovddes1 siiddaide. Dálá dilis lea sáhka gielddaid dahje giláz1iid ássiin. C1ad1ahettiin stáhta geatnegasvuod1aid 27. art ja vuod1d1olága § 110 a mielde, lea dehálas1 juksat mearrádusaid ulbmila, namalassii sihkkarastit ja ovddidit sámekultuvrra. Jus dán ulbmila galggas1 juksat, eai oru gal dát mearrádusat bidjamin nu gárz1z1es c1ilgengáibádusaid go válljet vaikko riektesubjeavtta luondduriggodagaid vuoigatvuhtii dahje juo eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii, earret ahte ferte gustot go okta dahje mán1ga riektesubjevtta mat áimmahus1s1et ja ovddidit sámekultuvrra. Muhto geavatlas1 riektegálduid árttatge dagahit ahte gáibádusaid buoremusat duhtadivc1c1e go oktasas1 riektesubjeavttaide c1adnon vuoigatvuod1at, giddejuvvojit báikegoddái gos sámekultuvrra sihkkarastos1ii ássiide. ILO-soahpamus1as orru c1ielggas ahte vuolggasadji lea oktasas1 riektesubjeakta, namalassii eamiálbmot ies1. Oktasas1 konklus1uvdna orru gártamin ahte ferte dorvvastit oktasas1 riektesubjeavttaide, vuohc1c1an dihto báikkálas1 guovlluin, guoddin dasa maid gohc1odit "sámi vuoigatvuohtan". Carsten Smith lea girjjistis "Rettstenkning i samtiden" geaz1idan norgga almennehiid riektedilálas1vuod1a ovdagovvan c1ad1aheames sámi vuoigatvuod1aid. Bajábealde c1uoc1c1uhusain orru lagamus sullasas1 dilli leat min gilialmennehat, mas guovddás1 ás1s1i nugo diehtit lea go buot geavahanvuoigatvuod1at ja eaiggádus1s1anvuoigatvuohtage gullá seamma biirii gilisearvvi siskkobealde. (Jebens:a ovdanbuktima loahppa.) 4.2 GAŢALDAT FINNMÁRKKU ALMENNEHIS 4.2.1 Mii oaivvilduvvo almennehiin? Álgomearkkas1eamit 4.2.1.1 Finnmárkku matrikulerekeahtes eatnamat C1uovvovac1c1at atnit "Finnmárkku stáhta eatnamiid" dahje "Stáhtaeatnamiid" báhkkodeami seamma mearkkas1umis go "Stáhta matrikulerekeahtes eatnamat Finnmárkku fylkkas". Dáid báhkkodemiin ii mearriduvvo leago stáhtas eaiggádus1s1anvuoigatvuohta dáid eatnamiidda. Gaz1aldat maid dás galggas1ii c1uvget, lea galgágo "Finnmárkku matrikulerekeahtes eatnamiid" gohc1odit almennehin vai ii. 4.2.1.2 Meros1tallamat. Meinich Olsen ja earát. Dáz1a rievttis ii leat c1ielga ja seammás áibbas dábálas1 dohkkehuvvon almenneha doahpaga meros1tallan. Doaba lea almmatge dávjá dáz1a teorias ja riektegeavadis adnon dihto implikas1uvnna oktavuod1as dihto oktasas1 joavkkuid geavahanvuoigatvuod1ain, vuohc1c1an unni eanet c1ielga ráddjejuvvon báikkálas1 guvlui. Mátta-Norgga almennehiin gullá dehálamos geavahanvugiid vuoigatvuohta eanadoalu geavahanriektelac1c1aide, dábálac1c1at gohc1oduvvon "gillin". Almennetdoahpaga oktavuohta geavahanvuoigatvuod1aide ovdanboahtá omd. Meinich Olsen meros1tallamis Dáz1a almennetrievttis (1928) s. 220: "Almennehin ádden gaskka gos ovtta dahje moatti gilis lága fámus lea geavahanvuoigatvuohta." Almennetdoahpaga dákkár áddejupmi ferte navdot leat hui lahka dáz1a riektegeavada ja teoria árbevirolas1 áddejumi. Vástideaddji celkkii Nikolaus Gjelsvik diggerievttistis (nubbi deaddileapmi 1926) s. 133 ahte stáhtaeatnamat Finnmárkkus eai leat almennet, dainna vuod1ustusain ahte giliássiin ii leat makkárge duohta geavahanvuoigatvuod1a daidda. Seammaláhkai ferte áddet almennet doahpaga mearkkas1umi go Alimusriekti duomustis Rt. 1914 s. 509 Álttá vuovdeás1s1is celkkii ahte stáhta vuovddit Finnmárkkus eai leat stáhtaalmennehat "dábálas1 áddemis", go dán cealkámus1a vuod1ustus lei ahte Finnmárkku ássiin ii leat geavahanvuoigatvuohta vuovdái mii máinnas1uvvo Christian V 1687 Dáz1a Lágas, 3-12-6. Seamma oaivil ferte navdot leat báhkkoduvvon Eanadoallodepartemeantta cealkámus1ain dán jahkec1uod1i soames vuogasvuod1ain ahte eai leat almennehat Nordlánddas ja Romssas. Dáid cealkámus1aid vuolggasadji lei navdu ahte dáid fylkka ássiin ii lean geavahanvuoigatvuohta vuovdái stáhta eatnamiin. 4.2.1.3 Lorentz Rynning. Meahccekommis1uvnna 26. cuon1ománu 1990 duopmu Eará terminilogia lea c1ielgasit biddjon vuod1d1un go Lorentz Rynning dutkosis "Allemannsrett og sćrrett" (1928) s. 20 nota 2 cealká ahte "ii leat soabakeahttá almennet doahpagiin ahte boanddain ii leat dain geavahanvuoigatvuohta dáluidasaset". Ovdamearkan c1ujuhii Rynning ee. Nordlándda almennehiidda, Nĺĺmesjevuemie1037 stáhtaalmennehii Davvi-Trřndelágas ja vuovdedirektora julggas1tussii, deaddiluvvon Várrelahkalávdegotti árvalussii (1917) s. 85. Dán cealkámus1as dadjá vuovdedirektora: "ahte Troanddimis, Nordlánddas ja eará sajiin leat almennehat main daid giliid eanadoallit eai ovddes1 áiggis leat murren doallodárbui ja danin ii navdo gullat dákkár vuoigatvuohta. Dát gohc1oduvvojit stáhtavuovddit, muhto leat eahpitkeahttá stáhtaalmennehat." Cuo?ománu 26. b. 1990 duomustis Skjerstadfeltet hárrái Sálttus (s. 71) cealká Nordlándda ja Romssa Meahccekommis1uvdna: "Go geavahanvuoigatvuod1a gaz1aldat lea jerron, lea dat c1uoc1c1aldahttán sakka moivvi álmennetdoahpagii. Nugo ovddabealde leat válddahallon, leat sierranas almennehiin ies1gud1etlágan atnu. Leago muhtun almennetgaskkas lea geavahanvuoigatvuod1at murremii, guohtumii ja geassesadjái jna. lea dan duohken leago dáluin dahje dállojoavkkuin dolos1 áiggi rájes geavaheami bokte háhkan dákkár vuoigatvuod1a. Meahccekommis1uvnna mielas lea riekta gohc1odit buot eatnamiid min riikkas maid stáhta lea adnon eaiggádus1s1at álgovuolggalas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a fámus, ja mat boatkkakeahttá ja ain leat stáhta eaiggádus1s1amis, stáhtaalmennehin." Dán mielde siskkilda Meahccekommis1uvnna almenneha doaba buot eatnamiid Nordlánddas ja Romssas maid stáhta adno eaiggádus1s1at álgovuolggalas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a fámus. Dán oainnus lea oktavuohta álgomearrádussii almennehiidda 1687 Dáz1a Lága, 3-12-1, mii earuha gaskal almenneha ja "muhtuma iez1as eatnamiid". Meahccekommis1uvdna mielde eaktuda dát mearrádus vuolggasajis ahte buot eatnamat Norggas leat juogo dát dahje duot, nuppiin sániiguin ahte buot eatnamat mat eai leat priváhta opmodagat leat almennehat. Muhtun girjec1állit leat dán njuolggadusa gohc1odan "almennetprinsihppan". Geavahanvuoigatvuod1a dáfus almennehis oaivvilda kommis1uvdna duomus (s. 72) ahte dát sorjá das leago báikkis dolos1 áiggi rájes geavaheami bokte háhkan dákkár geavahanvuoigatvuod1a, ja velgo dat lea fámus. Muhtun girjec1állit leat garrasat deattuhan1038 almennetvuoigatvuod1a mihtilmasvuod1a lobálas1 vuoigatvuohtan, njuolga láhkagirjji mearrádusaid láhkavuod1uin 3-12 kapihttaliin, erenoamáz1it 3-12-6 murrenvuoigatvuod1as ja 3-12-3 guohton- ja geassesadjevuoigatvuod1as. Dát gusto ee. Solnřrdal "Rettleiing i almenningslćren" (1958) ee. s. 40 ja Schiefloe girjjistis "Hovedlinjer i Norsk almenningsrett". Dáid girjec1álliid lea ee. Heiberg-duopmu Rt. 1931 s. 110 dorjon. (Heiberg-duopmu lea lagat máinnas1uvvon vulobealde 4.2.2.2. oasis.) 4.2.1.4 Stáhta "c1ielga eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a" oahppa Finnmárkku dáfus leat stáhta eiseválddit guhká c1uoc1c1uhan oahpa ahte stáhtas lea "c1ielga eaiggádus1s1anvuoigatvuohta" fylkka matrikulerekeahtes eatnamiidda. Dát oaidnu várra vuosttas háve celkui c1ielgasit ja oppalac1c1at Rád1d1ehusadvokáhta 1864 c1álalas1 lágasteamis ás1s1is vuostá Joganjálmmi Álttás ovddasvástideaddjiid. (Geahc1a erenoamáz1it Rád1d1ehusadvokáhta vástádusa beaiváduvvon miessemánu 18. b. 1864, mii lea lagat máinnas1uvvon bajábealde 3.2.2.6. oasis.) Sunddi Spilling:a barggus "Av Finnmarkens skogrett" (1920) lea tesa dohkkehuvvon oaidnu ahte stáhtas lea c1ielga eaiggádus1s1anvuoigatvuohta Finnmárkku vuovddekeahtes eatnamiidda. Dát oaidnu c1uohcá nu ahte juohke vuoigatvuohta stáhta eatnamiin ferte leat vuolgán stáhtas, s1iehtadusa, erenoamás1 láhkamearrádusa j.s. bokte, dahje leat erenoamás1 vuoigatvuod1avuod1d1u oamastusas dahje sullasas1 dilálas1vuod1as. Dát lea njuolga vuostá áddejumi ahte matrikulerekeahtes eatnamat Finnmárkkus leat almennet (okta dahje moanat almennehat). Lorentz Rynning ovdandoalai das 4.2.1.3. oasis namuhuvvon dutkosis (s. 48): "Ahte stáhta Finnmárkkus lága bokte (1775 ggl. cea.) lea doalahan opmodat- ja háldenvuoigatvuod1as stáhtaeatnamiin mat eai leat earáid hálddus regálan, ja eará riikkaid stáhtaalmennehiidda fas lága bokte lea bidjan dolos1 áigeprinsihpa gustojeaddji vuod1d1ocealkagin geavahanvuoigatvuod1a háhkamii", go son c1ujuha láhkagirjji 3-12-6:i. Dán ferte áddet nu ahte Rynning oaivvildii ahte Finnmárkkus ii gusto almennetprinsihppa láhkagirjji 3-12-1:s iige dolos1 áiggi rájes geavaheami prinsihpa vuoigatvuod1aháhkama vud1d1osin gusto Finnmárkkus. 4.2.1.5 Erenoamáz1it Finnmárkku birra 4.2.1.3. oasis namuhuvvon Nordlándda ja Romssa Meahccekommis1uvnna duomus lea ovdandollon (s. 86): "Numo ovddabealde máinnas1uvvon lea diggeás1s1iin mátta Norgga meahccegaskkain duopmostuoluin c1ielgasit mearriduvvon ahte álgovuolggalas1 stáhtaeatnamat lea almennet. Eai leatge, earret Finnmárkkus, gos stáhta eatnamat guhká lágalac1c1at leat leamas1 sierradilis, veaháge váras1an makkárge riikkaoasi". Sierra láhkamearrádusat Finnmárkui maid sáhttá jurddas1it leat ásahan oppalas1 sierradili, stáhta riektedili dáfus riikkaoasi ássiid ektui, lea vuolggahuvvon belohahkii oktorád1d1enáiggis, buo. erenoamáz1it 1775 Eanac1ujuhancealkámus1a. Seamma oktavuod1as lea geassemánu 22. b. 1863 láhkage vuovdima birra stáhta eatnamiin Finnmárkkus leamas1 namuhuvvon. Dasto berres1ii njukc1amánu 12. b. 1920 várreláhka nr. 5 namuhuvvot, mas § 50:s daddjo ahte lága mearrádusat eai adno Finnmárkkus ja njukc1amánu 12. b. 1965 láhka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid birra Finnmárkkus. Dát láhkamearrádusat guoskkahuvvojit vulobealde juohkehas1 sierra konkrehtalat oktavuod1as. Historjjálas1 vuolggasaji ektui lea Finnmárku earalágan go árbevirolas1 dilálas1vuohta mátti-dáz1a almennehiin, gos vuoigatvuohta eanas1 guovddás1 geavahanvugiide, murren, guohtun ja geassesadji jna. adnojit gullat eanadoalloealáhussii, ja dalle erenoamáz1it matrikulerejuvvon eanadollui. Sierra eanadoalloc1adnon geavahanvuoigatvuohta illá sáhttá historjjálas1 árttain leat ságas Finnmárkku hárrái, ii ainjuo seamma áddemis go Mátta-Norggas. Eai lean matrikulerejuvvon eanadoalut Finnmárkkus ovdal 1775. 4.2.1.6 Sverre Třnnesen:a girji "Retten til jorden i Finnmark" (Vuoigatvuohta Finnmárkku eatnamiidda) Sverre Třnnesen:a girjjis "Retten til jorden i Finnmark" (1972) máinnas1uvvo "Finnmárkku-almennehis ". C1ielggas lea ahte girjec1álli dáinna báhkkodemiin oaivvilda guovlluid maid almmolas1 giellaatnin dál máinnas1a "stáhta matrikulerekeahtes eatnamin" Finnmárkkus. Třnnesen ii meros1tala justa mii mearkkas1a namahus almennet, muhto son c1uoc1c1uha (s. 310) ahte "mii historjjálac1c1at lea mihtilmas almennehiidda, lea datte dus1s1e ahte leat eatnamat maid ii oktage dihto olmmos1 eaiggádus1a". Son dasto c1ujuha Řrsted:a 1812 meros1tallamii: "Buot Opmodat, mii lea oktasas1 Geavahusas juogo olles Stáhtii, dahje dihto Provinsii, dihto Guovllu Ássiide, lea Almennet, gulas1 dal Opmodat olles Stáhtii dahje ...". Dása lasiha Třnnesen: "ahte Finnmárkoalmennet deavdá dás biddjon gáibádusaid, orru leamen c1ielggas." 4.2.1.7 Buohtastahttin Mátta-Norgga stáhtaalmennehiiguin Navdo leat váttis vástidit Finnmárkku almenneha gaz1aldaga c1ielgasit ja ollislac1c1at doabalas11039 meros1tallamis. Dán vuolggasajis lea vástádus dan duohken makkár almennetdoahpaga meros1tallan válljejuvvo. Danin baicce dan sadjái konkrehta buohtastahttit gaskal rievttálas1 dilálas1vuod1aid mat gustojit matrikulerekeahtes eatnamiidda Finnmárkkus ja dilálas1vuod1aid mat gustojit mátta-dáz1a almennehiidda. Vai buohtastahttin ii s1atta dárbbas1meahttun váttis, válljet buohtastahttit almennehiiguin maid stáhta eaiggádus1s1á (stáhtaalmennehiid). Min c1uolbma lea dalle ná: Sáhttetgo stáhtaeatnamat Finnmárkkus unnit eanet rievttálac1c1at seammaláganatgo Mátta-Norgga stáhtaalmennehiiguin? Makkár c1uoggáin leat seammalágan dahje sullasas1 dilálas1vuod1at, ja makkár c1uoggáin leat erohusat? Dákkár buohtastahttimis ferte guorahallat sihke eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldaga ja geavahanvuoigatvuod1aid mat lez1z1et. Danin fertege guorrat dihto láhkai eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ovdanbuktima 4.1. oasis (geahc1a 4.2.4. oasi vulobealde) ja ies1gud1et geavahanvuoigatvuod1aid ovdanbuktima 3. kapihttalis (geahc1a 4.2.5. gitta 4.2.9. oasi) vulobealde. 4.2.1.8 Váras1upmi ovdanbuktima rámma ektui Álggos navdo riekta dihto láhkai váras1it ovdanbuktima rámmaid ektui: (a) Dat oassi Finnmárkkus mii s1attai aivve dáz1a sorjjasmeahttunvuod1a vuollái 1751:s lei ovdal dán guhká ruot1a duopmoválddi vuollásas1. Ruot1as lea almennehiid njuolggadusaid ja gonagasa eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ektui leamas1 eará rievttálas1 ovdáneapmi go Norggas. (Lagat válddahallan Ruot1a riekteovdáneamis, geahc1a 4.1.6. oasi.) Dálá ovdanbuktimii lea válljejuvvon ráddjet meannudeami dilálas1vuod1aide dan oasis Finnmárkkus mii juo ovdal 1751 lei aivve dáz1a sorjjasmeahttunvuod1a vuollásas1 ("privatiivva dáz1a guovllut"). (b) Dáz1a stáhta lea c1adnon dihto álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aide Norgga sámi unnitlogu ektui, buo. erenoamáz1it 1966 ON-soahpamus1a siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid hárrái 27. artihkkala ja 1989 ILO-konvens1uvnna nr. 169. Dasa lassin leat geatnegasvuod1at mat leat geassemánu 12. b. 1987 sámelága nr. 56 ja Vuod1d1olága § 110 a:s. Ii leat vuos áibbas c1ielggas makkár c1uvvosat dáid geatnegasvuod1ain sámi ealáhusa vuoigatvuod1aid ja Finnmárkku luondduriggodagaid rád1d1ejumi, dahje fylkka dihto guovlluid ektui leat. Dálá ovdanbuktin ii guoskkat daid gaz1aldagaid maid sáhttá jearrat álbmotrievttálas1 vuod1ul, ja iige siskkil vejolas1 vuoigatvuod1aid dán vuod1ul. (Veahá lagat albmadeapmi dáid geatnegasvuod1ain, geahc1a 2.4. (álbmotriekti) ja 2.5. (Vuod1d1olága § 110 a) osiid ovddabealde). Dás c1uovvu ahte jus siskkáldas lágat Norggas ja dan c1uoz1z1ovas1 hálddas1angeavat ii galggas1ii duhtadit riikka álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid sámiid álbmoga ektui, ii boad1e dat ovdan c1uovvovas1 ovdanbuktimis. 4.2.2 Mátta-Norgga almennehat 4.2.2.1 Oppalac1c1at (1) Mátta-Norggas lea dál vuolggasajis buot eatnamat, várit ja vuovddit mat eai leat priváhta opmodagat, almennet. (Dalle ii lohkko stáhta ostojuvvon opmodat.) Áigodagas 1800-logus ja dán jahkec1uod1i álggus c1uoc1c1uhuvvui ahte ledje rás1s1atge Mátta-Norggas mat "almmá leamen almennet eai lean priváhta opmodat" (nu gohc1oduvvon "stáhta duoddarat"). Duottarkommis1uvdna mii ásahuvvui borgemánu 8. b. 1908 duottarlágas (fámuhuhtton cuon1ománu 9. b. 1954 lágas) mearridii datte vuosttas duomustis juovlamánu 1. b. 1910 ahte earuheapmi gaskal stáhtaalmenneha ja stáhtaduoddara ii sáhttán adnot mearkkas1it maidege. Alimusriekti báhkkodii seamma oainnu Eidfjord almenneha ás1s1is (Rt. 1916. s. 1249). (2) Almenneha eaiggádus1s1andilálas1vuohta sáhttá leat mán1ggalágan. Eanas1 almennehiid eaiggádus1s1á stáhta (stáhtaalmennehiid) dábálas1 áddejumi mielde, muhto muhtumiid eaiggádus1s1et buohkat dahje eatnas1at geain lea geavahanvuoigatvuohta almennehis (gilialmennehis), ja soitet maid leat ain muhtun priváhtaalmenneha maid okta dahje moadde priváhta olbmo eaiggádus1s1et. Almennehiid mihtilmasvuohta lea árbevirolas1 áddejumi mielde geavahanriektelac1c1aid oktasas1 atnu, dábálac1c1at gohc1oduvvon "gillin". Dát biire lea dávjá guvlui ráddjejuvvon, muhto geavahanriektelac1c1at, dehálamos geavahanvuoigatvuod1a ektui, sáhttet leat unnit eanet bied1ggus eanadoallojoavkkutge. (3) Almennehiin lea vuolggasadji historjjálas1 ovdáneamis mii manná guhkás man1ás, várra gitta dán riikka vuosttas bissovas1 ássamii. Dáz1a eanadatlágain, mat c1állojuvvo 12. jahkec1uod1is ledje njuolggadusat almenneha anus, ja seamma gusto Mávnnos Hĺkonsen:a 1274 Eanaláhkiige. Christian V 1687 Dáz1a Lága mearrádusat almennehiid birra, mat gitta min áigái leat leamas1 min almennetvuoigatvuod1a dehálas1 osiide vuod1us, leat belohahkii seammago gaskaagi boares lágain, Christian IV1604 dáz1a Láhkagirjji bokte. Árta lea navdit ahte eaiggádus1s1andoahpagis, numo dan dál dovdat, vánit lei sadji álgovuolggalas1 dáz1a almennetinstituhtas. Baicce ledje gaskaagi dáz1a lágain oktan 1274 eanalágas njuolggadusat dihto rád1d1ejumiid birra almennehiin gonagassii. Nu leige gonagasas eanalága mielde vuoigatvuohta beallái rievdan fállás ja vuoigatvuohta hilggohasaide mat almennehis rivde gáddái. Muhto dehálamos ovdáneapmi lei gonagasa vuoigatvuohta nammadit almennehis od1d1aássiid. Gonagasas lei juo Guladiggelága mielde vuoigatvuohta "lihttoláigohit almennet geasa dáhtos1", ja seamma njuolggadus lei fas Eanalága VII - 62 - 1. Muhto earret sierra vuoigatvuod1aid mat gulle gonagassii ovddes1 lágaid mielde, lei giliássiin prinsihpas vuoigatvuohta geavahit buot vejolas1vuod1aid almennehis. Man1itgaskaáiggi1040 ja dánskaáiggi riekteovdáneapmi nannii gonagasa saji giliid ektui almennehiid rád1d1ejumi dáfus. Dás lei ee. oktavuohta go ovddiduvvui c1avgasat eaiggádus1s1andoaba, romálas1 rievtti váikkuhussan ja dánska rievtti doarjagiin. Gonagasa lihttolaigohanvuoigatvuohta áddejuvvui njuolga váikkuhussan gonagasa eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as almennehiidda. Lihttolaigohanvuoigatvuohta lea eaktuduvvon Dáz1a Lága 3-12-4, vuosttas cealkagii mii c1uodjá: "Gonagasa Fáldi ii galgga lihttoláigohit makkárge Saji Almennehis jus dat ii lobálas1 Mearrideami dovddahuvvo ahte oasti Áiggos1ii c1orget dan Vearroássama1041". 1600-logu man1it oasis anii gonagas iez1as vuoigaduvvon vuovdit almennehiid. Muhtun almennehiid vuvddii juo 1600-logus ja lasi 1700-logus. Sullii oktanaga oamastis1god1ii gonagas vuovdealmennehiid murrenbadjebáhcaga. Dilli álbmoga murrenvuoigatvuod1a ektui muddejuvvui Dáz1a Lága 3-12-6:s, mii c1uodjá: "Almenneha Vuovddi ferte juohkehas1 atnit, gii doppe ássá, numo Dolos1 Áiggis, mii dárbbas1uvvo juohke Muorrasallii, Huksen Hirssaide ja Dálu Geavaheapmái. Gii njeaidá eanet Vuovddi Almennehis ja boaldá Njáskkahagaid C1orgenlobi haga, nugo dál leat cealkán, ohcá danin, numo son gii murre vieris Vuovddis". Dát mearrádus lei od1as boares lágaid ektui. 1687 Dáz1a Lágas mearriduvvui de ahte álbmoga vuovdevuoigatvuohta lei ráddjejuvvon dálloatnui. Dán c1uovus lei ahte ávnnastanvuoigatvuohta ja almennehiid ávnnasbadjebáhcaga vuovdin gulai dus1s1e gonagassii (stáhtii). 1700 ja 1800-logus atne eiseválddit gonagasa eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a almennehiidda diehttelassan. 1800-logus rád1d1ejeaddji áddejupmi riektehistorjác1álliid gaskkas lei ahte juo Harald Vuoktafávru lei oamastan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a almennehiidda, áddejupmi mii vánit lea doallevas1. 1900-logus leat muhtun juristtat biehttalan dahje eahpidan stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a almennehiidda (advokáhtat Solnřrdal ja Schiefloe ja alimusriekteduopmár Bernt Berger). Vinstra-ás1s1is (Rt. 1963 s. 1263) mearridii datte Alimusriekti ahte stáhta lea stáhtaalmennehiid eaiggát, ja iige leat dus1s1e hálddas1anvuoigatvuohta dáidda. Alimusriekti guorrasii gielddarievtti ovdaolbmo cealkámus1aide dán ás1s1ái (bájuhuvvon duopmoreferáhtas s. 1275): "Rievtti unnitlohku, rievtti ovdaolmmos1 ii gávnnat ártta lagat guoskkahit almennetvuoigatvuod1a historjjálas1 ovdáneami, go lea ovttaoaivilis ahte vuosttaz1ettiin ferte deattuhit dan mii dál lea gustojeaddjin. Son leage ovttamielas ás1s1evuloz1iin ahte dál leat cieggan riektedilit almennetvuoigatvuod1a dáfus, ja ahte dáid cieggan riektediliid mielde ferte dadjat ahte stáhta lea stáhtaalmennehiid eaiggát." 4.2.2.2 Geavahanvuoigatvuod1at eanadoalus (1) Almennehiin earuhuvvo árbevirolac1c1at gaskal guokte geavahanvuoigatvuod1a vuod1d1ojoavkku: "Duohta vuoigatvuod1at" mat gullet eanadollui, ja eará vuoigatvuod1at (bivdu ja guollebivdu) mat gullet buohkaide gilis. Duohta geavahanvuoigatvuod1at siskkildit vuosttaz1ettiin muorraávnnasvuoigatvuod1a (Dáz1a Lága 3-12-6) ja geassesadje- ja guohtonvuoigatvuod1a almennehis (Dáz1a Lága 3-12-3). Dáid vuoigatvuod1ain lea eanetgo earáin sakka ja mearrideaddji mearkkas1upmi riikka mán1gga guovlluid eanadollui. Dása lasihuvvojit vel eará sullasas1 vuoigatvuod1at: Láddjehat-, sámmálc1oaggin-, lastac1oagginvuoigatvuohta, eanadollui sáddovuoigatvuohta ja historjjálas1 vuoigatvuod1at numo jeaggemálbma, bihkkaboaldin j.s. Eahpiduvvo leatgo dát vuoigatvuod1at álggos leamas1 doalahuvvon eanadoalliide vai leago buot giliássiide leamas1 vuoigatvuohtan. Goappas1iid 4.2.2.1. osiin namuhuvvon mearrádusain orru leamen man1imus1áddejupmi, buo. Dáz1a Lága 3-12-3; "juohkehas1 galgá návddas1it" jna. Mii dal historjjálas1 vuolggasadji les1, lea dál riektegeavadis mearriduvvon gustojeaddji riektin ahte murren-, guohton-, geassesajdoallo- ja láddjehatvuoigatvuohta dus1s1e gullá eanadoalliide, geahc1a ee. Alimusriekteduomu Rt. 1914 s. 35 (Jevnaker almennet), mas celko ahte vuolggasadjin ferte "biddjot ahte almennetvuoigatvuohta historjjálas1 ovdáneami mielde dárkojuvvo bied1goássanrud1alas11042 instituhttan, mii galggas1ii doarjut eanadoalu go dovddasta dasa lobi nás1s1at eanadollui dihto dárbbas1las1 riggodagaid almennehis". Dás fas c1uovvu ahte dát vuoigatvuod1at gullet dán gili eanadoalliide, nu gohc1oduvvon "duohta vuoigatvuod1at". (2) Duopmostuolut leat moanaid diggemearrádusain bidjan eavttuid doalahit almennetvuoigatvuod1a, sihke eanadoalu sajádaga ja geavahanvuoigatvuod1a historjjálas1 vud1d1osa ektui ja lágás1vuod1a gáibádussii juohke eanadollui mas sáhttá leat almennetvuoigatvuohta. Dán riektegeavadis lea eanas1 ás1s1iin murrenvuoigatvuohta almennehis guovddás1 gaz1aldat. Duopmogeavadis ferte adnot dohkkehuvvon ahte okta eaktu oaz1z1ut almennetvuoigatvuohta lea ahte dat eanadoallu gullá gillái dahje báikegoddái masa almennet "gullá dolos1 áiggi rájes". Dán mearrideamen eai leat hálddahuslas1 ráját mearrideaddjin, muhto mo dilálas1vuohta lea leamas1 ovddez1is. Dát mearkkas1a ahte juohke háve ferte guorahallat mo geavahandilálas1vuod1at leat leamas1. Seamma gusto rájáidege gaskal moadde almenneha, ja makkár gillái dahje báikegoddái almennet oppalac1c1at "gullá" lága vuod1ul. (3) Almennetvuoigatvuod1a rievttálas1 mihtilmasvuod1a gaz1aldagas c1uvgejuvvui Alimusriekteduomus Rt. 1931 s. 110 (Heiberg-duopmu). Dán duomus mearriduvvui ahte go vuovdá c1uldojuvvon eanabihtá almennetvuoigaduvvon opmodagas ii sáhte váras1upmi ahte eanabihtás ii galgga leat geavahanvuoigatvuohta, leat makkárge riekteváikkuhus, ii ainjuo oasti iez1as háldenáiggis. Dát lea duomu mielde daningo juohke dálu almennetvuoigatvuod1as lea lága vuoigatvuod1avuod1d1u, nu ahte ii dárbbas1uvvo makkárge man1n1álasgaskavuohta1043 ovddes1 vuoigatvuod1alaz1z1ii. Dát guoská mud1ui várrelága doibmii mearriduvvon dálá geassemánu 6. b. 1975 várrelágas nr. 31ge, mii § 2 nuppi lad1d1asis, nuppi cealkagis dadjá ahte almennetvuoigatvuohta dábálac1c1at ii sáhte luobahuvvot, láigohuvvot dahje gáibiduvvot lonuhuvvot buhtadasain. Heiberg-duopmu ii leat caggan ahte man1it duomuin lea mearriduvvon ahte geavahanriektelac1c1at eai dárbbas1 leat seamma ies1gud1et ávkkástallanvugiide dihto almennehis. Geahc1a ee. Rt. 1989 s. 107 (Leir- ja Břverdalen stáhtaalmennet), mas celkui ahte almennetvuoigatvuohta ferte árvvos1tallot konkrehta historjjálas1 ja geavahuslas1 dilálas1vuod1ain. 4.2.2.3 Guollebivdu stáhtaalmennehis (1) Guollebivddus almennehiin lei áiggistis mán1gga guovllus riikkas stuorra mearkkas1upmi biebmodollui, erenoamáz1it siseatnangiliin ja duottargiliin. Gaskaagi dáz1a lágain leat árta navdit ahte sáivabivdu almennehiin dan áiggis lei doalahuvvon gillái, ja nu atnui leat almennetvuoigatvuohtan. Dán doarju Guladiggelága mearrádus 145. kap.: "Juohkehas1 háhká c1ázi ja muoraid almennehis", nu maid 1274 eanalágas: "Buot guollejávrrit almennehis leat buohkaide seamma vuoigatvuod1avuod1us". Dát njuolggadus lei fas Christian IV 1604 dáz1a lágas: "Buot guollejávrriid almennehis ferte juohkehas1 atnit masa dasa lea oassi". 1687 Dáz1a Lága 5-11-1 oac1c1ui dát njuolggadus c1uovvovas1 sániid: "Buot guollejávrriid almennehis ferte juohkehas1 atnit geas lea oassi dasa, ja ii oktiige sierra lihttoláigohuvvot". Seamma c1ujuha herttot Haakon Magnusson Hadeland ja Ringerike 1297-1298 diggesáhkus1044, mas c1uoz1z1u (geardduhuvvon Norgga boares Lága III, Keyser ja Munch, Christiania 1849 mielde): "Muhto almenneha ja guollejávrriid hárrái dáhtos1iemmet daid galgat dávistit mo ovdal ledje leamas1 ja návddas1an daid bures ja numo láhkagirji dadjá". (2) Eahpidahttibut gaz1aldat lea, leago guollebivdu almennehiin dolin leamas1 vuoigatvuohtan gili boanddaide vai leigo vuoigatvuohtan olles gillái. Maná ledje gaskaagis eatnas1at geat ásse giliin boanddat dahje gullevac1c1at eanadollui eanaláigodálolaz1z1an ja láigoolmmoz1in j.s. Muhto ledje earátge, geat ealihedje iez1aset sálteboaldin1045, jeaggemálbmaroggin1046, bihkkaboaldin dahje bivdin ja guollebivdin. Unnán vuhtto ahte dát gaz1aldat dábálac1c1at bastilit daddjon1047, muhto c1uoz1z1ovas1 dilálas1vuod1as vuhtto várra ahte guollebivdu lei vuoigatvuohta buohkaide gilis. 1912 várrelahkalávdegoddi navddii dán ain leat rád1d1ejeaddji áddejupmin eanas1 giliin (lávdegoddeárvalus s. 73 ja 80). Norsk almenningsrett:s (s. 154-155) navddii Meinich Olsenge ahte guollebivdovuoigatvuohta almennehis álgovuolggalac1c1at lei iez1aslas1 vuoigatvuohta buot almennetguovllu ássiide. Seamma dagai Aubert Obligas1uvdnavuoigatvuod1a sierra oasis (s. 265, 4. mearkkas1upmi). Brandt tingrett:s, 2. deaddileapmi (s. 417) lea baicce navdon ahte dolin gulai guollebivdovuoigatvuohta almennehis buot gili eanadoalliide. Dán gaz1aldagas lea dalle nákkáhallan. Rt. 1938 ás1s1is s. 741 Tydal ovddes1 stáhtaalmennehis jerrui leigo buohkain Tydal:s guollebivdovuoigatvuohta ovdal almennet juogaduvvui 1869:s, vai gulaigo guollebivdovuoigatvuohta dus1s1e gili eanadoalliide. Go lei c1ad1amannan ee. várrelahkalávdegotti árvalusa (1916) ja Rt. 1893 duomu s. 610 celkkii Alimusrievtti eanetlohku: "Dán mielde ii sáhte bidjat makkárge dábálas1 cealkaga ahte ássiin lea guollebivdovuoigatvuohta, ja iige - nugo lágamánneriekti dahká - makkárge duod1as1tannoad1i almenneha eaiggádii". (3) Njukc1amánu 11. b. 1920 várrelágas ledje §§ 35 ja 36:s guollebivdomearrádusat stáhtaalmennehiin. Dáid mearrádusaid mielde earuhuvvui gaskal sin geat ásse gielddas gos almennet lei dahje geavahanvuoigaduvvon gilis, ja eará dáz1a borgáriid. Dálá gustojeaddji mearrádusat guollebivddus stáhtaalmennehiin leat geassemánu 6. b. 1975 várrelága nr. 31, § 28. Dát láhkamearrádus válddahallo vulobealde, go buohtastahttá njuolggadusaid guollebivdduin Finnmárkkus, geahc1a 4.2.8. ja 4.2.10.4. osiid. 4.2.2.4 Bivdu stáhtaalmennehis (1) Sihke gaskaagi dáz1a lágain ja 1687 Dáz1a Lágas daddjo unnán mii sáhtás1ii c1ielgasit oaivadit bivdovuoigatvuod1as almennehis. Dáz1a Lága 5-10-10:s daddjui: "Bivdoáiddiid ja Gumpebivdorokkit fertejit juohkehas1 dahkat Almennehis, geat áigot, almmatge nu, ahte ii oktage bilit eará Bivddu, nugo ovdal leat cealkán gilláriid1048 ja Bivddu birra". Dát mearrádus lea belohahkii leamas1 áddejuvvon nu ahte buohkat sáhtte bivdit almennehis. Muhto vánit lea riekta dás bidjat mearrideaddji deattu sániide. Solnřrdal (s. 39) (Rettleing i almenningslćren (1958), geahc1a ovddabealde 4.2.1.3. oasis.) ádde mearrádusa nu ahte dus1s1e giliolbmuin lei Dáz1a Lága mielde vuoigatvuohta bivdit almennehis. Dalle lei bivdovuoigatvuohta dolin almennetvuoigatvuohta. Meinich Olsen máinnas1a (s. 28) (Norsk almenningsrett (1928), geahc1a ovddabealde 4.2.1.2. oasis.) dolos1 bivddu seammago láddjema, sámmálc1oaggima jna., seammago murrema, geassesaji ja guollebivddu almennetvuoigatvuohtan. Son bealus1ta dáid ee. proseassaiguin mat dolin ovddiduvvojedje duopmostuoluin giliid gaskkas njuolga dihto guovlluid bivdovuoigatvuod1aid ektui. Son c1uoc1c1uha ahte bivdovuoigatvuohta dolin, belohahkii guollebivdovuoigatvuohtage, várra áddejuvvui "iez1aslas1 vuoigatvuohtan - buohkaidvuoigatvuohtan - sidjiide geat leat ásaiduvvon dán almennetguvlui" (s. 154-155). (2) 1800-logus dohkkehuvvui gal bivdu beatnaga haga priváhta eatnamiin, ja dalle died1us almennehisge. Geassemánu 22. b. 1863 lágas biddjui datte ealga-, sarva- ja mádjitbivdu stáhtaalmennehis eiseválddiide. 1899 bivdoláhka deattuhii eanaeaiggáda oktovuoigatvuod1a bivdui priváhta opmodagas. Almennehiidda lei datte láhkaovdabargguin evttohuvvon ahte juohke dáz1a borgár galggai sáhttit bivdit jahkásas1 divatmávssuin. Dás lei oktavuohta áddejumiin mii lei ovddes1 rievttálas1 dilálas1vuohta. Lága § 6 mearridii dán mielde ahte fud1os1bivdu stáhtaalmennehiin galggai leat buot dáz1a borgariidda go háhke bivdogoartta, muhto vierisgiliássit galge dábálac1c1at máksit divada. (1899-bivdoláhka lea lagat máinnas1uvvon ovddabealde 3.8.1. ja 3.8.2. osiin.) (3) 1920-várrelága ráhkkanahttimis celkkii várrelahkalávdegoddi árvalusastis (1916) s. 48: "Áigadas anu ja riikka boares lágaid mielde ledje giliássit oktovuoigaduvvon buot bivdui gielddas". Lávdegoddi oaivvildii ahte giliin berre sihkkarastit lohpi "ávkkástallat duoddara hearvásvuod1aid nu olu go vejolas1, iige dus1s1e iez1as dárbbu gaskkahis duhtadeapmái, muhto láigohanlohpáige" (s. 49). Man1it livc1c1ii "dálá gustojeaddji almennetvuoigatvuod1a viiddideapmin." Dáid oaiviliid mielde mearriduvvui lága § 30:s ahte dán almennehiin giliássiin dahje dolos1 geavahanvuoigaduvvomiin galggai leat bivdovuoigatvuohta stáhtaalmennehis, belohahkii divatmávssuin. Eará dáz1a borgáriin ii lean § 31 mielde mihkkege rievttálas1 gáibádus bivdit stáhtaalmennehis, ii divada mávssuinge. Muhto sáhtii "várrestivrra lagat mearrádusa mielde" addot lohpi bivdit go mákse várrestivrra mearridan divada. Dálá gustojeaddji bivdonjuolggadusat stáhtaalmennehiin leat 1975-várrelága §§ 23-27:s. Dát njuolggadusat meannuduvvojit vulobealde ja doppe buohtastahttojit Finnmárkku matrikulerekeahtes eatnamiid vástideaddji njuolggadusaiguin, geahc1a 4.2.9. oasi. 4.2.3 Finnmárkku almenneha gaz1aldaga hárrái riektegeavada, stáhtahálddahusa ja láhkaovdabargguid cealkámus1at (1) Alimusrievttis leat muhtun mearrádusain dálá áiggis guoskkahan Finnmárkku stáhtaeatnamiid mihtilmasvuod1a gaz1aldaga. "Álttá vuovdeás1s1is" (Rt. 1914 s. 509) daddjo Norsk Rettstidende álggus ahte "Stáhta vuovddit Finnmárkkus eai leat stáhtaalmennehat, ja vuovdelága ávnnasrievttálas1 mearrádusat eai gusto daidda." Vuosttasjienasteaddji eavttuin leat dát veahás1 earaláhkai c1állon: "In ane namalassii vuovdelága ávnnasrievttálas1 mearrádusaid stáhtaalmennehiid birra gustojeaddjin Stáhta vuvddiide Finnmárkkus, go dát eai leat stáhtaalmennehat dábálas1 áddemis." Duopmoeavttuid c1ad1amannamis c1ájehit ahte duopmu gusto lastamuorraávnnasvuoigatvuhtii c1uohppat muoraid ja dán vuoigatvuod1a eavttuide. Duopmu lea hui dievaslac1c1at meannuduvvon ovddabealde 3.2.2.7. oasis ja máinnas1uvvo lagat 4.2.5. oasisge vulobealde. Si-Fi-duomus (Rt. 1960 s. 810) celkkii vuosttasjienasteaddji, eará duopmáriid doarjagiin (s. 814): "Almmá cealkimin maidege dasa ahte sáhttágo stáhta eatnamiid Finnmárkkus juohke álo dárkot c1ielga priváhta opmodahkan, anán c1ielggasin ahte dat ainjuo ii lea c1ielga stáhtaalmennet". Dát celkui go jerrui leigo dábálas1 20 jagás1 oamastanáigi adnon ás1s1is, vai fertiigo geavahit 30 jagás1 erenoamás1 oamastaniáiggi almennehiidda. Alimusriekti celkkii joatkagis: "Vuoigatvuod1avuod1d1u ahte dan (Stáhta eatnamiid Finnmárkkus) ektui, ii leat nu ahte galggas1ii gustot eará oamastanáigi go dábálas1 20 jagi, nugo Davvinjárgga gielda lea c1uoc1c1uhan." Varfjell/Stifjell-duomus (Rt. 1979 s. 492) lei boazodoalliid buhtadangáibádusas stáhta vuostá vahágiidda ovddas go ceggejedje telekommuniserenrusttega. Ás1s1i guovddás1 gaz1aldat lei, leigo boazodoalliid gáibádus boarásmuvvan. Alimusriekti ii gávnnahan gáibádusa boarásmuvvan ja celkkii dán oktavuod1as ee. c1uovvovac1c1a (s. 498): "Rievddalmas riektedilálas1vuohta sin ruovttufylkkas, Finnmárkkus - belohahkii eahpec1ielga njuolggadusaiguin stáhta vuoigatvuod1a mahtodagas matrikulerekeahtes eatnamiidda - lea okta mán1gga dagaldagain masa ferte deastta atnit go árvvos1tallá riektediehtemeahttunvuod1a cuohkkin". Álttá-ás1s1is (Rt. 1982 s. 241) jerrui ás1s1emeannudeami lobálas1vuod1as go ovddiduvvui ggl.cea. Álttá-c1ázádaga buod1d1udeamis. Dán oktavuod1as c1uoc1c1uhedje sihke c1ázádaga guolástanvuoigaduvvomat ja guoski orohagaid boazoguohtonvuoigaduvvomat ahte ás1s1emeannudeamis ledje stuorra meattáhusat. Stáhtaeatnamiid almenneha mihtilmasvuohta dahje ii, ii meannuduvvon ás1s1is, iige Alimusriekti guoskkahan dán gaz1aldaga. (2) Almmolas1vuod1a giellaatnin stáhta eatnamiid hárrái Finnmárkkus mud1ui lea leamas1 nuo ja ná. Datte lea c1ielggas ahte dáid eatnamiid moanaid vuogasvuod1ain almmolas1 ás1s1ebáhpáriin 1600-logu loahpa rájes ja 1800-logu álgobeallai gohc1odedje dáid eatnamiid almennehin, dábálac1c1at "Gonagasa almennehin." Nu geavahii fáldi Knag 1693:s Ákn1ovági dikki mearrádusas "Gonagaslas1 Majestehta almennet ja Álttá Vuovdi dikkis" namahusa. Major Schnitler:a Dutkonbeavdegirjjisge 1745 rájes Várggáha ámtta birra lea Álttá vuovdi gohc1oduvvon almennehin. Ámtamánni Fieldsted promemorias reantogámmárii Křbenhámmanis njukc1amánu 31. b. 1775 daddjo: "Go buot nannán Finnmárkkus adno juohkinkeahttá almennehin mii dus1s1e gullá Su Majestehtii". 3.2.2.2. oasis máinnas1uvvon 1753 geaskkuin Álttá vuvddiin, mat ledje ráhkaduvvon dalá ámtamánni Collett evttohusa vuod1ul, gohc1oduvvo datte vuovdi "Finnmárkku gulli Álttá vuovdi", almmá dadjamin maidege almennehis. Miessemánu 27. b. 1775 eanac1ujuhancealkámus1as, mii ráhkaduvvui ámtamánni Fieldsted evttohusa mielde iige namuhuvvo almennet báhkkodeapmi. Muhto cealkámus1 eaktuda c1ielgasit ahte eatnamat gullet Gonagassii, ja ahte son sáhttá sirdit c1ujuhan eatnamiid ássansajiide, mii de gártá priváhta opmodahkan sidjiide geaidda c1ujuhuvvojit eatnamat. Reantogámmára suoidnemánu 4. b. 1801 promemorias mii gustui "sierradivadii" mii galggai máksot vuovdemurremii Finnmárkkus, hállo murrensierradivatlasiheamis "Ámtta Gonagaslas1 Almennehiin". 1800-logus ráhkadii Finnmárkku ámtamánni moanaid háviid njuolggadusaid vuovdemurremii matrikulerekeahtes eatnamiin, belohahkii muhtun guovlluide ja belohahkii olles Finnmárkui. Ámtamánni Buck geassemánu 10. b. 1825 njuolggadusain adno "Álttá Almennetvuovddi" namahus. Seamma ámtamánni suoidnemánu 3. b. 1837 njuolggadusain vuovddi birra Riehppovuonas hállo ain "almennehis". Miessemánu 5. b. 1845 vástideaddji njuolggadusain maid ámtamánni Harris ráhkadii hállo baicce dus1s1e "Álttá Fálddi Stáhta Vuovddis". Seamma gusto ámtamánni Motzfeldt golggotmánu 21. b. 1854 ja ámtamánni Nannestad skábmamánu 11. b. 1859 c1uovvovas1 njuolggadusaide. 1874 ja 1891 ráhkadii ámtamánni "almennetguostojeaddji njuolggadusaid" Finnmárkku vuovddi atnui, mas gohc1oduvvui "Stáhta gullevas1 Vuovdi" Finnmárkku ámttas". Báhkkodanvuogi dán nuppástusas soaitá leat oktavuohta das ahte dat guokte 1753 vuovdegeaskku, 1845:s deaddiluvvojedje Lassin Wessel-Berg c1oahku "Rescripter bind IV" jagiide 1797 - 1813. Stahta opmodagaid 1825-26 olles riikka almmolas1 logahallamis daddjo Stáhta eatnamiin Finnmárkkus: "Aitosas1 Finnmárkkus gos áibbas unnán dahje eai oppanassiige leat matrikulerejuvvon eatnamat, ferte várra buot vud1olas11049 áddemis gohc1oduvvot almennet." "Vud1olas1 ádden" báhkkodanvuohki orru geaz1ideamen dihto váras1umi ahte dilálas1vuod1at Finnmárkku stáhta eatnamiid ektui, álo galggas1edje leat seammago almennehiin mud1ui. Vástideaddji válddahusas 1842-43 rájes daddjo: "Aitosas1 Finnmárkkus, dahje dat golbma fálddi Áltá, Hámmárfeasta ja Nuorta-Finnmárku, gos dus1s1e veahás1 matrikulerejuvvon eatnamat leat, ferte várra buot atnit almennehin, almmatge earret dan mii lea c1orgejuvvon ja sirdon priváhtii, 27.05.1775 ggl.cea. ja 03.09.1816 Alimus Cealkámus1a mielde". Finansdepartemeantta proposis1uvdna nr. 21 beaiváduvvon skábmamánu 13. b. 1847 vejolas1 vuovdimis stáhta almennehiid ii bargan Finnmárkku ektui. Departemeanta iige lean ás1s1is viez1z1an died1uid Finnmárkku birra ja vuod1ustii dán ná (proposis1uvdna s. 23): "Aiddo dal mihttejuvvui, ahte Departemeanta ii leat gulahallan Finnmárkku Almennehiiguin, gos Eatnamat leat, ahte dát dárkojuvvojit eará Oainnus ja ahte meannuduvvojit eará njuolggadusaid mielde go Almennehat mat Dábálac1c1at gohc1oduvvojit Stáhta. Aitosas1 Finnmárku lea namalassii doloz1is leamas1 dárkojuvvon gullat Gonagassii dahje Stáhtii, go álgovuolggalac1c1at dus1s1e ásse Johttit, sápmelac1c1at almmá bissovas1 Viesuin. Veaház1iid mielde almmatge Muhtun ráje das huksegohte Sirddolac1c1at, geat almmatge eai dárkojuvvo Eatnamiid eaiggádin (buo. § 19 Guovvam. 5.b.1685 Mearrá.). Finnmárku lea danin boares Áiggiid rájes leamas1 gohc1oduvvon ja meannuduvvon Koloniain." Dás orru ovdanboahtimin ahte Finansdepartemeanta vuod1ustii sierradili Finnmárkui ee. sápmelac1c1aid johttiid ies1vuod1ain ja maid sáhttá gohc1odit "koloniserenoaidnun". Iige departemeantta guorahallan lagat maid man1imus1livc1c1ii mearkkas1it, earret logahallat Finnmárkku boares sierramearrádusaid, erenoamáz1it dán riikkaoasi gávpeovdamuniin1050. Proposis1uvnnas lea datte ain teavsttas oanehis válddahallan departemeantta riektedilálas1vuod1a áddejumis dán riikkaoasi matrikulerekeahtes eatnamiid hárrái. Daddjo ee. (s. 24): "Juhkkojuvvon Osiid ektui, dárkojuvvo Finnmárku mud1ui Almennehin, geahc1a §§ 3, 4, 5 ja 6 died1ihuvvon cealkámus1as. Vuovdemurren sáhttá dus1s1e leat C1ujuhemiin. C1akc1amánu 3. b. 1817 cealkámus1. Dán Geavahanvuoigatvuod1a bálddas, mii bissovas1 ássiin lea njeaidán Duovdagiin, ferte maid mihttejuvvot dan Gárdeguohtuma, Bivddu, Guollebivddu ja Vuovdemurrema Vuoigatvuod1a, mii gullá sihke dáz1a ja ruot1a Sápmelac1c1aide, geahc1a golggotmánu 18. b. 1751 Soahpamus1a ja c1akc1amánu 27. b. 1726 Geaskku." Dás orru departemeanta lohkamin guovttelágan geavahanvuoigatvuod1aid stáhta eatnamiin Finnmárkkus: a) Geavahanvuoigatvuohta dáloniidda geat eaiggádus1s1et sajiid mat ledje c1ujuhuvvon 1775-eanac1ujuhancealkámus1a vuod1ul. "Juhkkojuvvon osiid" ektui galge vuovddekeahtes guovllut departemeantta áddejumi mielde adnot almennehin. Dát orru báhkkodeamen sullasas1 riektedilálas1vuod1a go eanadollui vuolggahuvvon almennehis riikkas mud1ui. b) Gárdeguohton-, bivdo-, guollebivdo- ja murrenvuoigatvuohta sápmelac1c1aide, go departemeanta sihke c1ujuha 1751 rádjasoahpamus1s1ii Ruot1ain ja c1akc1amánu 27. b. 1726 geaskkuide. C1ujuhus rádjasoahpamus1s1ii lea c1ielgasit sámekodisillii, mii ainjuo vuosttaz1ettiin ja njuolga gustui badjesápmelac1c1aid vuoigatvuod1aide. 1726-geaskkut ledje várra erenoamáz1it jurddas1uvvon mearrasámiide. Departemeantta c1ujuhus dáidda ferte adnot eaktudeamen ahte atne dáidge mearrádusaid ain gustojeaddjin, ja ahte vuod1d1udedje mearrasápmelac1c1aidege vuoigatvuod1aid Finnmárkku stáhta eatnamiin mat leat proposis1uvnnas logahallon. Geassemánu 22. b. 1863 vuovdeláhka orru §§ 56 ja 60:s guovtti konkrehta háviin eaktudeamen ahte "stáhta vuovdi" Finnmárkkus maid gullá stáhtaalmennehat namahussii. § 56 mearrádus, mii máinnas1a ás1s1ec1uoc1c1aldahttima lobihis meassamiin stáhtaalmennehis, fámuhuhttui geassemánu 14. b. 1985 lága nr. 71. § 60 mearrádus, mii gustui áigemearrái almmuhit dan almennetvuovddi mearrádusaid mii gohc1c1u geavahanvuoigaduvvomiidda od1d1a gárz1z1idemiid dahje geatnegasvuod1aid sin vuovdeatnui, ja mii Finnmárkkus bijai sierra gávcci vahkosas1 áigemeari, lea dál sadjái boahtán geassemánu 19. b. 1992 vuovdedoalloláhka nr. 60 stáhtaalmennehin § 4-1 man1imus1lad1as (mas Finnmárku ii leat sierra namuhuvvon). Ferte almmatge navdot ahte ii goabbáge §§ 56 ja 60 duod1as1tuvvui lean geavatlac1c1at mávssolas1 Finnmárkkus, ii ainjuo dán jahkec1uod1is. Seamma beaiváduvvon lágas "stáhta eatnamiid Finnmárkkus luobaheami hárrái", go vuovdeláhka, ii atno almennet namahus stáhta eatnamiid birra fylkkas, ja almenneha gaz1aldat iige leat guoskkahuvvon dán lága ovdabargguin. Miessemánu 20. b. 1899 bivdolágas atno maid "Stáhta eatnamat Finnmárkkus" namahus. Njukc1amánu 12. b. 1920 várreláhka geahc1c1alii od1asmahttit stáhta almennehiid láhkanjuolggadusaid, mat gitta dán áigái eanas1 ledje ráddjejuvvon almennetmearrádusaide 1687 Dáz1a Lágas, erenoamáz1it 3-12 kapihttaliin. (Dalle eai lohkko 1857 lága mearrádusat almennetvuvddiid birra ja vuovdelága njuolggadusat almennehiid birra). Sihke 1920-várreláhka ja dálá geassemánu 6. b. 1975 várreláhka addet stáhtaalmennehiin dábálas1 njuolggadusaid anu, hálddahusa ja guohtuma, geassesajdoalu, bivddu ja guollebivddu birra. Muhto ii 1920- iige 1975-láhka meannut murrenvuoigatvuod1a almennehis. 1920 várrelága ovdabargguin ovdanboahtá ahte Nordlándda ja Romssa ámtadikkit eaktudedje ahte várrelága mearrádusat giliássiid geavahanvuoigatvuod1at guohtumii, guollebivdui, bivdu jna. livc1c1e adnon dán guovtti fylkkas. Finnmárkku ámtadiggi gávnnahii baicce ahte ii "dárbbas1uvvon makkárge evttohuvvon dahje sullasas1 láhka". Ámtadiggi celkkii dasto ahte vuovdedoaimmahat ja lavdnjeloggun gulai almmolas1 hálddahussii, ja ahte ii sáhttán rávvet dása olles nuppástuhttima. Dasto c1uoc1c1ui : "Bivddus ja guollebivddus stáhta eatnamiin eai lea dolos1 áiggi rájes leamas1 dáz1a borgárat, ja eanas1 guovlluin Finnmárkkus lea vel ássan ovddiduvvan dáinna lud1olas1vuod1a ja vuoigatvuod1a eavttuin. Ferte garrasit miettas1tallat geahc1c1alit dán nuppástuhttit, nuppástus mii livc1c1ii rivven stuorra oasi riikkaoasi ássiin sin lobálas1 vuoigatvuod1a ja head1us1tan buohkaid ávkkástallat dán vuoigatvuod1a." Njukc1amánu 12. b. 1920 várrelágas lei mearriduvvon § 50:s "Dát láhka ii adno stáhta eatnamiin Finnmárkku fylkkas." Muhto lagat válddahallan adnojitgo stáhta eatnamat Finnmárkkus almennehin dahje eai, ii leat lága ovdabargguin. Gustojeaddji geassemánu 6. b. 1975 várrelágas lea § 1:s celkon ahte láhka gusto "stáhtaalmennehiidda". Od.prp. nr. 55 1972-73:s (s. 25) ovdanboahtá ahte dát mearkkas1a ahte láhka dus1s1e siskkilda matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiid Mátta-Norggas gitta Davvi-Trřndelága fylkkaid rádjai. Datte lasihuvvo: "Muhto jus rievttálac1c1at mearriduvvos1ii ahte muhtun matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiin Davvi-Norggas lea stáhtaalmennet, c1uovvu ies1alddes ahte láhka danin gusto dákkár guvluige." (3) Dán vihkkedallamis ovdanboahtá ahte almennet namahus dávjá adnojuvvui almmolac1c1at stáhta eatnamiid birra Finnmárkkus, ain gitta 1863 vuovdelága rádjai. Muhto sullii 1860-logu rájes láhppo namahus almmolas1 ás1s1ebáhpáriin. Dárkilis sudja dasa válddahallo c1uovvovac1c1at. Ii leat áibbas c1ielggas mii eiseválddiid beales lea "gonagasa almennet" namahus mearkkas1an, go dát leat adnon Finnmárkku eatnamiin 1600-, 1700- ja guhkás 1800-lohkui. Namahus sáhttá várra datte adnot indisiumii ahte guovddás1 eiseválddit Křbenhámmanis (man1n1il Christiania) ja Finnmárkku ámmátdoaimmahagas dan áiggis leat oaivvildan, unnit eanet, sáhttit Finnmárkku eatnamiid árvvos1tallat seammaláhkaigo almennehiid riikkas mud1ui. Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta matrikulerekeahtes eatnamiidda (Dán dilálas1vuod1a dievaslac1c1abut vihkkedallamii c1ujuhuvvo Riektejoavkku eanetlogu 4.1. kap.( A c1uo.) ja Jebens:a oaivilerohussiige (B c1uo.) válddahallamiidda ovddabealde.) Go almennet namahus dolin lea adnon Finnmárkku eatnamiid birra lea dát dávjá leamas1 "gonagasa almenneha" oktavuod1as. Liikká lea árta navdit ahte eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldat dáid eatnamiidda álgovuolggalac1c1at illá lei áigeguovdil ja seammás eahpec1ielggas. Dás ii lohkko Sállán Oarje-Finnmárkkus, gos gonagas ovddes1 árbevieru mielde eaiggádus1ai epmolas1 goalmmátoasi, ja Schřnnebřl bearas1 fas dan nuppi oasi. Dán sáhttá várra guorrat gitta Ráhkká-opmodahkii gaskaagis, mas várra ledje vuoigatvuod1at nu guhkás davás go Sállánii. Major Peter Schnitler oac1c1ui barggadettiin ráhkkanahttit rájá Rut1t1ii 1740-jagiin died1u ahte eatnamat dáz1a guollebivdohápmaniin mud1ui ledje oktasac1c1at, ja eaige gullan oktiige sierra. Su 1742-1745 rádjadutkanbeavdegirjjiid III c1anas s. 55:s daddjo de dáz1a eanadoalliid birra Finnmárkkus: "Sin Eatnamat eai gula oktiige Sierra, dat leat oktasas1 buohkaide ja juohkehaz1z1ii, gii dohko áiggos1ii ássat." Muhto seammás leat juo 1600-logu loahpas almmolas1 ás1s1ebáhpárat mat máinnas1it Finnmárkku eatnamiid "gonagasa". Mihtilmas ovdamearka lea báhkkodanvuohki 4.2.3. oasis máinnas1uvvon 1693 Ákn1ovági diggi, mas fáldi Knag mearridii ráfáiduhttit "Su Majestehta Almenneha Vuovddi doppe Álttá diggebáikkis". Seammásgo Álttá vuovdi dás gohc1oduvvui gonagasa opmodahkan, ovdanboahtá diggebeavdegirjjis ahte diggebáikki ássiin lei murrenlohpi, almmatge c1ujuhemiin. Sullii seammaláhkai ledje guokte 1753 vuovdegeaskkuin Álttá vuovddi gohc1odan "Dan min doppe Finnmárku gullevas1 Álttá Vuovdi". Seammás eaktudedje goappas1at geaskkut ahte Álttá ássit ain sáhtte geavahit vuovddi iez1aset dárbui, muhto ahte fertejedje gierdat c1ujuheami ja eará murrengárz1z1ádusaid. Dáid mearrádusaid jurddas1anvuohki orru leamen sulastahttimin dan maid dovdá almmolas1 ás1s1ebáhpáriin mátta-dáz1a almennehiin sullii seamma áiggi; ahte gonagas eaiggádus1ai vuovddi, ja báikegottis lei vuoigatvuohta atnui. Dát orru doabalac1c1at laktás1uvvon oktavuohta gaskal gonagasa almennehiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a govvádusa ja álbmoga geavahanvuoigatvuod1a, mat sullastahttet Norgga dilálas1vuod1aid mud1ui seamma áiggis. Finnmárkkus vaillahuvvo várra c1ielga c1ujuhus Dáz1a Lága 3-12-1:i. Bajábealde namuhuvvon 1693 ja 1753 mearrádusat orrut liikká gullamin seamma eaktui go dát láhkamearrádus adno báhkkodeamen, ahte eatnamat mat eai gula ovttage olbmui, fertejit leat almennehat ja danin seammás gullat gonagassii opmodahkan. Miessemánu 27. b. 1775 eanac1ujuhancealkámus1a vuod1d1un lei eaktun ahte Finnmárkku gonagasas lei vuoigatvuohta c1ujuhit eatnamiid priváhta ássansajiide. Go sáhtii c1ujuhit (sirdit) eanabihtáid priváhta opmodahkii, áddejuvvo dát lunddolac1c1at sis geaidda guoskai ahte gonagas lei eaiggát, ii dus1s1e vuovddi, muhto Finnmárkku eatnamiidge. Seamma joatkkas1uvai geassemánu 6. b. 1863 lágasge, mii mearridii ahte galggai máksot eatnamiid ovddas mat boahtteáiggis c1ujuhuvvo priváhtii. Ovdáneamis ja geavadis mii guhkit áiggi lea leamas1 dáid guovddás1 mearrádusaid vuod1ul, lea govttolas1 navdit ahte daid guovlluid ássit, gos dáz1at leat áiggiid c1ad1a s1addan eanetlogus ja gos dáz1a riekteáddejupmi lea vuoitán, leat dohkkehan namuhuvvon oainnuid. Mátta-Norgga almennehiidda lea Alimusriekti Vinstra-duomus (Rt. 1963 s. 1263) mearridan ahte stáhta eaiggádus1s1á stáhtaalmennehiid. Matrikulerekeahtes eatnamiid hárrái Finnmárkkus, ii leat dássáz1ii makkárge vástideaddji prinsihpalas1 mearrádus. Nu guhkásgo bajábealde namuhuvvon ovdáneapmi cieggan áddejumis ja geavadis sáhttá leat ásahan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a stáhtii matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus, lea sáhka eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as mii ii leat vuolggahuvvon mastege, ja mii várra ferte áddejuvvot nu gohc1oduvvon "álgovuolggalas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuohtan". Dalle livc1c1ii seammago eaiggádus1s1anvuoigatvuohta mii stáhtas lea almennehiidda Mátta-Norggas ja eatnamiidda Nordlánddas ja Romssas mat leat gohc1oduvvon stáhtaeatnamat álgovuolggalas1 mihtilmasvuod1as. Jus galggas1 Meahccekommis1uvnna almennet doahpaga meros1tallama bidjat vuod1d1un ja maid leat bájuhan 4.2.1.3. oasis, de lea jáhkehahtti ahte matrikulerekeahtes eatnamat Finnmárkkusge fertejit adnot almennehin. Mii datte geahc1c1alit joatkit buohtastahttima gaskal matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus ja mátta-dáz1a almennehiid riektedilálas1vuod1a. Dán vuod1ul guorahallat vulobealde rievttálas1 mihtilmasvuod1a geavahanvuoigatvuod1ain matrikulerekeahtes eatnamiidda, mat finnmárkolac1c1aide bistet ja leat bistán. Dalle erenoamáz1it fidnos1it dehálamos vuoigatvuod1aiguin; numo muorraávnnas-, omiid guohton- ja guollebivdo- ja bivdovuoigatvuod1aiguin. Berres1ii mud1ui mihttet ahte c1uovvovas1 oasit muhtun muddui lea latnjalas dasa mii lea celkon 3. kapihttala resurssamiel c1ad1amannamis. Vuod1d1oáigumus1 3. kapihttalis lea datte leamas1 válddahallat ies1gud1et vuoigatvuod1aid mearkkas1umi, ja vulobealde lea geahc1c1aluvvon geahc1c1at vuoigatvuod1aid almennetrievttálas1 oainnus ja meannudit daid erenoamáz1it gaz1aldagain leatgo almennehat dahje almennetsullasas1 dilálas1vuod1at Finnmárkkus. 4.2.5 Muorraávnnasvuoigatvuohta (Lagat muorraávnnasvuoigatvuod1as, geahc1a bajábealde 3.2. kapihttalis.) (1) Dás galgá nappo geahc1c1alit giddet fuomás1umi murrenvuoigatvuhtii ja dan ovdáneapmái mas sáhttá leat stuorra mearkkas1upmi Finnmárkku almennetgaz1aldahkii. Muorraávnnasvuoigatvuod1as lea historjjálac1c1at leamas1 hui guovddás1 mearkkas1upmi riektedilálas1vuod1aid dábálas1 áddejupmái Finnmárkku eatnamiid ektui. Dás leat belohahkii leamas1 sierra mearrádusat sihke c1ujuhuvvon priváhta opmodaga vuovddis ja stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin, mat spiehkastit riikka mud1ui dilálas1vuod1ain. Dát ovdanbuktin ráddjejuvvo stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid vuovddi riektedilálas1vuod1aide. (2) Navdo ahte njukc1amánu 12. b. 1965 láhka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hárrái Finnmárkku fylkkas álgovuorus geahc1c1ala leat ollislas1 fylkka ássiide oppalas1 mihtilmas vuoigatvuod1aid dáfus. Goahccevuovddi birra ii daja láhka maidege, muhto ovdabargguin ovdanboahtá ahte stáhtas lea oktovuoigatvuohta háldet goahccevuovddi, ja ahte dát adno c1uovvut njuolga stáhta eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. Lastavuovddi hárrái dadjá lága § 4: "Stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin lea giliolbmuin vuoigatvuohta oaz1z1ut c1ujuhit lastavuovddi dálloatnui. Dát vuoigatvuohta ii galgga head1us1tit eiseválddiid ollásit dahje belohahkii ráfáiduhttit dákkár vuovddi." Teavsttas c1uovvu ahte muorraávnnasvuoigatvuohta siskkilda "lastavuovddi dálloatnomuoraide". Dán ferte áddet nu ahte láhkaaddi eaktu lea ahte vuoigatvuohta ii siskkil lastamuorraávdnasiid eará ulbmiliidda, omd. viessohuksemii, áideávdnasiidda, hás1estávrráide, bivdosiidda dahje luossabivdobuod1uide. Dás ovdanboahtá ahte lea sáhka sakka eanet ráddjejuvvon vuoigatvuod1as go vuoigatvuod1as mii gullá geavahanvuoigaduvvon eanadoalliide Mátta-Norgga almennehis. Nuppi beales ii leat lastavuovddi geavahanvuoigatvuohta Finnmárkkus ráddjejuvvon dus1s1e eanadoalliide, go dat gullá "giliolbmuide" oppalac1c1at, makkár dal fidnu dahje ealáhus sis les1. Dát lea daningo Finnmárkkus ii leat ovdánan numo máddelat Norggas, gos geavahanriektelac1c1at leat ráddjejuvvon eanadoalliide. Jus bidjá vuod1d1un ahte murrenvuoigatvuohta Mátta-Norgga almennehiin prinsihpas lea vuoigatvuohta mas lea lága vuod1us (Dáz1a Lága 3-12-6), leat dilálas1vuod1at Finnmárkkus dán sullasac1c1at, go dásge lea láhkamearriduvvon dábálas1 vuoigatvuohta oktasas1 biirii. Dát lea servituhtaid ektui ovttaskas olbmuide dahje muhtun opmodagaide ovdun. Finnmárkkus dego mátta-dáz1a almennehiin lea sáhka dus1s1e dálloatnovuoigatvuod1as, go ávdnasiid ii sáhte sirdit dahje vuovdit earáide. Numo ovdanboahtá bajábealde, leat datte dehálas1 erohusat gaskal njuolggadusaid Finnmárkkus ja mátta-dáz1a almennehiin, sihke vuoigatvuod1a mahtodaga ja geavahanvuoigaduvvomiid dáfus. Sihke Finnmárkkus, Romssas ja Nordlánddas ja Mátta-Norgga boazoorohagain lea boazosápmelac1c1ain boaldámus1- ja muorraávnnasvuoigatvuohta, buo. geassemánu 9. b. 1978 boazodoallolága § 9 c1uo. 4, buo. § 13. Dát ii leatge danin nu erenoamás1 Finnmárkui. (Lagat boazosápmelac1c1aid muorraávnnasvuoigatvuod1as 3.17.7. oasis.) (3) Datte lea árta navdit ahte Finnmárkku muorraávnnasvuoigatvuod1a ja mátta-norgga almennehiid ovttaláganvuohta historjjálac1c1at lea leamas1 stuorát go mii ovdanboahtá dálá láhkamearrádusain. Dálá ávdnasat bidjet vud1d1osa dasa ahte giliássit sullii 1750 rájes almmolas1 eiseválddiid seaguheami haga leat atnán Finnmárkku vuovddi mo dáhtto, sihke huksenávnnasteapmái, boaldámus1s1ii ja eará atnui. Ii oru baicce, nu guhkás man1ás go boares gáldut mannet, leamen adnon lobálaz1z1an oktiige gii ii oro Finnmárkkus viez1z1at muorraávdnasiid dáid vuvddiin. Muhto geografalas1 guovlu murrengeavaheaddjiide, lea várra leamas1 viidát dahje más1kilat ráddjejuvvon go Mátta-Norggas. Dán died1ut eaige leat c1ielgasat. Nu died1ihuvvo fálddi Knag Finnmárku 1694 matrihkkalis ahte "Álttá Vuovddit adnojit dus1s1e boaldenmurrii ja dárbbas1las1 huksenhirssaide, Álttá, Láhppi, Ákn1ovági ja Hámmárfeastta diggebáikkiid ássiide". Dát lea c1ielgasit daningo olggut guovlluin Oarje-Finnmárkkus váilui albma vuovdi ja danin fertejedje viez1z1at eanas1 muorraávdnasiid Álttás. Sullasas1 c1uoz1z1u seamma matrihkkalis Goaskinvákki gieldda ássiin: "Álbmot ferte stuorra goasttádusain viez1z1at s1ibitbiepmus ja boaldenmuoraidis Porsán1ggus guhtta c1iez1a miilla duohken. " (4) Sáhttá digas1tallot mii lei rievttálas1 vuod1us finnmárkolac1c1aid friddja vuovdeatnui gitta 1700-logu gaskamuddui. Atnu lei maná leamas1 olu guhkit áiggis man1ás ja leige áibbas dárbbas1las1 ássiide. Gitta dán áigái ferte mud1ui leat leamas1 doarvái muorraávnnas riikkaoasi iez1as dárbui. Datte lea nugo bajábealde namuhuvvon c1ielggas ahte 1740-jagiin ledje moanaid virggálas1 vuogasvuod1ain Álttá vuovddi gohc1odan "Almenneha Vuovdin." Guokte gonagaslas1 1753 geaskku ovddastedje vuosttas viiddis geahc1c1aleami guovddás1 stáhtaválddi ( ámtamánni álgaga mielde) beales bearráigeahc1c1at Finnmárkku vuovddi. Geaskkuid ártta lei ahte vuovdi lei "c1uhppon ja earaláhkai bahás meannuduvvon". Cuohkki gohc1c1ut gárz1z1ádusaid lei geaskkuid mielde ahte dát lei áibbas dárbbas1las1 "dán vuovddi áimmahus1s1amii1051 ráhkis ja oskkáldas vuollásac1c1aide buoremussan". Dáinna áiggain geatnegahtui sihke beahcevuovdi ja lastavuovdi c1ujuhuvvot ja earáge murrenmearrádusain. Reantogámmára juovlamánu 7. b. 1748 ja guovvamánu 7. b. 1750 c1állagiin lei mearriduvvon ahte galge máksit "vearu" Álttá hirssa ovddas. Dás lei 1740 vearromearrádusa vuoigatvuod1avuod1d1u. Guovvamánu 27. b. 1753 mearrádusas dohkkehuvvui dát vearru guhtanuppelogátoassiin hirssa árvvus. (Geahc1a 3.2.2.2. oasige ovddabealde.) Dát lea "sierradivada" vuolgga mii man1n1il guhká unnit eanet njuolgguslac1c1at gáibiduvvui vuovdemurremii Finnmárkkus. (5) 1753-geaskkuin gustui sániid mielde dus1s1e Álttá vuovdi, muhto áddejuvvo gusto gustojeaddjin miehtá Finnmárkku. Miessemánu 27. b. 1775 eanac1ujuhancealkámus1as addojedje mearrádusat mat c1ielgasit gustojedje olles riikkaoasi vuovdái. Cealkámus1a dát guokte mearrádusa mat gustojedje vuovdái (§§4 ja 5), gustojedje gitta dat fámuhuhttojuvvo njukc1amánu 12. b. 1965 lágas. (1775-cealkámus1a §§ 4 ja 5 leat lagat meannuduvvon 3.2.2.3.oasis.) 1775-cealkámus1a § 4 nannii ahte lastavuovdi galggai "mearriduvvot dihto giliide mat dan dárbbas1it", seammásgo c1ujuhangeatnegasvuohta aiddostahtui. Mearrádusa ferte geahc1c1at ovttas gohc1c1osiin eanamihtideaddjái gii galggai c1ujuhit eatnamiid ássansajiide. Dán gohc1c1osa § 15:s eanamihtideaddji galggai c1ujuhit lastavuovddi dan gillái "mii dan dárbbas1a ja ássá vuohkasamos". Cealkámus1a § 5:s c1uoc1c1ui ahte Gonagassii "doalahuvvo ain numo dássáz1ii c1uoz1z1ovas1 beahce- ja guossavuovddi", earret soames hearvásvuod1aid mat ledje leamas1 lihttoláigohuvvon. Dát mearrádus orru sániid mielde leamen eahpec1ielggas, muhto galggai várra geahc1c1alit bisuhit Gonagassii dihto "eahpevissis sisaboad1uid". Man1itáiggis lea datte ádden mearrádusa nu ahte dat nannii Gonagassii olles eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a goahccevuovdái. 1700-logus nuppástusat dagahedje ahte ássiid lohpi geavahit vuovddi ain bisui, muhto dál eiseválddit dan ráddjejedje ja gozihedje. Ovddasguvlui 1800-logu mielde lei eiseválddiid geavat dás mán1ggalágan, ja ámmátolbmuid áddejupmi dilálas1vuod1aide lei belohahkii eahpec1ielggas. Ii lean vel 1800-logu gaskamuttus eiseválddiid beales ovdanboahtán mihkkege mii dovddahii ahte stáhtas lei dákkár eaiggádus1s1anvuoigatvuohta vuovdái Finnmárkkus ahte ii lean báhcán makkárge geavahanvuoigatvuohta álbmogii. Áddejumi molsun bod1ii 1860-jagiin. Siviila ás1s1is maid stáhta c1uoc1c1aldahtii 1864:s, mii gustui geatnegasvuhtii máksit hirsasierradivada, lei vástádus riektái rád1d1ehusadvokáhtas, beaiváduvvon miessemánu 18. b. 1864. Dás lei oppalas1 válddahallan stáhta áddejupmái Finnmárkku vuovddi riektedilálas1vuod1ain, mas ee. c1uoc1c1uhuvvui ahte stáhta háldenvuoigatvuohta vuovdái ii lean gárz1z1iduvvon ja ahte ássiin ii lean makkárge geavahanvuoigatvuohta dasa. (Rád1d1ehusadvokáhta vástádus lea dievaslac1c1at meannuduvvon ovddabealde 3.2.2.6. oasis.) (6) Guokte rán1ggás1tanduomu Porsán1ggus, goappas1agat 1867:s, leat man1n1il áddejuvvon prejudikáhtan dasa ahte finnmárkolac1c1ain ii leat goahccevuovdái geavahanvuoigatvuohta. Dáid duomuin ovdanboahtá ahte dán ovdáneamis Finnmárkkus lea oktavuohta vástideaddji ovdánemiin dalá Nordlánda ámttas. Vuosttas rán1ggas1tanás1s1is celkui Alimusrievttis duopmu guovvamánu 9. b. 1867 (Rt. 1867 s. 180). Ás1s1áskuhtton, mearrasápmelas1 Mattis Tapio, ovttajienalac1c1at dubmejuvvui suolavuhtii, go lei njeaidán 12 stoalppu ja 28 verrátdoarvvi muoraid beahcevuovddis mii lei su opmodagas. Maná eahpiduvvui Alimusrievttis sáhtiigo atnit dán suolávuohtan vai dus1s1e geavahanvuoigatvuod1a rihkkumin. Dubmehalli duomu vuod1ustus lei eanas1 c1uovvovas1: "C1ud1egietti ássiin ii sáhttán datte daddjot leat makkárge geavahanvuoigatvuohta vuovdái, sii leat seamma dilis stáhta vuvddiid ektui go Sálttu ja Ofuohta ássit leat stáhta vuvddiid ektui doppe, ja dárkomin prejudikáhtain mat leat man1imus1namuhuvvon vuvddiide, navdo ás1s1áskuhtton fertet rán1ggás1tuvvot suolavuod1as." Prejudikáhtaide maidda dás c1ujuhuvvo leat guokte alimusriekteduomu Nordlánddas, namalassii Báidáris 1859:s ja Ofuohtas 1866:s. Nuppi rán1ggas1tanás1s1is, vuostá mearrasápmelac1c1a Per Persen Jux Bissojogas eret, celkkii Alimusriekti duomu njukc1amánu 8. b. 1867 (Rt. 1867 s. 293). Ás1s1i gustui njeaidán guhtta beazi áitti ceggemii. Vuollerievttis lei ás1s1áskuhtton ás1s1ehuvvon dainna vuod1ustusain ahte lei geavahanvuoigaduvvon beahcevuovdái, "mii lei stáhta gullevas1 almennet". Assessora Blich, gii lei eanetlogu valdohálli, ovdandoalai: "Vuovdegaskkain main lea Gaz1aldat, ii sáhttán ovdaolmmos1 atnit Stáhtaalmennehin. Finnmárkku Vuovddit gullet Stáhtii ja leat sierra Njuolggadusaid vuollásac1c1at; nugo Ássiin daid ilbman Mearrádusaid mielde, nammalassii 27.5.75 Cea. ii leat makkárge Vuoigatvuohta Vuovdegaskkas, masa lea várrejuvvon ássiide ávkkástallat vuovddi nugo Eiseválddit c1ujuhit". Sihke Báiddára 1859 ás1s1i ja dat guokte rán1ggas1tanás1s1i Porsán1ggus ovddiduvvojedje nu gohc1oduvvon oanehis meannudeamis c1akc1amánu 6. b. 1845 lága § 1 mielde, mii ee. mearkkas1a ás1s1áskuhttomiid bealus1teaddji haga. Dát eaktudii namuhuvvon lága mielde ahte lei olles dovddastus. Ás1s1áskuhttomiid dáid ás1s1iid dovddastus1052, siskkildii datte dus1s1e murrema, iige riektedilálas1vuod1a dan vuovdegaska ektui. Liikká lea duomuin leamas1 mearrideaddji mearkkas1upmi man1it rád1d1ejeaddji áddejupmái ahte finnmárkolac1c1ain ii leat goahccevuovdái geavahanvuoigatvuohta. Stáhta lea sullii 1870 rájes giehtagus1s1an oainnus giliolbmuid váilevas1 goahccevuovddi geavahanvuoigatvuod1as. Dát ii lean ássiid vuosttaldeami haga, mii ee. ovdanboahtá ain mán1ga rán1ggas1tanás1s1iin dáid gaz1aldagaid hárrái. Třnnesen namuha (s. 217) ahte ássiid áddejumi geaz1il loahpas ii s1at lobihis murrema ás1s1ás1kuhtton suolavuohtan, muhto dus1s1e eará formála vuod1ul. Liikká lea dál rád1d1ejeaddji áddejupmi ahte finnmárkolac1c1aide ii leat makkárge goahccevuovdegeavahanvuoigatvuohta. Dán áddejumi dorjjos1ii go stáhtas leamas1 nu bindilis geavat, maid dál várra navddas1ii ássiid leat dohkkehan. Datte orru liikká leamen mealgat beros1tumi c1ilget mo dát riekteáddejupmi álgovuolggalac1c1at lea ásahuvvon. (7) Lastavuovddis lea ovdáneamis eará vuolggasadji, go 1775-cealkámus1a § 4:s nappo lea c1ielga mearrádus ahte lastavuovdi lea doalahuvvon dihto giliide, almmatge c1ujuhangeatnegasvuod1ain. Ássit leat ain geavahan lobiideaset mávssekeahttá c1uohppat boaldámus1a lastavuovddis. Earret oanehat áigodagaid goas lea leamas1 gáibiduvvon sierradivat, lea dán suorggis doloz1a rájes boatkkakeahtes árbevierru. Rán1ggas1tanás1s1i Álttás mii loahpalac1c1at mearriduvvui Alimusriekteduomus Rt. 1914 s. 509, lea dán jahkec1uod1is eanas1 leamas1 adnon mearrideaddjin Finnmárkku lastavuovddi riektedilálas1vuod1aide. Ás1s1i gustui guovtti eanadoallái Álttás geat leigga ás1s1áskuhtton goabbáge leat stáhta lastavuovddis murren njeallje guorpmi muoraid badjel meari maid leigga oz1z1on c1ujuhuvvot vuovdedoaimmahagas. Numo namuhuvvon 4.2.3. oasis c1uoz1z1u Rettstidende álggus: "Stáhta vuovddit Finnmárkkus eai leat stáhtaalmennehat ja vuovdelága mearrádusat eai gusto daidda." Duomu mearkkas1upmi ii leat datte c1ielggas, ja iige leat ollásit oktavuohta gaskal jienastemiid mat celkojuvvo Alimusrievttis. Liikká lei konklus1uvdna ovttajienalas1, go goappas1at ás1s1áskuhttoma dubmejuvvuiga gustojeaddji murrennjuolggadusaid doaibmabijui rihkkuma mielde, mat geatnegahtte c1ujuheami. Mielduopmárriekti lei cealkán ahte giliid ássiin 1775-cealkámus1a vuod1ul lei "muhtunlágan geavahanvuoigatvuohta stáhta vuovdái Finnmárkkus", mii mielduopmárrievtti mielde fertii adnot "buohkaidvuoigatvuohtan". Mielduopmárrievttis ledje ás1s1áskuhttomat dubmejuvvon rihkkon gustojeaddji vuovdenjuolggadusaid, vuovdelága § 61 láhkavuod1uin (mii máinnas1a almennetvuovddi anu njuolggadusaid rihkkuma), ovdalis geavada mielde. Alimusrievtti vuosttasjienasteaddji ii gávnnahan darbbas1it mearridit leigo ás1s1áskuhttomiin 1775-cealkámus1a vuod1ul "duohta geavahanvuoigatvuohta, vai dus1s1e lohpádus maid stáhta beales ii sáhte ovttabeallásac1c1at ruovttoluotta gohc1c1ut, vai leago rievttis buohkaidvuoigatvuod1a mihtilmasvuohta". Vuosttasjienasteaddji ii dáhtton datte bisuhit subsums1uvnna1053 vuovdelága § 61 mielde, go rihkkojuvvon vuovdenjuolggadusat eai lean addon vuovdelága almennetvuovddi njuolggadusaid láhkavuod1uin, daningo son ii atnán "vuovdelága ávnnasrievttálas1 mearrádusaid stáhtaalmennehiid birra gustojeaddjin stáhta vuovdái Finnmárkkus, go dát eai leat stáhtaalmennehat dábálas1 áddemis". Dán háve lei rihkkon 1886 vuovdenjuolggadusaid (galggas1ii várra leat 1891) ámtamánni addán 1775-cealkámus1a (§ 12) láhkavuod1uin. Nu ii leange rán1ggás1tanvuod1d1u vuovdelágas, muhto blankeahttarán1ggás1tusas1054 rán1ggás1tanlága § 339 2. c1uo. Dás oac1c1ui vuosttasjienasteaddji doarjaga vihtta eará duopmáriin. Buot duopmárat 1914-ás1s1is ledje ovttamielas hilgut ás1s1áskuhttomiid c1uoc1c1uhusa ahte sii dolos1 áiggi rájes geavaheamis, oamastusas dahje iez1aset gonagaseanagirjjiin ledje háhkan vuoigatvuod1aid vuovdái earret dan mii 1775-cealkámus1a § 4 c1uovui. Báhcán gaz1aldat Alimusriektái lei danin duohtavuod1as formála riekta vuoigatvuod1avuod1d1u rán1ggás1tussii, vuovdelága § 61 dahje rán1ggás1tanlága § 339 2. c1uo. Guhtta c1iez1a duopmáriin válljejedje man1imuc1c1a, vaikko Alimusriekti ovdal sullasas1 háviid Finnmárkkus lei atnán vuovdelága § 61 mearrádusa almennehiin vuoigatvuod1avuod1d1un rán1ggás1tussii. Rievtti cealkámus1 Finnmárkku stáhta vuvddiid rievttálas1 mihtilmasvuod1a eavttuin, lea nu aitosas1 ráddjejuvvon ágga. Dán vuod1ul eai oru eanetlogu eavttut go daid hiehkasit dulko, mearkkas1eamen earágo ahte stáhta vuovddit Finnmárkkus eai leat dákkár gaskkat main Dáz1a Lága 3-12-6 murrenvuoigatvuod1a mearrádus ja vuovdelága ávnnasrievttálas1 mearrádusat almennehiid birra, livc1c1e dal gustojeaddjin. (8) 1800-logus lei guhká álbmoga vuovdegeavahanvuoigatvuohta adnon dehálamos dovddaldahkan almennehii. Vástideaddji jurddas1uvvui almennehiid ektui dábálac1c1at eanas1 vuovdealmennehiid birra, ja stuorra rás1s1at mat dál adnojit almennehin fas dávjá badjelgehc1c1o. Easka Duottarkommis1uvnna bargguin (1910 rájes) Mátta-Norgga rás1s1aiguin, bohciidii várrealmennehiid gaz1aldat. Dánne ádde ahte 1867 rán1ggás1tanduomut ja 1914 Alimusriekteduopmu (ja dáid duopmobohtosiid hápmi Rettstidende álggus) leat dorjon áddejumi ahte stáhta eatnamat Finnmárkkus eai leat almennehat mange láhkai. Bajábealde ovdanboahtá ahte dát duomut vánit ies1alddes bidjet nu viiddis konklus1uvdnii vud1d1osa. (9) Numo namuhuvvon bajábealde, dadjá dálá gustojeaddji njukc1amánu 12. b. 1965 lága § 4 ahte lastamuorraávdnasiidda vuoigatvuohta gusto "muoraide dálloatnui". Dát adno dál stáhta beales leat dán suorggi gustojeaddji vuoigatvuohtan. Eanavuovdinláhkalávdegoddi celkkii c1akc1amánu 29. b. 1962 árvalusastis (s. 22) dán riektedilálas1vuod1a birra mii dassáz1ii lei leamas1: "Vuoigatvuohta gusto dus1s1e boaldámus1s1ii. Lastamuorraávdnasat nugo áidestoalpput, hás1estávrrát jna. leat ássit ferten oastit dábálas1 vuogi mielde." Eanadoallodepartemeanta guorrasii dása Od.prp. nr. 48 1963-64 (s. 14-15). Dát lei áddejupmi vaikko vuoigatvuod1a ráddjemis dus1s1e gustot muoraide ii leat 1775-cealkámus1a § 4 sániin vuoigatvuod1avuod1d1u, mii lei gustojeaddjin gitta njukc1amánu 12. b. 1965 lága fápmui boahtimii. Ii Eanavuovdinláhkalávdegoddi iige departemeanta guorahallan dán gaz1aldaga lagat. Áddejupmi lea datte várra leamas1 ahte 1775-cealkámus1 dán c1uoggás lei nuppástuhtton bindilis geavada bokte. Dán geavada vuod1us ii leat lagat guorahallon. 4.2.6 Omiid guohtonvuoigatvuohta (Omiid guohtonvuoigatvuod1as, geahc1a lagat 3.3.kapihttalis.) (1) Njukc1amánu 12. b. 1965 lágas ii lea makkárge mearrádus omiid guohtonvuoigatvuod1as stáhta eatnamiin. Muhto Eanavuovdinláhkalávdegotti árvalusas daddjo (s. 25) ahte guohtonvuoigatvuohta stáhta eatnamiin doaimmahuvvo "dávisteamen mearrádusaid mat vuoigatvuod1avuod1d1oás1s1ebáhpáriin leat addon." Dás oaivvilduvvo eanagirjjiide mat leat c1állon go sirdá eatnamiid stáhtas priváhtii. Láhkaovdabargguin biddjo de vuod1d1un ahte guohtun stáhta eatnamiin dus1s1e doaimmahuvvo stáhta s1iehtadusa vuoigatvuod1avuod1uin. Dasto lea ovdandollon ahte erenoamás1 riektedilálas1vuod1aid geaz1il mat leat leamas1 ja ain leat Finnmárkkus ii sáhte "jurddas1it ahte guohtonvuoigatvuod1as ii sáhte leat vieruiduvvan vuoigatvuod1avuod1d1u". Dán vuod1ul navddas1ii lávdegotti leat hilgon guohtonvuoigatvuod1a vejolas1vuod1a stáhta eatnamiin Finnmárkkus guohtuma almennehis dahje dákkár sullasas1 dilálas1vuod1a namas. Suoidnemánu 2. b. 1864 njuolggadusat, ráhkaduvvon geassemánu 22. b. 1863 eanavuovdinlága láhkavuod1uin adde lagat mearrádusaid vuvdojuvvon doaluid guohtonvuoigatvuod1as. Sullasas1 njuolggadusat leat addon man1it miessemánu 22. b. 1902 ja njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlágaid oktavuod1as. Dáid mearrádusaid mielde lea eanavuovdimis od1d1a doaluide molssaevttolac1c1at leamas1 dan dollui biddjon sierra guohtonmeahcci dahje dihto s1ibitlohkui addon vuoigatvuohta dahje lohpi guohtumii stáhta eatnamiin. Třnnesen:a mielde (s. 265) lea várra man1imus1molssaeaktu eanas1 adnon. Gos ná lea, eaktuduvvo de ahte guohtonvuoigatvuohta lea muddejuvvon njuolggadusaid ja mearrádusaid mielde mat njuolggadusaid vuod1ul leat addon dan eanagirjái. Gustojeaddji suoidnemánu 15. b. 1966 láhkaásahusaid § 7:s lea ee. addon njuolggadusat stáhta vuoigatvuod1as sáhttit váldit ruovttoluotta guohtonvuoigatvuod1a vihtta jagi heaittihanáigemeriin. Ii leat died1ihuvvon man olu stáhta lea atnán dán mearrádusa. Eanadoalloeatnamiin c1uldon man1n1il 1864 ii galggas1ii dán mielde álgovuorus leat sáhka guohtonvuoigatvuod1as earágo stáhtain s1iehtadusa vuod1ul. Dákkár anu hárrái, orru de gustojeaddji njuolggadusaid mielde leat eaktuduvvon ahte guohtumis ii leat sáhka dilálas1vuod1as man rievttálas1 vuod1us sulastahttá guohtonvuoigatvuod1a almennehis, numo dát lea máinnas1uvvon Dáz1a Lága 3-12-3:s. Dát liikká ii head1us1 doalu vuvdon man1n1il 1864, konkrehta háviid sáhttit leat háhkan guohtonvuoigatvuohta eará vuod1ul, omd. jávohis eavttuin stáhta vuovdimis, dahje soaitá oamastusas. (2) 1962 árvalus ii datte máinnas1 eanasirdimiid ássansajiide mat ledje 1775-1863 jagiin 1775-cealkámus1a mielde. Iige departemeantta njukc1amánu 12. b. 1965 láhkaproposis1uvdna máinnas1 dáid vuovdimiid. Niels Knag:a "Matrikul og beskrivelse over Finnmarken anno 1694)" leat mán1gga sajis died1ut "omiid" doalu birra. C1uvgejuvvo omd. sápmelac1c1aid birra Álttá diggebáikkis ahte buohkain leat oamit, s1ibihat ja sávzzat. Sápmelac1c1ain ledje dán gáldu mielde vihtta-guhtta gusa ja 20-30 sávzza, ja dáz1ain ledje njeallje gitta logi gusa, earret sávzzaid ja gáiccaid. Sullasas1 died1ut leat Finnmárkku eará diggebáikkiinge, ja seamma duod1as1tit eará gáldut. Illá eahpiduvvo ahte viiddis s1ibitguohtun lei leamas1 hui guhká ovdal 1775, sihke mearrasámiid ja dáz1aid s1ibihiidda. Dát guohtun fertii died1us leat eatnamiin maid stáhta ainjuo sullii 1750 rájes anii gonagasa opmodahkan. 1775-cealkámus1 ii daja maidege guohtuma birra stáhta eatnamiin iige leat celkon mihkkege dán birra eanagirjjiin c1állon dáid olis. Třnnesen dadjá dása (s. 263): "Dasto muito ahte ii leat goassege stáhtaválddi beales moktege muddejuvvon iige biehttaluvvon dán doalu vuoigatvuod1as. Ii 1775:sge muddejuvvon ná. Ii cealkámus1, ii eanamihtidannjuolggadus iige eanagirjelávadat máinnas1 guohtonanu. Dát sáhttá dus1s1e mearkkas1it oaivila leat ahte guohtun almennehis lei oaivvilduvvon galgat leat nugo ovdal. Cealkámus1a oaivil lei justa veahkehit eanadoalu ja s1ibitdoalu. Ja viesuid ja láddjehagaid juhkkojuvvon sajiin ii sáhttán guohtut." Dán guohtonanu áddejumi sáhttá doarjot ee. go eatnamat ássansaji birra mat biddjojedje priváhta opmodahkan 1775-cealkámus1a olis, dábálac1c1at ledje nu unnit ahte váttis lei daid atnit sihke láddjehahkan omiid dálvefuod1d1ariidda ja guohtumii. Láddjehagat mat biddjojedje eará sajiide ledje dábálac1c1at nu bid1gosat ahte eai sáhttán adnot omiid guohtumin. Eaktu ferte danin 1775-cealkámus1as navdot leat leamas1 ahte oamit ain galget guohtut meahcis, olggobealde eatnamiid mat sirdojuvvo priváhta eaiggádus1s1amii. Dás lea lunddolas1 fuomás1it ahte Finnmárkku eatnamat dán áiggis gohc1oduvvojit "Gonagasa almennehin", ja áddejuvvo dakkárin ee. vuovdegeavaheami ektui. Gonagasválddi beales ii lean dán áigemuttu mihkkege celkon ahte "Finnmárkoalmennet" guohtonanu dáfus, lei eará dilis go "Gonagasa almennehat" eará riikkaosiin. Dát sáhttá orrut nu ahte guohtonatnu 1775:s ja c1uovvovas1 áiggis fihttejuvvui atnun seammago almennetvuoigatvuohta guohtumii riikkas mud1ui. Dán vuod1ul ferte navdot jáhkkehahttin ahte guohtonvuoigatvuohta stáhta eatnamiin sorjjasmeahttun formála s1iehtadusain lea jeavddalac1c1at 1775-1863 c1ujuhuvvon ássansajiin, ja ássansajiinge main lea sadjelihpu dahje ámtalihpu vuoigatvuod1avuod1d1u seamma áigodagas dahje ovdal. (3) Geassemánu 22. b. 1863 láhka stáhta eatnamiin vuovdima birra Finnmárkkus geavahuvvo "stáhta eatnamat Finnmárkku eanaguovllus" namahus, ja ii daddjo mihkkege almenneha birra. Láhkaovdabarggut máinnas1it guohtongaz1aldaga dus1s1e gaz1aldagas makkár eatnamiid sáhtás1ii vuovdit priváhtii, go daddjo Finnmárkokommis1uvnna árvalusas (1862): "Ii ainjuo dán áigái ávz1z1uhuvvo juogo vuovdit dahje lihttoláigohit eanagaskkaid, maid ássit atnet ovttas guohtumii dáloniid dahje badjesápmelac1c1aid elliide, dahje lavdnjeeatnamin." Dás eaktuduvvo duohta dilálas1vuohtan ahte dáloniid s1ibihiin lea oktasas1 guohtun stáhtaeatnamiin. Ii mihkkege váras1uvvo dán guohtuma ektui, iige daddjo mihkkege njuolga leago dát vuoigatvuohta dáloniidda, dahje dákkár vuoigatvuod1a vud1d1osis. Departemeanta dud1ai proposis1uvnnas bájuhit (Oth.prp. nr. 33 1863) kommis1uvnna cealkámus1a. Lága § 1 a bustávas, lea váras1uvvon vuovdit eatnamiid mat "gáibiduvvojit1055 geassesadjái dáloniid dahje badjesápmelac1c1aid elliide dahje lavdnjebihtáide." Dát ferte várra áddejuvvot c1ielga dohkkeheapmin stáhtas ahte dalá oktasas1 guohtun matrikulerekeahtes eatnamiin lea lobálaz1z1an. Ii lágasge iige daid ovdabargguin leatge celkon mihkkege mii geaz1ida ahte seamma ii galggas1ii gustot dan doalu guohtumii mii od1d1a lága vuod1ul livc1c1ii c1uoldojuvvon boahtteáiggis. Lága §§ 3 ja 4:s lei hálddahussii addon vuoigatvuod1avuod1d1u c1állit "lagat mearrádusaid" daid eanavuovdimiid mihtideami ja vealgáduvvamiid birra. Dát ferte adnot leat Finnmárkku stáhta eatnamiin vuovdinnjuolggadusaid vuod1us maid departemeanta lea ráhkadan suoidnemánu 2. b. 1864. Dás lea numo bajábealde namuhuvvon stáhtaeatnamiid guohtonlohpái biddjon lagat eavttut, daid háviid go ii galggas1ii "rávvet bidjat ássansaji dihto meahccegaskkii." Dása gullá ahte guohtonvuoigatvuod1a gaz1aldat eaktuda sorját stáhta beales lagat mearrádusa go od1d1a doalu c1uoldá, ja ahte ii gustos1ii juohke c1uldojuvvon doalu guohtonvuoigatvuhtii. 1864-njuolggadusat orrut de eaktudeamen ahte ii galggas1ii leat sáhka makkárge oppalas1 guohtonvuoigatvuod1as. Man1it 1876, 1895 ja 1902 njuolggadusain leat sullasas1 mearrádusat, mat ee. doalahit eiseválddiide geaz1os áiggi sáhttit lonuhit guohtonvuoigatvuod1a meahccebihtáin. 1863-láhka ii geavat nugo namuhuvvon bajábealde, almennet namahusa stáhta eatnamiid birra Finnmárkkus. Liikká orru bajábealde ás1s1i geaz1il leamen váttis dadjat ahte láhka lea vuod1d1uduvvon c1ielga ektui ahte ii leat dábálas1 vuoigatvuohta omiid guohtumii matrikulerekeahtes eatnamiin. Geavat orru baicce suoidnemánu 2. b. 1864 njuolggadusaid láhkavuod1uin leamen vuod1d1uduvvon dákkár ektui. Miessemánu 22. b. 1902 eanavuovdinlágas lei § 1 nuppi lad1d1asis a bustávas vástideaddji mearrádus go 1863-lágas, mas lei nannejuvvon ahte ii galggas1ii stáhta eatnamiid luobahit Finnmárkkus "go eiseválddit atnet gaskka dárbbas1uvvot geassesadjái dáloniid dahje badjesápmelac1c1aid elliide". 1965-lágas lea dát sihkkojuvvon omiid guohtuma hárrái. Numo namuhuvvon eaktuduvvo dán ovdabargguin ahte ii leat sáhka makkárge dábálas1 guohtonvuoigatvuod1as stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Dainna eavttuin ahte stáhta hálddahuslas1 doaimma dán oktavuod1as dál guhkit áiggi leat guoskevas1 finnmárkolac1c1at dábálac1c1at dohkkehan, sáhttá jurddas1it ahte dál dus1s1e lea ráddjejuvvon mearkkas1upmi hállat oppalas1 guohtonvuoigatvuod1as almennetlágan dilálas1vuod1aid vuod1ul. Muhto dát orru dan mielde mii bajábealde leat celkon, danin leat man1imus1sullii 125 jagi geavada boad1us. Otto Jebens lea dán oktavuod1as ovddidan c1uovvovas1 mearkkas1umi: "Navdo ahte guoskevas1 ássiid riekteáddejupmi dán gaz1aldahkii, ja nu maid ássiid dán dilálas1vuod1a geavat berres1ii leat lagat guorahallon ovdal loahpalas1 konklus1uvnna." 4.2.7 Lavdnjeloggun- ja láddjehatvuoigatvuohta (Lavdnjevuoigatvuohta lea lagat meannuduvvon 3.11. kapihttalis, ja láddjehatvuoigatvuohta lea adnon nu áigeguovdilkeahttá dál ahte ii leat meannuduvvon, buo. 3.1.2.oasi.) (1) Sihke lavdnjejoggumis ja láddjehagain lea dál nu unnán geavatlas1 mearkkas1upmi, muhto goappas1iin dán geavahanvugiin sáhttá leat historjjálas1 oainnus beros1tupmi ja dán oktavuod1as oppalat áddejumi oassin, das mo ássiid rievttálas1 sadji lea stáhta ektui go dat navdo leat eanaeaiggádin. Almennehiin lea lavdnjeloggun álo gullan vuoigatvuod1aide mat gulle dan gili eanadoalliide. Njukc1amánu 12. b. 1920 várrelágas lei stáhtaalmennehiin c1ielga lavdnjeloggunvuoigatvuod1a mearrádus gili eanadoalliide, muhto nu ahte gos ii lean leamas1 ovdal vuoigatvuohta lei dat várrestivrra c1ujuheami duohken ( buo. §§ 28 ja 29). Geassemánu 6. b. 1975 várrelágas ii leat lavdnjeloggun sierra máinnas1uvvon, muhto dát vuoigatvuohta ferte várra liikká ain adnot leat oassin dábálas1 geavahanvuoigatvuod1ain mat gullet gillái, buo. lága § 2. Finnmárkku dáfus lea lavdnjeloggunvuoigatvuohta sierra muddejuvvon njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlága § 5:s, gieldda ássiide lohpin "doaisttáz1ii" loggut lavnnji dálloatnui lavdnjejekkiin mat leat gieldda rájáid siskkobealde. Láhka dadjá ahte dát ii galgga head1us1tit stáhta ráfáiduhttit lavdnjejekkiid dahje vuovdimiin dahje láigolihtuin ávkkástallat daid eará ulbmiliidda. Dán mielde gusto lavdnjeloggunlohpi dál dus1s1e dassáigo stáhta mearrida eará. Ássiid geavahanlobis ii leat lága mielde vuoruheapmi ovddabealde stáhta ávkkástallama lavdnjejekkiin eará ulbmilii vuovdimiin dahje láigolihtuin. Dán mielde galggas1ii dálá vuoigatvuohta masá lea seammadássásaz1z1an nu gohc1oduvvon "gierdan vuoigatvuod1ain", ja ii leat giliolbmuid almennehiin vuoigatvuod1a ektui vuoruhuvvon ovddabealde eanaeaiggáda vuoigatvuod1a. (2) Lavdnjeloggunvuoigatvuohta ii leat namuhuvvon 1775-cealkámus1as dahje eará boares gálduin. Liikká ii sáhte hilgut ahte dákkár vuoigatvuohta sáhtás1ii gullat "hearvásvuod1aide mat dássáz1ii leat leamas1 oktasac1c1at olles giliide dahje álbmogii dábálac1c1at", buo. cealkámus1a § 6. Ii eahpiduvvo ahte dán riggodaga leat finnmárkolac1c1at atnán áigá juo, ja álgovuolggalac1c1at eiseválddiid duohtademiid haga. Nu orruge Finnmárkku dilli leamen almennetanu láhkai. Almmatge nu ahte ii lavdnjeloggunanus Finnmárkkusge leat leamas1 makkárge ráddjehus eanadoalliide ovdun, go lea leamas1 adnon buot dáloniin geat dan dárbbas1edje. Geassemánu 22. b. 1863 eanavuovdinlágas lea § 1:s mearrádus ahte gaskkat mat dárbbas1uvvojedje ee. "lavdnjebihtáide" eai galgan vuvdot priváhtii. Dát njuolggadus geardduhuvvui 1902-lágas. Dás ferte dadjat stáhta lea dohkkehan ássiid lavdnjejeaggeávkkástallama lobálaz1z1an, seammaláhkai go 4.2.6. oasis máinnas1uvvon omiid guohtuma dáfus. Lahkaaddi ágga lavdnjeloggunlobi duohtadeapmái lei Finnmárkku ámtaovdagotti suoidnemánu 12. b. 1893 ohcan oaz1z1ut ordnejuvvon bearráigeahc1c1u geavahit darfejekkiid. Finnmárkku dalá vuovdemeas1ttir Solem c1uoc1c1uhii od1d1ajagemánu 25. b. 1894 c1állagis dán leat ássiid ovddes1 atnun ja ahte "dat várra adno lunddolaz1z1an ahte álbmot lea háhkan geavahanvuoigatvuod1a maid ii sáhte sis rivvet". Ámtaovdagoddi báhkkodii seamma áiggi vástideaddji oainnu. Finnmárkku ámtamánni oaivvildii baicce "ássiid almmolas1 darfejekkiid anu lea girdojuvvon". Departemeanta lei ovttamielas dása, muhto ovdandoalai ahte go dál ii lean gaz1aldat gieldit anu, muhto dus1s1e ráddjet ja muddet dan álbmoga beros1tumi mielde, lei dárbbas1meahttun vihkkedallat vuoigatvuod1agaz1aldaga bienasta bitnii. Borgemánu 3. b. 1897 lavdnjeloggunláhka attii lobi lavdnjeloggumii "doaisttáz1ii" dálloatnui ja c1ujuheami mielde. Earát go gieldda ássit fertejedje lága mielde oaz1z1ut sierra lobi ámtamánnis. Láhka ii duohtadan ássiid jeaggeanu, muhto fuolahii ahte atnu muddejuvvui ássiide ja dábálas1 beros1tumiide buoremussan. (3) Njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinláhka ii leat bisuhan 1863- ja 1902-lágaid gildosa ahte eatnamat mat dárbbas1uvvojit lavdnjeloggumii eai galgga luobahuvvot priváhtii. Lága § 5:s lea baicce nappo c1ielga váras1upmi, ii dus1s1e ahte eiseválddit sáhttet ráfáiduhttit darfejekkiid, muhto vel ahte eiseválddit vuovdimiin dahje lihttoláigohemiin sáhttet daid atnit eará ulbmiliidda go ássiid dálloatnui. Dán duogás1 lea várra ahte lavdnjec1uohppamis boaldámus1s1ii dál lea nana gárz1z1iduvvon mearkkas1upmi. 1965-láhka fas gárz1z1ida ássiid vuoigatvuod1a eanetgo ovddit lágat. Třnnesen (s. 273) jearrá mo darfejeakkit, mat dolos1 áiggi rájes leat adnon, riektesuodjaluvvojit. Son geaz1ida ahte jus eiseválddit soitet giliin váldit lavdnjec1uohppanvuoigatvuod1a buot jekkiin govttolas1 lahkosis, omd. boazosápmelac1c1aid deasttas, livc1c1ii gustojeaddji lága dákkár atnin leat vuostá Vuod1d1olága § 97 ja várra luvven buhtadasa. Třnnesen navdá ahte gili vuoigatvuohtage sáhtás1ii eaktudit buhtadasa jus lea buod1d1udeamis sáhka. Dát gaz1aldagat orrut dálá gustojeaddji láhkanjuolggadusaid mielde leamen eahpidahttin. Mearrideaddjin sáhttá navdot leat mo dát sierra vuod1us deattuhuvvo ássiid dolos1 áiggi rájes geavaheami dahje vieru vuoigatvuhtii. (4) Láddjehagaid anus lei ovdal stuorra mearkkas1upmi Finnmárkku eanadollui. Muhto 1965-láhka ii namut láddjehagaid stáhta eatnamiin, várra go dát gaz1aldat adnui leat geavatlas1 mearkkas1umi haga. Mátta-dáz1a almennehiin lei láddjehatvuoigatvuod1as álgovuolggalas1 vuoigatvuod1avuod1d1u 1274 eanalágas VII-62-2. 1987 Dáz1a Lága 3-12-5 sániid dihte ferte láddjehatvuoigatvuohta giliid eanadoalliide Mátta-Norgga almennehiin adnot dolos1 vuoigatvuohtan. 1920-várrelágas ledje láddjehatvuoigatvuod1a mearrádusat §§ 24-27:s, ja 1975-láhka ii namut láddjehatvuoigatvuod1a sierra. Ii 1775-cealkámus1ge namut láddjehatvuoigatvuod1a, muhto Finnmárkkus sáhtii juo ovdal cealkámus1a nás1s1at sierra vuoigatvuod1avuod1u láddjehagaide go oaz1z1u ámtamánnis sadjelihpu. Cealkámus1a eanamihtidannjuolggadus namuha § 9 c ja f bustávain "gieddebihtáid" mat eaktuduvvo biddjot ies1gud1et ássansajiide. C1ujuhangeavadis mii c1uovui 1775-cealkámus1a c1ujuhuvvo dábálac1c1at eanas1 láddjehagat juohke ássansadjái, dávjá hui mán1ga. Liikká eahpiduvvo vánit ahte jus ii lean makkárge sierravuoigatvuohta láddjehahkii, sáhtii juohkehas1 atnit láddjehagaid maid gávnnai. Fálddi Kierschow 1864 cealkámus1a mielde háhke finnmárkolac1c1at ain 1860-jagiin stuorámus oasi dálvefuod1d1aris niittuin, ja olu dain adnojedje almmá makkárge "báhpára" haga, muhto dan oskkus ja ovddes1 geavada vuod1ul. Geassemánu 13. b. 1859 alimusriekteduopmu (Rt. 1859 s. 636) c1uvge dalá c1uoz1z1ovas1 dilálas1vuod1a muhtun muddui. Guokte sápmelac1c1a leigga láddjen "stáhtaalmennehis" duoddaris gaskal Álttá ja Guovdageainnu ja hás1en suinniid. Ás1s1áskuhtton gii lei Biggajávrri duottarviesu ovddasvástideaddji lei dolvon suinniid eret, ja dubmejuvvui suolavuhtii giddagassii ja máksit buhtadasa váidiide. Alimusrievtti vuosttasjienasteaddji mihttii: "Ás1s1i lea gal nu ahte juohkehas1 atná iez1as vuoigaduvvon láddjet dáid ávdin mehciin, ja ahte suoinnit gullet sutnje gii lea láddjen ja stávrádan daid, mii galggas1ii leat lunddolas1, go dán bargu lea dehálamos." Finnmárkokommis1uvdna (1862) máinnas1ii árvalusastis (s. 9) "niittut dábálac1c1at, maid dán áigái láddjejit gilvima haga". Dát niittut eai berre vuvdot nu guhká go dilálas1vuod1at eai leat nu ahte sáhtás1ii daid gilvit. Geassemánu 22. b. 1863 lága § 1:s váras1uvvui dan mielde vuovdit eatnamiid mat ledje "dus1s1e Niittut gos Guovllus ii sáhte albmaláhkai Gilvit". Dát dagahii ahte dákkár niittut eai s1at luobahuvvon eaiggádus1s1amii ovttas ássansajiiguin maid stáhta c1ulddii ja vuvddii c1uovvovas1 áiggi. Nuppi beales ferte lága váras1upmi niittuid bealesge, várra áddejuvvot anu lobálaz1z1an, doppe maid gos anus ii lean c1ujuheami dahje sadjelihpu formála vuoigatvuod1avuod1d1u. Miessemánu 22. b. 1902 lága § 2 nuppi lad1d1asa c bustávas lei vástideaddji mearrádus niittuid birra, ja ii 1965-láhka numo namuhuvvon bajábealde, daja maidege nittuid birra. Sáhttá veahá eahpidit mo lága jávohisvuohta sáhttá c1uohcat dán c1uoggás. Eai lága ovdabarggutge guoskkat dán gaz1aldaga, nu ahte láhkaaddiid beales ii leat dus1s1e sáhka c1ielga eavttus makkár nu guovlu. 4.2.8 Sáivabivdovuoigatvuohta (Sáivabivdovuoigatvuohta lea meannuduvvon ovddabealde 3.7. kapihttalis.) (1) 1775-cealkámus1as lea ain mearkkas1upmi sáivabivdui Finnmárkkus. Cealkámus1 máinnas1a § 6:s " hearvásvuod1aid mat dássáz1ii leat leamas1 oktasas1 olles giliide dahje álbmogii dábálac1c1at". Dás namuhuvvo erenoamáz1it "guollebivdu ábis ja eanuin". Dáid hearvásvuod1ain daddjo ahte "ain bissot dákkár dábálas1 anus". Nuppiin sániiguin mearriduvvui eanuide ahte ovddes1 oktasas1 atnu galggai bissut. Njukc1amánu 6. b. 1964 luossalága § 21:s leat sierra njuolggadusat báikkálas1 ássiid guollebivdovuoigatvuhtii Finnmárkkus bisuhuvvon 1775-cealkámus1a ja geassemánu 23. b. 1888 deanulága mielde. Vástideaddji mearrádus leat od1d1a miessemánu 15. b. 1992 luossalága váldon § 24:s. Dát dagaha ee. ahte Finnmárkkus ferte meannudit eanuid guollebivddu sierra. (Geahc1a ovddabealde 3.7.3. oasi.) Dán dávistettiin lea luossalága § 16 man1imus1lad1d1asis (buo. 1992-lága § 22 vid1át lad1d1asa) spiehkastuvvon mud1ui gustojeaddji guollebivdonjuolggadusain Finnmárkkus mat gusket Álttájoga váldoc1ázádahkii, Deanuc1ázádahkii ja Njávdánc1ázádahkii. 2) Finnmárkku eará jogaide ja jávrriide gustui gitta od1d1ajagemánu 1. b. 1993 rádjai fylkka 1964-lága § 16 sierramearrádus. Dán sadjái lea dál 1992-lága § 22 boahtán mii gusto buot guollebivdui stáhtaeatnamiin, earret mii muddejuvvo geassemánu 6. b. 1975 várrelágas. Datte lea áibbas uhccán duohta nuppástusat Finnmárkku ektui, várra earret finnmárkolac1c1aid guollebivdogoartta háhkámis ja máksimis buo. ovddabealde 3.7.5. oasis. Ainjuo lea lunddolas1 buohtastahttit dáid njuolggadusaid daiguin mat gustojit stáhtaalmennehiidda várrelága vuod1ul. Finnmárkku jávrriin ja jogain lea vuolggasadji 1992-lága § 22 njealját lad1d1asa mielde, buo. 1964-lága § 16 vuosttas lad1d1asa, ahte fylkka juohke dáz1a borgár sáhttá bivdit stáhta eatnamiin. Dát datte ii gusto gos guollebivdu lea lihttoláigohuvvon dahje gustohuvvon stáhta c1ujuheapmái Finnmárkku eanavuovdinkantuvrra bokte. Dasa lassin sáhttá juohke dáz1a borgár bivdit stákkuin dahje nod1d1oduorgguin earret gos guollebivdu lea lihttoláigohuvvon. 1964-lága § 17 mielde gustojit Finnmárkkus sierra njuolggadusat mat departemeantta mearrádusa mielde dagahit ahte dihto guovlluin ferte háhkat oaggungoartta, ja ahte earágiliássit fertejit máksit divada vai oz1z1ot goartta. Divat sáhttá leat hálbbit finnmárkolac1c1aide go eará dáz1a borgáriidda. 1992-lágas lea oppalas1 njuolggadus sullii seammago § 22 goalmmát lad1d1asis. Dán suorggi ean1kalmearrádusaid buohtastahttin c1ájeha ahte buohkat riikkas sáhttet bivdit "luovus bivdosiin" sihke stáhtaalmennehiin ja stáhtaeatnamiin Finnmárkkus, buo. várrelága § 28 vuosttas lad1d1asa ja 1992 luossalága § 22 vuosttas lad1d1asa. Guollebivdui eará bivdosiiguin (firpmiin jna.) gusto stáhtaalmennehiin várrelága § 28 nuppi lad1d1asa mielde láhkaduvvon vuosttasvuoigatvuohta sidjiide geat ásset guovllus gos almennet lea, ja giliide ja báikegottiide mat ovddez1is leat atnán almenneha. Dát vuolgá historjjálas1 árbevirolas1 dáz1a almennetvuoigatvuod1as, numo ovdanboahtá Dáz1a Lága 5-11-1:s. Finnmárkkus lea guollebivdu "vihtanbivdosiinge" álggos doalahuvvon buot fylkka ásside, buo. 1992-lága § 22 njealját lad1d1asa. C1albmáic1uohcci erohus lea vel ahte várreláhka bidjá válddi hálddas1it guollebivdovuoigatvuod1a stáhtaalmennehiin báikkálas1 orgánii, várrestivrii, ja vástideaddji váldi Finnmárkkus lea stáhta orgánas, Finnmárkku eanavuovdinkantuvrras. Dát orgána fuolahage c1ujuheami ja lihttoláigoheami Finnmárkkus, departementiige lea fas sirdon mearridit njuolggadusaid geasa galgá c1ujuhuvvot guollebivdu ja geasa láigolihttu. (Njuolggadusat mat dása leat mearriduvvon leat lagat meannuduvvon Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.8. (sáivabivddu) ja 4.9. (luossabivddu) osiin.) Ii 1964- iige 1992-lágas leat namuhuvvon gilivuoigatvuod1aid birra bivddus jávrriin ja jogain main lea rádjá Finnmárkku stáhtaeatnamiidda, earret eanuin. Cuo?ománu 8. b. 1905 luossalágas lei mearriduvvon § 2:s ahte luossa- ja guvz1ábivdu Finnmárkkus gulai "stáhta doalahuvvon eatnamiidda Finnmárkkus", muhto juohke dáz1a borgár galggai sáhttit bivdit guoli dáid guovlluin. Stáhtas lei liikká, nugo dál, vuoigatvuohta lihttoláigohit guollebivdovuoigatvuod1a, ja guoskevas1 bolesmeas1ttir sáhtii vel mearridit ahte guollebivdu dihto guovlluin dus1s1e galggai leat c1ujuheami mielde. Lága § 7:s lei datte mearriduvvon ahte jus muhtumis ledje "sierravuoigatvuod1at" dán guollebivdui, galge dát ain leat fámus. Danin lea dehálas1 jearrat ledjego ovdal 1905-lága dákkár sierravuoigatvuod1at, ja velgo dat leat fámus. Gaz1aldaga ferte konkrehta mearridit ja Ingvald Falch lea dan vihkkedallan dutkosis "Bygdelagsrettigheter til fiske i ferskvann i Finnmark". Dát lea maiddái namuhuvvon ovddabealde 3.7.4. oasis. Falch navdá (s. 84 c1uo.) ahte 1905:s ledje muhtun gilivuoigatvuod1at jogain. Son konkludere datte dáid eanas1 jogain dál leat jávkan, ja lasiha: "Muhto lea imas1 ahte lea geavvan diehtemeahttunvuod1a ja boasttoáddejumiid geaz1il, go eiseválddiid mielaevttos válljemiin." Vuod1d1oárta go gilivuoigatvuod1at soitet jávkat lea go lea leamas1 lihttoláigoheapmi gitta 1905 rájes. Eanas1 lea lihttoláigoheapmi ainjuo man1it áiggis, leamas1 guolástanservviide mas báikegoddi ies1 lea miellahttu. Guollebivddu lihttoláigoheamis ja c1ujuheamis stáhta eatnamiin Finnmárkkus, lei luossalága § 16 njealját lad1d1asis mearriduvvon ahte fylkka ássi dáz1a borgáriin galgá leat vuosttasvuoigatvuohta. Dát leage riektedilli 1992-lága mielde ja sáhttá gehc1c1ot buohtalassan várrelága § 28 nuppi lad1d1asii, mii addá gillái vuosttasvuoigatvuod1a oaz1z1ut lobi "eará guollebivdui", namalassii guollebivdui vihtanbivdosiiguin. Dán c1uoggá erohus lea erenoamáz1it ahte vuosttasvuoigatvuohta Finnmárkkus lea addon viidát biirii go báikkálas1 gillái, namalassii buot fylkka ássiide. (3) 1775-cealkámus1a § 6 ulbmil eanuid birra lei suodjalit juo ásahuvvon guollebivdovuoigatvuod1aid Finnmárkkus. Go cealkámus1 addui, fuomás1uvvui ahte dáid vuoigatvuod1aid doaimmahedje ássit c1ázádagaid mielde vaikko eai eaiggádus1s1an eatnamiid daid lahkosis. Mearrádusa áigga lei danin c1ielggadit ahte geasa c1ujuhuvvui opmodat guoski luossajoga mielde ii sáhttán datte eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a fámus ádjehit ovddes1 vuoigatvuod1alac1c1aid. Vuoigatvuod1a subjeakta lea § 6:s válddahallon "olles gillin dahje álbmogin dábálac1c1at". Dás vuhtto ahte atne leat guokte vejolas1vuod1a; juogo vuoigatvuohta ovtta gillái, dahje muhtunlágan oppalas1 buohkaidvuoigatvuohta. Lea datte c1ielggas ahte duohta ovdáneapmi lea mielddisbuktán ahte Álttá-, Deanu- ja Njávdánjogaid guollebivdovuoigatvuod1alac1c1at leat ráddjejuvvon gillái. Álttá ja Deanu dáfus lea stuorra oassi vuoigatvuod1as ráddjejuvvon báikkálas1 guovllu gárz1z1it biiriige. Numo mihttejuvvon 3.7.3.1. oasis lea historjjálas1 ovdáneapmi leamas1 ies1gud1etlágan dan golmma jogas main lea sáhka. Vuoigatvuod1alac1c1at fertejit danin iskot sierra juohke jogas. (4) Álttájogas (Lagat Álttá guollebivdovuoigatvuod1as ovddabealde 3.7.3.3.oasis.) lea guollebivdovuoigatvuohta vieru mielde ain buohkaidvuoigatvuohta buohkaide gielddas guollebivdojahkodaga1056 vuosttas oasis, namalassii gitta geassemánu 24. b. juohke jagi. Dás lea oktavuohta go ovddes1 oktasas1 bivdu mii lea dálá Alta Lakseinteressentskap:a vuod1us, dus1s1e lea mihcamáraid rájes. Dás rájes lea beros1tusgottis oktovuoigatvuohta guollebivdui. Jus galggas1 sáhttit leat miellahttun dáid njuolggadusaid mielde, de ferte eaiggádus1s1at dahje geavahit eatnamiid váldoleagi dihto guovlluin, ja ferte vel opmodagas s1addadit unnimus 2500 kg suoinni dahje 10000 kg silosuoinni. Dáid njuolggadusain lea c1ielga ulbmil head1us1tit guollebivdovuoigatvuod1a leavvat menddo olu guolástanvuoigaduvvomiidda. Njuolggadusat leat ovdáneami boad1us mii navdo mannat man1ás gitta ovdal 1775:i. Guollebivdovuoigatvuod1a gaz1aldat Álttás lea Alimusrievttis moddii meannuduvvon, ee. 1852:s nákkus gaskal eanaeaiggáda (doaibmajod1iheaddji Thomas) ja ovtta Alta Lakseinteressentskap:a miellahtu (Rt. 1852 s. 404). Nággu gustui gaz1aldahkii leago Thomas:s joga lahka eanaeaiggádin guollebivdovuoigatvuohta, vai gulaigo guollebivdovuoigatvuod1a dus1s1e beros1tusgoddái. Duopmoreferáhtas c1uoz1z1u: "Numo nu mán1ga eará ás1s1i Finnmárkkus - mii riikka lágás1vuod1a ja ássiid eallinvuogi mielde dehálas1 háviin sáhttá dárkot almennehin - lea eanuid luossabivduge leamas1 hui earalágan go eará osiin riikkas, ja danin leat leamas1 sierranas váivvit, masa dálá ás1s1i lea ovdamearkan." Alimusriekti gávnnahii duomus ahte guollebivdovuoigatvuohta gulai beros1tusgoddái oktovuoigatvuohtan ovddes1 oamastuvvon geavada vuod1ul. (5) Álttájoga ektui lea Deanuc1ázádaga guollebivdovuoigatvuohta (Lagat Deanu guollebivdovuoigatvuod1as ovddabealde 3.7.3.2. oasis.) leamas1 meannuduvvon man1n1il 1775-cealkámus1a, namalassii geassemánu 23. b. 1888 lágas " Deanuc1ázádaga guollebivdovuoigatvuod1as Finnmárkku ámttas." Lága duogás1 lei dárbu muddet guolástanvuoigaduvvomiid ja bivdosajiid c1ujuheami c1ielga vuoigatvuod1avuod1d1u. Deanu guollebivdovuoigatvuohta lea várra álgovuolggalac1c1at gullan oktasac1c1at leagi ássiide. Ná celkkii Nuorta-Finnmárkku fáldi Deanulága ráhkkanahttimis: "Guollebivdovuoigatvuohta ii adno namalassii gullat lagas gáddái dahje opmodagaide mat gusket johkii. Dat lea leamas1 dárkojuvvon oktasaz1z1an eatnoálbmogii leagi joganjálmmis dan gierragii." Nuppi beales celkkii Finnmárkku ovddes1 ámtamánni, geas Stuorradikki ealáhuslávdegoddi láhkaráhkkanahttimis jearrai rád1iid, ahte nugo son did1ii ledje buod1d1osajit Deanus "dus1s1e leamas1 c1ujuhuvvon eatnoguovllu fásta ássiide, geat atne iez1aset dahje jahkemeari láigohuvvon eatnamiid." Geassemánu 23. b. 1888 lágas, mii ain gusto, lea § 1:s mearriduvvon: "Guollebivdu Deanus (dán Rádjá Meara vuostá njuolga Linjás Grřnnesodden:s Skuggemćlen:i) ja dan oalgejogain sáhttet guoli bivdit dus1s1e Johkaguovllu fásta dáloniid Albmát dahje Nissonat, geat atnet iez1aset dahje jahkemeari láigohan Eatnamiid Guovllus. Guollebivdovuoigatvuohta gullá almmatge dus1s1e ovtta Miellahttui juohke Bearatgottis, namalassii Dáloisidii dahje dasa, geasa son anistuvvá Vuoigatvuod1a sirdot. Lagat Mearrádusaid Guollebivdovuoigatvuod1a Láhki ja Eavttuid hárrái mearrida Gonagas dahje dan, geasa son dan fápmuda." C1uo?ománu 1. b. 1911 Gonagaslas1 Cealkámus1as aiddostahttojuvvo Deanu guollebivdovuoigatvuod1a eavttut ain go johkaguovllu rájáid lagat albmadii, ja cealkámus1a § 2:s mearriduvvui ahte opmodat guollebivdovuoigatvuhtii fertii leat matrikulerejuvvon ja leat nu stuoris ahte dás s1addaduvvui unnimus ovtta gusafuod1d1ara (2000 kg) suoidni. Sáhttá diggot geahpediigo 1888-láhka duod1ai guolástanvuoigaduvvomiid, ja dasto ovddastiigo 1911-cealkámus1 lassi geahpedeami eanetgo lága mearrádusat. (Geahc1a ovddabealde 3.7.3.2.2 gitta 3.7.3.2.4.osiin.) Dát gaz1aldat meannuduvvui ás1s1is maid 9. orohaga boazosápmelac1c1at c1uoc1c1aldahtte stáhta vuostá, fierbmebivddu vuoigatvuod1a gáibádusain Deanuc1ázádagas sorjjasmeahttun 1911-cealkámus1a. Deanu ja Várjjaga gielddarievtti njukc1amánu 19. b. 1984 duomus stáhta ás1s1ehuvai (RG 1985 s. 911). Riekti gávnnahii ahte 1911-cealkámus1 lei heivehuvvon dalás1 eanadollui, ja ferte daddjot leat 1888-lága rámma siskkobealde. Gielddarievtti duomu mielde ferte navdot ahte 1888-lága ulbmil lei nannet vuoigatvuod1aid nugo dat ovdal ledje. Ii 1911-cealkámus1ainge lean ulbmil váldit ovttasge guollebivdovuoigatvuod1a, muhto head1us1tit ahte vuoigatvuod1alac1c1at oz1z1ot maid leat earátgo joavku mii jurddas1uvvui 1888:s. Les1 dal doarvái láhkavuod1d1u cealkámus1a § 2:i go dat addui 1911:s, lea ainjuo dál guhkit áiggi geavada mielde vánit eahpidahtti ahte cealkámus1a njuolggadusaid ferte bidjat vuod1d1un gustojeaddji vuoigatvuohtan. Dán mielde ferte navdot ahte Deanuc1ázádaga guollebivdovuoigatvuohta gullá nu gohc1oduvvon "luossareiveeaiggádiidda", namalassii sidjiide geat duhtadit 1911-cealkámus1a gáibádusaid, buo. 1888-lága. Dát váikkuha nu ahte guollebivdovuoigatvuohta Deanus dál lea vuoigatvuohta mii gullá eanadoalliide. Mii bajábealde lea celkon gusto guollebivdui vihtanbivdosiin, muhto man1it jagiid lea oaggunvuoigatvuohta Deanus hirbmadit digas1tallon. Ee. lea ovdandollon ahte báikkálas1 áddejupmi lea ahte johkaleagi ássiin, gulaz1it dal eanadollui vai eai, lea sierravuoigatvuohta oaggumii. Dán vuod1us lea ee. c1uoc1c1uhuvvon leat joga álgovuolggalas1 riektedilálas1vuohta, mii bisuhuvvui 1775-cealkámus1a § 6:s. Stáhtas beales lea c1uoc1c1uhuvvon ahte oaggunvuoigatvuohta c1ázádagas lea hálddas1anrievttálas1 gaz1aldat masa stáhtas lea olles hearrávuohta. Stáhta lea ee. c1ujuhan Deanulága § 1 nuppi lad1d1asii, mii dodjá stáhtii addit lobi oaggut. Dás ii navdo dárbbas1uvvot vástidit dán gaz1aldaga, maid dus1s1e duopmostuolut sáhttet loahpalac1c1at dahkat. Jus les1 riekta ahte báikegottis lea sierra vuoigatvuohta oaggumii, leat Deanusge guovttelágan sierra vuoigatvuod1alac1c1at guollebivddu ektui: Luossareiveeaiggádat ja johkaleagi eará ássit, go man1imuc1c1ain dus1s1e lea oaggunvuoigatvuohta. (6) Luossabivdu Njávdámis (Lagat Njávdáma guollebivdovuoigatvuod1as ovddabealde 3.7.3.4. oasis.) lei álgovuolggalac1c1at nuortalas1 oktasas1 bivdu. Guovlu lei 1826 rádjai ruos1s1a duopmoválddi vuollásas1, ja gitta dassáz1ii ásse dus1s1e nuortalac1c1at doppe. Sii háldejedje luossabivdduge iez1aset oktovuoigatvuohtan. Moadde jagi man1n1il 1826 fárrejedje muhtun kveanat Njávdánleahkái, ja sii gáibidedje áiggi mielde oaz1z1ut searvat oktasas1 bivdui. Nággu mearriduvvui borgemánu 26. b. 1848 vuolitriekteduomus. Dán duomus oz1z1o sisafárren kveanatge vuoigatvuod1a searvat guollebivdui. Riekti vuod1d1udii dasa ahte Njávdánjohka ferte dárkojuvvot dákkár eatnun mii lea 1775-cealkámus1a § 6:s máinnas1uvvon. Nuppi beales mearriduvvui duomus ahte guollebivdovuoigatvuod1a eaktu lea fásta ássan johkaleagis. Dál ávkkástallá Neiden fiskefellesskap gili guollebivdovuoigatvuod1a. Lea gal c1ielggas ahte searvevuod1as lea Geav??is1057 ja dan vulobealde guollebivdovuoigatvuohta oktovuoigatvuohtan. Oktovuoigatvuohta siskkilda sihke oagguma ja eará bivdosiiguin bivddu vuoigatvuod1a, ja luossabivddu ja eará guollenáliid rád1d1envuoigatvuod1a. Neiden fiskefellesskap:a miellahttovuod1a eavttut ja danin oasi guollebivdovuoigatvuod1as sulastahttá dan mii gusto Álttás ja Deanus, muhto eanadoalu gáibádusat eai leat gustojeaddji njuolggadusaid mielde ollásit nu hiehkásat. Njuolggadusaid § 5-1 mielde ferte eaiggádus1s1at dahje geavahit unnimus vihtta mihtu matrikulerejuvvon opmodaga, ja geavaheaddji ferte láddjet dáid eatnamiid jahkásac1c1at dahje duod1as1tit anu earaláhkai. (7) Vaikko guollebivdonjuolggadusat dán golmma etnui Áltá, Deatnu ja Njávdán eai leat seammaláganat, leat c1ielga ovttaláganvuod1at. Dehálas1 ovttaláganvuohta lea ahte sierra meros1tallon gilis lea oktovuoigatvuohta guollebivdui (dahje bivdui dihto áiggis guollejahkodagas dahje bivdui vihtanbivdosiin). Dalle lea gili sierravuoigatvuohta mealgat nannosat dás go mii dálá njuolggadusaid mielde gusto stáhtaalmennehiidda. Dán golmma eanu riektedilálas1vuod1at leat dalle c1ielgasit earaláganat go eará jogain ja jávrriin Finnmárkkus, maid luossalága § 22 oppalas1 njuolggadusat (buo. 1964-lága § 16) bidjet vuod1d1un. Vuod1d1oárta dása ferte navdot leat dan hirbmat dehálas1 mearkkas1upmi mii dáid jogaid luossabivddus lea álo leamas1 dán golmma johkaleagi ássama ealáhusvud1d1osiin. Dát gusto várra erenoamáz1it Detnui ja Njávdámii. 4.2.9 Bivdovuoigatvuohta ( Bivdovuoigatvuod1as, geahc1a ovddabealde 3.8. kapihttalis.) (1) Stáhta eatnamiidda Finnmárkkus gusto dál miessemánu 29. b. 1981 fuod1d1olága § 31, mii gusto buotlágan eatnamiidda maidda stáhta adno eanaeaiggádin, earret stáhtaalmennehiidda. Dát mearkkas1a ahte matrikulerekeahtes eatnamat Finnmárkkus dán suorggis leat dássálaga nu gohc1oduvvon matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiiguin Nordlánddas ja Romssas ja osttojuvvon stáhtaopmodagaiguin (stáhta priváhta opmodagain). § 31 vuosttas lad1d1asa mielde buot dáz1a stáhtaborgáriin ja buohkain geat man1imus1jagi leat ássan ja ain ásset Norggas lea fud1os1bivdu ja bivdu dáid guovlluin lohpi, go háhket bivdogoartta ja mákset buhtadasa. Nuppi lad1d1asa mielde sáhttá departemeanta addit lagat njuolggadusaid buot bivddus stáhta eatnamiin olggobealde stáhtaalmennehiid. Dát gusto fuod1d1obivduige. Departemeanta sáhttá bivdui addit hálbbibut hattiid ja vuosttasvuoigatvuod1a njuolggadusaid gieldda fásta ássiide. Dákkár njuolggadusat eai leat datte addon, eai Finnmárkkusge. Nuppi lad1d1asa olis addán láhkaásahusaid vuod1ul, galgá gos dárbbas1uvvo muddet bivdiid logu, gohcit ahte lea govttolas1 juogadeapmi gaskal giliássiid ja earágiliássiid bivdiid. Finnmárkku hárrái addet láhkaásahusat lobi fud1os1bivddu jáhkodatgoartahatti iez1as gieldda fásta ássiide bidjat goalmmátoassái earágiliássiid ektui. Earret dán eai atte dálá njuolggadusat makkárge oiddu1058 giliássi bivdiide Finnmárkkus eará dáz1a stáhtaborgáriid ektui. (2) Stáhtaalmennehiidda gusto numo namuhuvvon 4.2.2.4. oasis várrelága §§ 23-27, mat addet buot Norgga fásta ássiide vuoigatvuod1a seamma eavttuin bivdit fud1oz1iid beatnaga haga. Fud1os1bivdui beatnagiiguin dahje bivdui, ferte baicce leat várrestivrra lohpi. Várrestivra mearridage galgágo dát diktot buot Norgga ássiide, vai dus1s1e sidjiide geat ásset guovllus gos almennet lea, dahje gilis dahje báikegottis gos ássiin ovddes1 áiggis lea leamas1 almennetatnu almennehis. Báikkálas1 orgánas várrestivrras lea de váldi addit dárkilat dihto báikkálas1 ráddjejuvvon biirii oktovuoigatvuod1a fud1os1bivdui beatnagiin ja bivdui. Dat maid sáhttá bidjat lagat mearrádusaid bivdiid logu, bivdoáiggiid jna. ráddjehusain. (3) Dás ovdanboahtá ahte muhtun muddui leat bálddalas njuolggadusat bivddu hárrái stáhtaalmennehiin ja matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus: Dát guoská masá ollásit fud1os1bivdui beatnaga haga, go goappas1iid sáhttet buot Norgga ássit dahkat. Fuod1d1obivdui leat vánit dehálas1 erohusat gaskal stáhtaalmennehiid ja matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus, go dát goappas1iid háviid háldejuvvo stáhtas eanaeaiggádin. Stáhtaalmennehiid dáfus biddjo láigoheami sisaboahtu várrekássii. Erohus gaskal dan guovtti lágana lea erenoamáz1it válddis mii stáhtaalmennehiidda leat biddjon báikkálas1 orgánii várrestivrii, fud1os1bivdui beatnagiin ja dan haga ja fud1os1bivddu eará mearrádusain. Finnmárkku stáhtaeatnamiidda, gos fuod1d1olága § 31 gusto, lea datte buot bivdohálddas1eapmi biddjon stáhta orgánaide. Dan muddui go dál lea bálddalasvuohta gaskal bivddu gustojeaddji dilálas1vuod1ain stáhta eatnamiin Finnmárkkus ja stáhtaalmennehiin, leat dat ásahuvvon lágain. Goappas1iid sorttaid eatnamiin lea dehálas1 cuohkki leamas1 nu olusiidda go vejolas1 riikkas addit lobi bivdit. (4) Dálá fud1os1bivddu ja bivddu njuolggadus stáhta eatnamiin Finnmárkkus lea nappo ahte dát lea lohpi buot dáz1a stáhtaborgáriidda ja Norgga buot fásta ássiide. Fuod1d1obivdu (ealgabivdu) hálde stáhta eanaeaiggádin. Dáid njuolggadusain lea vánit Finnmárkku álgovuolggalas1 c1uoz1z1ovas1 dilálas1vuod1aid vuod1us. Sámi ássanguovlluin lei goddebivdu álgovuolggalac1c1at dehálas1 ealáhus, maid olu bivdorokkit duod1as1tit. Dihto guovlluin lei mádjitbivdu mávssolas1, jur numo dálá Suoma rádjaguovlluin. Dáid hearvásvuod1aid háldejedje dolin guovllu ássit, almmá makkárge eiseválddiid duohtademiin. Gáldoávdnasat Finnmárkku guovlluid birra, mat ovdal 1751 ledje ruot1a duopmoválddi vuollásac1c1at, c1ájehit hui c1ielgasit ahte buot bivdovuogit dáid guovlluin dalle siidda ássiide adnojuvvojedje oktovuoigatvuohtan. Várggáha Ámtta justisbeavdegirjjiin 1700-logu vuosttas oasis orru ovdanboahtimin ahte sullasas1 áddejupmi lei Finnmárkku vuotnaguovlluid dáz1a mearrasápmelac1c1ain. Cuo?ománu 25. b. 1702 Finnmárkku gávpemearrádusas c1uo. 25 lei mearriduvvon: "ahte mearrasápmelac1c1at doppe Finnmárkkus eai mallosge galgga head1us1tuvvot dahje gildot, sin diggebáikkiin dahje daid olggobealde báhc1imis1059 ja bivdimis1060", almmatge earret lihttoláigohuvvon sajiin. Seamma mearrádusas gildojuvvo davvinorgalac1c1at mat bivde Finnmárkkus, c1ielgasit "báhc1it maidege juogo gáttis dahje c1ázis". Dát orru c1ilgemin Třnnesen:a ovdandoallama leat riekta (s. 97, buo. s. 280), ahte dán áiggi ii lean sis geat ásse olggobeal fylkka vuoigatvuohta bivdit Finnmárkkus. 1702- mearrádusa bivdomearrádusat bisuhuvvojedje go dát mud1ui fámuhuhttojuvvo od1d1a borgemánu 20. b. 1778 Gávpesearvvi bokte. Govttolas1 lea navdit ahte mearrasámit ledje vuotnaguovlluid án1giramos bivdit, ja sii navddas1edje bures suodjalusa maid 1702-mearrádus attii sidjiide. Suodjalus ráddjejuvvui datte 1700-logus dihto Oarje-Finnmárkku sulluid láigolihtuin, mii ee. siskkildii njuorjo- ja c1eavrábivddu. Vástideaddji láigolihttu lei golmma sullos Várggáha lahkosis. Láigolihtuid ulbmil lei dietnasa háhkat gonagassii. Sundi Hans Paus evttohii died1áhusastis "Finnmarkens řkonomiske tilstand" (1769) ahte Finnmárkku sulluid lihttoláigoheapmi bivdovuoigatvuod1ain jna. loahpahuvvo, "ja ahte sápmelac1c1at navddas1it ovddes1 ovdamunnin1061 bivdit goas dáhtos1it". Ii 1702-mearrádus iige Paus namut maidege ahte bivdu galggas1ii leat ráddjejuvvon dan gilisearvái dahje diggái. Dát sáhttá c1ájeheamen veahá earalágan áddejumi dán gaz1aldagas báikkálas1 sámiid álbmogis nuppi bealde, ja ámmátolbmos Paus:s ja eiseválddiin nuppi bealde. (5) Fuod1d1olága § 31 dálá gustojeaddji njuolggadusat leat vuolggahuvvon miessemánu 20. b. 1899 bivdolágas ja dan ovdabargguin. 1899-láhka mearridii vuod1d1oprinsihppan ahte bivdovuoigatvuohta galggai gullat eanaeaiggádii. Parlamentára eanadoallokommis1uvnna guovvamánu 23. b. 1898 árvalusas lei dán vuolggasaji mielde evttohan c1uovvovas1 mearrádusa § 8:s: "Stáhtavuvddiin ja eará Eatnamiin, mat leat Stáhta priváhta Opmodagat, ja Stáhta Eatnamiin Finnmárkkus, lea Stáhta Eanaeaiggáda buot Vuoigatvuod1at Bivddu ektui. Mo dán galgá Doaimmahit mearrida Gonagas dahje dat, geasa dan fápmuda." Lága meannudeamis Odeldikkis njukc1amánu 22. b. 1899 vuosttaldii finnmárkoáirras, sundi Johnsen, dán evttohusa go ii lean ovttamielas ahte kommis1uvnna § 8 evttohusastis lei "bidjan stáhta eatnamiid Finnmárkkus dássálagaid stáhta vuvddiiguin ja eará eatnamiiguin mat leat stáhta priváhta opmodagat". Son ovdandoalai sáhkavuorustis ee. ahte álo lei leamas1 juohke dáz1a borgáris bivdovuoigatvuohta stáhta eatnamiin Finnmárkkus, numo finnmárkolac1c1ainge ledje mán1ga ja mealgadas1 vuoigatvuod1at stáhta eatnamiin. Stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eatnamiidda Finnmárkkus lei danin mealgat gárz1z1iduvvon stáhtavuvddiid ektui ja stáhta priváhta opmodagain. Dán vuod1ul evttohii son c1uovvovas1 mearrádusa: "Stáhta eatnamiin Finnmárkkus sáhttá juohke dáz1a borgár bivdit". Evttohus mearriduvvui lága § 8 lasáhussan. Sundi Johnsen ii evttohan nappo njuolggadusa ahte bivdu galggai doalahuvvot fylkka ássiide dahje gárz1z1it biirii. Dán sáhttá datte gehc1c1et dan oktavuod1as ahte stáhtaalmennehiidda lei seammás evttohuvvon ja mearriduvvui lága § 6:s ahte juohke dáz1a borgár galggai sáhttit bivdit jus háhkká bivdogoartta. Finnmárkku ja stáhtaalmennehiid njuolggadus s1attai de seamma, earret ahte Finnmárkkus ii galgan gáibiduvvot bivdogoarta. Man1imus1 lei Johnsen:a sáhkavuoru mielde Odeldikkis erenoamáz1it badjesápmelac1c1aid deasttas. 1937 bivdoláhkalávdegoddi evttohii árvalusastis (1939) nuppástusa 1899-lága § 8 ektui nu ahte stáhta eatnamiidda Finnmárkkus galggai addot lohpi earuhit borgáriid divatmávssu ektui oaz1z1ut bivdogoartta gaskal olbmuid geat gulle dan gildii ja eará dáz1aid. Dát lei daningo bivdu ain adnui leat dehálas1 ealáhussan Finnmárkkus. Sullasas1 dárkon lei Árvalusa O. XXI 1951 juovlamánu 14. b. 1951 bivdolága ráhkkanahttimis, muhto ii nuppástuhttán eará Finnmárkku njuolggadusain (§ 19:s) go giliássiid divatluvvema ja vejolas1vuod1a geahpedit jahkedivada Finnmárkku ássi bivdiide eará dáz1a borgáriid ektui. Muhto ii 1951-lága iige miessemánu 29. b. 1981 fuod1d1olága ovdabargguin, lei stáhta sadji Finnmárkku eatnamiid ekui ja stáhta bivdorád1d1ejumi vud1d1osis doppe lagat guorahallon. 4.2.10 C1oahkkáigeassu dálá dili vuod1ul 4.2.10.1 Buohtastahttima vuod1us Ovdalis lea biddjon vuod1d1un ahte vástádus gaz1aldahkii adnojitgo stáhta eatnamat Finnmárkkus dál almennehin vai eai, berres1ii biddjot dakkár vud1d1ui mii earret eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldaga, siskkilda earáid go eaiggáda juohke rád1d1ejumi c1ad1amannama ja mii sáhttá leat mávssolas1 dán oktavuod1as. Erenoamáz1it leat sáhka rád1d1ejumiin mat gullet oktasas1 joavkkuide vuoigatvuohtan, erenoamáz1it geavahanvuoigatvuod1at mat gullet Finnmárkku ássiid báikkálas1 joavkkuide. Erenoamáz1it lea geahc1c1aluvvon buohtastahttit vuoigatvuod1aid mat gullet "giliide" mat ovddastit geavahanriektelac1c1aid Mátta-Norgga almennehiid njuolggadusaid ektui. 4.2.4. gitta 4.2.9. osiid c1ad1amannamis c1uovvu ahte geavahanvuoigatvuod1at báikkálas1 joavkkuide Finnmárkkus dál belohahkii leat láhkamearrádusain vuod1d1uduvvon ja belohahkii vieru dahje dolos1 áiggi rájes geavaheami vuod1ul. Lágat leat meannudan ássiid anu stáhta eatnamiin Finnmárkkus moanaid cuhkiid ektui: Belohahkii lea leamas1 sáhka muddet anu ja dus1s1e diktit ráddjejuvvon, gohcojuvvon anu, garvin dihte riikkaoasi snoagga luondduriggodagaid bilidemiid, ja belohahkii lea láhkaaddi cuohkki, dás numo riikkas mud1ui, bidjat luondduriggodagaid stuorát álbmogiid rád1d1ejupmái. Dát man1imus1gusto erenoamáz1it bivdo- ja guollebivdovuoigatvuhtii. 4.2.10.2 Vuoigatvuod1at lága vuod1ul Vuos c1ujuhit ássiid geavahanvuoigatvuod1aide main lea lága vuod1d1u. Dáinna oaivvilduvvo ahte láhka lea dál anu formála rievttálas1 vuod1us. Dát gusto vuohc1c1an njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlága muhtun mearrádusaide. Dás lea § 4:s láhkavuod1d1uduvvon vuoigatvuohta giliolbmuide buhtadasa haga c1ujuhuvvot lastamuoraid dálloatnui. Dát vuoigatvuohta manná man1ás 1775-cealkámus1a § 4:i lastavuovddi birra, ja lea historjjálas1 vuolgga anus mii ássiin dolos1 áiggis lea leamas1 áibba dárbbas1las1 ja dan doaimmahan. Stuorra erohus gaskal dán geavahanvuoigatvuod1a Finnmárkkus ja dálloatnuvuoigatvuohta almennehiin, mo dat lea máinnas1uvvon Dáz1a Lága 3-12-6:s, lea ahte vuoigatvuod1as Finnmárkkus ii leat dákkár gullevas1vuohta eanadoalloealáhussii go mátta-dáz1a almennehiin. Ii Finnmárkkusge leat vuoigatvuohta ráddjejuvvon konkrehta meros1tallan eanadoallobiirii, nugo riektegeavadis lea mearriduvvon Mátta-Norggas. Sullasas1, muhto formálalac1c1at eanet ráddjejuvvon vuoigatvuohta lea mii 1965-lága § 5:s addá gieldda ássiide "doaisttáz1ii" c1ujuheami mielde loggut lavnnji dálloatnui. Mearrádus lea vuolgán erenoamás1 borgemánu 30. b. 1897 lágas lavdnjelogguma birra stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Dán lága ovdal lei datte ássiid bindilis atnu, mii lágas muddejuvvui. Goappas1iid dáid geavahanvugiide lea dálá lágaid mielde sáhka sakka unnánat viiddis rád1d1ejumiin Finnmárkku báikegottiide go vástideaddji vuoigatvuod1ain geavahanvuoigaduvvomiidda almennehis. Álgovuolggalas1 árta dáid surggiid sierra njuolggadusaide Finnmárkkus ferte datte navdot leat leamas1 seailluhit dáid riggodagaid báikkálas1 ássiide buoremussan. Njuolggadusat leat erenoamáz1it vuolgán sierra dálkkádatlas1 dilálas1vuod1as, mii lea dahkan hiegis várrogasvuod1a dárbbas1it geavahit dihto luondduriggodagaid. Njukc1amánu 11. b. 1977 lágas oac1c1ui eanavuovdinláhka sierra lasáhusa § 5 a bustávas, mii mearridii ahte lubmenvuoigatvuohta stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus váldonjuolggadussan galggai doalahuvvot fylkka iez1as ássiide. (Geahc1a lagat ovddabealde 3.10. kapihttala, erenoamáz1it 3.10.4.oasi.) Sániid mielde albmana dát mearrádus vuoigatvuod1alac1c1aid gárz1z1ideapmin. Muhto seammás láhkavuod1d1uda mearrádus fylkka ássiide lubmenoktovuoigatvuod1a stáhta ektui eanaeaiggádin, go dan ferte geahc1c1at rán1ggás1tanlága § 400 nuppi lad1d1asa njuolggadusa vuod1ul, mii mud1ui doalaha golmma davimus fylkkas lubmenvuoigatvuod1a eanaeaiggádii. Dát mearrádusge lea vuolggahuvvon ássiid ovddes1 anus stáhta eatnamiin. Goalmmát lad1d1asis lea váras1uvvon ahte dihto guovlluin sáhttet leat sierravuoigatvuod1at lubmemii. Dát sáhttá ee. leat muhtun giliin dahje báikegottiin, várra áinnas muhtun álgovuolggalas1 sámi ássanguovlluin ja boazodillái. Leago ovttage sajis Finnmárkkus vuod1us dákkár sierravuoigatvuhtii ii oru leamen lagat guorahallon.(Sierravuoigatvuod1ain oaivvilduvvo dás vuoigatvuod1aide ásahuvvon priváhtarievttálac1c1at (vierru/ dolos1 áiggi atnu), ja iige go Eanavuovdinkantuvra § 5 a nuppi lad1d1asa vuod1ul lea áigeráddjejuvvon (vihtta jagi) c1ujuheamen lubmenoktovuoigatvuod1a olbmuide/giliide dihto ealáhusheajos guovlluin, geahc1a lagat Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.7. oasi, buo. 3.10.4. oasi bajábealde.) Sihke stáhtaalmennehiin numo priváhta Mátta-Norgga eatnamiinge lea vuoigatvuohta lubmemii, seammaláhkaigo murjemiige mud1ui juohkehaz1z1ii lohpi rán1ggás1tanlága § 400 vuosttas lad1d1asa olis. Dán erenoamás1 suorggis lea láhkaaddis eanet ráddjejuvvon vuoigatvuod1alac1c1at Finnmárkkus go mii lea stáhta eatnamiin riikkas mud1ui. Miessemánu 29. b. 1981 fuod1d1olága § 44 nuppi lad1d1asa mielde leat gieldda fásta ássiin vuoigatvuohta, gustojeaddji ráfáiduhttinmearrádusaid siskkobealde, monnet ja uvjet loddebesiin stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Mud1ui riikkas lea dát vuoigatvuohta doalahuvvon opmodaga eanaeaiggádii dahje geavaheaddjái. Sierranjuolggadus Finnmárkku ektui, ferte navdot leat ovddes1 vieru vuod1ul. 4.2.10.3 Láhkaaddi árta bivdovuoigatvuod1a ektui Láhkaaddi árta bidjat muhtun luondduriggodagaid Finnmárkkus eanemusaid rád1d1ejupmái vuhtto erenoamáz1it fud1os1bivddu ja bivddu njuolggadusain fuod1d1olága § 31:s. Dán mearrádusas leat dát rád1d1ejumit stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus vejolac1c1at buot dáz1a stáhtaborgáriidda ja buohkaide geat man1imus1jagi leat ássan ja ain ásset Norggas. Njuolggadusas lea bálddalasvuohta várrelága § 23:s, mii stáhtaalmennehiidda addá vuoigatvuod1a fud1os1bivdui beatnaga haga buot Norgga fásta ássiide. Vaikko leat dihto bienalas1 spiehkastagat1062, leat nappo Finnmárkku stáhtaeatnamiid njuolggadusaid ja stáhtaalmennehiid prinsihpat hui sullalac1c1at. Dehálas1 erohus leat datte várrestivrraid váldi stáhtaalmennehiin várrelága § 23 nuppi ja goalmmát lad1d1asa mielde. Báikkálas1 orgánat vástideaddji várrestivrrat eai leat Finnmárkkus. Stáhta eanaeaiggádin hálde gustojeaddji lágaid mielde fuod1d1obivddu sihke stáhtaalmennehiin ja stáhta eatnamiin Finnmárkkus. 4.2.10.4 Miessemánu 15. b. 1992 luossalága § 22 ja geassemánu 23. b. 1888 deanuláhka Lahkaaddiid dáhttu diktit dihto luondduriggodagaid Finnmárkkus eanebuid atnit, lea maiddái miessemánu 15. b. 1992 luossalága § 22 njealját lad1d1asa njuolggadusa vuod1d1un (buo. 1964-lága § 16 vuosttas lad1d1asa) ahte guollebivdu stáhta eatnamiin Finnmárkkus lea buot fylkka ássiide vejolas1. Dát njuolggadus adno dál gustot eanas1 jogaide ja jávrriide Finnmárkkus. Guollebivdui stákkuin ja nod1d1oduorgguin leat vuoigatvuod1alac1c1at ain eanet, go dán sáhttá juohke Norgga ássi dahkat. Dáid njuolggadusain lea datte dehálas1 ráddjehus stáhta guollebivddu lihttoláigoheami vuoigatvuod1as, dainna váikkuhusain ahte vuoigatvuohta álbmogii (fylkka ássiide dahje buot dáz1a stáhtaborgáriidda) ferte c1áhkket saji. (Stáhtage sáhttá c1ujuhit fierbmebivddu dihto guovlluin, muhto dát ii ies1alddes gárz1z1it stággo- ja nod1d1oduorgobivddu). Dás ovdanboahtá ahte stáhta navdon eanaeaiggát rád1d1e mealgat guollebivddu stáhta eatnamiin, mii gárz1z1ida vuoigatvuod1a stuorát biirii. (Finnmárkku luossa- ja sáivabivddu lihttoláigoheami ja c1ujuheami njuolggadusat ja geavat leat meannuduvvon Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.9 (sáivabivddu) ja 4.10 (luossabivddu) osiin.) Álbmoga vuoigatvuohta bivdit vuokkaiguin vihtanbivdosiid haga stáhtaalmennehiin lea muddejuvvon várrelága § 28 vuosttas lad1d1asis, ja lea geavadis seammago mii gusto dákkár guollebivdui Finnmárkkus. Muhto stáhtaalmennehiin lea dán suorggisge várrestivrras viiddis váldi eará bivdosiiguin guollebivdovuoigatvuod1as, buo. § 28 nuppi lad1d1asa. Man1imus1 namahuvvon mearrádusasge leat dehálas1 njuolggadusat dihto giliid vuosttasvuoigatvuod1as. Miessemánu 15. b. 1992 luossalága § 22 mielde (buo. 1964-lága § 16) eai gusto makkárge vástideaddji njuolggadusat Finnmárkku giliid vuosttasvuoigatvuod1as, earret man1imus1lad1d1asa spiehkastat Álttájoga, Deanu ja Njávdáma hárrái. Muhto luossalága § 24 (1964-lága § 21) váras1a numo namuhuvvon 4.2.8. oasis sierra njuolggadusaid mat gustojit báikegotti guollebivdovuoigatvuhtii Finnmárkkus, ee. 1775-cealkámus1a mielde. Dán váras1umi mearkkas1upmi guoskkahuvvo vulobealde 4.2.10.5. oasis. Geassemánu 23. b. 1888 deanuláhka vuod1d1uda sierra oktasas1 guollebivdovuoigatvuod1a Deanuleagi matrikulerejuvvon eatnamiid eaiggádiidda dahje geavaheaddjiide. Dát guollebivdovuoigatvuohta lea sierra dan áddemis ahte dat maid hehtte stáhta eanaeaiggádin rád1d1et guollebivddu, earret oaggunvuoigatvuod1a, buo. § 1 nuppi lad1d1asa. Seammás lea c1ielggas ahte láhka ferte adnot johkaleagi ássiide lahkadeamen ovddes1 gustojeaddji vierrocieggan vuoigatvuod1a. 4.2.10.5 Vuoigatvuod1at vieru vuod1ul Moanat geavahanvuoigatvuod1at stáhtaeatnamiin Finnmárkkus gili dahje gieldda ássiide, fylkka ássiide dahje eanebuidda lea c1állon nugo oaidnit ovddabealde, formálalac1c1at láhkamearrádusain. Muhtun háviid lea datte sáhka vuoigatvuod1ain main ain lea ovddes1 vieru rievttálas1 vuoigatvuod1avuod1d1u. Dát gusto ee. guollebivdovuoigatvuhtii Álttá váldojohkii ja Njávdámii. Dát leat guoskkahuvvon luossalága § 22 man1imus1lad1d1asis, muhto dus1s1e nu ahte daddjo vuosttas ja njealját lad1d1asa mearrádusat eai gusto dáid jogaide. Dán bokte lea mearriduvvon ahte ovddes1 vieruiduvvan vuoigatvuohta ain bissu dán guokte c1ázádaga guollebivddu vuoigatvuod1avuod1d1un. Virolas1 dilálas1vuohta, erenoamáz1it vuoigatvuod1alac1c1aid hárrái, lea maná sierra njuolggadusain nannejuvvon mat belohahkii leat vuod1d1uduvvon vuoigaduvvomiid dohkkeheamis. Bajálbeal namuhuvvon luossalága § 24 váras1upmi báikegotti guollebivdovuoigatvuod1as 1775-cealkámus1a vuod1ul, ferte adnot erenoamáz1it gullat cealkámus1a § 6:i mii ee. máinnas1a "olles giliid" oktasas1 vuoigatvuod1ain. Ii sáhte atnit numo namuhuvvon 4.2.9. oasis (Geahc1a 3.7.4. ja 4.1.8.3. osiidge.) veadjemeahttumin ahte ain sáhttet leat sierra gilivuoigatvuod1at muhtun daid eará jogain Finnmárkkus. Dát livc1c1e dasto leat vuoigatvuod1at main leat njuolga rievttálas1 vuod1us vieruiduvvan vuoigatvuod1as dahje dolos1 áiggi rájes geavaheamis. Jus les1 sierra oaggunvuoigatvuohta Deanu ássiin dábálac1c1at, ferte dátge navdot leat ovddes1 vieru vuod1ul. Jus juo ain lez1z1et giliide dahje eará joavkkuide guohton-, láddjehat- dahje lavdnjeloggunvuoigatvuod1at stáhta eatnamiin, earret dan vuoigatvuod1a mii c1uovvu gustojeaddji láhkamearrádusaid dahje eará dilálas1vuod1aid stáhtas, leat dát vuoigatvuod1at ovddes1 áiggi anu vuod1ul. Seamma gusto jus les1 sierravuoigatvuohta lubmemii dihto gilis dahje báikegottis. Go dán logahallama ii sáhte atnit ollislaz1z1an, sáhttá jurddas1it eará vuoigatvuod1avugiidge go mat dás leat namuhuvvon. 4.2.10.6 Hálddahuslas1 geavat Ássiid muorraávnnasanu leat numo máinnas1uvvon 4.2.5. oasis stáhta eiseválddit mudden ja áiggiid c1ad1a ráddjen láhkamearrádusainge. Dás lea vel hálddahuslas1 geavatge leamas1 viehka mielváikkuheaddjin ássiid álgovuolggalas1 anu geahpedeapmái. Guohtonvuoigatvuohta lea dehálas1 vuoigatvuohta stáhtaalmennehiin ja lea máinnas1uvvon Dáz1a Lága 3-12-3, 1920 várrelága §§ 8 ja 10 ja geassemánu 6. b. 1975 várrelága §§ 15-17:s. Earret guohtonvuoigatvuod1a lea stáhtaalmennehiin dasa lassin geassesadjevuoigatvuohta. Finnmárkkus ii leat datte geassesadji goassege leamas1 nu dehálas1. Ovddes1 áiggis lea baicce fylkkas leamas1 mealgat omiid guohtun stáhta eatnamiin. Ii goassege leat addon makkárge láhkamearrádus mii c1ielgasit lea mudden dahje gárz1z1idan guohtonanu Finnmárkkus. Liikká lea eiseválddiid áddejupmi dál ahte ii leat makkárge omiid guohtonvuoigatvuohta stáhta eatnamiin sierra s1iehtadusain stáhtain vuoigatvuod1avuod1u haga. Dán suorggi dilálas1vuod1at sáhttet ain orrut leamen veahá eahpec1ielgasat. Jus dál ii les1 makkárge dábálas1 guohtonvuoigatvuohta omiide stáhta eatnamiin Finnmárkkus, ferte dákkár ovdáneami vuod1us erenoamáz1it geahc1aduvvot 1864 rájes, suoidnemánu 2. b. 1864 ráhkaduvvon njuolggadusaid vuod1ul. Dát geavat lea leamas1 vuod1d1uduvvon dasa ahte guohtun dus1s1e sáhttá leat stáhta s1iehtadusa vuod1ul. Dán vuod1ul lea dás sáhka geavadis mii soaitá leat jávkadan dahje gárz1z1idan ássiid dehálas1 vuoigatvuod1a anu, dan mearkkas1umis ahte omiid guohtonlohpi ii s1at leat dábálas1 vuoigatvuohta báikkálas1 ássiide (buo. Jebens:a guohtonvuoigatvuod1a sierramearkkas1umi ovddabealde 3.3. oasis, s. 114-120). 4.2.10.7 Erohusat ja bálddalasvuod1at mátta-dáz1a almennehiid ektui Dán rád1d1ejumiid c1ad1amannamis mat gullet Finnmárkku ássiid oktasas1 joavkkuide, c1ájeha ahte leat mealgadas1 erohusat gaskal mátta-dáz1a almennehiid ja stáhtaeatnamiid Finnmárkkus. Dát lea celkon Alimusrievtti moanaid mearrádusainge, buo. erenoamáz1it Rt. 1914 s. 509 (Álttá vuovdeás1s1i) ja Rt. 1960 s. 810 (Si-Fi-duopmu). Nuppi beales c1ájehuvvo ahte stáhtaeatnamiidda Finnmárkkus leat dehálas1 geavahanvuoigatvuod1at. Dákkár vuoigatvuod1at sáhttet gullat oktasas1 joavkkuide, omd. báikkálas1 giliide, gieldda ássiide, olles fylkka ássiide, Norgga buot ássiide dahje buot dáz1a stáhtaborgáriidda. Dán mielde iige leat riekta ipmirdit stáhta eatnamiid Finnmárkkus "stáhta priváhta opmodahkan", dan mearkkas1umis ahte eai leat ássiin eará vuoigatvuod1at go dat mat stáhtas vuolggahuvvojit, omd. ahte stáhta lea sidjiide giddehuvvan1063 s1iehtadusaid dahje halddas1anlás1 mearrádusaid bokte. Dáid dilálas1vuod1aid dálá rievttálas1 vuod1us lea numo ovdanboahtá ovddabealde, belohahkii Finnmárkku sierra láhkamearrádusain ja belohahkii lea vuod1us ássiid sierranas rád1d1ejumiin stáhta eatnamiin mat oktilac1c1at mannet man1ás áigái go stáhta eiseválddit eai doaimmahan makkárge c1ielga eaiggátrád1d1ejumi Finnmárkku eatnamiin. Dán ovdamearkkat orrut leamen Álttá ja Njávddáma johkabivdu, muhto ovdalis leat earáge ovdamearkkat namuhuvvon. Dás lea sáhka sierranas atnovugiid birra mat eai goassege leat leamas1 c1adnon dihto olbmuide ja álgovuolggalac1c1at eaige dihto priváhta opmodagaide doaimmaheami subjeaktan. Dákkár oktasas1 atnu orru sulastahttimin oktasas1 anu maid ferte navdit leat historjjálas1 vuolggasadjin mátta-dáz1a almennehiiddage. Dan dihte lea lágaid doaibma ahte dat leat leamas1 mielde muddemin ássiid anu mii ovddalgihtii lei guhká juo leamas1. Sáhttá hállat ovttasdoaimmas gaskal ássiid boares anu ja lágaid, mii lea ásahan dálá riektedilálas1vuod1a. Dát gusto omd. ássiid lastavuovdeatnui. Belohahkii leat lágat leamas1 mielde Finnmárkku dilálas1vuod1ain eará politihkalas1 ulbmiliin. Dát gusto erenoamáz1it go guollebivdo- ja bivdovuoigatvuohta láhkamearrádusain lea addon viiddis biirii olggobealde báikkálas1 gili, buot fylkka dahje riikka ássiid vuoigatvuohtan. 4.2.10.8 Konklus1uvdna Konklus1uvdna fertes1ii s1addat ahte stáhta eatnamat Finnmárkkus dálá dilis eai sáhte gohc1oduvvot almennehin dan mearkkas1umis mii dán doahpagis lea Mátta-Norggas. Dánnego almennet doahpagii Mátta-Norggas gullet moanat rievttálas1 c1uozahusat mat eai gusto Finnmárkkus. Sáhttá omd. c1ujuhit Dáz1a Lága 3-12-6:i almennehiid birra, mii láhkavuod1d1uda guoski geavahanriektelac1c1aide dábálas1 dálloatnovuoigatvuod1a muorraávdnasiidda eanadollui, mii dál ii gusto stáhta eatnamiidda Finnmárkkus. Dan 4.2.1.3. oasis namuhuvvon Nordlándda ja Romssa Meahccekommis1uvnna cuon1ománu 26. b. 1990 duomus Skjerstadfeltet birra ii leat dáid fylkkain makkárge vuoigatvuohta murret, ii álbmot eaige eanadoallit. Finnmárkkus leat ássiid moanat rád1d1ejumiin stáhta eatnamiin leamas1 erenoamáz1it muddejuvvon hálddahuslas1 geavada ja sierra lágaid bokte, mat leat ásahan seagás1at gova, mat mán1gga c1uoggás spiehkastit Mátta-Norgga almennehiid riektedilálas1vuod1ain. Dát gusto dákkár álgovuolggalas1 hui dehálas1 rád1d1ejumiide nugo muorraávnnasvuoigatvuhtii, ja stáhta áddejumi mielde s1ibihiid guohtonlohpái ja lavdnjeloggumii. Muhtun surggiin lea Finnmárkku ovdáneapmige dagahan riektedilálas1vuod1aid mat eai oru leat áibbas c1ielgasat. Nuppi beales c1ájehuvvo ain moanaid surggiin ahte stáhtaalmennehat ja stáhta eatnamat Finnmárkkus leat sullalágaid. Nu guhkás go navdo ahte stáhta lea háhkan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a eatnamiidda Finnmárkkus, leat dát eatnamat eaiggádus1s1andilálas1vuod1a dáfus seamma dilis go stáhtaalmennehat Mátta-Norggas. Dasto lea sullii seamma bivdo- ja guollebivdovuoigatvuod1a dáfus, mas stáhtaalmennehiin ja stáhta eatnamiin Finnmárkkus gustojit sullasas1 mearrádusat, erenoamáz1it buoremussan álbmogii. Dasto lea giliolbmuid lastamuorravuoigatvuohta Finnmárkkus, vaikko leage ráddjejuvvon, dihto láhkai sullasas1 eanadoalliid vuoigatvuod1a stáhtaalmennehis. Finnmárkku golmma eanu johkabivddu njuolggadusat sulastahttet c1ielgasit giliid oktasas1 vuoigatvuod1aid. Dás lea nappo nu ahte gilivuoigatvuod1at ollásit dahje belohahkii mearkkas1it oktovuoigatvuod1a guollebivdui, ja nappo mannet mealgat guhkeliigo giliid vuoigatvuod1at mat dál gustojit guollebivdui stáhtaalmennehiin. Dán vuod1ul ii sáhte addit c1ielga vástádusa gaz1aldahkii leago dál go buohtastahttá Mátta-Norgga almennehiiguin ja lea c1ohkkejuvvon árvvos1tallan, riekta gohc1odit stáhtaeatnamiid Finnmárkkus muhtunlágan almennehin. Várra sáhttá liikká bajábealde válljejuvvon jearramis jurddas1it almennehis mas lea áibbas sierralágan mihtilmasvuohta. Almenneha namahusas ies1alddes, ii sáhte datte dihto láhkai rievttálas1 konklus1uvnnaid mearridit ássiid geavahanvuoigatvuod1aid ektui. 4.2.10.9 Oanehis historjjálas1 man1ásgeahc1astat Sáhttá leat árta navdit ahte historjjálas1 man1ásgeahc1astat doarju lassi c1uvgema leago lunddolas1 ipmirdit stáhta eatnamiid Finnmárkkus almennehin vai ii. Jus nugo Třnnesen, vuolgá duohta dilálas1vuod1ain mat navdojit leat leamas1 Finnmárkkus 1700-logu gaskamuttus ja ovdal, lea dát riikkaoassi gos báikkálas1 ássit (sámit ja dáz1at) doaimmahedje viiddis álgovuolggalas1 oktasas1 anu. Dát atnu siskkildii eanas1 luondduriggodagaid mat gávdnojedje guovllus. Lassin geavahanvuoigatvuod1aide mat dál leat dábálac1c1at dohkkehuvvon, doaimmahuvvui omd. murren, guohtun ja láddjehatge, sullii numo seamma áiggis Mátta-Norgga almennehiin. Dasto lea árta navdit ahte dalle bivde ja guolástedje Finnmárkkus eanemus báikkálas1 guovllu ássit, eaige nu earaláhkaigo mátti-dáz1a almennehiin. Dán oktavuod1as ii dárbbas1 mearridit galgágo ja mo dát atnu Finnmárkkus ovddes1 áiggiid vástidii dasa maid od1d1aáigásas1 terminologias gohc1odivc1c1ii "vuoigatvuod1at". Almmatge livc1c1ii dalá c1uoz1z1ovas1 duohta anus leat lunddolas1 atnit Finnmárkku eatnamiid muhtun lágan almennehin, dan áddejumis ahte dan riggodagat ledje ávkin guovllu ássiid oktasas1 atnui, várra mán1ggaláhkai. Dán mielde orru leat vuod1us konklus1uvdnii ahte historjjálas1 vuolggasadji Finnmárkkus, álgovuolggalas1 c1uoz1z1ovas1 duohta geavahandilálas1vuhtii vuod1d1uduvvon, lea muhtunlágan almennet dán albmaduvvon mearkkas1umis. Gáldovárddus ja duopmoregisttar I Litteratur Andreassen Jens Edvin, "Menneskerettigheter og urbefolkning", Lov og Rett 1992, s. 67 c1uo. Arup Erik, Danmarks historie, Anden bog, Bind B 1512-1624, Křbenhavn, 1932, 2. dea. 1961 Aschehoug Torkel Halvorsen, artihkkal Ugeblad for Lovkyndighet:s, 1870 Aubert L. M. B., Obligasjonsrettens spesielle del, 1923 Backer Inge Lorange, Rettslig interesse for sřksmĺl, skjřnn og klage, 1984 Barth Jacob Břckmann, Om Skovforholdene i Finmarken. Indberetning til Departementet for det Indre, 1858 Bengtsson Bertil, "Samernas rätt i ny belysning", Svensk juristtidning, 1990 s. 138 c1uo. " B., "Samernas rätt och statsmakten", Nordisk Administrativt Tidsskrift, 1990 s. 195 c1uo. " B., "Samernas rättigheter til naturressurser", Institutt for rettsvitenskap: Skriftserie nr. 13, 1991, Tromsř " B., Speciel fastighetsrätt, 3 dea. Berg Magnus, Det norske lakse- og innlandsfiskets historie. Berg Magnus, Nord-Norske lakseelver. Berger Bernt, "Til almenningsretten",Tidsskrift for Rettsvitenskap 1956, s. 102 c1uo. Bergsland Knut, red., Samenes og sameomrĺdenes rettslige stilling historisk belyst, (Logaldallan ja digas1tallamat sypmosiummas skábmamánu 7.-9. b. 1973), Institutt for sammelignende kulturforskning, Oslo 1977 Bjřrk E.A., Fćrřsk bygderet III, Torshavn, 1963 Brandt Fr., Tingsretten, fremstillet efter den norske Lovgivning, 1867; 2. dea. 1878; 3. dea. 1892 " Fr., Forelćsninger over Den Norske Retshistorie I, 1880 Brćkhus Sjur, og Axel Hćrem, Norsk tingsrett, 1964 " S., "Berging av vrag og vraggods", Tidskrift for Rettsvitenskap, 1975 Bäärnhiem Mauritz, "Nĺr bönderna blir självägande", Svensk Juristtidning, 1970 s. 337 c1uo. Bäärnhielm Mauritz, "Sameland och samerätt. Ett aktuellt minoritetsproblem i rättshistorisk belysning", Rättshistoriska studier tillägnade Gösta Hässelberg, Lund 1977 Castberg Frede, Norges statsforfatning bd. II, 3.dea. 1964 Christensen Helge, "Om retten til ville bćr", Rt. 1950 s. 657- 661 " H., Lovgivningen om viltstell og jakt, 1967 Drablřs Helge, artihkkal Syn og Segn:s 1945 s. 236 c1uo. (muorjevuoigatvuod1as) Eckhoff Torstein, Rettskildelćre, 2. dea. 1984, 2. rev. dea. 1987, 3. dea. 1993 " T., Forvaltningsrett, 3. utg. 1990 Eidheim Harald "Samiske samlinger" bd. IV (Norsk Folkemuseum), 1958 Falch Ingvald, "Bygdelagsrettigheter til laksefisket i vassdragene i Finnmark", Institutt for privatrett, Universitetet i Oslo. Stensiila-ráidu nr. 118, 1988 Falkanger Thor, Eierrĺdighet og samfunnskontroll, 3. dea. 1986 " T., Tingsrettslige arbeider, 3. dea. 1990 Fenger Ole, Romerrett i Norden, 1977 Fougner Eilif, "Norsk Allmenningsrett i dag", Tidsskrift for Rettsvitenskap 1964, s. 541-545 Frihagen Arvid, Forvaltningsloven II, 1986 Gamst Leonhard og Harald Samuelsberg, Loppas Historie, bygdebok for Loppa kommune, Loppa, 1984 Gjelsvik Nikolaus, Norsk Tingsret. Forelesninger, 1919; 2. dea. 1926; 3. dea. 1936 Hanssen Einar Richter, "Bruken av naturressursene i Finnmark fra 1. verdenskrig frem til ca. 1970" c1ielggadeapmi Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái, beaiv. borgemánu 30. b. 1989, jurddas1uvvon almmuhuvvot 1994 Heber Gustav, Norske Rettsreglers Historie I og II, 1938 Helland Amund, Norges Land og Folk, Finnmarkens Amt bd. I-III, 1905, 1906 " A., Norges land og folk, bd. X, 19?? " A., Norges land og folk, bd. XX, 19?? Helland A., Norsk Bergret, 1892 Holmbäck   Ĺke, Om lappskattelands-instituttet og dets historiska utveckling, Stockholm 1922 Hćrem Axel, geahc1a Brćkhus, Sjur Hřgetveit Einar, "Krav om rettslig status for samene - om en sameparagraf i grunnloven", Lov og Rett, 1986, s. 163 c1uo. Inger Göran, Svensk rättshistorie, 1982 Jebens Otto, "Samenes land - en rettslig realtitet?", Tidsskrift for Rettsvitenskap, 1982 s. 667 c1uo. " O., Om Lappekodisillen av 1751, 1986 " O., Refleksjoner om almenningene i Haalogaland, siskkáldas c1ielggadeapmi Riektejovkui, 1986 " O. "Den privatrettslige status med hensyn til retten til jord og vann i Indre Finnmark fřr 1751", siskkáldas c1ielggadeapmi Riektejovkui, skábmamánu 3. b. 1987 " O. "Om eiendomsretten til grunnen og spřrsmĺlet om allmenning i Finnmark", siskkáldas c1ielggadeapmi Riektejovkui, juovlamánu 21. b. 1988 " O. "Om bruk og rettsoppfatning i Finnmark under en historisk synsvinkel", 2. mielddus Riektejoavkku c1ielggadeapmái eana- ja c1áhcevuoigatvuod1aide Finnmárkkus, 1993 Kalderstam Johnny, Kungamakt och kyrkojord, 1989 Kalstad Johan A., "Utmarka som řkonomisk ressurs for samene ved kysten", Ottar nr. 4, 1982, s. 30 c1uo. Keskitalo Alf Isak, "Samiske rettsoppfatninger til samisk land", i Trond Thuen red., 1980 Kjerschow Peder, Kommentar til Kriminalloven 1842 Kongslew Lauritz Laurberg, Den Danske og Norske Private Rets Fřrste Grunde II, Křbenhamman, 1782 (Anden Bog) Korpijaakko Kaisa, "Samerna och jordägenderätten 2", Diedut nr. 4 1985, s. 8 c1uo. " Kaisa, Saamelaisten oikeusasemasta Ruotsi- Suomessa, 1988 (dr. avh.); Om samernas rättsliga ställning i Sverige-Finland, forelřpig oversettelse, ms., 1991 Kraft Jens, Topographisk-Statistisk Beskrivelse over Kongeriget Norge, bd. 6, 1835 Landmark A., Beskrivelse over Tanaelvens vassdrag, 1880 " A., artikkel i Rt. 1890 s. 257-266 (om retten til laksefisket i sjřen) Lundmark Lennart, Upphörd, utjevning, utveckling. Det samiske fĺngstsamhällets övergĺng til rennomadism i Lule Lappmark, Lund 1982 Lřchen Edvard, "Pĺ streiftog i tusen ĺrs almenningsrett", Tidsskrift for Rettsvitenskap 1957 s. 14-37. Matheson Wilhelm(?) og Geir Woxholt (red.), Lovavdelingens uttalelser, 1990 Meinich Olsen, K., Norsk Almenningsret, 1928 Minde Henry, Stein og brřd. Skifernćringa i Alta fram til 1940, Alta 1983 Mollerup V. (m.fl.), Danmarks Riges Historie 1536-1588, Křbenhamman, 1900-1906 Mollerup V., Danmarks Riges Historie 1588-1699, Křbenhamman, 1896-1902, Fridericia, I.A. Niemi Einar, Vadsřs historie, bd. 1, C1áhcesuolu 1983 Nygard Mons Sandnes, notat om retten til grunnen i Finnmark, beaivád. geassem./suoidnem. 1976 Nörregaard Lauritz, Forelćsninger over den Danske og Norske Private Ret, Anden part. Om Tingenes Ret. Fřrste Deel, Křbenhamman 1784 Odner Knut, Finner og Terfinner, 1983 Opsahl Torkel, Menneskerettighetene i dag - internasjonal forpliktelse og nasjonal gjennomfřring, 1978 Paus Hans, Indberetning om Finmarkens řkonomiske stilling, med forslag om dens forbedring, datert Talvik 16. januar 1769, utg. A. B. Wessel, C1áhcesuolu 1908 Pavel Sverre, Finnmark Jordsalgskontors (tidligere Finnmark Jordsalgskommisjons) forvaltning av statens jakt og fiskerettigheter i Finnmark, C1áhcesuolu 1986 Pedersen Steinar, "Laksen, almuen og staten. Fiskerett og forvaltning i Tanavassdraget fřr 1888, Diedut nr. 2, 1986 " S., "Har alle i Tana rett til stangfiske?", artihkkalat Finnmarken áviissas, c1akc1am. 11. og 12. b. 1987 " S., "Konflikten mellom Karasjokfolkets laksefiske og det offisielle lov og regelverk, ca. 1870- 1910", Died1ut nr. 1, 1988 " S., Mĺten og betingelsene for utřvelse av fiskeretten i Tanavassdraget. Den kongelige resolusjon av 1.4.1911. Nćrings- eller minoritetspolitikkn1, 1989 " S., "Bruken av land og vann i Finnmark inntil 1. verdenskrig", c1ielggadeapmi Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái beaivád. geassem. 18. b. 1986, jurddas1uvvon ilbmat1994 Prestbakmo Hans, "Bruken av utmarksressursene i Finnmark i dette ĺrhundret", c1ielggadeapmi Sámi vuoigatvuo- d1alávdegoddái, beaivád. suoidnem. 24. b. 1984, jurddas1uvvon ilbmat 1994 Robberstad Knut, "Eigedomsretten til statsĺlmenning", Stud. jur., 1956, nr. 7 s. 5-15 " K., "Klřyvd eigedomsrett", Lov og rett, 1963 s. 162 c1uo. " K., Rettssoga I, 1976 " K., artikkel i Jus og Jord (gudnec1álus professor Olav Lid:i), 1978, s. 170 c1uo. " K, "Samfund og lov i Vest-Noreg i gamal tid", logaldallan 15. Vestlandske Bondestemne:s, Yrkessamband for Vestlandsbygdene, Skrift nr. 37 Roll Ferdinand, "Om Retten til Bćrplukking", Rt. 1910 s. 209-210 Rynning Lorentz, Allemandsret og Sćrret, 1928 " L., Norsk Almenningsrett I, 1934 " L., "Om retten til ville bćr", Rt. 1950 s. 209-215 Samuelsberg Harald, geahc1a Gamst, Leonhard Sandvik Gudmund, "Brev om Sjodalen", Den norske turistforenings ĺrbok, 1976 " G., "Ei forelda lćre: 'Statens umatrikulerte grunn i Finnmark'", Lov og rett, 1980 (maiddái Trond Thuen red., 1980) " G., "Europeisk rettshistorie i mellomalderen. Fřrelesningar", Jussens Venner, 1989 s. 201 c1uo. " G., "Statens grunn i Finnmark - et historisk perspektiv", 1. mielddus Riektejoavkku c1ielggadeapmái Finnmárkku eana- ja c1áhcevuoigatvuod1aide, 1993 Schefferus Johannes, Lapponia, 1674 Scheel Herman,Tingsret 1. gihpa , 1901 " H., Forelćsninger over norsk Tingsret, 1912 Schiefloe Asmund, Kritiske bemerkninger til norsk almenningsrett, 1952 " A., Hovedlinjer i Norsk almenningsrett, 1955 Selfors Finn Arne Schanche, Forvaltningen av statens umatrikulerte grunn i Finnmark, iskkadeapmi Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái, beaivád. suoidnem. 27. b. 1984 Skeie Jon, Den norske Strafferett, Annet bind, 1938 Smith Carsten: "Samerett - gamle rettskilder og ny rettsdisplin". Logaldallan Institutt for rettsvitenskap ved Universitetet i Tromsř rahpamis, njukc1am. 25. b. 1987, man1n1il deaddiuvvon Rettstenkning i samtiden:i, 1992, s. 161 c1uo. " C. "Om samenes rett til naturressurser - sćrlig ved fiskerireguleringer", c1ielggadeapmi Guolástandepartementii, man1n1il deaddiluvvon Lov og Rett:i 1990 s. 507 c1uo. og Rettstenkning i samtiden:i, 1992, s. 188 c1uo.. " C., Rettstenkning i samtiden, 1992 Smith Carsten og Lucy Smith, Norsk rett og folkerett, 1982 Smith Eivind, "Om samerettigheter og rettighetsvern", Tidsskrift for rettsvitenskap 1986 s. 338 c1uo. Smith Lucy, geahc1a Smith Carsten Smith Peter Lorentz, Kautokeino og Kautokeinolappene, 1938 Solberg O. og Martha Brock Utne, Finnmark omkring 1700, Nordnorske samlinger (NNS), Bind I 1938; Bind II 1942; Bind III 1945 Solhaug Trygve, De norske fiskeriers historie I, 1975 Solem Erik, Lappiske rettstudier, 1933 Solnřrdal O., Rettleiing i almenningslćren, 1958 Spilling Knut, "Av Finmarkens skogret", Mielddus Norsk Retstidende:i, nr. 4-6, 1920. Steen Adolf, Kautokeinostudier, 1956 Stene Per Egil, Notat nr. 1 (om laksefiske pĺ statens sjřgrunn i Finnmark, od1d1ajagem. 1984 Stephanus Stephan Hans: De Regeno Danić et Norgwegić Tractatus Varij, Leiden 1629 Taranger Abasalon, Fremstilling af de Haalogalandske Almenningers rettslige Stilling, 1892 " A., Udsigt over den Norske Rets Historie I, 1898 " A., Udsigt over den Norske Rets Historie II, 1915 " A., artikkel i Tidsskrift for Retsvidenskap, 1920, s. 88 c1uo. (om retten til rekved) Thuen Trond, red., Samene - urbefolkning og minoritet, 1980 Třnnesen Sverre, Retten til jorden i Finnmark. Rettsreglene om den sĺkalte "Statens umatrikulerte grunn" - en undersřkelse med sćrlig sikt pĺ samenes rettigheter, 1972, 2. dea.. 1979 (nákkosgirji) Třnnesen S., Om retten til jorden i Finnmark, i Knut Bergsland, red. , 1977, s. 124-156. Třnnesen S. "Eiendomsforhold og bruksretter", NOU 1978:18A, s. 189 c1uo. Uggerud Ken, "Rettslige disposisjoner over grunnen i Finnmark", siskkáldas c1ielggadeapmi Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái, beaivád. c1uo?om. 9. b. 1992 Unden Östen, "Svensk sakrätt II, 1969 Utne Martha Brock, geahc1a Solberg O. Wernstedt Monica, Fastighetsrättens historia, 1972 Westerheim Sonja, Seterdrift i Finnmark, 1978 Wille Petter, "ILO-konvensjon nr. 169 - en milepćl for urbefolkninger og stammefolk", Mennesker og rettigheter 1990, s. 60 c1uo. Woxholt Geir, geahc1a Matheson, Wilhelm Řrebeck Petter, Allemannsrett - Ingenmannsrett, Romsa 1985 Aasen Ivar, Norsk Ordbog, 1850, 4. dea. 1918 (Ilbmanbáiki norgga c1állosiidda lea Christiania dahje Oslo go eará ii leat albmaduvvont) II EARÁ GÁLDUT (ALMMOLAS1 DOKUMEANTTAT JNA.) Beskrivelse over Statens Eiendomme, forfattet deels i Aaret 1825 og deels i 1826 og 1827 (Finansdepartemeanta) Beretning om Kongeriget Norges řkonomiske Tilstand i Aarene 1851-1855 (Finansdepartemeanta) Bleikeliutvalget, innstilling, 1934 Betenkning til Kongen 16. september 1750 fra generalprokurřr Henrik Stampe og justisrĺd H. Hielmstierne. Gjengitt av Lappekommisjonen 1897 i Indstilling 1904, som noter til Lappekodisillen, Bilag 1, s. 8-17. Bruksmĺte og bruksrett i sameomrĺder, av Henry Minde logaldallan semináras Davvikalohta hirstorjjás ja girjjálas1vuod1as Harstad:s geassem. 23. b. 1977 Dansk biografisk Leksikon, 1942 Departements-Tidende 1864 (Eanadoallodept.) Departements-Tidende 1876 (Eanadoallodept.) Diplomatarium Norvegicum I-XXII- 1849-1992 Finnmark Jordsalgskontor, Informasjon til laksefiskere i Finnmark, cuon1om. 1983 Finnmark tingbok 47, Statsarkivet Tromsř, Folio 272 Forhandlinger i Odelstinget 1898/99 Forhandlinger i Odelstinget nr. 30, cuon1om. 2. b. 1992 Forhandlinger i Stortinget for 1987-88 Fylkesmannen i Finnmark, miljřvernavdelingen. Rapport nr. 34. (1990) Holaker-kommisjonen med dens innstilling om "de umatrikulerte statsskoger i Nord-Trřndelag" 9. april 1923 Indst. O. No. 23 1854 lubmema hárrái «Nordlándda ja Finnmárkku ámttain» Indst. O. No. 79 1863 Lágas luobahit Stáhta eatnamiid Finnmárkku eanaguovllus Indst. O. No. 3 1888 Lágas guolástanvuoigatvuod1as Deanuc1ázádagas Finnmárkku Ámttas Innst.O. VII 1898-99 parlamentaralas1 eanadoallokommis1uvnna bivdolága evttohusa hárrái Innst. O. nr. 45 1902-03 lágas suoidnemánu 14. b. 1842 báktelága nuppástusain Indst. O. XVIII/1908 stáhta rás1s1aeatnamiid riektedilálas1vuod1aid ortnegiid lága hárrái Innst. O XXI 1951 1) fuod1d1odivs1s1u ja bivddu lágas 2) njukc1amánu 12. b. 1912 várrelága nuppástusain Innst. O.nr. 98 1976-77 boazodoallolágas Innst. O. nr. 37 1977-78 boazodoallolágas Innst. O. nr. 79 1986-87 dan birra go od.prp. nr. 60 1986-87 ii meannuduvvon, mii lei geassemánu 10. b. 1977 meahcce ja c1ázádagaid mohtorjohtolaga lága nuppástusain Innst. O. nr. 48 - 1991-92 luossaguolle- ja sáivaguollelágas Innst. S. nr. 147 1987-88 vuod1d1olága od1d1a § 110 a sámi vuoigatvuod1aid hárrái Innst. S. nr. 167 1991-92 boahttevas1 boazodoallopolitihka hárrái Indstilling fra Almenningskommisionen av 1861 vedrřrende Nordre Trondhjems Amt Indstilling fra Finnmarkskommisjonen (om avhendelse m.v. av grunn i Finnmark) addon 1862 Indstilling fra Lappekommi­sjonen, addon 1892 Indstilling fra Den parlamentariske Landbrukskommission (jaktlovkommissionen) Ang. Forslag til Jagtlov, addon guovvam. 23. b. 1898 Indstilling fra Laxelovkommissionen av 1898, addon 1902 Indstilling fra Lappekommisjonen nedsatt 1897 for ĺ utarbeide utkast til nye regler om "Lappevćsenet", addon 1904 Indstilling fra fjellovkomiteen av 1912 Indstilling fra Vassdragslovkommissionen, 1917, bilag 4 Innstilling fra Jaktlovkomitéen av 1937, addon 1939 Innstilling nr. 10 (om forholdene i Finnmark) fra Komitéen av 1936 for myr og jordvern i kystbygdene, addon 1946 Innstilling 21. mars 1947 om okkupasjonslovgivningen. Innstilling fra Friluftslovkomitéen, addon c1akc1amánu 1954 Innstilling fra utvalget for allmenningsspřrsmĺl i Trřndelag, golggotmánu 14. b. 1957 Innstilling til revisjon av den alminnelige konsesjonslov juovlamánu 14. b. 1917, addon 1960 Innstilling fra Bergverkslovkomitéen, 1961 Innstilling fra Jordsalgslovkomitéen om lov og forskrifter om statens umatrikulerte grunn i Finnmark fylke, addon c1akc1amánu 29. b. 1962 Innstilling fra Reindriftslovkomitéen, addon skábmamánu 23. b. 1966 Innstilling fra den norsk-svenske reinbeitekommisjonen av 1964, addon guovvamánu 24. b. 1967 Innstilling fra utvalg oppnevnt 15. mai 1970 for ĺ utrede retten til multeplukking i Finnmark, addon juovlamánu 13. b. 1972 Innstillinger og betenkninger 1814-1924, utg. Vilhelm Haffner, 1925 Journalsaker for Finnmark fylke, jnr. 4422/74 Kongelige Rescripter, Resolutioner og Collegieal-Breve 16601813, bind I-V, dea. Fr. Aug. Wessel Berg, 1841-1847 (NB «Tillćg 1661-1812» bd. IV s. 1137-1156) Kulturhistorisk leksikon for nordisk middelalder (KLNM) IV sp. 395 og XX X sp. 498. Major Peter Schnitlers grenseeksaminasjons-protokoller 1742- 1745, bd. I utg. Kristian Nissen ja Ingolf Kvamen (m. "Innledning" av Kristian Nissen) 1962; bd. II dea. J. Qvigstad ja K.B.Wiklund, 1929 (sic); bd. III dea. Lars Ivar Hansen ja Tom Schmidt (m. "Innledning" Lars Ivar Hansen), 1985 Matricul og Beschrifuelse ofuer Findmarchen for Anno 1694, av Niels Knag, Nordnorske samlinger, bd. 1, s. 1-32, 1938 Norges gamle Love indtil 1387, I - III, 1846, 1848, 1849, dea. Rudolf Keyser og P. A. Munch; IV Supplementer og Haandskriftsbeskrivelse, utg. Gustav Storm, 1885; V Supplementer og Glossarium, dea. Ebbe Hertzberg, 1895 Norske Kammer, promemoria 8. august 1772, gjengitt etter Třnnesen: Retten til jorden i Finnmark, s. 391-392 Norges Offentlige Utredninger (NOU): NOU 1974:21 Ny viltlov NOU 1974:37 Motorferdsel i utmark og vassdrag NOU 1978:18A Finnmarksvidda, natur - kultur NOU 1978:18B Bruken av Finnmarksvidda NOU 1980:53 Vern av urbefolkninger NOU 1982:19 Generelle lovregler om erstatning for forurensningsskade NOU 1984:8 Utnyttelse og forvaltning av mineralressurser NOU 1984:18 Sámi vuoigatvuod1aid dili birra NOU 1986:6 Erstatning til fiskerne for ulemper ved petroleumsvirksomheten NOU 1987:2 Lov om anadrome laksefisk og innlandsfisk NOU 1988:16 Eigedomsgrenser og administrative inndelingsgrenser Notat 1907 til Utenriksdepartementet om laksefisket i Tana av Arnold Rćstad Nye Danske Magazin, annet bind, 1806 (vedr. grense- forhandlingene med Sverige i 1750) Oth.prp. No. 21 for 1848 Om eventuelle Salv av almenninger NOU 1986:6 Erstatning til fiskerne for ulemper ved petroleumsvirksomheten NOU 1987:2 Lov om anadrome laksefisk og innlandsfisk NOU 1988:16 Eigedomsgrenser og administrative inndelingsgrenser Notat 1907 til Utenriksdepartementet om laksefisket i Tana av Arnold Rćstad Nye Danske Magazin, annet bind, 1806 (vedr. grense- forhandlingene med Sverige i 1750) Oth.prp. No. 21 for 1848 Om eventuelle Salg av Almenninger Oth.prp. No. 25 for 1854 vedr. sćrlov om multeplukking i "Nordlands og Finmarkens amter" Oth.prp. No. 33 for 1863 Om Lov om afhćndelse af Statens Jord og Grund i Finmarkens Landdistrikt Oth.prp. No 2 for 1888 Om Lov om Retten til Fiskeri i Tanavassdraget i Finmarkens Amt Oth.prp. No. 12 for 1897 Om Lov om Torvskur paa Statens Grund i Finmarken Ot.prp. nr. 26 for 1902-03 Om lov om endringer i bergverksloven 14. juli 1842 Ot.prp. nr. 21 for 1903-04 Om lov om lakse- og sjřřrretfiskeriene m.v. Ot.prp. nr.32 for 1905 Om lov om ordningen av rettsforholdene vedkommende statens hřifjellsgrund m.v. Ot.prp. nr. 28 for 1932 Om Lov om Reindriften Ot.prp. nr 65 for 1939 Om lov om vassdragene Ot.prp. nr. 37 for 1947 Om lov om plukkingstiden for ville bćr (man1n1il gesson ruovttoluotta) Ot.prp. nr. 41 for 1949 Om 1) lov om viltstellet, jakt og fangst 2) endring i fjelloven av 12. mars 1920 Ot.prp. nr. 9 for 1951 Om 1) lov om viltstellet, jakt og fangst 2) endring i fjelloven av 12. mars 1920 Ot.prp. nr. 8 for 1955 Om lov om innlandsfiske og om tilleggslov til lov om lakse- og sjřřrretfiskeriene m.v. av 27. februar 1930 Ot.prp. nr. 2 for 1957 Om lov om friluftslivet Ot.prp. nr. 3 for 1962-63 Om lov om laksefiske- og innlandsfiske Ot.prp. nr. 48 for 1963-64 Om lov om statens umatrikulerte grunn i Finnmark Ot.prp. nr. 1 for 1971-72 Lov om bergverk Ot.prp. nr. 55 for 1972-73 Om lov om utnytting av rettar og lundende m.m. i statsallmenningene (várreláhka) Ot.prp. nr. 68 for 1975-76 Om lov om endringer i lov av 12. mars 1965 om statens umatrikulerte grunn i Finnmark fylke Ot.prp. nr. 9 for 1976-77 Om lov om reindrift Ot.prp. nr. 45 for 1976-77 Om lov om motorferdsel i utmark og vassdrag Ot.prp. nr. 24 for 1977-78 Om lov om reindrift Ot.prp. nr. 9 for 1980-81 Om lov om viltet Ot.prp. nr. 28 for 1982-83 Om endringer i viltloven Ot.prp. nr. 33 for 1986-87 Om lov om sametinget og andre samiske rettsforhold Ot.prp. nr. 60 for 1986-87 om endringer i lov om motorferdsel i utmark og vassdrag 10. juni 1977 Ot.prp. nr. 25 for 1988-89 Utkast til lov om endringer i lov 22. mai 1985 nr. 11 om petroleumsvirksomhet (guollebivdiid buhtadannjuolggadusaid lasáhusat) Ot.prp. nr. 29 for 1991-92 Om lov om laksefisk og innlandsfisk m.v. Ottars beretning til kong Alfred, i The Old English Orosius, dea. ved Janet Bately for Early English Text Society, 1980, jorgalan Arthur Sandved, NAC1 1984:18, s. 643-644 Pantebok nr. 3 for Finnmark, Sverre Eilertsen, Alta, c1álus maid lea transkriberen ja addon Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái Porsanger SLF, Fastboendes rettigheter i samiske kyst- og fjordstrřk, prosjektrapport, njukc1amánu 1985 Promemoria fra amtmann Fieldsted til rentekammeret i Křbenhavn njukc1amánu 31. b. 1775 Provisional report nr. 25 from International labour conference, 76 session, Geneva 1989 Regjeringsadvokaten, vástádus Erik Salomonsen Elvebakken ja earáid vuostá, beaiváduvvon miessem. 18. b. 1864, geardduhuvvon Spilling:s, 1920, s. 87-93 (ás1s1i dubmejuvvui eahpeoidun stáhtii golggománu 25. b. 1869 duomus Troanddima ámtabajitrievttis) Relation angaaende Finmarcken, av J. Sporring, Kbh. 1734, i Topographisk Journal for Norge, bd. 2, 1793 Sivillovbokutvalget, Rĺdsegn 6, 1961 Skriv fra amtmann Wedel Jarlsberg i Finnmark til fogd Aarestrup 28. mai 1814, Spilling:a mielde geardduhuvvon, Av Finnmarkens skogret, 1920, s. 18 Skriv fra fogd Aarestrup til lensmann P. Jonsen Strand, Spilling:a mielde geardduhuvvon, 1920, s. 18 Skriv 5. juli 1871 fra forstmester Norman i Finnmark til forstkandidat Schřtz Skriv 25. januar 1894 fra forstmester Solem i Finnmark, Třnnesen:a mielde geardduhuvvon: "Retten til jorden i Finnmark", s. 270 Statens offentliga utredningar (SOU): SOU 1968:57 SOU 1981:85 Historiska Arrenden SOU 1986:36 Samernas folkerättsliga ställning St. meld. nr. 19 for 1958 Ĺlmenningsspřrsmĺl i Trřndelag St. died1. nr. 28 1991-92 Nana bissovas1 boazodoallu Stortingets ombudsmann for forvaltningen, cealkámus1 ás1s1is 320/76, Ombudsmannens ĺrsmelding for 1977, s. 155-156 Stortingets ombudsmann for forvaltningen, cealkámus1 ás1s1is 153/76, Ombudsmannens ĺrsmelding for 1977, s. 156-158 Stortingets ombudsmann for forvaltningen, cealkámus1 ás1s1is 1548/82, Ombudsmannens ĺrsmelding for 1984, s. 126-130 St.prp. nr. 102 for 1989-90 Om den 76. internasjonale arbeidskonferanse i Geneve, 1989 "The principal facts concerning Norwegian territorial waters" - Memorandum prepared by the Royal Norwegian Committee of November 7th 1924, buo. CJ Reports s. 116 flg. Tidende O & L for 1977-78, Odels­tingsforhandlingene s. 212-247 ja Lagtingsforhand­lingene s. 30-35 Tillegg til Rescripter bind IV 1797-1813, dea. Wessel Berg, Christiania 1845 Tilrĺding fra Komiteen til revisjon av lakselovverket, 1956 Utdrag av Hřyfjellskommisjonens dommer og kjennelser, 1909-1944, ved Edvard Lassen, 1. dea. Tidskrift for Rettsvitenskap 1946 Utdrag fra Finnmark tingbřker, deaddiluvvon Hĺlřygminne nr. 7:s, 1945-1948 Utdrag ur domböckerna över Torneĺ lappmark, utskrifter ved Ellen Simma Fjellgren, ráhkaduvvon stensiilan 1981:s Davviriikkalas1 Sámi Instituhtas, Guovdageainnus Utkast til ny reindriftslov av riksadvokat Kjerschow, 1922 Varanger Ĺrbok 1988 Řystein Rians anmeldelse av Sven A. Nilsons bok "De stora krigers tid. Om Sverige som militärstat och bondesamhälle", i [norsk] Historisk Tidsskrift 1992, s. 112-114. Ĺrsmelding for Finnmark Jordsalgskontor, 1982 III Duopmoregisttar (referánssain c1ielggadeami siidduide main mearrádusat leat namuhuvvon) Norsk Rettstidende 1838 s. 505 s. 98 1852 s. 404 s. 233 og 315 1853 s. 560 s. 95-96, 100, 232 ja 258 1854 s. 412 s. 141 ja 251 1856 s. 263 s. 136 (nota 67) 1859 s. 636 s. 251 ja 313 1862 s. 645 s. 61 1867 s. 180 s. 98-99, 258 ja 308 1867 s. 293 s. 99, 101-102, 258 ja 308-309 1868 s. 477 s. 98 1870 s. 609 s. 99 1874 s. 716 s. 136 (nota 67) 1880 s. 337 s. 142, 149, 233, 244-245, 255 ja 258 1885 s. 606 s. 117 1886 s. 657 s. 264 1888 s. 1252 s. 234 1889 s. 633 s. 131 (nota 64) 1892 s. 511 s. 61 1893 s. 610 s. 302 1896 s. 500 s. 136 (nota 67) 1896 s. 710 s. 136 (nota 67) 1897 s. 89 s. 100 1897 s. 340 s. 124 1899 s. 75 s. 100 ja 258 1902 s. 296 s. 121 1902 s. 587 s. 100 ja 258 1903 s. 281 s. 135 (nota 64) 1909 s. 650 s. 136 (nota 67) 1912 s. 433 s. 121 1914 s. 35 s. 301 1914 s. 509 s. 100-102, 105-107, 258-259, 297, 303, 309-310 ja 321 1916 s. 689 s. 165 1916 s. 1249 s. 237, 249, 265 ja 300 1918 s. 454 s. 26, 28, 38 ja 239 1918 II s. 32 s. 27, 31, 35 ja 288 1924 s. 1039 s. 126 (nota 47) ja 127 (nota 49) 1928 s. 835 s. 127 (nota 48) 1929 s. 817 s. 239 1931 s. 110 s. 117, 298 ja 301 1932 s. 367 s. 127 (nota 48) 1933 s. 17 s. 136 (nota 67) 1935 s. 876 s. 26 ja 239 1937 s. 158 s. 264 1938 s. 741 s. 302 1940 s. 407 s. 26, 27, 239, 288 ja 289 1944 s. 239 s. 154 1952 s. 1007 s. 259 1953 s. 1166 s. 184 (note 146), 148 ja 251 1954 s. 213 s. 196 1954 s. 411 s. 248 1955 s. 361 s. 207, 220-221 ja 222 1956 s. 411 s. 248 1956 s. 1085 s. 232 1959 s. 1169 s. 165 1960 s. 810 s. 37, 190-191, 259, 303 ja 321 1961 s. 117 s. 198 1961 s. 459 s. 198 1961 s. 1114 s. 126 ja 135 (nota 64) 1961 s. 1163 s. 27, 28, 35, 232, 264 ja 288 1962 s. 53 s. 198 1962 s. 163 s. 184 (nota 146), 198 ja 51-252 1963 s. 370 s. 27, 31, 35, 264-265, 88, 289 ja 293-294 1963 s. 1263 s. 27-28, 36-37, 237-238, 244, 253, 261, 263, 288, 300-301 ja 306 1964 s. 261 s. 135 (nota 64) 1967 s. 101 s. 232 ja 249 1968 s. 24 s. 176 1968 s. 1202 s. 232 1968 s. 394 s. 208 1968 s. 429 s. 29, 184 (nota 146), 210-211, 221, 248 og 252 1969 s. 613 s. 135 (nota 64) 1969 s. 1220 s. 124, 184 (nota 146) ja 198 1970 s. 1367 s. 198 1971 s. 438 s. 198 1971 s. 596 s. 127 (nota 48) 1972 s. 292 s. 198 1973 s. 452 s. 198 1973 s. 869 s. 192 1973 s. 922 s. 198 1974 s. 294 s. 156 1975 s. 112 s. 232 1975 s. 1029 s. 29, 199 (nota 169), 211-212, 215, 221 ja 248 1977 s. 267 s. 193 ja 198 1978 s. 521 s. 215 1979 s. 37 s. 126 (nota 47) ja 127 (nota 49) 1979 s. 492 s. 28, 29-30, 37, 212-213, 248, 265, 288 ja 303 1979 s. 1099 s. 127 (nota 48) 1979 s. 1283 s. 199 (nota 169), 205 ja 221 1980 s. 273 s. 193 1981 s. 1215 s. 30 1982 s. 241 s. 30, 47, 51-52, 59, 67, 192 ja 303 1983 s. 569 s. 24, 27, 31, 35-36, 264 ja 288 1984 s. 629 s. 156 1985 s. 247 s. 29, 122, 124, 184 (nota 146), 198, 251 ja 252 1985 s. 532 s. 29, 203, 222-223 ja 248 1985 s. 1128 s. 126, 130 (nota 55) ja 136 1986 s. 364 s. 29, 212 ja 213 1986 s. 403 s. 224 1986 s. 583 s. 27, 34-35 ja 288 1986 s. 693 s. 176-177 1986 s. 1019 s. 215-216 1986 s. 1124 s. 238-239 1986 s. 1370 s. 29, 213-214 ja 249-250 1988 s. 1 s. 225 1988 s. 378 s. 154 ja 167-168 1988 s. 1217 s. 199, 202-203, 223 ja 248 1988 s. 1386 s. 226 1989 s. 107 s. 301 1989 s. 285 s. 124-125 1990 s. 33 s. 225 1990 s. 141 s. 248 1991 s. 1311 s. 26, 28, 38, 239, 244, 264, 266, 288 ja 290 Rettens Gang 1952 s. 47 s. 153 1956 s. 109 s. 157 1961 s. 24 s. 238 1967 s. 351 s. 124 1969 s. 55 s. 135 (nota 64) 1973 s. 277 s. 193 1979 s. 1042 s. 135 (nota 64) 1984 s. 261 s. 134, 135 ja 137 1985 s. 911 s. 148-149 ja 316 1986 s. 385 s. 248 1986 s. 501 s. 248 1989 s. 84 s. 125 1990 s. 264 s. 247 ja 249 Riektemearrádusat mat eai leat deaddiluvvon Alimusriektemearrádusat Geassemánu 21. b.1862 duopmu (NAC1 1984:18 s. 654:s ) s. 218 og 220 Ás1s1i lnr. 92/1992 s. 48 og 83 Lágamánneriektemearrádusat (ja vástideaddji) Trondhjem stiftsoverrett:a golggománu 25. b. 1869 duopmu (murren Álttás), s. 96-97 Hĺlogalándda l.r.d. suoidnem. 20 b. 1965 s. 155 Hĺlogalándda l.r.d. geassem. 28. b. 1978 (Guoddalanás1s1i nr. 23/1977 A) s. 256 Hĺlogalándda l.r.d. borgem. 21. b. 1984, buo. d. Finnmárkku Eanajuohkinrievtti, skábmam. 19. b. 1982 s. 129-130 Hĺlogalándda l.r.d. suoidnem. 14. b. 1986, buo. Deanu ja Várjjat a.r.d. njukc1am. 2. b. 1985 s. 153-154 Hĺlogalándda l.r.d. golggotm. 11. b. 1988 (ás1s1i nr. 123/1987 A) s. 204 Hĺlogalándda l.r.d. miessem. 7. b. 1992 (Guoddalanás1s1i 53/1992), buo. Deanu ja Várjjat a.r.d.juovlam. 18. b. 1989 s. 152, 250 ja 253 Gielddariektemearrádusat (ja vástideaddji) Várjjat v.r.d. borgem. 26. b. 1848 s. 155 og 295 Hámmárfeastta a.r.d. juovlam. 18. b. 1858 s. 96 Várjjat a.r.d, geassem. 26. b. 1930 s. 155 og 295 Deanu ja Várjjat a.r.d. geassem. 1. b. 1982 (ás1s1i 34/82S) s. 207 Deanu ja Várjjat a.r.d. guovvam. 21 b. 1984 (Ás1s1i 31/1983A) s. 209 Indre Sogn a.r.d. cuon1om. 11. b. 1985 s. 225-226 Eará riektemearrádusat Hřyfjellskommisjonen, d. juovlam. 1. b. 1910 s. 236 og 300 Finnmark Jordskifterett, kj. miessem. 8. b. 1964 s. 129 Finnmark Jordskifterett, d. juovlam. 19. b. 1986 s. 130 Utmarkskommisjonen for Nordland og Troms, d. cuon1om. 26. b. 1990 ás1s1is 3/1987: Skjerstadfeltet (jfr. Rt. 1991 s. 1311) s. 234, 238-239, 298, 306 og 322 Finnmark Jordskifterett, d. golggom. 23. b. 1990 s. 128-129 og 131 Olgoriikkalas1 ja riikkaidgaskasas1 riektemearrádusat Alimus Duopmostuollu (Ruot1as) NJA 1981 s. 1 (Vearroduottarás1s1i) s. 242-243, 248, 260 262, 269-270, 273, 278, 279-280, 281 og 289 International Court of Justice, Reports 1951, s. 116, oktan "The prinicipal facts concerning Norwegian territorial waters", Memorandum prepared by the Royal Norwegian Commitee of November 7th 1924 s. 122 Human Rights Committee, decissions Communication No. 197/1985 (CCPR/C/33/D/ 197/1985) (ON olmmos1vuoigatvuod1a- lávdegotti mearrádus Kitok-ás1s1is) s. 49 og 53 (1.) Mielddus Gudmund Sandvik: Stáhta eatnamat Finnmárkkus. Historjjálas1 pers1pektiiva 1. Mielddus Gudmund Sandvik: Stáhta eatnamat Finnmárkkus. Historjjálas1 pers1pektiiva Dán Riektejoavkku c1ielggadeami mildosa lea historihkkár Gudmund Sandvik c1állán. Mán1ga evttohusa leat ovddiduvvon jovkui, maidda miellahtut leat ovdanbuktán mearkkas1umiid ja nuppástusevttohusaid. Loahpalas1 sisdoalu ja hámi ovddasvástida Sandvik. C1ielggadeami sisdoallolistu lea ovdabealde. ÁLGGAHUS Njukc1amánu 12. b. 1965 Finnmárkku fylkka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid láhka, lea eaktudan ahte stáhta eaiggádus1s1á fylkka eatnamiid stuorámus oasi. Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi attii danin Riektejovkui guovddás1 bargun "c1ielggadit stáhta háhkama dasa maid gohc1odit "stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid" (geahc1a ovddabealde 1.1.2 oasi joavkku mandáhtas). Dán c1ielggadeami ulbmil Riektejoavkku historihkkármiellahtus lea jearrat guokte gaz1aldaga ja iskat daid vástádit: 1. Mo s1attai stáhta Finnmárkku eatnamiid eaiggádin? 2. Maid mearkkas1ii stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta Finnmárkku eatnamiid geavaheapmái? Sihke gaz1aldagat ja iskkadeamit vástidit áddejuvvojit historjjálas1 c1ielggadeapmin, vaikko leatge rievttálas1 fáttát. Dán sáhttá várra leat váttis earuhit. Historihkkárat atnet dávjá rievttálas1 gálduid (lágaid, smiehttamus1aid, dutkosiid) oassin historjjálas1 c1ielggadeami gáldovuod1usin, dáid gaz1aldagaid vástádussii. Rievttálas1 gáldut ledje dan áiggis ás1s1ebáhpárat mat dábálac1c1at ledje jurddas1uvvon boahtteáigái. Dat galge unnit eanet muddet boahtteáiggi. Historihkkárat sáhttet danin geavahit dákkár ás1s1ebáhpáriid háhkat died1uid birrasis ja ásahusain main ás1s1ebáhpárat hábmejuvvo báhkkodit politihkalas1 dáhtu. Historjáfágalac1c1at dáddjo nu ahte rievttálas1 gáldut sáhttet adnot "normatiiva, boahttevas1 bázahassan" (Ottar Dahl, Grunntrekk i historieforskningens metodelćre, 1967 (vuosttas dea.), s. 40f) ovddes1 áiggis maid historihkkárat áigot logadit. Dás guoskkahuvvojit dábálas1 juridihkalas1 jurddas1anvugiin, go historihkkárat - unnit eanet - sáhttet c1ilget "maid láhkaaddi oaivvildii" ja ahte juristtat danin sáhttet geavahit c1ilgehusa "dulkondagaldupmin" jus dat orru jáhkkehahttin. Dalle easka sáhttá historjjálas1 jurddas1anvuohki s1addat juridihkalas1 jurddas1anvuogi oassin. Muhto juristtat lasihit álo dáid dulkondagaldumiide eará dulkondagaldumiid. Juristtat galget mearridit gustojeaddji rievtti. Danin fertejit sii c1uovvut od1d1asamos riektegálduid, lex posterior "od1d1asat lága" prinsihpa geavaheames. Historjjálas1 c1ielggadeami ja juridihkalas1 c1ielggadeami váldoerohus lea ahte juridihkalas1 c1ielggadeami galgá sáhttit geavahit normatiiva konklus1uvnna fágalas1 vuod1usin, omd. duopmovuod1d1un. Juridihkalas1 c1ielggadeaddji jurddas1a dábálac1c1at dego duopmár. Historjjálas1 c1ielggadeapmi galgá - nugo duiska historihkkár Ranke (1795-1886) hábmii ideala maid eanas1 historihkkárat geahc1c1alit c1uovvut - govvet "mo duod1ai lei". Historjjálas1 c1ielggadeaddji ii ainjuo leat duopmár. Historjjálas1 c1ielggadeami konklus1uvnnas ii leat ies1alddes c1adni mihtilmasvuohta, nugo duomus sáhttá leat. Historjjálas1 c1ielggadeapmi álgá dábálac1c1at "boarrasamosiin" ja joatká áiggis ovddasguvlui. Olu lohkkit badjelgehc1c1et dalle ahte historihkkárat - nugo earátge - leat báidnon áiggisteaset, ja maid historihkkár vállje jearrat vássán áiggis, dávjá lea báidnon historihkkára dálá áiggis. Dat guokte gaz1aldaga bajábealde, leat ainjuo nannosit báidnon dálá áiggis, erenoamáz1it man1imus1jagiid man1n1il 1970. Dát historjjálas1 c1ielggadeapmi vulggii duohtavuod1as Finnmárkku fylkka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid gustojeaddji lágas. * Eanas1 njuolggadusain stáhta eatnamiid hárrái ja stáhta eatnamiid geavaheames lea guhkes historjá. Historjjálas1 pers1pektiivvas leat dálá njuolggadusat njuolggadusráiddu man1imus1lad1as. C1ielggadeami vuosttas oasis áiggun "máhccat", geahc1c1alan dihte vástidit mo stáhta dagai iez1as Finnmárkku eatnamiid eaiggádin. C1ielggadeami nuppi oasis áiggun álggos c1uovvut njuolggadusráiddu dehálas1 lad1d1asiid c1ohkkejuvvon ja eanemus vejolas1 kronologalas1 pers1pektiivvas "ovddasguvlui" min áigái ja nu c1oahkkáigeassit ordnejuvvon 1965 lága ás1s1eráiddu mielde, ovdal konklus1uvnna goalmmát oasis. 1. MO DAGAI STÁHTA IEŢAS FINNMÁRKKU EATNAMIID EAIGGÁDIN? 1.1 Finnmárkku matrikuleren 1980-jagiin Buot eatnamat Finnmárkkus leat matrikulerejuvvon 1980-jagiin (Fylkeskartsjef Jřrgen Dahl, "Matrikkel for Finnmark. Bakgrunn for og arbeidet med ny matrikkel", Kart og plan, 2-82, s. 179-196). Danin leat "stáhta eatnamat" dahje c1ielgasabbot "stáhta vuovddekeahtes eatnamat" dál gokc1i namahus eatnamiin mat 1965 lágas siskkilduvvojit. Miessemánu 22.b. 1902 Stáhta Eatnamiid Luobaheapmi Finnmárkkus lágas lea geavahuvvon "Stáhta doalahuvvon Eatnamat", gullevas1 suoidnemánu 7. b. njuolggadusain "Stáhta vuovddekeahtes Vuovddit" (§1, a) ja "Stáhta vuovddekeahtes Eatnamat" (§ 1, d). Matrihkkal lea lista, logahallan. Matrikuleret mearkkas1a dábálac1c1at c1állit listii dahje logahallamii. Ovdal mearkkas1ii Finnmárkkus "matrikuleren" ahte go eatnamat sirdas1uvvo stáhta eatnamiin priváhta eaiggádiidda, de c1állo maiddái juohke diggebáikkis almmolas1, muhto báikkálas1 eaiggátlogahallamiidda ("matrihkkaliidda"). Dákkár matrihkkalat ásahuvvojedje miessemánu 27. b. 1775 ggl. cea. olis. Muhto Finnmárku maddelat fylkkaid ektui eai leat Finnmárkomatrihkkalat goassige leamas1 vearromatrihkkalat. Dat eai leat goassige leamas1 adnon vuod1usin c1állit matrihkkalvearu stáhtii dahje dássedit1064 gieldda goluid. Danin eai leat Finnmárkku matrihkkalat gullan "riikka matrihkkalii" ovdal 1980-jagiin. Stuorradiggi mearridii 1836:s ahte ii galgan gáibidit matrihkkalvearu (dahje "eanavearu") stáhtii boahttevas1 golmmajageáigodagas. Eanavearru heaittihuvvui bistevaz1z1an. Muhto 1838 (borgemánu 17. b. 1818 lága vuod1ul) od1d1a matrihkkal ja man1n1il dárkkistuvvon od1d1a matrihkkal (geassemánu 6. b. 1863 lága vuod1ul) atnui dássedit gieldda goluid. Gieldda matrihkkalvearru massii olu mearkkas1upmi go sisaboahto- ja opmodatvearru (cuon1ománu 15. b. 1882 gieldda vearroláhka) bod1ii atnui, ja dat heaittihuvvui ollásit 1975:s (Geassemánu 6. b. 1975 gielddaide opmodatvearroláhka). "Matrihkkal" oac1c1ui dad1is dus1s1e giddodat- ja vealgelogahallama1065 mearkkas1umi fylkkain Finnmárkku máttabealde. Giddodatlogahallama1066 mearkkas1umis lea Finnmárku dál lahttuduvvon1067 riikka matrihkkaliin dahje, od1d1aáigásac1c1at celkon, GAB(EC1V)-logahallamis (Eanaopmodat-, C1ujuhus-ja Viessologahallamis; gea. Geassemánu 23. b. 1978 juogadanláhka, 4. kap.). C1ielga eaktu Finnmárkku matrikuleremii 1980-jagiin lei ahte dat ii galgan moktege lihkahallat c1uoz1z1ovas1 opmodatoktavuod1aid. 1965 lága "stáhta matrikulerekeahtes eatnamat" vástidit ollásit 1990-jagiid "stáhta eatnamiid" opmodatoktavuod1a dáfus. 1.2 Dálá stáhta eatnamiid viidodat Finnmárkku fylkkas Finnmárku fylka siskkilda dál sullii 48 000 km2, nappo eanetgo Danmárku mii lea 43 000 km2. Stáhta eaiggádus1s1á sullii 96 % fylkka viidodagas, 1965 lága oahpa vuod1ul báhkkoduvvon. 1.3 Riikaráját Finnmárkku fylkii Finnmárkkus leat od1d1asat riikaráját go makkárge eará dáz1a fylkkas. Bistevas1 ráját gessojedje nu man1n1it go 1826:s (Várjjat, rádjasoahpamus1 Ruos1s1ain) ja 1751:s (Finnmárkoduottar, rájásoahpamus1 Ruot1ain). Goappas1at ás1s1ebáhpárat leat bájuhuvvon Norske traktater:s, maid Olgoriikadepartemeanta lea ilbmadan. Dáid jagiid rádjai lei Norggas (dahje gonagasriikkain Danmárku ja Norga) guovllulas1 gáibádusat nu gohc1oduvvon "oktasas1guovlluide". Gáibádusat Rus1s1ii gustojedje vuosttaz1ettiin Njávdáma, Báhc1aveaji ja Beahcáma "oktasas1guovlluide" dahje siiddaide (c1earuide), gáibádusat Rut1t1ii gustojedje Guovdageainnu, Ávjovári (dahje man1n1il Kárás1joga) ja Ohcejoga oktasas1guovlluide dahje siiddaide. Buot golbma riikka atne Anár-siidda maid "oktasas1guovlun". Gáibádus Rus1s1ii lei 1326 ráfis1iehtadusa vuod1ul gullevas1 Norgga ja Novgorod gaskasas1 1329 vearros1iehtadusain (NgL III s. 151, gea. NAC1 1984:18, s. 648 jorgaleami). 1300-logu s1iehtadus attii Norgii vuoigatvuod1a verrui Guoládagas ja Novgorodii oarjjás gitta Ivgui. S1iehtadusas gaskal Ruos1s1a ja Ruot1a 1595:s (Teusina-ráfi) lei Ruos1s1a hilgun gáibádusaidis Várjjaga oarjjabealde dan sadjái ahte Ruot1t1a ii gáibidan Beahcáma nuorttabeali. Dán s1iehtadusa ii dohkkehan Danmárku. "Davviduoddariid" vearrogáibádus bisuhuvvui gitta 1813 lohppii. Finnmárkofáldi ovddidii dan dávjá Guoládagas, gitta 1700-lohkui juohke jagi, dasto juohke goalmmát jagi. Seamma virolac1c1at hilggui Ruos1s1a vearrogáibádusa 1595 s1iehtadusa vuod1ul. Duohta dáz1a-ruos1s1a "oktasas1guovllut" man1n1il 1595 ledje nappo dus1s1e Várjjat siiddat. Rut1t1ii gáibádus lei vuod1d1uduvvon govvádussii (teorehtalas1 doaba) ahte "Gielas" dahje másealgi1068 gitta allagaskaagi rájes lei leamas1 dán guovtti riikka gaskasas1 lunddolas1 rádjá. Man1n1ilgo Ruot1t1a 1523:s Kalmar-uniovnnas geassádii, "birkelac1c1aid" gávpedoaibma 1500-logus nannejuvvui ruot1a gáibádussii rád1d1envuoigatvuohtan "Oarjemeara" mearrasámiid guovdo, Divttasvuonas gitta Várjjagii. Birkelac1c1at ledje gávpálac1c1at Duortnusleagis eret ja ruot1a ruvnnu vearrogáibideaddjit1069. 1560-jagiid rájes sin vearrogáibideapmi biddjui gonagasa fálddiide. Sihke Christian IV mátki Várjjagii 1599:s ja Kalmar-soahti 1611-13 gustui hearrávuod1a Ruot1a ektui rittus nuorttas gitta Várjjagii. Knäred-ráfis 1613:s hilggui Ruot1t1a buot gáibádusaid rittus Divttasvuonas Várjjagii, Danmárkku-Norgga ovdun. Dát gohc1oduvvui "priváhtiivva" dáz1a guovlun. Muhto Danmárku-Norga gáibidii "duoddariid" siiddain vearu "oktasas1guovllus", mii mearkkas1ii Guovdageainnus, Ávjováris ja Ohcejogas, earret Anáris gos, nugo namuhuvvon, maiddái Ruos1s1a gáibidii vearu. Eai gesson bissovas1 ráját dáid "Máttaduoddariin". Knäred-ráfi mearkkas1upmi lei vuohc1c1an ahte riddu váfistuvvui dánska-norgga gonagasriikkaide. Gitta 1751 ja 1826 rádjasoahpamus1aide lei riddu oktan sulluin ja vuonain mii duohtavuod1as lei Várggáha leana dahje Finnmárku ámtta mo dat gohc1oduvvui 1670-80 jagiid rájes. Namuhuvvon gáibádusguovlluin ii lean Norggas ii girkolas1 iige dubmejeaddji váldi ("jurisdiks1uvdna"). Ruos1s1a vuollástii Suoma 1809:s ja attii dán ovddes1 ruot1a riikkaoassái cára vuollásas1 stuorraoaivugasvuod1a árvodási, nappo almmá lahttudeamen Suoma ruos1s1a riikkii. 1809:s gitta 1918:ii lei Finnmárkku rádjá dán ovddes1 Ruot1a oassái dárkojuvvon Ruos1s1a riikkarádján. 1918 rájes lea dát Suoma riikkarádjá. Suopmelac1c1at vuollástedje Beahcáma 1920 cuon1ománus, ja Dorpat ráfis golggotmánus seamma jagi dohkkehuvvui "Beahcán-feaskkir" suoma duovdagin. Sovjetlihttu válddii Beahcán-feaskkára ruovttoluotta 1944:s, nu ahte dan rájes lea Finnmárkkus leamas1 riikkarádjá Sovjetlihtui (dahje Rus1s1ii) Vuorjánjoga oivoz1is ja máttás Golmmariikkamuvrii. 1.4 Finnmárkku áigerádjá dáz1a riikkaoassin Finnmárkku-rittu boarrasat historjá dáz1a riikkaoassin govve maid riikkanamma "Norga" aitosac1c1at mearkkas1a, namalassii "davvimád1ii", «johtolat davás». Boaresdáro substantiiva "Noregr" (nominatiiva) lei maskulinum. Geassejahkebealis sáhtii borjjastit birra jándora davás ja nuorttas, hápmanii manakeahttá. Muhto fertii leat viehka váttis mátkkos1tit siseatnamis geasset. Heargesáhtuin johtit siseatnamis dálvet sáhtii mannat beanta jod1ánit, muhto gáibiduvvui ahte sii geat bohte olggobealde ássagohte fásta riddui ja lágidedje sáhtu das rájes. Dát lea hui duohta c1ilgehus go dáz1at bidjagohte gáibádusaid man1es1gaskaagis (namalassii sullii 1300) rittus "Giellasa" guvlui ja mii fertii várra leat leamas1 teorehtalac1c1at, gránnjáriikkaid gáibádusaid vuostá. Vánit sáhttá navdit leat leamas1 fásta dáz1a ássan Finnmárkku-rittus ovdal 1200-logu. Muhto várra lea vuhtton dáz1a ássan 1200-logu rájes, vaikko dasa eai leat sihkkaris arkeologalas1 duod1as1tusat. Jáhkku mielde lea earkebisma Jřrund 1307:s vihahan girku Várggáhis (Islandske annaler, dea. Gustav Storm, 1888 [1977], s. 74). Danin lea váttis jurddas1it ahte juo 1200-logus galget leat leamas1 bivdo- ja guollebivdosajit girkuiguin oarjelabbos ja máddelabbos Finnmárkku-rittus. Muhto ainjuo 1307 rájes lei Finnmárku earkebismma iez1as bismágotti oassin. Girkorievttálac1c1at lei Finnmárku "mis1s1oneana", "terra missionis", reivelonohallama vuod1ul pávvain 1480-jagiin (DN XVII nr. 746). Dát mearkkas1ii ee. ahte earkebisma ies1 doalai kapellánaid maid son ies1 bálkáhii, váikko "mis1s1oneana" ii lean juhkkon girkosuohkaniidda báhpagárdimiiguin, báhpaeanaopmodagaiguin1070 ja suohkangirkoopmodagaiguin nu mo bismágottis mud1ui. Troanddima 1589 reformats c1ilge oanehac1c1at ies1lágan girkolas1 dilálás1vuod1aid Finnmárkku rittus (Norske kyrkjelege jordebřker etter reformasjonen, II, dea. Anne-Marit Hamre, 1983, s. 92f.) Várggáha ladnit leat vuosttas geardde máinnas1uvvon reivves 1340:s (DN VIII nr. 125). Dás daddjo ahte dan dárbbas1a divodit ("vmbott"). Dat ferte nappo dalle leat boarrasat, ja sáhttá leat biddjon ovdal Hĺkon V. Magnusson jápmima 1319:s. Heive dalle Hĺkon V diggesáhkui Hĺlogalándii 1313:s (NgL III s. 106, gea. jorgalusa NAC1 1984:18, s. 647), vaikko "Hĺlogalánda" vánit lea siskkildan Finnmárkku-rittu. Seamma ádde maid namuhuvvon ráfisoahpamus1as vearros1iehtadusain gaskal Norgga ja Novgorod 1326-29. Ságaid mielde (Heimskringla, Olav Haraldssons saga, kap. 133; Egil Skallagrimssons saga, kap. 10, 13, 14, 17; oingasaga med "Sigurd Ranesons prosess", buo. Finn Hřdnebř Kulturhistorisk leksikon for nordisk middelalder, XX, 1976, bálsttás 377ff) ledje sihke oaivámuc1c1ain ja gonagasválddis olu ovdal beros1tupmi gávppas1an- ja rievidanmátkkiin "davvimád1ii" mielde nuorttas nu guhkás go Vilgesmerrii. Riikkagonagasat oaivvildedje ahte sis 1100-logu rájes juo lei náhkiid oastinovdavuoigatvuohta1071 davábealde Njárkki regálan (boarrasamos seailluhuvvon gáibádus lea Sigurd Jorsalfar, Řystein ja Olav diggesáhkku, lasihuvvon Frostadiggeláhkii, NgL I s. 257f). Mud1ui leat sihke Trondenes, Málatvuotna ja Loavgasuolu namuhuvvon rádjaguovlun 1100- ja 1200-logus. Finnmárkku-rittu historjá dáz1a riikkaoassin ii danin leat nuorat go 1300-logu rájes. Muhto illá boarrasatge. Sullii 1300 gártá danin historjjálac1c1at jáhkehahtti man1it áigerádjá "norgga stáhta eatnamat Finnmárkku" namahussii. Muhtumin adno "vearroeana" namahus Finnmárkku birra gaskaagis (Andreas Holmsen, "Finneskatt, finneleidang og nordmannsleidang", Gard, bygd, rike, 1966, s. 161). Dát ii leat riekta (buo. Holmsen muhtun jagiid man1n1il, "Finnskatt og nordmannsskatt:s", Samenes og sameomrĺdenes rettslige stilling historisk belyst, red. Knut Bergsland, 1977, s. 57f). Boaresdáro láhka- ja hálddahusgielas geavahuvvui "vearroeana" dus1s1e Oarjemearrasulluid birra (geahc1a Ebbe Hertzberg, "Glossarium", NgL V, s. 562f, c1ujuhusaiguin). Báhkkodeapmi mearkkas1ii ahte ássit ledje miehtan vearu máksit gonagassii. 1.5 Finnmárku, Lapplánda ja Sámi eatnan Seamma govvideaddji go riikkanamma Norga, lea namma maid dáz1at leat bidjan Finnmárkui. "Finn" lei boaresdáro namma "sápmelas1" (finnr, gen. -s, nominatiiva ml. finnar; Johan Fritzner, Ordbog over det gamle norske Sprog, 1867, 4. dea. 1973). Namahus lea dovddus angelsaksistalas eanetlogus finnas Ottar died1áhusas, sullii 890:s (NAC1 1984:18, s. 643). Dat dohkkehuvvui riikkaidgaskasac1c1at latiinnagielas eanetloguin finnis (nu omd. Historia Norvegić, sullii 1180:s; jorgalus seamma NAC1:s, s. 644ff). Boaresdáro sátni Suoma riikkaássiide dahje Ruot1a nuorta riikkaoasis lei "kvenir", dahje várra "karelat" sidjiide geat nuortalamos orro (buo. Norgga-Novgorod 1326-29 vearrosoahpamus1: "Halfkarelar ćda Halffinnar ...deir sem finzska modor hafua aat", NgL III s. 153, jorgalus NAC1 1984:18, s. 648; buo. Fritzner, Ordbog). Namahusas "lapp" lea riikkaidgaskasas1 oamastus 1500-logu rájes. Das lea ruot1a vuolgga, várra dárbbus mii lei 1500-logus sirret sápmelac1c1aid ja suopmelac1c1aid. Karl 9 almmuhii 1608:s ahte Kristoffers Landslag dál lei deaddiluvvon ja dus1s1e deaddiluvvon oassi galggai geavahuvvot. Dás lea gonagasa bajilc1álus: "Wj Carl then Nijonde medh Gudz nĺdhe, Swerikes, Göhtes, Wendes, Finnars, Carelers, Lappers j Nordlanden, the Caijaners, och Esters i Lifland, etc. Konung" (Konung Christoffers Landslag, Utgiften af D.C. J.Schlyter, Lund 1896, s. 4).Dábálas1 c1ilgehus lea ahte vállejuvvui suoma namahus sidjiide "geat ásset guhkin eret", lappulaiset, ja oanedan dan lapp. Sátni adnojuvvogod1ii davvi Ruot1a hálddahuslas1 juohkima (Suomain) oktavuod1as "Lapplándda lappmarker" namahusain. Ságain (nugo Egil Skallagrimsson saga, kap. 14, c1állon várra gaskal 1210 ja 1230, várra Snorri Sturluson c1állán) daddjojuvvo eanetlohkosátni "Finnmork" siskkildit Davvi-Skandinavia stuorámus oasi. - Bihtás c1állon vihtanus1s1amiin rádjaearuid gaskal Norgga ja Ruot1a, várra biddjon 1268:s dahje 1273:s, daddjo ahte Jemtlánddas davvin lea rádjá "Finmorkii" (NgL II, s. 490r). - "mork" mearkkas1a dás vuovdi, meahcci, duottar (Fritzner, Hertzberg) Diggesáhkku1072 maid Olav Hĺkonsson lea c1állán Bergen:s 1384:s, davvi Norgga gávppas1eamis mearriduvvui ahte "Finnmárkkui" (" aa Finndmarkum") ássiin galgá leat Vĺgar Lofuohtas gávpebáikin (Ngl III, s. 222f). Norges gamle Love girjjis sátneáddejumi vuod1ul bijai Ebbe Hertzberg dán geografalas1 c1ilgehusa eanetlohkosátnái "Finnmork": "mearraguovllus ii lean datte dát, nu gitta riikka eanadahkii ovddes1 áiggi davábealde Málatvuona ja Sác1c1á ja man1n1il Navuonas, ja duoddariid nuorttabealde fas olii gitta Jćmtelándda davvirádjai" (NgL.V, "Glossarium", s. 797). Muhto sihke boarasamos ja stuorra "Finnmork" ja od1d1asat riikkaoasit Finnmárku ja Lapplánda ledje dalá áiggi namahusat guovlluide gos sámit ásset. Finnmork namahus ferte leat ráhkaduvvon ovdal oassi "Finnmárkkuin" s1adde dáz1a riikkaoassin. Norrřna namahusat siskkildit dalle historjjálac1c1at Sámi eatnan sámi namahusa. 1.6 "Stáhta eatnamat" namahus 1965 "Finnmárkku fylkka stáhta matrikulerekeahtes eatnamat" vástida namahusa mii lea miessemánu 22. b. 1902 "Finnmárkku Ámtta Eanaguovllu Stáhta Eatnamiid Luobaheami lágas" ja geassemánu 22. b. 1863 "Finnmárkku Eanaguovllu Stáhta Eatnamiid Luobaheami Lága". "Stáhta eatnamat" namahus ii leat adnon norgga lágas ovdal 1863:s. Aiddo nu eavttoheapme ii leat "gullat (tilhrřre)" vearba, go oamastangenitiiva. Dat lea adnon c1akc1amánu 7. b. 1854 lágas, geasseboazoguohtuma ráfáiduhttin Nuortta-Finnmárkkus (1852 rádjagiddema geaz1il) "Stáhtii gullevas1 Gaskkain" (§ 1). Ja departemeantaevttohus proposis1uvdnii dahkat C1áhcesullo gávpebáikin loahpahuvvo ná "go Eatnamat leat Stáhtii gullevac1c1at, ferte Láhkaárvalusas siskkildit Mearrádus, ahte sii, geat livc1c1e nammaduvvot, Eiseválddiin sáhtte oaz1z1ut c1ujuhuvvot Huksensajiid dárbbu mielde, ... (Storthings Forhandlinger, 1833, I, s. 243). Sihke proposis1uvdna (seamma sajis, s. 226) ja suoidnemánu 22. b. 1833 lágas lea c1uovvovas1 § 5:s: "Juohkehas1 gii áigu ásaiduvvat namahuvvon Báikái, lea eiseválddiid beales vuoigaduvvon oaz1z1ut c1ujuhuvvot dárbbas1las1 Huksensajiid, mii geatnegahttá ahte, ovdal golbma Jagi gollama Viessosaji c1ujuheami rájes, hukset seamma, ...". Man1imus1 namuhuvvon virggálas1 namahusat lea vuolggahuvvon miessemánu 27. b. 1775 cealkámus1as, c1ielgasamos 7c c1uoggás. Dás daddjo ahte c1ujuhuvvon ássanbáiki mii ávdin orru, galgá golbma jagi man1n1il leat "Gonagassii ruovttoluotta máhccon". Cealkámus1a loahpas c1állo girjelávadagain " juogakeahtes Ássansaji Opmodaga-Girji dahje Eanagirji". Miessemánu 27. b. 1775 cealkámus1 lei láhkalágan - earret § 6 - gitta dasságo fámuhuhtte dan 1863 ja 1965 lágaid bokte (buo. Norges Lover). Dárogiela vealtakeahtes substantiiva "grunn (eana)" rievttálas1 ja abstrákta namahus eatnamii ja eará vástida latiinnagielas solum, fránskkagielas sol ja duiskagielas Boden. 1.7 Sverre Třnnesen gaz1ada "Stáhta eatnamat" namahusas Sverre Třnnesen c1uoc1c1uhii nákkosgirjjistis Retten til jorden i Finnmark (1972, s. 11) ahte 1600-logu loahpgeahc1ai "ii lean dássáz1ii dihtosis makkárge gonagasgohc1c1un1073 dan áigodagas gos Gonagas/Stáhta c1ielgasit julggas1ta leat Finnmárkoalmenneha eaiggádin priváhtarievttálas1 áddejumis". Třnnesen válljii "Finnmárkoalmennet" báhkkodeami "stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid" namahussan, belohahkii geavatlac1c1at, ja belohahkii go lei su govvádusa tesis (s. 2). Maid Třnnesen c1uoc1c1uhii 1972:s, ii lean died1usge amas ovddez1is. Muhto dás lei vuosttas geardde ovddiduvvon riektedied1alas1 dutkosa oassin. 1.8 Fr. Brandt Finnmárku birra "dáz1a riikka opmodahkan boarrasamos áiggi rájes" 1965 Finnmárkku fylkka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid lága vuod1d1un lei Stáhta vuvddiid direktoráhta nammaduvvon lávdegotti addán árvalus. Eanadoallodepartemeantta fápmudusa vuod1ul nammaduvvui dát lávdegoddi. Lávdegoddi dajai Finnmárkku eatnamiid birra ná: "Nu guhkás man1ás go norgga sága diehtá muitalit, ledje buot eatnamat aitosac1c1at Finnmárkus dárkon stáhta opmodahkan" (Innstilling om lov og forskrifter om Statens umatrikulerte grunn i Finnmark fylke. Ilbman c1akc1amánu 29. b. 1962, s. 5). Ii oktage lávdegoddelahtuin lean historihkkár. Dán oktavuod1as bájuha cealkámus1 1960-jagiid dábálas1 áddejumi, ii dus1s1e juristtaid gaskkas, muhto historihkkáriidge. Sáhttá dadjat ahte cealkámus1 Finnmárkku stáhta eatnamiid birra ii lean digas1tallojuvvon, ii rievttálas1 iige historjjálas1 váttisvuohtan. Andreas Holmsen c1álii nu namuhuvvon artihkkalis "Finneskatt, finneleidang og nordmannsleidang" (Gard, bygd, rike, 1966, s. 163) ahte Finnmárkku vearrovugiid 1600 jagiin ferte c1ilget ealáhus- ja servodatdili ovttaláganvuod1as: "... eai mearrasámit eaige dáz1at lean vel eanadoallit; sis ii lean makkárge eanaopmodat, go buot eatnamat gulle eanahearrái, gonagassii." Eai 1902 eanavuovdinlága ovdabarggutge divas1tallan mo Finnmárku s1attai gonagasa eatnamin. 1965 ja 1902 láhkaovdabarggut ledje vuod1d1uduvvon geassemánu 22. b. 1863 eanavuovdinlága sátneatnui ja áddejupmái mii rievttálac1c1at hábmejuvvui 1860-jagiin. Áddejupmi ovddiduvvui dábálas1 juridihkalas1 oahppan go professor Fr. Brandt deaddilahtii iez1as "Brudstykker av Forelćsninger over Tingsretten" Ugeblad for Lovkyndighed, Statistik og Statsřkonomi:s, (UfL), 3. jahkegeardi 1863-64, s. 175f. Finnmárkku oassi s1attai unnit nuppástusaiguin § 39 Brandt:a Tingsretten:i, fremstillet etter den norske Lovgivning, 1867. Dás ovddiduvvui dáz1a diggeriekti vuosttas háve monografias. Brandt álggahii § 39 "Finnmárkku Stáhta Eatnamat" dáinna cealkagiin: "Aitosas1 F i n m á r k u lea gitta boarrasamos Áiggis dárkon leat dáz1a Stáhta O p m o d a h k a n. Easka man1n1it historjjálas1 Áiggis leat dán Guvlui Sirddolac1c1at ássagoahtán; muhto sii eai adnon Eatnamiid Eaiggádin."" Duod1as1tussan ahte "Sirddolac1c1at" eai lean eaiggádat, c1ujuhii Brandt dovddus guovvamánu 5. b. 1685 mearrádussii "Norgga Lobihis Gohc1c1uma Heaittiheames", c1uo. 19, mii c1uodjá ná: "Ja nugo Mii fertet gáddit, ahte Bergen Borgárat, mat doppe Finnmárkkus jod1as1it, árpmolas1 vuostá Ásahit, galget sirdit Ássiid Báhpa Suohkanis Nubbái, iez1aset Dáhtu mielde, Albmát Bilidemiide ja Dus1s1amii, nu galgá dákkár Johtin dákko bokte duod1ai leat gielddus. Gildosa rihkkuma galggai rán1ggás1tit (Chr. V's Forordninger og Aabne Breve,.KBN 1737. s. 201). Dasto c1ujuhii Brandt mearrádusaide ja almmolas1 lobiide1074 gaskal 1680 ja 1789 Finnmárkogávppi lihttoláigoheamis, vuos Bergen gávpejasaide, 1729 rájes belohahkii gávpeservviide Křbenhámmanis, ja belohahkii alddes gonagassii: "Easka Miessemánu 27. ggl. Cea., c1uvgejuvvon reantokámmára C1állagis Geassemánu 3át 1775 lei Finnmárkkus P r i v á h t a o p m o d a t, ...". Dasto meannudii Brandt c1uovvovas1 lága 1863 vuovdelága ja eanavuovdinlága rádjai. Son loahpahii c1ujuhettiin "geavahanvuoigatvuhtii, mii dalle gullá oktasas1 duovdagiid fásta ássiide" ja vuoigatvuhtii mii norgga ja ruot1a sápmelac1c1ain lea gárdeguohtumii, bivdimii ja guolásteapmái ja muorrac1uollamiige vuovddis" 1751 Sámekodisilla ja c1akc1amánu 27. b. 1726 geaskku olis. Son aiddostahtii ahte 1852 rádjagiddema geaz1il ii lean "r u o s1 s1 a sápmelac1c1ain" (Suoma stuorraoaivugasvuod1as) s1at dát vuoigatvuohta. (Buot dáid ovddabealde sihtáhtaid deattuhusaid lea Fr. Brandt dahkan. - "Aitosas1 Finmárku" vástida dálá Finnmárkku fylkka, mii 1787-1866 lei ovttas "Sác1c1á ja Romssa Fálddiiguin" dahje mii dál lea Romssa fylkka namain "Finnmárkku Ámta"). Brandt oahppa lei sullii seammaláganin deaddiluvvon 1878 2. dea. ja 1892 3. dea. Dat leavai dasto Herman Scheel:a bokte universitehtaoahppogirjjiiguin, Forelćsninger over norsk Tingsret, 1912 (s. 130, Finnmárku, gos ovdal miessemánu 27. b. 1775 gea. eaiggádus1ai Stáhta buot Eatnamiid, mearriduvvui ..."), ja maid Nikolaus Gjelsvik c1álii Norsk Tingsret:i. Forelesninger, 1919 (s. 113f) c1uovvovas1 deaddilemiiguin 1926:s ja 1936:s. Gjelsvik c1álii ahte "ferte c1ielgasit earuhit gaskal stáhtaalmennehiid ja eará stáhtaopmodagaid. Stáhtas leat olu vuovddit ja eará opmodagat, maidda giliássiin ii leat makkárge geavahanvuoigatvuohta. Dasa gullet maid Finnmárkku stáhtaeatnamat. Dat ii leat almennet, muhto stáhta lea dás mealgat muddui addán álbmogii geavahanvuoigatvuod1a dihto njuolggadusaid mielde. ... Geavahanvuoigatvuod1a, maid stáhta lea Finnmárkkus addán, leat vuoigatvuohta, maid stáhta sáhttá ruovttoluotta váldit, goas ihkkenassii, almmá leat priváhtaolbmo vuoigatvuod1a rihkkumin. ..." Stáhta atnigod1ii oahpa 1864 diggeás1s1is Álttá-vuvddiid murremis. Rád1d1ehusadvokáhta lágasteapmi lei prinsihpalac1c1at, jurdagiin suodjalit boahttevuod1as Finnmárkku stáhta vuvddiid. Son c1álii nuppi sáhkavuorustis ee.: "Finmárku, ovddes1 Vearroeana almmá fásta eanadoallolas1 ássiid haga, lea nugo diehtit Ruvdnu váldán ollásit Háldosis ja koloniseren. Ollásit ordnejuvvon Stáhta válddi vuollásaz1z1an hearrákeahtes Eatnamiid opmodahkan gos Johttit johte, ja geavahedje Opmodaga Priváhtaolmmoz1in, geat ii leat gitta earáid Vuoigatvuod1ain. Olles Finmárku, mas stuorámus oassi leat Vuovdeeatnamat, s1attai Ruvdnoeatnamin. Dás c1uovui ahte mán1gga Háve ledje Finmárkku Lágat áibbas earáláganat go mat riikkas mud1ui gustojeaddji Lágaid Gohc1c1un, mearridit mii Finmárkkus galgá ... sáhttit atnit gustojeaddji Riektin. Man1imus1 áiggiid c1ielggahis mearrádusaid ja Lágaid Finmárkku hárrái ferte namalassii dulkot ollásit oaidnimin sierranas1vuod1aid dáinna vugiin ja daid dilálas1vuod1aid mo Provinsa s1attai Stáhta Rád1d1envejolas1vuod1a vuollásaz1z1an. ..." (Geardduhuvvon Spilling:s, s. 88, geahc1a vulobealde. Nubbin man1imus1cealkagis orru juoga leat láhppon Spilling sitáhtas. Rád1d1ehusadvokáhta dan áiggi rádju ii leat seailluhuvvon). Eanakommiseara ja sundi Spilling govvii 1920:s dievaslac1c1at ja duod1as1tuvvon oahpa mii Finnmárkku vuvddiide geavahuvvui ("Av Finmarkens skogret", Norsk Retstidende nr. 4-6, 1920 mielddus. Deaddiluvvon eanadoallodepartemeantta merrema vuod1ul). Govvádusas váilu dad1e bahát sisdoallolistu. 1.9 Gáldut Brandt:a ohppii Fr. Brandt lei dovddus iehc1anas almmájin. Dát boahtá ovdan oapmerievtti ovdasánis UfL (1863-64, s. 105), muhto maiddái mo son lea "Norgga Riikka Opmodaga" oahpa vuod1ustusa hábmen. Lea c1ielggas ahte Brandt - rád1d1ehusadvokáhtange - lea eanas1 vuod1ustusa viez1z1an dalá virggálas1 áddejumis. C1ielga cealkin lea Od.prop. 21/1848 (Finansdepartemeanttas) od1d1a lága bokte fámuhuhttit gildosa vuovdit almennehiid borgemánu 20. b. 1821 ámmátlas11075 gálvvuid lágas, § 38. Departemeanta lei bivdán ámmátdoaimmahagas died1uid. Departemeanta c1álii (s. 23f): "Árbmogasat lea mearkkas1uvvon, ahte Departemeanta ii leat viez1z1an Julggas1tusaid ja Died1uid Finmárkku Almennehiid hárrái, man Árta lea ahte dát dárkojuvvot eará Oainnus ja meannuduvvojit eará Njuolggadusaid mielde go Almennehiid, mat Dábálac1c1at gohc1oduvvojit Stáhtii gullat. Aitosas1 Finmárku lea namalassii ovddes1 Áiggis juo leamas1 dárkojuvvon Gonagassii dahje Stáhtii gullevaz1z1an, daningo álggos ásse dus1s1e Johttit, Sápmelac1c1at almmá bissovas1 Viesuid haga. Veaház1iid mielde almmatge ássagohte Sirddolac1c1at, geat almmatge eai dárkojuvvon leat Eanamiid eaiggádin (cfr. § 19 Guovvam. 5. b. 1685 Mea.). Finmárkku lea danin ovddes1 Áiggis juo namahuvvon ja meannuduvvon Kolonian. ...". Álggos c1ujuhii Departemeanta dan boaresdáro "Mearrádussii" ja hanseáhtaid ja bergensáriid ovdamuniide ja dasto seamma monopolgávppas1annjuolggadusaide maidda Brandt maid c1ujuhii 1860-jagiin, ja jotkkii: "Easka miessemánu 27:át 1775 Ggl. Cea. álggahuvvui Finnmárkui Ies1eaiggátopmodat, go dát vuoigatvuod1avuod1d1uda Juohkehaz1z1ii, gii áigu seamma báikkis oaz1z1ut Vuoigatvuod1a doalahit Eanabihtá Opmodahkan. Juhkkojuvvon bihtáid ektui gártá mud1ui Finnmárkkus dárkot Almennehin, geahc1a §§ 3, 4, 5 ja 6 died1ihuvvon Cea. Murren Vuvddiin sáhttá dus1s1e C1ujuhemiin, Cea. C1akc1am. 30át 1817." Departemeanta loahpahii c1ujuheamen "dan Geavahanvuoigatvuhtii, mii bissovas1 Ássiin [namalassii eatnamiid eaiggádat 1775 cealkámus1a vuod1ul] lea oktasas1 Duovdagiin", ja "dat Vuoigatvuohta Gárdeguohtumii, Bivdui, Guollebivdui ja Vuovdemurremii, mii boahta ávkin sihke dáz1a ja ruot1a Sápmelac1c1aide" 1726 sámekodisilla ja geaskku vuod1ul (Wessel Berg I, s. 489 ff). Sihke Finansdepartemeanta 1848:s ja Brandt 1863:s leat váldán muhtun died1uid Samlinger til Det Norske Folks Sprog og Historie, bd. III:s (1835), namalassii J. Chr. Berg:a Finnmárkku ámtamánni G. Hammer deaddileapmi, "Historisk underretning om Finnmarkens Handel" (1763) ja mud1ui láhkagálduin. Muhto go Finansdepartemeanta 1848:s ii gulaskuddan Finnmárkku ámmátolbmuin, lea várra go departemeanta lea doalahan iez1as Stáhta Opmodaga Válddahussii, oassi c1állon 1825:s ja oassi fas 1826:s, ilbman 1827:s. Dás c1uoz1z1u Finnmárkku birra (s. 75f): "Á i t o s a s1 F i n m á r k k u s, gos unnán dahje illá leat matrikulerejuvvon eatnamat, ferte dalle buot eará gohc1oduvvot Almennehin, muhto dus1s1e Álttá Almennehis sáhttá leat veahá Árvu, go doppe leat Vuovddit maid Huksemiidda geavahit sáhttá, maid eará Sajis ii fidne. Dáid Vuvddiin ii murrejuvvo, almmá eiseválddiid C1ujuhemiin, Sierradivada vuostá, muhto garra Muorrac1uohppan goarida Vuovddi jagis Jahkái. Stáhta eaiggádus1s1á dasa lassin muhtun Sulluid ja Gittiid Oarje-Finnmárkkus, masa gullet Vuoigatvuod1at c1ohkket Uvjjaid ja Moniid ja Bivdit lottiid ja C1eavrá- ja Riebanbivdu. Dát dihttokeahtes Opmodagat leat dál lihttoláigohuvvon 15 Spd. 64 sk. jahkásas1 Divadii. Buot eará ávdineatnamat Finnmárkkus sirdojuvvojit, Geassemánu 8át 1775 Reantokámmárc1állosa vuod1ul, sidjiide Álbmogis geat dáhttot c1orget eatnama, ja, go lea C1orgejuvvon, vealgáduvvojit." Muhto Brandt sihkui, nugo oidnojuvvo, Finansdepartemeantta 1848 lasáhusa johttiid birra "Sápmelac1c1at fásta orrunviesuid haga" vuod1ustussan ahte Finnmárku lei "dolos1 áiggis juo dárkojuvvon Gonagassii dahje Stáhtii gullevaz1z1an". Dan sadjái álggahii son kapihttala dainna iehc1anas ja garrasat cealkámus1ain mii lea geardduhuvvon bajábealde. Brandt sáhttá leat gávnnahan cealkámus1a sámiid johtti eallinvuogi birra dárbbas1meahttumin "Stáhta Opmodaga" rievttálas1 vuod1ustussan. Go Brandt cealkámus1as lea maid riekteteorehtalas1 oktavuohta dasa maid c1álii Tingsretten:s "Hálddus", álggos "Eaiggátkeahtes Giddodagain dábálac1c1at" (§ 107, s. 468): "Dan Cealkagis, ahte eaiggátkeahtes Opmodat gullá sutnje, gii áiggos1ii dan alcces, váldá dan háldosis, leat datte Spiehkastuvvon sakka. a) Dábálas1 albmotrievttálas1 Cealkka, lea ahte buot Giddodat, maid ii oktage eaiggádus1a, gullá Stáhtii (Almennehii). Duovdagiid allavuohta siskkilda maid Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, mii ii leat juo priváhta Eaiggátvuod1as. Res nullius cedit occupanti [eaiggátkeahtes giddodagat gullet sutnje gii dan váldá háldosis; GS) cealkka gusto dasto dus1s1e Gándimiiddda. b) ...". Dákkár riekteteorehtalas1 eavttuin s1addá logihkalas1 oktavuohta Brandt:a oahpas, namalassii ahte Finnmárku dárkojuvvui stáhta opmodahkan gitta boarrasamos áiggis daningo "priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta1076" dahje priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta easka bod1ii Finnmárkui 1775 cealkámus1ain (buo. sitáhta, bajábealde 1.8, mas son geardduhii ahte "sirddolac1c1at" geat ledje huksen guvlui, eai adnojuvvon "Eatnamiid Eaiggádin". Riikka lei, nuppiin sániiguin, leamas1 eaiggátkeahttá). Brandt lea nappo gustojeaddji rievtti govvejumis doalahan lága sátnái (buo. girjenama Tingsretten, fremstillet efter den norske Lovgivning). Muhto lea doalahan dábálas1 riekteteorias c1ilget dábálas1 ja boarrasat áddejumi Finnmárkku stáhta eatnamin ja vuod1ustit dán áddejumi gustojeaddji riektin. Nugo oaidná lea dát Brandt:a oahppa mii man1n1il lea c1uvvojuvvon, man1imus11965 lága ovdabargguide, váikko leage giella veahás1 divvojuvvon. Herman Scheel jurddas1ii seammaláhkai: "Muhtunlágan Opmodagaid deasttain, namalassii Giddodagaid, lea maid dábálac1c1at dohkkehuvvon, ahte daid ferte dárkot leat Stáhta Opmodahkan, jus eará Eaiggáda ii sáhte c1ujuhit", (Forelesninger over Norsk Tingsret, 1912, "§ 68. Om Bemćktigelse som Erhvervsmaade i almindelighet", s. 464). Nikolaus Gjelsvik oaivvildii ahte "... ahte stáhta oaz1z1u eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ... giddodahkii, mii ii goassige leat leamas1 priváhta eaiggádus1s1amis, " - c1ujuhusain nota 13: "Brandt:a vuogádagas eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as stáhtii (dominium eminens) dasa ahte buot giddodagat riikkas, sáhtii ollet dákkár bohtosii go Brandt, muhto stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a teoria lea boaresáigásas1." (Norsk Tingsret. Forelesninger, 1919, s. 186, "§ 25, Okkupation (oamastus)"[maid Gjelsvik oaivvildii lei heivvolabbo go "háldu"]). * Ies1 jurddas1in 1979:s ahte 1775 eanac1ujuhancealkámus1 ja 1863 ja 1902 eanavuovdinlágat sáhtte leat leamas1 vuod1usin Finnmárkku stáhta eatnamiid ohppui: "Dássáz1ii lea don dolos1 riektenjuolggadusas, várra boarrasat go Ulpian, celkon ahte ii oktage rievtti melde sáhte nubbái addit eambo go mii sus alddes lea. Od1d1a eanaeaiggádat Finnmárkkus oz1z1o c1ujuhuvvot dahje oastit eatnamiid gonagasas dahje stáhtas. Dáid matrikulerekeahtes eatnamiid eai s1at nappo eaiggádus1s1an gonagas ja stáhta. Muhto dan mii bázii? Na, dan "ferte" gonagas dahje stáhta (ain) eaiggádus1s1at. Mud1ui ii livc1c1e gonagasas iige stáhtas leat leamas1 vuoigatvuohta sirdit eatnamiid." (GS, ' Ei forelda lćre: "Statens umatrikulerte grunn i Finnmark", Lov og Rett, 1980, s. 1139) Muhto mus lei dás boastut. Nugo galgat oaidnit, lea dát leamas1 oahpa geavahus, iige dan vuod1us. 1.10 1700-logu ja 1600-logu loahpa c1álalas1 gálduid nannema "gonagasa eatnama Finnmárkkus" Áiggon dál c1uovvut 1800-logu virggálas1 áddejumi ja Finnmárkku birra oahpa nu guhkás man1ás go dákkár áddejumit leat nannejuvvon ámmátdoaimmahaga c1álalas1 gálduin. Áddejumit bohtet eanas1 ovdan guovtti oktavuod1ain, "Gonagasa vuovddit" ja "Gonagasa eatnamat". C1uovvu áinnas ahte eatnamat leat "Gonagasa almennehat" ja gullet "oktasac1c1at", namalassii almmá ovttage ovttaskas olbmo iez1as guovlluid. 1.10.1 "Gonagasa vuovddit" Geassemánu 3. b. 1775 cealkámus1as, maid ámtamánni Fieldsted hábmii, daddjo álggos ahte gos lastavuovdi lea, galgá dat "mearriduvvot" dihto giliide, muhto ássit fertejit nás1s1at c1ujuheami ámtamánnis (§ 4), ja dasto (§ 5) ahte "Almmatge doalaha Gonagas ain nugo dássáz1ii daid Beahce- ja Guossa-Vuvddiid mat leat, ...". Cealkámus1 c1ujuha dan "dássáz1ii" ruovttoluotta od1d1ajagemánu 31. b. ja golggotmánu 31. b. 1753 geaskkuide, maid ámtamánni Collett c1álii (ilbman 1845:s Fr. Aug. Wessel Berg, Rescripter, Resolutioner og Collegial-Breve, bd. IV (1797-1813), "Tillćg" s. 1144ff, nappo eai deaddiluvvon c1oakkáldaga kronologias). Goappas1at 1753 geaskkut máinnas1it álggahusas "Gonagassii gullevaz1z1an Álttá Vuovddis Finnmarkkus".- Dát geaskkut julggas1tuvvojedje guoskat Kárás1joga beahcevuovdái ja Deatnoráigge Deanu dikkis Gollesullos suoidnemánu 6. b. 1776, ovttas ovddit jagi eanac1ujuhancealkámus1ain (Finnmárkku diggegirji 47, folio 272v; vulobealde 1.18.2). * Guovddás1 gáldu Finnmárkku historjái leat Peter Schnitler:a 1742-45 rádjadutkanbeavdegirjjiin1077. 1720 ráfisoahpamus1as stuorra davviriikkalas1 soad1i man1n1il mearriduvvui ahte ráját gaskal "goappas1iid Finnmárkkuid" galge muddejuvvot. Bindilis álggaheaddji s1iehtadallamiin bohte 1734:s ovttaoaivilii guorahallat ja mearridit buot rádjanákkuid gaskal Norgga ja Ruot1a, máddin Svinesund:a rájes gitta davás Várjjagii. 1741:s ledje guorahallamat ollen Femund:i, ja njukc1amánus 1742 bálkáhuvvui Peter Schnitler ollás1uhttit "rádjadutkamiid". Major Peter Schnitler (1690-1751) lei riegádan Křbenhámmanis ja Rostock:s oahppan juristtan. Son ásai Troanddimis 1717 rájes, lei auditora dahje militeara dutkkadanduopmár1078 ja lei mealgat hárjáneapmi vuovdegaz1aldagain Gauldalen:s ja Plassje-doaimmahusas. Schnitler:a guorahallamat Plassjes Várjjagii biste cuon1ománu 1742 rájes skábmamánu 1745 lohppii. Dás bohte rádjadutkanbeavdegirjjit ja valjis oktavuod1at ja kártabarggut. Dát ledje c1iegus died1ut, bajimus1 eiseválddiid s1iehtadallamiid atnui mat jovde Norgga ja Ruot1a gaskasas1 1751 rádjasoahpamus1s1ii. Ávdnasat leat dál vuorkkas Riikkaarkiivvas (Rádjaarkiivvas) ja belohahkii deaddiluvvon (Major Peter Schnitlers grenseeksamisnasjonsprotokoller 1742-1745, bd. 1962, Kristian Nissen "Álggahusain"; bd. II, 1929; bd. III, 1985, Lars Ivar Hansen "Álggahusain". Man1imus1 ilbmojuvvon, " Det 7. Volumen", gusto erenoamáz1it Finnmárkui). Man1n1ilgo ámtamánni Kjeldsen lei lihccojuvvon ámmátsuostama1079 geaz1il, jerrui Peter Schnitler 1750:s nammaduvvot Finnmárkku od1d1a ámtamánnin. Muhto son lei dalle 60 jagi ja ii váldán vuostá ámmáha. Son jámii man1it jagi. 1744-45 Finnmárkku dárkkástusas jearai Peter Schnitler dábálas1 gaz1aldaga vihtaniin. Gaz1aldat nr. 9 lei: "Makkár Vuvddiin lea sáhkan1 Mat leat Gonagasa Almennehat ? ja mat leat Ovttaskas olbmuid ? Saháid birra ? Sáltevuos1s1ahagaid birra ?" (Eks. prot.I s.228, buo. gaz1aldaga c1ujuhusaide nr. 9 Finnmárkku vihtannus1s1anc1ilgehusain, s. 256, 265, 281, 310, 348, 352, 367 ja 421). Vihtanat Álttás válddahalle soahke- ja beahcevuvddiid ja dadje daid birra: "Buot Vuovddit leat Almennehat, gos Ássit viz1z1et, maid dárbbu mielde fertejit geavahit daid Viesuid, Fatnasiid ja Áirruid Mád1asatnimii, Luossa-Návsttuide jogas; dain Áiddit dahje Miehteáiddit, áidut Bealdduid ja Gittiid: Dát dábálas1 adno Ássiin oktasac1c1at, ja juohke Dálus eai leat iez1as Vuovddit áibbas juhkkojuvvon. Sahá Borsejohkii lea gieskat biddjon 1740:s. Sáltevuos1s1ahat ii leat dás" (Eks. prot. 1, s. 228). Ja vihtanat Hámmárfeasttas vástidedje seamma gaz1aldahkii: "Roava Guossa- ja BeahceVuovddit eai leat Láhppi dahje Hámmárfeastta-Gielddain; Danin ceggejedje mearra-sápmelac1c1at Lavdnjegod1iid dahje Barttaid Soahke-Muorain Bessiin ja Eatnamiin; ja dat allaárvvot Dáz1at fertejedje viez1z1at Huksen-Hirssa Álttá Vuvddiin, go hukset áigo Viesuideaset" (Eks. prot .I, s. 256). Goaskinvákki dikkis Máhkarávjjus oac1c1ui Schnitler died1uid beahcevuovddis Porsán1ggus ja gos álbmot bálljes Muosáhis ja Máhkarávjjus lávejit viez1z1at sogiid boaldámus1s1ii (Eks. prot. I, s. 269, 281f). Gietti1080 dikkis gulai Schnitler Deanu lastavuvddiin, ja mo Ohcejoga sápmelac1c1at ja Kárás1joga kveanat lávejit murret beziid fiellun ja smávva johkafatnasiidda maid vuvde mearrasámiide. Vuolit Buolbmátjávrris lei maid soames beahci, muhto johka lei menddo unni lahttemii (Eks. prot. I, s. 299, 310). Schnitler beasai gullat norgga-ruos1s1a oktasas1orohaga Njávdáma vuovddis ahte "Liikká lea Dáz1a Várjjagis sihke Mearra- ja Badjesápmelac1c1at mád1asatnán, ja ain doallan Dábi, mii Dolos1 Áiggi rájes lea geavahuvvon, ahte (geain ii leat makkárge eará Beahce-Vuovdi) oz1z1ot murret Hirssaid Beahce-Vuovddis Njávddán Eanu lahka Fatnasiiddáseaset ja Lavdnjegod1iidasaset Huksemiidda" (Eks. prot. I, s. 348, buo. mud1ui Várjjaga vuovddis s. 352f). Kárás1joga márkanbáikki dikkis mearkkas1ii Schnitler leat buorre beahcevuovddi mán1gga báikkis ja ahte "gille-rádjamearkkat" gaskal Kárás1jot-ja Porsán1gosápmelac1c1aid ledje "Gonagasa Almennehis" (Eks. prot. I, s. 367, 371). * Fáldi ja sundi Niels Knag c1állii died1áhusastis 1694:s Reantogámmárii ee. lastavuovddi geavaheames Oarje-Finnmárkkus ("Matricul oc Beschrifuelse ofuer Findmarchen for Anno 1694", Nordnorske samlinger, bd. 1, 1938, s. 2-11). Álttá (beahce)vuovddis son c1álii "Álttá vuovddit eai adnojuvvo dus1s1e boaldinmuorran, ja dárbbu mielde huksen-hirsan, sidjiide geat ásset Álttá, Láhppi, Ákn1oluovtta, ja Hámmárfeastta diggebáikkiin". Dát lea lávga c1adnojuvvon Knag almmuhussii Ákn1ovági dikkis Sállánis 29.-30.6.1693. Hámmárfeastta dikkis moadde beaivvi ovdal lei Viesttirála1081 guolásteaddji stevdnejuvvon go Álttás lei c1uollan alcces viessohirssaid. Gaz1aldahkii lei go sus lohpi murret vuovddis "K.M. Almennehis ja mii riikkas gávdno", son vástidit ii. Muhto olusat ledje dadjan ahte geat dáhtto sáhtte nuvttá njeaidit viessohirssaid dáppe. Fáldi Knag ás1s1ehuhtii1082 "Davvinorgalac1c1a" lága rán1ggás1tusas go ii diehtán gildosis. Muhto hirssat duogus1tuvvojedje1083, ja vuvdojedje gonagassii sisaboahtun (Finnmárkku diggegirji nr. 21, fol. 183 f). Ákn1ovági ráfáiduhtii Knag "Álttá vuvddiid" c1uovvovas1 sániiguin: "Nu go formerchis ahte muhtun vieris Olbmot almmá Alla eiseválddiid lobi haga leat leamas1 doppe Álttá Vuvddiin, ja muhtun Muoraid njeaidán ja dolvon, danin ja earát diktán sin návddas1it, ahte livc1c1e diktán c1uollat buoremus ja stuorámus Vuvddiid sin Dáhttu mielde, maid jus sáhttá, galgá K. Ma. [Gonagasa Majestehta) rád1d1et, imas1 Prejudis ja vahát; go áibbas vuollegas1vuod1a dárkomiin Ámmát geatnegasvuod1as, jáhkkán mun K. M. seamma fuones bálvá ahte dát viiddis riikka, head1us1tit ja caggat sin geat vigget goaridit Su K.M. Eatnamiid ja Opmodagaid, ja danin dán gohc1c1uma fámus, ráfáiduhtto ja gildo su K.M. mu árbmogas árvvolas1 Gonagas ja Hearrá beales, su K.M. almennehat ja Vuovddit Álttá diggebáikkis, ahte ii oktage, almmá alla eiseválddiid lobiin, maid ferte c1ujuhit, galget dahje sáhttet duostat murret dahje diktit murret mástamuoraid dahje eará vuvddiin namuhuvvon Álttá diggebáikki guovllus, váriin, luossajogaid lahka, dahje mearragáddeguorain, juogo Vissui, Saháhirssaide, Mástaide, dahje boaldámus1s1ii, earret jus seamma diggebáikki ássit sáhttet dárbbas1it dálloatnui (dállodollui ?), geat berrejit Vuolitfálddi (leansmánni] ja su guokte albmá c1ujuhan. Jus oktage hástala sin, dahkat dahje diktit dahkat, galgá vuolitfáldi Jonas Jansen oktan albmáin, suostama haga njeaidit Gonagasa Ruvnnu juohke muoras lea biddjon, ja váldit sin giddagassii geat rihkkot ja seamma dágus, ja caggat ahte ii goassige beasa riikkas vuolgit, ovdal leat c1orgen iez1aset man1is. Ákn1ovági diggi geassemánu 30. b.1693. Niels Knag." (Finnmárkku diggegirji nr. 21, fol. 188 f; StA Tromsř; film PF nr. 994, RA; nuppástus ja uth. GS; buo. Třnnesen 1972, s. 81f) Nu go almmuhusas oaidnit, mearridii fáldi 1693:s ahte "alla eiseváldi" (ámtamánni dahje su ovddasteaddji fáldi) galggai c1ujuhit mástaávdnasiid ja eará ávdnasiid viesuide, saháhirssaide, másttaide dahje bihkkaboaldimii, dalle go namuhuvvon vuolitfáldi (leansmánni, ii "sámeleansmánni") sáhtii c1ujuhit vuovddi "viessodárbui" (boaldinmuorran, viessohirssaide, fanasduddjomii, luossabuod1uide?) Áltta diggebáikki ássiide. Jagi man1n1il, Dálbmeluovtta dikkis Álttás suoidnemánu 20.-21. b. meannuduvvui stuorra ás1s1i Bergen-borgára Thor Mřhlen:a kanturdoaimmaheaddji vuostá go son c1ujuheami haga lei diktán murret hirssaid Álttávuovddis. Vuolitfáldi lei stevdnen kanturdoaimmaheaddji murremin "Álttás mat lea su K.M.Almenneha vuovddit, gos Ggl. Commissarier Ao 85 ja Ao 90 leat gildon ja jahkásac1c1at diggái ráfáiduhtton." Duomus celkui ahte go kanturdoaimmaheaddji lei riikka guod1d1án, ii sáhttán son sáhkkohallot. Muhto: "Ahte almmá muittu dahje lobi gildosa vuostá lea murren Su K.M. Almennaha Vuovddis , berre lága mielde leat rihkkon ja su K. Ma. rivttes Eaiggádin, geasa gullá , maid dal mávsses1 , ja gii dal les1 atnán dan; geat leat fálddi vuollásac1c1at gud1ain Albmáin leat váldon ja árvvos1tallon, máksit dan maid leat vuovddi vahágahttán, mii fas galgá buhtaduvvot , ja go su K. M. buoremussan buohkaide s1iehtadallat." (Finnmárku diggegirji nr. 21, fol. 244 f) 1685 kommisearaid c1ujuhus gusto justisrád1i Lauritz Lindenov, Bergenhus váldoámtamanni1084, ja Várggáha ámtamánni Hans Lilienschiold. Áiddo nammaduvvon sundin (man1n1il maiddái fáldin) c1álii Niels Knag dutkkadusaid1085 beavdegirjji maid nu gohc1oduvvon Lindenov-kommis1uvdna doalai dikkiin Finnmárkkus (Nordnorske Samlinger, bd. 1, 1938, s. 141 - 175) . Kommis1uvdna c1álii ee. bargonjuolggadusa Finnmárkku fálddiide (c1állon Finnmárkku diggegirjái nr. 18, fol. 107 - 117). Dás c1uoz1z1u 22. c1uo.: "Vuovdemearrádusa mielde galgá son Gozihit buot Vuvddiid Anuin ahte eai goariduvvo, ja seastit gokko sáhttá, ..." (Miehttáriikasas1 1685 vuovdemearrádusas, vulobealde 1.12). Dát lea boarrasamos dovddus nannemat "Gonagasa vuovddit ja almennehat" namahusain Finnmárkkus. Daddjo maná 1566-67 leanarehketdoalus ahte namahuvvon olmmái lei máksán 4 riikkadalera sáhku "go son válddi ovtta gonagasa muora Álttás" ( Norske lensrekneskapsbřker 1548-1567, V, 1943, s. 229). Sáhkku lei vearditmeahttun stuoris ja c1ájehuvvo leat mástaávnnas maid gonagasa bálvá lei diktán c1uohppat Álttávuovddis ja bidjat gonagasa mearkka dasa (buo. Knag almmuhusas loahpa). Niels Knag (1661 - 1737) lei sunddi bárdni ja riegádan Sunnmřre:s. Nuorran son ásai Mátta-Gudbrandsdalen sunddi luhtte. Son nammaduvvui Finnmárkku sundin 1685:s ja 1688:s maiddái fáldin. 1695:s nammaduvvui son lágamánnin Bergen:s. Son ádeljuvvui namain Knagenhjem 1721:s ja lei mán1gii gaskaboddosac1c1at nammaduvvon váldoámtamannin (Norsk biografisk leksikon, bd VII). 1.10.2 "Gonagasa eana" Ahte Finnmárku lei gonagasa eatnamat, eaktuduvvui, nugo namuhuvvon (bajábealde 1.6), 1775 cealkámus1as. "Gonagasa" báhkkodeapmi lea J. Sporring:a "Relation angaaende Finmarcken", c1állon Křbenhamman:s 1734, deaddiluvvon Topographisk Journal for Norge, bd. 2, gud1át gihpa, 1793. Ilbmejeaddji mielde ii leat mihkkege dovddus Sporring birra, muhto dan ektui lea sus leamas1 oktavuohta ámtahálddahusain. Son c1álii (s. 61) ahte Schřnnebřl-gárdin Sállánis lei "áidna Opmodat Finnmárkkus, mii mud1ui Nannámis dego Sulluin lea Gonagasa, nugo juohkehas1 gii ii oamastan dahje lihttoláigohan, almmá makkárge divdadiin dahje Eanavearuin ássá ja iez1as ávkái atná; ...". Nugo leat oaidnán, geavahii fáldi Knag 1683:s viiddis namahusa "su K. M. Eatnamat ja Opmodat". Muhto sus lei jerron Sállánis moadde jagi ovdal, Ákn1ovági dikkis suoidnemánu 23. b. 1689. Dáppe lei ies1 ámtamánni: "Hr. Cancellie Rád1d1i Lilienschiold jearai álbmogis dáppe dikkis leago ovttasge earás go Su Ma.:s Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta Eatnamiidda juogo Gittiide dahje eará Hearvásvuod1aide, masa Álbmot vástidii ahte ii ovttasge go su Mayt. leat makkárge Vuoigatvuohta dahje Hearvásvuohta makkárge Opmodahkii, muhto Wilchen Vierenhalben gii lea tor Mřhlen bálvá su Buvddas did1ii ahte guokte Gietti gullet dán Buvdii, maid son lei dán jagi vuosttas Hellodatbeaivvi ráfáiduhttán, ja oaivvildii seamma Gittiid ain berres1it gullat dán Buvdii lud1olas1 Opmodahkan, go juo son divdna dárbbas1a, Suohkanbáhppa Hr Alexander Wigand, S1állos1ii go sus eai lean Giettit ja danin ii sáhttán doallat s1ibihiid, gáibidii ahte Eiseválddit veahkehivc1c1e su Gittiin, mii ii livc1c1e lean nu váttis, ja iige návddas1it eará Eatnamiid buriid, Moanaid háles1temiid man1n1il dáid Gittiid birra, liigudii Wilchen Virdenhalber Gittiid mat ledje su oamastusas, namalassii Hossfiorden (Ákn1ovuotna1086?) Hr. Alexander Wigant:i, ahte son seamma Gittiid dan beaivvi rájes lud1olac1c1at ja head1us1keahttá sáhttá návddas1it ja Atnit, almmá makkárge vuosttaldemiin, masa fas Suohkanbáhppa liigudii Finne Konne Vigenss (Finnkonvika ?) Gittiid Márre Gohpis1087 Wilchen Virdenhalber:i, ja dasa sii guorrasedje ja dohkkehedje Rievtti Mearrádusa, ahte Hr. Alexander das ja álo oaz1z1u atnit seamma Gittiid Ákn1ovuonas nu bures go vejolas1, almmá Váidalusa dahje ás1s1ec1uohc1c1aldahttima haga, muhto ii makkárge Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain , muhto dárbbas1las1 Atnui." (Finnmárkku diggegirji nr. 19, fol. 76 f) 1.10.3 Gonagasa eatnamat "oktasac1c1at", "Gonagasa almennet" Erenoamáz1it Nuorta-Finnmárkkus mearkkas1ii Schnitler ahte sámejoavkkut atne guovllu gullat alcceset (Eks. prot. I, s. 343ff, erenoamáz1it s. 348, viidasabbot s. 359f ja s.423ff). Njávdáma sápmelac1c1at suvve dus1s1e Várjjat-sápmelac1c1aid ja dáz1aid vuovdái c1ielga "forloff" dahje lobiin. Ja Deanu-sápmelac1c1at eai luoitán Várjjat-sápmelac1c1aid eaige dáz1aid Detnui luosaid bivdit Geav??i rádjai (Eks. prot. I, s. 305). Muhto son várra áinnas beros1tii dákkár dilálas1vuod1aide go dat maid guske riikkarádjagaz1aldagaide. Mud1ui son ii guorahallan dáid systemáhtalac1c1at. Oarje-Finnmárkus ii lean olus oaidnán dákkár searvevuod1aid. Áltávuonas de c1álii son: "Dáppe lea nu, ahte Sáme-Eatnamiin dahje Sáme-sajiin dáppe Finnmárkkus ii leat juohkehac1c1as iez1as sierra Namma, muhto gohc1oduvvojit dus1s1e Vuona, Joga dahje Ovddasvástideddjiid namas. Sáme-sajit gohc1oduvvojit maid Dán Rikka sámiin Siidan, váikko leat dus1s1e 1. dahje 2. olbmo ássansadji" (Eks. prot. I, s. 222). Muhto dutkanc1oahkkimis Kárás1jogas njukc1amánu 26. b. 1745 loaiddasteapmi c1ájeha sullasas1 guottuid Oarje-Finnmárkkus go mat Nuorta-Finnmárkkus leat. Gaz1aldat lei gokko rittus Ávjovári ja Ohcejoga "oktasas1-badjesápmelac1c1at" ledje geasset. Died1ihuvvui ahte okta Ohcejoga ("Arisbye") badjesápmelas1 láve orrut Sáltesávjjus1088 Lágesvuonas1089. "Dás bod1ii Norgga Porsán1ggu Badjesápmelas1 Peder Nielssen ovdan, ja váidalii iez1as ja Norgga Mearra-Sápmelac1c1aid beales Sáltesávjjus, ahte Ohcejoga Oktasas1sápmelas1 Sáltesávjjus geasset boahtá menddo lahka sin, sidjiide Vahágin. Ohcejoga Sápmelas1 Anders Aslaksen lei justa das, ja biehttalii, leamas1 geange Sáltesávjju Norgga Sápmelac1c1aid Vahágin; Son lea dies orrun 20 Jagi, dan rájes go náitalii Norgga Sápmelas1-Nissoniin, ja Lágesvuona Sápmelac1c1at leat sutnje addán lobi orrut Sáltesávjju lahka, nu guhká go son ii boad1e menddo lahka sin gilvon eatnamiid Bohccuiguin" (Omd. prot. I, s. 370). Muhto ahte etanamat dákkár stuorát dahje unnit guovlluin ledje "oktasac1c1at", dahje riektasat daddjon ii oktage leat alcces sirren eatnamiid, dihte died1us sihke Schnitler ja báikkálas1 ámmátolbmot. Dát lea 1775 cealkámusa eaktu, ja mii daddjo olu girjjiin ja died1áhusain 1700-logu rájes. Dalle lea mearkkas1anveara ahte Peter Schnitler c1uoc1c1uhii erohusa gaskal nuppi beales ruot1a ("priváhtiivva") sámeguovlluid earret ruot1a-ruos1s1a-norgga Anár, ja nuppi beales norgga-ruot1a "oktasas1orohagaid" ja "priváhtiivva" norgga Finnmárkku. Son lei álggos, Joganjálmmis1090 Álttás, gaz1adan badjesápmelac1c1a Joen Nilsen ja ee. jearran c1uovvovac1c1at (Eks. prot. I, s. 230, gaz1. nr. 20): "Mo dát Oktasas1 Sápmelac1c1at geavahit Guovdageainnu Duoddariid ? Leago dát oktasac1c1at, vai juohkehac1c1as iez1as Duottarbáiki sierra ?" Joen Nilsen vástidii: "Sii geavahit Duoddariid oktasac1c1at, nu Guolle-Jávrriidge." Nubbi vihtan, badjesápmelas1 Mikkel Aslaksen (s. 233), vástidii dan seamma. Vieravuonas1091 Unjárggas jearai son mearrasápmelac1c1ain Thomas Pedersen:s ja Peder Johansen:s, goappas1agat Várjjagis eret (s. 330), ja Ole Mortensen:s Anáris eret (s. 326) ja (s. 357): "Man guhkás Indiager [Anár] Eatnamat ollet Ruos1s1a Siiddaid guvlui, Sřndergield nuortan? iioktage diehtán; eaige died1ihuvvon Indiager Sápmelac1c1at; Váikko sin Várre-Eatnamat leat sin gaskka juhkkojuvvon, ja died1us juohkehas1 áinnas bissu báikkistis." Anára birra dajai badjesápmelas1 Samuel Samuelsen, riegádan Anáris, ahte (s. 360) "... Olbmot ealihit Bohccuidisguin, Guollebivdduin, Goddebivdduin ja Mádjet-Bivdduin, ja Duoddariin ja Jávrriin vuoruid mielde (Vástideaddji s. 354). Kárás1joga márkanbáikkis dutkkai Schnitler njeallje vihtana geat gulle Porsán1gui. Buohkat ledje ain dahje ledje leamas1 boazosápmelac1c1at. Sii ledje Johannes Pedersen (riegádan mearrasámeváhnemiin, "ealiha iez1as boazo-Sápmelaz1z1an", s. 366), Peder Jonsen Lille (ovdal Ávjovári badjesápmelas1, muhto fárrii "Geafivuod1a Dihte" Porsán1guvutnii, "gos son ealiha iez1as Mearra-Sápmelaz1z1an, ja lea Boasta-Sápmelas1", s. 371), nuorra Peder Nielsen ("Norgga Boazosápmelas1 Porsán1ggu Duoddariin", s. 372) ja Hans Hansen ("Dáz1a Porsán1ggu Boazo-Sápmelas1", s. 373). Schnitler jearai ee. 20. gaz1aldaga sis, ja Johannes Pedersen vástidii, seammago dat golmmas earátge, ahte (Eks. prot. I, s. 368) "Duottar-eatnamat Sámiid gaskka eai leat juogaduvvon priváhtiivva-Dáz1a Eatnamiin, eaige oktasas1 máttaeatnamiin Guovdageainnu-Suohkanis." Go Schnitler c1ohkkii dovdduidis Finnmárkku birra sierra "7. Volumen:s", c1ilgii son dáz1a ja ruot1a hálddas1anerohusa c1uovvovac1c1at (Eks. prot. III, s. 66): "c) Ruot1t1a láve nu, Riikkas doallat Riika-Mihtideddjiid (1630-40-jagiid rájes, Norgga ektui], man bokte oz1z1ot háhkat dárkilis Died1uid eai dus1s1e iez1aset Eatnamiin ja daid Lágáz1emiin, muhto go dás Davvin rasttildit Rájáid vieris Eatnamiidda; Go Ii oktage Dáz1a leat diehtán, man guhkás Dáz1a Finmárku máddin Giellasii [namalassii másealgi) ollá; sii eai leat Váriide boahtán (go Mearas geahc1c1alit biepmu háhkat) eaige Boazosápmelac1c1aid lusa; Mii sidjiide lei váttis, ja sin Giela eai ádden." Son joatkká man1n1elabbos (s. 123), jurdagiin "mo Riikka Ássiiguin sáhttá Diks1ut": "Sápmelac1c1aid, dahje Boazosápmelac1c1aid dáfus: De leat várra Ruot1a Sámeguovllut, ja Jndiager Eatnamatge [Anár], gos Norga ja Ruos1s1a oktan Ruot1ain juogadit, gaskal ássiid, nu ahte juohkehac1c1as leat sierra c1ujuhuvvon Eatnamat. ... Muhto Guovdageaidnu ja Arisbye [Ohcejoga] Siiddat Davábealde Giellasa, maid Ruot1a Girkolas1- og Máilmmálas1 Jurisdiks1uvdna lea álggahan, ja oktavuohta Norggain Vearu gáibideames, eai leat juogaduvvon ássiid gaskkas; Soaitá danin, ahte Ruot1t1a vuos áiggui oaidnit mo, Rádjasoahpamus1 gaskal Norgga ja Ruot1a dán guovtti Sámegielddain manná ? Ja seamma Árttain orru Gonagaslas1 Dáz1a Beales rávven, ahte Finnmárkku fásta Riikka Juohkin gaskal Gonagaslas1 Dáz1a Boazosápmelac1c1aid galggas1ii diktit orrut dassáigo Rádjakommis1uvnna boad1us lea gárvvis, vai died1ás1ii, maid sáhttá juohkit; Norgga Boazosápmelac1c1at leat maid nu moattis, ahte Riika gierdá, ja sáhttá biebmat eanetgo, sii dál leat." Ná ovttageardán lea várra c1ilgehus dasa ahte norgga-ruot1a oktasas1orohagat - dahje dálá sis Finnmárku - ii lean juhkkojuvvon ovttaskas vearroeatnamiidda, nu mo "priváhtiivva" ruot1a sámeguovllut. Muhto Schnitler fertii died1us1092 smiehttat bohtosiidda go riikka lei oktasas1. Riddoguovllus lei garrasamos sutnje c1uohcan, dan maid ies1 oinnii. Son c1ielgasit áddegod1ii mearrasámiid eallindili, sin geasse- ja dálvesajiin. Son govvii ás1s1edied1uiguin ja miehtemielain mo geavahedje eatnamiid. Muhto atnu sáhtii buoriduvvot. "Dát Mearra-Sápmelac1c1aid Eanasajit eai leat juhkkojuvvon, ja ii ovttasge leat sierra Namma, ja danin ferte várra boahtit, ahte dat, mii olusiidda lea oktasas1, suostá juohkehas1, danin leat dát Mearra-Sápmelac1c1at, main maiddái died1ihuvvon 1686 Ásahus ... [geardduhuvvon Eks. prot. III, s. 222] ... ovddiduvvon Váttis Ovdamearkan Eanadoalliide, muhto eai nu c1eahpes Eanadiks1ut, go Kveanat geat Ruot1as leat boahtán, geat eai gáibit olus, muhto álget jorgut ja áidut Eatnamiid ja Gittiid." Son gulaskuttai dán birra ( -"Dáz1a Lága mielde) Álttá leansmánnis (Eks. prot. III, s. 231) ja árvalusastis Křbenhámmanii rávvii son nammadit bearráigeahc1c1iid geat leansmánniin ovttas galge "badjeliigeahc1c1at Mearra-Sámiid Eatnamiid ja Anu" ja rávvet eatnamiid diks1umis. Juohke diggái galggai died1ihuvvot; "go Sundi fertii died1ihit ja doallat sierra Giddodat-Girji Mearra-Sámiid Eatnamiin, dárkilis C1ilgehusain, mo, ja man olu juohke Eana jahkásas1 buoriduvvo, ja Sápmelac1c1a Ássan de lassána. Dán Mielde sáhtte Eiseválddit muhtun Áiggi Geahc1en, merket, ja juohkit juohke Mearrasápmelac1c1a Eatnamiid, mii de s1addaduvvui, sierra Namain, ja movttiidahtii sin Vis1s1alvuhtii dainna Doaivagiin, ahte juohkehas1 sis galggai návddas1it Dáhkádusa ja Lihttoláigoheami iez1aset diks1ojuvvon Gittiin, sidjiide ja sin mánáide, Norgga Lága mielde, doalahit, ja giehtagus1s1at Vieris Loavkas1uvvomiidda." Schnitler lei died1us, duogáz1iinnis juristtan Trřndelágas, oahppis Dáz1a Lágas. Su jurdagiin lei NL 3-12-7 ja 8, "sii geat váldet ávdin Eatnamiid badjelasas, juogo Gielddas dahje Almennehis, ...". Schnitler rávvii seamma "Dáz1a Ássiide Finnmárkku Sulluin ja Mearragáttis". Muhto son dubmii sin garrasat, sihke dás ja eará sajiin árvalusastis. Sii "goaridedje, dahje Badjelgehc1c1e ruovttu Eatnamiiddiset, ja fertejit viez1z1at Borramus1aid guhkin Nuriid ja Vuonaid nuppi bealde, ..." ja son c1álii erenoamáz1it "sin stuorra Lud1olas1vuohta, ... Riikka Searvevuohta, dahje Communio Terrć, ahte Olbmot dán Riikkas ássagohtet, gosa háliidit, jearakeahttá geasge; Gos 1. 2. dahje eanet huksegohtet, dasa lea nu olusiidda go háliidit, Lud1olas1 ássagoahtit, ja geavahit Sulluid ja Eatnamiid ollásit nu lud1olac1c1at go ovddes1 Ovddasvástideaddjit. Seamma go Mearra gullá buohkaide, leat Eatnamatge buohkaide oktasac1c1at gullevaz1z1an; Buot gullá buohkaide, ii oktiige mihkkege erenomáz1it; Das leage, ahte iioktage raz1a erenomáz1it, bargat, dahje diks1ut eatnama, mii ii gula dus1s1e sutnje, muhto vierrásiiddage ávkin. Dát Communio Bonorum, lea danin, mii Stáhtii lei vahágin, lea eará sajis áigá juo heaittihuvvon, ja earuha gaskal Mu ja Du; Go Opmodat movttiidahttá bargat, Bargoán1girvuohta buktá jábálas1vuod1a, ja Jábálas1vuohta duddjo snoakkisvuod1a ja hánisvuod1a, das maid lea háhkan." Schnitler evttohii dasto seamma vuogi dáloniidda go mearrasámiide, muhto bijai dasa vejolas1vuod1a ahte jus eiseválddit loahpas adde sidjiide eanaláigohanlihpu1093 báikkis, de galge sii "jus s1adde nu jábálaz1z1an, oaz1z1ut dan, nugo Máddin Norggas, oastit Odelii ja Opmodahkan; ..." (Ovddabeale sitáhtat leat váldon Eks. prot. III, s. 123-126:s.) 1.11 "Gonagasa Almennet ja Vuovddit" ja Christian V Dáz1a Láhka Go fáldi Knag Ákn1ovági dikkis 1693:s ráfáiduhtii "Su Majestehta almennehiid ja Vuvddiid" lea son od1d1a láhkagirjji namahusa geavahan. Christian V cuon1ománu 15. b. 1687 Dáz1a Láhka lei gieskat boahtan fápmui (Mihkalmasas, c1akc1amánu 29. b. 1688. Dát mearrádus, cuon1ománu 14. b. 1688, lei son ies1 almmuhan Nuorta-Finnmárkku dikkiin 1688 geasset ja c1akc1at). NL 3-12 ("Om Atskilligt, som Břjgde-Folk i Almindelighed angaar") siskkilda 1-8 artihkkaliid almennehiin («Alminding»). NL 3-12-1 c1ujuha "sihke bajimuz1z1ii ja olggumuz1z1ii", nappo duoddara ja vuvddiid ja eará meahci almennehiidda maiddái rittus (buo. 13. artihkkala , NL 5-12 "Fállá ja Njuorjobivddu birra"). "Gonagasa Almennehiin" máinnas1uvvo NL 3-12-2:s. Láhkagirji ii died1e makkárge eará almennets1lájaid. Ii livc1c1e leamas1 doallevas1 gávnnahit fálddi Knag Álttá-vuovddi 1693 ráfáiduhttima bohtosiid ja namahusa NL 3-12-2:s jus dus1s1e livc1c1e lean ráfáiduhttin. Muhto nugo leat oaidnán, dávista ráfáiduhttin dasa maid ámmátdoaimmahat 1700-logus oktilac1c1at gávnnahedje c1állit "Gonagasa vuvddiin ja eatnamiin". 1753 geaskkuin ja 1775 gonagaslas1 cealkámus1as ledje justa "Gonagasa vuovddit ja eatnamat" eaktun. Finnmárkku ámtamánnit leat hábmen njuolggadusaid, báikedied1uin ja ámmátolbmuid oainnuin. Njuolggadusaide guorrasedje ja oz1z1o lága fámu Křbenhámmana guovddás1hálddahusas. Go juo 1753 ja 1775 mearrádusat leat sakka deattuhuvvon man1it áiggis, lea árta vástideaddji deattuhit dan mii dássáz1ii lea vuhtton Finnmárkku ámmátdoaimmahaga jurddas1anvuogis. Erenoamás1 fuomás1umi ánssás1á Schnitler:a jurddas1anvuohki Finnmárkku 1744-45 guorahallamiin. Buot 1700-logu válddahusain Finnmárkku hárrái leat dát systemáhtalamos ja stuorámus, mii lei nugo namuhuvvon eaktun eiseválddiid ákkastallamii s1iehtadaladettiin Ruot1ain ja nu maid 1751 rádjasoahpamus1as. Sáhttá nappo áddet nu ahte riikkastivrra ja báikkálas1 ámmátdoaimmahaga áddejupmi fálddi ja sunddi Niels Knag ámmátáiggi 1685 - 1695 rájes lei ahte Finnmárkku eatnamat eai lean juhkkojuvvon sierra priváhtaeatnamiidda, muhto divadiid haga ledje eatnamat oktasas1 anus sidjiide geat gulle unnit dahje stuorát joavkkuide, mat ledje "Gonagasa vuovddit ja eatnamat", ja go ámmátdoaimmahat duollet dálle máinnas1ii vuvddiid "Gonagasa almennehin" dan ektui go lei anus oaidnán. Nugo Sverre Třnnesen c1álii (bajábealde 1.7), lea vánit boarrasat nannejupmi Finnmárku ámta erenoamás1 áddejumis "Gonagasa eatnamin". Riikkastivrra ja báikkálas1 ámmátdoaimmahaga erenoamás1 áddejupmi ahte olles Finnmárku lea "Gonagasa eanamat", lea baicce leamas1 dábálas1 duogás1. 1.12 "Gonagasa almennet" Norggas 1600-logus NL 3-12-1 almennetnjuolggadusat gitta 8 rádjai, earret 5-10-10, 5-11-1 ja 5-12-13, leat joatkka vástideaddji njuolggadusain Christian IV 1604 Dáz1a Láhkagirjjis, namalassii Landsleiebolken 58 - 60, earret man1imus1lad1as 61. kapihttalis. "Gonagasa Almennet" báhkkodeapmi sierra proseassanjuolggadusas NL 3-12-2:s vástida "gonagasa almennehii" proseassanjuolggadusas Christian IV NL, Landsleiebolken 58, man1imus1lad1d1asis. Christian IV Dáz1a Láhkagirji lea Magnus Hĺkonsson 1274 Eanaláhka dárkkistuvvon hámis, jorgaluvvon dánskagillii ja deaddiluvvon. Dat juogaduvvui Norgga lágamánniide 1605:s, nu lágamánniidege «Nordlánddain» Peder Hanssřn [Schřnnebřl] Steig:s (Norske Rigs-Registranter, IV, s. 118; buo. "Forerindring", s. 16, Hallager ja Brandt deaddileamis 1855:s [1981]). Mallosge gaskal dien guokte 1600-logu láhkagirjji almmuhii Christen Ostersřn Weyle iez1as Glossarium juridicum Danico-Norvegicum (Křbenhámman 1652). Galgá leat leamas1 olu geavahuvvon giehtagirji ovdal Christian V dánska ja dáz1a láhkagirjjid 1680-jagiin. Weyle dulkui álggos viehka oppalac1c1at ohcansániid: "Almennet/ dahje Dábálas1 ... lea mii lea oktasas1 ja iige juhkkojuvvon/ Eatnamat dahje eará/ nu ahte ii oktage doppe died1e iez1as sierra Dili. ..." Son de oanehac1c1at c1ujuhii Jydske Láhkii I:53 "almindelig" báhkkodeapmái ("gos Gonagas eaiggádus1s1á eatnamiid / ja Boanda vuvddiid / jna.") ja jotkkii dievaslac1c1abut geardduheamen "Norgga Lága" "Almennehis", muhto dulkokeahttá. Ohcansánis "Fális" son c1ujuhii Landsleiebolken 61:i (Fális mii rievdá almennehii). Norgga rievttis lea "gonagasa almennet" erenoamáz1it 1600- ja 1700-logu báhkkodeapmi. Man dovddus dat lei álggu rájes lea eahpevissis. Muhto c1aboc1ielgasat oac1c1ui gal nana ja dovddus sisdoalu 1600-logu rájes. Stáhtarievttálac1c1at sorjá dát 1660 oktorád1d1ejumiin. Gonagasváldi hágai stuorát sajádaga vuovdeávkkástallamis go ovdal. Ovdal 1660 ledje duohtadeamit eanas1 sahádivadiin dahje áikka ja másttaávdnasiid ráfáiduhttimis. Muhto 1662 gávpotovdamuniiguin1094 mearridii gonagas ee. ahte "muorraávnnasgávpi galgá bissut dus1s1e borgárvuod1as", juovlamánu 5. b. 1685 c1álii son vuollái garra mearrádusa Norgga lobihis vuovdec1uohppamis (buo. bajábealde 1.10.1), ja 1688 sahánjuolggadusa sierraovdamuniiguin biddjojedje eksportasahát borgárvuhtii (man1imus1dábálas1 várddus Knut Mykland:a, Gjennom nřdsĺr og krig 1648-1720 (Norges historie bd. 7), 1977, ja Dyrvik, Fossen, Grřnlie, Hovland, Tveite, Norsk řkonomisk historie 1500 - 1970, I, 1979, s 41ff, s. 85). Prográmma galggai ráddjet boanddaid vuoigatvuod1aid siskkit Řstlándda vuovdealmennehiin Dáz1a Lága mielde dasa masa boanddas "lei atnu", ja de háldet mii báhcá riikka saháeaiggádiid ja muorraávnnasgávpas1eaddjiid ovdun. Ná sáhtii gonagas gáibidit muorraávdnasiin sahádivadiid ja eksporttuollu. Norgga muorraávdnasiin lei buorre dássi ja Davvimeara birra gilvvu haga. Muhto jagiin man1n1il 1660 ja London:a gávpotbuollimis lei masá badjelmeare vuovdec1uollan lagamus rittu Mátta-Norggas, ja eksportvuovdin lei leamas1 geahc1u haga. Lea c1ielggas ahte od1d1a sahánjuolggadusat, nugo lei sávahahtti, geahpedii nannosit muorraávnnaseksportta, ii dus1s1e jorbahirssas1095 (saháide Nederlánddas!),), muhto maiddái c1uhppon guormmis. Dát cealkkihii buoret hattiid dasa mii vuvdui olgoriikii ja buoret dietnasa borgárvuhtii. Danin sáhtte Řstlándda stuorra siseatnanvuvddiid alladásit málbmabeziidge atnigoahtit. Plá?kovuodjima ja hirsalahttema goluid sáhtii ruhtadit. Saháovdamunit1096 dagahedje nappo saháid riikkaássiid gied1aid gaskii ja sisaboad1uid gonagasa kássii. Muhto dat ii mearkkas1an ahte boanddaid árbevirolas1 almennehiid geavaheapmi gárz1z1iduvvui. Sis lei ain ollásit vuovddis vuoigatvuohta muoraide, huksenhirssaide ja eará dállodollui ("nu olu go dárbbas1it", NL 3-12-6) ja mud1ui almennehiin guohtumiidda, njáskamiidda, geassesajiide, guollebivdduide ja bivdduide. Dát dávista ahte bákteregála váldui atnui 1500- ja (erenoamáz1it) 1600-logus báktedoibmii silbba, veaikki ja ruovddi ohcamii, juogo sieiva stáhta doaibman (Kongsberg:a silbadoaimmahat) dahje stáhta ovdamuniin (davviváriid veaikedoaimmahagat ja máttaváriid ruovdedoaimmahagat). Skoválac1c1at1097 orru váldoás1s1i leat ahte gonagas (dahje guovddás1váldi) doalahii alcces almennehiid anu "vuoittu", erenoamáz1it dan maid ruhtan sáhtii eksporttas jorahit, ahte guovddás1váldi sierravuoiggalas11098 borgáriid ovttastumiin ovddastedje "erenoamás1vuod1a". Oktorád1d1ejumi stáhtaekonomia gohc1oduvvui man1n1il (Adam Smith ja ekonomalas1 liberalisttat) badjelgeahc1c1anvuod1ain1099 "merkantilismman", namalassii dahkat stáhta duohtademiid vai oaz1z1u vuoittu jállometállas1100 olgoriikka gávppás1emiin. Dalle fertii gozihit riikka luondduriggodagaid anu, doalahan dihte buvttadannávcca ja geahpedit importdárbbu. Dát gustui Finnmárkuige. Ruot1t1a lei gal hilgon boarrasat plánaid bahkket "Oarjemeara" rádjai. Muhto gárz1z1es riddocáhcu lei maid váralas1vuod1as. Man1n1ilgo guollebivdu - dahje riektasabbo celkon, guolleeksportta rud1alas1 vuoitu - ii lihkostuvvan 1600-logu gaskamuttus, sáhtte ássit geat máddin ledje Finnmárkui fárren ja geat ásse "olgolamos" fas fárret ruovttoluotta. Ja erenoamáz1it sidjiide lei vuovdi heakkadárbun. Ná oaidnit mo fálddi 1693 ráfáiduhttin "su Majestehta Vuvddiid ja Almennehiid" Álttás ja buot su báhkkodanvuohki dávistii bures golbmalogi jagi boares oktorád1d1ejumiin, 1685 vuovdemearrádusain ja od1d1a láhkagirjiin. 1.13 Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vugiin Oalle oanehis artihkkalis "Klřyvd eigedomsrett" (Lov og Rett, 1963, s. 162-166; buo.) veahá guhkebus1 "Eigedomsretten til statsĺlmenning", Stud. jur., 1956:7, s. 5-15) Knut Robberstad vihkkedalai eatnamiid (meahci) eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ovddes1 áddejumiid. Son c1ujuhii mo ovdalis áiggi miehtá riikka "lei juhkkojuvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuohta, nu ahte nubbi oamasta guohtuma, nubbi vuovddi, ja goalmmát vel bivdovuoigatvuod1a dahje bivdorokkiid, ja vel sierra eaiggádus1s1anvuoigatvuohta guollebivdovuoigatvuhtii, ruvkevuoigatvuohta gullá eanaeaiggádii jna. Olu man1n1elis lea báhcán-vuoigatvuohta ihtán ja maid dál gohc1odit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, dahje maid sáhtás1eimmet gohc1odit eanavuoigatvuohtan" [1963, s. 163, buo. "eatnamiid" mearkks1umis bajábealde 1.6]. Robberstad c1álii artihkkalistis eatnamiid priváhta eaiggadus1s1anvuoigatvuod1as, ja mii lei "juhkkojuvvon" gaskal dássádis eaiggádiid bálddalas vuoigatvuod1ain, "laskkodásis1101" dadjat juo. Son oanehac1c1at fuomás1uhtii eará vugiid guorahallat eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. 1956 artihkkalis lei son dievaslac1c1abut c1ilgen stáhtaalmennehiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldaga. Son konkluderii: "Gaz1aldaga ferte vihkkedallat govdadabbot, ee. juhkkojuvvon ja olles eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a oktavuod1as, dilálas1vuod1as ja heivehallamis gaskal ruovttulas1, ulbmillas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja justiniána olles eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a" (s. 14f). Robberstad oaivvildii dán ollislas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dál leat dohkkehuvvo norgga riektediehtagis ja lágain (buo. vulobealde 4.2.9.1). Seammaláhkai sáhtii juhkkojuvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ain leat duohtavuohta meahci ovttaseaiggádus1s1amis, ja dan galge duopmostuolut atnit c1almmis molsojumiin (1963, s. 164ff). 1.14 Almennehiid vuoigatvuod1aid láhkajuogaduvvon ortnet boarrasat dáz1a lágain 1687 Dáz1a Lágas, 3-12-1 gitta 6 rádjai, c1uoz1z1u maid muhtunlágan "juhkkojuvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as". Muhto maid dás oaidnit, lea vuoigatvuod1aid " l á g a juhkkojuvvon" dahje láhkajuogus ortnet, vaikkoba "ceakkodássi1102" dahje vuolit- ja bajit pyramidageardi. Juohkehac1c1as galgá leat iez1as almennet nugo dolos1 rájes (3-12-1), giliássiin lea vuoigatvuohta geassesadjái ja s1ibitdollui almennehis (3-12-3) ja dasa maid meahcis dárbbas1it (3-12-6). Muhto lea "Gonagasa Almennet" (3-12-2), ja dus1s1e gonagasa fáldi sáhttá almennehis eatnamiid lihttoláigohit eanadollui c1orgemii. Guhtta vuosttas jagi galget leat eanadivadiid ja vearuid haga ja beassat geatnegasvuod1as guoddit sátnegoad1i1103 ja vuostáváldit gefiid1104. Dasto galget eatnamat leat velgolac1c1at eanadivadiid ja vearu (3-12-4 ja 5, buo. 7 ja 8). Dás leat nappo guovttelágan vuoigatvuod1alac1c1at, gilli ássiiguin ja gonagas gean fáldi ovddasta. Dán ortnega sáhttá Christian IV 1604 Dáz1a Láhkagirjji, Landsleiebolken 58 - 61 bokte, máhcahit gitta gaskaahkái, gitta 1274 Eanaláhkii, Landsleiebolken (VII) 61-64 (NgL II, s. 144-148), ja das rájes man1ás Frostadiggelága sáhkkocealkimii XIV 7-10 (NgL I, s. 250-252). Ies1 Frostadiggelága "álgoc1álus", nu gohc1oduvvon Codex Resenianus, lea dus1s1an. Dálá Frostadiggelága oassec1állosat (NgL I, s. 120; buo. NgL IV s. 393, 489f) leat dán Codex Resenianus oasit. Dát várra ráhkaduvvui go trřnddaid láhkagirji od1asmahttojuvvui gaskal 1240-jagiid ja 1260. Guladiggegirjji seailluhuvvon oasis leat veahá asehabbo almennetnjuolggadusat (G 145, 150; NgL I, s. 58, 60). Dát oassi lea várra 1100-logu loahpa dahje 1200-logu álggu rájes. Muhto Guladiggelága njuolggadusat leat várra oz1z1on lasáhusaid dan man1n1il. Galgá oainnat mearkkas1it Hĺkon Hĺkonson 1260 láhkagohc1c1uma, lasihuvvon Frostadiggeláhkii: "Of eignir oćr leat haga stafs ero kallad1ar ja siste almenningum ero görvar. vilium leat ahte standi slic lög ja scipan meoal birra gonagasa ja karl sem austr eoa suor siste landit. ja slica oegnscylldu geri oeir dás sem oar eptir gonagasa skipan." "Opmodagaid birra mat gohc1oduvvojit "utenstavs" ja mat leat c1orgejuvvon almennehiin, de háliidat ahte galgá leat dákkár láhka ja ortnet1105 gaskal gonagasa ja bargoolbmá nugo riikka nuortan dahje máddin, ja riikkavulos11106 geatnegasvuod1at galget devdot dás gonagasa ortnega mielde" (F Álggahus 19, NgL I, s. 19, jorgalus dárogillii GS). Almennehiid mearrádusat Frostadiggelágas vástidit oalle dárkilit Eanalága mearrádusaid - mii dalle maiddái govve ovdalis gonagasgohc1c1umiid njáskamiid hárrái "riikka nuortan ja máddin", namalassii láhkaduopmostuluin nuortan ja Guladiggelágas. Eanalága láhkajuogadeamis lei ovttageardánis hápmi. Dat nannii álbmoga ovddes1 anu vuoigatvuohtan, seammásgo gonagas doalahii vuoigatvuod1astis lihttoláigohit njáskamiid almennehis (nuppeláhkai nappo ahte oaivámuc1c1ain dahje stuorraboanddain ii lean dát vuoigatvuohta, namalassii viiddidit dállobiireset1107 bijadettiin bálvváideaset almennehii), buot dáhkiduvvon gonagasa áittardeaddji bokte (konungs umboosmaor) ás1s1ec1uoc1c1aldahttinváldin1108 ja erenoamás1 proseassanjuolggadusaiguin almennehiid suodjaleapmái. Gáibiduvvui guhttalogi jagi biehtalkeahtes1109 atnu c1uoc1c1uhit juoidá almennehis, nu gohc1oduvvon "odeloamastus1110" (oaneduvvon 30 jahkái 1604 Dáz1a Láhkagirjjis ja NL 3-12-2:s). Lea dus1s1i bargu iskat ohcat almennehiidda ovtta eaiggáda - dahje "eaiggáda" - , lez1z1et dal gonagas dahje boanddat dahje gilli. Norgga riekteáddejupmi 1200-logus ii lean dákkár. Geahc1c1alit dan guvlui livc1c1ii vuostá dan mii daddjo fállárievdama birra Landsleiebolken:s: "Nu rekr hual i almenning:oann a konungr halfan boendr halfan oeir sem oann almenning eiga uid1 konung." "Dál rievdá fális almennehii, dalle eaiggádus1s1á gonagas beali, muhto dat boanddat beali, geat eaiggádus1s1et almenneha ovttas gonagasain" (L VII 64, loahppa; NgL II s. 148; jorgaluvvon dárogillii GS). Man1es1gaskaagi ies1gud1etlágan ás1s1ebáhpáriin leat bid1gosii Eanalága láhkajuogaduvvon ortnegat vuoigatvuod1ain. Ovdamearkkat leat gal doarvái (vihtta) duod1as1tit dán leat dábálas1 riekteáddejupmin. Bjřrn lágamánni Skien:s celkkii ovttas guvttiin albmáin 1328:s riektecealkámus1as1111 njáskanbáikkis Svene gielddas Flesberg:s. Ás1s1ec1uoc1c1uheaddjit váidaledje go ás1s1evulos1 Anund lei vuostáiváldán njáskanbáikki gonagasa áittardeaddjis sin s1iljus ja dasa ásaiduvvan. Anund c1uoc1c1uhii bealestis dan leat gonagasa almennehin (konungs almćnningr). Eanalága proseassanjuolggadusaid mielde vihtanus1s1e ás1s1ec1uoc1c1uheaddjit ahte vuovdi gokko njáskansadji biddjui, sihke ovddes1 ja dálá áiggis lei leamas1 sin anus eaiggádin (sem ćigindar). Lágamánni cealkkihii de lága mielde (logsagdi ćk) njáskansaji ás1s1ec1uoc1c1uheaddjiide (DN VI nr. 131. Álgoc1álus RA:s). Láhkajuogaduvvon rievtti áddejupmi boahtá konkrehta oidnosii gonagas Mavnnos Eriksson girjjis, c1állon Oslo:s 1349:s, Lom ja Vĺgĺ álbmogii Sjodalen jávrriid birra (DN I, nr. 315. Dát lea dálá Langmorkje stáhtaalmennet, mii geavahuvvo gilialmennehin vuovddi rád1d1ema ja geavaheami dáfus). Gonagas almmuhii ahte go lei váidon go gonagasgirjjiin lei iskkan rivvet gonagasa álbmogis namahuvvon jávrriid "mat leat min almennehis dinguin" (er ligić i varom almennighom her ydr), ja go son dáhtui su álbmoga galgat beassat návddas1it vuoigatvuod1aidis (sinnć rettyndć), de gohc1ui son jávrriid ruovttoluotta [juohke] giliolbmáin nu ahte jávrrit galge álbmogii (oeim) ávkin ovddes1 vieru mielde. - 1432:s váide Vĺgĺ boanddat gonagasa áittardeaddjái Pĺl Jonsson:i go Bjřlstad stuorraboanda lei bidjan lagas1 meahcis1112 siskkelii gonagasa almennehii (jn j konongs almenning) go berrii rievtti mielde. Vĺgĺ láhkariekteolbmát1113, geat gárvvistedje dán birra girjji (DN III nr. 717), c1álle ahte diggi áittardeaddji gullamin lei mearridan geatnegahtti váikkuhusain man guhkás Bjřlstad lagas1 meahci olii (buo. GS, "Brev om Sjodalen", Den norske turistforenings Ĺrbok, 1976, s. 111). Nubbi ovdamearka lea Hĺkon VI Magnusson stuorra Řsterdal:a diggesáhku almennetmearrádusat, ráhkaduvvon Nes:s Romerike:s guovvamánu 22. b. 1358. Dás divttii gonagas c1álihit ahte buohkat geat háliidit ohcat ruovddi "j almennet varom her", lud1olac1c1at galge fidnega oaz1z1ut barggustis ja jeaggeruovddistis, leagi ovddes1 vieru mielde. Ja almennehiid ja guollejávrriid deasttain dáhtui gonagas olbmuide galgat leat seamma ávkin go ovdal ja nugo láhkagirji dadjá (NgL IV, s. 378f). Man1n1elat ovdamearka lea Ringsaker ja Svabu álbmoga ovddasteaddjiid 1534 vihtangirji Borgesysle lágamánnái ahte ii ovttage ássiin lean eambo vuoigatvuohta go earáin guollebivdui ja bivdui "gonagasa almennehiin ja c1áziin". Go buohkat mákse vearu ja noad1i návcca mielde, ja "jávrrit ja eatnamat leat min Hearrá gonagasa ja min buohkaid almennehat, mii leat buohkat bestton ovddes1 vieruid Ringsager gieldda Ássit." Muhto seammás mearridii c1oahkkin ahte buohkain geain leat geassesajit, guollenávsttut ja bivdoráhkkanusat almennehis, galge deaivvadit Halvartmasas (15.5.) juohke jagi njáskat geassesajmád1iid ja divvut roviid ja s1alddiid. Gii diktá boahtimis, galgá das man1n1il "sirrejuvvot" bissovas1 ráhkkanusain almennet geavahusas (Duod1as1tuvvon nubbehusc1állosis 1602:s; DN XXI nr. 804; dea. 1972). Dát gonagasa vuoigatvuohta dat nannosit viiddiduvvot man1n1il 1600 - ja erenoamáz1it c1uohtejagi loahpageahc1en -, muhto guoskkakeahttá boanddaid vuoigatvuod1aid menddo lahka, iige eisege surggiin mat ledje stáhtaruhtadeami beros1tumi haga, nugo boaldinmuorat, viessohirssat, guohtumat, geassesajit, njáskamat, bivdu ja guollebivdu. Láhkajuogaduvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuohta gaskaagi rájes ii lean nappo bissovas1. Das ledje rievdadeaddji vejolas1vuod1at od1d1a konjunktuvrraiguin. 1.15 Eurohpalas1 rievtti eanavuoigatvuod1aid láhkajuogaduvvon ortnegat gaskaagis Vuoigatvuod1aid láhkajuogaduvvon ortnet ii lean died1us Norgga dovdomearka. Dákkár ortnegat ledje dábálac1c1at Davviriikkain ja Eurohpas mud1ui. Gaskaagi oahppan juristtat válddahalle dákkár ortnegiid latiinnagillii ja sátneriggodagain mii orui váldon romárrievttis (dahje keaisár Justiniana lágain 529-534, 1500-logu rájes gohc1oduvvon Corpus Iuris Civilis). Muhto ferte daddjot c1ielgasit ahte válddahusat eai lean justiniána romárriekti, ja eai eisege romárriekti klassihkalas1 áiggis c1uod1ijagis lagamus Kristusa riegádeami. Válddahusat govvejedje gaskaagat kontinentála opmodatruhtadili (oktan Danmárkkuin) feudala servodatortnegiin stáhtahábmema guvlui. Erenoamáz1it fyrstta sadji lea sorjas Oarje- ja guovddás1 Eurohpa riikkahábmemiid sullii jagis 1000. Fyrstta sadji nannejuvvui stáhtadoaimmaid nannema mielde alla- ja man1itgaskaagis. Válddahusaid sáhttá hui skoválac1c1at c1ohkket ná: Fyrsta dominium eminens ( feudalajoavkku1114 (c: soahtefámu) jod1iheaddji, vearuhahttin, riektediks1u, En1glánddas 1066 man1n1il En1glándda eatnamiid bajimus1 hearrá) Hearrá dominium directum (opmodagaid hearrá, vuoigatvuod1ain eanadivadiidda ja bággobargguide1115 eanaláigolac1c1iin hearrágárdimis, earret eará hearvásvuod1aide ("Herrlichkeiten") Eanaláigolas1 dominium indirectum dahje dominium utile, namalassii "anolas1" dahje "analoga" dominium (vuoigatvuohta sáhttit leat dálus gilis, erenoamáz1it atnit eatnamiid ja guohtumiid, go máksá eanadivada ja bargá bággobarggu) Dákkár ortnegiid vuod1d1usárgosat biste gitta oarje- ja guovddás1eurohpalas1 eanaod1astusa áigái sullii 1800, nugo boaittobealod1astusat1116 Danmárkkus 1786-1814 (buo. GS, "Europeisk rettshistorie i mellomalderen", Jussens venner, gihpa 6/7-1989, s.208ff ja s. 230ff, earret "Romersk rettshistorie" seamma áigec1állagis, 1990, gihpa 5, s. 260f, s. 288ff ja s.307f) 1.16 Dáz1a ja eurohpalas1 rievtti gaskkas buohtastahttin a. Fyrstta sajádat skoválas1 várdosis (1.15) vástida dáz1a gonagasa sajádaga. Dáz1a gonagas jod1ihii 1200-logus mearrasoahteveaga1117 oktan gullevas1 mearrasoahteveagavearu1118 gáibádusain (maid Eanalága mielde galggai dássedit velggiin, albma matrikulerema mielde, ja ovddasvástideaddjiid mávssuin lez1z1e dal odelboanddat dahje eanaláigolac1c1at). Gonagas lei máilmmálas1 riektedivs1s1u hearrá. Gonagasa láhkadovdi lágamánnit s1adde duopmárat Hĺkon Hĺkonsson 1260 ortnegis (F Álggah. 16; NgL I, s. 124). Dát gárttai Eanalága váldonjuolggadussan (Tingfarebolken 4; NgL II, s. 16). Gonagas lei geavadis máilmmálas1 suorggi láhkaaddin. Mearrideaddji duod1as1tus lea ahte vaikko Eanaláhka ja Gávpotláhka "dohkkehuvvui" láhkadikkis ja gávpotdikkis láhkagirjin juohke láhkaduopmostullui ja gávpogii, eai leat olus erohusat gaskal Eanalága ja Gávpotlága hámiid (Buo. GS, "Sćttargjerda i Tunsberg og kongens jurisdiksjon", Samfunn Rett Rettferdighet. Ávvuc1álus Torstein Eckhoff:a 70-jahkebeaivái, 1986, s. 563ff). Gonagasa dominium eminens báhkkodeapmi dáz1a oktavuod1as leat ahte Mávnnos Hĺkonsson lagabřte Hirdskrĺen 1273-74:s (kap. 14, NgL II s. 403) julggas1tii ahte "olles riika lea gonagasa opmodat ja odel" (at hans ćign oc odall er alt landit). Konkrehtabut lea ahte gonagas Mávnnos Eanalágas (Mannhelgebolken 12, NgL II s. 58) gáibidii árvvos1teami mearriduvvon oegngildi dahje njulgestaga mávssu go massii bálváid olmmos1goddimis. Erenoamás1 beros1tupmi dás ja min oktavuod1as lea ahte Finnmárku lea mielde 1326 ráfisoahpamus1as gaskal Norgga ja Novgorod ja 1329 s1iehtadusain goappáge riikka geahc1emearkkain ja vearus (NgL III s. 151f; bajábealde 1.3). S1iehtadus gustui guovllu Ivggus gitta nuortalamos Guoládagas. Sáhttá orrut dego gonagas Mávnnos vuolggahii soahpamus1a, go su sáttaolmmái Hĺkon "olles Norgga riikka beales" (ex parte totius regni Norvegie) bod1ii Novgorod:i. Dás ráfisoahpamus1 ráhkaduvvui ja nannejuvvui1119. Dat lea c1állon latiinnagillii, dan áiggi riekte- ja diplomáhtagiella Oarje- ja guovddás1 Eurohpas. Soahpamus1as daddjo ee.: "Ubi regis Norvegie terra et aqua sua extenderit se ibi debent Norici pertransire inhabitare et agnoscere terram suam et aquam secundum antiquam terre considerationem signationem vel divisionem." "Nu guhkás go Norgga gonagasa eatnamat ja c1ázit ollet, doppe galgá leat dác1c1ain lohpi vánddardit, orrut ja atnit dan iez1aset eanan ja c1áhcin, boares geahc1uid, mearkumiid ja juohkimiid mielde" (NAC1 1984:18, s. 648). Go Novgorod vuorustis jorgalii dáz1a gonagassii, galge ráját mearriduvvot boares eanamearkkaid ja rádjaearuid mielde", vai goabbáge galggaigga doalahit eatnamis" (sicut unus quisque tenetur habere terram suam). Muhto, daddjo "dán rájá dodjadit mii Ipmilii ja Norgga gonagassii, vai son juohká nu go áigu, oamedovddus mielde". Ná sáhttá c1ilget ahte seailluhuvvon 1329 ás1s1ebábir1120 lea c1állon boaresdárogillii ja ahte duovdagat ja vearrogáibádusat ledje latnjalassii gaskal Ivggu ja Guoládaga nuortageahc1en. Dáz1a gonagasa dominium eminens dahje davviguovlluid allatvuod1ariekti lea ráfisoahpamus1as c1ielgasabbot báhkkoduvvon go ovttage eará stáhtarievttálas1 ás1s1ebáhpáris dáz1a gaskaagis, ja oktasas1 oarje riektegielas. b. Dáz1a stuorrát1121 ledje vulobealde kontiteantta ja En1glándda hearráid. Dehálas1 erohus lei ahte dáz1a stuorrát eai sáhttán gáibidit bággobarggu iez1aset eanaláigolac1c1ain. Sis ledje váldoás1s1álac1c1at dus1s1e opmodagaideaset eanadivatsisaboad1ut1122. Vealgádahttin galggai Eanalága mielde dahkkot dego guhtta albmá vearromatrikuleren, daningo mearrasoahteveagavearru galggai vealggi c1uovvut. Dáz1a stuorráin eaige lean dákkár erenoamás1 vuoigatvuod1at ("hearvásvuod1at") bivdui ja guollebivdui opmodagaineaset alde nugo dásseverddet kontiteanttas ja En1glánddas. c. Dáz1a eanaláigolac1c1at ledje vástideaddji gievrrat go kontineantta eanaláigolac1c1at. Sii eai lean bággobargogeatnegasat1123 ja eaige mange láhkai gustohan stuorradoalloeaiggátduopmoválddi1124. Máilmmálas1 ás1s1iid dubmejeaddji ásahusat ledje juogo boanddat dahje gonagasa lágamánnit. Eanadivat lei bissovas1. Divat máksui luondduávdnasiiguin1125. Nana láhkajuogaduvvon vuoigatvuod1aid báikegirkolas1 opmodagaid válddahus (bona ecclesić, juogaduvvon mensa pastoris ja fabrica ecclesić) Norggas gaskaagis, suohkanbáhppii, gildii ja ske?kejeaddjiide1126 ja gitta pávvii, lea GS c1állán, Prestegard og prestelřnn. Studiar kring problemet eigedomsretten til dei norske prestegardane, 1965, dr. avh., s. 22, 98f. 1.17 "Gonagasa almennehiidda" ja "stáhta álgovuolggalas1 eatnamiidda" historjjálas1 álgu Maid de dáz1a gonagasa gaskavuod1ain almennehiidda ? Sáhttit, nugo geaz1iduvvon bajábealde, oaidnit gonagasa rievtti man1istaga nannejuvvomin, Guladiggegirjji seailluheames 1100-logu loahpas Hĺkon Hĺkonson 1260 ortnega bokte ja gitta Eanaláhkii. Go riikalas1 riektegáldut ná ovdánit ii dárbbas1 c1uovvut Snorri Sturluson Heimskringla:s (ja Egil Skallagrimsson sága ? ) dán fáttás. Go Fr. Brandt 1862-63:s c1álii logaldallamiidis oapmerievttis, c1uovui son Heimskringla ja Egil Skallagrimsson sága gonagasa eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii almennehiidda álggu c1ilgedettiin. (Ugeblad for Lovkyndighed, ..., 1863/64, s. 169f; Tingsretten, 1867, s. 173 (§ 35); Forelćsninger over den norske Retshistorie, I 1880, s. 241f). - Dán sáhtii dahkat maiddái P. A. Munch doarjaga, Det norske Folks Historie, I:1, 1852, s. 466f, 714ff. Snorri oinnii nu ahte Harald Vuoktafávru "oamastis1god1ii buot odela ja divttii buot boanddaid máksit eanadivada alcces, sihke riggáid ja gefiid" (Harald Vuoktafávrru sága 6) ja ahte buoret Hĺkon fálai "dahkat buot boanddaid odelriegádahtton ja addit sidjiide ruovttoluotta odeleatnama mas ásse (buoret Hĺkon:a sága 1). Egil Skallagrimsson ságas (kap. 4) lea Harald Vuoktafávrru "hirbmaváldi1127" (tyranni) válddahallon ain issorabbot. Dáinna c1oahkkáigesii Fr. Brandt ahte gonagas doalahii alcces huksenkeahtes gaskkaid gaskal dáluid, nappo almennehiid. Muhto ádde buorebut Snorri ná, ahte go lei Norggas 1218-20, geahc1c1alii son c1ilget maid dás oinnii, ja maid ii dovdan Islánddas. Almennetdoaba ii váldon atnui islándalas1 "siseatnamii". Ain lea seamma mearritmeahttun gii "eaiggádus1s1á" Islándda váriid. Ja Snorri beros1tii oalle od1d1a ovdamearkkas, mo Normandie herttot Vilhelm Norman lei vuollástan En1glándda ja bidjan riikka vuollásis 1066 man1n1il (Harald Hardrĺde sága, 96. kap.). Ean1gals gonagas lea mud1ui ain En1glándda eatnamiid "bajimus1 eaiggát". Eat sáhte várra navdit ahte Ynglingsoga riikkagonagasat oamastedje almennehiid. Norga gal c1ohkkejuvvui oktan riikkan Harald Vuoktafávrru rájes Olav Haraldsson áigái 1000-logu álggus. Muhto nu garras eai lean dát gonagasat, nu ahte eai lean huksen stivrendoaimmahaga. Maid de galgá bidjat "stáhta álgovuolggalas1 eatnamat", "stáhta álgovuolggalas1 duottar" dahje "almennehat mat gullet stáhta álgovuolggalas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain" namahusaide? Dáid namahusaid atnet dál duopmostuolut rievttálas1 suorgin stáhta rievttis almennehiin, man1imus1Nordlándda ja Romssa Meahccekommis1uvnnas Ás1s1is 3/1987 Skjerstadfeltet, duomus celkon cuon1ománu 26.b. 1990 (erenoamáz1it s. 70f, c1ujuhusaiguin ovddes1 duomuide). Namahus "gullá stáhtii álgo eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain" lea dalle vuostá eatnamiid mat ovdal ledje ovttaskas olbmo opmodahkan, muhto maid stáhta lea háhkan omd. oastimiin, nappo nu gohc1oduvvon "surggiiduvvon háhkamiin". Dás lea c1ielgasit oapmerievtti oktasas1eurohpalas1 doabapárat, namalassii dikotomia "originćra" (álgovuolggalas1, latiinnagielas origo, máddu) ja "derivatiiva" (surggiidahtton, latiinnagielas derivare, sollet, surggiidit). Fr. Brandt báhkkodii dán ná: "Buot Háhkan lea juogo i e h c1 a n a s (origineara) dahje s u r g g i i d u v v o n (derivatiiva), go dat lea sorjjasmeahttun Ás1s1i dássáz1ii Eaiggádus1s1anoktavuod1as, dahje dus1s1e od1d1a Háhkki ovddes1 bisson Vuoigatvuod1a Sirdima bokte. Origineara Háhkan ohcá Lágalas1vuod1a alddes; derivatiiva lea fas evttolas1 ovddes1 Vuoigatvuod1a Lágalas1vuohta, go Ii oktage sáhte sirdit Earáide eanet Vuoigatvuod1a, go maid ies1 oamasta." (Tingsretten,ovddidan dáz1a Lágaid mielde, 1867, s. 457f; uth FB.) -Vástideaddji Herman Scheel, Norsk Tingsret, 1912, s. 269ff; Nikolaus Gjelsvik, Norsk tingsret, 1919, s. 177; Sjur Brćkhus ja Axel Hćrem, Norsk tingsrett, 1964, s. 372f. Dát teoretihkkárat juhket (Brandt ektui, s. 458) origineara háhkanvugiid "primitiivva" háhkamis eaiggátkeahtes biergasiid ja "ekstinktiivva" háhkamiid mat fámuhuhttet ovddes1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. "Stáhta álgovuolggalas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuohta" vástida várra "primitiivva" háhkamii". Muhto lea govttolat geahc1c1at adjektiivva "álgovuolggalas1" njuolga "origineara" jorgalussan. Od1d1asat riektegeavadis - Duottarkommis1uvnnas ja Alimusrievttis - lea dát konkretiserejuvvon. Duopmostuolut lea bidjan vuod1d1un ahte guovlluid maid ii oktage eaiggádus1a, gullá stáhtii, olles servodahkii. Nu celkkii Duottarkommis1uvdna vuosttas duomustis 1.12.1910, borgemánu 8. b. 1908, Duottarlága ás1s1is § 2 b: "Go ledje ordnejuvvon dilálas1vuod1at dás riikkas, ja go dát lei stáhtaservodahkan, ledje stuorra gaskkat maid ovttaskas olbmot eai lean váldán atnui. Muhto dát ii soaba doahpagiin ordnejuvvon stáhtaservodat, ahte muhtun oassi eatnamiin lea eaiggátkeahttá. Mii ii leat ovttaskas olbmo eaiggádus1s1amis, ferte gullat stáhtii, olles servodahkii. Vuollástanvuoigatvuohta loahpahuvvo das rájes go stáhta lea s1addan. Hardangerduottar lea eahpitkeahttá álgovuolggalac1c1at gullan gonagassii (stáhtii), muhto dus1s1e dan áddemis ahte rádjagiliin lea leamas1 vuoigatvuohta geavahit nugo láhkagirjji 3-12 ja boares lágat c1ujuhit. Mearrádusaid maid min boares lágat sisdollet almennehiid birra, leat eahpitkeahttá oaivvilduvvon gustot buot eatnamiidda maid ovttaskas olbmot eai leat váldán háldosis. Stáhta duottar doaba, masa almennetláhka ii galgga leat gustojeaddjin, ii gávdno." (Dás geardduhuvvon Duottarkommis1uvnna 1909 - 1944 duomuid ja riektemearrádusaid osiin, Edvard Lassen bokte, s. 1; dea. Tidsskrift for Rettsvidenskap, 1946) 14.12.1914 duomus, geahc1a Rt. 1916 s. 1258, mihttii Duottarkommis1uvdna: "Nugo ovdalis Duottarkommis1uvnna celkon duomuin - navdá kommis1uvdna ahte ordnejuvvon stáhtaservodagas fertejit buot eatnamat, mat eai leat ovttaskas olbmo eaiggádus1s1amis - ávdin eatnamat - gullat stáhtii - olles servodahkii. Ovddes1 áiggis ledje min eatnamiin eahpitkeahttá stuorra dákkár ávdin gaskkat - mat ledje vuovddit ja várit - , mat nappo man1n1il go min riika lei ordnejuvvon stáhtaservodahkan fertii atnit gullat dasa dahje Gonagassii seamma ovddasteaddjin. Dákkár, stáhta gullevas1 gaskkain atnui dolos1 áiggi rájes ja min boarrasamos lágaid mielde ahte lagas1 giliid ássiin galge leat dihto geavahanvuoigatvuod1at. Dát ortnet stáhtain dahje Gonagasain eaiggádin, ja gili ássit geavaheaddjin lea justa min almennevuoigatvuod1a sisdoallu." Duopmostuolut leat nappo laktán gonagasa dahje stáhta almennehiid "álgovuolggalas1" dahje origineara háhkama áiggis man1n1ilgo Norga lei s1addan ordnejuvvon stáhtaservodahkan. Sáhttágo "álgovuolggalas1" áiggi meros1tallat dárkilat, historjjálac1c1at ? Riekteovdáneami doarjagiin eanadatlágain gitta eanaláhkii sáhttá ainjuo daddjot ahte dáz1a gonagasváldi válddii konkrehta vuoigatvuod1aid huksekeahtes eatnamiin eanaláigoheapmái ja beallái gáddái rievdan fálláide dad1is go Norga s1attai stáhtan, namalassii 1100-logu rájes ja 1200-logu mielde (buo. Knut Helle girjetihttela, Norge blir en stat 1130-1319, Handbok i Norges historie, bd. 3, 1964, 1974). Gonagas oktan albmáidisguin oz1z1o várra dás unnit sisaboad1uid. Dehálabbot sáhttá leat ahte lihttoláigoheapmi ja bealle fállávuoigatvuohta mearkkas1ii almennehiid árbevirolas1 anu dáhkádussan, erenoamáz1it garra proseassanjuolggadusain boanddaid ektui geat ies1rád1álac1c1at juhke almennehiid (Landsloven VII 61). Gonagasa oktovuoigatvuod1a lihttoláigohit njáskansajiid almennehiin ádde álkit dán oaivila mielde. Mávnnos Lagabřte Landslov mearkkas1ii oppalac1c1at ahte gonagasváldi oadjudii ássiide riekteortnega. Dás lea, historjjálac1c1at, várra "Gonagasa almenneha" álgu. Muhto, go nu dávjá guhkit áigebotta, ii leat okta earru ja dus1s1e okta erenoamás1 mearrideaddji ás1s1ebábir. Sihke historjjálac1c1at ja rievttálac1c1at ferte áddejumi ohcat moanaid ártadagaldumiin, sajis ja áiggis. Dát gusto maiddái go galgá iskat áddet mo Finnmárku s1attai "stáhta eatnamin". 1.18 Dáz1a ja ruot1a láhka Finnmárkkus ja Lapplánddas 1.18.1 Riddu 1274 eanaláhka loahpahuvvo Mávnnos Hĺkonsson lagabřtes diggesáhkuin, "ahte dát girji galgá dás rájes gustot miehtá Norgga". Muhtun giehtac1állosat dadjet ahte láhka galgá gustot Guladiggeláhkii, Eidsivadiggeláhkii dahje Frostadiggeláhkii (NgL II s. 178, notain 10). Eat 1270-jagiin vuos sáhte lohkat Finnmárkorittu dáz1a riikkaoassin. Muhto 1300-logu álggus lea Finnmárku leamas1 riikkaoassin, álggos várra earkebismma iez1as bismágotti oassin, man1n1il Várggáha ladnin ja Novgorod 1326-29 s1iehtadusain. Ahte Hĺkon V Magnusson lea Eanalága dahkan gustojeaddjin sápmelac1c1aide geat s1adde risttalaz1z1an, boahtá ovdan su Hĺlogalándda 1313 diggesáhkus (NgL III s. 106; jorgaluvvon NAC1 1984:18, s. 647f). Muhto Hĺlogalánda ii oro leat siskkildan Finnmárkku, ja eat died1e maidege risttalas1vuod1abarggus sámiid gaskkas gaskaagis. Ainjuo lea buoremus lohkat ahte hui moadde finnmárkosápmelac1c1a iez1a leat ohcan davvinorgga lágamánni, vaikko gonagasa ja earkebismma áittardeaddjit1128 leat ás1s1ec1uoc1c1uhan davvinorgga sámiid, nugo diggesáhkku cealká. Muhto gaskal 1526 ja 1536 gávdnojit vihtta girjji mat c1ielgasit celket ahte Norgga ja bassi Olav láhka galgá gustot Finnmárkui. Guokte girjjiin leat sámiide jurddas1uvvon. Cuo?ománu 14. b. 1526 girjjis (DN VII nr 621) almmuhii Vincens Lunge Helgelándda ja Finnmárkku ássiide ahte riikkarád1d1i1129 lei bidjan lágamánni Steig:i "leat Nordlánddas". Lágamánni galggai ássiin doalahit "bassi Olav lága ja Norgga riikka buriid boares vieruin". 1528 rájes leat golbma vearrogirjji Fredrik I:s Finnmárkui (DN VII nr 644, 645 ja 646). Dás lea sáhka gonagasa riikkavuloz1iin, belohahkii Finnmárkkus, belohahkii Guoládagas ja belohahkii Finnmárkku vuonain. Ássit dárkojuvvojit (girjjis nr 645 ja 646) "boandan dahje sápmelaz1z1an". Vearroguitec1állit1130 ledje gonagaslas1 c1álli, duottarfáldi Gřstaff ja "geassefáldi". Vearrogáibádus lei ovttalágan, golbma albmá galge addit njeallje viegu1131 guollebeali1132. Girjjiin geatnegahtui gonagas vuos "Norgga ja bassi Olav lágas". Son loahpahii girjjiid dainna ahte jus muhtun lei vahágahtton ja vearrivuod1a gillán "Norgga lága ektui", galge sii váidit gonagassii go son bod1ii Osloi. Son dalle veahkehivc1c1ii sin "nu olu go láhka ja vuoigatvuohta lea". Viimmat c1álii Christian III geasseguovdil 1536 (DN II nr. 1116) Finnmárkku ássiide ja Várggáha vehkii ahte Bergenhus hoavda galggai leat sin hoavda. Son galggai sin "lágas, geatnegasvuod1as1133 ja riekta doallat ja iige diktit ovttage vahágahttot1134 Norgga ja bassi Olav gonagas lágas". Eanalágas leat moanat giehtac1állosat, maiddái áiggis ovdal 1349 stuorra Olmmos1jámu1135. Muhto vaikko Steig:a lágamánnis ferte leat leamas1 Eanaláhka, ii leat liikká seailluhuvvon makkárge su giehtac1álus. Vuos 1605 gonagasgirji Christian IV Eanalága od1d1a hámis, namalassii su 1604 Dáz1a Láhkagirjji (bajábealde 1.2.4) ja Finnmárkku diggegirjjit 1620 rájes (Tingbok for Finnmark 1620-1633,, red. Hilde Sandvik ja Harald Winge, alm. Norsk lokalhistorisk institutt, 1987) c1aboc1ielgasit duod1as1tit ahte dáz1a láhka dalle adnojuvvui Finnmárkkus. Finnmárkku diggegirjjit Finnmárkui ráddjojuvvojit Romssa stáhtaarkiivvas, muhto eai leat dad1e bahát ilbman áigái man1n1il 1633. Fertet fuomás1it ahte Finnmárkku diggebáikkit 1620-1633 seammago girkut ledje johtolagaid mielde, olggumuc1c1as rittus (kárta Tingbok,s. 385). Ii vuos dollon oktage diggi "sámevuotnabad1ain", iige eisege váriin (buo. Schnitler 1745 mearkkas1umi, Eks..prot. III, s. 66; bajábealde 1.10.3). Easka 1600-logu mielde sáhttá lohkat ahte mearrasámit dihte veahás1 eanet Dáz1a Láhkagirjji birra. "Gonagasa almennet" doaba atnui nugo namuhuvvon vuosttas geardde 1604 láhkagirjjis. 1600-logu mielde ja erenoamáz1it man1n1il 1660 ledje riikka máttaolbmot vásihan mo eiseválddit bidje doahpagii od1d1a sisdoalu, go atnigohte vuovdealmennehiin od1d1a lági mielde, vuos go gáibidit sahádivadiid ja 1662 ja 1688 rájes addit sierraovdamuniid gávpogiid borgárvuhtii ja murrema muddemiin. Lea árta navdit ahte go fáldi Knag 1693:s almmuhii iez1as "Gohc1c1uma" "Gonagasa vuvddiin ja almennehiin Álttá diggebáikkis", almmuhuvvui gohc1c1un vuosttas háve ja konkretiserejuvvui sidjiide geat gulle Hámmárfeastta, Ákn1ovági, Dálbmeluovtta ja Álttá dikkiide1136. Vaikko Finnmárkku ámtaeiseváldi guhká lei láivi ja ámmátdoaimmahagas dus1s1e moattis, de lei eiseválddiin od1d1a láhkagirji masa c1ujuhedje ja Křbenhámmana guovddás1hálddahus duogábealde. 1.18.2 Sis Finnmárku Ovddabealde lean iskan govvet mo "Gonagasa almennet" doaba sáhttá leat bohciidan, mo 1604 rájes dad1is oac1c1ui viidát sisdoalu, ja mo ainjuo 1693 rájes Finnmárkku eiseválddit atnigohte dan. Muhto dáz1a-norgga "oktasas1orohagaid" jurdagiin 1613 Knäred-ráfi rájes ja ahte daid eanas1 oassi s1attai "sis Finnmárkun", ferte jearralit maid ruot1a gonagasváldi lea Lapplándda guovlluin dahkan ? Dás sáhttá dus1s1e oanehac1c1at vástidit. 1300-logus lei ruot1a gonagasváldi ainjuo seamma nanus go dáz1as, jus várrogasat dan dajas1ii. Ja ruot1a guovddás1hálddahus ja báikehálddas1eapmi nannejuvvui ainjuo eanet 1500- ja 1600-logus go Norgga hálddas1eapmi. C1uovvovas1 oanehis govvádus báikehálddas1eamis ja eatnamiid ja jávrriid geavaheamis ruot1a sámeguovlluin lea vuod1d1uduvvon álggos Upmi1137-geográfa Nils Arell guokte dutkosiidda, Rennomadismen i Torne lappmark - markanvändning under kolonisationsepoken i fr.a. Enontekis socken, 1977, og Kolonisationen i lappmarken. Nĺgra näringsgeografiska aspekter, 1979, lasihuvvon Kaisa Korpijaakko, Om samernas rättsliga ställning i Sverige-Finland, 1989 (ruot1a gaskaboddosas1 jorgalus, 1991). Gitta 1751 ledje ruot1a-dáz1a "oktasas1orohagat" Duortnosa sámeguovllu oassin. Dat siskkildii C1ohkkirasa1138, Eanodaga, Guovdageainnu, Ávjovári (man1n1il Kárás1joga), Ohcejoga ja dáz1a-ruos1s1a-ruot1a Anára gielddaid. Máttabealde ledje Julevu1139, Bihtán1140 ja Upmi sámeguovllut ja nuortabealde fas Giepma sámeguovlu. Ovttas Viesttarbad1aetanama1141 eanadagain ledje dát vihtta sámeguovllu Viesttarbad1aeatnama leana 1638 rájes. Ovdal lei Giepma sámeguovlu gullan Nuortabad1aeatnama1142 lenii. Guovddás1 diehtogáldu ruot1a sámeguovlluid ovddes1 dilálas1vuod1aide leat Viesttarbad1aeatnama leana gielddadikkiid duopmogirjjiin. Dat leat guovtti ráiddus, álgoduopmogirjjit ja nu gohc1oduvvon "buorideamit1143". Vuosttas ráidu lea aiddo dal seailluhuvvon Duortnosa sámeguovllus (1699 - 1711 ja 1713 - 1714), Härnösand riikkaarkiivvas. Leat baicce buhtisin c1állon ja divoduvvon duopmogirjjit ("buorideamit") 1635 rájes seailluhuvvon masá buot, Stockholm:a Riikkaarkiivvas. Suoma riikkaarkiivvas leat dáid duopmogirjjiid filmmat gitta 1720 rádjai. 1695 sámevearrood1astusaid1144 geaz1il ruot1a sámeguovllut dad1is juhkkojuvvo oktagaslas1 vearroeatnamiidda ("eatnamat mat ledje ja maid sápmelas1 sáhtii atnit boazoealáhii, guollebivdui ja fuod1d1obivdui"). Eahpádusa haga ásahuvvo sámi anu hálddahuslas1 vearroeana-suorgi hui guhkás man1ás, gitta áigái ovdal johtti boazodoallu s1attai dábálas1 dahje c1albmáic1uohcci. Dát c1ujuha ovttaskas olbmo dahje ruovttudoalloordnejuvvon1145 riggodagaid ávkkástallamis unnit eanet c1ielga ráddjejuvvon guovllus. Seammaláhkai sáhtás1ii navdit ahte girkolas1 juohkin suohkaniidda ("socknar") ja máilmmálas1 vuolitjuohkin "siiddaide" govve boares sámiid searvevuod1aid vástideaddji nuortasápmelac1c1aid siiddat. Eanodaga "suohkanis" ledje nu "siiddat" Rounala, Sundavara ja Peldojärvi. Guovdageainnu, Ávjovári ja Ohcejoga suohkanat siskkildit baicce buot siiddaid main lea seamma namma. Od1d1a 1695 hálddahuslas1 vearroeanajuohkin sorjá boares ja soaittáhagalat c1ád1ahuvvon personvearuhusa sirdimis veauhit riggodagaid maid juohke ruovttudoallu ávkkástalai. Personvearu áiggis, juo 1550-jagiin, lea "jávrriid njuolggadus" dovddus. Divat biddjui sidjiide geat bivde guollejávrriid sámeguovlluin, vuos riddolac1c1aide, 1500-logu loahpageahc1en sámiidege. 1602 vearromearrádus sápmelac1c1aide celkkii nu ahte sápmelac1c1at galge máksit vearu dan mielde go atne sámeguovlluin jávrriid ja jogaid, vuvddiid ja eatnamiid. Dát ortnet geahc1c1aluvvui vuogáduvvot ja viiddiduvvot 1695 sámevearrood1astusain. Riggodagaid duod1ai hadden juohke vearroeatnamis dan stuorra Viesttarbad1aeatnama leanas fertii leat váttis, láivvet daddjon. Juohke vearroeatnama vearru, mii dábálac1c1at lei guokte riikkadalára, lei danin ovttastahtton guoskevas1 siidda vearuin, nappo nu ahte juohke siidda vearru lei mallosge seamma sturrosas1 ja de dásseduvvon juohke vearroeatnama háldejeaddjiide. Schnitler várra máinnas1ii dán vearroeatnama juohkima 1745:s (bajábealde 1.10.3). Schnitler:a mielde ii lean ortnet vel c1ád1ahuvvon Guovdageainnus, Ávjováris ja Ohcejogas (Eanodaga ja Anára ektui). Son died1ihii ahte dán golmma siidda ruot1a vearru gárttai oktiibuot 45 rd. (mas 18 rd. Guovdageainnus, 7 rd. Ávjováris ja 20 rd. Ohcejogas [Eks. prot. III, s. 66]). 1695 sámevearrood1astus lei sihke politihkas ja áiggis oktan 1673 ja 1695 guovtti sámevearroplakáhtain1146. Vuosttas plakáhta died1ihii guorahallamiid, belohahkii jurdagiin sihkkarastit sápmelac1c1aid sámeguovlluid anu ("sámeealáhus" ), belohahkii jurdagiin ávkkástallat riggodagaid doppe, maid sápmelac1c1at eai atnán, báktedoibmii ja od1d1adoallohuksemiidda ("od1d1adálu"). Nubbi plakáhta attii od1d1aássiide vihtanuppelohkái jagi vearroluvvema ja soalddátc1állimis luvvema, gohc1ui sin hukset viesuid ja njáskat bealdduid ja gittiid ja biehttalii sin "valjis boaldit vuvddiid". Sámeguovlluid od1d1aássiid fertii váldit vearroeatnamiidda. Od1d1aássit ledje sihke sámit ("sis kolonisas1uvdna") ja suoma- dahje ruot1agielhállit geat fárrejedje rittus deike. Vahága diktit od1d1aássiid ássat vearroeatnamiidda dahje siidii sáhtii buhttet go vearronoad1d1i dássejuvvui eambogiidda. "Sápmelac1c1at" ja "od1d1aássit" galge áigumus1a mielde ávkkástallat goabbatgelágan riggodagaid. Dát lea gohc1oduvvon "buohtalas-teoria". Stuorra mearkkas1upmi lei maiddái 1683 vuovdemearrádus. Dat vuolggahuvvui 1542 gonagaslas1 plakáhtain ahte (ee.) vuovddit mat ledje "huksekeahttá" ja gáidasis "Giliin, gullet Eiseválddiide ja Ruot1a Ruvdnui ja ii oktiige earái". 1683 vuovdemearrádusa ulbmil lei áimmahus1s1at dákkár "Min ja Ruvnnu Vuvddiid". Dát eai galgan gullat suohkanalmennehiidda dahje ovttaskas olbmuide, muhto leat báktedoibmii ávkin (nugo c1ad1d1a ja eará). Veaiki ja ruovdi ledje Ruot1a stuorámus eksportagálvvut. Sámevearroplakáhtat, vuovdemearrádus ja sámevearrood1astus ledje stáhta ja ruhtadili seamma teoriaid váikkuhusat maid diehtit Norggas áiggis man1n1il 1660 (bajábealde 1.12). Sámevearrood1astus vástidii nu gohc1c1uma vuosttas háve matrikuleret "Nordlándda ámtta". Gohc1c1un lei lávki 1665 riikkaviidosas1 matrikuleremiidda ("boares matrihkkal"). Muhto Finnmárku ii matrikulerejuvvon nugo namahuvvon, ja eaige Guovdageaidnu, Ávjovárri ja Ohcejohka juhkkojuvvon vearroeatnamiidda. Ruot1a sámeguovlluid od1d1aássit ledje áibbas uhccán jagis 1700, sullii 25 od1d1adoalu guovllus mii man1n1il 1751 ja 1809 gulai Rut1t1ii. Vihttalot jagi man1n1il, jagis 1750, lei lohku lassánan sullii 80. Moattis sis ledje Duortnosa ja Julevu sámeguovlluin. 1750 rájes od1d1aássandoaibma lassánis1god1ii johtilit. 1749 Sámeguovllunjuolggadusat1147 ledje láidesteaddjit. Dás lei mearriduvvon ahte eatnanhearrá ("ámtamánni") galggai c1ujuhit njáskansaji ámmátdoaimmahaga ja gielddalávdegotti vehkiin (geat olusat ledje sápmelac1c1at). "Lud1olas1vuod1aáiggi"gaskal vihtanuppelogi ja golbmalogi jagi man1n1il, galggai od1d1adoallu mihtiduvvot ja vearuhuvvot ("insyning"). Juohke od1d1adoalus galggai leat "sirkumferens" niittuide. Od1d1aássit eai galgan heaitit bivdimis dahje "sámeealáhusain". Eaktu lei ahte fuod1d1uid ja guliid sáhtii bivdit dus1s1e dálloatnui, iige vuovdimii. Jagis 1800 lohkkojedje badjel 300 od1d1adoalu. Muhto stuorra koloniserenbárru bod1ii 1800-logus, erenoamáz1it Upmi, Bihtán ja Julevu sámeguovlluin, unnit Duortnosa sámeguovllus. Bárru láivvui jagis 1900. Hirpmus molsumiin ("eanajuohkin" ) sámeguovlluin man1n1il 1873 sirdui "od1d1adállu" eanas1 ruvnnus priváhta opmodahkii. Eará od1d1aássit jotke stáhta eanaláigolaz1z1an ("kronotorpare"), iige sin ja eaiggádiid gaskka lean nu stuoris. Nils Arell mielde (1977, erenoamáz1it s. 201) orru oktagaslas1 "sámevearroeana" oaz1z1umin unnit mearkkas1umi 1700-logu gaskamuttu rájes. Arell bidjá dán johtti boazodoalu ovdáneami oktavuhtii, go álgovuolggalas1 "jorba" c1earut ledje "guhkedáles1" boazosámiid guovdu, namalassii guhkidan badjel Giellasa ja vulos dáz1a riddui. Dasto navdá Arell ahte "od1d1adállu" - 1673, 1695 ja 1749 eavttuid dihte - c1uozai nu garrasit birrasii ahte vearroeatnamat riggodagaideaset "sámeealáhusaide" ledje váddásat áimmahus1s1at. Vuod1d1udit ruovttudoallusis ja "sámeealáhusasis" vearroeatnamis váldoás1s1álac1c1at bivdimii ja guollebivdui ferte s1addat áloládje váddásat. Geográfa Nils Arell divttii dihtomielalac1c1at meannudeames vearroeatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldaga 1970-jagiid dutkosiinis. Muhto son deattuhii dovdduidis ahte konkrehta riggodagaid duohta rád1d1ejupmi ferte leat dehálat go abstaktalat "vearroolbmoriekti" (1977, s. 69f). - Nu guhkás Nils Arell. Dan stuorra diggeás1s1is "vearroduoddara birra" Jämtlánddas dajai Alimus Duopmstuolu od1d1ajagemánu 29. b. 1981 duomustis ahte dás eai lean sápmelac1c1at háhkan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a (ja ovddes1 "vearroolbmovuoigatvuod1a") Muhto ruot1a alimusriekti aiddostahtii (ee. s. 112f stensilerejuvvon duomus) ahte dat ii lean mearridan mo riektedilli lei olggobealde Jämtlándda leana: "Berres1ii deattuhit ahte cealkámus1at dus1s1e liigudit dan vearroduoddara masa mihttomearrái guoská; ahte mearridit riektedilálas1vuod1a duottarguovlluide olggobealde Jämtlándda leana ii leat vejolas1 mihttomeari c1ielggadeami vuod1ul." Dán aiddostahttimis lea hástalus historjjálac1c1at lohkat ruot1a sámeguovlluid opmodatoktavuod1aid. Dát gusto maiddái ovdal 1751 ruot1a-dáz1a oktasas1orohagaide ja guovlluide mat sirrejuvvojedje Ruot1as ja biddjojedje Suoma stuorraoaivugasvuhtii 1809:s, nappo Duortnosa sámeguovllu oasit ja olles Giema sámeguovlu. Juo ovdal Ruot1a alimusrievtti duomu lei Davviriikkalas1 sámi instituhta mielbargi, mag. art. Alf Isak Keskitalo c1ohkan gaz1aldaga ná Romssa dávvirvuorká logaldallamis 1979 c1avc1c1a: "Ferte leat hui hearkkes riekteváttisvuod1a mo duottar, mii ovddes1 ruot1a áddejumi mielde c1ielgasit dárkojuvvui sámi eatnamin priváhtarievttálas1 áddemis, seamma eavttuin go s1attai dáz1a sorjjasmeahttunvuohta vuollásaz1z1an, mii lea s1addan stáhta opmodahkan almmá s1iehtadusain gaskal sápmelac1c1aid ja stáhta, dahje earálágan riektefámolas1 sirdimiin. Ja duottar lea gártan stáhta opmodahkan priváhtarievttálas1 áddemis. Ii oktage eahpit stáhta sorjjasmeahttunvuod1a guvlui." ("Samiske rettsoppfatninger til samisk land", Samene - urbefolkning og minoritet, red. Trond Thuen, 1980, s. 43f) Hástalusa vuosttas dutkansvástádusa lea suoma jurista Kaisa Korpijaakko buktán, juridihkalas1 1988 nákkosgirjjiinis (Saamelaisten oikeusasemasta Ruotsi-Suomessa, jorgalan ruot1agillii bajilc1állosiin Om samernas rättsliga ställning i Sverige-Finland, gaskaboddosas1 mánus 1991, 425 s.) Nugo namma dadjá, siskkilda Kaisa Korpijaakko dutkkus hui viidát. Son lea, dárkilat go oktage dutki ovdal, guorahallan olu ávdnasiid. Vuohc1c1an buot duopmogirjeávdnasiid Ruot1a-Suoma sámeguovlluin 1720 rádjai ja vel sámeguovlluid duopmogirjeávdnasiid Suoma dálá rájáid siskkobealde 1740 rádjai. Duopmogirjeávdnasiid gaskal 1720 ja 1751 Guovdageainnu, Ávjovári ja Ohcejoga oarjjabealde Deanu ii leat son várra guorahallan (dát duopmogirjeávdnasat leat nugo namuhuvvon Ruot1a riikkaarkiivvas). Guorahallan gusto nappo váldoás1s1álac1c1at diliide Kristoffer eanalágas ja ovdal Ruot1a riikka 1734 láhka fápmui boahtima. Rounala siida lea dutkosa guovddáz1is. Dat lea Guovdageainnu oarjjabealde ja siskkilda dál davvelat beali suoma "gied1as" dahje "suomagáiddás". Ovdal 1809 lei rádjá oarján C1ohkkirasa siidii (gos Giron dál lea). Stuorra Rostojärvi lei okta rádjaguovlluin gaskal dán guokte siidda. 1809 riikkarádjá biddjui Geagganeanu mielde, nu ahte Rounala massii sullii beali guovllustis. Justisrád1d1i (ovddes1 siviilarievtti professor Uppsalas) Bertil Bengtsson árvvos1tallá Kaisa Korpijaakko dutkosa Svensk juristtidning:s, 1990 s. 138-142 og i Nordisk Administrativt Tidsskrift:s, 1990, s. 195-208. Son lei okta alimusriekteduopmáriin 1981 vearroduottarás1s1is. Artihkkalis "Samernas rätt i ny belysning" Svensk juristtidning:s c1álii Bengtsson (s. 140) "ahte davvi sámeguovlluid od1d1a ávdnasiid vuod1ul... "... c1ujuha son c1uoggás c1uoggái ahte sámit - siiddat dahje muhtumin ovttaskas olbmot - duohta meannuduvvojit duopmostuoluid ja eará eiseválddiid eaiggádin, ainjuo áiggis ovdal 1740. Seammás c1ilge su dutkkus, ahte buot eavttuid maid HD bijai vai sámit galge dárkojuvvot vearroboandan ledje devdon dán áiggis. Sin duottaratnu lei arat, agibeaivái ja muosálas1, ja bissovas1 ráját ledje sin guovlluin (juoga mii HD mielas lei erenoamás1 eahpevissis); ja ainjuo siiddat láhttejedje nugo namuhuvvon dego dihto guovlluid eaiggádin: Boad1us gártá eahpec1ielggas: dán áiggis fertejit sámit eai dus1s1e duohta muhto velá formála leat oaivvildan seamma davvi duoddariid gaz1aldagas nugo eará beali vearroboanddat. Mii ovdal lei HD mielas vejolas1vuohtan lea dutkkus duod1as1tuvvon duohtavuohtan." Artihkkalis "Samernas rätt och statsmakten" Nordisk Administrativt Tidsskrift:s c1álii Bengtsson (s. 196) ahte dákkár gaz1aldagain deaivvida "min lohkanáiggi rájes lei juoga mii dávjá id1ii ja maid eat jáhkkán goassige galgan s1át dárbbas1it jurddas1it: okta lea juogaduvvon vuoigatvuohta eatnamiidda, maid sáhtás1ii jorahit jurdagii juogaduvvon eaiggádus1s1anrievtti klassihkalas1 digas1tallamii - dominium directum ja dominium utile - ja gaz1aldat ruvnnu álgovuolggalas1 vuoigatvuohta eatnamiiddage, mii Danmárkkus (Norggas?, GS) s1attai áigeguovdil gonagasa almennehiid vuoigatvuod1ain." Dát oaz1z1u Bertil Bengtsson:a smiehttat jurddas1uvvon ja "vuostá duohta" ovdáneamis: Jus sápmelac1c1ain 1600-logu gaskamuttus duod1ai lei muhtunlágan "vearroolbmovuoigatvuohta" duottarguovllus davvin, "mo dalle sáhttá jurddas1it ovdáneami?" (s. 202) Danin, oaivvilda Bengtsson, eai sáhttán sápmelac1c1aid leat 1683 vuovdemearrádussii guston, ahte davvi vuovddit ledje stáhta opmodagat. Siidda sápmelac1c1at livc1c1e leat vástideaddji dilis go eará vearroboanddat, ja vuovdi ii livc1c1e leat leamas1 "huksenkeahttá", muhto gili suohkanalmennehin. Ja danin livc1c1e dálá siiddat várra sáhttit adnot rivttes árbbolac1c1at1148 siiddaide 1600-logu rájes. Muhto ná ii leat nappo mannan. "Makkár háhkan son de galggas1ii leat váldán sápmelac1c1aid vuoigatvuod1an1", jearrá Bengtsson. Go sii geat ledje lobálas1 eaiggádat 1600-logus ain atnet guovlluid buohtalassan ja lez1z1et dal stáhtas hálddut vai eai, hilgu Bengtsson vejolas1vuod1a stáhta sáhttán leat háhkan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as oamastusa olis. Son c1ujuha dán gaz1aldagas leat stuorra sárgosat. Ii gusto dus1s1e Davvi-Rut1t1ii, muhto sis Finnmárkui ja Davvi-Supmiige, go dás lea dahkamus1 guovlluiguin mat gitta 1751 ja 1809 rádjai ledje ruot1a duopmoválddi vuollásac1c1at. Guosselogaldallamis 1991 c1avc1c1a Riektediehtaga instituhtas, Romssa Universitehtas (C1álusráidu nr. 13, "Samernas rättigheter til naturressurser i svensk rätt") lea Bertil Bengtsson vearroduottarduomu ja Kaisa Korpijaakko dutkosa vuod1ul buohtastahttán ruot1a ja suoma dilálas1vuod1aid dáz1a dilálas1vuod1ain. Son erenoamáz1it deattuha sis Finnmárkku (s. 1,9). Bengtsson fuomás1uhttá (s. 6) ahte Ruot1as ii leat makkárge vuoigatvuod1amálle mii vástida almennetvuoigatvuod1a Norggas. Ja son smiehttá (s. 10) vejolas1 boahttevas1, muhto "váttis" c1ovdosiid Rut1t1ii: "Makkár hálddu sámiide galgá sáhttit dohkkehit, jus ii atte sidjiide eaiggádus1s1anvuoigatvuod1an1 Sii galget c1ielgasit oaz1z1ut luondduriggodagaid vaikko eai leat eaiggádat, ja dát mearkkas1a dihto juridihkalas1 od1d1a - muhtunlágan juogaduvvon eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a, man birra ságastallui 1600-logus romárrievttálas1 minstara mielde, muhto ii goassige dohkkehuvvos1ivc1c1e Ruot1as." (Man1imuc1c1a sáhttá eahpidit, Göran Inger govvádusas, Svensk rättshistoria,1979, ohcansátni "dominium-oahppa" ás1s1elogahallamis. Bengtsson ja Inger leigga ovdal bargoolbmát Uppsalas. Muhto Bengtsson láve fuomás1uhttit ahte son ies1 ii leat riektehistorjác1álli.- Buo. mud1ui Gösta Ĺqvist, "Rättsbegreppens historiska användning pĺ samiskt omrĺde", Samene og sameomrĺdenes rettslige stilling historisk belyst, red Knut Bergsland, Instituttet for sammenlignende kulturforskning, 1977, Ráidu A: Forelesninger, XXVIII.) Bertil Bengtsson lea Kaisa Korpijaakko dutkosa ovdanbuktimistis álggahan, aiddostahttima haga, vuostá duohta eavttu vuostá duohta jurddaiskosis. Dát eaktu lea mearrideaddjin. Eaktu lea ahte sámi vearroolbmovuoigatvuohta ii vástidan dus1s1e boanddaid vearroolbmovuoigatvuhtii, muhto od1d1aáigásas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a. Dát eaktu lea anakronisma. Njeallje sámeguovlluod1astusa 1600-logu loahpageahc1en vuod1d1udedje ahte sápmelac1c1at atne iez1aset oktagaslas1 vearroeatnamiid "sámeealáhusaide", namalassii boazoealáhii, guollebivdui ja bivdui. Dus1s1e dákkár sámit ledje "sápmelac1c1at". Jus sápmelas1 álggii s1ibitdoaluin dahje s1attai "od1d1aássi", ii lean son s1at "sápmelas1", muhto "boanda" (Kaisa Korpijaakko, ms. 1991, s. 52 f; dego Arell, 1977, s. 37 - 40). Vástideaddji fertii gustot sápmelaz1z1ii gii bolddii c1ad1a ja sáhtostii herggiiguin báktedoibmii. Dát ledje guokte od1d1a vuogi mo ávkkástallat sámeguovlluid riggodagaid. Od1d1aáigásas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain livc1c1e "sápmelac1c1at" juogo sáhttán biehttalit mied1ihit dákkár ávkkástallanvugiide dahje leat buhtadanvuoigatvuohta bággolonisteapmái. Juohke háve livc1c1e sii "báhcánrievtti" háldejeaddjin iez1a sáhttán álgit od1d1aássin dahje c1ad1d1aboaldin. Njeallje od1astusa 1600-logu loahpas ja 1749 sámeguovlonjuolggadusat livc1c1e leat leamas1 rievtti vuostá eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a od1d1aáigásas1 áddejumis. Ruot1a ránnjáriikkaid beales orru dát c1ájeheamen ahte vearroolbmovuoigatvuohta mátta Ruot1as lea adnon analogalac1c1at sámeguovlluid dilálas1vuod1ain, muhto dus1s1e belohahkii. Ii sáhte ainjuo leat makkárge eaiggádus1s1anvuoigatvuohta od1d1aáigásas1 hámis. Ja ferte daddjot ahte Kaisa Korpijaakko ii leat iskan tesas "sámiid eaiggádus1s1anvuoigatvuohta" ovdal 1734 rájes, ovdáneamis man1n1il 1750. Sáhttá jearrat mii váttisvuohtan dalle sáhtii leat leamas1 ? Guorahallat ledjego ruot1a stáhta hálddut rievtti vuostá duohtadeamit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a od1d1aáigásas1 áddejumis ? * Eai leat vuos makkárge lohkamat dan oktasas1orohaga oasi dilálas1vuod1ain mii biddjui Norgii 1751:s. Muhto Ellen Simma Fjellgren gal lea (1970-jagiin) viidát c1állán Duortnosa sámeguovllu buoriduvvon duopmogirjjin (Más1enc1állon vuod1d1oc1állosa c1uovgamán1ggus, Utdrag ur domböckerna över Torneĺ lappmark, Davviriikkalas1 sámi instituhtas). Almmá bargamin eanet ávdnasiin lea Ellen Simma Fjellgren sirren beavdegirjec1állosiid ás1s1ejoavkkuide. Dehálamosat min oktavuod1as leat "Nákkut giddodagaid hárrái, rádjanákkut siiddaid gaskkas", "Bivdo- ja guollenákkut", "Vearrosápmelac1c1aid johtimat gaskal sámeguovlluid", "Vearut ja mávssut", "Nággu suoidnesorttain", "Goikesuinniid ja guollenákkut". Olu ás1s1iin ja nákkuin gustojedje dilálas1vuod1aide "oktasas1orohagain" mat ledje ruot1a duopmoválddi vuollásac1c1at 1751 rádjai, nappo Guovdageaidnu, Ávjovárri (Kárás1johka) ja Ohcejohka. Dán guovllu ávdnasis sáhttá sakka váras1umiin c1oahkkáigeassit c1uovvovac1c1a: - leat leamas1 hui bissovas1 ráját gaskal c1earuid ("rájá" mielde ja belohahkii "rádjamearkka" bidjamin), - gáibiduvvo ja dohkkehuvvo vuoigatvuohta namahuvvon guollejávrriide, muhto dábálas1 orru leamen ahte guollejávrrit ledje oktasac1c1at juohke c1earus, - luossabivdu bajit Deanus orru leat leamas1 juogaduvvon gaskal Ohcejoga (vuolimuc1c1as) ja Ávjovári (bajimuc1c1as ja Kárás1joga mielde davás). Dihto joavkkut c1earuid siskkobealde gáibidedje oktovuoigatvuod1a bivdit dihto bivdosajiin vihtanbivdosiiguin. Dát sáhttii giddet Deanu "oali " doarrás go lei unnán c1áhci. Guollebivdit bajábealde váidaledje dán "gielddariekti", mii gohc1ui geahc1u ja rahpat oali, - orru sáhttit c1uoc1c1uhit vuoigatvuod1a bearras1iidda láddjehaga eatnonjárggain ja jekkiin, - vearru orru leat leamas1 dásseduvvon vearrogeatnegahttiin deastta haga makkár riggodagaid geavahedje dahje háldejedje, - Guovdageainnu, Ávjovári ja Ohcejoga siiddat eai leat leamas1 juhkkojuvvon vearroeatnamiidda, - kveana od1d1aássit leat boahtán Ávjovárrái, Kárás1joga girkobáikki bálddas, - "mielduopmárat" ledje eanemusat sápmelac1c1at. Dáid sáhttá dus1s1e atnit gaskaboddosas1 konklus1uvdnan. Várra sáhttá Ruonala ránnjásiidda systemáhtalas1 lohkan leat oaivadussan Guovdageainnu, Ávjovári ja Ohcejoga duopmogirjjiid ás1s1iid guorahallamiidda. Go vearroeanaortnet ii leat leamas1 álggahuvvon dáid suohkaniin, sáhttá leat sierra beros1tupmi guorahallat daid. Dás várra sáhtás1ii iskat Nils Arell ja Kaisa Korpijaakko hypotesaid ahte hálddahuslas1 vearroeanajuohkin 1600-logu loahpas vuod1d1uda sámi ja álgo ortnegii oktagaslas1 árbeeatnamiiguin. Oppalohkái orru dálges sis Finnmárkku "gilihistorjjáid" vuorru, man1n1ilgo 1980-jagiin leat c1állon moanat riddoguovllu gávpot- ja gilihistorjját. Vuosttas dáz1a diggit ovddes1 oktasas1orohagain dollojuvvo Ávjováris guovvamánu 18. b. ja Guovdageainnus guovvamánu 20. b. 1754. Deike bod1ii gaskaboddosas1 fáldi Troels Krog (gii maiddái lei duopmár dahje sundi) ámtamánni Collett beales. Fáldi divttii lohkalit mearrádusaid, daid gaskkas "muhtun Oasit Rádjasoahpamus1as gaskal Norgga ja Ruot1a Gonagasriikkaid, bea. Chr.borga s1loahtta d. 7/18 Golggotmánnu 1751." (Finnmárku diggegirji 44, Stáhtaarkiivvas Romssas, s. 335f; nubbehusc1álus GS). Gitta 1763 rádjai dollojedje dálvedikkit (gaskal guovvamánu 14. ja 21 b.) Ávjováris ja Guovdageainnus. Dasto dollojedje dikkit Álttás, goappas1iid dikkiide. Od1d1a sundi, oahppan finnmárkolas1 C1áhcesullos eret Hans Paus doalai vuosttas dálvedikkis Guovdageainnus guovvamánu 21. b. 1756. Guovdageainnus ja Ávjováris dollojedje dus1s1e dálvedikkit, eaige gid1d1a- dahje c1akc1adikkit. Dikkiin lohke mearrádusaid ja eará gohc1c1umiid, heivehedje daid vuoigatvuod1aolmmos1loguide, ja meannudedje muhtun diggeás1s1iid, eanas1 rán1ggas1tanás1s1iid. Muhto Guovdageainnu ja Ávjovári 1754 - 1783 dikkiin eailean diggegirjjiid mielde (StA Romsa; filmmat NM 116, 117, RA Oslo; GS) diggeás1s1it dakkár nákkuin maid Ellen Simma Fjellgren lea bájuhan Viesttarbad1aeatnama leana duopmogirjjiin dahje maid Kaisa Korpijaakko lea guorahallan Rounala siiddas. Diggegirjjit 1784 rájes eai leat guorahallon dán oktavuod1as. Muhto Just Qvigstad barggai áiggistis Finnmárkku diggegirjjiiguin gitta 1800-lohkui. Nugo diehtit ii leat songe oaidnán dákkár mihtilmasvuod1a oapmerievttálas1 gaz1aldatás1s1iid sis Finnmárkkus. Vuosttas oapmerievttálas1 fáddá mii guoskkahuvvui dáz1a dikkiin sis Finnmárkkus, lei bearralc1oaggin Kárás1joga siste. Ávjovári dikkis guovvamánu 16. b. 1761 almmuhii ámtamánni Hammer girjji ahte bearralc1oaggin gulai dronnegiidda. Son lea dás doalahan miessemánu 28. b. 1718 mearrádussii "Bearralc1oaggimis Christiansand ja eará Norgga Fylkkain", muhto iige c1állimin dan. Died1us fertejit leat leamas1 oapmerievttálas1 nákkut1149 sis Finnmárkkus seammago eará sajiin. Muhto bealit eai leat daid ovddidan sundái. Sáhttá jearrat mii c1ilgehus dasa sáhttá leat? Vuohc1c1an fertet doalahit ahte ruot1a vearroeanaortnet ii leat dáppe leamas1 anus. Ja norgga vearrovuogádat Finnmárkku dáfus lea vuod1d1uduvvon nu ahte boazosápmelac1c1at eai máksán makkárge "opmodatvearu" riggodagaid dahje duovdagiid ovddas, muhto personvearu "vuoigatvuod1a" hámis (vulobealde 2.1.2.). Nuppádassii, vaikko ovttaskas bearras1at buolvvaid c1ad1a ledje atnán dihto guollejávrriid, de livc1c1e sii vánit oz1z1on mied1áhusa sundiin vejolas1 "eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a" gáibádusas. Dáthan ii lean anus Finnmárkkus. Dán oktavuod1as lea mealgat beros1tupmi bájuhit muhtun prinsihpalas1 álggahemiid dikkiin rittus seamma áiggi: Álttá dikkis miessemánu 27. b. 1771 (Finnmárku diggegirji 47, folio 68ff) diggelogahallojuvvo muhtun pántemat ja viesuid ja áiddiid eanagirjjit Álttás, nubbi eanagirji ámtamánnis Hammer:s od1d1ajagemánu 2. b. 1768: "Fáldi Heide, gii lei Rievttis, vuostálasttii buot Opmodaga Vuoigatvuod1a Eatnamiidda ja Eatnama Luottaide dán Riikkas, go buot Eatnamat gullet dus1s1e Gonagassii; go namuhuvvon Sajiin, ii áddejuvvo eará, go dus1s1e Viesuid ja Aluhis Áiddiid, Báikki ja ergo ii mihkkege Opmodaga Vuoigatvuod1a Eatnamiidda dahje Giedde Guolbaniidda, maid atnet ja ávkkástallet, gos Viesut, Báikkis ásset." (Dát loaiddasteapmi dat vuolggahii Reantogámmára girjái borgemánu 8. b. 1772 ámtamánnái Fjeldsted:i; maid Sverre Třnnesen lea bájuhan, Retten til jorden i Finnmark, s. 391f.) Ákn1oluovtta dikkis guokte jagi man1n1il lei sáhka gilvvagárdesajis maid gávpejas Buch lei oastán ja dasa bidjan gilvvagárddi ja huksen viesu. Ámtamánni Fjeldsted "divttii Liibbas dás lasihit, ahte Su Maytt territoriála-Vuoigatvuohta ferte s1addat dás nugo eará Eatnamiid Luobaheami Várggáha Ámta, almmá Loavkki váras1umiin" (Finnmárku diggegirji 47, folio 136r). Goalmmádassii s1adde vuovdegeaskkut Álttás 1753 rájes gustojeaddjin Kárás1joga ja Deanuleagi beahcevuvddiin oktan 1775 eanac1ujuhancealkámus1ain. Oktavuohta lei c1uovvovas1: Deanu dikkis, Gollesullos suoidnemánu 6. b. 1776, jearai gávpejas Hvistendahl Kárás1joga beahcevuovdehirssain su gávppas1eapmái Gilivuonas ja Deanus. Son bivddii ahte leansmánnit, láhkariekti ja álbmot vástidit leago leamas1 almmuhuvvon gielddus dárbbas1las1 c1uollamii viesuide ja earái Kárás1joga-vuovddis ? Álbmot vástidit ii, ii Kárás1joga-vuvddiin iige eanu mielde vulos Ohcejohkii, ja ahte "... juohke Álbmoga Almmái Juolludeapmi ja C1ujuheapmi haga lea dán Vuovddis murren, ovddes1 Áiggiid rájes ja ain, sin dárbbas1las1 Huksen Hirssaid, Fielluid dahje Plá?kkuid, Fanas Muoraid, Áirruid ja nu ain máksima haga Vuovddi Láiggu dahje Sierradivada guoddaleami ja ás1s1ec1uoc1c1aldahttima haga." Sundi, gii lei oz1z1on bargun "sárdnidit Ámtamánni Dáhttu" ja gii seamma beaivvi lei lohkalan "Gonagaslas1 Cealkámus1a, Finnmárkku Eatnamiid Juohkima hárrái ja ovddes1 árpmolas1 Geaskkuid", almmuhii álbmogii ahte dás rájes ii galgan oktage murret Ohcejoga ja Kárás1joga vuvddiid ámtta juolludeami ja c1ujuheami haga ja sierradivada vuostá, head1us1tit "buot ies1rád1álas1 Hommá Su Majestehta Vuvddiin, Riikka Vahágii". Son rávvii álbmogage leat várrogasat dolain vuovddis (Finnmárku diggegirji 47, folio 272v) Njealjádassii lei Guovdageainnus ja Ávjováris vuorjjit ássan. Man1it Kárás1joga girkobáikkis ledje muhtun od1d1aássit, muhto mud1ui ledje eanas1 badjesápmelac1c1at man1n1il 1751 johtti boazodoallit. Geasset ledje sii rittus. Earret luossabivdu Kárás1joga mielde ja od1d1aássiid láju ferte várra ealáhusdoaibma leat rittus eanas1 osiid jagis (nugo Schnitler, Eks.prot. I, s. 312, 387). Boazosápmelac1c1aide ferte mearrabivdu leat leamas1 seamma dehálas1 go guollebivdu jávrriin. Guovdageainnu ja Ávjovári siiddat ledje Nils Arell sániid mielde s1addan "guhkedáles1in". Vid1ádassii, 1764 rájes ja 1828 rádjai; geassemánu 21. b. 1762 geasku, Wessel Berg III) dollojuvvo Ávjovári ja Guovdageainnu dikkit Álttás, ja dus1s1e oktii jagis. Vejolas1vuohta duod1ai ohcat dikki oapmerievttálas1 nákkus ja álggahit vejolas1 duomuid ferte leat leamas1 uhccán. Vaikko láhkariekti biddjui sámeleansmánniin ja badjesápmelac1c1aiguin (dulka bálkkás, borgemánu 7. b. 1782 geasku, Wessel Berg III), lei guhkin eret ámtamánneorrunvisttis Álttás Ávjovárrái ja Guovdageidnui. Várra fertejit badjesápmelac1c1at leat mearridan nákkuideaset gaskaneaset, almmá dikkiid haga. Ruot1a áiggis dovde sii "lávdegottiid", mas sápmelac1c1at iez1a ledje duod1ai mielduopmárin ovttas "suohkanoaivámuc1c1ain." Sáhttá ainjuo jurddas1it ahte nákkut leat mearriduvvon "Sápmelas1-Rievttis", Sámekodisilla §§ 22 -25 mielde. Muhto dáz1a bealde eai leat makkárge c1álalas1 bázahasat "sápmerievtti" man1n1il. - Od1d1ajagemánu 20. b. 1797 mearrádus gohc1ui ásahit soabadankommis1uvnnaid bied1ggus guovlluin Norggas, mas leat mielde ámmátolmmos1 ja "árvosas1 boanda" (§ 6). Eat died1e goas soabadankommis1uvnnat1150 bohte atnui sis Finnmárkkus. Seailluhuvvon soabadanbeavdegirjjit Guovdageainnus leat 1833 - 1907 jagiin, Kárás1jogas 1889 - 1920 (Stáhtaarkiivvas Romssas). Guovdageainnu beavdegirjjiid leaba Jan O. Walsře ja Dag Ellingsen, Oslo 1981 guorahallan kriminologia gaskafágabargun. Dus1s1e 5 % ás1s1iin meannudii soabadankommis1uvdna mas guokte sápmelac1c1a ledje miellahtut. Eanas1 (64 % dahje 217 ás1s1i) meannudedje sápmelas1 ja dáz1a, muhto mealgat (29 % dahje 100 ás1s1i) meannudedje guokte dáz1a (s. 37). Ás1s1esorttaid gaskkas, nugo girjec1állit leat juohkán daid, sáhttá dus1s1e "Suoidne/guohtonnággu" lohkkot oapmerievttálas1 nággun. 1830-jagiin eai lean dákkár nákkut, 1840-jagiin 3 (45:s), 1850-jagiin 15 (52:s), 1860-jagiin 11 (46:s). Das man1n1il ledje dus1s1e hui moadde dákkár nákku (s. 22ff). Girjec1állit died1ihit dáid nákkuid eanas1 leat gaskal boazosápmelac1c1aid ja dáz1a dahje sámi boanddaid. Sáhttá nappo jurddas1it ahte sis finnmárkolac1c1at soitet leat sáhttán mearridit siviilla nákkuid gaskaneaset, duopmostuoluid haga. Ja ferte ainjuo leat leamas1 ávkin geahc1c1alit ná c1oavdit ás1s1iid, lez1z1et dal sámerievtti dahje soabadankommis1uvnna dahje sámeleansmánni, dahje sieiva priváhta hálademiid ja soabademiid bokte. * Dán iskkaduvvon konklus1uvnna ferte buohtastahttit go 1751 Sámekodisilla c1ájeha mo sihke Norggas ja Ruot1as jurddas1uvvo seammaláhkai gonagasa rievtti hárrái. Dás lei 30. artihkkalis (vuosttas lad1d1asis, man1imus1oasis) deattuhuvvon: "Muhto goappáge Riikkas galgá leat dás ovddas, iez1aska bealdenammaduvvon rájáid siste, okto ja almmá bahkkemiid vuoigatvuohta hárjehit ja doalahit buot Regalia (kruvnnuvuoigatvuod1aid) ja Jura Majestatis (rád1d1enlágaid), Vuoi??alas1 nuvt go maid Máilmmálas1 Ás1s1iin" (NAC1 1984:18, s. 623). Stáhtarievttálac1c1at lea dát cealkka surggiiduvvon skábmamánu 14. b. 1665 Gonagaslága álggahusas ("preambel"). Dás julggas1tii Fredrik III ahte riikkarád1d1i ja servodatjoavkkut ledje sirdojuvvon sutnje. "Árbevuoigatvuohta dáid Min Gonagasriikkaide Danmárku ja Norga ja buot Min Majestatis, inta Váldi, Sorjjasmeahttunvuohta ja buot Gonagaslas1 Hearvásvuod1at ja Regálat." Nappo: Seamma Sámekodisilla mii dáhkidii vuoigatvuod1aid "Sápmelac1c1aide", celkkii loahpas ahte dás duohko lei juohke riikkas gárz1z1etkeahttá sorjjasmeahttunvuohta iez1as rájáid siskkobealde. Oassi dán sorjjasmeahttunvuod1as norgga riikka eiseválddiide lei atnit dáz1a lága. Ja dáz1a lága mielde 1700-logus lei Finnmárku "Gonagasa eatnamat". 2. MAID MEARKKAS1II STÁHTA EAIGGÁDUS1S1ANVUOIGATVUOHTA FINNMÁRKKU EANAGEAVAHUSSII? Ovdalis lean c1uvvon virggálas1 riekteáddejumi Finnmárku "stáhta eatnamiin", vuos dálá gustojeaddji rievtti 1965 lága olis ja "ruovttoluotta" 1693 rádjai, ja c1ujuhan ahte riekteáddejupmi lea leamas1 oktilas1 ja ovttalas1. Lean dasto iskan jáhkehahttin dahkat ahte dán riekteáddejumis lea iez1as historjjálas1 vuolgga gaskaagis stáhtaásaheamis ja lágas máttá Norggas, ahte gonagaslas1 vuoigatvuohta viiddiduvvui sakka mátta Norggas 1600-logus ja mii sirdui Finnmárkui 1600-logu loahpageahc1en. Finnmárkku ámtamánni ja ámmátdoaimmahat ledje iez1a viehka muddui heivehan riikka lágaid Finnmárkui dahje iez1a vuolggahan ja c1állán mearrádus- ja geaskoevttohusaid. Dasto galge sii, gonagasa ja man1n1il stáhta ovddasteaddjin, bidjat virggálas1 riekteáddejumi fápmui. Dát mearkkas1ii ahte lágat oktan gullevas1 "stáhta eatnamiid" (dahje "Gonagasa vuvddiid ja eatnamiid") hálddas1emiin c1ájehit maid dát riekteáddejupmi konkrehta mearkkas1ii. Virggálas1 riekteáddejupmi, báikkálas1 ja guovddás1 eiseválddiin, berres1ii dál biddjot njunnálaga1151 álbmoga dahje mud1ui álbmotjoavkkuid riekteáddejumiiguin Finnmárkkus man1n1il 1693. Dán áiggi álbmotlas1 riekteáddejumi lea váttis duod1as1tit. Ja lea boarrásat áiggis ain váddásat. Dus1s1e hárve lea álbmotlas1 riekteáddejupmi c1állon. Áinnas dus1s1e ámmátgirjec1álas1eamis ja láhkaovdabargguin. Liikká gal Finnmárkku historjjá gálduid (erenoamáz1it ámmátarkiivva) plánamiel c1ad1amannan id1ihivc1c1ii dábálas1 olbmuid riekteáddejumiid "stáhta eatnamiid" hárrái. Ovdamearkan mo ámtamánni Collett 1754:s bájuhii mearrasámi riekteáddejumi: Mearrasámit oaivvildedje sis leat vuoigatvuod1a niittuide gittiin gos váhnemat dahje fuolkkit ovdal ledje ássan (Vulobealde 2.1.7.) Dát livc1c1ii sierra dutkanbargu, maid dás ii leat leamas1 vejolas1 c1ad1ahit. Várra livc1c1e leamas1 váttis oaz1z1ut doallevas1 earuheami gaskal riekteáddejumiid ja riekteberos1tumiid, jus barggu galggas1ii c1ad1ahit. Áiggon dál, nugo namuhin álggahusas (s. 2), álggos kronologalac1c1at c1uovvut lága ja hálddas1eami dehálas1 lad1d1asiid ja nu guhkás go vejolas1 doallat ás1s1esurggiin, ja guorahallat maid virggálas1 riekteáddejupmi mearkkas1ii. Dasto c1oahkkáigesso, ordnejuvvon Finnmárkku fylkka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid gustojeaddji lága ás1s1eráiddu mielde. 2.1 Lágaid ja hálddas1eami guovddás1 mearrádusat gonagasa dahje stáhta eatnamiid geavaheames Finnmárkkus 2.1.1 1693, Álttá vuovdi Fáldi Knag almmuhii (bajábealde 1.10.1) ahte geat Álttá gieldda diggebáikái gulle sáhtte váldit maid dárbbas1edje beahcevuovddis "viesso atnui", namalassii dábálas1 dálloatnui ja eallindillái, leansmánni c1ujuhemiin. Geat gulle dasto viiddiduvvon Álttá diggebáikki guvlui (Álttávuonat ja sullot ábi guvlui) fertejedje oaz1z1ut ámtamánni lobi váldit mástaávdnasiid, huksen- ja sahámuoraid ja bihkkamuoraid, nu go maiddái oidno Knag 1694 died1áhusas Reantogámmárii. Ii daddjo mihkkege mávssus geavahit "Gonagasa almenneha ja Vuvddiid". Almmuhusa ulbmil lei suodjalit vuovddi báikegoddái buorrin. Dávistemiin fálddi Knag almmuhusa mearriduvvui juovlamánu 10. b. 1698 Finnmárkku gávpemearrádusas, 9. artihkkalis, ahte "Mátkkos1teaddjit Oarje-Finnmárkkus galget beassat iez1aset Gávpe-Viesuide ja Návsttuide Dárbui riikkas, diktit viez1z1at Huksen-Hirssaid Álttá Vuovddis, almmatge galgá Vuolitfáldi Álttás guvttiin Albmáin álggos c1ujuhit Vuvddiin, jus Muorat seamma Huksen-Hirssaide dárbbas1uvvojit, ja eai makkárge Hirssat Finnmárkkus galgga dolvojuvvot, earago jus Min sierra árpmolas1 Lohpi dasto ovdanbuktojuvvo." Gohc1c1un geardduhuvvui Finnmárkku gávpemearrádusas cuon1ománu 25. b. 1702, 38. artihkkalis (vulobealde 2.1.2): "Searvvit sin Gávpe-Viesuid ja Gálvo-Návsttuid Dárbbuide Oarje-Finmárkkus fertejit viez1z1at Huksen-Hirssaid Álttá Vuovddis, almmatge C1ujuhuvvo Min Ámtamánni Ásahusaid mielde, ja juohke háve merkejuvvo, man olu ja geasa lea C1ujuhuvvon, nu go son dasa vástidit galgá, ja eai galgga dalle makkárge Hirssat Finnmárkkus dolvojuvvot, mii sáhttá dahkkojuvvot, earago jus Min sierra árpmolas1 Lohpi c1ájáhallojuvvo" (dás geardduhuvvon daid mallosge dalá áigásac1c1at Mearrádusaid ja Rabas Girjjiid mielde.) 1702 Gávpemearrádusa sadjái biddjui borgemánu 15. b. 1763 Finnmárkku Almmolas1 lohpi (maiddái FAaB:s). Goappas1at ás1s1ebáhpárat leat od1d1aáigásac1c1abut deaddileames: Ole Feldbćk, Danske Handelskompagnier 1616-1843. Oktrojer og interne Ledelsesregler, Kbh. 1986, s. 506ff, s. 639ff) 2.1.2 1681 - 1789 Monopolgávppas1eapmi ja dáz1aid vearroluvven man1n1il 1691 Lihkohis konjunktuvrrat Finnmárkku-guollebivddus 1630-jagiid rájes dahke ahte olbmot fárrejedje guollebivdohápmaniin rittus. Ballu ahte Finnmárku galggai massojuvvot Danmárku-Norgii "veagahuvvoma" geaz1il - ja ahte dus1s1e sápmelac1c1at galge báhcit, lei várra dehálamos cuohkki go rád1d1ehus Křbenhámmanis attii monopola gávppas1eapmái Finnmárkkus sierranas gávpejasservviide, álggos Bergenis, man1n1il Křbenhámmanis. Searvvit geatnegahttojuvvojedje Finnmárkku ássiide lágidit buot dárbbas1las1 gálvvuid ("gálvoskáhppon"), maiddái vealggás, jus oz1z1o oktovuoigatvuod1a fievrridit ja vuovdit buot buktagiid Finnmárkkus. Buktagiid ja gálvvuid hattit ledje dárkilit mearriduvvon mearrádusain dahje almmolas1 lobiin (oktroanene). Galggai dus1s1e gávppas1it diggebáikkiin dahje mearriduvvon hápmaniin. Searvvit sáhtte dás váldit logátoasi buktagiin maid vuvde. Searvvit oz1z1o, divada vuostá, buot gonagasa sisaboad1uid vearus, logátoasis ja mearrasoahteveagavearus, jus mákse "vuoigatvuod1aid" gonagasa ámmátdoaimmahahkii. - 1787:s luvvejuvvui gávppas1eapmi ja Finnmárku oac1c1ui vuosttas gávpogiid. Hámmárfeasta ja Várggát oz1z1o gávpebáikevuoigatvuod1aid. C1áhcesuolu oac1c1ui seamma áiggi "gávpeláiggu1152" árvvu ja nu gávpebáikevuoigatvuod1age 1833:s. C1albmáic1uohcci gávpemearrádusain ledje mearrádusat Finnmárkku ássiide várret riggodagaid. Dát ii guston dus1s1e vuvddiide (1698, art. 9; 1702, art. 38; 1763, art. 27), muhto guollesajáz1iiddage1153 guollebivdohápmaniin, gottiide, náhkkeelliide ja hávddaide (1698, art. 7, 8; 1702, art. 24, 25; 1763, art. 27), died1us sihke ássama ja gávpeservviide skáhppomiid dihte. Eará c1albmáic1uohcci lei gohc1c1un gávpeservviide nás1s1at sirddolac1c1aid Finnmárkui (1687 oktroa, art. 7, 8, 9; 1691 oktroa, art. 18, 19, 20; 1702, art. 36, 37, 39; 1763, art. 25). Álkit juvssahahtti várddus 1660-1813 Finnmárkku geaskkuin jna. lea Wessel Berg V, ohcansánis "Finnmárku". Monopolgávppas1eapmi lea mán1ggaláhkai árvvos1tallojuvvon man1itáiggis. Guokte mearálas11154 ja buresdádjadan1155 várdosa ja c1oahkkáigeasu leat gieskat guokte gaskaneaset sorjjasmeahttun dutki c1állán. Einar Niemi lea iez1as Vadsř historie, bd. 1., 1983:s, guovtti stuorra kapihttalis (s. 354 - 490) árvvos1tallan ovttas erenoamáz1it Várjjaga beale oainnus. Arnved Nedkvitne álggahii lohkamiidis artihkkaliin "Fiskerier og řkonomisk politikk under eneveldet: Islands- og Finnmarksmonopolene," Historisk tidsskrift 1984, s. 430ff. Buohtastahttimis Islánddain id1ihii son ulbmillas1 mearkkas1umi mii Finnmárkkus lei Danmárku-Norgii. Man1n1il lea son govven mán1ggabealalas1 duogáz1a monopolgávppas1eapmái stuorra álggahankapihttalis "Kystřkonomien i Finnmark" "Mens Břnderne seilte og Jćgterne for". Nordnorsk og vestnorsk kystřkonomi 1500-1700, 1988, s. 49-194. Sáhttá daddjot ahte monopolgávppas1eami árvvos1tallan ja dan váikkuhusat finnmárkolac1c1aide lea buori guvlui doalahan. Muhto ássanpolitihkka "Gonagasa eatnamiin" ii bisánan dása. Go nuppi oppalas1 váikkohangaskoami maid Křbenhámmanis 1680-90-jagiin válljejedje bissehit veagahuvvama ja ovddidit "Finnmárku Veagaiduvvama", lei dáz1a ássiid vearroluvven, nappo positiivva erohusmeannudeapmi doalahit dáz1avuod1a ja movttiidahttit fárret Finnmárkui. Vearroluvven bisui 1800-lohkui. (Died1u mielde ii leat ovdal geahc1c1aluvvon oktilac1c1at bidjat várdosa Finnmárkku sierra vearronjuolggadusain 1690-jagiid rájes ja ii eisege makkárge govvádus mo dat leat doaibman). Geassemánu 6. b. 1691 mearrádus ... "Ggl. Sisaboad1u Livnnet ja Vearroguitec1állin Finnmárkkus" siskkilda 5. ja 6. art. prinsihpaid mat c1uvvojuvvo suoidnemánu 1. b. 1816 vearrolága rádjai (ja suoidnemánu 20. b. 1905 "vuoigatvuod1aid" lága rádjai): "5.) Buoredit Borgáriid Veagaiduvvama ja Ássiid jahkásas1 goluid vuoigatvuod1aide (uth. GS) Gávpejassii, Báhpaide, Fáldái, Sundái ja earáide, dáhtu Gonagas buot vearu ja mearrasoahteveagavearu, mii sutnje láve boahtit (Sápmelac1c1at, geat eai leat c1állojuvvon menddo olu [vealgáiduvvan], earret sii, geat Vearu ja Mearrasoahteveagavearu dás rájes, leat máksán) leat guod1d1án ja buot eará nod1iin beassan, earret dus1s1e Logátoasi, mas Ámtamánni ja Fálddi bálká, Garnison:a bálká [Várggát] ja Málbma Mátkkos1teami goluin [vearromátkkit Guoládahkii] galgá váldot. 6.) Died1ihuvvon Sápmelac1c1aid Vearu ja Mearrasoahteveagavearu dáfus, dalle galgá Livnnega ja Vearroguitec1állima nu, go Fáldi lea Málbma Mátkkos1teames, galgá son seamma mátkkis dálvet gáibidit, nugo dábálac1c1at Gonagasa vearuid Nuortagátte-Sápmelac1c1ain Ruos1s1a rájáin, ja Badje-Sápmelac1c1ain Ruot1a rájáin, ja dasto Krautken:s [Guovdageaidnu] Oarje-Finnmárkkus sáhtostit duoddara badjel ruovttoluotta fas C1áhcesullui. Dasto galgá fas geasset, go Digge-mátkkis lea, Mearra-Sápmelac1c1aid vearru, Ámtamánni dahje su Doaimmaheaddji ovddas, dikkiin dárkilit livnnehit ja dastto Fáldi gáibida dan." Sápmelac1c1at galge nappo máksit "stáhtavearu" (gohc1oduvvon "Vuoigatvuohta", go gáibiduvvui bálkán ámmátdoaimmahahkii), seammásgo "Dálonat" dahje dáz1at eai dárbbas1an. C1uvvovas1 vearromearrádusat gitta juovlamánu 13. b. 1756 (II D) mearrádussii c1ájehedje ja nannejedje 1691 mearrádusa. 1746 vearromearrádus doaimmai 1816 vearrolága rádjai (buo. Vl. § 94, nuppi oasi, "dálá bissovas1 Vearuid" birra). Cuo?ománu 25. b. 1702 gávpemearrádusa, 37. art., mied1ihii luvvet velgoheaddjiide1156 buot vealgeoaguheamis1157 sidjiide geat orro rittus gaskal Stavanger:a ja Nordlándda, nu guhká go barge Finnmárkkus ja, jus ásaiduvve dohko, ollásit luvvema buot almmolas1 divadiin vid1a jahkái. Dát gerdduhuvvui borgemánu 15. b. 1763 mearrádusas ("Octroy"), 21. art. Go gávppas1eapmi luvvejuvvui, vihtta vuosttas jagi divatluvven gustui buot sirddolac1c1aide (c1akc1amánu 5. b. 1787 mearrádus, 10. art.). - Borgemánu 26. b. 1796 geaskkuin (Wessel Berg) oac1c1ui ámtamánni gohc1c1uma addit mealgat ásahandoarjaga kveana sirddolac1c1aide. Suoidnemánu 1. b. 1816 vearroláhka fámuhuhtii 1. kap. olu "boares Gohc1c1umiid" (muhto ii "Vuoigatvuod1a"). Vearroláhka c1ad1ahii dan sadjái "dábálas1 Gávpebáike- ja Eanavearu" stáhtii (4.kap., §§ 15, 6). Dán vearus luvvejuvvojedje sihke fálddit ja gávpebáikkit Finnmárkkus (§ 17). Ovdamearkan leat gávpebáikkiit ja fálddit "aitosas1 Finnmárkkus" earret dán vearu dássemis borgemánu 26. b. 1833 "Vearuid ja Divadiid Almmuheamis", Litra F ja G:s. Muhto sápmelac1c1at ja soames earát galge ain máksit "Vuoigatvuod1a" man1n1il 1816, borgemánu 26. b. 1833 Vearrodoaimmahaga lága § 9 mieldege: "... Vearru, maid namahuvvon Guovlluin (Nuorta- ja Oarje-Finnmárku Fálddiin) mákset sii, geain lea olles dahje bealle Vuoigatvuohta guoskevas1 Ámmátolbmui dahje Gávpejeaddjiide, mearrida Sundi ja Gávppálas1 Dikkis Juohkehac1c1a Dili ektui, ja máksojuvvot juogo olles, bealle, dahje njealjátoassi dahje gávccátoassi Vearru. C1ielggadit Vearu galge dus1s1e luvvejuvvot juogo: a) Sii geat Nuorta- ja Oarjefinnmárkku Fálddiin dál ássagohte ja geat leat riegádan Dáz1an; b) sii, geat fárrejedje seammabáikái, vuosttas 5 Jagi man1n1il Fárrema; c) buot Earát, geat c1álihuvvojit vearroolmmos1lohkui, vel vuosttas Jagi man1n1ilgo C1áliheapmi guoská; ja d) Leansmánnit." 1837 sierra Stuorradiggi divttii, nugo diehtit, bidjamis dábálas1 gávpebáike- ja eanavearu olles riikii (vástideaddji guovvamánu 14. b. 1837 "Almmuhus") - dainna váikkuhusain ahte dáz1a borgárat eai máksán stáhtavearu oppanassiige dan c1uohtejagis. Nugo oinniimet 1691 mearrádusas, galge buot "ealáhusdoallit" máksit logátoasi. Dat gáibiduvvui riikka buktagiid vuovdimis gávpebáikkiin, vuos fáldi, dasto gávpejasat geat gávpeservviid beros1tumiin fuolahedje logátoasi gáibideami. 1702 gávpemearrádusa rájes manai logátoassi gávpeservviide, geat fas mákse divada gonagassii. Ámmát- ja virgeolbmuid bálká gohc1oduvvui nappo"vuoigatvuohtan". Vuoigatvuod1aortnet lea dárkilat máinnas1uvvon cuon1ománu 25. b. 1702 mearrádusas, 42. ja 43. art. Vuoigatvuod1ageatnegasat ledje prinsihpas buot rávis ja bargonávccalas11158 sápmelac1c1at (mearrasápmelac1c1at ja badjesápmelac1c1at). Sundi galggai juohke jagi dikkis ráhkadit vuoigatvuod1aolmmos1logu1159 sis geat galge máksit olles dahje bealle vuoigatvuod1a (dahje eai oba vuoigatvuod1age dávdda dahje agi geaz1il). - Borgemánu 20. b. 1778 mearrádus bijai vuoigatvuod1aid (12. art.) ja máksima (48. art. meriid mielde) bearrama1160 gávpesearvái, ja sundi galggai ain c1állit vuoigatvuod1aolmmos1logu (art. 47). - Go gávppas1eapmi luvvejuvvui, buot vearu ja vuoigatvuod1aid bearran biddjui fáldái jahkásas1 dikkiide ( 5.9.1787 mearrádus, 11 art.). Vuoigatvuod1aolmmos1lohku lei nappo Finnmárkku vearroolmmos1lohku. Vuod1d1oláhka bijai § 50b:s jienastanvuoigatvuod1a1161 boaittobealguovlluide sidjiide geat eaiggádus1s1e dahje láigohedje erenomás1 matrikulerejuvvon eatnamiid, nappo sidjiide geat mákse vearu, nu ahte vearrogeatnegasvuohta ánssás1ii jienastanvuoigatvuod1a. Go dus1s1e unnitlogus sápmelac1c1ain lei eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eatnamiidda, lei dus1s1e vuoigatvuod1aolmmos1lohku mii sáhtii vástidit eará ámttaid (vearro-)matrihkkala. Danin atnui vuoigatvuod1ageatnegasvuohta jienastanvuoigatvuohtan njukc1amánu 31. b. 1821 vuod1d1oláhkamearradusa § 50b lasáhusain: "Sii geat Finnmárkkus leat leamas1 Vuoigatvuod1alac1c1at 5 Jagi, ja deavdán 25 Jagi, berrejit, nugo sii, geat eaiggádus1s1et dahje geavahit matrikulerejuvvon Eatnamiid, oaz1z1ut Jienastanvuoigatvuod1a." Dát lei áidna vuod1d1oláhkanuppástus ovdal 1842, 1814 "Skábmamánovuod1d1olágas" (Buo. NAC1 1984:18, s. 407f. - Řystein Bottolfsen bájuha fálddiid várdosa Finnmárkku 1837 jienastanvuoigaduvvomiin1162, Finnmark fylkeskommunes historie 1840-1990, 1990, s. 65). Olles 945:s ledje jienastanvuoigatvuod1alac1c1a1163. Galles vurdno1164 stáhta njuolggadusaide, dikte c1álihit jienastanolmmos1lohkui (dalá Vl. § 51 vuod1ul) ja geat dasto jienastedje, ii leat baicce c1ielggas). Vuoigatvuod1aortnet joatkkas1uvai geassemánu 6. b. 1863 "Nu gohc1oduvvon Vuoigatvuod1at Finnmárkkus lága dáfus" bokte. Cuo?ománu 21. b. 1898 vuod1d1oláhkamearradus dábálas1 jienastanvuoigatvuod1a hárrái (dievdduide) jávkadii vuoigatvuod1aolmmos1logu ovtta dárbbu. Vuoigatvuod1aortnet fámuhuhttojuvvui suoidnemánu 20. b. 1905 Sadjásas1doaimma daid gohc1oduvvon Vuoigatvuod1aid Finnmárkkus Lágain. 2.1.3 1744, hirssat ja saháfiellut Oarjefinnmárkku girkuide Oarje-Finnmárkku báhpaid gáibádusat1165 gonagassii Álttá vuovddis huksenávdnasiid hárrái Hámmárfeastta, Ákn1ovági ja Láhppi girkuide mied1ihuvvui (Wessel Berg, golggotmánu 2. b. 1744; gáibádusat RA, Missions Collegiet, Indkomne Breve 1735-45). Dás ferte leat leamas1 sáhka mealgat hirsahivvodagas daid báljes guovlluide. 2.1.4 1745, Schnitler:a evttohus Finnmárkku eanageavahussii Árvalusastis rád1d1ehussii rávvii Peter Schnitler soames eanabuoridemiid mearrasámiid ja dáloniid ássansajiin, vealgáduhttima ja eanaláigoheami áigumus1ain, ja vejolas1 vuovdima odelii ja opmodahkan dáloniidda (bajábealde 1.10.3). 2.1.5 1751, Sámekodisilla dáhkádusat Sámekodisilla dáhkidii vuoigatvuod1aid boazosápmelac1c1aide dáz1a duovdagiin (olles dalá) Ruot1as, ja danin skavát unnimusat seamma vuoigatvuod1aid norgga boazosápmelac1c1aide (buo. Fr. Brandt, Tingsretten, § 39, man1imus1oassi). 2.1.6 1753, vuovdegeaskkut Vuovddit ledje heakkadehálac1c1at sihke Finnmárkui ja maid Davvi-Norgii mud1ui. Borgemánu 7. b. 1752 plakáhtain [mearrádusain] gildui buohkaide muorraávdnasiid doalvut Davvi-Norggas eará guovlluide. Dát bisttii gitta 1845:i. Od1d1a gielddus geassemánu 27. b. 1892 lágas, od1asmahtton borgemánu 20. b. 1915 lágas, fámuhuhttojuvvui njukc1amánu 13. b. 1925 lágas). Mathias Collett bod1ii Áltái 1751:s od1d1a ámtamánnin (Peter Schnitler:a sadjái, gii ii vuostáiváldán ámmáhá masa son jearatkeahttá lei nammaduvvon). Collett hárbmaluvai go oinnii mo vuovddi sáhtte goaridit (Amtets kopibřker 1751-58, Stáhtaarkiivva Romssas). Mán1ggosgirjjit c1ájehit mo Collett ies1 c1álii od1d1ajagemánu 31. b. ja golggotmánu 31. b. 1753 vuovdegeaskkuid gonagassii geasa "Finnmárkku Vuovddit gullet" (Wessel Berg, IV, "Tillćg", s. 1144f; Spilling s. 4f; bajábealde 1.10.1). Geaskkut gustojedje sihke beahce- ja lastavuvddiide. Álbmot ii galgan máksit vuovddi geavaheames. Muhto beziid ja sogiid c1uollamii galggai vuovdefáldi vuos c1ujuhit, ja maid fertii máksit. Jus dán láhkamearrádusa rihkku, de sáhkohallo ja stuorát rihkkumat soite rumas1lac1c1at rán1ggás1tuvvot. Bealli sáhkus galggai báhcit albmadeaddjái1166, bealli vuovdefáldái. Mud1ui c1ujuhii man1imus1geaskku 1702 mearrádusa Finnmárkogávppas1eami 38. artihkkalii. Collett oac1c1ohii dasto Reantogámmára mied1áhusa nammadit vuovdefálddi Áltái, gii galggai c1ujuhit ja mud1ui gozihit vuvddiid. Dát ortnet bisttii jahkec1uohtemolsas1umi man1n1elii (Jens Petter Nielsen, Altas historie, bd. 1, 1990, 283ff). Vuovdegeaskkut mat namuhuvvojedje (1.10.1; 1.18.2) gustojedje Kárás1joga ja Deanuleagi beahcevuvddiide 1776:s, oktan 1775 eanac1ujuhancealkámus1a álmmuheami. Go ámtamánni Fr. Wilhelm Wedel-Jarlsberg 1814:s fárrii Álttás, sáddii son vuovdebeavdegirjji vuovdefáldái ja bijai girjji mielde. Lei muhtunlágan c1oahkkáigeassu iez1as ja su ovdamanniid vuovdehálddas1eamis ja seammás oaivadeapmi sutnje gii galggai ovddasvástádusa badjelasas váldit. Ies1, c1álii ámtamánni, ii lean son goassege c1ujuhan eambo go maid "Vuvddiin almmá Vahága haga sáhtii liigudit": "Hárve lea Dábálas1 olmmos1 biehttaluvvon Hirssaid viez1z1amin dárbbas1las1 Ássan- dahje S1ibitdáluide, Lád1uide j. d. s., muhto eai leat báicce álo Gávpealbmáid Gáibádusat dáid oktavuod1ain mied1ihuvvon, belohahkii go dáid Viesuide eai dárbbas1 dus1s1e stuorra ja olu Hirssat ja dávjá ferte navdit ahte lea nákcu nás1s1at daid dárbbas1uvvon Ávdnasiid eará sajiin." Son oaivvildii ahte Áltá-vuovddis ain jahkeviissaid sáhtii njeaidit "Gieldda Ássiid Atnui dárbbu Boaldin-muoraid ja Huksen-Hirssaid, go eai C1ujuhuvvo menddo sakka dahje stuorra Murrenhivvodagat" (Nielsen, s. 287). 2.1.7 1760, ámtamánni vuosttas "báikelihppu" Dálbmeluovtta dikkis geassemánu 18. b. 1760 divttii ámtamánni Gunder Hammer (1757-68) c1állit beavdegirjái vuosttas "báikelihpu", namalassii ámtta dáhkádus ahte lihppoeaiggát sáhtii leat ássansajis eallináiggistis. Sverre Třnnesen lea ies1 guorahallan diggegirjji sullii 1760:s ja c1ujuhan ovdáneapmi gittiid diggelogahallamis ja ássansajiid ja láddjehagaid riektenákkuin (finnmárkolac1c1a, sundi Hans Paus mearrádus) gitta báikelihpuid rádjai (Retten til jorden i Finnmark, 1972, s. 85-93). Jus Třnnesenge livc1c1ii diehtán Schnitler:a erenoamás1 died1áhusas Finnmárkku birra (Eks. prot. III, 1985) ja ámtamánni Collett mán1ggosgirjjiin, livc1c1ii oaidnán ain eanet ovdamearkkaid mo ámmátdoaimmahagas ovdal juo dihte dán dárbbus ja danin sáddii od1astusevttohusaid Křbenhámmanii. Ná c1álii ámtamánni Collett Reantogámmárii golggotmánu 23. b. 1754: "Okta daid stuorámus Cakkiin Riikka buorideames ja Ássiid c1álggus ja veagaiduvvamis, leat dat áloládje fárremat geain eatnas1at leat Mearra-Sápmelac1c1at ja belohahkii maiddái muhtun nu gohc1oduvvon Dáz1at. Mearrasápmelac1c1aid dáfus, de lea dábálas1 sis, ahte ásset nuppi Báikkis geasset ja nuppi Báikkis dálvet; Geassesadji lea sis danin, go s1ibihiid ii sáhte biebmat geasset, ja sii iez1a besset guod1oheames s1ibihiid, mat guod1okeahttá, jus orrot seamma sajis dálvet go Geasset, livc1c1e bilidan buot ealáha maid dálve-biebmun áigo láddjet. Dát sirdin dálve- ja Geasse-sajiid gaskkas attii sidjiide vejolas1vuod1a, ahte eai dus1s1e sii ane ávkki dan muhkkis mii dálvvi mielde báhcá go s1ibihat leat návehis, muhto maid ahte sii fuolaheamet diktet s1ibihiid guod1okeahttá guohtut earáid áidonkeahtes gittiin, mat leat dasttán sin Geasse-guohtuma bálddas, ja gos unnán lea vuovdi ja eatnama ies1vuohta hehtte áidut. Nappo sáhtii dat vahát go fárre Geasse- ja Dálve-sajiid gaskka leat doarvái ártan dáhttut dán Dábi heaittihit, muhto dus1s1e dat ii oru; dasgo jus Mearrá-sápmelas1 lea dálvet, heivemeahttun láhkai nie gurben dan suhkkes soahke-vuovddi lavdnjegoad1is lahka, nu ahte son ii bussái sáhte guoddit muoraid maid son juohke beaivvi murre iez1as dárbui lavdnjegoahtái, fárre son nuppi-báikái gos lea suhkkes vuovdi, ja seamma báikkis lea dálve-sadji, nu guhká dassá son ii s1at dábálas1 vuogasvuod1ain ole Vuovdái. Ja leat gal dat Mearrasápmelac1c1at geat leat fárren 10 ja vel eambo gerddiid, ja buot dás lea viehka ártet, ahte go daid njáskkojuvvon vuvddiin lea s1addan vuogas suoinnit guohcaga gudduid ala, sápmelas1 oamasta láddjet alcces buot suinniid mat s1addet iez1as njáskkon sajis, maid eatnas1at sápmelac1c1ain gohc1odit gittiid eatnamiid maid iez1a leat c1orgen; nu ahte dát lea háhkan maid eanas1 sápmelac1c1ain boahtu gittiideaset, maid juohkehas1 c1uoc1c1uha berre geavahuvvot váhnemiidiset dahje fulkkiideaset man1is geat leat c1orgen daid lastavuvddiid. ..." (Finnmarkens Amts Kopibog 1752-1756 udenfor Amtet, StA Tromsř, s. 144-146. Nubbehusc1álus ja uth. GS). Sitáhta c1ájeha vuohc1c1an mo vuovdi lei guovddáz1is Collett jurddas1anvuogis. Muhto man1imus1linjáin lea c1ielga mearrasámi riekteáddejupmi, go oaivvildedje sis leat vuoigatvuod1a láddjet niittuid gos váhnemiin dahje fulkkiin ovdal ledje leamas1 gittiin ássansajit (Buo. bajábealde, 2. c1uo. álggahusa). 2.1.8 1761, ámtamánni luossabivddu lágideapmi Álttá-jogas 13.5.1761 mearrádusainis álggahii ámtamánni Hammer luossabivddu muddema Álttá-jogas (c1állon Finnmárkku diggegirjái 45, s. 559-566; StA Romsa). Guollebivdu doalahuvvui Álttá ássiide. Dát hámáduhtii ies1gud1etlágan "servviid" maid álbmot ain juo 1600-logu loahpageaz1i rájes lei lágidan Álttá-joga luossabivddus (J. P. Nielsen, Altas historie, bd. 1, 1990, s. 197ff, s. 289ff). Muhtun nuppástusain lea Hammer mearrádus ain doaimmas (Třnnesen 1972, s. 96, 245; J. P. Nielsen, "Om Altaelva, laksefiske og Alta laksefiskeinteressentskap", Norsk skogbruksmuseum, Ĺrbok nr. 11 (1985-1986), Elverum 1986, s. 297-316). 2.1.9 1775, eanac1ujuhancealkámus1 ja "ámtalihput" 1863 rádjai Ámtamánni Collett beros1tii - seammago Peter Schnitler - hirbmadit Finnmárkku eanadivs1s1us ja eanadoallovejolas1vuod1ain. Dán birra sáddii son 1757:s dievaslas1 "dillec1állosa" Reantogámmárii (nubbehusc1álus Kjeldeskriftavdelinga, RA; buo. Collett od1astusrahc1an Várjjagis, Einar Niemi, Vadsřs historie, bd. 1, 1983, s. 432ff). Sundi Hans Paus evttohii 1769:s Reantogámmárii, fárrehit "liige" badjesápmelac1c1aid riddui, mii ii dohkkehuvvon Reantogámmára alimus dásis. Eanet fuomás1uhtii jurdda juolludit mearrasápmelac1c1aide bissovas1 dálve- ja geassesajiid, heivvolas1 gieddeguolbaniiguin, guohtumiiguin ja bivdosajiiguin, ja njeallje bearras1a joavkkuin. Dáz1at galgat ássat guollebivdohápmaniin gos leat unnimus njeallje bearras1a, eai dus1s1e vuotnabad1ain, mud1ui berres1ii sidjiide biehttaluvvot gávpemonopola c1ielggadeapmi (Indberetning om Finnmarkens řkonomiske tilstand, med forslag om dens forbedring, beaiváduvvon Dálbmeluovttas od1d1ajagemánu 16. b. 1769, dea. A. B. Wessel, C1áhcesuolu 1908). Muhto easka ámtamánni Torkil Fieldsted joraha dákkár jurdagiid láhkan. Torkil Fieldsted lei islándda sogalas1. Son lei ámtamánni Finnmárkkus 1771-78 ja váldoámtamanni Troanddimis 1786-95. Dás lea nana oktavuohta ruvdnoprinssa njuolggadussii, man1n1il Frederik 6, 1788:s ja váldoámtamánni 1794 cealkámus1s1ii sápmelac1c1aid vuoigatvuod1as boazodollui Troanddima ámttas (NAC1 1984:18, s. 185). Torkil Fieldsted oaivvildii - nugo Paus - ahte Finnmárkku ovdánanvejolas1vuod1at ledje mearrabivddus. Danin berres1edje eiseválddit geahc1c1alit rittus c1ohkket birasgotti gosa golbma gitta vihtta bearras1a ásaiduvvet. Berres1ii c1ujuhuvvot ássansadji eatnamiidda olles eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain, muhto odelvuoigatvuod1a haga. Fieldsted ii dáhttun nappo lihttoláigoheami1167 ja eanaláigoheami gaskadási. Miessemánu 27. b. 1775 ggl. cea. cealkámus1a ja eanagirjelávadaga lea Fielstied ollásit c1állán Finnmárkkus. Muhto son háles1talai dan birra Reantogámmáriin Křbenhámmanis 1775 gid1a orruma oktavuod1as (Třnnesen, 1972, s. 134-146; Třnnesen:a govvádus vuod1d1uduvvo álgogálduide: Rentekammeret, Kammerkollegiet, Dok. til forestillinger, Pk. 22 (1772-1775), RA). Mán1ga Reantogámmára bálvá1168 ledje 1760-jagiid rájes beros1tan "Finnmárkku Veagaiduvvamis", erenoamáz1it greavaguovttus Thott ja Oeder. Thott dat hilggui Paus:a beantta garra evttohusa. Fieldsted hábmii evttohusastis justa "veagaiduvvan" jurdagiin, ja rád1d1ehus c1uovvolii evttohusa politihkanis. Ássansaji eaiggát oac1c1ui "Vuoigatvuod1a" jávrriid ja jogaid bivdui ássansajis dahje dan lahkosis (§ 3). Ii daddjo, nugo galggas1ii NL 5-11-2 vuod1ul, dán leat sierra vuoigatvuohtan. Substantiivvas "Vuoigatvuohta (Rettighed)" lea mearritkeahtes hápmi ja orru danin addit láivvit vuoigatvuod1a ássansaji eaiggádii go jus livc1c1ii leamas1 mearriduvvon hápmi ("Vuoigatvuohta [Rettigheden]"). Giliin gos dárbbas1uvvui lastavuovdi (§ 4), galge oaz1z1ut juolluduvvot vuovddi ("mearriduvvot ... dihto Giliide"), atnui ámtamánni c1ujuheami vuod1ul. Beahcevuvddiid várrii baicce gonagas alcces (§ 5). Seamma maid dainna mii lei lihttoláigohuvvon njuorjo-, monne- ja uvjasajiide "dihto ávdin ja huksenkeahtes Sajiin; muhto go dáid Sajiin leat fásta Ássit, galgá Ámtamánni Evttohit, sihke Ássiide ja Gonagaslas1 Beros1tupmiide buorrin ovddasguvlui" (uth. GS. - Třnnesen, 1972, s. 147, c1ájeha mo ámtamánni dán ásahii, omd. 1831-32:s). C1uovvovas1 § 6 máinnas1ii "Hearvásvuod1aid, mat dán rádjai leat leamas1 oktasac1c1at olles Giliide dahje Dábálas1 Olbmuide". Daid ii galgan sirdit opmodahkan, muhto "diktit ain dákkár dábálas1 Geavaheapmái". Ovdamearkan ("leat") dákkár "Hearvásvuod1ain" c1ujuhii cealkámus1 "Guollebivdui ábis ja Eanuin [Áltá ja Deatnu], ja Sátkkuide ja sullasac1c1aide". Vástideaddji njuolggadusat mat eai galgan luobahuvvot "Gonagasa eatnamiin" priváhta opmodahkan, leat bisuhuvvon ja aiddostahttojuvvon buot c1uovvovas1 eanavuovdinlágain. Orrunsajiid galge mihtidit ja luobahit nuvttá, muhto stáhtadivadiin1169 sundái eanagirjji ovddas (beros1keahttá mahtodagas) ja diggelogahallan lei geaskkus mearriduvvon eanemusat 24 skillet dahje njealjadas riikkadalára (§ 8). Dákkár stáhtadivadiid badjerádjemearit1170 bohte nappo Finnmárkui mealgat ovdal go Norgii mud1ui (geassemánu 11. b. 1788 stáhtadivatnjuolggadusat1171). Ássansajiid galggai matrikuleret, go "mearriduvvo ... jahkásas1 Divat" 8 sk. juohke gusafuod1d1ara meari mielde (§ 10). Badjerádjesturrodat galggai leat 4 gusafuod1d1ara (dahje 32 sávzafuod1d1ara). - Stuorradiggi fámuhuhtii divada 1839:s (Almmuhus Vearuid ja Divadiid hárrái, golggotmánu 17. b. 1839, c1uo. g 3). Ámtamánni gohc1c1ojuvvui dán sisdoalloriggá § 11:s gozihit ahte eanac1ujuhusas lei ovdáneapmi, erenoamáz1it anu, s1attu ja vuovdegilvima dáfus. C1uovvovas1 áiggi eanagirjjit (Finnmárkku sundeámmát, Pantebok 1, 1776-1794, StA Romsa) almmuhit báikkiid namain ja beanta olu "láddjehagaid", daidge namain. Daddjo áinnas ahte "Boaldámus1 lea lahkosis". Juohke báiki lei vealgáiduvvon, 4 "gusa" dahje 32 "sávzza" badjerádjái. Vuosttas pántagirjjis ledje hui moadde ámtalihpuge. Dá lea ovdamearka Oarje-Finnmárkkus: "Hámmárfeastta Dikkis Geassemánu 6. 1780 almmuhuvvui ... Dákko bokte oaz1z1u Jon Axelsen, Sievjjus1172 Lud1olac1c1at Lobi orrugoahtit Njiz1z1evuonas1173 Sievjjus Michel Jonsen luhtte, gos Elias Arnesen ovdalis lea orrun, ja died1ihuvvon Jon Axelsen galgá geavahit ja atnit Eatnamiid ja Niittuid maid seamma sajis ovdalis namuhuvvon Elias lea geavahan, datte berre son dainna eatnamiin mii sutnje lea addon ráfáidahttit Vuovddi mii gullá Báikái ja ii galgga dus1s1adit ja Dárbbas1meahtumit geavahit, jus nu son massá dán máinnas1uvvon Lud1olas1vuod1a ja c1ujuheami. Hámmárfeasta Suoidnemánu 16. b. 1778. T. Fieldsted." Ole Hannibal Sommerfelt, Nuorta- ja Oarjefinnmárkku fáldi 1783 rájes ja Finnmárkku (Romssain) ámtamánni 1787-1800) máinnas1ii 1799:s 1775 cealkámus1a váikkuhusaid ná: "Nuortafinnmárkkus eaiggádus1s1at Dáz1at, Mearrasápmelac1c1at ja Kveanat dábálac1c1at iez1aset ássansajiid ja vealgáduvvon eatnamiid, earret hui moadde Od1d1a-Ássi. Nuortafinnmárkkus ii leat c1orgekeahtes ja gilvvakeahtes Muoldavuod1d1u Eanajuhkkojuvvon. Riikka lea Gonagassii gullan ja ain gullá sutnje, nuguhká dat ii leat vealgáduvvon dahje vuvdojuvvon." ("Kort Beskrivelse over Finnmarken", Topographisk Journal for Norge, bd. 7, 1799, s 144f). Cealkámus1 s1attai nappo Oarjefinnmárkkus duohtan, muhto ii Nuortafinnmárkkus. Baicce joatkkas1uvai ain báikelihpuid geavaheapmi miehtá Finnmárkku, 1775 rájes "ámtalihpuid" namas. Ámtalihpuid c1uovui maiddái dábálac1c1at eaiggáda ja beallelac1c1a vuoigatvuohta sadjái ahkásii1174, vuosttasvuoigatvuod1ain man1isboahttiide. Mihtideami ("mihtádusa") ja vejolas1 diggelogahallama galggai gal máksit, muhto sajit eai matrikulerejuvvon iige jahkásas1 divat biddjon. Ámtalihpu eaiggát ii sáhttán pántet ássansajis, muhto justa danin ii lean sus sajistis massinvárra. Nie lei son seamma oadjebas sajistis go eanaláigolac1c1at Nordlánddas ja Romssas seamma áiggis (Axel J. Coldevin, Jordegods og storgĺrder i Nord-Norge, 1943). Álttá Pántaregisttar c1ájehage ahte olu od1d1a eaiggádat fertejedje luobahit ássansajiideaset gávpejasvealggi dihte (njálmmálas1 diehtu GS:i Sverre Eilertsen:s, Eaibu, Áltá). Spilling, Av Finnmarkens skogret, 1920, s. 32, bájuha deaddiluvvon girjelávadaga, maid ámtamánni Harris ráhkadii, ja ámtalihpu diggelogahallama ovdamearkka Álttás 1848:s. Spilling bájuha eanas1 girjelávadagas. Vulobealde lea dat ollásit geardduhuvvon, guovtti seammalágan lávadagain 1846:s ja 1853:s, goappas1agaid lea ámtamánni Harris vuolláic1állan (sierra kaseahtas, StA Romssas): "Deaddiluvvon Girjelávadat Finnmárkku Ámtta Ámtamánnis Ássansajiid Liigudeapmái. Finnmárkku Ámtta Ámtamánni cealká ahte duod1ai lea addán lobi, nugo mun dákkobokte divttán ... váldit Geavaheapmái ja Gilvimii Stáhtii gullevas1 Eanabihtá, mii lea ... makkár Eanabihttá Ráját ja Sajádat Mihtideamis ... nu go lea c1ilgejuvvon: ... Died1ihuvvon Eanabihttá, masa várrejuvvo rihkkokeahttá masa Muhtimiidda ovddes1 Vejolas1vuod1a vuod1ul lei Vuoigatvuohta, geatnegahttá geavaheaddji fuolahit dohkálac1c1at, nu ahte Opmodaga sáhttá geavahit Ávkin áiggi Guhkodagas ja vealgáduvvot. Jus Báiki 2 Jagi man1n1il odná LohpeBeaivvi rájes ain orru gilvvakeahttá, lea seamma fas ruovttoluotta Almmolaz1z1ii, ja sáhttá almmá Váiddakeahttá Soabadan-kommis1uvdnii, Láhkii ja Duomuide dasttán c1orgejuvvot. Dálá Lohpi ii vuoigatvuod1avuod1d1ut Geavaheaddjái makkárge Vuoigatvuod1a Vuovdái, mii lea eanabihtás. - Jus dárbbas1uvvo Vuovddi c1uollat eatnama gilvigoahtimii, lea Geavaheaddjis died1ihit dán guoskevas1 Meahccefáldái, gii fuolaha Vuovddi, mii galgá c1ullojuvvot, c1ujuhuvvon Geavaheaddjái ja Earáide, geat leat gáibidan C1ujuheami." Kommis1uvdna mii 1862:s eanavuovdima hárrái árvalii, c1ilgii geavada ná: "Nugo dihtosis leamas1 moanaid jagiid lea Geavat bisson, ahte Ámtamánni man1n1il Stáhta eatnamiid mihtideami gaskaboddosac1c1at lea died1ihan gullevaz1z1ii nu gohc1oduvvon Ámtalihpu, dahje lobi Eantamiid váldit atnui dáinna áigumus1ain, go lea gilvon ja áidon, de oaz1z1u Eanagirjji. Miehtá Finnmárkkus geavahuvvojit olu eatnamat dákkár Ámtalihpuid vuod1ul. Duokkot dákko leat maid muhtun Ássansadji, masa geavaheaddjis ii eisege leat Vuoigatvuod1avuod1d1u. Kommis1uvdna Oaivvilda dárbbas1it, ahte Lágat, dasgo dál álggahuvvo od1d1a Vuogádat Eanajuolludeamis Finnmárkkus, ordnet Gaskavuod1aid dáid Ovddasvástideaddjiin, geat geavahit Eatnamiid belohahkii almmá Vuoigatvuod1avuod1u haga ja belohahkii Ámtalihpu vuod1ul, hálbbes vuogi mielde, nu ahte seamma olu Ovttaskas olbmuid Vuoigatvuod1a ja hálbbes Deastta dan Oskkus Eanabarggus mas eiseválddiid Beros1tumit váldojit vuhtii" (Od.prop. 33/1862-63, s. 10). Ja Siskkit Departemeanta bealestis lasihii ahte "Vuogi, mii dássáz1ii lea c1uvvojuvvon Eiseválddiid Beales Eatnamiid Luobaheamis Priváhta eaiggadiidda, lea leamas1 hui hálbi, go dat ii leat máksán Háldejeaddjiide eambo go Moadde Dalára" (Od.prop. 33/1862-63, s. 18). Váilo gáldolas1 ja c1ohkkejuvvon sadje- ja ámtalihpuid geavada lohkan Finnmárkkus gitta 1860-jagiid rádjai. Ámta ferte leat bargan guovddás1 eiseválddiid c1ielga vuoigatvuod1avuod1u haga. Muhto lea doarvái c1ielggas ahte lihput c1állojedje ássiid iez1aset dáhtu mielde. Ii lean sáhka sirdimis. A?kke sáhttá dadjat ahte ámtaeiseválddit, iez1aset guhkes ja ies1rád1álas1 ámtalihpuid halddáhangeavadiin, njuovzilit mihtte eiseválddiid fertet oadjudit ja muddet árbevirolas1 anu mii olbmuin lei ássanbáikkiin oktan lagas1 riggodagaiguin. 2.1.10 1826, Gávvuona veaikedoaimmahat ja Álttá vuovdi Gávvuona veaikedoaimmahat, Álttás, surggiidisguin Návutnii, s1attai stuorámus industriála doaimmahat Davvi-Norggas 1800-logus. Dát ásahuvvui 1826:s Hámmárfeasttas brihttalas1 konsula Crowe bokte. Doaibma lei álggos dus1s1e ruvkedoaibma. Málbma ii suddaduvvon garkobberin: "Fievrridat namalassii Málmma suttatkeahttá En1glánddii. Guovllu Beahcevuovddis lea Doaimmahagas lohpi váldit hirssa dárbbus mielde Ruvkehuksemii ja Más1endoibmii; muhto Doaimmahahkii lea váldoeaktu, ahte eai váldde koalaid ja boaldinmuoraid guovllu vuvddiin. Danin fertege, jus Bartadoaibma Álggahuvvo, ahte koalla Suddadeapmái viz1z1ojuvvo deike E?lánddas dárbbu mielde." (Jens Kraft, Topographisk-Statitistisk Beskrivelse over Kongeriget Norge, bd. 6, Christiania 1835, s. 576f). Lea mearkkas1anveara dán konses1uvdnaeavttu "stáhta vuovddi" geavaheapmái Álttás. Álgovuorus lei ámtamánni Johan Caspar Krogh, gii dan evttohii ja gii geassemánu 10. b. 1825 almmuhii od1d1a njuolggadusaid Áltá-vuovddi geavahusas. Muhto dat bisuhuvvui guovvamánu 27. b. 1826 ggl. cea. Eanet cealkámus1as - masa Kraft lea vuod1d1udan - J. P. Nielsen:s, Alta historie, bd. 1, 1990, s. 356f. Plassjeduoddara njáskamiin dihte 1600-logus. Njáskamat Álttás livc1c1e oz1z1on billisteaddji váikkuhusaid Oarjefinnmárkku ássamii. 1830-jagiid loahpas sáhttigod1ii báktec1ina buktit olgoriikkain tuollo haga veaikedoaimmahahkii. Buvttadeapmi lei man1n1il gitta 200 tonna jahkái (Cuo?ománu 26. b. 1838 ggl. cea., c1uo. 11, ja skábmamánu 23.b. 1839; buo. Stĺle Dyrvik j.ea., Norsk řkonomisk historie 1500-1970, I, 1979, s. 170). 2.1.11 1830, Finnmárkku-guollebivdduid láhka C1akc1amánu 13. b. 1830 láhka siskkildii njuolggadusaid Finnmárkku-rittu rikkis guollebivdui, erenoamáz1it dorskebivdui. Láhka attii seamma guollebivdovuoigatvuod1aid Nordlándda ja Norggas mud1ui guollebivdiide go Finnmárkku guollebivdiide. Finnmárkolac1c1aid sierravuoigatvuod1at, erenoamáz1it liidnabivdui, danin fámuhuhttojuvvo. Miessemánu 18. b. 1860 láhka attii bienasta bitnii rán1ggás1tanmearrádusaid earáid bivdosiid vahágahttimis. Borgemánu 3. b. 1897 láhka, § 11, mearridii ahte áhpi galggai juhkkojuvvot "Fierpmi ja Liinna geavaheaddjiid gaskka". Danin nogai 1890-jagiid loahpas vuoigatvuohta "liinnaide". Ledje seakka bivdoc1ázit gáttis fávlái, ráddjejuvvon bivdoc1áhcemearkkain1175. Várjjat-vuotnas diggelogahallo dákkár liinnat nu man1n1it go 1860-jagiin. Dáppe lei eaiggádus1s1anvuoigatvuohta liinnaide leamas1 dábálas1 juo 1600-logu rájes (Einar Niemi, Vadsřs historie, C1anas 1, 1983, s. 292-295; buo. 1702 gávpemearrádusa, bajábealde 2.1.2.). Seamma beaivvi tuolluláhka Finnmárkui divttii tuollo haga sisabuktit juohkelágan biergasiid guollebivdui ja eanadollui. Finnmárkorittu guollebivdu ja go álkit beasai ássansajiide ja dárbbas1las1 oamit dagahedje rittu fárrenguovlun, erenoamáz1it mátta guollebivdit bohte (c1ohkkejuvvon válddahus, Francis Sejersted, Den vanskelige frihet 1814-1851, 1978 (Norges historie, red. Knut Mykland, bd. 10), s. 146-167). Guolli ja eatnamat hohkahedje maid sisafárrema stuorraoaivugasvuod1as Suomas (Einar Niemi, Oppbrudd og tilpassing. Den finske tilflyttingen til Vadsř 1845-1885, 1977). Finnmárkku olmmos1lohku lassánii 1800-logus proseantalac1c1at nuppi geardásac1c1at go Norggas mud1ui oppalac1c1at (Řystein Bottolfsen, Finnmark fylkeskommunes historie 1840-1990, 1990, s. 142ff, oktan moanaid diagrámmaiguin). Stuorra oassi olmmos1lassáneamis lei guollebivddu laskama geaz1il. 2.1.12 1852, Norgga ja Suoma gaskasas1 rádjagidden boazodollui ja suopmelac1c1aid riddoguollebivddu gielddus 1840-jagiid rájes vuohttit Christiania ja Stockholmma ámtahálddahusas ja guovddás1 eiseválddiin badjáneaddji balu ruos1s1a ránnjáide, oktan Suomain mii lei cára stuorraoaivugasvuohta 1809 rájes. Ballu ii gustun dus1s1e Várjjagii, muhto miehtá guovllu davvenuorttabealde Ivggu ja "suomagáiddá". Ruos1s1a rádjagidden Finnmárkku bohccuide 1852:s vástiduvvui dáz1a beales rádjagiddemiin suoma bohccuide ja suoma guollebivdiide. Almmolas1 almmuheapmi c1uojai ná: "Suoidnemánu 29. b. 1852, Gonagaslas1 Cealkámus1, mas - dan oktavuod1as go keaisárlas1 ruos1s1a Rád1d1ehus easka vássán Suoidnemánu 10át celkkii Dovddahuvvon, ahte C1akc1amánu 15át rájes áigu diktit Suoma Rájá Norgga vuostá giddet dáz1a Badjesápmelac1c1aide oktan Boazoealuiguin - earret eará mearriduvvui: ahte seamma Áiggis galgá leat gielddus suoma riikkavuloz1iidda rasttildit rájá Norgii guod1ohit bohccuideaset ja sihke Norggas dahje norgga Rittus moge bivdit dahje makkárge guliid bivdit." Dáz1a rádjagiddema ferte navdit leat dáz1a allatvuod1arievtti váikkuhussan. Dat ii lean vuod1ustuvvon Finnmárkku stáhta eatnamiid oahpas. Muhto c1uozai vuohc1c1an suoma sámiid valljigeavaheapmái dáz1a guovlluin. Danin gullá dáz1a rádjagidden dan oktavuhtii mii dás lea ovdan. Dáz1a beale rádjagidden oac1c1ui ránska-brihttalas1 dáhkádusa (milolas1 ja dál ii nu dovddus) 30. skábmamánu 1855 "Skabmamánusoahpamus1ain". Dat máinnas1uvvui vel "Soahpamus1 Fránkariikkain ja En1glánddain Ruos1s1a vuostá" dan áiggi láhkaáigec1állagis (uth. GS): "1. A r t i h k k a l. Su Majestehta Ruot1a ja Norgga Gonagas ii c1ana iez1as luobahit Rus1s1ii dahje dán Riikkain lonuhit dahje diktit seamma ahte ásaiduvvot makkárge osiin Riikkas, mat leat Ruot1a ja Norgga Ruvnnu vuollásaz1z1an. Su Majestehta Ruot1a ja Norgga Gonagas c1atná iez1as dasto ahte ii luobat Rus1s1ii makkárge Vuoigatvuod1a Guohtumii (Bete) dahje Guollebivdui dahje makkárge Vuoigatvuhtii makkárihkkenassii eará Lágáz1emiid, les1 dal Ruot1a ja Norgga bajábealnamahuvvon Duovdagiin dahje daid Rittuin, muhto hilgut juohke s1iehtadallama, maid Ruos1s1a dahká dáinna Áigumus1ain sihkkarastit muhtun namahuvvon Vuoigatvuod1aid. 2. A r t i h k k a l. Jus geavvá nu, ahte Ruos1s1a ovdanbuktá Su Majestehtii Ruot1a ja Norgga Gonagassii makkárge Evttohusa dahje makkárge Gáibádusa, man Áigumus1 lei doalahit, les1 dal Luobaheapmi dahje Lonuhus makkárge Oasis Riikkas, mii lea Ruot1a ja Norgga Ruvnnuid vuollásaz1z1an, dahje Vuoigatvuohta hálddas1it dihto Osiid dáid Eatnamiin, dahje Mied1iheapmi Vuoigatvuhtii Guollebivdui, Guohtumiidda (Bete) dahje makkárnu eará Lágáz1emiid namuhuvvon Duovdagiin dahje Ruot1a ja Norgga Rittuin, - c1atná Su Majestehta Ruot1a ja Norgga Gonagas makkárge gaskaluhttima haga almmuhit Su Majestehta Fránska Keaisárii ja Su Stuorra-Británnia Majestehtii dákkár Evttohusa dahje dákkár Gáibádusa; masa man1imus1námuhuvvon Majestehtat váldet badjelasas Geatnegasvuod1a addit Su Majestehtii Ruot1a ja Norgga Gonagasa Soahtefámuide eatnamiin ja c1áziin, doarvái Ovttastahttit Su Majestehta Soahtefámuid eatnamiin ja c1áziin ahte vuosttaldit Ruos1s1a Gáibádusaid dahje Fallehemiid. Lágáz1eapmi, Fápmu ja Atnin dáid Soahtefámuin galge bajábealnamahuvvon Dáhpáhusain mearridit oktasas1 Soahpamus1a gaskal ovttastuvvon Fámuid." Norgii bod1ii skabmamánusoahpamus1 skábmamánu 2. b. 1907 Integritehtasoahpamus1a sadjái (Duiskkain, Fránkariikkain, Stuorrabritánniain ja Ruos1s1ain. Dat loahpahuvvui gaskal 1922 ja 1928). 2.1.13 1852 - 1857, vuosttas geahc1c1aleamit váidudit ruos1s1a rádjagiddema c1uvvosiid dáz1a boazosápmelac1c1aid ektui Ruos1s1a rádjagidden 1852:s fámuhuhtii de facto Sámekodisilla vuoigatvuod1aid boazosápmelac1c1aide Várjjagis Guovdageidnui dálveorohahkii Suomas ja váddudii sin dili hirbmadit. Rád1d1ehus nammadii seamma jagi golmmaolbmo kommis1uvnna iskat váttisvuod1aid váidudit. Okta miellahtuin lei Even Saxlund (1811-1902). Son lei 1835 cand. jur., Nuortafinnmárkku fáldi ja sundi 1838-52, Fredrikshald:a gávpotfáldi 1852-63, alimusriekteduopmár 1863-94 ja buot stuorradikkiid ovddasteaddji 1845-1864 earret 1859-60). Dárkkástusaid mielde ja ovttasrád1iin boazosápmelac1c1aiguin árvalii kommis1uvnna eanetlohku (gávpotfáldi Saxlund, fáldi Hauge; ámtamánni Harris ii searvan eará ámmátdoaimmaid geaz1il) ahte dálveguohtumat Duoddaris ja Mátta-Várjjagis galge ráfáiduhttot guohtumis miessemánus skábmamánnui. Bohccuid galggai danin geahc1c1at birra jagi, sihke dálveguohtumiid ja Suomarájá geaz1il. Boazoáidi gaskal Vuotnabad1a ja Skiippagura livc1c1ii doallan Várjjat-bohccuid Várnjárggas geasset, doarvái guhká eret rájás. Geassegeahc1c1an livc1c1ii nappo váttisvuod1aid haga. Deatnu livc1c1ii gid1d1adulvvis beaktilit caggan Nuortta-Finnmárkku eará bohccuid, ja mud1ui vigge bohccot iez1a geasseorohagaide rittuide. Kárás1joga ja Oarje-Finnmárkku bohccot livc1c1e maid iez1a viggan rittobeallai Oarje-Finnmárkui ja Davvi-Romsii. Kárás1joga ja Guovdageainnu boazodoallit c1uoc1c1uhedje ahte geassemánu ja suoidnemánu álggus livc1c1e lean veadjemeahttun geahc1c1at bohccuid, muhto ledje ovttamielas ahte dálveorohaga jeagil fertii suodjaluvvot juo c1akc1agease. Dát lea c1akc1amánu 7. b. 1854 lága duogás1 (Od. prop. 42/1854; Árvalus O 82/1854), mii luvvii Kárás1joga ja Guovdageainnu boazosápmelac1c1aid geahc1c1angeatnegasvuod1as geassemánu 1. b. rájes suoidnemánu 8. b. rádjai. Rád1d1ehus guorrasii nappo kommis1uvdnamiellahtuide Saxlund ja Hauge. Soai leigga ráddjen mandáhtaseaskka rádjagiddema c1uvvosiidda, vaikko did1iiga boazosápmelac1c1aid ja boanddaid ("Dáloniid") gaskasas1 vuostálasvuod1a Oarje-Finnmárkkus. Ámtamánni Harris ii lean ovttamielas dása. Son navddii Saxlund ja Hauge "vánit leaba oz1z1un doarvái Liibba Bienasta bitnii oahpásmuvvat dán Dilálas1vuhtii, mii allaárvvot leat ovdánan Sác1c1á ja Romssa Fálddiin ja Álttá-Dálbmeluovtta Báhpasuohkanis" (Od. prop. 42/1854, s. 22). Ámtamánni rád1d1ii danin láhkadit dievaslas1 geahc1c1angeatnegasvuod1a birra jagi sihke Finnmárkkus ja Romssas. Rád1d1ehus válddii dán vuhtii, ja guovvamánu 25. b. 1857 plakáhtas gohc1c1ojuvvo maiddái Oarje-Finnmárkku ja Kárás1joga boazodoallit geahc1c1at bohccuid birra jagi (Dán birra, Od. prop. 25/1862-33 Lága c1állima birra, mii sisdoallá Mearrádusaid Bohccuid Geahc1c1amis jna. aitosas1 Finmárkkus, Mielddus I. Buo. c1uovvovas1 oasi). 2.1.14 Láhkaovdabarggut ja lágat boazosápmelac1c1aid ja boanddaid gaskasas1 gaskavuod1ain 1850-jagiid loahpa rájes 1978 boazodoallolága rádjai Ovddit geahc1c1annjuolggadusat ledje gal njulgestaga 1852 rádjagiddema c1uovus. Muhto álggahedje moanaid iskkademiid doallevas1 njuolggadusaide "stáhta eatnamiid" guohtumis, láivudan dihte boazosápmelac1c1aid ja boanddaid gaskasas1 heajos gaskavuod1a. Iskkadeamit eai leat vel heaittihuvvon. C1uovvovac1c1at biddjo várddus muhtun váldoiskkademiin 1850-jagiid loahpa rájes ja 1978 boazodoallolága rádjai. Dát gustojit stáhta eatnamiid geavaheames Finnmárkkus, vaikko lea iskon ráhkadit doallevas1 ortnetnjuolggadusaidge. Guovvamánu 25. b. 1857 ggl. cea. olis nammadii Finnmárkku ámtamánni, Siskkit departemeantta mied1áhusain, kommis1uvnna c1ielggadit bohccuid geahc1c1ama ja vejolas1 vahátbuhtadusa gaz1aldagaid. Kommis1uvnna raportta dievaslas1 oassi ja departemeantta dan meannudeapmi lea váldon mielde Od.prop. 25/1862-63 Om udfćrdigelse ... (buo. ovddit oasi loahpa). Miellahtut ledje fáldi ja sundi Norgreen Deanus, Romssa suohkanbáhppa ja fylkkaproavas, ovddes1 Guovdageainnu suohkanbáhppa, Hvoslef, Álttá-Dálbmeluovtta leansmánni Dyblie ja gávpejas Fanrem. Kommis1uvdna c1ilgii álggos manne ledje riiddut gaskal boazosápmelac1c1aid ja boanddaid ja c1ujuhedje ahte váttisvuod1at ledje stuorámus Álttá-Dálbmeluovttas, go eanadoallu lei erenoamás1 dehálas1 dáppe. Muhto kommis1uvdna oaivvildii (s. 5) ahte "ii sáhttán mohkastit Bahás gieldimis Badjesápmelac1c1aid Lobi Mearragáddái dahje c1ujuhit sidjiide Guovlluid Caggan dihte dihto eará báikkiin, daningo dákkár Erren livc1c1ii leat issoras Hearjiduhttin dondolos1 Vuoigatvuod1ain, dát livc1c1ii maid Moiven ollásit sin ruhtadili, mii ainjuo dán Áigái eaktuda hehttekeahtes Johtinvuoigatvuod1a." Kommis1uvdna evttohii láhkadit c1ielga prinsipála ja persovnnalas1 buhtadanovddasvástádusa ja dasto álggahit subsidieara ja oktasas1 ovddasvástádusa boazovahágiin gieddeeatnamiin, áiddehis niittuin gittiid lahka, niittuin ja mehciin mat "bissovas1 Mearkkain dahje C1orgemis lea nu c1ielggas, ahte seamma sáhttá sirret birastahtti Almennehis, " ja c1ujuhuvvon njáskansajiin (§ 9). Kommis1uvnna lei vuod1d1udan oktasas1 buhtadanovddasvástádusa (s. 4) ahte dat livc1c1ii boktán "Searvedoaimma, maid ... Johttieallimis eai dovdda ja eai dárbbas1, nuguhká go ellet sierra, muhto mii berre leat dárbbas1las1 Eaktun dan Bistimii, go áloládje lassánit Riiddut ovdáneaddji Servodagain." Muhto kommis1uvnna eanetlohku dagai oktasas1 buhtadanovddasvástádusa evttohusa evttolaz1z1an ahte boazovahága buhtadanovddasvástádus meahccegaskkain ja áiddehis niittuin geahpeduvvui beliin dahje heaittihuvvui ja ahte eanagirjjit ja ámtalihput dákkár guovlluin duogus1tuvvojedje stáhtakássa buhtadasain. Dán vuod1ustedje ná (s. 11): "Ahte Boazosápmelac1c1aid dondolos1 Johtolagat ain berrejit leat sin atnui, ii dárbbas1 gal od1d1a Nannema, go Vuoigatvuohta gullá oamastussii." Kommis1uvnna unnitlohku lei áidna juristta, fáldi ja sundi Norgreen (Deanus 1855-67, buot golbma stuorradikkiid 1859-65 ovddasteaddji). Son árvalii olles buhtadanovddasvástádusa buot vahágiin, áiddehis gaskkainge. Son vuod1ustii dan ná (s. 6) "Vahátbuhtadusa ráddjen beliin lea sihke Soaittáhagas ja lea eahpidahtti Bahkken Opmodatvuoigatvuhtii. Orru divrras, ja vánit doalvvuha sávahahtti Dillái muosálas1 Ovdáneapmái, jus fásta Ássit, geat guhkes Áiggiid leat gillán stuorra Vahágiid Badjesápmelac1c1aid deaivvademiin, galget Riektenávddas1eamis Buhtadassan, mii fállojuvvo, joatkit áloládje máksimiin Áittardit dán Johttic1eardda, mas Jávkadeapmi Riddoguovlluin lea dat án1giramos dáhttu. Maid dal sáhtes1 dadjat Opmodatvuoigatvuod1a erenoamás1 Vuolggaheames, ja dan Geavaheames, mii lea Finnmárkku eatnamiin, de lea c1ájehuvvon, ahte Ássit, báidnojuvvon Riektegeavadiin ja Gáttuin, maid Áigi lea ovdánahttán Riektedoahpagiidda, atnet iez1aset vuoigaduvvon navddas1it Opmodagaideaset ja Gáibidit Suodjalusa, nugo Opmodat álohii berre leat váfistuvvon ortnet Servodagas." Departemeanta rád1d1ádalai dasto gávpotfálddiin Even Saxlund:in. Son c1ujuhii ahte vuod1dogirjjit ledje nuvttá c1állon, nu ahte dan geaz1il iige sáhttán daid duogus1tit stáhtakássa buhtadassan. Dasto c1álii (s. 14) ahte eahpitkeahttá lei leamas1 sávahahtti "ahte ii goassige lei galgat mied1ihuvvot Vuoigatvuod1auod1d1u dákkár Gaskkaide, muhto go dát lea dáhpáhuvvan, fertejit Vuostáiváldit duostat váldit dan vára, go Badjesápmelac1c1aid eahpitkeahttá Lohpi geavahit Almennehiid, gos Niittut leat, dan maid ferte vuordit, ahte Ealut sáhttet Vahágahttit su Opmodagas, dan Vahága maid son ies1 sáhttá garvit jus ráfáiduhttá Bihtáid Dáhrain dahje eará Láhkai - ..." Son lasihii (s. 15) ahte anii diehttelassan ahte badjesápmelac1c1aid "boares Johtolagaid ... eai sáhte rivvet sis go Ovttaskas Olbmot váldet Háldosis Gaskkaid, váikko Vuoigatvuod1avuod1d1u lea 1775 Cealkámus1a mielde. Mihtideamit duoddaris ... eai berre eisege dahkkot, earájus jurdda lea ásahit Ássansajiid dohko." Departemeanta guorrasii kommis1uvnna ovttaoaivilis evttohussii, maid Saxlund lei dorjon, olles buhtadanovddasvástádusa boazovahágiin gieddeeatnamiin ja lagamus mehciin ja hábmii láhkaevttohusas ná (§ 7, s. 19): "Juohkehac1c1as lea ovddasvástádus iez1as Ealus ja geatnegahtton ollásit Buhtadit Vahága, maid Bohccot, mat gullet Ellui, dahket priváhta Olbmo Opmodahkii. Sus ii lea dattetge ovddasvástádus vahágis mii lea dáhrahis meahcis, mas ii leat oinnolas1 oktavuohta Siseatnamis, dasgo gaz1aldat vahágis dákkár meahcis ii c1ovdojuvvo dán lága vuod1ul." Subsidieara oktasas1 ovddasvástádusa evttohus álggahuvvui ná (§ 9): "Go Bohccot leat Vahágahttán priváhta Olbmo Opmodagas almmá diehtimis, gean Ellui Bohccot gullet, lea geatnegasvuohta c1ilget Buhtadasa buot Badjesápmelac1c1ain Searvevuod1as, geain leat boazoguohtumat gohcciguovllus, gos Vahágat leat, Juohkehas1 bohccologu ektui. ..." Muhto 2. ealáhusaid lávdegoddi - gos Schweigaard lei ovdaolmmos1 - hilggui árvalusa proposis1uvnna Odeldiggái (Árvalus O 88/1862-63. Ealáhuslávdegoddi fuomás1ii ahte ledje gal leamas1 nana árttat proposis1uvnna "Váldoulbmilii", oktasas1ovddasvástádus boazovahágiidda dihto rájáid siskkobealde. Muhto dát livc1c1ii leamas1 "[sierra] Láhkanjuolggadus", vaikko Ruot1as lei dat leamas1 ainjuo 45 jagi. Lávdegoddi c1ujuhii ahte "Lassin Dáloniid Beros1tumit ovddiduvvojit Deasttat, mat leat Badjesápmelac1c1aid geaz1il." Lávdegoddi guorrasii kommis1uvnna eanetlohkui mii lei gávnnahan dus1s1e "duosttás1 gohc1c1uhit Badjesápmelac1c1aid garrasamos Ovddasvástádusa muhtun sajis, go seammás addojuvvojit sidjiide vástideaddji Geahpedeamit nuppi sajis." Ii ealáhuslávdegoddige livc1c1ii duostan rávvet proposis1uvnna § 7. Muhto orui dárbbas1laz1z1an guorahallat dárkilabbot evttohusa luvvet riiddoguovlluid. "Go nu Dehálas1 lea c1oavdit Riiddu, man stuorámus árta oaz1z1u dadjat lea Riidu gaskal guovtti C1eardda, navdá Lávdegoddi, ahte dát Guorahallamat berrejit loahpahuvvot, " ja loahpahii árvalusastis Odeldiggái ahte ii mied1ihivc1c1ii proposis1uvnna ovttage oasi (nappo Od.prop. 25/1862-63). Árvalus meannuduvvui miessemánu 27. b. Fáldi Norgreen ávz1z1uhii Schweigaard:i ahte proposis1uvdna "Dál" ii berre mied1ihuvvot1176. Dát s1attai maid Odeldikki mearrádus (Od. tid. 1863, s. 818). Muhto Ealáhuslávdegoddi nr 2 ja Odeldiggi ledje oahppan dán ás1s1is. Árta dan beanta dievaslas1 oasi govvádussii dássáz1ii lea go oahppu atnui miessemánu 19. b. ja geassemánu 12. b. 1863 (Od. tid. 1862-63, s. 799ff, 894f; geahc1a c1uovvovas1 oasi) eanavuovdinlága meannudeamis. Dan sadjáigo duogus1tit ámtalihpuid ja eanagirjjiid stáhtakássa buhtadassan bod1ii 24. cuon1ománu 1869 Finnmárkku Ámtta Eanadilálas1vuod1aid Ortnega Láhka, (Od. prop. 19/1868-69). Departemeanta lei proposis1uvnnas ja láhkaevttohusa § 1a mielde rávven bággo molsuma, ahte nammaduvvon dubmejeaddji kommis1uvnnas galggas1ii lea váldi "ovddidit Eatnamiid Molsumiid dahje Lonohallamiid nu guhkágo Kommis1uvnna mielas lea dárbbas1las1 ja ávkkálas1 ortnet ja Ovdáneapmi Eanadilálas1vuod1ain, beros1keahttá lea go Eanaeaiggát dákkár Molsuma bivdán." (buo. s. 4). Stuorradiggi lei ovttamielas ahte dárbbas1uvvojit sierraduopmostuolut1177 dákkár ulbmiliidda ja ahte dubmejeaddji kommis1uvnnat galggas1edje nammaduvvot, muhto eai háliidivc1c1e addit nu viiddis válddi go maid departemeanta evttohii. Lága mielde (§ 1c) galge kommis1uvnnat earret eará, oasseeaiggádiid1178 mied1áhusain, "Juohkit Opmodagaid, mat gullet dákkár Searvevuhtii, mii guoskkahuvvo Golggománu 12:át 1857 Lágas § 1" [mearkkas1a dalá gustojeaddji molsunlága]. Dákkár molsumat ledje loahpalac1c1at ja ii sáhttán daid guoddalit (§ 2). C1akc1amánu 29. b. 1962 Finnmárkku fylkka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid lága ja láhkaásahusaid arvalusastis, addá ovdal namuhuvvon lávdegoddi (bajábealde 1.8.) dán várdosa 1869 láhkaásaheamis (s. 11): "Namuhuvvon lága mielde lea leamas1 nammaduvvon 3 dubmejeaddji kommis1uvnna: a) "Álttá-kommis1uvdna" 1870-73. Dát barggai Álttá, Dálbmeluovtta ja Láhpi gielddain ja meannudii birrasii 2500 opmodagaid. b) "Deanu-kommis1uvdna" 1876-83. Meannudii opmodagaid Deanus, Buolbmágis, Kárás1jogas ja Davvesiiddas. Olu opmodagaid muddii. c) "Nubbi Álttá-kommis1uvdna" 1898-99. Meannudii opmodagaid dus1s1e Álttá gielddas. Dát gustui erenoamáz1it opmodagaide main rádjá lei beahcevuovdeguovlluide. Oktiibuot meannudii 458 opmodaga. Muhto juo 1911 gáibiduvvui ahte od1d1a kommis1uvdna galggas1ii meannudit Dálbmeluovtta, Láhpi ja - 3. geardde - Álttá. Ámtadiggi c1ujuhii dán birra. Dát c1ájeha man váttis opmodatoktavuod1at ledje s1addan. Dán háve lágiduvvui nu ahte eanakommiseara (sundi Spilling) nammaduvvui. Son barggai Dálbmeluovttas, Láhpis ja Ákn1oluovttas, Áltá fas ii váldon mielde dán háve." Miessemánu 6. b. 1876 ggl. cea. addui Finnmárkku stáhta eatnamiid vuovdima ja lihttoláigoheami njuolggadus, 1863 eanavuovdinlága olis. Njuolggadusa § 8:s mearriduvvui ee. ahte "Go Lihttoáigohii Niittuid ja Geassesajiid guovlluin, gos Ealut johtet, eaktuduvvo Badjesápmelac1c1aide Geatnegasvuod1aluvven, jus sin bohccot lihttoláigohuvvon Gaskkain bilidit, liikká hilgojuvvo dákkár Lud1olas1vuohta, jus Vahágat leat gaskkain, maid birastahttá 1 1/2 Állana alla Dáhra". Dát mearrádus nuppástuvvui suoidnemánu 7. b. 1902 eanavuovdinnjuolggadusaid § 1b:s ná "Jus Eatnamat leat Badjesápmelac1c1aid Johtolagaid lahka, ja dat eai dáhraduvvo dohkálac1c1at, galget Badjesápmelac1c1at leat Ovddasvástádusa haga, jus sin ealut dahket Vahága, earájus Eaktodáhttu dahje roava Fuollameahttunvuohta sáhttet sin sivahit." Sáhttá gal dadjat ahte njuolggadusat ledje eahpec1ielgasat sihke boazosápmelac1c1aide, boanddaide ja duopmáriidda. Od1d1a boazodoallolága bindilis barggadettiin mii álggahuvvui 1917:s ja mii gergejuvvui 1933:s, lei Kristian Nissen ás1s1edovdi rád1d1eaddi riikaadvokáhtii Peder Kjerschow:i. Nissen manai 1920 c1ad1a boazovahágiidbuhtadasa vuolitriekteduomuid gitta 1876 rájes. Kjerschow:i báhkkoduvvon smiehttamus1as, beaiváduvvon juovlamánu 30. b. 1920, c1álii Nissen ahte vahátbuhtadasas dus1s1e lei dubmejuvvon priváhta opmodagaid ovddas. "Omiid guohtonbuhtadas stáhta eatnamiin ii oidno goassige leat gáibiduvvon" (s. 36) "... stáhtaeatnamiin láiddomiidda dáfus leat dálonat ja badjesápmelac1c1at gustojeaddji riekteáddejumis áibbas seamma vuoigaduvvomat". ... "... go dálonat dál - c1ielga lobiin eaiggádus1s1aneanagirjjiidasaset dahje eai - geavahit guohtumiid stáhta eatnamiin olggobealde opmodagaideaset omiid gárdeguohtumiidda, de ii leat sis makkárge vuoigatvuohta vahátbuhtadassii, maid boazoguohtun dás sáhttá vahágahttit lobálas1 omiid guohtumiidda. Go boazoguohtumat árbevirolac1c1at lea leamas1 dihto gaskkain Finnmárkkus ja dat eai leat sierra mearrádusas ráfáidahtton boazoguohtumiidda, lea boazosápmelac1c1ain dalle vuoigatvuohta almmá buhtadanovddasvástádusain diktit bohccuideaset guohtut stáhta eatnamiin" ("Finmarkens reindriftslovgivning", s. 37; Boazodoallokantuvra pk. 4, Eanadoallodepartemeanta, RA; nubbehusc1álus GS). Dát duopmogeavat lea c1ilgehus dasa ahte miessemánu 12. b. 1933 boazodoallolága, § 41:i, lasihuvvo erenoamás1 njuolggadusat Finnmárku fylkka hárrái. Buhtadanovddasvástádus gáibiduvvui boazovahágiin bealdduin ja gittiin siskkobealde guokte km eanadoalliid ássansajiid, go guovlu lei áidon dan láhkai ahte bohccot eai ráfehuhte. Bealdduid, gittiid, láddjehagaid ja áidonkeahtes gittiid vahágiidda, lei buhtadanovddasvástádus dus1s1e jus boazodoalli beales lei eaktodáhtolas1vuohta1179 dahje roava váruhisvuohta1180. Muhto subsidieara oktasas1 buhtadanovddasvástádus orohahkii, "buohkat dahje ii oktage" álggahuvvui Finnmárkkus, nu mo riikkas mud1ui juo lei ovdal. Erenoamás1 guokte-kilomehternjuolggadus Finnmárkkus lea sihkkojuvvon geassemánu 9. b. 1978 boazodoallolágas, §§ 25-27. Buhtadannjuolggadusat leat dál seammaláganat miehtá riikka. Váttisvuohta lea leamas1 ja lea hui stuoris. Muhto lágat ja hálddas1eapmi eai leat vel 1990-jagiin c1oavdán váttisvuod1a man1n1il go dát s1attai fáhkkalas1 1850-jagiin. 2.1.15 1863, vuosttas eanavuovdinláhka Geassemánu 22. b. 1863 eanavuovdinláhka álggahii opmodatvuovdima "Stáhta Eatnamiin Finnmárkku Eanaguovllus", maiddái bidjegis1181 sutnje gii eanemus fálai. Vuovdinmávssut eai galgan dolvot ámttas eret, muhto c1ohkkejuvvot Finnmárkku vuovdefondii. Áiggi mielde galggai vuovdefoanda ruhtadit Finnmarkku vuovdedoaimmahaga. Eanavuovdinláhka lei od1d1a riikaviidosas1 vuovdegáhttema oassin, mii álggahuvvui seamma beaiváduvvon od1d1a vuovdelágain. Dát ovdanboahtá mearrideaddjin ovdabargguin (Stáhta vuvddiid direktoráhta arkiivvas, 1988 rájes RA:s). Eanavuovdinlága álgu lei c1ujuhettiin Siskkit Departementii, maid c1álii suoidnemánu 1. b. 1860 rájes Finnmárkku (oktan Romssain) vuovdemeas1ttir, Johannes M. Norman. Son lei ovdal leamas1 universitehtabotanihkkár Třyen:s, ja son vuod1d1udii jurdagiidda Om Skovforholdene i Finmarken, Indberetning til Departementet for det Indre af J. B. Barth, Vuovdemeas1ttir, Chr.a. 1858 (geahc1a biografiaid goappas1agaid birra Norsk Biografisk Leksikon:s.) Láhkateavstta evttohusa (bájuhan Od.prop. 33/1862-63) c1álii Finnmárkku ámmátolbmuid departemeantanammaduvvon kommis1uvdna oanehis c1oahkkimis Hámmárfeasttas borgemánus 1862. Departemeanta hoahpuhii evttohusa meannudeami vai beasai dan buohtalastit vuovdelága proposis1uvnnain. Kommis1uvnnas ovdaolmmos1 lei fáldi ja sundi C.C.Kjerschow Várjjagis. Eará miellahtut ledje fáldi ja sundi Jens Holmboe Hámmárfeasttas, vuovdemeas1ttir Norman, fáldi ja sundi Norgreen Deanus ja guovlludoavttir Follum Álttás. Evttohusas siskkildii § 10:s c1oavddasániid listta eatnamiin maid ii berren vuovdit. Siskkit Departemeanta c1iekn1udii c1oavddasániid ja dagai daid láhkaproposis1uvnna § 3:in (vuod1ustus proposis1uvnnas s. 22). Ealáhuslávdegoddi nr. 2, ain Schweigaard ovdaolmmoz1in, oac1c1ui maiddái dán proposis1uvnna meannudeapmái. Lávdegoddi c1álii árvalusastis Odeldiggái (Árvalus O nr. 89/1862-63) ahte deattuhii sakka "ahte dáid guorba Guovlluin áinnas ferte atnit C1almmis, ... ahte seailluhuvvojit Gaskkat luobahemiid haga, jus Sirdin priváhta Opmodahkan vahágahttá Guovllu dábálas1 Ruovttudoalu, nugo mahká vádduda Badjesápmelac1c1aid Johttimiid dahje heivetmeahttumit gárz1z1idit guolásteaddjii Álbmoga oaz1z1umis Sadji Fanasnávsttuide dahje Jielliide ja sullasac1c1aide." Danin oaivvildii Ealáhuslávdegoddi ahte "Gielddus juohkit eatnamiid, mii guovllu Beros1tumis berre leat luobakeahttá, lea Proposis1uvnna § 3:s oz1z1on Saji daid bagadeaddji Láhkaásahusain Leansmánnái gii hovde Mihtidemiid. Lávdegoddi navdá, ahte dát Vuod1d1onjuolggadus berre celkojuvvot sorjjásmeahttun Hámis ja Lága Álgun " (uth. GS). Stuorradiggi bidjai danin iez1as láhkameannudeamis vuovdingildosiid § 1:in Finnmárkku Eanaguovllu Stáhta Eatnamiid Luobaheami Lágas: "Stáhta Eatnamat Finnmárkkus eai galgga luobahuvvot Priváhta Opmodahkii, go dan Luobaheapmi livc1c1ii leamas1 Vuostá guovllu Anu, namalassii jus a) adno Geassesadjin Dáloniidda dahje Badjesápmelac1c1aid Elliide dahje Lavdnjec1uohppamiidda; b) adno Luoddan Badjesápmelac1c1aid Johtolagaide dahje Dáloniid Mátkkos1temiide, dahje sáhttá vuordit ahte livc1c1e gáibiduvvon dán áigumus1s1ii; c) dás leat dus1s1e Niittut, main Guovllu Dilálas1vuod1aid geaz1il ii sáhte albmaláhkai gilvit; d) dan Sajádat Dilálas1vuod1aid ektui mud1ui várra, adno guolásteaddjiin Fanasnávsttuide dahje Jiliide." Dát vuovdingildosat eanas1 doalahuvvo dahje od1d1ahábmejuvvo 1902 ja 1965 lágain. Dat leat maid doalahan seamma saji go 1863 eanavuovdinlágas. Golbma vuosttas gildosa bohtet njuolga 1857 kommis1uvnna árvalusa meannudeamis (bajábealde 2.1.14) Man1imus1 gielddus lea vuod1d1oduvvon 1775 cealkámus1a § 6:ii (bajábealde 2.1.9). Eanadoallolága § 6 doalahii vel 1775 njuolggadusaid nu ahte fáldi sáhtii c1ujuhit ássanbáikkiid "ávdin Gaskkain, gos ii leat jáhkehahtti, ahte Olusat livc1c1e ássagoahtán lahkalaga." C1ujuhuvvon ássanbáiki galggas1ii leat opmodahkan golmma jagi man1n1il, jus háldejeaddji ceggii viesu báikái ja divttii dan mihtidit ja vealgádit. Eanavuovdinláhka mearridii dasto § 9:s ahte geain juo lei ámtalihpu dahje geat ledje gilván ja áidon eatnamiid dahje huksen viesu ássansadjái, sáhtte oaz1z1ut saji c1állot eanagirjái opmodahkan 1775 ja man1it njuolggadusaid olis. Eanavuovdinlága okta gielddus § 1:s jotkui borgemánu 3. b. 1897 (nr. 6) "Lavdnjeloggun Finnmárkku stáhta Eatnamiin Lágain". Láhka divttii "doaisttáz1ii" loggut lavnnji stáhta eatnamiin dálloatnui, amtta c1ujuheami vuod1ul. Láhka attii vuosttasvuoigatvuod1a dan gieldda ássiide gos darfejeakkit ledje. 2.1.16 Dáruiduhttinpolitihkka 1860-jagiid gaskamuttu rájes 1860-jagiid gaskamuttu rájes vuhttui Finnmárkopolitihkas ain Ruos1s1a ballu. Ballu dihttui nu ahte kveana sirddolas1vuohta ja ássan vuosttalduvvui ja Finnmárkku "dáruiduhttin" laskkai eanet aht' eanet, skuvllain, girkuin ja báikenamain. "Dáruiduhttin" lei 1870-jagiid rájes dán politihka dábálas1 ja virggálas1 namma. Dat galggai guhkit áiggis suodjalit sihkarvuod1apolitihkalac1c1at Finnmárkku ja caggat ahte Norga oac1c1ui davvi "Slesvig:a". Cuo?ománu 21. b. 1888 "Norgga Stáhtaborgárvuoigatvuohta j.n. láhka" c1ielggadii geat leat norgga stáhtaborgárat ja makkár eavttut leat oaz1z1ut stáhtaborgárvuoigatvuod1a. Lága bokte lei vejolas1 mearridit geat sirddolas1 kveanain ain ledje cára vuollásac1c1at Suoma stuorraoaivugas ies1vuod1as, jus sii eai lean ohcama bokte oz1z1on norgga stáhtaborgárvuoigatvuod1a. Dus1s1e norgga ja ruot1a stáhtaborgárat sáhtte dán rájes háhkat giddodaga dahje geavahanvuoigatvuod1a eatnamiin olles riekteváikkuhusain. Dus1s1e spiehkastahkan sáhtii earáide mied1ihuvvot láigu eanemusat logi jahkái (§ 9). Dán birra sáhttá dás ja c1uovvovac1c1at oppalac1c1at c1ujuhit Knut Einar Eriksen ja Einar Niemi, Den finske fare. Sikkerhetsproblemer og minoritetspolitikk i nord 1860 - 1940, 1981 (ee. s. 448, Finnmárkku ámtamánnin gulahallamis, 1888 lága ovdabarggus). Girjec1állit eai leat fuomás1an 1863 vuovdelága ja eanavuovdinlága oktasas1 álggu. Eará ás1s1i lea ahte 1863 eanavuovdinláhka juo moatti jagi man1iil dulkojuvvui sihkarvuod1apolitihkalas1 ulbmiliin, ja dan birra leaba girjec1állit dievaslac1c1at c1ilgen. 2.1.17 1902, nubbi eanavuovdinláhka, oktan njuolggadusaiguin. Giellaklausula geavat Miessemánu 22. b. 1902 eanavuovdinláhka geardduhii eanavuovdinlága 1863 vuovdingildosa, ja lasihii ahte eatnamat eaige galgan vuvdojuvvot jus vuovdin vahágahtii vuovddi dahje lea vuostá "Riikka Beros1tumiid dahje Guovllu Anu". 1863 lágas lei dás dus1s1e "Guovllu Atnu". Mud1ui ii siskkildan ies1 láhka stuorát nuppástusaid 1863 lága ektui. Suoidnemánu 7. b. 1902 njuolggadus baicce aiddostahtii bienasta bitnii maid ii sáhttán ja maid sáhtii vuovdit ja makkár eavttuin. Erenoamáz1it Njuolggadusaid § 1 c. mearrida guhkás vuovdima eavttuid: "Luobaheapmi galgá dus1s1e leat Norgga Stáhtaborgáriidda ja erenoamáz1it ovddidit Guovllu Ássama Deasttain, dán Gilvimii ja mud1ui Ávkin Ássiide, geat máhttet hállat, lohkat ja c1állit dárogiela ja hállet dan beaivválac1c1at." Ja ohcci galggai ohcamus1a b c1uoggás c1uvget "Ohcci stáhtaborgárlas1 Dilálas1vuod1a, Nas1unálitehta ja Riegádanbáikki, ja máhttá go son hállat, lohkat ja c1állit dárogiela ja hállat dan beaivválac1c1at". Leansmánni galggai duod1astit b c1uoggá. Wollert Konow, od1d1a Eanadoallodepartemeantta stáhtarád1d1i, bealus1tii proposis1uvnna giellaklausula rád1d1ehusa beales. Son dajai Odeldikkis ná: "Dát han lea min eana, dat lea Norgga eana, stáhta eana, mii ferte dalle sáhttit váldit vuhtii go mii addit eret eatnama, ahte dat lea nannen dihte norgalas1 álbmotlas1vuod1a. Juohke stáhtalahtus leat iez1as vuoigatvuod1at dán riikkas. Dát ii leat mihkke ge maid mii hálidit váldit sis eret, baicce dás lea attáldat dahje skean1ka, maid stáhta addá ja mun navddán dat ovddimustá berre addojuvvot Norgga stáhtalahtuide. Lea guhkkin eret mu oainnus ahte kvenat dahje sámit eai oc1c1os1e eatnama, muhto jus s1addá olles gilli dahje guovlu gos lea ballu ahte dus1s1e vieris c1eardda olbmot ásset, de mun jáhkán, ahte dán ferte muhtun muddui hehttet (Od.tid. 190102, s. 1243; maiddái geardduhuvvon NAC1 1984:18, s. 417:s). 1902 eanavuovdinláhka ja eanavuovdinnjuolggadusat govvejit rád1d1ehusa, ámmátdoaimmahaga ja stuorradikki, ja buot bellodagaid hirbmat ruos1s1a ránnjá balu. Láhka hábmejuvvui (Stáhta vuvddiid direktoráhta arkiivva c1álalas1 ovdabarggut, RA) ja addui áigodagas go ruos1s1a rád1d1ehus geahc1c1alii c1ad1ahit Suoma ruos1s1aduhttima ja hálddahuslas1 ovttastahttima stuorraoaivugasvuod1a keaisárriikkain, Suoma vuod1d1onjuolggadusaid vuostá. Generála Nikolaj Bobrikov oac1c1ui dán barggu go son borgemánu 1898 nammaduvvui Suoma generálaguvernoran. Bobrikov c1ad1ahii garra politihka álggu rájes juo, ja eará birrasat St. Petersburg:s ledje jurddas1an hihtásat ja plánamiel ruos1s1aduhttima, ee. gielalac1c1at (Eino Jutikkala ja Kauko Pirinen, Finlands historia, 4. dea. 1982, s. 132-153; Tuomo Polvinen, Riket och gränsmarken N. I. Bobrikov, Finlands generalguvernör 1898 - 1904, Helsset 1984, jorgaluvvon ruot1agillii 1988). Eugen Schauman báz1ii Bobrikov geassemánu 16. b. 1904, ja ruos1s1aduhttinpolitihkka danin gaskaluvai. Okta ovdamearka moanaid vejolas1vuod1aid gaskkas mo norgga ballu lei ruos1s1a beros1tumis Finnmárkui lea Francis Hagerup c1uvgehus bellodatjoavkosis guovvamánu 4. b. 1905, nappo go ain lei stáhtaministtar. Dalle miettas1talai son jurddas1keahttá uniovnna luddema. Uniovnnalas1 ja vuod1d1onjuolggaduslas11182 head1is livc1c1e "várra leat beanta lahka, ahte Ruos1s1a atná liibba vuollástit Finmárku dahje muhtun dehálamos hápmaniid " (Dagbok fřrt i 1905 av statsminister Francis Hagerup. H. Falck Myckland almmuhii, 1951, s. 59; buo. s. 36, ja háles1teamit ovddes1 Finnmárkku ámtamánniin Nicolai Prebensen s. 43. Buo. Alf Kaartvedt, Drřmmen om borgerlig samling 1884 - 1918, s. 204 f; Hřyres historie, bd. 1, 1984). Dássáz1ii eai leat leamas1 makkárge duod1as1tusat ruos1s1a háldoáigumus1aide1183 Finnmárkku jien1ahis vuonaide (Einar Niemi, Oppbrudd og tilpasning, 1977, s. 155 oktan notaiguin 19 ja 20; Polvinen, 1984/88, s. 47f oktan notain 9). Davvi-Norga lei guhkkin eret, ja Ruos1s1as alddes lei jien1ahis vuotna Guoládagas. Professorstipendiáhta Jens Petter Nielsen lea dievaslac1c1at vihkkedallan gaz1aldaga artihkkalistis “Řnsket tsaren seg en isfri havn i nord ?", Historisk tidsskrift 1991, s. 604-621. Son duod1as1ta ahte 1880 rájes ledje mearrahápmanplánat Guoládatvuonas, muhto ahte dát hilgojuvvo 1893:s, earret eará go ii lean vel huksejuvvon ruovdemád1ii davás. Murmánskmád1ii huksejuvvui easka 1915-16. Ahte Ruos1s1a galggai leat rahc1an jien1ahis hápmaniid man1is Davvi-Norggas, ii oru Jens Petter Nielsen mielde jáhkehahttin. Eanavuovdinláhka lea jurddas1uvvon, ovdabargguid mielde (Od.prop. 20/1901-02; Árvalus O XI/1901-02), kveana sirddolac1c1aide, erenoamáz1it sin geat 1888 stáhtaborgárlága, § 8 olis, eai lean norgga riikkavuloz1at. Muhto dasa lassin balle ahte sápmelac1c1at galge "kveanaluvvat", namalassii seaguhuvvot ja báinnahallot kveana kultuvrras. 1900 olmmos1lohkamis ledje sii geat iez1aset atne "dáz1an" 48 % badjelas1 30 000 ámtta ássiin, sápmelac1c1aid (36 %) ja kveanaid (16 %) eanetlogu ektui. Muhto "muhtun gielddat leat sakka báinnahallon vieris c1earddain", daddjui proposis1uvnnas ja namuhii Máttavárjjaga1184 ovdamearkan kveana báidnimis ja Unjárgga ovdamearkan sámi báidnimis (Od. prop. 20/1901-1902, s. 18f. 1900 olmmos1lohkama oassi 5. mielddusin, s. 52-64). Danin galge stáhta eatnamat vuohc1c1an luobahuvvot sidjiide geat adne iez1aset "dáz1an", ja dasto sámiide ja kveanaide geat hálle dárogiela beaivválac1c1at. Kveanain fertii leat norgga stáhtaborgárvuohta. Dus1s1e sii geat devde dákkár eavttuid, sáhtte oaz1z1ut sirdojuvvot stáhta eatnamiid opmodahkan (buo. NAC1 1984:18, s. 408ff). Nugo oidno (moadde vahku lohkamiid man1il, GS) mán1ggosgirjjiin ja eará C1áhcesullos eanavuovdinkantuvrra arkiivvas ja Stáhta vuvddiid direktoráhta arkivvas, vánit geavahuvvojedje eanavuovdinláhka ja njuolggadusat biehttalit sámiid eatnamiid oastit, hálle dal sii dárogiela vai eai. Muhto vissásit dán vástidit gáibida vuod1d1oávdnasiid dárkilat guorahallama. Sáhttá ahte eará vuod1ustusat leat geavahuvvon. Láhka geavahuvvui baicce kveanaid vuostá vuosttas jagiid man1il 1902 ja birrasii 1920. Sihke láhka ja njuolggadusat doibme gitta 1965 rádjai, vaikko Stáhta vuvddiid direktoráhta 1958:s gohc1ui eanavuovdinovdaolbmo (c: fylkkamánni) jávkadit giellaklausula njuolggadusaid almmuhusain. Eanadoallodepartemeantta rád1d1ádallamat1185 1914:s orrut s1addan c1ujuheaddjin eanavuovdinlága geavadii. Departemeantta hovdii 1913 álggu rájes stáhtaministtar Gunnar Knudsen. Son lei mied1as dulkot giellamearrádusa hiehkásit. Golbma Finnmárkku stuoradiggeáirasa, H. Finstad, Joh. Gjetmundsen ja Hagb. Lund, c1álle stáhtaministarii guovvamánu 5. b. 1914, ja c1ujuhedje ahte eanavuovdinlága proposis1uvnnas lei rád1d1ehus c1állán c1uovvovac1c1a giellaklausula geavada hárrái (Od. prp. 20/1901-02, s. 20): "Beros1keahttá masa dás c1ujuhuvvo leat liikká Finnmárkku dilálas1vuod1at - nu mo dán áigái leat - departemeantta oaivila mielde - ja dasa lea lávdegotti eanetlohku ovttamielas - menddo garra ja lossa merradus c1ad1ahit bissovas1 njuolggadussan, ahte sii dus1s1e galget beassat oastit stáhta eatnamiid Finnmárkkus, geat leat dárogielhállit. Dát ás1s1ebeallige berres1ii biddjot hálddahussii lud1olac1c1at mearridit juohke háve." Stuoradiggeáirasat c1ujuhedje ná leat maid lága adnon dássáz1ii. Muhto c1avget1186 giellaklausula, nugo Eanadoallodepartemeanta 1913:s lei árvalan (Kárás1joga Anárjotlegiin rádjaguovlluin), livc1c1e dovdon vánhurskkismeahttun eanas1 háviid. Sii jotke: "Guovlluin nugo Guovdageaidnu, Kárás1johka, Buolbmát, Unjárga, Máttavárjjat, Davvesiida1187 jna. gielddain ásset moanaid sajiin dus1s1e sápmelac1c1at, geat illá sáhttet leat ovttas dáz1aiguin. Menddo olu gáibidivc1c1iimet sis jus dáhtos1eimmet sin hállat dárogiela ruovttuin. Seamma gusto muhtun muddui Kveanaide Ánnejoga1188, Gállojoga1189 guovlluin, jna. báikkiin Davvevárjjagis ja eará gielddain. Dasto vel lasihit, ahte boarrasat sápmelac1c1at ja kveanat (badjel 30 jahkásac1c1at) dábálac1c1at leat oz1z1on heajos skuvlaoahpu, mas vel stuorra oasis lea leamas1 sámi ja kveana oahpaheaddjit geat oahpahit, geat iez1a eai leat máhttán dárogiela albmaláhkai. Dál diktit dán álbmoga gillát, go stáhtaeiseválddiin ovddes1 áiggiid ii lean rivttes oaidnu dáruiduhttinbarggus sámi ja kveana guovlluin, ferte dovddastit lea menddu garas. ... Departemeantta dáid gaz1aldagaid ovddes1 oainnu mielde, duostat vuollegas1vuod1as muitalit, ahte boahttevuod1asge berre hálddahus lud1olac1c1at juohke háve mearridit, geat norgga stáhtaborgáriin eanavuovdinnjuolggadusa olis berrejit oaz1z1ut oastit eatnamiid stáhtas." Girji c1ájeha ahte Finnmárkku stuorradiggeáirasat dorjo dáruiduhttinpolitihka (" rivttes oainnu"), muhto liikká háliidedje eanavuovdinnjuolggadusas veahá lud1olat geavahusa. Sihke dát girji ja eará álgagat Finnmárkku-bealde oz1z1o áigái konferanssaid Eanadoallodepartemeanttas maid stáhtaministtar jod1ihii. C1álli Gustav Peter Schult (gii maiddái lei Várrelahkakomitea 4.10.1912 c1állin, Statskalenderen 1914) ráhkadii giehtac1állon PM vihkkedallamiidda, beaiváduvvon miessemánu 29. b. 1914. Doppe c1uoz1z1u: "Máhttit hállat dárogiela Finnmárkkus sáhttá, Eanavuovdima oktavuod1as, jurddas1it guovtti, Prinsihpas sakka sierranas Vugiin: 1. Stáhta Eatnamiid Oastit galget álo beaivválac1c1at hállat Dárogiela (c1adnojuvvon Prinsihppa). 2. Oasti Giellageavaheames ii gáibiduvvo mihkkege, masa Eanavuovdinortnega galgá erenomáz1it c1almmis atnit goasnu skáhppot Ássiid Ámtii, geat beaivválac1c1at hállet Dárogiela. Eanavuovdinkommis1uvdna sáhttá juohke Háve árvvos1tallat mo dán Ulbmila buoremusat galgá fuolahit. Jus leat moadde Liebhabera ovtta ja seamma Eanabihtái, berre dan Liebhabera oidit, gii buoremusat ovddidivc1c1ii namahuvvun Ulbmiliid jus ásaiduvvá. Sápmelas1 berre danin dábálabbot oidojuvvot ovdal Kveana ja Dáz1a fas ovdal Sápmelac1c1a. Datte sáhttet Liebhabera Bearas1oktavuod1at, dárogielhálli Eamit ja Mánát jna., Dilálas1vuod1ain govttolat ovddidit ás1s1iid earáLáhkai. Álggage galget buot Dilálas1vuod1at dárkojuvvot Mearrideames, dasgo lea died1usge Dáruiduhttin Oppalac1c1at, mii lea ulbmilin, iige Giella maid ihkinassii Oasti hállá (lud1olas1 Prinsihppa)". (Goappas1at bihtát Stáhta vuvddiid direktoráhtas, Arkiiva;1988 rájes RA; nubbehusc1álus GS) Ii vissa dahkkon makkárge mearrádus mo láhka galggai geavahuvvot. Muhto mán1ggosgirjjin vuhtto c1ielgasit ahte Eanavuovdinkommis1uvdna c1uovui "lud1olas1 Prinsihpa" ja ii biehttalan vuovdima dus1s1e giellaklausula olis. Gaskac1oavddus lea várra leamas1 mied1ihit láigolihtu gitta 30 jahkái (Eanadoallodepartemeantta miessemánu 14. b. 1913 c1állosa olis, eanemusat 5 jahkái 1902 njuolggadusa, § 8 mielde) ja láhc1it dilálas1vuod1aid oastimii láigolihttoáiggi loahpageahc1en. Suoidnemánu 23. b. 1915 smávvadállo ja viessoloana jna. lága, 4. ja 5. kap. ja oktan sierra § 83:in Finnmárkku hárrái, galggai sáhttit oaz1z1ut govttolas1 viessoloana gielddastivrra ohcama ja dáhkádusa mielde, siige geat ledje lihttoláigohan eatnamiid. Ii leat guorahallon mo dáid mearrádusaid c1ad1ahedje. Muhto lea áibbas vissis ahte buot ohcciide gitta 1930-jagiid álgogeahc1ai biddjui N, L dahje K mii muitalii leago dáz1a(N), sápmelas1(L) dahje kveana(K), dahje NL ohcciide geain váhnemat ledje nubbi dáz1a ja nubbi sápmelas1. Eará lotnolasat ledje NK dahje LK (Eanavuovdinkantuvrra arkiiva, C1áhcesuolu). Sullasas1 namahusat adnojuvvo mud1ui 1920 ja 1930 olmmos1lohkamiin. Lágaid giellaklausula, mii adnui "lud1olas1 Prinsihppan" dahje "hálddas1eami lud1olas1 árvvos1teapmin", soaitá "ollismeros1tallama vuod1ul", bijai stuorra válddi ámta- ja eanavuovdineiseválddiide. Mearrádusat ledje eanas1 humána, ainjuo "jegolac1c1aide". Muhto mearrádusaid ii sáhttán iskat duopmostuoluin. Ja lágaid giellaklausula bijai 1965 rádjai virggálas1 vuolibus1vuod1amearkka1190 dákkár norgga stáhtaborgáriidda geat lunddolas1 árttaid geaz1il eai hálddas1an dahje eai hállan dárogiela. Oppalac1c1at sáhttá dadjat ahte 1902 lágat leat leamas1 Finnmárkku ravdamearálamos1191 giehtagus1s1an Norgga riikka oassin ja norgga nas1unálstáhtas. Vaikko lei diehtemeahttunvuohta1192 ahte proposis1uvnnas sápmelac1c1at adnojedje "vieris c1eardan", ii oktage dán vuosttaldan Stuorradikkis. Man1it buolvvain lea riekta fuomás1it ahte sullii 1900 rád1d1ii leavvan ovttaoaivilvuohta ahte olles Finnmárku ja maiddái dan ássiid dáruiduhttit lei buoremus sápmelac1c1aide. Áiggi mielde dáruiduhttin váfistivc1c1ii Finnmárkku eatnamiid. Muhto dása gullá maid áddet mo dovdui badjelgeahc1c1i1193 ja loavkas1uhtti1194 fertet luobahit gielas ja seaguhuvvot eará c1earddain jus galggai leat ollesveardásas11195 Norgga borgár. 2.2 C1oahkkáigeassu, Finnmárkku Fylkka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid gustojeaddji lága ás1s1eráiddu mielde Nugo namuhuvvon Álggahusas ja 2. c1uo. álggahusasge galgá dál c1oahkkáigeassit Finnmárkku stáhta eatnamiid historjjálas1 pers1pektiivva. C1oahkkáigeassu c1uovvu Njukc1amánu 12. b.1965 Finnmárkku Fylkka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid lága disposis1uvnna. 2.2.1. ... sáhttá vuovdit dahje lihttoláigohit (§ 2, vuosttas lad1as, buo. §§ 3, 4 ja 5) 1965 Finnmárkku fylkka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid láhka, álggaha § 2:s lobi vuovdit dahje lihttoláigohit stáhta eatnamiid. Dát lea geavada joatkka mii eiseválddiid beales álggahuvvui báikelihpuiguin 1760-jagiin ja 1775 cealkámus1ain ássansajiid c1ujuhit. Geavat vástida finnmárkolac1c1aid dárbbuid, beros1keahttá c1earddalas1 duogáz1is, ahte dus1s1e sii oamastit ja soitet eaiggádus1s1at eatnamiid. Áigumus1 addit nannosat vuoigatvuod1a ássansajiide oktan láddjehagaiguin ja guohtumiid ja lastavuvddiid lobiin lea ámmátdoaimmahaga died1áhusain (Schnitler, Collett) 1740-50-jagiin, jus juo ii ovdal. Diggelogahallan sadje- dahje ámtalihpuid geavat álggahii ámtamánni Hammer 1760-jagiin. Dát lei ámttas dáhkádus vai háldejeaddji galggai beassat doalahit saji iez1as ja beallelac1c1a eallináigái. 1769:s sundi Paus vikkahii mearridit ahte njeallje - vihtta ruovttudoalu ain galge ássat c1oahkis rittus. Muhto dát hilgojuvvui Křbenhámmanis. Ámtamánni Fieldsted lea 1775 eanac1ujuhancealkámus1a vuolggahan. Dat dagahii ahte sii geat háliidedje, masá juo nuvttá sáhtte oaz1z1ut c1ujuhit ássansajiid opmodahkan. C1ujuheami galggai máksit, ruhtadit c1ujuhanortnega. Ássansajiin galge sáhttit leat gitta 4 gusa (dahje 32 sávzza). Omiid logu ektui galggai mearriduvvot unnit jahkásas1 eanavearru (heaittihuvvui 1836:s). Ortnet geavahuvvui eanas1 dus1s1e Oarje-Finnmárkkus, erenoamáz1it Álttás. Nuorta-Finnmárkkus joatkkas1uvvui ámtalihpuid geavaheapmi, ja virolac1c1at nu ahte man1isboahttiin lei vuosttasvuoigatvuohta badjelasaset váldit saji. Ámtalihput (c1ujuheapmi ja vejolas1 diggelogahallan) ledje hirbmat hálbbit. 1863 eanavuovdinláhka attii háldejeaddjiide vuoigatvuod1a jorahit ámtalihpuideaset eaiggádus1s1aneanagirjin1196. 1863 eanavuovdinláhka ásahii stáhta eatnamiid vuovdin prinsihpa, ja vuohc1c1an bidjegis sutnje gii eanemus fálai. Bidjega plánat hilgojuvvo jod1ánit hatti mielde vuovdima ovdun. Muhto láigolihttuge váldui atnui, belohahkii joatkkain ámtalihpu ortnegii, belohahkii garvin dihte vuovdit eatnamiid kveana sisafárrejeaddjiide. 1902 eanavuovdinláhka (oktan njuolggadusaiguin) lei 1863 lága od1asmahttin, earret eará dahkat gustojeaddjin ahte eatnamat dus1s1e sáhttet vuvdojuvvot oastiide geat leat norgga stáhtaborgárat (1888 stáhtaborgárlága olis). Muhto lágat dikte maiddái negatiiva erohusmeannudeami dáz1a stáhtaborgáriin c1earddalas1 vuod1ul. Láhka gilddii vuovdimis eatnamiid oastiide geat eai hállan dárogiela beaivválac1c1at. Dát sáhtii dus1s1e guoskat sámiide ja kveanaide. Giellaklausula lea adnon kveanaid ektui moadde jagi man1n1il 1902 ja birrasii 1920, muhto ii várra sámiid ektui. Liikká bisui láhka oktan njuolggadusaiguin 1965 rádjai. Njuolggadusaid (§ 8) divttii lihttoláigohit ássansajiid gitta 5 jahkái ja soames riggodagaid stáhta eatnamiin. Giellaklausula c1ad1aheami váttisvuod1aid c1oavdin dihte várra guhkiduvvui láigolihttoáigi 1913:s gitta eanemus 30 jahkái, vejolas1vuod1ain oastinlohpádussii go láigolihttoáigi nogai. 1863 eanavuovdinlágas ledje § 10:s njuolggadusat lotnolas vuoigatvuod1as ja geatnegasvuod1as mád1asadnon ja dievaslas1 mearkkaide dahje earuheamis gaskal "Stáhta ja priváhta Eatnamiid". Muhto 1902 eanavuovdinláhka § 4 gohc1ui eaiggádiid ja geavaheddjiid doalahit mearkkaid ja rádjaearuid "Stáhta doalahuvvon Eatnamiidda". Dát mearrádus viiddiduvvui 1965:s luvvet stáhta buot áidedoallamis gaskal stáhta eatnamiid ja guoski eatnamiid (§ 3). Finnmárkkus lea unnán beahcevuovdi. Das lea leamas1 Finnmárkui erenoamás1 mearkkas1upmi ávdnasin (viesuide, reaidduide, fatnasiidda, buod1uide), nu ahte ii lean goassige sáhka vuovdit dan priváhtii. 1775 eanac1ujuhancealkámus1as iige bidjan lastavuovddi juohke ássansaji nammii, muhto gillái ja ássiid geatnegasvuod1ain nás1s1at ámtamánni c1ujuheami murret maid dárbbas1edje. Ámtalihpuin sáhtii dán báhkkodit go "Soahkevuovdi lea báikkis". Dát ii muhttejuvvon 1863 eanavuovdinlágas. Sis geain dus1s1e lei ámtalihppu, oz1z1o dan muhttot eaiggádus1s1aneanagirjin, muhto nu ahte stáhta doalahii alcces buot vuovddi sajis (§9). Easka 1902 eanavuovdinláhka divttii eanavuovdima "oktan vuvddiin" (§ 1, vuosttas lad1as), muhto nana váras1umiin (§ 1 e; § 2, goalmmát lad1as). Dát vuvddiid vuovdinlohpi heaittihuvvui 1965 lágas. Dan sadjái bod1ii § 4 mii attii giliássiide vuoigatvuod1a c1ujuhit lastavuovddi dálloatnui stáhta eatnamiin. 2.2.2 ... luvvet vuovdimis (§ 2, nubbi lad1as) 1965 láhka joatká § 2:s julggas1tit ahte dihto lágan eanaviidodagat eai galggas1ii vuvdot. Finnmárkku stuorámus oassi ii leat vuvdon, várra nu olu go 96 % Finnmárkku 48 000 km2:s. Muhto lea eahpec1ielggas man stuorra proseantaoassi vuovddekeahtes eatnamiin lea lihttoláigohuvvon. Galgat dál, lága ráiddus, c1ohkket historjjá mearrádusaid eatnamiin mat eai galgga vuvdojuvvot. 2.2.2.1 ... Bohccuid láiddomat, badjesápmelac1c1aid johtolagat (§ 2, nubbi lad1as, a ja b bustávva) 1863:s bod1ii vuosttas boazodoalu háldu lága hámis stáhta eatnamiid geavaheames erenoamáz1it Finnmárkkus. Muhto báikkálas1 dahje guovllu s1iehtadusat ja hálddut leat leamas1 olu ovdal. Boarresamos dovddus s1iehtadus lea 1590 rájes. Dasa lea c1ujuhuvvon 1625:s (Finnmárkku diggegirji 1, folio 97 b; dea. 1987, s. 132f). S1iehtadus lei gaskkal nuppi bealde «Bierggi1197» (Vuossegeassin1198?, GS) , Iz1z1oha1199 ja C1áhcesullo ássiid ja nuppi bealde fas Várjjat-sápmelac1c1aid. Dat lei das ahte jus Várjjat-sápmelac1c1at vuojehedje bohccuideaset ja sávzzaideaset Ánnejoga rastá ja dáloniid "eatnamiidda ja gittiide" man1n1elat beaivvi go 14 beaivvi man1n1il hellodatbeaivvi 1591:s, leat sii elliideaset bokte gonagasa rihkkon. Dát ii leat rivttes báiki c1ilget c1uovvu háldduid ja s1iehtadusaid várdosa mat c1uvvo, nugo daid sáhtii guorrat diggegirjjiin ja ámmátarkiivvain. Muhto lea hirbmat dehálas1 ahte 1751 rádjasoahpamus1a oasit oktan sámekodisillain lohkkojedje vuosttas norgga dikkiin Ávjováris ja Guovdageainnus 1754:s. Dáid badjesápmelac1c1aide (nappo ovddes1 "oktasas1 Badjesápmelac1c1at") mearkkas1ii rádjasoahpamus1 ahte eai s1at galgan máksit vearu Dánmárkku ja Norgga gonagassii go geasset atne su "meara ja eatnama". Rádjasoahpamus1 ferte dasto áddejuvvot nu ahte norgga boazosápmelac1c1aide lei váfistuvvon ainjuo seamma vuoigatvuohta Norggas go ruot1a boazosápmelac1c1ain. Nugo dárkilit máinnas1uvvon (bajábealde 2.3.12 - 15) mearridii Stuorradiggi 1863 "Vuod1d1onjuolggadussan ... ja Lága Álggahussan" ahte stáhta eatnamiid ii galgan vuovdit go dat dárbbas1uvvui bohccuid ja omiid geasseguohtumiidda ja "Boazosápmelac1c1aid johtolagaide" ja dáloniid johtimiidda. Dát geardduhuvvui seamma sajis 1902 eanavuovdinlágas ja - boazodoalu dáfus - 1965 lágas. Oppalohkái sáhttá daddjot ahte diehtit Finnmárkku eatnamiid leat sápmelac1c1at ja dáz1at geavahan bohccuid ja omiid guohtumiidda unnimus c1uohte jagi ovdal boarrasamos dovddus cealkámus1aid gonagasa "eatnamiid ja Opmodagaid" hárrái ja gitta min áigái. Diehttelas lei, nu diehttelas ahte dat ii namuhuvvon erenoamáz1it lágain ovdal 1863:s, ja dalle oamastuvvon anu muddemis. Olu ipmas1at lea go omiid guohtumat eai leat 1965 lágas oz1z1on saji. 2.2.2.2 ... stáhta berres1ii eaiggádus1s1at 2.2.2.2.1 vuovddi deasttas (§ 2, nubbi lad1as, c bustávva, vuosttas oassi). Stáhta hálddut Finnmárkku eatnamiin oktan daid riggodagaiguin álggahuvvo vuovdegáhttemiin, fálddi Knag Álttá vuovddi ráfáiduhttimiin 1693:s. Ráfáiduhttin dahkkui gustojeaddjin gávpesearvvi vuovdegeavahemes 1698 ja 1702 gávpemearrádusaide. Man1itáigi lea erenomáz1it deattuhan Álttá 1753 vuovdegeaskkuin. Dan c1álii ámtamánni Collett ja dad1is dahkkojedje gustojeaddjin buot ámtta vuvddiide, formálalac1c1at 1775 eanac1ujuhancealkámus1ain ja 1776:s konkrehta Kárás1joga ja Deanuleagi beahcevuvddiide. Finnmárkku vuovdegáhtten lei oktasas1 Davvi-Norgga vuovdegáhttema oassin. Muorraávdnasiid doalvungielddus Davvi-Norggas addui easka 1698 ja 1702 gávpemearrádusaid oassin, muhto bod1ii sierra 1750 mearrádusain (1800-logu lohpabeali gaskaluvvamiin doaimmai dat 1925 rádjai) ja leige nappo mallosge oktanaga Álttá 1753 vuovdegeaskkuiguin. 1863 vuovdelága mielde Davvi-Norgga vuovddit jod1ihuvvogohte almmolac1c1at. Finnmárku ja Romsa oz1z1o oktasas1 vuovdemeas1tára. 1863 vuovdeláhka lei Finnmárkui buohtalastton seamma jagi eanavuovdinlágain, nu ahte eatnamiid vuovdinmávssut galge biddjot " Finnmárkku Vuovdedoaimmahaga Ovddideami Fondii". Vuovdegáhttema ferte lágidit guhkes áigepers1pektiivvas. 1965 lága olis eai berre eatnamat oktan vuvddiiguin vuovdo. Vuvddiid fertejedje gáhttet go dat ledje heakkadárbbas1lac1c1at. Dát gustui sihke Finnmárkku ja Davvi-Norgga álbmogii mud1ui. Danin fertii 1800-logu Davvi-Norgga stuorámus industrifitnodat, Gávvuona veaikedoaimmahat, En1glánddas oastit báktec1ina. C1ad1a boaldin Álttá vuovddis lei gildojuvvon. Ahte vuovddi fertii gáhttet go lei heakkadárbbas1las1, mearkkas1ii nuppi beales ahte sáhtte geavahit vuovddi, muhto c1ujuheami olis. Finnmárkku vuovdegáhttemis lea eanas1 vuhtton c1uollanc1ujuheami njuolggadusat, nu 1965 lágain lastavuvddiid ruovttudoalu muorradárbbu c1ujuhanortnegiinge (§ 4). Vuovddi sáhtii beastit1200 (dahje bisttáhallat1201) go geavahedje lavnnji boaldámus1s1an. 1863 eanavuovdinláhka mearridii ahte eatnamat mat dárbbas1uvvo "Lavdnjec1uohppamii", eai galgan vuvdot (§ 1 a; geardduhuvvon 1902:s seamma báikkis). 1897 lágain bod1ii njuolggadus giliássiide c1ujuhit lavdnjelogguma gieldda jekkiin. Njuolggadus lea bisuhuvvon 1965 lága § 5:n. Muhto stáhta lea doalahan vuoigatvuod1a ráfáiduhttit sihke lastavuvddiid ja darfejekkiid (§§ 4 ja 5). Buot 1753 vuovdegeaskkuid áigumus1 lei ahte vuovdegáhtten galggai ruhtadit doaimmaidis, go geavaheaddjit iez1a galge máksit c1ujuheami. Muhto dáid sisaboad1uid ii diehtán goassige ja ledje ainjuo unnán. 1863 eanavuovdinlága ulbmil lei ahte eanavuovdin bidjegis, vuovdefoandda bokte, galggai veahkehit ruhtadit Finnmárku vuovdedoaimmahaga. Dan rájes lea vuovdedoaimmahat ovddasvástidan ruhtadit beahcevuovddi ja sahá doaimma. Stáhtas eai leat leamas1 njuolga sisaboad1ut Finnmárkku vuvddiin, muhto lea c1ad1ahan vuovdegáhttema mii nu olugo vejolas1 ruhtaduvvo báikkálac1c1at. Vuovdegáhttema áigumus1 lei váfistit heakkadárbbas1las1 riggodaga finnmárkolac1c1aide, vuohc1c1an rittus mii lea vuvddiid haga. 2.2.2.2.2 ruvkedoaimma ... deasttas (§2, nubbi lad1as, c bustávva, nubbi oassi). Dát stáhta eatnamiid vuovdin ráddjejuvvui easka 1965:s. Vuohc1c1an sorjas Norgga vuoigatvuod1as eatnanvulos1 minerálaide mii leamas1 regála juo 1400-logu rájes, nappo njulgestaga gonagasa dahje stáhta vuoigatvuohta. Regála gusto beros1keahttá gii eatnamiid eaiggádus1s1á ja miehtá riikka. Dat gustogod1ii maiddái 1960-jagiin oljui norgga aládasas1202. Dán vuoigatvuod1a lea stáhta ovttastahttán sierraovdamuniid juolludemiin ja 1800-logu rájes ruvkedoaimmaide konses1uvnnaid juolludeamis. Muhto go "ruvkedoaibma" váldui láhkii geavahuvvon 1965:s, sorjá dat várra go guhká lea leamas1 málbmaohcan Finnmárkkus. Ruvkedoaimmaide konses1uvnnaid juolludeapmi c1uohcá garrasit sidjiide geat ásset dahje mátkkos1tit ruvkeguovlluin ja geat dáid eatnamiid atnet. 2.2.2.2.3 guollebivddu ... deasttas (§2, nubbi lad1as, c bustávva, goalmmát oassi; buo. § 6, 1. c1uoggá). 1775 eanac1ujuhancealkámus1a 6. c1uokkis guoská "Daid Hearvásvuod1aide, mat dássáz1ii leat leamas1 oktasac1c1at olles Giliide dahje Álbmogii Dábálac1c1at". Ovdamearkan namuhuvvo "Guollebivdu Ábis ja Eanuin, ja Sátkkut ja sullasac1c1at". C1uoggás lea ámtamánni Fieldsted steampal, go su mielas lei guollebivdu boahttevas1 ealáhussan Finnmárkkus. Dát hearvásvuod1at eai galgan ovttaskas olbmo rád1d1ejupmái, muhto "orrut ain dákkár dábálas1 Geavaheamis". 6. c1uokkis ii fámuhuhttojuvvun 1863 (§ 12) ja 1902 (§ 7) eanavuovdinlágain. Muhto 1775 gohc1c1un ábi guollebivddus aiddostahtii ahte stáhta eatnamiid ii galgan vuovdit go daid várra livc1c1e atnán "guolásteaddji Álbmot Návsttuid dahje Jielliid sajiide" (1863 ja 1902, § 1 d). 1965 láhka c1ohkke ovdalis beliid nu ahte eatnamat maid stáhta berres1ii eaiggádus1s1at guollebivddu geaz1il, eai galggas1ii vuvdot. 1775 6. c1uoggá ektui, mearkkas1a 1965 njuolggadus ahte "dábálas1 Atnu" ovdal 1775 ain lea fámus, ainjuo njuolggadussan guollebivdui ábis, rittus ja eanuin. 2.2.2.2.4 olgunastin- ja luonddusuodjalanberos1tumiid .... deasttas (§ 2, nubbi lad1as, c bustávva, njealját oassi; buo. § 5 a). Dát leat od1d1a deasttat. Vuosttas deasta govve áiggi man1n1á suod1i joavdduin, luottaiguin, girdihámmaniiguin, mohtorfievrojohtolagain ja galmmihanbumbbáiguin. Gitta 1960-jagiide ledje hui moadde rittu finnmárkolac1c1a ja eará fylkalac1c1a geat bohte sis Finnmárkui, vaikko bivdu ja guollebivdu stáhta eatnamiin lei hálbi dahje nuvttá buot norgga borgáriidda. Dassáz1ii besse sis finnmárkolac1c1at ráfis ávkkástallat eanas1 od1asmahtti riggodagain stáhta eatnamiin (murjjiin, guliin, fuod1d1uin). Dáid riggodagaid geavahit meahcceealáhussan, borramus1s1an ja vuovdimii, lei ruovttudoalloruhtadili oassin. 1960-jagiid rájes lea sis Finnmárkui álki beassat. Ii leat váttis ollet Oslos Guovdageidnui beaivvát ala, omd. "Olgunastinberos1tumit" ledje 1965:s vuohc1c1an mátkkálac1c1aid beros1tumit. Lahkaaddit ledje 1965:s oaidnán dán ovdáneami ovdun. Muhto ies1gud1et bealit Finnmárkkus vuostálaste ovdáneami. Dan boad1us lei 1977 lassiparagráfa 5 a vuoigatvuohta lubmet stáhta eatnamiin. Vuoigatvuohta várrejuvvui váldoás1s1álac1c1at Finnmárkku álbmogii, muhto vejolas1vuod1ain addit "ovttaskas olbmuide, joavkkuide ja giliide oktovuoigatvuod1a". Dákkár spiehkastagat eai galgga liikká leat vuostá eará sierravuoigatvuod1aid, ja galget vuhtii váldit "badjesápmelac1c1aid lubmema sin lobálas1 ásadeamis bohccuiguin orohagain". Luonddusuodjalanberos1tumit lea nubbi deasta. Dat lei maiddái od1as 1960-jagiin. Go eatnamiid eaiggádus1s1á stáhta, leat olu álkit daid bidjat álbmotmeahccin ja suodjalanguovlun, nugo omd. Rávttos1vuomis, Báhc1aveajis ja Bajit Anárjogas lea dahkan. Luonddusuodjalanberos1tumit gullet ovttas lastavuvddiid ja darfejekkiid ráfáiduhttimii (§§ 4 ja 5), vaikko ráfáiduhttima ulbmil maiddái lea áimmahus1s1at riggodagaid boahtte áigái. 2.2.2.2.5 dahje ... eará árttaid geaz1il (§ 2, nubbi lad1as, c bustávva, vid1át lad1as). Dát lea oppalas1 mearrádus, mii bod1ii 1902 eanavuovdinlága sadjái, § 1:i mii gilddii eanavuovdima jus vuovdin livc1c1ii riikka beros1tumiid dahje orohaga anu vuostá. 3 KONKLUS1UVDNA 1965 Finnmárkku fylkka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid láhka ovddasta, nugo leat oaidnán, dássáz1ii 1600-logu loahpa rájes hálddas1an- ja lahkaárbevieru man1imus1lad1d1asa. Hálddas1an- ja lahkaárbevieru váldoás1s1i lea leamas1 muddet árbevirolas1 anuid mat olbmuid mielas ledje bures vuod1ustuvvon ja lobálac1c1at. Spiehkastat lea 1902 eanavuovdinlága njuolggadusa giellaklausula (2.1.17). Hálddas1an- ja lahkaárbevierru lea vuolggahuvvon 1200-logu lágain, erenoamáz1it Mávnnos Hĺkonsson lagabřte 1274 Eanalágas, Landsleiebolken:s 61 - 64, ja dasto Christian IV 1604 Norgga Láhkagirjjis, Landsleiebolken:s 59 - 61, ja Christian V 1687 Norgga Lágas, 3-12-1 gitta 8. Sáhttá dalle - nugo Sverre Třnnessen - geahc1c1at nu ahte hálddas1an- ja lahkaárbevieru áigumus1 lea leamas1 heivehit Christian V Dáz1a Lága 3-12-1 Finnmárkku sierralágan dilálas1vuod1aide, ahte "nu galgá Almennet leat, nugo dat lea leamas1 ovddes1 Áiggis, sihke bajimuc1c1as ja olggumuc1c1as" ? Vástádus lea juo gitta 1800-lohkui, nappo nu guhká go dáz1a lágaid almennetnjuolggadusat ledje dus1s1e oppalac1c1at. Oppalas1 almennetnjuolggadusaid aiddostahttin álggii 1863 vuovdelágain ja jotkkui Duottarkommis1uvnna (1909 - 1954) duomuiguin ja 1920 ja 1975 várrelágaiguin. Aiddostahttin jurddas1uvvui álggos Řstlándda vuovdealmennehiidda ja Mátta-Norgga várrealmennehiidda, muhto sod1iid gaskka gustojuvvo Trřndelágii ja 1991:s Nordlánddii ja Romsii, go Alimusriekti (Rt. 1991, s.1311) guorrasii Nordlándda ja Romssa Meahccekommis1uvnna 26. cuon1ománu 1990 dupmui. Almennetnjuolggadusaid áiddostahttima ovttaláganvuohta 1863 rájes lea leamas1 laktit almennetvuoigatvuod1a dihto stuorra erenoamás1 matrikulerejuvvon eanadollui. Norgga Lága ja boares almennetnjuolggadusaid (1604, 1274) ektui gárz1z1ida dát almennehiid vuoigatvuod1alac1c1aid. Muhto dajas1ii maid ahte dál lea vel Stuorradiggái aiddostahttit Dáz1a Lága oppalas1 almennetnjuolggadusaid Finnmárkku hárrái. (2.) mielddus Otto Jebens: Finnmárkku anus ja riekteáddejumis historjjálas1 oainnus 2. mielddus Otto Jebens: Finnmárkku anus ja riekteáddejumis historjjálas1 oainnus Gudmund Sandvik lea válddahallamistis 1. mildosis válddahallan historjjálas1 ovdáneami Finnmárkku riektedilálas1vuod1a áddejumis, eanas1 dáz1a lágaid oainnus, ja dáz1a hálddahusa ja dáz1a riekteteoria áddejumis. Ovdanbuktin guoská erenoamáz1it nu gohc1oduvvon Finnmárkku "stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid" eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldahkii. Navdo leat govttolas1 lasihit dán ovdanbuktimii oanehis válddahallama fylkka luondduriggodagaid duohta geavaheames historjjálas1 áiggis, ja ássiid áddejumi anu vuoigatvuod1aid dáfus, nu guhkás go dákkár áddejumi sáhttá c1uvget juvssahahtti gálduid bokte. Geahc1c1aluvvo vel c1uvget man stuoris stáhta áddejupmi riektedilálas1vuod1ain sáhttá navdot leat dovddus ja/dahje ássit dohkkehan. I LUONDDURIGGODAGAID ATNU I.1 Ássit Orru c1ielggas ahte dálá Sis Finnmárkkus dego guoski guovlluin dálá ruot1a ja suoma Lapplánddas lei ássan hiehkásit gitta od1d1asat áigái. Muhto Finnmárkku álgo ássit historjjálas1 áiggis, geat aivve ledje sámit, ealihedje ollásit iez1aset riikka riggodagain, erenoamáz1it guollebivdduin mearas ja jávrriin ja meahccebivdduin. Dát atnu lei eallinvuod1us dán álgo sámeeálbmogii. Dáz1a ássan Finnmárkkus álggii várra veaház1iid mielde 1200-logus ja lei ainjuo 1300-logu álggus. Muhto dáz1a ássan lei álggos ja ain guhkás áiggis ráddjejuvvon riddoguovllu olggomuz1z1ii Jiekn1aábi guvlui. Peder Claussřn Friis died1ihii 1500-logus Finnmárkku dilálas1vuod1ain, go su gáldu lei lágamánni John Simonsen, gii lei leamas1 Nidaros:a earkebismastuolus barggus (P.C. Friis, dea. 1881 s. 396-397). Dán died1áhusa mielde eai ássan dáz1at Finnmárkkus seamma guovlluin go sápmelac1c1at, go dáz1at ásse dus1s1e "Sulluin ja olggumus1 Njárggain". Dán mielde ferte navdit ahte 1500-logus dus1s1e sápmelac1c1at ain ávkkástalle Finnmárkku luondduriggodagaid hui stuorámus oasis. Ferte navdit ahte rud1alas1 fuones áigi1203 Finnmárkku guollebivddus 1600-logus dagahii ahte oasás1 dáz1a ássiin fárrejedje eret guollebivdohápmaniin olggomuc1c1as ábis ja gávdne od1d1a ássansajiid siskkelis Finnmárkku vuonain, gos gitta dán áigái aivve ledje sápmelac1c1at. Juo Peder Claussřn Friis namuha earu gaskal mearrasámiid geat ásse vuonain, ja badjesápmelac1c1aid geat ásse váriin vuonaid siskkobealde. Muhto lea eahpec1ielggas goas badjesápmelac1c1at muhttigohte ealáhusa sieiva bivdoservodagas ordnejuvvon johtti boazodollui1204. Peter Schnitler 1742-45 jagiid rádjadutkanbeavdegirjjin leat died1ut Finnmárkku dilálas1vuod1ain 1740-jagiin. Guovddáz1is lea Schnitler:a válddahallan das maid ovddida dalá njeallje ássanavádagain Finnmárkkus (Schnitlers grenseeksaminasjonsprotokoller 1742-45, c1anas III s. 54 c1uo.). Olggumuc1c1as ábi lahka ásse Schnitler:a mielde dáz1at, geat ealihedje iez1aset eanas1 áhpeguollebivdduin. Sin guovlu siskkildii Schnitler:a mielde sulluid, "Vuokkáha1205 njárga" (C1orgas1206), ja "muhtumat sis fas Mearragáttis Vuonaid gaskkas". Boahtte avádat ledje Schnitler:a mielde mearrasámit, "geat leat Vuotnabad1ain Vuotnagáttiin" ja geat ealihedje iez1aset mearrabivdduin, meahccebivdduin ja jávrebivdduin ja dolle "Moadde Gusa, Sávzza ja muhtun vuonjas Bohcco". Vuonaid siskkobealde áiccai Schnitler "priváhtiivva dáz1a badjesápmelac1c1aid", geat ásse davimuc1c1as Finnmárkku nannámis, lagamus ábi. Sii ealihedje iez1aset váldoás1s1álac1c1at boazodoaluin, muhto bivde maid jávrriin ja mehciin, ee. gottiid. Máttabealde "priváhtiivva dáz1a badjesápmelac1c1aid" ledje Schnitler:a mielde "oktasas1 badjesápmelac1c1at" geat vástidedje vearu sihke Norgii ja Rut1t1ii, ja geat dálvet ledje duottarguovlluin máttabealde priváhtiivva dáz1a badjesápmelac1c1aid, muhto geasset johte bohccuideasetguin vulos mearragáddái. Mo Schnitler govve ássandili ja anu lea lunddolac1c1at áibbas skoválac1c1at, muhto eará historjjálas1 gáldut dorjot daid váldosárgosiid. Dán mielde orru vuoigaduvvon navdit ahte ain Schnitler:a áiggis ledje dus1s1e sápmelac1c1at geat ávkkástalle luondduriggodagaid Finnmárkku fylkka viidodagas hui c1ielga stuorámus oasis. Schnitler maiddái dadjá "Finnmárkku bissovas1 siseatnama hárrái" ahte doppe eai sáhttán dáz1a boanddat ássat (Schnitler, c1anas III, s. 55). Schnitler:a died1áhusas leat vel juoga maid son gohc1oda sullii "Finnmárkku ássiid cohkodat1207", mas ovdanboahtá ahte dáz1a Finnmárkus 1740-jagiin ásse oktiibuot 746 bearras1a. Dáin ledje 315 bearras1a dáz1a dálonat, 367 mearrasápmelac1c1a ja 64 badjesápmelac1c1a. Lassin dása bohte oktiibuot 152 bearras1a Ruot1a ja Ruos1s1a oktasas1guovlluin, ja sii ledje aivve sámit (Schnitler, c1anas III, s. 58). Finnmárkku dáz1a guovlluid ja sámi guovlluid ealáhusmálle lei álggos hui mán1ggalágan. Dás c1uovvu ahte luondduriggodagaid atnuge lei sierralágan. Rittu ja sisguovlluid sápmelac1c1aid gaskkas lea "eatnamiid ja c1áziid" atnu leamas1 guovttelágan guhkás man1ás áiggis. Dán mielde navdo lunddolas1 válddahallat luondduriggodagaid anu erenoamáz1it juohke dáid golbma álbmotjoavkkuin. I.2 Sámi ássanguovlluid atnu Sámi ássanguovlluid anus leat hui dievaslas1 died1ut "Finnmarksvidda, natur - kultur" válddahallamis (NOU 1978:18A), s. 144 c1uo. Dáid guovlluin lei ássan ja atnu álggos báinnahallon bivdokultuvrra heivehussii eanadahkii ja daid riggodagaide. Goddebivdu lei álggos dehálas1, ja dat cealkkihii olles báikegoddi fertii ovttas rahc1at. Muhto mud1ui leige atnu álggos lágiduvvon ies1gud1et báikkálas1 sámi giliin (siiddain), juohke siiddas iez1as guovlu, ráddjejuvvon eará giliide lunddolas1 rájáin. Siidaguovlluin johte virolac1c1at jahkodagaid mielde, mii lei heivehuvvon juohke siidaguvlui ekologalac1c1at. Danin lea boasttoáddejupmi ahte sápmelac1c1aid johtimiin lea leamas1 "soaittáhat johtin" mihtilmasvuohta, nugo ovdal lea leamas1 leavvan áddejupmi. Siidaguovllu ies1gud1et jahkodatorohagaid gaskasas1 johtima áigumus1 lei guovllu buot árvvolas1 luondduriggodagaid nu bures go vejolas1 ávkkástallat, ainjuo meahccebivddu, jávrebivddu ja mearrabivddu. Muhto vuovdige dárbbas1uvvui, boaldámus1s1ii ja huksenavdnasiidda ja bivdosiidda. Go riddosámit doallagohte omiid, gusaid ja sávzzaid, s1adde omiid guohtumat ja láddjehagatge dehálas1 riggodagat. Válddahallon johtin gaskal jahkodatsajiid lea muhtun riddoguovlluin jotkkojuvvon gitta dán jahkec1uohtái. Ráddjejuvvon boazodoallu sápmelac1c1ain lea leamas1 ainjuo muhtun sajiin gitta boarrasamos dovddus áiggis. Muhto od1d1asat áiggis, várra erenoamáz1it 1500-logu loahpas muhttojuvvui bivdoservodagas ordnejuvvon johtti boazodollui, sihke Finnmárkku dáz1a "priváhtiivva" sis guovlluin ja guoski oktasas1guovlluin Guovdageainnu, Ávjovári ja Ohcejoga (oktan Deanusiiddain) siiddain. Johtti boazodoallu luddii dad1is ovddes1 siidaguovlluid rájáid, erenoamáz1it go boazosápmelac1c1at dáz1a/ruot1a oktasas1guovlluin atnigohte geasseorohahkan njárgaguovlluid Finnmárkku stuorra vuonaid gaskkas. Dán gárggiideami váide mearrasámiit ee. Álttás ja Lágesvuonas Adelaer-kommis1uvdnii 1690-jagiin. Muhto oktan dán gárggiideami álge dáz1a "priváhtiivva" boazosápmelac1c1at geain aitosac1c1at ledje oktavuod1at Finnmárkku vuotnaguovlluide, omd. Porsán1gui ja Lágesvutnii, geavahit duottarguovlluid siseatnamis bohccuid dálveguohtumii. De álggahuvvuige dihto bálddalas johtti boazodoallu gaskal dán guovtti joavkku boazosápmelac1c1aid, mat goappas1agat molso gaskal riddoguovllu geasseorohahkan ja sisguovlluid dálveorohahkan. Áiggi mielde sudde dát guokte boazosápmelac1c1aid joavkku oktii, ja leat dál eanas1 adnon gullevaz1z1an Guovdageidnui, Kárás1johkii, Buolbmágii jna. Dás lei ee. oktavuohta c1akc1amánu 7. b. 1854 lágain, mii addui Suoma rádjágiddemiin 1852:s. Láhka dagahii ahte boazosápmelac1c1atge geat álggos adnojuvvo gullat vuotnaguovlluide, lága fápmui bidjama man1n1il logahallo gullat siseatnamii. Dán bienalas1 ovdáneami hárrái c1ujuhuvvo Steinar Pedersen:i: "Bruken av land og vann i Finnmark inntil fřrste verdenskrig", (Numo namuhuvvon moanaid sajiin Riektejoavkku c1ielggadeamis, plánejuvvo Pedersen:a c1ielggadeapmi ilbmat 1994:s, oktan Hans Prestbakmo ja Einar Richter Hanssen:a c1ielggademiiguin.) erenoamáz1it c1uo. 4.6.1. gitta 5.1. ja 5.10.1:i. I.3 Dáz1a ássanguovlluid atnu Meara buorre guollebivdu dat álggos geasuhii dáz1aid Finnmárkui, ja bijai vuod1d1usa dáz1a ássamii rittu mielde, Láhpis Várjjagii. Dása gulai vel ahte dáz1a ássit Finnmárkkus álggos juo ledje áibbas dan duohken ahte guliid vuvde ja eanas1 eará birgendárbbuid oz1z1o máddin. Muhto dáz1atge dárbbas1edje dihto luondduriggodagat earret ábi valljivuod1aid1208, ja maid fidnii ássansajiid lahkosis. Boaldámus1a dárbbas1edje ássit álo. Olggumuc1c1as ledje riehkit dehálamos boaldámus1at ja atnojedje belohahkii viessohuksemiige. 1578:s mearridii Bergen Hearráriekti1209 váidima Várggáha leana dáz1a ássiin go Gonagasa áittardeaddji lei sin gieldán váldit rihkiid (Třnnesen: Retten til jorden i Finnmark s. 47). Váidagis c1uoc1c1uhuvvui ahte álo lei leamas1 virolas1 ahte ássit galge oaz1z1ut rihkiid viesuideaset buorideapmái. Hearráriekti mied1ihii dan sidjiide ja julggas1tii ahte dát galggai leat nugo lei leamas1 ovddes1 áiggis. Fáldi Niels Knag "Matricul og beskrivelse over Finmarken for anno 1694:s" leat died1ut ássiid luondduriggodagaid anus. Ákn1ovági diggebáikki ássiid birra c1uoz1z1u ahte sii "fertejit viez1z1at Boaldinmuoraideaset Álttás njeallje a vihtta Miilla duohken". Vástideaddji daddjo Álttá vuvddiin ahte dat adnojit "dus1s1e Boaldinmuoraide ja dárbbas1las1 Huksenhirssaide Álttá, Láhpi, Ákn1ovági, ja Hámmárfeastta Diggebáikkiid ássiide" (Nord-Norske Samlinger, I. c1anas, 1938, s. 5-6). Seamma daddjo Goaskinvákki gielddas ahte "álbmot ferte stuorra Golluin viez1z1at S1ibitbiepmu ja Boaldinmuoraid Porsán1ggus guhtta a c1iez1a Miilla duohken". Seamma fertejedje Skiehttebierggi1210 ja Gilivuona1211 ássit viez1z1at fuod1d1ara omiide ja boaldenmuoraid Lágesvuonas, njeallje a vihtta miilla duohken (l.c. s. 12 ja 14). Dát died1ut c1ájehit c1ielgasit gal ahte dáz1a ássitge ávkkástalle Finnmárkku luondduriggodagaid, ja belohahkii guhkin eret ássanbáikki. Rihkiid hárrái Várggát birrasiin dadjá Knag ahte rihkiid Ladnesullos geavahii Ámtamánni gii dalle ásai Várggáha ladnis. «Muhto álbmot Atná buot Rihkiid mat gávdnojit eará sajiin Diggebáikkis» (l.c. s. 20). Knag áiggis ledje sihke dáz1at ja sámit áigá álgán doallat omiid. Láhpi gieldda boanddaid (dáloniid) hárrái daddjo Knag matrihkkalis ahte juohke sajis dollet njeallje, guhtta a gávcci gusa ja moanaid sávzzaid ja gáiccaid. Ákn1ovági diggebáikki mearrasámiid ja dáz1aid hárrái died1iha Knag vástideaddji omiid doalus. Porsán1ggu ja Lágesvuona mearrasámiid hárrái oaidná son sin doallat ovtta, guokte á golbma gusa ja áibbas moadde sávzza, muhto sis ledje dasa lassin moanat bohccot, ja muhtumiin gitta c1iez1a-gávccic1uohte ealli (l.c. s. 6 ja 8). Dát s1ibitdoallu eaktuda sihke sápmelac1c1aide ja dáz1aide ahte eallit guhto mehciin, ja vel stuorra dárbbu láddjehagaide dálvefuod1d1ariidda. Eará dehálas1 riggodat vuotnaguovllu ássiide lei lavdnji boaldámus1s1ii. Dát s1attai áigeguovdil nu fargga go vátnugohte vuovddit dahje riehkit, erenoamáz1it go ássit lassánedje hirbmadit 1800-logu mielde. 1890-jagiid died1ihuvvui boaldinlavdnji lei dehálamos ja muhtun áiggiid áidna boaldámus1 moanaid fylkka guovlluin (Třnnesen s. 269). I.4 Oppalac1c1at anu mihtilmasvuod1as Guovddás1 mearkkas1upmi lea ahte ássiid atnu Finnmárkkus lea olu boarrasat go dán guovllu ordnejuvvon stáhtaváldi, ja ahte dát lea vuolggasadji anu mihtilmasvuhtii. C1ielgasamos albmana dát guovlluin gos ovddes1 áiggis ja ovddasguvlui min áigái leat orron dus1s1e sámit dahje c1ielgasit eanemus sámit. Bied1ggus sámi ássan lea dáid guovlluin birgen boares dovddus historjjálas1 áiggis, dego guoski osiin Ruot1as, Suomas ja Ruos1s1as. Dalle lea leamas1 diehttelassan ahte sápmelac1c1at fertejedje geavahit dán eanadaga buot juvssahahtti luondduriggodagaid. Álggos eai lean earát geat singuin gilvaledje dán eanadat oppalas1 anus, bivdoguovlluiguin, jogaiguin, jávrriiguin ja vuonaiguin. Dás c1uovvu ahte ovddes1 áiggi rájes sámi guovlluid anus lea leamas1 oppalas1 geavaheami mihtilmasvuohta buot vejolas1 riggodagain dihto geografalas1 guovllus. Dáinna vuolggasajiin ferte ássiid beales leat ártet juohkit eatnamiid ja c1áziid dábálas1 anu sierra rád1d1jumiide, nugo okta atnu bivdui, nubbi guollebivdui, goalmmát vuovdái jna. Nu guhká go ii oktage gilvaleaddji atnu lean died1ihuvvon ja ii oktage stáhtaváldi seaguhan iez1as dasa, lei atnovuoigatvuod1a gaz1aldat vánit áigeguovdil. Muhto dát gaz1aldat fertii s1addat áigeguovdil dalle go sámejoavkku atnu deaividii eará joavkkuid gilvvuin, várra álgovuolggalac1c1at áinnas eará siidda sámiin. Dáz1a dáloniid guovlluinge ferte atnu álggos leat leamas1 oppalas1. Dáid guorba olggomus1 guovlluid Jiekn1aábi guvlui guollebivdit ávkkástalle buot riggodagain nugo vuovddi, rihkiid, monnesajiid, láju jna. mat ledje olamuttus. Go gávnnai ássansaji mii lei buoret guollebivddu dahje eará árttaid dáfus go sadji gos juo ásai, soittii sáhttit fárret od1d1a sadjái. Sihke sámi ja dáz1a guovlluin lei easka stáhtaválddi duohtademiin sierranas surggiin, nugo lágain ja hálddahuslas1 háldduin, ahte s1attai áigeguovdil fihttet anu bid1gejuvvon sierra atnovugiide, nugo murremii, guohtumii, boazodollui jna. II RIEKTEÁDDEJUPMI ATNUI II.1 Ássiid (sámiid ja dáz1aid) jáhkut vuoigatvuod1ain "stáhta eatnamiid" anus Dás galgá jearro makkár jáhkut Finnmárkku ássiin leat leamas1 vuoigatvuod1aide duohta rád1d1ejumi oktavuod1as eatnamiin mat virggálac1c1at lea oz1z1on namahusa "stáhta matrikulerekeahtes eatnamat Finnmárkkus". Orru juo vuolggasajis c1ielggas ahte dát jáhkut eai leat dárbbas1an leat seammago stáhta eiseválddiid ja dan ámmátolbmuid áddejupmi. Dát sorjá ee. dan mealgadas1 kulturgaskkain mii gitta min áigái lea bisuhuvvon gaskal stáhta ámmátolbmuid ja sápmelac1c1aid giellaerohusa geaz1il. Orru dego Ruot1as guhkit áiggi lea leamas1 veahás1 stuorát dáhttu oktavuhtii gaskal ámmátdoaimmahaga ja riikka sámiid, ja Norggas guhkás ovddas áiggis lea eanas1 dodjalan uhca báhpajovkkoz1ii hálddas1it sámegiela, ja dalle áinnas mis1s1onbargguid oktavuod1as sápmelac1c1aid gaskkas. Dáz1a ássiin lea oktavuohta stáhta ovddasteaddjiiguin lunddolac1c1at leamas1 áiggi mielde buoret. Muhto ii dásge leat c1ielggas ahte oaidnu rievttálas1 dilálas1vuod1aide álo lea leamas1 seamma stáhta ovddasteaddjiin go mii ássiin lea. II.2 Riekteáddejumis Riekteáddejumi sáhttá oppalac1c1at ja veahás1 ehpedárkilit meros1tallot dain maid dihto birrasa olbmot oaivvildit fertejit c1uovvut earáin ovttas. Dás gusto dát luondduriggodagaid anu gaz1aldahkii. Garz1z1idamos áddemis sáhttá doahpaga meros1tallot áddejupmin masa oaivvilda sáhttit oaz1z1ut stáhta duopmostuoluid doarjaga. Muhto viiddit áddemis ja erenoamáz1it boares áiggis sáhttá maiddái leat sáhka áddejumis sis geat eai smiehta mii eiseválddiid oaidnu galggas1ii leat, muhto vuolggahit das maid gilibirrasis atnet riekta vuoigatvuod1aid ja geatnegasvuod1aid ektui. Vuod1us lea dalle dábálac1c1at dat áddejupmi maid ovddes1 buolvvain leat oahppan. Viimmat sáhttá leat sáhka das maid guovllu ássit atnet govttolaz1z1an ja vuoiggalaz1z1an, guovllu duohta dilálas1vuod1aid ektui, ja danin dan c1uvvot. Dákkár áddejumit mat dás namuhuvvojit, soitet sáhttit bidjat vud1d1osa vieruiduvvan vuoigatvuhtii. II.3 Anus vuoigatvuhtii Sihke sámiin ja dáz1ain Finnmárkkus ferte navdit ahte boarrasamos áiggi ássit leat ádden anuset lobálaz1z1an. Dás áddejuvvo ássiid oppalas1 lohpi geavahit riikka lunddolas1 riggodagaid. Dát gustui diehttelassan, nu guhká go lobi ii eahpidan oktage, ii stáhtaváldige. Anu vuoigatvuod1a gaz1aldat s1attai áigeguovdil justa go stáhtaváldi áiggui gárz1z1idit dihtolágan anu, dahje jus gili atnu bod1ii eará anu ovdii. Dalle lei lunddolas1 ahte ássit iske ohcat anudeaset lobálaz1z1an c1ujuheamen ahte dan ledje sin máttármáttut doaimmahan guhkes áiggi man1ás. Bergen Hearrárievtti 1578 mearrádus rihkiid vuoigatvuod1as lea dása ovdamearkan, ja ahte dán áddejumi dorjo riikka bajimus1 eiseváldditge. Atnolobi gaz1aldat vuoigatvuohtan lea c1ielgasat go jearra vuoigatvuod1as háldet riggodaga eará geavaheaddjiid át1estuvvamin, dahje soaitá stáhta ektui. Ferte dalle iskat c1uvget Finnmárkku ássiid áddejumi maiddái dán ektui. Vai ovdanbuktima mahtodaga galgá sáhttit oanedit, áiggun ráddjet álggos válddahallat riekteáddejumi 1700-logu vuosttas jahkebeallái, namalassii ovdal stáhtaváldi álggahii stuorát duohtademiid ássiid anus. Liikká dárbbas1a geavahit veahá boarrasat áiggi gálduidge, 1500- ja 1600-logu rájes, ja muhtun c1uoggáin c1uovvut ovdáneami gitta 1800-lohkui. II.4 Sámi ássanguovlluid (erenoamáz1it oktasas1orohagaid) áddejupmi Sámi ássanguovlluid oassi dálá Finnmárkkus (eanas1 vástideaddji dálá Guovdageainnu ja Kárás1joga gielddat ja Deanu gieldda bajit oassi) ledje gitta 1751:i ruot1a duopmoválddi vuollásaz1z1an. Ruot1a suohkanduopmárat dolle virolac1c1at dikki juohke dálvvi sámeálbmogiin buot sámeguovlluin mat ledje ruot1a duopmoválddi vuollásaz1z1an. Duortnosa sámeguovllu duopmogirjjiid oasi lea Ellen Simma Fjellgren c1ohkken Davviriikkalas1 Sámi Instituhta olis, Guovdageainnus ("Utdrag ur dombřckerna řver Torneĺ lappmark 1981"). Vástideaddji systemáhtalas1 justisbeavdegirjjiid c1ad1amannan dáz1a Finnmárkkus ii leat vuos dahkkon, earret áigodagas 1620:s 1636 rádjai. Sverre Třnnesen girjjis "Retten til jorden i Finnmark" lea nannosit c1uoc1c1uhuvvon ahte riekteáddejupmi sámi ássanguovlluin ovddes1 áiggis lei vuod1d1uduvvon dasa ahte sápmelac1c1at ledje ordnejuvvon unni servodagaide, nu gohc1oduvvon "siiddaide". Dát vástidedje eanas1 dikkiid guovlluin mat ledje ruot1a duopmoválddi vuollásaz1z1an. Dalle lei siida mii sámi áddejumi mielde háldii sin guovllu buot luondduriggodagaid, les1 dal bivdovuoigatvuohta (dás erenoamáz1it mádjitbivdu ja goddebivdu), dahje guollebivdovuoigatvuohta (Třnnesen ee. s. 108). Boazoealáhus bod1ii veahá man1n1elas1, mas c1uovui gáibádus guohtonvuoigatvuod1aid ráddjet. Velá man1n1elat lei vel dáid guovlluin sáhka doallat omiid, mas c1uovui ahte gieddegeavaheapmi (láddjehagat) s1attai áigeguovdil. Almmatge eai suodjaluvvon sápmelac1c1at Třnnesen:a mielde od1d1aássiid vuostá álggahit eanadoalu siidda guovlluin. Vihtannus1s1anc1ilgehusain maid "rádjamajor" Peter Schnitler 1742-45 jagiin nás1s1ai ovdanboahtá ahte sápmelac1c1at Guovdageainnus atne duottarguovlluid oktasac1c1at, ja ahte dát gustui guollejávrriidege (Schnitlers grenseeksaminasjonsprotokoller, c1anas I, s. 230, vihtan badjesápmelas1 Joen Nielsen, c1ilgejuvvon cuon1ománu 6. b. 1744 Joganjálmmis Álttás). Vástideaddji c1ilgii sápmelas1 Johannes Pedersen, njukc1amánu 26. b. 1745 Kárás1jogas (Schnitler, c1anas I, s. 368): "Duoddarat Sámiid gaskkas eai lea juhkkojuvvon eai priváhtiivva Dáz1a Eatnamiidda, eaige oktasas1 Mátta-duoddariidda Guovdageainnu Suohkanis." Dán ektui died1ihuvvui Schnitler:i Anára siiddas ahte duottar Anáris lei juhkkojuvvon sápmelac1c1aid gaskkas gaskaneaset (Schnitler, c1anas I, s. 357). Duortnosa sámeguovllu duopmogirjjid ávdnasiin ii oru almmatge ovdanboahtimin c1ielga earru gaskal omd. Anár siidda dilálas1vuod1aid ja daid guoski siiddaid dáz1a-ruot1a oktasas1orohagain Ohcejohka, Ávjovárri ja Guovdageaidnu. Guovdageainnus ja Ávjováris ledje duopmogirjjid mieldege dihto guollejávrrit ja bivdosajit maid dihto sámebearras1at oaivvildedje iez1aset oktovuoigaduvvon ovddes1 anu vuod1ul. Muhto earret dáid háviid orru ruot1a duopmogirjjiid mielde buot dáz1a-ruot1a oktasas1orohagain dábálac1c1at luondduriggodagaid ávkkástallama vuoigatvuohta leat leamas1 oktasas1 siidda ássiide. Mii hui c1ielgasit orru ovdanboahtimin Duortnosa sámeguovllu duopmogirjiin, lea man hirbmat mearkkas1upmi siiddaid guovlluid gaskasas1 rádjá rád1d1ejeaddji áddejumi mielde lei vuoigatvuhtii geavahit dákkár riggodagaid go guollebivddu, bivddu ja boazodoalu. Máhcci fáddá dáid guovlluid dikkiin lei danin rádjá gaskal siiddaid, mat duod1as1tuvvo dikkiin maid sápmelac1c1at iez1a c1ilgejedje "dolos1" anus. Dás orru maid ovdanboahtimin ahte siidaráját álggos ledje mearrideaddjin buot áigeguovdilis riggodagaide siidda guovllus. Ovdamearkan moanaid earáid gaskkas sáhttá namuhit: Diggi Guovdageainnus juovlamánu 9. b. 1674. Guokte Ávjovári sápmelac1c1a váiddiiga Guovdageainnu siidda "rájá hárrái gaskkas died1ihuvvon siiddaid ja erenoamáz1it Luossabivddus mii lei died1ihuvvon siiddaid ja dan joga gaskkas. «Riekti gávnnahii dán guollebivddu gullat Ávjovárrái "dolos1 ja máttarmuittu rájes" ja ahte Guovdageainnus ii goassige lean leamas1 luossabivdu. Riekti mearridii danin ahte guollebivdu dás nugo ovdal galggai gullat Ávjovárrái. Diggi Guovdageainnus guovvamánu 11. b. 1703. Lávdegoddeolmmos1 ovddidii dikkis "Girjji" c1állon boares olbmuid válddahusa mielde "Guovdageainnu siiddaid opmodagaid erohusas", Girkoverdde Anders Tornensis vuolláic1állán, mii gáibiduvvui c1állot beavdegirjái. (Várra lei Girkoverdde maiddái veahkehan C1állit válddahusa sápmelac1c1aid cealkámus1aid vuod1ul). Diggi Guovdageainnus guovvamánu 11. b. 1704. Nággu Guovdageainnu ja Suondavári sámiid gaskkas moatti guollejávrri vuoigatvuod1as. Gielddariekti mearridii vihtanus1s1amiid vuod1ul gokko rádjá ovddes1 anu mielde gaskal dan guovtti siidda manne dán guovllus, nu ahte muhtun daid nággovulos1 guollejávrriin gávnnahuvvo gullat Guovdageidnui ja muhtumat Suondavárrái. Diggi Ávjováris guovvamánu 6. b. 1728. Nággu gustui vuoigatvuhtii láddjet dihto gittiid. C1oavdin dihte dán nákku fertii c1ilgejuvvot makkár bealde rájás Deanu ja Ávjovári siiddaid gaskkas giettit duohta ledje. Dán lea Třnnesen erenoamáz1it deattuhan (s. 112) ovdamearkan ahte siiddaid vuoigatvuohta ii dus1s1e siskkildan árbevirolas1 vuoigatvuod1aid numo bivdit ja guolástit, muhto dan aiddo ihtán árvvuge, giettit. Diggi Guovdageainnus od1d1ajagemánu 30. b. 1729. Nággu Eanodaga ja Guovdageainnu sámiid gaskkas "Porovuoma ja Somasjärvi eatnamiid ja gáttiid" hárrái mearriduvvui go buvttii namuhuvvon "rájá" kopia dán guovtti siidda gaskkas, mat ledje c1állon guovvamánu 11. b. 1703 dikkis. Diggi Guovdageainnus ja Deanus guovvamánu 6. ja 10. b. 1733. Dás álbmogii almmuhuvvui fargga rádjá gaskal Eanodaga, Guovdageainnu ja Ávjovári siiddaid mii galggai dahkkot dalá man1n1il beassáz1a seamma jagi, ja álbmot ávz1z1uhuvvui nammadit iez1aset ovddasteaddjiid rádjái. Dasto seamma beavdegirjec1állimis ovdanboahtá ahte ee. lei nággu gaskal Ohcejoga ja Anára dikkiid "rivttes rájás ja erohusas gaskal vuvddiid ja eatnamiid". Diggi Deanus ja Ohcejogas guovvamánu 11. - 12. b. 1736. Nággu lei gaskal dán guovtti dikki. Dikkis bohte ovttamillii ahte goappas1at bealit "mied1ihedje boares Rádjái" c1adnin boahtteáigái beliide, sin mánáide ja man1isboahttiide. Seammás c1állo rádjac1uoggát eanadagas beavdegirjái c1uoggás c1uoggái. Dát diggebeavdegirjjit orrut bures dávisteamen dan maid Třnnesen c1uoc1c1uhii (s. 108) ahte siiddaid gaskasas1 rádjá belohahkii lei c1ielggas, ja mas lei nággu, ii guston eahpádussii leigo rievttálas1 mearriduvvon rádjá siiddaid gaskkas, muhto gokko rádjá manai. Kaisa Korpijaakko dutkosa "Samerna och jordägenderetten" mielde (ilbman 1985) c1anas I, s. 142 c1uo., lei ovdamearkan Anára siida dán áiggis oz1z1on rievttálas1 mearrádusa buot siiddaid olggut rájáide eará siiddaide. Seamma dutkosis c1anas II. s. 209, daddjo oasis "loahpaheapmi": "Nugo dutkama manus lea ovdanboahtán, sáhttá c1ájehit, ahte riektegeavadis leat mearriduvvon bissovas1 ja lobálas1 ráját siiddaid gaskkas dainna lágin. go láhka gáibidii. Dát juohkin lea leamas1 doarvái buot Sámeguovlluin". Namuhuvvon ovdamearkkat Duortnosa sámeguovllu diggegirjjiin ollet áigodagas sullii 1670:s gitta 1730-jagiide. Seamma guovlluid diggebeavdegirjjit vástideaddji sisdoaluin leat 1740-jagiinge. Danin lea árta navdit ahte riekteáddejupmi mii albmana dáid diggebeavdegirjjiin, lea sápmelac1c1aid gaskkas dáz1a-ruot1a oktasas1guovlluin gitta 1751 rádjasoahpamus1a rádjai ovddasteaddjin dán suorggi rád1d1ejeaddji árbevirrui. Guovddás1amos dán riekteáddejumis orrut leat c1earu (siidda) oktasas1 vuoigatvuod1at buot luondduriggodagaide. Dát albmana guovddás1c1uoggáin das maid sáhttá dalá dáz1a-ruot1a oktasas1orohagain gohc1odit sámi vieruiduvvan vuoigatvuod1a. II.5 Riddosámiid riekteáddejupmi Riddosámiid áddejupmi sin ássanguovlluin Finnmárkkus ii sáhte duod1as1tuvvot seamma c1ielgasit go oktasas1orohagaid badjesápmelac1c1aid. Dát sáhttá boahtit das go buot diggebáikkit álgovuolggalas1 dáz1a Finnmárkku oasis ledje riddoguovllus, gos dáz1at álggos ásse. Nugo bajábealde daddjon, eai leat dáz1a justisbeavdegirjjit Finnmárkku dáfusge dievaslac1c1at guorahallon. Dasa lassin váilo c1álalas1 árbevierru sámi gálduin dáz1a bealde, lunddolac1c1at sámiid váilevas1 c1állindáiddu geaz1il. Fáldi Knag "Matricul og Beskrivelse" 1694 rájes válddahallá gal riddosámiid ássanguovlluid ja albmada galle "mearrasámi" ledje vearrováldit1212 juohke guovllus. Almmolas1 c1ielggadeamis NOU 1978:18A, s. 154 (kárta nr. 23) ja s. 157 (kárta nr. 24) leat riddosámiid ássanguovllut sárgojuvvon Knag válddahallama vuod1ul ja daid lunddolas1 rájáiguin ássanguovlluid (siiddaid) gaskka. Seamma NOU:s s. 155 c1uo., lea válddahallon riddoguovlluid historjjálas1 ovdáneapmi, mii ee. siskkilda johtti boazodoalu ovdáneami, mii várra 1600-logu loahpas luddii ovddes1 siidarájáid vuotnaguovlluin ja lagamus guoski duottarguovlluin. 1679:s juo váide Várjjaga sápmelac1c1at dan dikkis ahte badjesápmelac1c1at vahágahtte "sin rivttes gullevas1 Boazoguovllus" (Just Qvigstad: Vardřhus amts justisprotokoller i Hĺlřygminne s. 424). Vástideaddji váidagat ihte jeavddalac1c1at dikkiin Finnmárkkus 1680-90 jagiin. Mihtilmas ovdamearka leat váidda Gilivuona dikkis 1697:s (Qvigstad s. 369). Dás váide "Riikka rivttes Gielddaássit ja Mearrasámit" go ruot1a Arisby (Ohcejoga) badjesápmelac1c1at seaguhedje iez1aset mearrasámiid bivdui mearraguovllus, ja ahte sin stuorra ealut dulbmo suoidneeatnamiid ja borre buot jeahkáliid. Dikkis geardduhedje eiseválddit ovddes1 váruhusa dáid bahkkemiidda, ja Arisby-sápmelac1c1at gohc1c1ojuvvo geassádit "Mearraguovllus ja Mearrasápmelac1c1aid geavahuvvon Váriin" sajiide gos eai vahágahte mearrasámiid ovddas. Sullasas1 váidagat ovddiduvvo Adelaer-kommis1uvdnii dan mátkkis Finnmárkkus 1690:s (Nord-Norske samlinger s. 296, váidda "siiddaolbmuin" - Davvesiidda ja Bondř mearrasámiin suoidnemánu 25. b. 1690, ja s. 298, váidda "Álttá Sámiin" Ávjovári ja Guovdageainnu boazosápmelac1c1aide, ovddiduvvon Dálbmeluovtta diggebáikkis borgemánu 22. b. 1690). Dát váidagat mearrasámiin olle 1700-jagiid álggus gitta gonagassii (geahc1a NOU 1978:18A, s. 158). Muhto Křbenhámmanis bivdui ámtamánni leat várrogas siseatnansiiddaid badjesápmelac1c1aiguin, vai oaz1z1u sin máksit vearu Danmárku-Norgii, ja oaz1z1u sin ássagoahtit dán riikka borgárin. Dás lei oktavuohta riikka nás1unála beros1tumiin nákkus Ruot1ain sisguovlluid hárrái. Árta lea navdit ahte dán áiggis eai leat Křbenhámmanis ádden (dahje beros1tan) makkár riidu lei riddosápmelac1c1aid ja badjesápmelac1c1aid gaskkas. Ii lean ainjuo eiseválddiid seaguheapmi dasa riddosámiide oidun. Boad1us s1attai ahte siida-ráját riddoguovllus jávkaduvvo, johtti boazodoalu ektui. Go riddosápmelac1c1at eai ollen gosage váidagiiguin dikkiin, mearkkas1ii dát ahte sin áddejupmi sierra vuoigatvuod1as "gáissáide" eai giehtagus1s1an eiseválddit guhkit áigái, vaikko Ohcejoga-sápmelac1c1at gohc1c1o dan Gilivuona 1697 dikkis. Mearrasámit eaige nagodan guoskevas1 guovlluin earaláhkai caggat badjesápmelac1c1aid gárggiideami guhkit áigái. Dát ovdáneapmi ii leat head1us1tan ahte riddosámiid gáibádus oktovuoigatvuhtii "iez1aset gáissáide" sáhttá leat leamas1 vuod1d1uduvvon nana ja cieggan vuoigatvuod1a áddejupmái, hui boares árbevierus vuolggahuvvon. Várra lea áddejupmi luondduriggodagaid vuoigatvuhtii álggos leamas1 seamma c1ielggas riddosámiin go sin duottarfulkkiin. Dat mán1ga ja sullii seammalágan váidagat dikkiin ja Adelaer-kommis1uvdnii 1690:s, orru c1ájeheamen ahte riddosápmelac1c1at leat dovdan riekteáddejumiset loavkiduvvon go badjesápmelac1c1at leat gárggiidan ealuideasetguin miehtá vuonaid ja njárggaid sin gaskkas. Badjesápmelac1c1aid geasseorohat bohccuiguin guovlluin maid riddosámit ovddes1 áiggis ledje ádden leat "sin", ii caggan ahte riddosámit dárbbas1edje ain doaimmahit boares anuseaset seamma guovlluin iez1aset eallima vuod1d1un. Dát mearkkas1a vuotnaguolásteapmi, sáivabivdu, bivdu, guohtun, láddjehat, atnit vuovddi ja lavnnji boaldámus1s1ii. Vánit eahpiduvvo ahte sii dasto atne vuoigaduvvon dása, ainjuo iez1aset máttarmáttuideaset anu vuod1ul. Bivddu dáfus, fertii dát leat gili iez1as lagamus guovllus. Cuo?ománu 25.b. 1702 gávpemearrádusas lei riddosápmelac1c1aid bivdolohpi c1ielgasit sidjiide doalahuvvon. Seammás davvinorgalac1c1at c1ielgasit gildojuvvo bivdit Finnmárkkus (Třnnesen s. 97). Mearrádusa c1uo. 25:s c1uoz1z1u: "Seammaláhkai livc1c1et Mii vátnevis1a leat gohc1c1un, ahte Mearrasámit doppe Finnmárkkus mallosge galget head1us1tuvvot dahje gildot, Digge-Sajiin dahje daid olggobealde ohcat sin Báhc1it ja Bivdit, maid buoremusat máhttet, go eai bahkken Beassat Sállánis Láigolihttohit ja Bohccuid-Báhc1it died1ihuvvon Sállánis ja Gádde-Ic1c1áhis, ja Hávdda-Lottiid-Báhc1iit sin Manne ja Lálle-Áiggiin, mii lea gielddus ja ráfáiduhtton. Muhto maid Nordlánda dahje Ruovttubáikematkkos1teaddjiid dáfus, dalle galgá hiehkásit ja duod1as leat gielddus, muhtun Áiggi atnit makkárge Báhc1ima ii Gáttis iige C1ázis ..." Ovdamearka áddejumis sáivabivdovuoigatvuod1as riddoguovllus lea Schnitler:a beavdegirjjis Gilivuona dutkondikkis golggotmánu 2. b. 1745, mas daddjo (Schnitlers eksaminasjonsprotokoller , c1anas I s. 305): "Dát Deatnu lea Luossariggásamos Finnmárkkus, mas jahkásac1c1at bivdo ja gávpas1uvvo 100 gitta 300 Fárpala luossa. Buot Dáz1a Mearra- ja Badjesápmelac1c1at Dáz1a Deanu Capella Gielddas, ja ii oktage eará báikki Dáz1a, leat vuoigaduvvon bivdit guliid dán Deanus gitta Geavgn1ái." Riddosámiid lud1olas1 atnu vuvddiide murremii iez1aset atnui, beahceávdnasiidge jotkui ainjuo gitta mealgat 1800-lohkui. Dát ovdanboahtá ee. rán1ggas1tanás1s1is riddosápmelac1c1a Per Persen Jux Bissojogas Porsán1ggus vuostá, mii meannuduvvui Alimusrievttis njukc1amánu 8. b. 1867 (Rt. 1867. s 293).(Ás1s1i lea dievaslac1c1at máinnas1uvvon ovddabealde, c1ielggadeami 3.2.2.6. oasis.) Ás1s1i gustui beahceávdnasiid murremii áitái, ja ás1s1álas1 lei Alimusriekteduomu referáhta mielde ee. c1ilgen ahte son ii ádden dagus leat lobiheapmin. Gielddarievttis lei son ás1s1ehuvvon vuod1ustusain ahte vuolitduopmár lei atnán su vuovdái geavahanvuoigaduvvomin. Alimusrievttis lei sierraoaivil ás1s1is, go golbma c1iez1a duopmáris jienastedje ás1s1ehuvvoma1213. Eahpidahtti gaz1aldat Alimusrievttis lei, leigo ás1s1áskuhttomis dakkár geavahanvuoigatvuohta maid vuolitduopmár lei navdán, vai ii. Assessor Saxlund gii gulai Alimusrievtti unnitlohkui ja gii ee. lei leamas1 fáldin Finnmárkkus ja dan stuorradiggealmmái, celkkii jienasteamistis: "In várra meatte go navddán Finnmárkkus ovdal álo leat dárkon dilálas1vuod1aid nu go vuolitriekteduopmu geaz1idii" (Alimusrievtti jienastanbeavdegirjjis c1állon). Dás ovdanboahtá ahte murrenvuoigatvuohta ii dus1s1e lean riddosámiid iez1aset áddejupmi, muhto áddejupmi maid gitta dán áigái báikkálas1 eiseváldditge dohkkehedje. II.6 Riekteáddejupmi dáz1a ássanguovlluin Finnmárkus Dás lea lunddolas1 vuolgit major Peter Schnitler:a cealkámus1ain dáid guovlluid eatnamiid hárrái. Rádjadutkanbeavdegirjjis c1anas III, s. 55 ja 125 daddjo dáz1a dáloniid ássanguovlluid dilálas1vuod1as ahte "Sin Eatnamat eai gula oktiige sierra, dat leat oktasac1c1at buohkaide ja juohkehaz1z1ii, gii dohko ásaiduvvá." Dás sáhttá c1oahkkáigeassit ahte doppe dáid guovlluid áddejumi mielde Schnitler:a áiggis (1740-jagiin) ii lean makkárge priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eatnamiidda dáz1a ássanguovlluin Finnmárkkus. Earret Sállánis, gos Schřnnebřl bearas1 ovddes1 áiggis adnojuvvui guovtti goalmmátoasi eaiggádin, ja gonagas eaiggádus1ai báhci goalmmátoasi. Died1ut ee. Knag 1694 matrihkkalis ahte Finnmárkoguollebivdohápmaniid ássit viz1z1e boaldenmuoraid ja fuod1d1ariid guhkkin siste vuotnabad1ain, c1ujuha ahte dáz1a guovlluin rád1d1ii buohkaidvuoigatvuod1a áddejupmi dákkár riggodagaide. Lunddolas1 lea navdit ahte dáz1a sirddolac1c1at Finnmárkui, main eatnas1at bohte Mátta-Norggas, bukte árbevirolas1 áddejumi almenneha vuoigatvuod1aid hárrái. Seammás leat olu ávdnasat main vuhtto ahte ovddes1 áiggis dáz1a guollebivdohápmaniinge lea bisson áddejupmi ahte giliin (guollebivdohápmaniin) lea sierravuoigatvuohta riggodagaide mat ledje lagamus guovllus, ja ahte danin ferte leat geografalas1 rádjá eará gili guovlluide. Nord-Norske samlinger:s (c1anas IV s. 208) lea s1iehtadusas gaskal C1áhcesullo dáz1aid ja Várjjaga-sápmelac1c1aid c1állon Várjjatvuona vuoigatvuod1ain, mii ásahuvvui Bergen Hearrárievttis 1591:s. S1iehtadus gusto ee. vuoigatvuod1as fállái mii rievddai gáddái Várjjatvuonas, ja mas lei dan áiggis stuorra rud1alas1 mearkkas1upmi. S1iehtadusa mielde galggai gonagas oaz1z1ut beali fállás mii rievddai vuotnagáddái ovddes1 mearkka olggobealde ja C1áhcesullo dáz1at dan nuppi beali. Muhto go fális rievddai vuotnagáddái seamma mearkka siskkobealde, gulai dat Várjjat-sápmelac1c1aide (dahje juogaduvvui gonagasain). Dán birra celkojuvvui s1iehtadanás1s1ebáhpáriin ahte dát dávistii "Norgga lágain ja ovddes1 vieruin". 1591 s1iehtadus leige nu go c1állon ás1s1ebáhpáriin Eanalága mearrádusaid VII-64-19 mielde fálláid birra mat rivdet gáddái almennehis. Seamma s1iehtadus ovddiduvvui man1n1il ja c1ujuhuvvui C1áhcesullo 1608, 1617 ja 1625 dikkiin. Man1imus1 háve dalle go Várjjat-sápmelac1c1at ledje stevdnehallon dáz1a guollebivdohápmana Bierggi, C1áhcesullo ja Iz1z1oha olbmuin, go sii sávzzaid ja bohccuid ledje diktán guohtut "sin Opmodagain ja Eatnamiin". Sullasas1 oainnut geografalas1 rájá hárrái gaskal juohke guollebivdohápmana vuoigatvuod1aid bohte ovdan Muosát 1704 dikkis, mas Muosát álbmot váiddii go Porsán1ggu-sámit ledje ásaiduvvon Lávvárvutnii1214 ja bahkkejedje "beassat" váldit rihkiid ja lottiid. Muosát-álbmot c1ujuhii alcces ás1s1is ovddes1 láhkadiggeduomu vud1d1osin iez1as váidagii (Třnnesen s. 48). Nu maid suoidnemánu 21. b. 1712 Goaskinvákki dikkis gildojuvvo Muosát, Finnaviika1215 ja Vanfjord álbmot láddjet suinniid nuortabeale Skáhternjárgga1216, "go died1ihuvvui Altesulen ja Balhopen sajit nuortabeale Skáhternjárgga ja Lávvarvuona álo leat gullan Goaskinvákki Álbmogiid" (J: Qvigstad: Utdrag av Vardřhus Amts Justisprotokoller, geahc1a Třnnesen s. 48). Třnnesen c1oahkkáigeassá (s. 49) dáz1a guovlluid dilálas1vuod1aid nu ahte gáldovuod1us lea menddo unnán sáhttit ovddes1 áiggis dáhkidit dáz1a ássiid oainnu "Finnmárkku-almennehii". Muhto, dadjá Třnnesen: "Sáhttá gal hui vissásit navdit ahte ássit oaivvildedje sis leat buohkaidvuoigatvuohta buriide maid almennet sáhtii fállat. Ja vel ahte oaivvilduvvui dán buohkaidvuoigatvuod1a gullat sidjiide geat ledje ásaiduvvan guvlui (gillái/diggái) gos buorit gávdnojedje." 1700-logus ámtamánni lihttoláigohii muhtun sulluid Oarje-Finnmárkus (Gádde-Ic1c1at1217, Jealmmeseadju1218 jna.) gonagasa kássa ovdun, go láigolihttu siskkildii oktovuoigatvuod1a njuorjjo- ja c1eavrrabivdui dáid sulluin ja vuoigatvuod1a uvjet ja monnet. Seamma gustui muhtun unnit sulluide Nuorta-Finnmárkus. Fertet navdit ahte guoski guovlluid ássit leat dohkkehan láigolihtu ámtamánni árvofámu1219 geaz1il. Muhto láigolihtut ledje ráddjejuvvon dus1s1e namuhuvvon sulluide ja albmanit masá juo spiehkastahkan dán áiggi Finnmárkku oppalas1 dilálas1vuod1ain (buo. Třnnesen s. 98-99). Go fáldi Niels Knag Ákn1ovágis geassemánu 29. b. 1693 dikkis ráfáiduhtii Álttá vuvddiid, lei vuod1usteapmi ahte "muhtun vieris olbmot" eiseválddiid lobi haga ledje murren hirssaid Álttá-vuovddis. Knag ráfáiduhttin luvvejuvvui "jus seamma Diggebáikki Ássit dárbbas1edje daid Idjadansadjái", maid liikká fertejedje leansmánni ja guokte albmá c1ujuhit. Dát orru c1ájeheamen ahte ássiide Álttá-diggebáikkis lei oaivvilduvvon vuosttasvuoigatvuohta atnit vuovddi dikki guovllus, unnit eanet dávisteamen mátta-dáz1a almennehiid áddejumiin. Oaivil "almennet" ii c1ujuhuvvon dus1s1e vejolas1 anu gáibádusaide eará giliid ássiin, muhto maiddái stáhta ektui. Man1it c1uolmmas ovdanboahtá gaz1aldagas maid ámtamánni Kjeldsen ovddidii moanaid vihtaniidda diggevihtanis Álttás 1744:s (Třnnesen s. 82). Okta gaz1aldagat vihtaniin lei: "Mo Álttá Vuovdi ovdal su bálvaleami áiggi lea adnon, juogo su Mayestćta doalahuvvon Vuovdin, masa ii oktage almmá Cammer Collegi lobi haga oz1z1on murret dahje Almennehin, masa juohkehas1 gii dárbbas1ii geavaheapmái lea murren sihke Fielluid ja hirssaid, go lea leamas1 dárbu." Vuosttas vihtan, Reinholt Larsen, vástidii dása: "Buot Álbmot lea murren juohkehac1c1a dárbui Álttá Vuovddis almmá Cammer Collegi Gohc1c1uma haga." Dán duod1as1tedje eará vihtanat. Vástádus maid Schnitler oac1c1ui Joganjálmmi cuon1ománu 6. b. 1745 dutkandikkis dávista dása ollásit (Schnitlers grenseeksaminasjonsprotokoller, c1anas I, s. 228): "Buot Vuovddit leat Almennehat, maid Gielddaássit atnet, ja dárbbu mielde fertejit atnit sin Viesuide, Fatnasiidda, ja Áirruid Mád1asatnimii, Luossa-Buod1uide Jogain, daid, Áiddit dahje Miehteáiddit, mainna birrastit Bealdduid ja Gittiid. Dán Almenneha atnet Ássit oktasac1c1at, ja juohke Dálus ii soaitte leat iez1as Vuovdi sierra juhkkojuvvon." Dáid died1uin ovdanboahtá ahte Álttá giliolbmuid áddejupmi dán áigemuttus lei ahte lei vuoigatvuohta viez1z1at buot dárbbas1las1 ávdnasiid Álttá vuovddis iez1as dárbui. Maid sáhttá eanet eahpidit, lea leago Oarje-Finnmárkku eará dikkiid ássiide oaivvilduvvon leat makkárge aitosas1 "vuoigatvuohta murret Álttá-vuovddis. Knag 1693 ráfáiduhttima mielde lea árta navdit ahte dát juohke háve lei eiseválddiid lobi duohken. 1753 geaskkut gustojedje Álttá vuvddiide, sihke beahcevuovdái ja lastavuovdái, ja dahke buot murrema sorját c1ujuheami. Muhto dát geaskkut eai váldán gili ássiin murrenvuoigatvuod1a. Baicce ovdanboahtá ahte eiseválddit giehtagus1s1e c1ielgasit gildosa ahte álbmot mii bod1ii olggobealde Finnmárkui, sáhtii murret dán riikkaoasi vuovddis. Dát ovdanboahtá ee. Láhpi 1757 dikki beavdegirjjis, mas "davvimannit" gildojuvvo murret Beasfeardda1220 vuovddis (Třnnesen s. 81). Govttolas1 lea navdit dán eiseválddiid gildosa dávistit báikkálas1 ássiid áddejumiin. Nuppi beales lea govttolas1 navdit ahte dáz1a ássit ain oaivvildedje iez1aset vuoigaduvvon murret, sihke goahccevuovddis ja lastavuovddis iez1aset áigumus1aide lagas1guovlluineaset, ja ahte dát áddejupmi bisui ainjuo gitta 1775 eanac1ujuhancealkámus1a rádjai, ja belohahkii ain sakka guhkit. Dego riddosámiidege lea eahpec1ielggas goas dáz1a ássit Finnmárkkus álge doallat omiid. Nugo bajábealde namuhuvvon, ovdanboahtá datte fálddi Knag 1694 matrihkkalis ahte omiid doallan dán áigemuttus lei virolac1c1at leavvan, sihke riddosámiid ja dáz1a dáloniid gaskkas. Omiid doallu eaktudii guohtuma mehciin ja lohpi háldet láddjehagaid omiid dálvefuod1d1ariidda ja dávjá guhkkin eret ássansajis. Ássansajit mat c1ujuhuvvojedje opmodahkii 1775-cealkámus1a olis ledje virolac1c1at nu unnit ahte eai addán namuhanveara vejolas1vuod1a guohtumii sajiid rájáid siskkobealde. Danin orru c1ielggas ahte go c1ujuhii ássansajiid jeavddalac1c1at lea dat eaktudan ahte eallit sáhtte guohtut eatnamiin olggobealde saji rájáid. Geassemánu 22. b. 1863 eanavuovdinlága árvalusas (O. nr. 33 1863, s. 19) lea cealkámus1 Álttá dalá leansmánnis, Dyblie, mas c1uoz1z1u: "Evttohuvvon od1d1a Mearrádusat livc1c1e, Leansmánni Áiccu mielde, juo ásaiduvvon Eanadoalliid deasttas Finnmárkkus, sáhttán doalvut Vearrivuhtii. 1775 cealkámus1a mielde galggai juohke Bearras1ii c1ujuhuvvot nu olu eana, mii dárbbas1uvvui Guohtumii ja Dálvefuod1d1ariidda 4 gihccái. Dilálas1vuod1at leat datte ovddiduvvon nie, ahte dan sadjái go stuorát Duottar, dus1s1e lea c1ujuhan unnit Bihtáid 1 dahje 2 Gihciid Doallamii almmá erenoamás1 Meahcci Geassesadjái, mii lea oktasas1 olles Álbmogii. Jus ferte eahpidit, leago Álbmogis makkárge Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta Gárdeguohtumii, de ii sáhte Geavahanvuoigatvuod1a liikká leat nu, go 1775 Cealkámus1 addá Ássiide Vuoigatvuod1a Mihtideapmái Doallat 4 Gihci; muhto dát Gárdeguohtun ferte várra dál Almmolac1c1at sáhttit dárkilat ráddjet ja muddet Ássiid oktasas1 Buorrin. Juohkehas1 galgá, vikkaha Leansmánni, dovddahit, ahte Geasseguohtun Dárbbas1uvvo Ássiide, ja ii sáhte leat Kommis1uvnna Oaivil, ahte sii galge oastit dasa Vuoigatvuod1a." Govttolas1 lea navdit ahte leansmánni áddejupmi oktasas1 vuoigatvuod1a omiid geasseguohtumii mehciin olggobealde biddjojuvvon doalu, dávistii Álttá ássiid oainnuin. Gitta dán áigemuddui eaige leat dahkan makkárge duohtadeamit eiseválddiid beales omiid lud1olas1 guohtuma ektui. Berre mearkkas1it ahte ássiid dát áddejupmi ferte leat leamas1 hui dovddus Finnmárkku eiseválddiidege. Dás lea doarvái c1ujuhit assessora Saxlund cealkámus1s1ii su jienasteamis Álimusriekteás1s1is guohtonvuoigatvuod1as stáhta eatnamiin Junkerdalen:s Nordlánddas (Rt. 1885 s. 602), mas son cealká (s. 606): "Muhto Stáhta Gaskkaid Guohtuma Dáfus navddán Seamma gustot goappas1iid Orohagaide ja son gii c1uoc1c1uhes1, ahte Finnmárkku Álbmogis ii galggas1ii leat Vuoigatvuohta diktit Omiidasas guohtut Stáhtaeatnamiin, ii oac1c1os1ii Mied1áhusa Masge. Ii leatge doppe ovddes1 Áiggis goassige leamas1 eahpiduvvon, ahte Álbmogis lea Vuoigatvuohta lágidit Omiidasas Guohtumii Stáhtavuvddiin. Sáhttá maid mihttet, ahte doppe leat Muhtunlágan guohtun, mii lea eahpitkeahttá vuoigaduvvon sihke Nordlánddas ja Finnmárkkus, namalassii Badjesápmelac1c1aid Lohpi guohtun Ealuideasetguin Stáhtaalmennehiin, gea. Golggotmánu 7.b. 1751 Soahpamus1a. 1751. Dát Vuoigatvuod1a fertejit Badjesápmelac1c1at juohke Dilálas1vuod1as oaz1z1ut maid Sáláhis; imas1 galggas1ii leat, mu mielas, jus ii dás galggas1ii leat Lohpi Dáloniidda diktit Omiideaset Guohtut Stáhtavuvddiin." Go ámmátolbmos Saxlund:s lei dát oaidnu, ii eahpiduvvo ahte dát govve áddejumi masa lei deaivvidan Finnmárkku ássiin ámmátáiggistis doppe. Miellagiddevas1 lei vel ahte Saxlund buohtastahtá omiid guohtuma badjesápmelac1c1aid boazoealáhin. III DÁN JAHKEC1UOĐI ATNU JA RIEKTEÁDDEJUPMI III.1 Stáhta áddejupmi Stáhta áddejupmi riektedilálas1vuod1ain mat Finnmárkkus dál leat, báhkkoduvvo njukc1amánu 12. b. 1965 lágas, mas eaktuduvvo ahte stáhta eaiggádus1s1á buot eatnamiid Finnmárkkus maid stáhta ii leat sirdán earáide. Ássiid atnovuoigatvuod1at leat lága mielde ráddjejuvvon giliolbmuid vuoigatvuhtii oaz1z1ut c1ujuhit lastavuovddi muoraide (§ 4) ja vuoigatvuhtii lubmet, mii § 5 a mielde váldonjuolggadussan lea Finnmárkkus doalahuvvon fylkka ássiide. Lága § 5 mielde lea gieldda ássiide "doaisttáz1ii" lohpi c1ujuhit lavnnji dálloatnui. Dát ii leat nappo lága mielde makkárge vuoigatvuohta aitosas1 áddemis. Guohtonvuoigatvuohta matrikulerekeahtes eatnamiin ii leat máinnas1uvvon lágas, muhto ovdanboahtá ovdabargguin leat eaktuduvvon ahte ii biso dábálas1 guohtonvuoigatvuohta omiide. Lága proposis1uvnnas (Od.prp. nr. 48 1963-64) ráddjii Eanadoallodepartemeanta lávdegoddeárvalusa referáhtii (prp. s. 2-3). Proposis1uvdna meannudii baicce áidedoallama stáhta eatnamiid vuostá (s. 14). Eanavuovdinláhkalávdegotti árvalusas (1962) daddjo s. 25 ahte ii sáhte "jurddas1it ahte guohtonvuoigatvuod1as sáhttá leat vuod1d1u vieruiduvvan vuoigatvuod1as. Guohtonvuoigatvuohta dávista dalle mearrádusaide mat leat váldon vuod1d1obáhpáriidda, ja nugo namuhuvvon ovddabealde, lea hui ráddjejuvvon". Dás ovdanboahtá ahte stáhta oaivila mielde dus1s1e lea sáhka guohtonvuoigatvuod1as mii lea vuod1d1uduvvon juohke doalu eanagirjjiin. Lassin dáid c1uvvot boazosápmelac1c1aid boazoealáha atnovuoigatvuod1at jna. geassemánu 9. b. 1978 boazodoallolága mielde, ja álbmoga bivdo- ja guollebivdovuoigatvuod1at sierra lágaid mielde mat dáid máinnas1it. Das mii bajábeale lea ovdanboahtán ferte adnot eiseválddiid oaivilin ahte stáhtas lea olles eaiggádus1s1anrád1d1ejupmi Finnmárkku vuovddekeahtes eatnamiidda, ja ahte eai leat dáid eatnamiin dábálas1 mihtilmasvuod1a vuoigatvuod1at ássiid ovdamunnin earret dan mii miehtásit lea láhkavuod1d1uduvvon. III.2 Boarrasat sámi áddejupmi Stáhta áddejumi ektui lea historjjálas1 ja árbevirolas1 áddejupmi sámi kultuvrras ("sámi vieruiduvvan vuoigatvuohta") geahc1c1aluvvon válddahallot bajábealde. Dát áddejupmi sáhttá nugo bajábealde namuhuvvon, c1ielgasamos c1ájehuvvot dáz1a-ruot1a oktasas1guovlluin 1751 rádjasoahpamus1as. Dán sámi áddejumi mielde lei siidda ássiin háldenvuoigatvuohta buot dan geografalas1 guovllu dáid luondduhearvásvuod1aide ("eatnamiidda ja c1áziide"). Dás lei prinsihpas sáhka riggodagaid oktasas1 rád1d1ejumis, iige vuoigatvuohta juohke sápmelaz1z1ii. Nuppi beales lei gaz1aldat eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as eatnamiidda ies1alddes heivemeahttun gaz1aldat. Stáhta áddejupmi ektui nugo dat lea meros1tallon njukc1amánu 12. b. 1965 lágas, leage dalle sáhka guovtti earuhuvvon jurddavuogádagain, maid lea váttis ovttastahttit. Eará ás1s1i lea ahte ii leat álki c1ájehit prinsihpalas1 vuostálasvuod1a gaskal dáz1a ássanguovlluid ovddes1 áiggi riekteáddejumi ja guoski sámi giliid áddejumi. Ovddes1 áiggi vejolas1 báikkálas1 nákkut gaskal dán guokte c1eardda manai baicce das gokko rádjá gaskal giliid lobálas1 atnuguovlluid manne, buo. ovdamearkan riidu mii c1uoz1z1ilii Muosátálbmogis 1704:s, go Porsán1ggu sápmelac1c1at ledje ásaiduvvan Lávvarvutnii (Třnnesen s. 48). Gitta min áigái lea stáhta ja eiseválddiid oaidnu, eanet aht` eanet váikkuhan. Stáhta áddejumi duogábealde ledje lágat, mat sierranas surggiin seaguhedje Finnmárkku dilálas1vuod1aide. Dákkár duohtadeamit áinnas vuod1ustuvvo dainna ahte ledje ássiide buoremussan, muhto go mearrádusat álo hábmejuvvo stáhta jurddas1anvuogi mielde, ledje dákkár duohtadeamit seammás bealus1teamen stáhta vuoigatvuod1aid. Seamma gusto hálddahusa váikkuheapmái áiggiid c1ad1a. Go c1uoz1z1iledje eahpec1ielggasvuod1at ássiid vuoigatvuod1aid hárrái, lei lunddolas1 ohcat oaivadeami eiseválddiin. Go lea nu stuorra gaska Křbenhámmanii, lei oktorád1d1enáiggis dávjá nu ahte maid Finnmárkku ámtamánni mearridii, adnojuvvui riektan. Nugo sosiála dilálas1vuod1at Finnmárkkus ledje gitta min áigái, báikegottis unnán jerrui hábmemis njuolggadusaid ja mearrádusaid mat galge gustot Finnmárkui. Erenoamáz1it jerrui sápmelac1c1ain unnán (dahje eai goassige). Dát árbevierru lea joatkas1uvvon gitta áibbas man1imus1áigái. III.3 Riekteáddejupmi vuotna- ja riddoguovlluin Finnmárkku ássiid riekteáddejumi dáfus min jahkec1uod1is, válljen c1ujuhanc1uoggán1221 áiggi gitta nuppi máilbmesoahtái. Dalle ferte jearrat man olu stáhta áddejupmi gitta dán áigemuddui lea báikegottit dohkkehan ja duvdán boares árbevieru mii lei vuod1d1uduvvon virrui. Dán oktavuod1as áiggun meannudit Finnmárkku vuotna- ja riddoguovlluid ovttas. Dáid guovlluin lea áiggiid c1ad1a s1addan seagusbiras, mas dáz1a, sámi ja kveana oasit leat mielde. Dán birrasis lea govttolas1 vuordit ahte ássiin lea leamas1 stuorra vejolas1vuohta dohkkehit ámmátolbmuid oainnu. Ferte vel muittuhit ahte johtti boazodoallu iez1as gárggiideamiin dáid guovlluide lea historjjálac1c1at bid1gen boares sámi áddejumi ahte siiddas lea oktovuoigatvuohta dan guovllu siskkobealde. Kveanat ledje adnojuvvon beaktilis eanadoallin, ja bukte Suomas áddejumi ahte gilvon eatnamiidda lea iez1aslas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuohta. Seamma guvlui c1uhce eanac1ujuhusat 1775-cealkámus1a mielde ja man1it lágat, mat geahc1c1aledje ásahit iez1aslas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a c1ujuhuvvon eatnamiidda, ja eaktudedje ahte stáhta ovddalgihtii eaiggádus1ai eatnamiid mat sirdojuvvo. Jahkec1ud1iid bajábeal mád1d1ásiin ferte navdot ahte dálá stáhta áddejupmi eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as vuovddekeahtes eatnamiidda, lea dán guovllu báikegoddi dohkkehan. Dát ii head1us1 ahte erenoamáz1it sámeálbmogis (riddo- ja vuotnaguovlluinge) guhkás áiggis sáhtii leat leamas1 eará oaidnu, áinnas dávistemiin maid bajábealde lea gohc1odan "sámi vieruiduvvan vuoigatvuohtan". III.4 Geavahanvuoigatvuod1at Eará ás1s1i lea ássiid geavahanvuoigatvuod1aid gaz1aldat. C1uovvovac1c1at galgá iskat válddahallat juvssahahtti ávdnasiid vuod1ul báikkálas1 ássiid áddejumi matrikulerekeahtes eatnamiid geavahanvuoigatvuod1as. Dán oktavuod1as ii galgga liikká dás mearridit mo dákkár áddejumiid sáhtás1ii vuordit duopmostuolut bijas1edje vuod1d1un. Einar Richter Hanssen:a historjjálas1 c1ielggadeamis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái, lei nu gohc1oduvvon "oamastanvuogádat1222" dábálas1 Finnmárkkus gitta man1imus1soad1i áigái, ja oamastus áddejuvvui seammavuoigaduvvon1223 formála eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain.(Rihter Hanssen:a c1ielggadeapmi plánejuvvo numo namuhuvvon moanaid gerddiid ovdalis ilbmat 1994:s.) Masa dás várra oaivvilduvvo, lea vuoigatvuohta juohke bearras1ii atnit niittuid, lavnnjiid dahje sárgáid jna. mat leat vuod1d1uduvvon guhkit áiggi ávkkástallamii. Richter Hansen dadjá dasto: "Olusat leat ádden stáhtaeatnamiid lud1olaz1z1an, mii lei ássiid olles ja lud1olas1 geavahusas". Son c1ujuha vel ahte moanaid sajiin, ee. Porsán1ggus, fuod1d1obivddu ja murjema oktavuod1as "ledje s1addan geavahanavádatráját gaskal daid sierranas giliid, báikegottiid ja belohahkii gitta bearas1dássái". Hans Prestbakmo lea válddahallamistisge Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái: "Bruken av utmarksressursene i Finnmark i dette ĺrhundre» (Dát c1ielggadeapmige plánejuvvo ilbmat 1994:s.) válddahallan gaskavuod1a gaskal stáhta riekteáddejumi ja Finnmárkku báikegottiid áddejumi, sihke vuotna- ja siseatnanguovlluid ássiin (c1uo. 2.6 c1uo. mas son meannuda báikegottiid riekteáddejumi c1oahkkáigeasus). Prestbakmo c1ujuha ahte báikegottis leat leamas1 iez1as c1álakeahtes njuolggadusat hárrái giliid gaskkas ja bearras1iid gaskkas luondduriggodagaid juogadeami ja ávkkástallama. Báikegottis riggodagaid atne dolos1 anu mielde gullat sidjiide ja ledje birgejumi rád1d1ejupmái. Muhto báikegotti riekteáddejupmi váldui áibbas unnán vuhtii go stáhta hábmii njuolggadusaid ja láhkaásahusaid. Dan sadjái oinnii báikegoddi dávjá stáhta mearrádusaid dus1s1e bábirmearrádussan. Dáid dilálas1vuod1ain lea mán1ggaláhkai leamas1 mearkkas1upmi ássiid ja duohta anu riekteáddejumis ies1gud1et geavahanvugiid dafus. Dilálas1vuod1ain maid Prestbakmo dás válddahallá, sáhttá stáhta sajádatges eanaeaiggádin leat leamas1 ráddjejuvvon mearkkas1upmi báikkálas1 birrasis. III.5 Omiid guohtun Erenoamáz1it dovddus orrut dát dilálas1vuod1at leat stáhta eatnamiid omiid guohtuma dáfus. Prestbakmo dadjá álggadettiin 2.6 c1uo. dán hárrái: "Guohtun lea beros1keahttá das mii c1uoz1z1o eanagirjjiin, leamas1 ávkkástallon lud1olac1c1at. Eatnas1at leat jáhkkán dán leat sin vuoigatvuohtan meahccái." Historjjálas1 vud1d1osis guohtonvuoigatvuhtii dadjá son (c1uo. 6.2): "Dálonat leat historjjálas1 pers1pektiivvas ávkkástallan láiddomiid seamma arat ja seamma guhká go boazodoallu". Gitta man1imus1soad1i man1n1il ledje láiddomat áibbas mearrideaddjin Finnmárkku eanadollui. Dás sáhttá áddet suostan stáhta beales go eanadoalu guohtonvuoigatvuohta ii leat mearriduvvon lágaid bokte (buo. Prestbakmo c1uo. 6.5). Dáid cealkámus1aid áddejumi birra báikegotti guohtonvuoigatvuod1a ektui dán jahkec1uod1is berre geahc1c1at dán oktavuod1as maid bajábealde leaba assessor Saxlund ja leansmánni Dyblie bájuhan 1800-logus. Dás vuhtto ahte lea sáhka fásta oktilas1 áddejumis eanadoalliid gaskkas, mii oktilac1c1at manná man1ás áigái guhká ovdal 1775 cealkámus1a. Eará ás1s1i lea ahte láiddon mehciin man1n1il man1imus1soad1i lea Finnmárkkus nannosit massán mávssolas1vuod1a, nugo eará sajiin riikkas. Muhto eanadoalli ja Sámi vuoigatvuod1alávdegotti miellahtu, Leif Kristensen:a, Bávnnjajogas1224 eret, girjjis lávdegoddái miessemánnu 2.b. 1990 vuhtto ahte guohtonvuoigatvuohta matrikulerekeahtes eatnamiin ain lea mávssolas1. Girjjis ovdanboahtá ahte Kristensen áddejupmi lea ahte omiid guohtonvuoigatvuohta matrikulerekeahtes eatnamiin ain berre adnot vuoigatvuohtan, mii gáibiduvvo suodjaluvvot. Kristensen dadjá: "Mu áddejumi mielde lea dáloniid guohtonvuoigatvuohta gustohuvvon seamma suodjaleami go boazodoalu". Dát gaz1aldat lea gártan hui áigeguovdil go boazolohku Finnmárkkus leat garrasit laskan man1imus1jagiid. Seammago guohtun lea gitta min áigái fuod1aromardeapmige mehciin leamas1 adnon lunddolas1 vuoigatvuod1ain gili olbmuide lagas guovlluin. Dása gullet vuohc1c1an atnit láddjehagaid, muhto omardit eará fuod1d1ariidge nugo lasttaid, muoldafuod1d1ariid (gáiskeruohttasiid) ja stuoláid. III.6 Vuovdi Vuovdeanu vuoigatvuod1aid dáfus lea árta navdit ahte báikkálas1 ássit dál leat dohkkehan stáhta vuoigatvuod1a goahccevuovdái. Mo dal 1775 eanac1ujuhancealkámus1a § 5 mearrádus goahccevuovddi hárrái álgovuolggalac1c1at áddejuvvui, lea stáhta vuovdedoaimmahat dál badjel 100 jagi giehtagus1s1an stáhta oktovuoigatvuohta goahccevuovdái, ja daid moanaid rán1ggas1tanás1s1iid dáid hárrái 1800-logus (ee. 1867 guovtti alimusriekteduomu) leat váikkuhan lágiset mielde. Seamma orru báikegoddi dohkkehan ahte c1ujuheapmi dárbbas1uvvo vuovdeávdnasiidda (Prestbakmo c1uo. 2.6). 1914 rán1ggas1tanás1s1i Alimusrievttis (Rt. 1914 s. 509) mearridii ahte ii lean lohpi murret lastamuorraávdnasiid eanetgo c1ujuhuvvon meari. Lea baicce árta eahpidit ahte ássit oppalac1c1at leat adnán iez1aset c1adnon dasa go lastamuorraávdnasiid vuoigatvuohta lea ráddjejuvvon muoraide ja ahte ávdnasiid hás1iide, áiddiide ja bivdosiidda nu ferte oastit. Prestbakmo mielde (c1uo. 2.6) ordnejuvvo dát go "ávdnasat" váldojit sárgáin mat c1ujuhuvvojit muoraide. III.7 Bivdu ja murjen Od1d1asat miessemánu 15. b.1992 lágas luossa- ja sáivabivddu hárrái lea § 22:s njealját lad1d1asis mearriduvvon ahte c1ázádagain Finnmárkku stáhta eatnamiin sáhttet buohkat bivdit geat leat fylkka fásta ássit. Bivddu dáfus ovdanboahtá miessemánu 29. b. 1981 fuod1d1olága § 31:s ahte fud1os1bivdu ja bivdu stáhta eatnamiin lea lobálas1 buot dáz1a stáhtaborgáriidda ja Norgga ássiide jus háhket bivdogoartta ja mákset buhtadasa. Bivdo- ja sáivabivdovuoigatvuod1as matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus eanet olbmuide, lei datte gitta man1imus1soad1i áigái dus1s1e ráddjejuvvon geavatlas1 mávssolas1vuohta. Richter Hanssen dadjá dán mearkkas1emiidis Finnmárkku riekteáddejumiid hárrái: "Makkár áddejupmi Finnmárkku álbmogis les1 fylkka riggodagaid vuoigatvuod1a hárrái, dagahedje stuorra gaskkat ja fuones johtolat áiggis sod1iid gaskka nu ahte báikegottit dihte mo sin lagas1guovllu riggodagaid atne. Soad1i man1n1il dát muhttas1uvai hui sakka buoret johtolagaid ja lassi buorredili ja joavddu geaz1il. Maid muhtun báikegottiid ássit ledje dovdan gullat alcceseaset (mahkás1 muorjejekkiideaset, guollejávrriideaset, bivdoguovlluset), jerre dál eará joavkkut nugo turisttat, bartaeaiggádat, eará báikegottiid álbmogat jna." Prestbakmo meannuda seamma gaz1aldaga c1uo. 6.7: "Nugo namuhuvvon, leat geainnut ja lassáneaddji buorredilli dagahan ahte riggodagat maid gilás1 ovdal leat sáhttán ráfis atnit, dál sáhttet olles fylkka/riikka olbmot ávkkástallat. Áddemis lea ahte dán dihte sáhttá riidalit, erenoamáz1it go c1álakeahtes lágat ja njuolggadusat mat gilis leat riggodagaid anus, mas ii leat c1anas lágain ja danin ii doahttaluvvo sis geat bohtet olggobealde. Dasa lassin leat riggodagat main dás lea sáhka, moanaid háviid vuod1us álbmoga giliássamii." Ovdamearkan sáhtás1ii namuhit ahte rievssatbivdu Finnmárkkus lei dehálas1 ealáhus báikegotti oassái ain soad1i áiggi. Maid dát guokte girjec1álli dás válddahallaba lea riidu mas mátkkálas1 bivdit, guollebivdit dahje muorjec1oaggit dávjá áiggos1edje sáhttit c1ujuhit alcceseaset, riikka dábálas1 lágaid mielde. Muhto báikkálas1 ássiide gustojit dás riggodagat main álo lea leamas1 sakka mearkkas1upmi ealáhii, ja ain dárbbas1uvvo vai ássan bisuhuvvo guhkit áigái. Ii leat eahpelunddolas1 ahte báikegoddi dihto guovlluin Finnmárkkus dán dilis sáhttá fihttet ovddes1 duohta oktorád1d1ejumi guollebivddus jávrriin, fuod1d1uid ja murjjiid lagas1guovlluin dego juoidá maid sáhttá gáibidit doalahit ovddes1 vieru fámus, ja govttolas1vuod1as. Ii leat dárkilat guorahallon man viidát dákkár báikkálas1 áddejumit leat. Muhto vánit eahpiduvvo ahte dákkár áddejupmi lea leavvan, sihke Finnmárkku vuotnaguovlluid riddosámiid ja dáz1aid gaskkas (vuolláic1álli leat áican dán oainnu Deanodaga riddosámiin geassemánu 1990 háles1temiin). NOU 1988:42:s "Nćringskombinasjoner i samiske bosettingsomrĺder", s. 14 c1uoz1z1u: "Ainjuo meahcceealáhusat leat leamas1 dehálas1 sadjedagaldupmi sámi ássamii. Davvi-Norgga riikkaoasseplána (NOU 1972:33) c1ujuha ahte "sii geat leat c1ujuhuvvon eallit vuod1d1oealáhusain sámeguovlluin, dárbbas1it meahcceburiid ealáhusvud1d1osa oassin doalahit ássama". Dasto c1uoz1z1u ahte sápmelac1c1aid guhkes árbevierut dáid ealáhusain gáibidit dáid riggodagaid báikkálas1 stivrenvuoigatvuod1as "politihkalas1 ja juridihkalas1 deattu"." Dát lea dárkilat válddahallon NOU 1988:42 s. 80:s: "sámi guovlluid historjjálas1 ovdáneapmi lea mielddisbuktán ahte leat ovddiduvvon guovttelágan atnuguovllut - dáloniid ja boazosápmelac1c1aid. Boazosápmelac1c1aid atnuguovllut, omd. Finnmárkkus, ollet rittus badjeeatnamii, ja dáloniid atnuguovllut leat sajáiduvvan juogo rittus dahje siseatnamis. Dáloniid atnuguovllut leat dábálac1c1at leamas1 "lagamus" guovllut gili birra. Guovlluid viidodat orru sorjamin luondduriggodagain ássesturrodaga ja sáhttodeastta ektui. Sámi ássanguovllus lea latnjalassii atnuguovlluid girjáivuohta." Bajábeale ovdanboahtá ahte báikegotti gáibádusas seailluhit meahcceriggodagaid sin lagas1guovlluin sáhttá leat nana sosiála ja morálalas1 duogás1, ja lea erenoamás1 mávssolas1 seailluhit mearrasámi ássama ja kultuvrra. Stuorra oassái lea guollebivddu jogain (buot jogain earret Álttá, - Deanu ja Njávdáma) stáhta lihttoláigohan báikkálas1 bivde- ja guollebivdeservviide ja boahtá dalle eahpenjuolga báikegoddái buorrin. Jávrebivduige mud1ui gustojit sierra njuolggadusat, ee. guollenáli suodjaleapmi. Bivddu dáfus, lea giliássiin dihto ovdamunni, ee. go lea hálbbit bivdogoarta. Lubmemis lea ain dihto giliin Finnmárkkus lassiealáhusa mávssolas1vuohta. Eanavuovdinlága § 5 a nuppi lad1d1asa mielde, sáhttá Gonagas mearridit láhkaásahusaid mat ee. sáhttet addit ovttaskas olbmuide, joavkkuide dahje giliide oktovuoigatvuod1a c1ujuheami olis ávkkástallat dihto luomevaljiid. Dát mearrádus lea datte áibbas uhccán geavahuvvon. Namuhuvvon njuolggadusat eai datte cakka mátkkálac1c1aid (eará sajiinge Finnmárkkus) sáhttit át1estit báikkálas1 ássiid dahje nannosit gárz1z1idit báikkálas1 ássiid dáid hearvásvuod1aid fitnega. Ii leat várra eahpegovttolas1 ahte báikegoddi belohahkii sáhttá áddet dálá bissu c1álalas1 mearriduvvon njuolggadusaid eahpegovttolaz1z1an sin ektui ja iige guhkit áigái doarvái dihto boaittobeale ássama doalahit. Ingvald Falch dutkosis "Bygdelagsrettigheter til laksefiske i vassdragene i Finnmark" (Institutt for privatrett, UiO. Stensiillaráidu nr. 118, 1988) lea s. 81 c1uo. meannudan gilivuoigatvuod1aid gaz1aldaga jogain. Lea ee. c1ujuhuvvon (s. 84) ahte § 7 ovdabargguin ovddes1 1905 luossalágas lei eaktuduvvon ahte gili dahje giláz1a ovddes1 guollebivdovuoigatvuod1at ain galge bistit. Dát orru nannemin ahte báikegotti áddejupmi Finnmárkku muhtun guovlluin guollebivddu sierravuoigatvuod1a gáibádussii sáhttá leat historjjálas1 vuod1us eará jogain ja jávrriinge Finnmárkkus go dan golmma eanuin. Dad1e bahát ii leat mihkkege dán oktavuod1as dahkkon guorahallat vejolas1 dákkár gilivuoigatvuod1aid ja riekteáddejumi leavvama. Go báikkálas1 birrasa áddejupmi galgá c1uvgejuvvot, sáhttet sullasas1 gaz1aldagat jerrot bivdovuoigatvuod1a oktavuod1asge. Dán oktavuod1as ii dárbbas1 leat doarvái jearrat dovdetgo eanas1 fylkka ássit fuod1d1olága dábálas1 njuolggadusaid. Bivddu dáfus sáhttá báikkálas1 birrasa riekteáddejupmi leat vuod1ustuvvon ovddes1 virrui ja giliolbmuid áddejumis vieru mávssolas1vuod1as. Guhkes áiggi c1állon njuolggadusaid váilevas1 govttolas1vuod1a ja c1uoz1z1ovas1vuod1a árvvos1tallamis sáhttá dán oktavuod1as giliolbmuid áddejupmige leat vuolggahuvvon dahje dorjojuvvon. Báikegotti áddejumi dahje árvvos1tallama iige leat dárkilat guorahallon bivdovuoigatvuod1a ektui. Go 1899 bivdoláhka meannuduvvui Stuorradikkis, álgovuolggalas1 evttohus lága § 8 mearrádusas muhttojuvvui dalá stuoradiggeáirasa (ja sunddi) J. Johnsen:a evttohusa mielde. Son c1uoc1c1uhii "ahte bivdovuoigatvuohta stáhta eatnamiin Finnmárkkus álo dolos1 áiggiid lea leamas1 lud1olas1 juohke dáz1a borgárii". Muhto su láhkaevttohus (mii lei lud1olas1 bivdovuoigatvuohta juohke dáz1a borgárii) lei c1ielgasit erenoamás1 movttiidahtti Finnmárkku ássiide, ja son ovddidii erenoamáz1it badjesápmelac1c1aid deastta. 1937 bivdoláhkalávdegoddi (Árvalus miessemánu 26. b. 1939) celkkii ee. (s. 28): "Dilli lea datte ahte bivdu ain lea dehálas1 ealáhus Finnmárkkus, ja ii sáhte leat riekta bisuhit vuogádaga mii diktá riikka eará guovlluid olbmuid gohccekeahttá lobi bivdit vaikko gos seamma eavttuin go gieldda ássit. Lávdegoddi oaivvilda leat riekta ahte gieldda ássit biddjojit sierradillái. Vai dásge galgá leat várddus bivdiin geaz1os áiggi, berre almmatge gáibiduvvot ahte giliássiinge galgá leat bivdogoarta, muhto dán berre c1állit mávssu haga. Fámuhuhttit eará dáz1a borgáriid lobi bivdit Finnmárkkus, lea vánit árta go duoddariid doppe eai vel sáhte dálonat ollásit ávkkástallat." Man1imus1 dilálas1vuohta, ahte bivdovaljiid eai sáhte dálonat ollásit ávkkástallat, lea vánit riekta dál, go dilli lea áibbas muhttojuvvon, nugo Richter Hanssen ja Prestbakmo leaba válddahallan iez1aska c1ielggademiin Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái. IV RIEKTEÁDDEJUPMI SIS FINNMÁRKKUS IV.1 Sis Finnmárkku ies1láhki Sis Finnmárku báhkkodemiin oaivvilduvvo dás dálá gielddat Guovdageaidnu, Kárás1johka ja Deanu gieldda bajit oassi, man1imus1namuhuvvon mallosge vástideaddji ovddes1 Buolbmát gieldda. Dát gielddat vástidit roavvasit guovlluid mat gitta 1751 rádjai ledje ruot1a duopmoválddi vuollásaz1z1an. Dás ii galgga iskat vástidit gii rievttálac1c1at dál lea dán guovllu eanaeaiggát. Gaz1aldat lea dás nugo bajábealde ráddjejuvvon c1uvget makkár riekteáddejumi eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja atnuvuoigatvuod1aid dáfus sáhttá vuordit leat dán guovllu ássiin. Erenoamás1 guovddáz1is lea sáhttágo daddjot ahte dán guovllu ássit leat dohkkehan stáhta áddejumi leat eanaeaiggádin. Eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldaga oktavuod1as lea Třnnesen (s. 303) c1ujuhan ahte dát sáhttá leat earaláhkai Finnmárkku siseatnamis go riddoguovllus. Oktan dáinna leat govttolas1 navdit ahte báikkálas1 riekteáddejupmige sáhttá leat earalágan. Dás lea ee. oktavuohta historjjálas1 vuolggasajis, mii bajábealde lea iskkon c1uvgejuvvot erenoamáz1it riektegeavada dáfus, vuod1d1uduvvon báikkálas1 riekteárbevieruide mat ovdanbohtet Duortnosa sámeguovllu duopmogirjjin dáid guovlluide ja guoski osiide dálá Ruot1as ja Suomas. Dáid ávdnasiin vuhtto ahte historjjálas1 vuolggasadji lea c1ielgasat dahkkon lobálaz1z1an Finnmárkku sisguovlluin go vuotnaguovllus ja rittus. Ain dehálabbo leat dilálas1vuod1at Sis Finnmárkku guovlluid joatka anu ja háldduid dáfus gitta min áigái. Dáid guovlluin lea mán1ga c1uohte jagi dus1s1e sámi álbmot ain ávkkástallan buot riggodagaid, ja dát dilálas1vuohta lea váldoás1s1álac1c1at bistán gitta man1n1á soad1i. Báikkálas1 ássiid riekteáddejumi gaz1aldaga hárrái, ii sáhte garvit dáid guovlluid nana c1earddalas1 ja kultuvrralas1 ovttalas1vuod1a, mas gitta man1imus1áigái lea sámi kultuvra hui sakka vuhtton. Sihke Guovdageainnus ja Kárás1jogas lea boazodoallu ain váldoealáhus, maid aivve sámit doaimmahit. Muhto dálon boanddat ja bivdit dahje guollebivditge leat áloládje ollásit eanemusat sámit. Dás orru leat oktavuod1a sierralágan historjjálas1, geografalas1 ja dálkkádatlas1 dilálas1vuod1ain. Bajábealde lea namuhuvvon Schnitler:a cealkámus1 1740-jagiid ahte sis Finnmárkkus eai sáhttán dáz1a boanddat ássat, ja ahte dus1s1e sámit sáhtte ealihit iez1aset dáppe. IV.2 Riekteáddejumi vuolggasadjin ovdal 1751 Dán jahkec1uod1is ii leat Sis Finnmárkku báikegotti riekteáddejupmi systemáhtalac1c1at guorahallon. Muhto go dán guovllu duohta geavahandilálas1vuohta eanas1 ovddasta sápmelac1c1aid ealáhusdoalu oktilas1 joatkkaga mán1ggaid c1ud1iid jagiid c1ad1a ja eanemus oktohálddu guovlluin, ferte leat lunddolas1 vuolgit riekteáddejumis mii lei guovllu ássiin ja lea lobálas1 1700-logu rájes. Dása boahtá dilálas1vuohta ahte galdoávnnas orru leat hui unnán dáid guovllu sámi riekteáddejumis áiggis man1n1ilgo lahttudii Norgii 1751:s. Dát jurddas1anvuohki orru leat vuod1d1un Třnnesen:a oaiviliidda dáid guovlluid riekteáddejupmái, maid son lea c1ujuhan erenoamáz1it Guovdageidnui. Třnnesen dadjá s. 305 riekteáddejumi birra Guovdageainnus: "Vuohc1c1an ferte várra sáhtás1ii c1uoc1c1uhit guovdageaidnolac1c1aid ovddes1 rájes leat oaivvildan iez1aset oktovuoigaduvvon buriide maid almenneteatnamat liigudit. Dát gustui buriide main dalle sáhtii gáddit leat árvu, muhto orru maiddái leat ollán nu guhkás ahte "eaiggádus1s1anvuoigatvuohta" dikki ássiide sáhtii ollit aiddoihtán buriid háldenvuoigatvuhtiige. Dáid (gittiid) sáhtte "dikkiid ássiid" ovttadagas háldet rievttálac1c1at: Dása sáhtás1ii mihttet: Eahpiduvvo leigo dát riekteáddejupmi virggálas1 ruot1a riekteáddejupmi nu man1n1it go 1751:s. Muhto dása sáhttá fas dadjat ahte báikegoddi várra ainjuo ii leat oz1z1on oahppat eará áddejumi go ahte lei oktovuoigaduvvon dasa maid almenneteatnamat liigudedje, ja nu lei "eaiggádus1s1anvuoigaduvvon" dása min terminologia mielde." Dasto dadjá Třnnesen dán hárrái: "Lea jáhkehahtti ahte dát áddejupmi "eaiggátvuoigatvuod1as" lea bistán hui guhká ja ahte virggálas1 áddejupmi stáhtajuristtain mat leat sárgojuvvon ovddabealde, stáhta ákkaid mielde eai goassige aitosac1c1at leat dohkkehuvvon ollásit Guovdageainnus." IV.3 Sámiid rád1d1envuoigatvuohta ja juristtaid áddejupmi eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as Riekteáddejupmi masa Třnnesen c1ujuha, lea oanehac1c1at báhkkoduvvon ahte guovdageaidnolac1c1at juo doloz1is leat adnán iez1aset oktovuoigaduvvon buot buriide maid matrikulerekeahtes eatnamat liigudit. Dás ovdanboahtá ahte riekteáddejupmi ii bienasta bitnii leat dus1s1e eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eatnamiidda. Dás lea oktavuohta go eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a gaz1aldat eatnamiidda álgovuolggalac1c1at ii lean áigeguovdil sámeálbmogii. Govttolas1 leat navdit ahte dát ain lea leamas1 ná masá gitta min áigái. Mii dárbbas1uvvui lei rád1d1ejupmi daid riggodagaide mat gávdnojedje váriin, vuvddiin ja c1áziin. Vástideaddji ii leat várra goassige iskkojuvvon bienasta bitnii maid Sis Finnmárkku sámit oaivvildeje ies1 eatnamiidda. Muhto dát ii leat datte seammago ahte sápmelac1c1aid riekteáddejupmi rád1d1ejumi hárrái buot guovllu riggodagain ii sáhte siskkildit "báhcánvuoigatvuod1age" mii lea od1d1aáigásas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a doahpagis. Dán doabariiddu birra celkkii Carsten Smith logaldallamis "Samenes rettslige og politiske stilling i Norge" Det Norske Vitenskapsakademi:s" skábmamánu 13. b. 1986: "Jahkec1ud1iid mielde jod1ihedje riddosámit lotnalasealáhusaideaset, ja boazosápmelac1c1at johte bohccuideasetguin, almmá erenoamás1 ávz1z1uhusa haga mearridit makkár vuoigatvuohta sis lei atnuguovlluidasaset. Muhto hálddáhusguovddáz1iin ledje juristtat. Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dáfus ledje sii ovddidan oahpa buot eatnamiid stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a hárrái mas ii lean erenoamás1 vuoigatvuod1avuod1d1u leat priváhta eaiggátvuod1as. Dákkár vuoigatvuod1avuod1u gávnnahedje jus eanadoalli lei gilván eatnamiid, muhto ii jus dus1s1e lei johtti atnu. Ja go juristtat c1álle ahte stáhta eaiggádus1ai eatnamiid, elle sápmelac1c1at eallimiiddisett go atne daid eatnamiiniset." Sáhttá daddjot ahte c1ielga áddejupmi sápmelac1c1aid beales eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as easka man1n1it lea c1álalac1c1at báhkkoduvvon. Třnnesen:a mielde (s. 306) celkui dát sámiid beales vuosttas háve c1ielgasit sámec1oahkkimis Johkamohkis Ruot1as 1953:s, c1uovvovas1 cealkámus1ain Finnmárkku sámi rád1is 1956:s: "Sápmelac1c1at ásset dan vissis oskkus ahte duottar ja njárggat ja sullot olggobealde rittus masa sis lea leamas1 geavahanvuoigatvuohta dolos1 áiggiid, ii leat leamas1 eaiggátkeahtes opmodat, muhto gulai sápmelac1c1aide. Sámi searvevuod1a sosiála joavku lea dárkon iez1as leat oktovuoigaduvvon dáid guovlluide oamastuvvon geavahanvuoigatvuod1a fámus, go sápmelac1c1at váldoás1s1álac1c1at leat ávkkástallan ja belohahkii orron dáid guovlluin árra áiggiin gitta dássáz1ii. Dát geavahanvuoigatvuohta ii gula dus1s1e boazodoalus sápmelac1c1aide, muhto sápmelac1c1aidege geat guhkes áiggiid birgejit ealáhusaideaset dáid guovlluid bivdduin, guollebivdduin ja s1ibitdoaluin ... ." IV.4 Erik Solem duottarguovllu boazoealáha birra Erik Solem meannuda girjjistis "Lappiske rettsstudier" ilbman 1933:s boazodoalloguovlluid giddodaga rád1d1ejumi gaz1aldaga (s. 81 c1uo.) ja c1ujuhii ee. ahte juohke sápmelac1c1a badjelas váldin "eatnama" (láiddoma) dáid orohagain lei siidda mied1áhusa duohken (s. 86). Son konkluderii dás ahte juohke sápmelac1c1as danin dus1s1e lei geavahanvuoigatvuohta, mii lei sorjas siidda dohkkeheami. Muhto Solem ii meros1tallan dárkilat siidda rievttálas1 sajádaga ja iige guoskkahan siidda vejolas1 háldenvuoigatvuod1a gaz1aldaga (várra eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a) dahje várra stuorát sámiid searvevuod1as. 190. siiddus dadjá Solem dálá siiddaid birra Finnmárkkuduoddaris (mii aitosac1c1at lea moanaid boazodoalliid guohtonsearvevuohta moatti orohagas): "Dárkojuvvo dál masá mearriduvvon ás1s1in ahte dat ja dat siida galgá oaz1z1ut dálveorohaga dan ja dan dihto guovllus. Muhto boazosámit eai oaivvil alddeset leat eaiggádus1s1anvuoigatvuohta guohtonsajiide, juoga mii sis iige leat; sii vel addejit nu ahte sis ii leat makkárge riektesuodjalus lohpi doallat earáid eret. Muhto lea vissis ahte adno oalle ovttageardánis mátkkos1teapmin bahkket eará siidda boares ealátguvlui hiegis dárbbu haga. Go dávjjimus lea nu ahte mánát jotket siiddas masa váhnemat leat gullan, árbejuvvojit guohtonsajit dán láhkai buolvvas nubbái." Vánit eahpiduvvo ahte maid Solem dás dadjá lea juohke boazosiidda rád1d1ejumis. Solem ii guoskkat vejolas1 oktasas1 eanarád1d1ejumi gaz1aldaga sámeálbmogii oktasac1c1at dahje stuorát sámejoavkkuide. 199. siiddus son dadjá: "Boazosámit dahket gustojeaddjin ahte várit lea sin; doppe lea sis áigadas vuoigatvuohta guohtumii, ja lea váttis, dadjatjuo veadjemeahttun, head1us1tit bohccuid boahtit dákkár niittuide mat dávjá leat guhkkin váriin áiddiid haga. Sii oaivvildit dálonat iez1a oz1z1ot áimmahus1s1at dáid niittuid go juo bohtet guovlluide maid boazosámit leat ovddes1 áiggis atnán." Dán cealkámus1a berre várra áddet nu ahte boazosápmelac1c1at Solem mielde ainjuo oaivvildedje leat vuosttasvuoruhuvvon1225 vuoigatvuhtii duottarguovlluide gos boazoealát Finnmárkkus lei ovddes1 áiggi rájes. IV.5 Seamma riekteáddejupmi Kárás1jogas ja Buolbmágis go Guovdageainnus Vánit lea makkárge árta navdit ahte riekteáddejupmi ovddes1 áiggi rájes lea leamas1 sakka earalágan Kárás1joga ja Buolbmága sápmelac1c1ain go dan maid Třnnesen lea c1állán Guovdageainnu birra. Jus eaktuda dán guovllus dán áddejumi leat leamas1 c1uoz1z1ovaz1z1an ovddes1 áiggi rájes, lea gaz1aldat leago stáhta duohtademiidisguin dahje earaláhkai sáhttán muhttit dáid áddejumiid áiggis man1imus1máilbmesoad1i rádjai. Gaz1aldat lea vel sáhttágo ovdáneapmi ies1alddes jávkadit boares sámi rievttálas1 rád1d1ejumi áddjumi mii dáid guovlluin lea bistán. Dát guovllut ledje gitta ovdalas1 man1imus1soad1i ain nannosit errejuvvon riikkas mud1ui. Luottat ies1 Kárás1joga ja Guovdageainnu girkobáikkiide bohte easka 1930-jagiin. Giellaoahpahus sápmelac1c1aide lei hui fuotni gitta man1n1il soad1i rádjai. Buot riektec1oahkkimat Guovdageainnus ja Kárás1jogas 1940-jagiin ledje dulkkaiguin. Vuolláic1álli lea ies1 vásihan ahte buot oktavuohta gaskal rievtti ja sámiid fertii leat dulkkaid bokte dán áiggi riektec1oahkkimiin. Juridihkalas1 doahpagat nugo eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ja geavahanvuoigatvuohta eaige leat vuosttas maid mánát ja nuorat ohppet dárogiel oahpahusas. IV.6 Did1olas1vuohta riekteáddejumiid gaskasas1 riiddus dasttá man1n1il soad1i Várra lea easka man1n1il soad1i Sis Finnmárkku sápmelac1c1at leat leamas1 mielaevttot1226 riidui gaskal sin árbevirolas1 áddejumi ja virggálas1 dáz1a oahpa stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as "matrikulerekeahtes eatnamiidda Finnmárkkus". C1ielga c1uvgen dán c1ulbmii bod1ii easka Sverre Třnnesen:a girjjis "Retten til jorden i Finnmark" mii ilmmai 1972:s. Od.prp. nr. 48 (1963-64) lágas stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hárrái Finnmárkkus daddjo (s. 12): "Departemeanta lea maiddái ovttamielas Lávdegotti oainnus eanavuovdinhálddáhusa gaskavuod1as sápmelac1c1aide ja boazodoalloberos1tumiide. Sápmelac1c1aid vuoigatvuod1aid ferte doahttalit juohke oktavuod1as." Dát ii caggan ahte dán lávdegottis mii lei ráhkkanahttán njukc1amánu 12. b. 1965 lága ii lean Finnmárkku guovlluberos1tumiid makkárge aitosas1 ovddastus, ja guhkkin eret oktage sápmelas1. (Lávdegottis ledje guokte Eanadoallodepartemeantta ovddasteaddji, guokte Stáhta vuvddiid direktoráhtas, sundi ja eanajuohkinduopmár.) Finn A.S. Selfors dadjá suoidnemánu 27. b. 1984 válddahallamistis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái "Forvaltningen av statens umatrikulerte grunn i Finnmark:s" (s. 3): "Váttisvuohta mii lea erenoamás1 c1albmáic1uohcci dán ovdanbuktimis, lea sámi vuoigatvuod1aid mahtodat. Nugo diehtit lea gaz1aldat váilevac1c1at c1ielggaduvvon." Selfors dadjá (s. 5) ahte "návccahis guovllulas1 ovddastus" eanavuovdinlága ráhkkanahttimin c1ujuhii stuoradiggeáirras Leirfall Odeldikki meannudeames. Dasto son dadjá (s. 6) 1965 lága ovdabargguin: "Go eanavuovdinlága ovdabarggut máinnas1it sápmelac1c1aid dili, leat vuohc1c1an boazosápmelac1c1aid vuoigatvuod1at mat guoskkahuvvojit. Dát máinnas1uvvo dárkilat c1uo. 5.2. Leago eará sámiin dahje berrejitgo leat erenoamás1 vuoigatvuod1at, leat unnit ovddiduvvon. Orrut leat duhtan fámuhuhttit sámiid negatiivva vealahusa mii ovddit eanavuovdinlágas lei. Lávdegoddi árvvos1tallá maiddái sámelávdegotti evttohusa mied1is vealahusa eanavuovdimis." Dása sáhttá lasihit ahte ii dáidge láhkaovdabargguin leat boazosápmelac1c1aid vuoigatvuod1aid oktavuod1as árvvos1tallan eanaeaiggádus1s1anoktavuod1a boazodoalloguovlluin, earret oppalas1 c1uoc1c1uhusa ahte buot eatnamat Finnmárkkus boarrasamos áiggiid rájes leat gullan stáhtii. Orru leamen govttolas1 konklus1uvnna ahte gitta Sámi vuoigatvuod1alávdegott nammadeapmái 1980:s eai leat Finnmárkku eatnamiid riektedilálas1vuod1at leamas1 albmaláhkai almmolac1c1at válddahallon. Nu guhká go dát ii leat dahkkon, orru álgovuorus unnán govttolas1 vuordit ahte sápmelac1c1at galget leat ádden ja dohkkehan stáhta áddejumi oppalac1c1at dahje daid dehálas1 c1uoggáid. IV.7 Stáhta oaidnu eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as Finnmárkkus ja mo dát oaidnu lea julggas1tuvvon Nuppi beales sáhttá stáhta ovddasteddjiid áddejumi stáhta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as Finnmárkku eatnamiidda guorrat guhkás man1ás áiggis. Nu gohc1odii fáldi Niels Knag 1690-jagiin Álttá vuvddiid "su Majestehta almennehin". Nu atnui 1753 geaskkuin, maid dalá Finnmárkku ámtamánni, Collett, lei c1állán, "min (Gonagasa) doppe Finnmárku gullevas1 Álttá Vuovdi" báhkkodeapmi. Muhto ain nu man1n1it go riikkaviidosac1c1at logahalle stáhta opmodagaid 1825 ja 1845:s, ledje Finnmárkku fálddiid died1ut dán ás1s1is eahpec1ielgasat. Ja erenoamás1 eahpec1ielggas orru áddejupmi ain dán áigodagas leat leamas1 vejolas1 eaiggáduss1s1anvuoigatvuohta stáhtii sisdoalu dáfus. Ii makkárge láhka leat c1ielgasit mearridan ahte Finnmárkku eatnamat galget gullat gonagassii. 1700-logus geavahedje eiseválddit moanaid liibbain "gonagasa almennet" namahusa, ja "almennet" namahusa eiseválddit dábálac1c1at atne ain gitta sullii 1860:i. Eiseválddit gohc1odedje man1n1il dus1s1e "stáhta eatnamin" dahje "matrikulerekeahtes eatnamin". Stáhta beales lea lunddolas1 c1ujuhit ahte Sis Finnmárkku eatnamat eai goassige leat leamas1 adnon eiseválddiin earaláhkai go Finnmárkkus mud1ui. Liikká lea árta jearrat mo ja makkár lági mielde stáhta áddejupmi lea konkrehta báhkkoduvvon Sis Finnmárkku mihtilmas sámi guovlluid ássiid ektui, nu ahte dát lea oz1z1on mearrideaddji váikkuheami dáid guovlluid ássiid eaiggátgáz1aldaga áddejumis. Stáhta beale háldduid main sáhtii leat mearkkas1upmi báikegotti oidnui eaiggátgáz1aldagas, fertejit erenoamáz1it leat hálddut sakka mahtodagas ja virolas1vuod1as1227 eaiggádus1s1ansajádaga mad1d1ásiin, ja maid c1ielgasit sáhttá earuhit stáhta sajádagas almmolas1 váldin. Muhto eai stáhta ovddasteaddjitge leat guhká c1ielgasit earuhan gaskal gonagasa sajádaga stáhta bajimus1 váldin ja priváhta vuoigatvuod1a háldejeaddjin. Livc1c1ii leamen erenoamás1 mávssolas1 jus stáhta sáhtás1ii c1ujuhit alcces háldduid stáhta iez1as beros1tumis eaiggádin, ja mii lei vuostá ássiid beros1tumiid. Muhto stáhta hálddut leat virolac1c1at leamas1 vuod1ustuvvon dainna ahte justa das beros1tii báikegoddi. C1ielggas lea ahte stáhta lea doaimmahan válddis stáhtan viidát ja virolac1c1at Sis Finnmárkku guovlluinge. Dán válddi leat sápmelac1c1at doahttalan diehttelassan. Boazodoallolágat mat Finnmárkkusge leat lágalac1c1at, leat leamas1 1850-jagiid rájes (c1akc1amánu 7. b. 1854 láhka). 1933 ja 1978 boazodoallolágainge lea lágalas1vuohta Finnmárkkus. Dálá gustojeaddji geassemánu 9. b. 1978 boazodoallolága § 9:s lea boazodoallovuoigatvuohta orohagain albmaduvvon geavahanvuoigatvuohtan, mii gusto "beros1keahttá gii eaiggádus1s1á eatnamiid". Boazodoallolágat siskkildit oppalac1c1at sakka muddejeaddji mearrádusaid boazodollui ealáhussan, dása gullet maid rán1ggás1tusa ja buhtadasa mearrádusat go dáloniid eatnamiid ja vuvddiid vahágahttá. Dán lága atnima mielde lea váttis dadjat maidege mearrideaddjin eanaeaiggátgaskavuod1as Finnmárkku "matrikulerekeahtes eatnamiid" hárrái. 1775 eanac1ujuhancealkámus1a ja man1it eanavuovdinlágaid olis lea stáhtas leamas1 láhkavuod1d1u c1ujuhit eatnamiid Finnmárkkus ovttaskas olbmuide. Gitta 1863 rádjai lei dát nuvttá, muhto geassemánu 22. b. 1863 lága rájes lea gáibiduvvon máksu eatnamiid ovddas, mat liikká gitta 1961:i manne Finnmárkku vuovdefondii. Vuosttas c1ujuheamit Guovdageainnus ledje 1854:s (Třnnesen s. 387) ja gustojedje viessosajiide girkobáikkis. Sis Finnmárkku dilálas1vuod1at leat álo head1us1tan olus s1addat eanavuovdimiid priváhtii. Oahppameahttun1228 ássiide ii leat várra leamas1 álki fihttet dáid eanavuovdimiid (áinnas viessosajiid, muhto muhtun háviid od1d1adoallohuksemiidge) stáhta muddejeaddji válddi váikkuhussan, seammago hukseneiseválddiide ja eanadoalloeiseválddiide. Vuovdimatge leat álo leamas1 ráddjejuvvon guovlluide mat eai leat leamas1 adnon dárbbas1laz1z1an boazoláiddomiidda (buo. 1965-lága § 2 nuppi lad1d1asa, litra a). Nu lea boazodoalu vuoruhuvvon vuoigatvuohta álo leamas1 c1almmustahttin. Stáhtage lea lihttoláigohan guollebivdovuoigatvuod1a, omd. ovddes1 njukc1amánu 6. b. 1964 lága § 16, nuppi lad1d1asa láhkavuod1uin, buo. 1992-lága § 22 vid1át lad1d1asa, ja láigohan fud1os1bivddu vuoigatvuod1a (dál miessemánu 29. b. 1981 fuod1d1olága § 31 láhkavuod1uin), earágili ássiidege. Ovdal man1imus1soad1i ii lean dat nu olu geavatlas1 árttaid geaz1il. Stáhta bartasajiid lihttoláigoheapmi lea man1imus1jagiid hui sakka lassánan. Dát lea datte dáhpáhuvvan sullii oktanaga go sámeálbmot lea morránan dan ektui mo stáhta ádde iez1as eaiggádin. IV.8 Stáhta oainnu leat Sis Finnmárkku ássit vánit dohkkehan Doaba "ássiid riekteáddejupmi dihto báikkálas1 guovllus ferte ies1alddes leat binná váttis meros1tallat. Áddejupmi sáhttá leat eahpec1ielggas, ja dat sáhttá rievdat olbmos olbmui ja áiggis áigái. Erenoamáz1it gusto dát go riekteáddejumi gaz1aldat galgá giddet fuomás1umi teorehtalas1 doahpagii nugo eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii. Liikká orru mallosge c1ielggas ahte Sis Finnmárkkus álggos ferte leat leamas1 dákkár dábálas1 riekteáddejupmi sámiid gaskkas mii bajábealde lea válddahallon, namalassii ahte vuoigatvuohta buot luondduriggodagaide (vuoigatvuohta eatnamiidda ja c1áziide) gulai ássiide alcceseaset, geat ásse ja geavahedje guovlluid birgejupmái. Dát vuoigatvuohta ássiide orru árbevirolas1 sámi áddejumi mielde prinsihpas leat leamas1 buotdivnnat, dus1s1e ráddjejuvvon gonagasa sajádagas bajimus1 váldin. Nu guhkágo Sis Finnmárkku báikkálas1 ássit ain leat dovdan iez1aset guovllu sierra luondduriggodagaid ávkkástallama oktorád1d1ejeaddjin, go lea dadjatjuo vierrásiid duohta gilvvu haga, lea govttolas1 árta navdit ahte álgovuolggalas1 áddejupmi livc1c1ii ain bistán. Nugo bajábealde namuhuvvon, ii leat Sis Finnmárkku sámiid riekteáddejupmi duod1alac1c1at goassige guorahallon. Danin orruge eahpec1ielggas leago Sis Finnmárkku ássit dohkkehan gitta man1imus1soad1i rádjai stáhta áddejumi leat dán guovllu eatnamiid eaiggádin. Árvvos1tallama mielde oppalohkái ii oru almmatge buoremus árttaid mielde dán guovllus gitta soad1i áigái ná leat nuppástuhttán daid duohta dilálas1vuod1aid, dahje dákkár duohtadeamit stáhta beales go eaiggátháldduid doaimmaha, ja mii mearrideaddji lági mielde sáhtás1ii leat muhttán ássiid álgovuolggalas1 árbevieru. Dát galggas1ii cealkkihit ahte stáhta oaidnu eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii gitta dán áigemuddui vánit sáhttá daddjot lea darvánan Sis Finnmárkku ássiide riekteáddejupmin (buo. Třnnesen s. 306). 1950-jagiid rájes lea sámeálbmoga s1addi did1olas1vuohta sápmelac1c1aid iez1aset vuoigatvuod1ain "eatnamiidda ja c1áziide" caggan stáhta oainnu cieggama. IV.9 Sis Finnmárkku ássit atnet iez1aset áloládje oktovuoigaduvvomin geavahit buot luondduriggodagaid Geavahanvuoigatvuod1aid dáfus ovdanboahtá das maid bajábealde lea cealkán ahte Sis Finnmárkku ássit boares áiggi rájes leat atnán iez1aset oktovuoigaduvvomin buot áigeguovdilis luondduriggodagaide, ja eaige dus1s1e lasáhussan1229 boazodollui. Dát mearkkas1a ahte eará ássitge go boazodoallit álggos leat atnán iez1aset vuoigaduvvomin bivdui ja guollebivdui ovddes1 vieru vuod1ul, ja belohahkii leat eallán dáinna. Dát gusto ee. eanadoalliide Guovdageainnus, Kárás1jogas ja Buolbmágis. Lea govttolas1 navdit ahte dát áddejumit ain bissot. Erenoamáz1it Deanu hárrái berre namuhuvvot ahte moanat ássit eanoleagis geat eai eaiggádus1a matrikuleren eatnamiid ja nu eai leat "luossareivvet", liikká ovddes1 riekteáddejumi vuod1ul oaivvildit lea Deanus guollebivdovuoigatvuohta stákkuin dahje vuokkain. Omiid guohtuma vuoigatvuohta ja láddjehagaid vuoigatvuohta jna. dáfus matrikulerekeahtes eatnamiin, ferte navdot ahte Sis Finnmárkkus lea áddejupmi eanas1 seammago vuotnaguovlluin. 1. Hálddas1anjoavkku doaibma, c1oahkádus ja bargu 1. KAPIHTTAL Hálddas1anjoavkku doaibma, c1oahkádus ja bargu Sámi vuoigatvuod1alávdegotti doaibman lea c1ilget dábálac1c1at sámeálbmoga juridihkalas1 sajádaga eatnamiid ja c1áziid vuoigatvuod1a dáfus (NAC1 1984:18 Sámi vuoigatvuod1aid dili birra, 2.2.2 kapihttal, 1. c1uokkis, 42. siiddus). Eatnamiid ja c1áziid háldema galgá dán oktavuod1as áddet háldema dan mearkkas1umis mo eatnamiid ja luondduriggodagaid ávkkástalas1ii. Dát siskkilda nu gohc1oduvvon eananeaiggáthálddás1eami ja eará hálddas1eami mii mearrida dahje ráddje ávkkástallama. Vai miehtá dán oassái Lávdegotti barggus bálkáhuvvui borgemánu 1982 loahpageahc1en Finn Arne Schanche Selfors guorahallat mo fylka hálddas1a stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid. Selfors:a guorahallama vuod1ul, mii ovddiduvvui suoidnemánu 27. b. 1984, mearridii lávdegoddi c1oahkkimis od1d1ajagemánu 29. b. 1985 Oslo:s nammadit bargojoavkku mas ledje moadde lávdegotti miellahtu, c1állit evttohusa fáttás maid lávdegoddi loahpalac1c1at ovdanbuvttas1ii. Joavku, mii man1n1il lea gohc1oduvvon Hálddas1anjoavkun, galggai Selfors:a guorahallamis geavahit osiid dan muddui go iez1a dáhtto, ja "lasihit maid gávnnahit dárbbas1laz1z1an". Joavkku bargu lei álgovuolggalac1c1at ráddjejuvvon máinnas1it njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlága mielde hálddas1eami, mii láhkaásahusaidisguin ja mearrádusaidisguin addá sierra hálddas1andoaimmahussii (eanavuovdinásahusaide) válddi Finnmárkkus hálddas1it eatnamiin ja riggodagain stuorra osiid. Joavku gávnnahii oanehis áiggi man1n1il nammadeami ahte barggu meriid berres1ii veahá viiddidit dan ektui mii lei oaivvilduvvon go nammaduvvui. Vai ollislac1c1at sáhtás1ii govvet eatnamiid ja c1áziid hálddas1eami Finnmárkkus berres1ii ee. nu gohc1oduvvon lossa meassamiid oktavuod1as hálddas1eamige meannudit, mas eanavuovdinásahusain áibbas unnán lea váldi. Danin hábmejuvvui c1álus beaiváduvvon guovvamánu 14. b. 1986 mas joavku evttohii viiddidit barggus ja bivddii Sámi vuoigatvuod1alávdegottis dása oaiviliid. Man1n1il álggaheaddji ráddjema priváhta eatnamiidda, daddjo ee. c1uovvovac1c1at c1állosa 4. c1uoggás barggu aiddostahttimis ja ráddjemis: "Go hállo matrikulerekeahtes "eatnamiid" hálddas1eamis ii leat dus1s1e eatnamiid maid jurddas1it. Áigut meannudit hálddas1eami riggodagain mat laktásit eatnamiiddage, nugo fuod1d1ut ja guolit ja eatnanvulos1riggodagat. Joavkku mielas galggas1ii ovdanbuktin siskkildit matrikulerekeahtes eatnamiid buot dálá hálddas1eami. Eai dus1s1e eanavuovdineiseválddiid hálddas1eamit mearrit mo Finnmárkku luondduriggodagaid ávkkástalas1ii. Jurdda ii leat datte seamma bienasta bitnii geahc1adit buot hálddas1anorgánaid ja daid doaimmaid. Eanavuovdineiseválddiid hálddas1eapmi lea liikká sihke erenoamás1 Finnmárkui ja geavatlac1c1at nu dehálas1 ahte dat lea guovddáz1is min fuomás1umis." Dasto daddjo ahte dás dus1s1e meannuduvvo eatnamiid hálddas1eapmi nugo luottaid, viessosajiid, gilvima jna. iige bienasta bitnii ja konkrehta ávkkástallama mii dáhpáhuvvá dáid ulbmiliin. Evttohuvvui maiddái giddet fuomás1umi "dálá hálddas1anortnegiidda", ja ahte dus1s1e várdudit "ovddes1 áiggiid" ortnegiin. Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi guorrasii njukc1amánu 10.-12. b.1986 c1oahkkimistis Oslo:s ortnegii maid Hálddás1anjoavku ovddidii. Erenomáz1it deattuhuvvui ee. ahte: "Dálá matrikulerekeahtes eatnamiid hálddas1eami ovdanbuktin berres1ii siskkildit buot áigeguovdilis orgánaid hálddas1eami, iige dus1s1e eanavuovdineiseválddiid hálddas1eami. .... Ovdanbuktimis ii berres1ii dus1s1e c1ujuhit eahpidahtti riektegaz1aldagaide, muhto geahc1c1alit daid vástiditge omd. ahte guoskágo hálddas1anláhka eanavuovdineiseválddiid doibmii." Hálddas1anjoavkku barggu ortnega ja mearige lea váldolávdegoddi man1n1il vihkkedallan. Lávdegotti c1oahkkimis Hámmárfeasttas golggotmánu 4. b. 1988:s guorrasuvvui ahte ii galggas1ii váldot mielde dus1s1e njuolggadusaid main lea mearkkas1upmi Finnmárkku stáhta eatnamiid hálddas1eapmái, muhto oppalat njuolggadusaidge mat gustojit ies1gud1et hálddas1ansurggiide. Dasto lei ovttaoaivilvuohta ahte joavku galggai várdudit suoidnemánu 14. b. 1985 plána- ja huksenlága nr. 77 eanahalddas1eami. Hálddas1anjoavkku doaimma Sámi vuoigatvuod1alávdegotti ektui sáhttá dán man1n1il c1oahkkáigeassit ahte lea bivdon ovdanbuktit mo sáhttá lávdegoddái addit doarvái vud1d1osa árvvos1tallat leago dárbu nuppástuhttit dálá hálddas1anortnegiid Finnmárkku "matrikulerekeahtes" eatnamiid ja riggodagaid geavahusas doppe. Joavku lea dán oktavuod1as váldodeattu bidjan eanavuovdinorgánaid hálddas1eapmái, muhto maiddái resurssalac1c1at c1ad1amannan ies1gud1et resurssa ja geavahanvuogi hálddas1anortnegiid. Dás lea iskan govvet mo ies1gud1et hálddas1anguovlluid orgánat mearridit dahje stivrejit eatnamiid anu ja ies1gud1et riggodagaid. Dát gusto ee. geas lea lohpi daid atnit, mo atnu sáhtás1ii doaimmahuvvot ja anu máksu. Várdosa dihte lea c1ilgejuvvon hálddas1anorgánain ja daid válddis, ás1s1emeannudeamis ja geavadisge. Hálddas1anjoavkkus lea leamas1 c1uovvovas1 c1oahkádus: 1. Kari Husabř (jod1iheaddji), 2. Per Abelvik, 3. Mari Teigmo Eira, 4. Leif Kristensen. Lassin dáidda lea Sámi vuoigatvuod1alávdegotti ovdaolmmos1 miessemánu 1. b. 1987 rájes, Tor Falch, 1990 rájes searvan joavkku c1oahkkimiin seamma dásis go nammaduvvon miellahtut. Dáid gaskkas gud1ii Mari Teigmo Eira doaimmastis Sámi vuoigatvuod1alávdegotti miellahttun od1d1ajagemánu 1993, ja luobai seammás Hálddas1anjoavkku miellahtun. Su sadjái ii leat nammaduvvon od1d1a miellahttu. Sámi vuoigatvuod1alávdegotti c1állingoddi lea leamas1 Hálddas1anjoavkku c1állingoddinge, mas dat leat ovddasvástidan joavkku c1állingoddedoaimma: 1. Stein Owe; od1d1ajagemánu 31. b. 1985 rájes c1akc1amánu 25. b. 1989 rádjai. 2. Ingvild Mestad; borgemánu 1. b. 1988 rájes njukc1amánu 17. b. 1990 rádjai. 3. Ken Uggerud; njukc1amánu 1. b. 1990 rájes geassemánu 3. b. 1992 rádjai. 4. Ingunn Ĺ. Bendiksen; njukc1amánu 1. b. 1992 rájes ilbmama rádjai. 5. Stein Larsen; c1akc1amánu 1. b. 1992 rájes ilbmama rádjai. Dasa lassin lea Sámi vuoigatvuod1alávdegotti váldoc1állis, Jon Gauslaa, njukc1amánu 18. b. 1990 rájes, leamas1 dihto doaimmat joavkku barggu loahpaheami oktavuod1as. Hálddas1anjoavkkus lei vuosttas c1oahkkin skábmamánu 15. b. 1985:s C1áhcesullos. Joavkkus leat leamas1 oktiibuot 19 c1oahkkima oktiibuot 25 beaivvis. C1ielggadeapmi ovdanbuktui Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái borgemánu 31. b. 1993, lávdegotti c1oahkkimis Álttás. Hálddas1anjoavkku bargu ii leat leamas1 oktilac1c1at olles joavkku doaibmaáiggis. 1988 rádjai lei árja duollet dálle beanta heittot, ja bargu lei 1990-c1avc1c1a rájes ollásit gaskaluvvan guovtti jahkái. Veahá váttis bargidilálas1vuod1a geaz1il, fertii c1állingoddi dáid ággiin vuoruhit váldolávdegotti ja Riektejoavkku bargguid. Joavkku eanavuovdinortnega válddahallan c1uovvu vulobealde 2. kapihttalis. Earret Finnmárkku ovddes1 hálddas1eami várdosa, erenoamáz1it eanavuovdinlágaid, maid Sámi vuoigatvuod1alávdegotti miellahttu professor Gudmund Sandvik lea c1állán, meannuduvvojit dás ies1lágan gaz1aldagat eanavuovdinorgánaid hábmema, válddi, ás1s1emeannudeami ja geavada oktavuod1as. Orgánaid válddi válddahallan eatnamiid vuovdimis ja lihttoláigoheamis eanavuovdinlága § 2 olis ja gustojitgo hálddas1anlága oppalas1 ás1s1emeannudannjuolggadusat sin doibmii lea kapihttalis oz1z1on stuorra saji. Berres1ii lasihuvvot ahte Hálddas1anjoavku dán ovdanbuktima bargooasis lea atnán ávkki Selfors:a c1ielggadeamis. Danin lea 2. kapihttalis maid c1oahkkáigesson dán dehálamos oasit. 3. kapihttal várduda plána- ja huksenlága njuolggadusaid, mat leat mávssolac1c1at eatnamiid ja eará luondduriggodagaid hálddas1eapmái. 4. kapihttalis leat geahc1adan riggodagaid ja geavahanvugiid main leat erenoamás1 hálddas1anortnegat ja main lea mearkkas1upmi lávdegotti mandáhta ektui. Died1usge lea ferten máinnas1it eanavuovdinorgánaid bargguin ies1gud1et riggodaga dahje geavahanvuogi hálddas1eami oktavuod1as. Dás sáhttá gal s1addat muhtun duppalmeannudeapmi. 2. kapihttalis eanavuovdinorgánaid birra lea fuomás1upmi datte giddejuvvon hábmema, válddi ja ás1s1emeannudeami dábálas1 beliide, ja 4. kapihttalis meannuduvvojit erenoamás1 njuolggadusat ies1gud1et riggodaga hálddas1eami oktavuod1as. Loahpas lea 5. kapihttalis várdojuvvon Guovdageainnu suohkana meahccehálddahusa friddjasuohkangeahc1c1aleamis1230 mii dál lea jod1us. 2. Eanavuovdinortnet 2. KAHPIHTTAL Eanavuovdinortnet 2.1 ÁLGGAHUS Eanas1 Finnmárkku eatnamiin, njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlágas gohc1oduvvon stáhta matrikulerekeahtes eatnamat, hálddas1uvvojit sierra njuolggadusaid mielde. Dán ovdanbuktimis c1ilgejuvvo orgánain mat hálddas1it stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid, lágat ja eará njuolggadusat mat leat hálddas1eami vuod1d1un, ja mo hálddas1eapmi duod1ai dahkko. Eanavuovdinlágas ja daid gullevas1 láhkaásahusain ja njuolggadusain c1uovgá c1ad1a ahte stáhta eaiggádus1s1á Finnmárkku matrikulerekeahtes eatnamiid, mii maid biddjo vuod1d1un dán ovdanbuktimii. Eatnamiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a dárkilat vihkkedallamis c1ujuhuvvo Riektejoavkku c1ielggadeami 4. kapihttalii. 2.2 HISTORIHKKA Geahc1astit man1ás mo Finnmárkku lea hálddas1uvvon, erenoamáz1it go atná muittus 1965 rájes eanavuovdinortnega. 2.2 oasi lea lávdegoddelahttu Gudmund Sandvik c1állán, Hálddas1anjoavkku ávz1z1uhusain. Evttohus ovddiduvvui Sámi vuoigatvuod1alávdegotti c1oahkkimis Álttás borgemánu 31. b. 1993, oktan Hálddas1anjoavkku c1ielggademiin. Unnit nuppástusaiguin ovddiduvvui oassi Hálddas1anjovkui dan man1imus1c1oahkkimis c1akc1amánu 28. b. 1993. Oasi loahpalas1 sisdoalu ja hámi ovddasvástida Sandvik. 2.2.1 Álggahus "Hálddas1emiin" sáhttá oppalac1c1at oaivvildit fápmui bidjat (guovddás1, guovllulas1, báikkálas1) lahkaaddi ja guovddás1hálddahusa njuolggadusaid (lágaid, láhkaásahusaid, jna.). Dákkár njuolggadusat, lágat ja láhkaásahusat muitalit mo boad1us galgá leat - dahje galggas1ii leat -, ja hálddas1eami válddahus muitala mo boad1us lea - dahje duod1ai lei. Jus boad1us lea dahje lei earalágan go guovddás1 hálddahusa beales lei jurddas1uvvon, sáhttá skoválac1c1at jurddas1it guokte ártta seamma váikkuhusain: Juogo ahte guovddás1 hálddahusa hábmejuvvon njuolggadusat j.d. eai heive (eai leat heiven) guvlui dahje báikái, dahje njuolggadusat lea (ledje) váilevac1c1at guovllu dahje báikki erenoamás1 dilálas1vuod1aide. Ja seamma skoválac1c1at sáhttá boad1us leat (lea leamas1) hálddas1eapmi mas unnit eanet lea (lei) guovllulas1 mihtilmasvuohta, ja daid diliin hábmejuvvon ja "ihtán1231". Dát gusto hui sakka Finnmárkku "eanavuovdinortnegii". Go geahc1c1á má?os 1900-logu loahpa rájes lea Finnmárkkus álo leamas1 sierradilli Norgga fylkkaid (ámttaid, leanaid) gaskkas. Dá leat muhtun erenoamás1 dilálas1vuod1at mat leamas1 Finnmárkku mihtilmasvuod1at: - Easka 1300-logus s1attai Finnmárku (riddu) Norgga riikka oassin, muhto bissovas1 rájáid ránnjáriikkaide ii oz1z1on "Finnmárku Ámta" ovdal 1751 ja 1826. - Finnmárku lea 1751 ja 1826 rájes leamas1 sullii seamma stuoris go Danmárku ("Gonagasriikka"). 48 600 km2 lea Finnmárku olu stuorátgo oktage eará norgga fylkka (lagamusas lea Nordlánda 38 000 km2 ja Hedmárku 27 000 km2). - Finnmárkkus lea leamas1 eanet ies1gud1etlágan ássit go gostege eará norga riikaoasis. Juo boaresdáro Finnmork namahus c1ájeha ahte dás ásai ovddes1 rájes juo erenoamás1 c1earda, oaivvildes1 dal sápmelac1c1aid rittus davabealde Málatvuona dahje davábealde Romssa dahje bidje riddogaskka oktii dainna stuorra guovlluin mátta- ja nuorttabealde "Giellasa"(másealggi) ja davábealde Jämtlándda. 1200-logu rájes ja ainjuo 1300-logu rájes bohte dáz1at máddin ja ásaiduvve olggumuz1z1ii riddui gos ledje buorit hápmanat ja bivdosajit. 1700-logus ja man1n1il ássagohte suomagielhálli boanddat (kveanat) Davvi-Romssii, Oarje-Finnmárkui ja man1imus1Várjjagii. Eanetgo ovttage eará báikkis riikkas lea ies1gud1etlágan c1earddalas1 gullevas1vuohta dáppe leamas1 duohtavuohtan. Eiseválddit áice duohtavuod1a, buot olmmos1lohkamiin gitta 1930 rádjai. - Ii ovttage eará norgga fylkkas leat nu unnán ássit. Dát lea juo vuosttas luohtehahtti olmmos1lohkama rájes Danmárkkus ja Norggas gitta 1990 olmmos1lohkama bohtosii : Jahki Olmmos1lohku - olmmos1logu proseanta oktiibuot Norggas 1801 7 700 0.9 883 000 1875 24 200 1.3 1 813 000 1900 32 800 1.5 2 240 000 (Statistisk sentralbyrĺ, Historisk statistikk 1978, s. 33.) 1990 74 600 1.9 4 250 000 Muhto vaikko proseantaoassi álo lea leamas1 vuollin, lea Finnmárku man1imus1guokte c1uohte jagi logegeardásac1c1at lasihan olmmos1logu ja dan proseantaoasistis lasihan eanetgo oktage eará fylka, died1us earret Oslo ja Akershus lasáhusain 8, 2 rájes 20, 4 proseanta rádjai. - Finnmárkku "eanadoallu" lei váldoás1s1álac1c1at s1ibitdoallu, vuod1d1uduvvon guohtumii ja ies1gud1etlágan dálvefuod1d1ariid háhkamii. Dus1s1e unna oasás1 ---Finnmárkkus lea dohkálas1 eanadollui, diks1ojuvvon eatnamiid suoidne- ja bud1et- ja died1usge gornniid buvttadeami mearkkas1umis. Bohccot guhtot rittus geasset, jeahkáliid siseatnamis dálvet, ja boazodoallu lea Finnmárkku mihtilmasvuohta ainjuo 1600-logu rájes. Dá lea okta váldoárta manne Finnmárkkus ii goassige leat leamas1 opmodatvearru1232 eanaeaiggádus1s1amis, nu ahte Finnmárku ii leat goassege leamas1 riikka vearromatrihkkalis1233. Danin lei Finnmárkuge olggobealde riikka matrihkkala opmodatlogahallama (Dárkilat Innstilling om lov og forskrifter om Statens umatrikulerte grunn i Finnmark fylke:s, ilbman c1akc1amánu 29. b. 1962 (Eanadoallodepartemeanta) kap. III «Skylddeling og matrikkelvesen i Finnmark».) mearkkas1umis. Juohke dikki báikkálas1 matrihkkalat 1775 eanac1ujuhancealkámus1a ja 1863 eanavuovdinlága rájes heivehuvvojedje easka 1980-jagiin od1d1a riikaviidosas1 GAB-logahallamii (eanaopmodat-, c1ujuhus- ja huksenlogahallan (grunneiendoms-, adresse- og bygningsregisteret); geassemánu 23. b. 1978 juogadanláhka, 4. kapihttal). Dás rájes eai leat s1at "matrikulerekeahtes" stáhtaeatnamat Finnmárkkus. - Johtolagat Finnmárkkus leat leamas1 váddásat go eará riikkaosiin. Luottat, ja died1usge girdihámmanat, gullet 1900-lohkui. Siseatnamis sáhtte dus1s1e mátkkos1tit dálvesiivvus, ja heargesáhtuin. Mearrajohtu lea leamas1 vejolas1 birra jagi ja álohii. Báikkálas1 ja guovllulas1 hálddáhusguovddáz1at (girkut, diggebáikkit, ámta- ja fylkkahálddáhusat) biddjojedje danin riddui. Ovdal 1840-jagiid sáhtii Troanddima bisma dus1s1e mátkkos1tit meara bokte go galledii bismágottistis davvi oasi, lei dal katolalas1 earkebisma dahje lutherlas1 man1isboahtti1234. Olu eanet sáhtás1ivc1c1e namuhit Finnmárku sierradilis mii álo lea leamas1. Muhto dál lea doarvái namuhuvvon áddet manne Finnmárkku fertii hálddas1it earaláhkai go eará Norgga osiid. Dálá hálddas1anortnega ovdahistorjjá sáhttá juohkit golmma áigodahkii: 1. Leanaáigi1235 oktorád1d1ejumi rádjai. 2. Oktorád1d1ejupmi ja 1863 rádjai. 3. 1863 ja 1902 eanavuovdinlágat 1965 rádjai. 2.2.2 Leanaáigi oktorád1d1ejumi rádjai Bergenhus:a oaivámus1 hálddas1ii Finnmárkku reforbmas1uvdnaáiggis. Sus lei Várggáha fáldi gii ovddasvástidii Finnmárkku dahje "Várggáha leana". Dát siskkildii dus1s1e rittu. Muhto 1597 rájes buot leanat Davvi-Norggas ovttastahttojuvvo váldoleanan, ja Finnmárkku leanahearrá dahje "gohc1c1unalmmái" galggai ássat1236 Várggáhis. Christian IV lei ies1 oaidnán Várjjaga 1596:s, ja ahte gaskavuohta Rus1s1ii ja Rut1t1ii dagai Finnmárkku hearkkes oassin su riikkas.(Rolf Fladby, Hvordan Nord-Norge ble styrt. Nordnorsk administrasjonshistorie fra 1530-ĺra til 1660, 1978, s. 12, 28f, 61ff.) Finnmárkku leanahearrát galge iez1aset seammalágan hábmejuvvon leanareivviiguin doallat "Boanddaid, geat das orro, Norgga Lága, Geatnegasvuod1ain ja Rivttiin, ja ii oktage sis galgan vahágahttit Lága ja Giddodatgirjji...».(Ná man1imus1Finnmárkku leanarievves, Jřrgen Friis, 1651, (Norske Rigs-Registranter X, s.145). Seammalágan omd. Hans Olufsen 1597 leanareivves (NRR III, s.1597) ja vástideaddji omd. omd. vid1a gonagasgirjjis 1526, 1528, ja 1536. (Diplomatarium Norvegicum VII nr. 621; VII nr. 644, 645, 646; II nr. 1116.) Sáhttego guovddás1 hálddahusas dákkár njuolggadusaid bidjat fápmui Finnmárkkus? Heivejedjego norgga láhkagirjji oppalas1 njuolggadusat Finnmárkui? Dát leat áiggiid c1ad1a guovddás1 gaz1aldagat Finnmárkku hálddas1eamis. 1500-logus ovddiduvvui diggeordnet rittobealde. Diggebáikkit ledje Várggát, C1áhcesuolu, Biergi, Máhkir1237, Vuokkát, Skiehttebiergi, Spierta1238, Goaskinvággi, Stáhppu1239, Jealmmeseadju, Dálvesadji1240, Girkovuotna1241, Hámmárfeasta, Ákn1ováhki, Márregohppi ja Láhppi. Eatnas1at ledje maid girkobáikkit. Muhto eai buot diggebáikkit adnojuvvon geaz1os áiggi. 1640-jagiin ledje olles 6 diggebáikki loahpahuvvon: Máhkir, Spierta, Stáhppu, Jealmmeseadju, Girkovuotna ja Márregohppi. Sihke girkut ja diggebáikkit ledje nappo rittobealde. Easka 1660-jagiin dollojedje dikkit Álttás. 1620 rájes leat Finnmárkku diggegirjjit viehka bures seailluhuvvon. Dat leat buot Stáhtaarkiivvas Romssas, ja guokte boarrasamosa (1620-27 ja 1627-33) leat deaddiluvvon.(Tingbok for Finnmark 1620-1633. Red. Hilde Sandvik ja Harald Winge, Norsk lokalhistorisk institutt, Oslo, 1987. Kart over tingstedene s. 385.) Leanaáiggi diggegirjjiin ovdanboahtá ahte "láhka" dalle lei 1604 Christian IV Dáz1a Láhkagirji. Dát lei Mavnnos Hĺkonsson:a 1274 Eanaláhka mii lei dárkkistuvvon, jorgaluvvon dánskagillii ja deaddiluvvun. Eavttut atnigoahtit láhkagirjji Finnmárkkus sáhttá vuos vástidit c1állosis mii dássáz1ii lea leamas1 dovddusin veahá heajos jorgalusas.(Amund Hellan, Norges Land og folk, Finnmarkens Amt, 6d. I, 1905, s. 8f. Erik solem geavahan, Lappiske Rettsstudier, 1933 (2. dead. 1970), s. 27, 84, ja Sverre Třnnesen, Retten til jorden i Finnmark, 1972 s. 15.) Historjáprofessor ja gonagaslas1 historiográfa Stephan Hans Stephanius, Sorř akademias almmuhii 1629:s iez1as "Forskjellige avhandlinger om Danmark og Norges rike" (Leiden:s, latiinnagillii ja bajilc1állosiin De Regno Danić Norwegić Tractatus varij ). Stephanius c1álii ahte Várggáha leanahearrás lei duopmováldi olles Finnmárkui, ja ahte "Finnmárku lea Norggas davviguovlluid rájáid alde, mii álbmotgillii gohc1oduvvo Taakemarchia, ja mas lea dovdomearkan, ahte dát guovlu ii leat juhkkojuvvon opmodagaide (dominia ) ja háldduide (possession ), nu go eará sajiin, muhto lea rabas buohkaide ja sutnje gii ovddemus1 vuollásta (primi... occupantis ). Muhto son gii vuollásta ovddemus (primus occupat ), ii vuoitte opmodaga (Dominium ) nugo (son vuoitá) vuoittu1242 (usum fructum).(«Finmarchia adjacet Norvvegić ad septentriones, vulgo Taakemarchia dicta, quć hoc habet peculiare, quod regio illius in dominia ac possessiones, ut alibi sit non sit distincta, sed omnibus obvia, primique occupantis. Qui autem primus occupat, ejus non tam Dominium qua usum fructum acquirit.» (De Regno Danić et Norwegić Tractatus varij, 2. dea. («Editio secunda»), s. 96; Universitetsbibliotektet i Oslo (Johan Schwigaards samling).) Stephanius (Stefen Hansen) c1álii dás oanehac1c1at1243 oapmerievttis dalá áiggi riikkaidgaskasas1 fágagillii. Finnmárkkus eai lean opmodagat ja hálddut dábálas1 oaivilis. Dalle ii sáhttán Norgga Láhkagirjji Landsleiebolken:a giddodagaid njuolggadusaid atnit dáppe. Muhto ássit oz1z1o barggusteaset vuoittu. Gándimiid njuolggadusaid sáhtii nappo atnit, nugo eará láhkaoasi njuolggadusaid. Dán sáhttit diggegirjjiin oaidnit bienasta bitni.(«Emneregister» ja «Lovanvendelsesregister», Tingbok for Finnmark 1620-1633, s. 324 ff, 339 f.) Dás oaidnit vel goas leanahearrá ja lágamánni leigga diggemátkkiin fárus.(«Ting holdt i Finnmark 1620-1633», seamma girjjis, s. 320ff.) Ja jus leanahearrá ii c1uvvon fálddi ja sunddi diggemátkkiin "olggobealde", sáhtii son diggegirjjiin gozihit leana diggehálddas1eami. 2.2.3 Oktorád1d1ejupmi ja áigi 1863 rádjai 2.2.3.1 Finnmárkku ámtamánni 1687 erenoamás1 bargonjuolggadus Křbenhámmana 1660 stáhtaváldegomiheapmi1244 dagahii oktorád1d1ejumi. Báhkkodeami sáhttá álkit boasttut áddet iez1aslas1 gonagasstivran. Muhto dat lei guovddás1 jod1iheami ámmátolbmostivra1245. Oktorád1d1ejupmi mearkkas1ii sihke guovddás1hálddahusa ja guovlluhálddas1eamige vud1olas11246 od1asmahttima ja buohtastahttima. Dát lei beaktilis stáhtastivra. 1814 man1n1il sáhtii "Lud1olas1 Norga" oktorád1d1ejumi ain nannet. Ovdamearkan lea ahte boares stuorát ja unnit leanat dál ordnejuvvojedje ámttaide (duiskagielas "Amt", ámmát). Sátni albmada ahte ámtamánnit njuolgga ovddastedje gonagasa ja guovddás1hálddahusa iez1aset ámmátguovllus. Oktorád1d1ejumi ámmátráját leat váldoás1s1álac1c1at seamma go dálá fylkkáráját.(Kárta Norsk historisk leksikon:s...1500-1850, red. Rolf Fladby, Steinar Imsen, Harald Winge, 1974, s. 15ff.) Ja dan sadjáigo oktagaslas1 leanareivvet juohke od1d1a nammaduvvon leanahearrái, bod1ii dál oppalas1 "Norgga Ámttaolbmuid Bargonjuolggadus", beaiváduvvon guovvamánu 7. b. 1685. Dát lei ámtamánniid ámmáhiid bargu guhkás 1800-logus(Kongelige Rescripter, Resolutioner og Collegial-Breve for Norge i Tidsrummet 1660-1815, dea. Fr. Aug. Wessel Berg. 1.bd., 1845. Instruksa nota s. 126.) muhto sáddejuvvui dus1s1e ovcci ámtamánniide Finnmárkku máttabealde. Sierra ja mealgat oanehat "Finnmárkku Ámtmánni bargonjuolggadus" addui, beaiváduvvon 9. cuon1ománu 1687.( Aarsberetninger fra det kongelige Geheimearchiv goappas1at instruvssat, dea. C.F.Wegener, 2.bd., Kbh. 1856-1860, s. 253ff, s. 272ff.) Manne? Finnmárkkus fálddit ledje biddjon Nordlándda ámtta vuollásaz1z1an od1d1ajagemánu 5. b. 1680 geaskkus. Guokte jagi man1n1il mearriduvvui ahte Várggáha ámta galggai biddjot Bergen gávpotámmátolbmo1247 vuollásaz1z1an, muhto de nammaduvvui Hans Lilienskiold 1684:s Finnmárkku ámtamánnin. 1685:s nammaduvvui Bergenhus váldoámtamanni Lauritz Lindenow ovdaolmmoz1in kommis1uvdnii guorahallat Finnmárkku diliid, erenoamáz1it guollebivddu head1i ja olmmos1logu njiedjama. Guorahallan lei 1685 c1avc1c1a Finnmárkku dikkiin. Od1d1a ja dáz1a riegáduvvon sundi Niels Knag c1álii diggegirjjiid. Kommis1uvnna soames láhkamearrádusaid nannii rád1d1ehus 1686 ja 1687:s.(Diggegirjereferáhtat leat almmuhuvvon osiin ja etnográfaid Martha Brock Utne ja O. Solberg mearkkas1emiiguin Nordnorske samlinger, Finnmárkkus sullii 1700, bd. 1, 1938, s.141-180.) Rád1d1ehus Křbenhámmanis ii lean liikká duhtavas1. Od1d1a Finnmárkokommis1uvdna nammaduvvui 1690:s, ja dán háve kanseliveaga1248 ámmátolbmuin ovdaolmmoz1in, Henrich Adelaer. Juo juovllaid áiggi gergii kommis1uvdna masá 1200 siidosas1 dievaslas1 raporttastis.(Ilbman redigerejuvvon osiin ja seamma báikki mearkkas1emiiguin, s.181-328.) Raporta lei vuod1us 1691 gávpemearrádussii. C1ájehuvvui nappo leat johtu Finnmárkku sierradilis ámmátolbmodied1áhusaide1249 Křbenhámmanii. Speculum Boreale lea gal eanemus c1albmáic1uohcci, maid ámtamánni Lilienschiold lea c1állán ja diktán govvet ámmátarkiivva ja mátkevásáhusaidis vuod1ul.(Ilbman osiin O. Solberg seamma girjjis, bd. 2 ja 3, 1942, 1945. Beaiváduvvon ja proveniens ii leat addon.) Mearálac1c1abut lea golbma oanehis, sisdoalloriggá ja diehttevas11250 válddahusa maid Niels Knag sáddii 1694:s, iez1as logi jagi loahpas Finnmárkku sundin ja fáldin.(Dadjatjuo ollislac1c1at ilbman ja Martha Brock Utne ja O. Solberg mearkkas1emiiguin seamma girjjis, bd. 1, s.1-6.) Křbenhámmana rád1d1ehussii leige vud1olac1c1at died1ihuvvon ahte Finnmárkku gal ii sáhte hálddas1it seamma oppalas1 njuolggadusaid mielde go Norgga mud1ui. Danin attiige sierra bargonjuolggadusa Finnmárkku ámtamánnái. Dus1s1e golbma c1uoggá oppalas1 bargonjuolggadusas leat dás: Áimmahus1s1at gonagasa vuoigatvuod1aid ja beros1tumiid (1), bearráigeahc1c1at riektedivs1s1u (2) ja sunddi diggegirjjiid c1állimiin (3, = "sřrinstruksen:a"4. c1uokkis). 4. c1uoggás oac1c1ui Finnmárkku ámtamánni gohc1c1uma ahte "son oktii dahje guktii Jagis galggai mátkkos1tit miehtá Ámtta ja gohc1c1ut buot Álbmoga c1oahkkái juohke Diggái ja gulaskuddat, leatgo sis Váidagat, ja dákkobokte jus hálbi (dás mii lea "govttolas1", "vuoiggalas1", GS) Veahkehit." Finnmárkku ámtamánni oac1c1ui dás sierraválddi árvvos1teami mielde ies1 mearridit ja c1orget boasttovuod1aid. Su bargoolbmát máddin galge dus1s1e veahkehit váidagiid sáddet Křbenhámmanii, gáibádusaid hámis (12. c1uokkis, 1687 NL 1-24 "láhkii" c1ujuhusain Gáibádusaid birra). Ja oktorád1d1ejumi diggegirjjit c1ájehit ahte álbmot bod1ii, sihke dálonat ja "sápmelac1c1at" geaid ovddas leansmánni ja sámeleansmánni hálle. 5. ja 6. c1uoggát gustojit "rádjasápmelac1c1aide". Ámtamánni galggai fuolahit ahte go ledje máksán vearu dikkis - váikko dus1s1e oktii -, de galge bissut vearrolisttain ("Matriculen") personvearrogeatnegasain1251. Ja ámtamánni galggai dárkilit gohcit ahte vearru "Sápmelac1c1ain Duoddaris" riekta dásseduvvui. Nugo lea dihtosis lei Ruot1as ja Suomas girkolas1 ja máilmmálas1 duopmováldi sápmelac1c1aide "oktasas1orohagain", muhto Knćred-ráfis 1611:s lei Dánmarku-Norga doalahan vuoigatvuod1a "duoddariid" (Guovdageainnu, Avjovári, Ohcejoga ja Anára) sámesiiddaid verrui. Vearrogáibádus ja vearrolisttat ledje konkrehta vuod1usin c1uoc1c1uhussii ahte riikkarádjá "áittosac1c1at" manai "Giellasis" dahje másealggis. Dát duod1as1tus c1ájehuvvui leat dehálaz1z1an s1iehtadusain ovdal 1751 rádjasoahpamus1a. 9. ja 10. c1uoggát gustojedje ámtamánni ovddasvástádussii Finnmárkui gálvvuid lágidit. Man1n1ilgo guolleeksporta ii lihkostuvvan 1600-logu gaskamuttus, lei Finnmárkkus - ja erenoamáz1it dáloniid ja guollebivdiid gaskkas - áloládje várra ahte heakkadárbbut eai boad1e máddin. Dus1s1e okta c1uokkis gustui Finnmárkku iez1as riggodagaide. Muhto dan áiggis lei dát dehálamos, namalassii vuovdi. Dat máinnas1uvvui 13. c1uo. ná: "Galgá son án1girit gaz1adit ja ies1 gohcit, jus makkárge Vuovdi gávdno Ámttas, gos Másttaid ja Spiiriid (unnit hirssaid; GS) vuohkasit sáhttá buktit, ja dasttán died1ihit, seammalágan... " (luottaid birra). Guhkkin eret lei nappo fálddi Knag ies1válddálas1 hutkáivuohta go 1693:s ráfáiduhtii gonagasa "almenneha ja Vuovddi Álttá diggebáikkis" ja attii njuolggadusaid gii sáhtii vuovddi geavahit ja masa. Fálddis lei sihke gonagasa od1d1a láhkagirji, guovtti kommis1uvnna (Lindenow ja Adelaer) mearrádusat1252 ja ámtamánnebargonjuolggadusa maid galggai c1uovvut.(Lagat Riektejoavkku c1ielggadeamis, Mielddus 1, 1.10.1.) 2.2.3.2 Muhtun fáttát Finnmárkku hálddas1eamis oktorád1d1ejumi áiggis ja 1863 rádjai 2.2.3.2.1 Gávpemonopola ja vearru Guokte hálddas1andoaibmabiju Finnmárkkus 1600-logu loahpageahc1en ledje c1ielgasit vuolggahuvvon veagahuvvoma balus, dan áddemis ahte norgga guollebivdit ja dálonat ollásit galge guod1d1it Finnmárkku. Nubbi doaibmabidju lei álggahit gávpemonopola. Ortnet doaimmai 1787 rádjai gaskaluvvamiin. Bergen dahje Křbenhámmana gávpejassearvvit1253 oz1z1o oktovuoigatvuod1a oastit buktagiid Finnmárkkus, erenoamáz1it guoli, jus sii háhke ("vuojehedje") dárbbas1las1 borramus1aid ja guollebivdorusttegiid, erenoamáz1it guollebivdohápmaniidda, buot vealggás. Danin doalahuvvojedje guollesajáz1at ja liinnat guollebivdohápmaniin guolásteaddjiide. Gávpejas- ja rehketgirjjit1254 galge c1ájehuvvot dikkis (NL 5-13-49 gitta 51 rádjai). Dán dahke, goappas1iid beliid beros1tumiid ektui. 1700-logu diggegirjjiit c1ájehit hui c1ielgasit ahte sápmelac1c1ain lei unnimus gávpejasvealgi. Guollebivdit ja dálonat dárbbas1edje olu eanet máttagálvvuid. Nubbi doaibmabidju lei dáz1aid vearroluvven. Luvven álggahuvvui geassemánu 6. b. 1691 mearrádusain ja doaimmai gitta erenomás1 Stuorradiggi 1837:s loahpahii stáhtavearu buot norgga borgáriidda. Seamma 1691 mearrádus gáibidii sámiid máksit vearu gonagasa ámmátolbmuide. Vearru gohc1oduvvui danin "Vuoigatvuohtan". Gávpesearvvit gáibidedje dán vearu. Sierra geatnegasvuohta sápmelac1c1aide máksit "vuoigatvuod1a" lei hui guhká fámus. Finnmárkku "vuoigatvuod1alac1c1at" oz1z1o jienastanvuoigatvuod1a 1821:s (V.l. § 50, b). Sámiid sierravearru fámuhuhttojuvvui suoidnemánu 20. b. 1905, "Finnmárkku nu gohc1oduvvon Vuoigatvuod1aid Loahpaheami Lágain".(Geahc1a lagat gávpemonopola ja vearu birra seamma Mildosis 1, 2.1.2. «Vuoigatvuod1alac1c1aid» ja jienastanvuoigatvuod1a birra 1821-1898 NAC1 1984:18 Sámiid vuoigatvuod1aid dili birra, s. 408.) 2.2.3.2.2 Sis Finnmárkku ja Mátta-Várjjaga hálddas1eapmi man1n1il 1751 ja 1826 rádjas1iehtadusaid Goappas1at rádjás1iehtadusat bohte áigái go riikkaidgaskasas1 dilli lei dáz1a beros1tumiide c1uovggus. Ruot1t1a lei njulvun man1n1il stuorra davviriikkalas1 soad1i (1718) ja Ruos1s1ain 1743 soad1i vuoittahallamiid. Cára lei mielas mearridit rájá norgga-ruos1s1a oktasas1orohagain Várjjagis man1n1ilgo Suopma lei s1addan su stuorraoaivugasvuohtan 1809:s. Dánska-norgga beros1tumit rádjas1iehtadusas Ruot1ain lei oaz1z1ut "duoddariid", siskkobealde gárz1z1es riddoguovllu oarjjabealde Várjjaga ja máttás Romssa rádjai. Riddoguovlu lei leamas1 biehttalkeahtes norgga duovdda ("priváhtiivva norgga Finmárku") Knćred-ráfi rájes man1n1il 1611-13 Kalmarsoad1i. "Duoddarat" galge ulbmilac1c1at1255 váfistit rittu, ja "duottargálvvuid" sáhtás1ii dás vuovdit, iige Duortnosis. Deatnu s1attai rádjasárggisin Buolbmágis Kárás1johkii. De juogaduvvui Ohcejohka. Máddelabbos gessojuvvo ráját Ávjovári (Kárás1joga) ja Guovdageainnu siiddaid gaskkas. Eanodat lei biehttalkeahttá "priváhtiivva ruot1a Sámeguovlluid" oassin, ja dáppe ii lean Danmárku-Norga goassige gáibidan makkárge vearu. Mearrasámi beros1tumiid dán hárrái lea váttis diehtit. Lei várra baicce badjesápmelac1c1aide ovdun gullat dus1s1e ovtta stáhtii. Johtti boazodoallu 1600-logu rájes dagahii badjesápmelac1c1aid sorjavas1 norgga rittu geasseorohagain. Dálvet besse lud1olac1c1at jeagilguohtumiidda Ruot1as (dahje man1n1il 1809: Suomas; Sámekodisilla 10). Ruot1a guovllu duopmováldi ainjuo loahpahuvvui. Ja norgga duopmováldi vuhttui guhkes áiggi áibbas unnán "sis Finnmárkkus". Rádjasoahpamus1a ja sámekodisilla oassi lohkkui vuosttas norgga dálvedikkiin Ávjováris ja Guovdageainnus 1754:s. Dákkár dálvedikkit dollojuvvojedje 1763 rádjai. Dasto ja gitta 1828 rádjai dollojuvvojedje dikkit ámtamánnedálus Álttás, ja goappas1iid dikkiide. Od1d1a ámtamánni Hammer oaivvildii johtin galgat leat sihke álbmogii ja riektebargiide ovdun, ja cakkas1ii vel gielddus ruot1a gávppas1eami dálvedikkiin duoddaris.(Geassemánu 21. b. 1762 geasku, Wessel Berg (buo. nota 11) bd.2.) Ná sáhttá várra daddjot ahte sis Finnmárkkus badjesápmelac1c1at ledje lud1olat dilis logijagiin man1n1il 1751. Ohcejoga-sápmelac1c1at (ruot1a beale Deanu) oz1z1o doalahit oktavuod1a norgga gávppas1emiin, seammago norgga riikkavuloz1at (Sámekodisilla 28). Ohcejoga ja Anára boazosápmelac1c1at bivde ain geasset guliid Várjjagis. Rádjasoahpamus1as Ruos1s1ain 1826:s lei eará mihtilmasvuohta. Norgga beros1tumit ledje fitnet guhkes riddosárgá, gitta Vuorjánjohkii. Dan sadjái "luddejuvvui" Njávdánsiida máttaoarjabealde Geav??i, ja Báhc1aveajsiida juogaduvvui Báhc1aveajjoga mielde. Ii oz1z1on lobi johtit rastá rájá bohccuiguin, ja "ruos1s1a" Báhc1aveajsápmelac1c1at oz1z1o norgga duovdagiin dus1s1e ráddjejuvvon vuoigatvuod1a luossabivdui geasset. Ulbmillas1 árttain movttiidahtte norgga eiseválddit dáz1a ássama Njávdámii ja Báhc1aveadjai. Njávdán-sápmelac1c1at fertejedje juogadit Njávdánjoga luossabivddu sisafárrejeddjiiguin.(Sverre Třnnesen, Retten til jorden i Finnmark, s. 123: «..ránis kapihttal dáz1a riektehistorjjás.» Buo. s. 254-257.) Báhc1aveajsiidda juogadeapmi dagahii ahte dát álbmot jávkkai c1uohtejagis man1n1il 1826.(Astri Andersen, Sii`daen som forsvant. Řstsamene i Pasvik eller den norsk-russiske grensetrekningen i 1826, Sřr-Varanger Museum 1989 (historjjá váldobargu, Romsa, 1983), buo. melding i Historisk tidskrift 1991, s. 673ff.) Veahás1 mo 1852 boazojohtima rádjagidden gaskal Norgga ja Suoma c1uozai, meannuduvvo vulobealde (2.2.3.2.5. oasis). 2.2.3.2.3 Vuovdi Nugo namuhuvvon c1álii Stephan Hans Stephanius 1629:s ahte finnmárkolac1c1at "vuoite vuoittu" (usum fructum) bargguseaset. Ovttageardánisvuod1as lei dát Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid geavaheami guovddás1 ás1s1i gitta 1863 rádjai. "Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta" ja "háldovuoigatvuohta" eatnamiidda eai lean dehálac1c1at. Mearrideaddjin lei eatnamiid ja c1áziid (jávrriid ja meara) riggodagaid geavaheapmi, ja makkár died1ut, galggat ja barggut dasa dárbbas1uvvojit. Riggodagat nappo geavahuvvo, juoga mat orru leat doarvái. Áidna spiehkastat lei vuovdi. Erenoamáz1it guollebivdohápmaniin "olggobealde" ja olggut vuotnaguovlluin gos guollebivdit ja dálonat orro, lei heakkadárbbas1las1 beassat vuovdái, ja áinnas lastavuovdái viez1z1at boaldámus1a. Fatnasiidda, bivdosiidda ja várra soames viesuide dárbbas1uvvui beahcevuovdi. Stuorra vuovdi lei dus1s1e Álttás. Veahás1 beahcevuovdi gal lei Porsán1ggus. Ámtaeiseválddit álge danin juo 1693:s muddet beahcevuovddi geavaheami Álttás. Fálddi Knag mearrádus nannejuvvui mán1ggaláhkai dáid jagiin. Erenomás1 mearkkas1anveara lea mo ámtamánni Collett 1753:s c1álii guokte geaskku mat de almmuhuvvojedje gonagasa namas Křbenhámmanis, ahte ámtamánni Fielsted 1775:s bijai gutnis sihkkarastit lastavuovddi od1d1a ásahemiide, ja go 1776:s divttii sunddi 1753 vuovdegeaskkuid leat gustojeaddjin Kárás1joga beahcevuovdái. 1800-logus rievdadedje ámtaeiseválddit veahás1 guottuideaset vuovdegeavaheapmái. Gávvuona veaikedoaimmahat Álttás fertii Englánddas oastit báktec1ina doibmii. Álttá beahcevuovddis ii sáhttán eisege c1ad1d1asa boaldit.(Geahc1a lagat vuovddi birra riektejoavkku c1ielggadeamis. Mielddus 1 (logaldallanlisttu mielde.)) Vuovdes1addadeami mán1ggabealalas1 ja riikkaviidosas1 barggu mielde mii álggahuvvui 1850-jagiin bod1ii 1863 vuovdeláhka ja nu maid ordnejuvvon almmolas1 vuovdegáhtten Finnmárkkus. Vuovdi lei heakkadárbbas1las1 riggodat finnmárkolac1c1aide, gitta dassáigo sáhtii dahje lei dábálas1 boaldit koala, koksa, petroleuma ja elfámu liggemii ja oastit huksenávdnasiid máttafylkkain ja Suomas. Ná ii geavvan ovdal 1900-logus. 4.2.11 1775 eanac1ujuhancealkámus1 ja ámtalihput(Geahc1a lagat dán birra seamma Mildosis, 1.10 ja 2.19.) Kveana sirddolac1c1at Áltái 1700-logu álggus leat várra sávvan eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja áiddiid birra eatnamiid maid gilve. Henry Minde lea navdán ahte 1740-jagiid riiddu árta gaskal ámtamánni Kjeldssen ja kveanaid, lei go ámtamánni lei daid sápmelac1c1aid bealde geat dáhtto eatnamiid ain gullat «buohkaide».(Henry Minde, folketilveksten i Alta pĺ 1700-tallet (historjjá váldobargu, Romsa, 1975, ms.) Muhto seamma logijagis ákkastalai Peter Schnitler vealgáhuhttima, lihttoláigoheami ja vel eanavuovdimage Finnmárkkus. Ja ámtamánni Collett geardduhii 1761:s ahte sápmelac1c1at oaivvildedje alddeset leat vuoigatvuod1a ovddes1 ja gud1d1ojuvvon ássansajiid niittuide. 1760-jagiin álge danin ámtaeiseválddit c1állit "sadjelihpuid". Dákkár báhpárat gohc1oduvvojedje man1n1il "ámtalihpun", várra man1n1il 1775. Sadje- dahje ámtalihppu mearkkas1ii vuoigatvuohta eaiggádii ja beallelaz1z1ii orrut ássansajis eallinahkái ja oktovuoigatvuohta dihto niittuide ja dárbbu mielde maid eará riggodagaide lahkosis. Ás1s1ebábir geardduhuvvui pántagirjjis dahje ainjuo c1állui dasa, namalassii diggelogahallojuvvui. Dát ortnet govve mo ámtaeiseválddit leat ies1rád1álac1c1at bargan. Ii makkárge rád1d1ehusgohc1us Křbenhámmanis dahje Christianias orru leat addon, vaikko ortnega ainjuo dad1is dovdagohte doppege. Ámtamánni Torkel Fieldsted oac1c1ui áigái 1775 eanac1ujuhancealkámus1a. Son c1álii dan ies1 Álttás. De manai Křbenhámmanii ja jáhkkihii1256 Reantogámmára dan almmuhit gonagaslas1 cealkámus1s1an. Su gonagasjurdda lei ahte Finnmárkku boahtteáigi lei guollebivdu, ahte stáhta berre movttiidahttit ássamii rittus. Dáppe galge c1ujuhuvvot unnit ássansajit oktan dárbbas1las1 riggodagaiguin, erenoamás1 matrikulerejuvvon giddodahkii ja golmma gitta vid1a bearras1iidda. Áibbas unnán divat galggai máksojuvvot (fámuhuhttojuvvon 1839:s). Eanac1ujuhancealkámus1 atnigohte Oarje-Finnmárkkus, erenoamáz1it Álttás, várra unnit riddoguovllus. Nuorta-Finnmárkkus dat ii doaibman. Veadjá leat menddo amas. Dehálabbo soaitá leat ahte miehtá Finnmárkku devde1257 ámtalihput dakkár dárbbuid mat várra ledje váfistan dihte ássansajiideaset ja riggodagaid mat dárbbas1uvvo eallinahkái ja man1isboahttiide. Ámtalihpuid mielde eai c1uvvon eanagirje- ja matrikulerengolut. Ássansajiin ii sáhttán nappo loanaid sihkkarastit pántan. Muhto justa danin ii lean háldejeaddjiin massinvárra ássansajiideaset, nugo mán1ga ies1eaiggáda Álttás bártidedje.(Diehtu GS:i Sverre Eilertsen, Eaibu, Áltá. Vuod1us lei su Oarje-Finnmárkku pántaregisttariid lohkan.) Erenoamás1 dilálas1vuohta lei Deanu ja Buolbmága gielddain.(Steinar Pedersen, Laksen, almuen og staten. Fiskerett og forvaltning i Tanavassdraget f?r 1888, Died1ut 1986:2, Sámi instituhtta (historjjá váldobargu, Romsa, 1985). Geahc1a sisdoallolistta.) Ámtaeiseválddit bidje 1826 rájes fásta ássansaji ámtalihpu eaktun guollebivdovuoigatvuhtii Deanus. Man1n1il ámtalihpuid nuppástuhttima eaiggádus1s1aneanagirjin 1863:s lei giddodat geassemánu 23. b. 1888 lága mielde guollebivdovuoigatvuod1a (vihtanbivdosiin) eaktun. Ii lean ámtaeiseválddiid beales makkárge c1oahkis plána ássansajiid c1ujuheames iige ámtalihpuid juolludeamis. Háldduid ii leat historjjálac1c1at guorahallan kárttaiguin. Muhto álgovuorus govvejit hálddut sin dárbbuid geat dáhtto fásta ássansaji, ja eiseválddit mihte dárbbuide almmá makkárge c1earddalas1 erohusmeannudemiin. Ássanstáhtistihkka c1ájeha justa ovdáneami maid eiseválddit dáhtto, namalassii stuorra olmmos1laskama1258 Finnmárkkus man1n1il 1800.(Bajábealde 2.2.1.) Nugo diehtit, lei eallinvuogi sakka lotnolasealáhusain gitta. Eatnas1at dárbbas1edje ovtta dahje guokte gusa ja moadde sávzza, ja sáhttit omardit dálvefuod1d1ara ja muoraid. Riggodagaid ávkkástallan fertii nappo leat errejuvvon 1700-logu vuollelis olmmos1logu ektui. Riggodagaid alde fertejit leat gilvalis1goahtán, eai dus1s1e vuovddi alde, muhto dad1is buriid ássansajiid ja guohtumiid ja dálvefuod1d1ariid aldege. 2.2.3.2.5 Boazodoallu Boazodollui dovdogod1ii gilvu guohtumiin 1800-logus, erenoamáz1it Oarje-Finnmárkkus, danin vel go boazolohku laskai. 1600-jagiid rájes ledje boazosápmelac1c1at geavahan riddoguovlluid geasset. Gid1d1ageasi ohce bohccot dearvvas ja ruonas s1attu vuonain. Ja niittuin dáppe s1attai suoidni mii galggai omiide dálvefuod1d1arin. C1avc1c1abeallai jotke sihke bohccot ja oamit várrái. Doppe lei buot elliide valljivuohta. Muhto c1akc1ajohtimis ja ragatáiggis vigge bohccot jeaggesuinniide dahje niittostávrráide. Áinnas ledje válljen ássansajiid suoddjás sajiin, ja niittuin gos buorre lei s1addu. Ássansajit ja niittut ledje ovddes1 rájes juo leamas1 sihke omiid ja bohccuid loaiddumat. Muhto dalle ledje unnánat olbmot ja unnánat eallit. Ja olbmot dovde nubbi nuppi, go boazosápmelac1c1at ledje buot riddogiliin, eaige dus1s1e siseatnamis. Lotnolas1 váidagat guohtonrihkkumiin1259 ledje dábálac1c1at, muhto eiseválddit dáid dus1s1e cuiggodedje. Go bohccot caggojedje rasttildit rájá gaskal Norgga ja Suoma 1852:s s1attai guohtumiid gilvu nu garas ahte lei olles heahti boazosápmelac1c1aide. Dálveguohtumiin fertii dál birget sis Finnmárkku viehka vátna jeageleatnamiin. Vai dáidda oz1z1o vuoigatvuod1a jotke boazosápmelac1c1at rittus Buolbmága, Kárás1joga ja Guovdageainnu duottargielddaide. (Steinar Pedersen, Bruken...,5.10.1.) Dat lea vel árta manne jeagil fertii sestojuvvot. Buohkat ledje dasa ovttamielas, sihke rád1d1ehusnammaduvvon báikkálas1 ámmátolbmo kommis1uvdna ja boazosápmelac1c1at. Geasset fertejedje bohccot buot siseatnama ja vári duottarguohtumiin vulos ja riddui. Ii lean nu váttis nuortta-Finnmárkkus gal, go Deatnu lei dulvvis gid1d1at ja man1n1il go od1d1a áidi Sieiddá-vári badjel doalahii bohccuid geasset dus1s1e Várjjat- ja C1orggas1njárggain ja olggomuc1c1as Máhkarávjjus. Oarje-Finnmárkkus lei olu váddásat. Johtolat badjel "Suomagáiddá" Davvi-Romsii lei caggon. Oarje-Finnmárkkus ledje moanat ies1eaiggádat ja ássansajit johtolagaid guoras riddui ja gid1d1ageasseguohtumiid guoras. Muhto proposis1uvdna duogus1tit ámtalihpuid ja eanagirjjiid niittuin johtolagaid mielde, várra buhtadasa vuostá, hilgojuvvui Stuorradikkis 1863:s. (Lagat dán birra Riektejoavkku c1ielggadeamis, 1. Mielddus, vuosttas oassi 2.1.14.oasis.) Liikká lei Stuorradiggi 1859-60 ja 1862-63 c1ielggas ahte rádjagidden lei Finnmárkku boazosápmelac1c1aid dahkan duohta heahtái. Head1i diehtu bod1ii lassin Guovdageainnu 1852 vártnuhis dáhpáhusaid suorganeami.(Vuosttas died1alas1 govvádus dáhpáhusain Skiervvás ja Guovdageainnus Nellejet Zorgdrager:s, De strijd der rechtvaardigen Kautokeino 1852. Relegieus verzet van Samen tegen intern Noors kolonialisme, Groningen 1989 (dr. avh. Riksuniversitetet i utrecht, Jorgaleamen, Norsk Folkemuseum.) 2.2.4 Finnmárkku hálddas1eamis 1863 - 1965, 1863 ja 1902 eanavuovdinlágaid oktavuod1as 2.2.4.1 Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid guovddás1- ja guovlluhálddahus, erenoamáz1it man1n1il 1863 Masá aivve stáhta virgeolbmot c1ad1ahis1gohte 1863 ja 1902 eanavuovdinlágaid, sihke guovddás1 ja guovlluid eiseválddiid beales. Eanas1 ás1s1ebáhpárat mat gustojedje Finnmárkku "eatnamiid ja c1áziid" hálddas1eapmái dáid lágaid olis, leat dál arkiivvaide lágiduvvon. Dábálas1 áigemearri stáhta hálddas1anás1s1ebáhpáriid lágidit dohko lea 25 jagi. Ás1s1ebáhpárat guovddás1hálddahusas leat lágiduvvon Riikkaarkiivii. Stáhta ámtta ja fylkka guovlluhálddahusa ás1s1ebáhpárat leat lágiduvvon Stáhtaarkiivii Romssas. Finmmárkku "fágadepartemeanta" oktorád1d1ejumi áiggi lei Reantogámmár (Nordenfjeldska reantoc1állingottiin). Deike ledje c1ohkkejuvvon mealgat ás1s1edied1ut Finnmárkku birra.(Hĺndbok for Riksarkivet. Red. Knut Johannessen, Ole Kolsrud, Dag Mangset, 1992, s. 54ff.) Reantogámmár oac1c1ui váldodied1uid Finnmárkku ámtamánnis. Finnmárkku ámtaarkiiva lea Finnmárkku historjái dievaslas1 ja mán1ggabealat gáldu oktorád1d1ejumi áiggis. Finnmárkku ámtamánnis lei nannosat iehc1anas sajádat go eará ámtamánniin Norggas. Finnmárkku guovddás1hálddahusa ás1s1esuorggit ledje man1n1il 1814 ja 1818 rádjai nu gohc1oduvvon siskkáldas ás1s1iid, kameráldoaimmahaga1260 ja ruhtadilli 4. departemeanta vuollásaz1z1an. 1818 departemeantajuohkima oktavuod1as "domenaid" (stáhta opmodagaid) ovddasvástidii Finansdepartemeanta. Muhto go stuorra od1d1a Sisdepartemeanta ásahuvvui 1846:s (Frederik Stang 1846-1856 rád1d1ejumis), mán1ggat ás1s1esuorggit sirdojuvvo dohko, ja mat ledje eanadoaimmahat, guollebivdu ja báktedoaimmahat, sihke Finnmárkkus ja eará ámttain.(Seamma girjjis, s.87,116,138.) Stáhta vuvddiid od1d1a hálddahus sullii 1860 rájes ásahuvvui sierra ossodahkan Sisdepartemeanttas. Dáppe juhkkojuvvo guovllut guovtti oassái, áibbas earaláhkai go buot eará hálddahuslas1 juohkimat. Departemeanta bijai Finnmárkku, oktan Sác1c1á ja Romssa fálddiid nuppi vuovdeguvlui. Nuppi vuovdeguvlui gulle Hedmárkku, Akershus:a ja Christian:a (Opplándda) ámtta guovllut, eanemusat stáhtaalmennehat. 1863 vuovdeláhka njuolggadusaiguin stáhtaalmennehiid hárrái lei váldoás1s1álac1c1at heivehuvvon dán máddelat vuovdeguvlui. Girkodepartemeanta doalahii vuovdehálddahusastis ámmátlas1 opmodagas.(Edgeir Benum, Sentraladministrasjonens historie, bd. 2 (1845-1884), 1979, s. 192-198.) 1876:s nammaduvvui vuosttas vuovdedirektora, várra c1ohkket vuovdehálddahusa, ja oanehis áiggis 1878 rájes lei vuovdedoaimmahat Finansdepartemeanttas. De sirdui vuovdedoaimmahat fas Sisdepartementii 1885:s, ja seamma jagi sirdui stáhta eanaopmodagaid hálddas1eapmige dohko, nappo ee. Finnmárkku stáhta eatnamat.(Hĺndbok..., s.116.) Eanadoallodepartemeanta ásahuvvui cuon1ománu 1. b. 1900. Das ledje 1951 rádjai váldoás1s1álac1c1at golbma "direktoráhta": Eanadoallo-, Vuovde- ja S1ibitdoavttirdirektoráhta, juohkehac1c1as hui iehc1anas direktorat. Eanadoallodirektoráhta oac1c1ui 1902:s ovddasvástádusa soames sámeás1s1iide ja lei 1912 - 1965:s "Boazodoalu ja sáivabivddu kantuvra" (1965 rájes "Boazodoalu jna. kantuvra"). Vuovdekantuvra dahje Vuovdedirektoráhta oac1c1ui 1900:s ás1s1esuorgin ee. stáhta vuovdeopmodagaid, bivddu, stáhta eatnamiid Finnmárkkus ja lavdnjedoaimmahaga1261. Dán dehálamos ás1s1it biddjojedje 1951-1957:s Direktoráhta "Almmolas1 vuovdedoaimmahaga" ossodahkii. 1957:s ásahuvvui Stáhta vuvddiid direktoráhta, bod1u1262 direktoráhtan departemeantta olggobealde. Dat oac1c1ui dadjatjuo "Almmolas1 vuovdedoaimmahagas" buot ás1s1iid ja eará kantuvrraid osiid ás1s1iidge.(Seamma girjjis, s. 161-170.) Govvádussan man guovddáz1in vuovdehálddahus lei Finnmárkogaz1aldagain 1860-jagiid rájes, sáhttá namuhit ahte 1863, 1902 ja 1965 eanavuovdinlágaid buot lávdegoddearkiivvat leat Stáhta vuvddiid direktoráhtas (dál Riikkaarkiivvas). Guovddás1 ásahus Finnmárkku guovlluhálddahusas lea oktorád1d1ejumi rájes ja gitta fylkkagieldda ásaheapmái man1n1il soad1i leamas1 ámtamánni dahje 1920 rájes fylkkamánni. Ámtamánni ja fálddit juolludedje nugo namuhuvvon "báikelihpuid" 1760-70-jagiid ja juolludedje "ámtalihpuid" 1863 rádjai. Lunddolac1c1at hálddas1ii ámtamánni, fálddiid bokte, man1n1il 1863 eanavuovdima ja dan lihttoláigoheami. 1902 eanavuovdinláhka gaskaluhtii dás veahás1. Guovddás1 eanavuovdineiseváldi Finnmárkkus s1attai dál Eanavuovdinkommis1uvdna, ja kommis1uvnna ovdaolbmo nammadii Gonagas. Guokte eará miellahtu galge ovddastit gielddaid gos kommis1uvdna ain bargá. Lei leansmánni ámmástis fámus ja okta gieldda ássi; geaid ámtamánni nammadii golmma jahkái háválassii. Stáhtas lei hirbmat nana sajádat Eanavuovdinkommis1uvnnas, belohahkii go eanavuovdinovdaolbmos lei fásta sadji kommis1uvnnas beros1keahttá molsojuvvogo dat guokte eará miellahtu, belohahkii go ovdaolbmos lei váldi iez1as árvvos1tallama mielde biehttalit oastin- ja láigohanohcamiid. Geahc1c1aluvvui gal báikkálas1 ovddasteapmi, muhto ovddasteaddjit eai lean álbmotválljejuvvon ja sis lei dus1s1e rád1d1eaddi doaibma. Eanavuovdinkommis1uvnnas lei kantuvra C1áhcesullos, lahka dahje ies1 ámtahálddahusas. Eanavuovdinnjuolggadusat mearridedje ahte Eanadoallodepartemeanta galggai dohkkehit kommis1uvnna árvalusaid ja c1állit eanagirjjiid. Dát barggut sirdojuvvo fylkkamánnái skábmamánu 11.b. 1932 ggl. cea. mielde. Man1n1il 1902, ja erenoamáz1it man1n1il 1945, nannejuvvui sihke stáhta fylkkahálddahus ja fylkkagielddalas1 hálddahus, sihke Finnmárkkus ja Norggas mud1uige. Seamma gusto gielddahálddahussii. C1oavddasánit dás lea fylkka- ja gielddaagronomat, sámefáldi, eanastivra, huksenrád1d1i, fuod1d1olávdegottit, olgunastinlávdegottit ja fylkkaeanadoallostivra. Virgeolbmot ja hálddahusorgánat leat mealgat muddui sirdojuvvun stáhtas ja biddjon fylkkadikki ja gielddastivrraid vuollásaz1z1an. Ná geahc1c1aluvvui ovdánahttit Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid hálddas1eamis 1965 lága láhkaásahusaiguin. Od1d1a dás lei go eanavuovdinhoavda jod1ihii eanavuovdinstivrra ja eanavuovdinkantuvrra. Guovddáz1is ledje eanavuovdinorgánat ain Eanadoallodepartemeantta vuollásaz1z1an, Stáhta vuvddiid direktoráhta bokte. 2.2.4.2 1863 eanavuovdinláhka Vuovdemeas1ttir Johannes M. Norman vuolggahii lágabárggu (ovttasrád1iin vuovdemeas1ttir Barth:in (goappas1iid biografiat Norsk biografisk leksikon:s.) oktavuod1ain Siskkit departemeanttain 1862:s. Departemeanta nammadii báikkálas1 lávdegotti mii guovttebeaivásas1 c1oahkkima man1n1il Hámmárfeasttas borgemánu 1862:s sáddii láhkaárvalusa cuhkiiguin Christianiai. Departemeanta hábmii hoahpus proposis1uvnna mii ovddiduvvui Stuorradiggái veahá man1n1elas1 go deaivvadedje c1akc1at. Sihke lávdegoddi ja departemeanta ákkastalle vuovdit Finnmárkku eatnamiid, sutnje gii eanemus fálai bidjegis ja oktan vuvddiin.(Ákkastallama sitáhtat, vulobealde 2.5.1.2.) De livc1c1ii maid Finnmárku viimmat oz1z1on stuorát ieseaiggát1263 boanddaid joavkku. Vuovdinmávssut galge c1ohkkejuvvot "Finnmárkku Vuovdefondii", seastin dihte stáhta goluid ruhtadeamen ámtta vuovdehálddahusa. Ámtalihput berrejedje jorahuvvot eanagirjin eaiggádii olles eaiggádus1s1anvuoigatvuod1ain. Dán ákkastallanoassái guorrasedje. 1860-jagiid lei rud1alas1 liberalismma alladamos dásis, sihke Norggas ja Europas mud1ui. Muhto sihke Sisdepartemeanta ja Stuorradiggi divodedje eará oasi evttohusas, namalassii maid ii galgan vuovdit stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Dán birra lei lávdegoddi bidjan njuolggadusaid § 10:n evttohusastis. Departemeanta bijai njuolggadusaid § 3:n proposis1uvnnas, ja Ealáhuslávdegoddi nr. 2 Anton Martin Schweigaard:in ovdaolmmoz1in bijai daid § 1:n árvalusastis Odeldiggái. Nu mearriduvvuige láhka ovttajienalac1c1at. 1. paragráfa lea boahtteáiggi ektui ja lea eastadeaddji. Muhto boazodoalloheahti ja vuostálasvuod1at gaskal boazosápmelac1c1aid ja boanddaid lei duogáz1in ahte láhka álggahuvvo c1ielga gildosin: " § 1. Stáhta Finnmárkku Eatnamat eai galgga luobahuvvot Priváhta Opmodahkan, go dan Luobaheapmi livc1c1ii leat Vuostá guovllu Anu, nugo namalassii go dat a) adno Geasseguohtumin Dáloniid dahje Badjesápmelac1c1aide Elliide dahje Lavdnjec1uohpahagaide; b) adno Badjesápmelac1c1aid Johtolagaide dahje Dáloniid mátkkos1temiide, dahje sáhttá boahtteáiggis várra gáibiduvvot dákkár atnui; c) leat dus1s1e Niittut, maid Guovllu Dilálas1vuod1ain ii sáhtte álggahit albma Gilvimii; 4.2.12 Sajádat Dilálas1vuod1aid oktavuod1as mud1ui dahká jáhkehahttin, ahte dat geavahuvvo guolásteaddji Álbmogii Návsttuide dahje Jiliide.(Dán birra lagat Riektejoavkku c1ielggadeamis, 1. Mielddus, 2.1.15.) Muhto § 1:s lea 1775 cealkámus1a § 6 dobbelat duogás1: "Hearvásvuod1at, mat dássáz1ii leat leamas1 oktasac1c1at olles Giliide dahje dábálas1 Álbmogii, lez1z1et dal Guollebivdu Ábis ja Eanuin, ja Sátkkuin ja sullasac1c1ain, ain bistet dákkár dábálas1 Geavaheapmái.»(Norges Lover:s 1685-1991, s.21) Vuovdingildosat bisohuvvojedje eanas1 nu go ledje dahje hábmejuvvojedje od1d1asit 1902 ja 1965 lágain. Dat lea maid doalahan seamma saji go 1863 eanavuovdinlágas. Vuovdingildosat 1775 rájes leat oanehac1c1at láhkavud1us go 96 % Finnmárkku eatnamiin ain leat stáhta eatnamat ja ies1gud1et vugiin oktasas1 dahje "dábálas1" anus. (Riektejoavkku c1ielggadeamis lea geahc1c1alan c1ohkket systemáhtalac1c1at ja historjjálac1c1at dán c1oahkkáigeasu, 1. Mielddus, 2.2.2) 2.2.4.3 1863 eanavuovdinlága c1ad1aheapmi Suoidnemánu 14. b. 1864 ggl. cea. olis mearriduvvojedje njuolggadusat mo fáldi galggai hálddas1it eanavuovdima ja dan lihttoláigoheami. Dás celkui § 2:s ahte ii galgan vuovdit dahje luobahit eatnamiid cikkin ássama dahje "ávdin gaskkain" Álttás, Dálbmeluovttas, Leavnnjas, Bissojogas ja Rávttos1njárggas Porsán1ggus, Deanuleagis bajábealde Gollesullo ja Mátta-Várjjat beahcevuovddis. Dán njuolggadusa ulbmil sáhttá dus1s1e leat leamas1 head1us1tit riidduid gaskal boazodoalu ja boanddaid, earret Mátta-Várjjagis, gos galggai head1us1tit od1d1adoallohuksema beahcevuovddis seammago Álttás. Geahc1c1alit eatnamiid vuovdit bidjegis gud1d1ojuvvui farga hálbbes vuovdima dahje hálbbes lihttoláiggu ovdun. Sisaboad1ut vuovdefoanda ásaheapmái bohte eanas1 ámtta buolliviidnevuovdima divadiin. Foanddaruhta orru eanas1 leamen lonehuvvon ruhtadit mán1ga almmolas1 viesu. Foanddarehketdoaluid sáddejedje jahkásac1c1at Stuorradiggái ja deaddiluvvojedje Stuorradigges1iehtadusain. Finnmárku oac1c1ui nugo namuhuvvon vuovdehálddahusa ovttas Romssain (Sác1c1á ja Romssa fálddiid). Mátta-Romssa vuvddiin dinii viehka bures. Finnmárku bisuhuvvui dán oktasas1 vuovdeguovllus man1n1ilge go Finnmárku od1d1asit s1attai sierra ámttan 1867:s, dál ámtaoaivegávpogiin C1áhcesullos. Vuovdeguovllus ledje báikkálas1 vuovdebargit juohke gielddas. Sii galge giliássiide gohcit vuvddiid ja c1ujuhit lastavuvddiid. Cuo?ománu 24. b. 1869 lága olis Finnmárkku Ámtta Eanadilálas1vuod1aid Ortnega vuod1ul nammaduvvo dasto golbma dubmejeaddji kommis1uvnna ovdal 1900.(Dákkár dubmejeaddji orgánain, geahc1a GS, dřmande kommisjonar i Norge. Ein rettshistorisk studie, Institutt for privatrett, Stensiilaráidu, 1974:1.) Sin bargun lei lonuhit ja heivehallat1264 giddodagaid, justa geahpedan dihte s1ibitdoalu ja boazodoalu gaskasas1 riidduid. Erenoamáz1it geahc1c1aluvvui loahpahit vuoigatvuod1avuod1u niittuide mat ledje guhkkin eret ássanbáikki ja maid ii sáhttán áidut, mat ledje 1876-83 Álttá-kommis1uvdna (Áltá, Dálbmeluokta ja Láhppi), 1876-83 Deanu-kommis1uvdna (Deatnu, Unjárga, Buolbmát, Kárás1johka ja Davvesiida; arkiiva masson vuollásteamis) ja nubbi 1898-99 Álttá-kommis1uvdna (dus1s1e Áltá ja dál erenoamáz1it jurdagiin beahcevuovderájáin). Dasa lassin nammaduvvui sundi Spilling 1911:s ámtadikki evttohusain eanakommisearan buoridit eanadilálas1vuod1aid Dálbmeluovttas, Láhpis ja Ákn1oluovtta (Geardduhuvvon Innstilling..., 1962 (Eanadoallodepartemeanta; bajábealde nota 2), s.11.) Spillings:a c1álus, Av Finnmarkens skogret, gokc1á oainnu maid eiseválddit guhká ledje ovddidan Finnmárkku vuvddiid hárrái.(Norsk rettstidende mielddus, nr. 4-6, 1920. «Trykt etter landbruksdepartementets foranstaltning.») Jus das mii dássáz1ii lea namuhuvvon orru leamen guoskamin dus1s1e vuvddiide ja s1ibitdoalu ja boazodoalu gaskavuod1aide, de bod1ii od1d1a, gelddolas1 ja bindilis mearka Finnmárkku (ja Romssa) eanahálddas1eamis 1865-66 Stuorradikki rájes, mii lei "suoma várra", c1ielga ballu ahte cára stuorraoaivugasvuod1a Suoma kveanat sáhtte leat Finnmárkku ja Davvi-Romssa sihkkarvuod1avárran1265. In sáhte oaidnit - nugo Knut Einar Eriksen ja Einar Niemi orruba oaivvildeamen(Den finske fare. Sikkerhetsproblemer og minoritetspolitikk i nord 1860-1970, 1981, s. 69f.) - dán balu leat vuhtton 1862-63 Stuorradikkis dahje 1864 eanavuovdinnjuolggadusain, ja nu iige go golbma dubmejeaddji kommis1uvnna nammaduvvo ovdal 1900. Muhto go preussa fallehii Dánmárkku 1864:s ja go Sřnderjylland vuollástuvvui badjánii ballu ahte Norga sáhtii "oaz1z1ut davvi Slesviga". Dát od1d1a ies1vuohki lea dárkilit ja vuosttas háve almmolac1c1at meannuduvvon Eriksen ja Niemi bokte. Dás dus1s1e c1ujuhit ahte sihke báikkálas1 ja guovddás1 eiseválddit vuosttaz1ettiin geahc1c1aledje dulkot 1863 eanavuovdinlága nu ahte kveana sirddolas1vuohta bissehuvvui. Miessemánu 6. b. 1876 ggl. cea. addojuvvo od1d1a njuolggadusat Finnmárkku stáhta eatnamiid vuovdimis ja lihttoláigoheamis. § 2, f c1uoggás, gohc1c1ojuvvo "Mihtiduvvon Opmodahkii biddjo norgga Namma oktan dan vejolas1 dábálas1 sápmelas1 dahje kveana lasáhusain ruod1uin". Ja § 4 vuovdineavttuin c1uz1z1o d c1uoggás: "Go - namalassii Rádjaguovlluin - Skuvladoaimmahaga Geaz1il lea Beros1tupmi eastadit Giellaseaguhusa Guovllus, gos Opmodagat leat: d) ahte dalle luobahuvvo dáinna Gárz1z1idemiin eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as, ahte Oasti ja juohkehas1 gii man1n1il Eaiggádus1s1á vai sáhttá vuovdit dan earáide go Árbbolac1c1aide, ferte oaz1z1ut Ámtamánni Mied1áhusa, ja ahte Eaiggát ii sáhte láigohit Opmodagá Earáide dahje váldit Láigodálolac1c1aid dahje Vehkiid1266 almmá Fálddi Mied1áhusain, ja ahte dáid mearrádusaid Rihkkun Váikkuha, ahte Eatnamat Oktan viesuin ja Áiddiin mannet ruovttoluotta Stáhtii. Dát ledje issoras duohtadeamit eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as, ja mearrádus moitojuvvui garrasit Stuorradikkis. Beavdegirjelávdegoddi celkkii danin 1877:s ahte njuolggadusain váilui láhkavuod1d1u.(Vástideaddji mearrádus s1attai goittotge «fas váldon» 1915-1930 eanagirjjiide, «Innstilling ..» mielde, 1962 (bajábealde nota 2), s.16. Ii leat almmuhuvvon Norsk Lovtidende 1915-1916:s.) Borgemánu 4. b. 1879 ggl. cea. mearriduvvui ahte "Stáhta Eatnamat" dárkilat dihto osiin Máttá-Várjjagis, Deanus ja Unjárggas eai vuos galgan vuvdot, ja ahte olggobealde dáid guovlluid galggai Finansdepartemeanta fámuhuhttit dákkár velggiid eatnamiin mat ledje vuvdojuvvon 1876 njuolggadusa eavttuid olis. C1ielga láhkavuod1d1u bod1ii easka Cuo?ománu 21. b. 1888 lágain ee. norgga Stáhtaborgárvuoigatvuod1a birra. § 9 mielde sáhtte giddodaga háhkat dus1s1e norgga (ja ruot1a) stáhtaborgárat. Vieris borgárat sáhtte ohcama mielde fitnet norgga stáhtaborgárvuod1a, ee. jus ledje eará riikkas c1ealkán eret1267 stáhtaborgárvuod1a ja oz1z1on dasa mied1áhusa (§ 3). Muhto dás ii gáibiduvvon dárogielmáhtolas1vuohta. Skábmámánu 9. b. 1889 ggl. cea. mearriduvvui ahte § 9 olis eaige vieris borgárat sáhttán eatnamiin makkárge geavahanvuoigatvuod1a háhkat. Mearrádus lei jurddas1uvvon justa norgga stáhtaborgárvuod1a haga kveana sirddolac1c1aide Finnmárkkus. Sin sáhtii ain atnit cára riikkavuloz1in su suoma stuorraoaivugasa namas. 1879 cealkámus1 fámuhuhttojuvvui geassemánu 1. b. 1895 (§10) ggl. cea. olis. Dás addojuvvo viiddis njuolggadusat Finnmárkku stáhta eatnamiid vuovdimis dahje lihttoláigoheamis. Ohcamus1 galggai sáddejuvvot fáldái. Son galggai ás1s1emeannudis1goahtit, "jus Ohcci deavdá dán Riikka Opmodatháhkama Eavttuid", nappo jus ohcan ii dasttán galgan hilgojuvvot stáhtaborgárlága § 9 ja 1889 cealkámus1a mielde. 2.2.4.4 Miessemánu 22. b. 1902 eanavuovdinláhka, oktan Suoidnemánu 7. b. 1902 njuolggadusaiguin Dát láhka geardduhii § 1:s 1863 eanavuovdinlága vuovdingildosiid. Muhto gildosiidda lasihuvvui man1imus1c1uokkis: "go ... f. dan Luobaheapmi mud1ui livc1c1ii lean vuostá Riikka Beros1tumiid dahje Guovllu Anu." 1863 lágas lei dás dus1s1e "Guovllu Atnu." Dasto galggai buot vuovdimiid golmma miellahtu eanavuovdinkommis1uvdna ráhkkanahttit: Gonagasa nammadan ovdaolmmos1, báikkálas1 leansmánni ja guoski gieldda miellahtu maid ámtamánni nammadii (§ 2). Kommis1uvdnaovdaolmmos1 sáhtii mearridit álkes meannudeami ás1s1iin mat ledje váttisvuod1aid haga, ja dus1s1e vuovdeguovlluin galggai died1ihit vuovdedoaimmahahkii. Kommis1uvdnaovdaolmmos1 galggai ies1 mearridit galgego ohcamat ovddiduvvot dahje dasttán hilgojuvvot (nu go fáldi 1895 cealkámus1a olis). Dákkár mearrádusaid sáhtii ovddidit ámtamánnái ja departementii. Stáhta eatnamiid vuovdima golut galge belohahkii ovddalgihtii máksojuvvot, belohahkii vuovdefoanda máksit. Máksot galge leansmánni mátkegolut, dasto kommis1uvdnaovdaolbmo bálká, kanturdoallu ja mátkkit. Go lei foandaduohc1c1ama1268 dahkan, sáhtii Stuorradiggi foanddas juolludit rud1a "Ovddidan dihte Eana- ja Vuovdedoalu Finnmárkku Ámttas". Njuolggadusat, mearriduvvon suoidnemánu 7. b. 1902 ggl. cea., ledje ovddiduvvon Stuorradiggái lága meannudeamesge. "Dábálas1 Luobaheami Njuolggadusaid " § 1:s lei c c1uoggás): "Luobaheapmi ferte dus1s1e leat norgga Stáhtaborgáriidda ja erenoamás1 Deasttain ovddidit Guovllu Ássama, dan Gilvima ja eará Ávkki Ássiide buorrin, ja geat máhttet hállat, lohkat ja c1állit Dárogiela ja geavahit dan Beaivválac1c1at." Ja § 2 olis, b c1uoggás, galggai ohcan c1uvget "Ohcci stáhtaborgárlas1 Dilálas1vuod1a, C1eardda ja Riegádanbáikki, ja máhtiigo son hállat, lohkat ja c1állit dárogiela ja geavahit dan beaivválac1c1at." Dán erenoamás1 c1uoggá galggai leansmánni duod1as1tit1269. Ohcci galggai vel ee. c1uvget - d) bearas1oktavuod1as (náitalan, eamida agi ja nas1onalitehta), - e) persovnnalas1 dilálas1vuod1as, leigo c1orgat, muttolas11270 ja barggán, ja - f) masa eatnamiid jurddas1ii geavahit. Dát dievas1las1 § 5 attii viehka dárkilis njuolggadusaid viidodagas, rájáin, velggiin, hattis ja eará eavttuin opmodaga sirdimis. Loahpalac1c1at c1uoc1c1ui d c1uoggás: "Mihtiduvvon Eanaopmodahkii biddjo sierra norgga Namma." Dasto meannudedje Njuolggadusat maid sáhtii lihttoláigohit, mat ledje ee. - niittut maid ii galgan vuovdit, - ássansajit maid ii berren vuovdit, - darfejeakkit, gos sáhtii vuovdinlavnnji viez1z1at, - gead1ge- ja ráktolaiggohagat, main sáhtii vuovdinávdnasiid fitnet, - viessosajit gos guolásteaddjit iez1a sáhtte cegget návsttuid ja jieliid, - loddebáikkit, - vuoigatvuohta bivdobarttaide ja guollejávrriide, - vuoigatvuohta bivdit luosa ja guvz1z1á, ja - gilvvakeahtes gaskkat geassesajiide. Kommis1uvndnaovdaolbmos lei mearrideaddji sátni ás1s1emeannudeamis ja ohcamiid lihttoláigoheami dahje biehttaleami mearrideames. Oppalohkái sáhttá daddjot ahte láhka ja njuolggadusat láhkadedje od1d1a dovddaldaga Finnmárkku eatnamiid vuovdimis dahje lihttoláigoheamis, lassin stáhtaborgárvuhtii 1888 lága vuod1ul. Od1d1a dovddaldat lei "nas1onalitehta", giellageavaheami meros1tallamis. Dát dovddaldat doaimmai gitta 1965 (Eanavuovdinlága, § 6, c1uo. 4) rádjai, váikko Stáhta vuvddiid direktoráhta 1958:s mearridii ahte giellaklausula ii galgan geardduhuvvot álmmuhemiin dahje c1uoz1z1ut ochanskoviin.(Seamma Innstilling...s.15) Man1it áiggis lea dán "nas1onalitehta"-dovddaldaga eanebut dovdan norgga lágaid bindilis heahpadin. Ii sáhte liikká oktage badjelgeahc1c1at ahte láhka mearriduvvui ovttajienalac1c1at Stuorradikkis, mii did1ii evttohusa njuolggadusaidge. Goappas1iid ovddidii od1d1a Eanadoallodepartemeanta Stuorradiggái Od. prp. nr. 20 1901-02:s. Dás vuod1d1udii departemeanta c1earddalas1vuod1adovddaldaga (Od.prp. nr. 20 1901-02, s.13) ja bealus1tii dan eanavuovdinhistorihkain man1n1il 1866. Ii lean man1imus1jagiinge lihkostuvvan c1uoldit kveanaid oastit dahje lihttoláigohit stáhta eatnamiid. Departemeanta deattuhii ahte eanavuovdinortnet lei dehálas1 gaskaoapmi muddet c1earddalas1vuod1a- ja gielladiliid.(Seamma sajis s.16.) 1900 olmmos1lohkama mielde ledje 48 % norgalac1c1a ámttas oktiibuot, 36 % sámit ja 16 % kveanat. Muhto mán1gga guovlluin ledje sámit ja kveanat olu eanet. Departemeanta máinnas1ii njuolgguslac1c1at sámiid ja kveanaid "vieris C1earddalaz1z1an", eanetloguge geat ledje norgga stáhtaborgárat. Olmmos1lohkama vuod1usin attii departemeanta proposis1uvnna 5 mildosis hirbmat bienasta bitnii várdosa Finnmárkku c1earddalas1vuod1ain, juogaduvvon joavkkuide "Suopmelas1 (Kveana)", "Sápmelac1c1at" ja "Mud1ui dehálas1 dáz1a Ássit". Eanadoallolávdegoddi dajai váldoás1s1álac1c1at leat ovttamielas departemeanttain, muhto rád1d1ii atnit giellaklausula njuolggadusaid loaz1z1adit.(Indst. O.XI 1901-02, s.8) Dus1s1e okta Odeldikki ovddasteaddjin lei ovttamielas dása digas1tallamis (báhppa Lützow Holm, moanaid jagiid bálvalan Finnmárkkus).(Od. tid. 1901-02, s.1239.) Eará digas1tallit bealus1tedje proposis1uvnna, belohahkii ravdamearálas1 oaiviliiguin.(Oanehis referáhta digas1tallamis NAC1 1984:18:s Sámiid vuoigatvuod1aid dili birra, s.409.) Odeldiggi mearridii lága ovttajienalac1c1at, ja Láhkadikkis eai lean mearkkas1umit mearrádussii. Mo galgá áitosac1c1at c1ilget dán Stuorradikki ja Rád1d1ehusa ovttamielalas1 guottu? Vuohc1c1an stuorui ballu mii id1ii 1860-logu gaskamuttus, ruos1s1a politihka siskkáldas ovdáneamis reaks1uneara cára Aleksander III (1881-94) rád1d1ejumis. Man1isboahtti Nikolai II (1894-1917) lei návccahis almmái gii háliidii c1uovvut áhc1is luottaid. 1902 láhkii hábmejuvvui (C1állon ovdabarggut, numo namuhuvvon bajábealde (2.2.3 Sentraladministrasjonen...), Stáhta vuvddiid direktoráhta arkiivvas, RA.) ja addojuvvui dalle go ruos1s1a rád1d1ehus geahc1c1alii ruos1s1aduhttit Suoma ja stuorraoaivugasvuod1a hálddahuslac1c1at ovttastahttit keaisárriikkain, Suoma vuod1d1onjuolggadusaid vuostá. Generála Nikolaj Bobrikov oac1c1ui dán barggu go son borgemánu 1898:s nammaduvvui Suoma generalguvernoran.(Eino Jutikkala ja Kauko Pirinen, Finlands historia, 4. dea. 1982, s. 132-153; Tuomo Polvinen, Riket och gränsmarken. N.I. Bobrikov, Finlands generalguvernřr 1898-1904, Helsingfors 1984, jorgaluvvon ruot1agillii 1988.) Bobrikov jod1ihii garra politihka vuosttas beaivvi rájes juo, go eará birrasat St. Petersburg:s jurddas1edje áddjásat ja plánamiel ruos1s1aduhttima, ee. gielalac1c1at. Eugen Schauman báz1ii Bobrikov geassemánu 16. b. 1904, ja ruos1s1aduhttinpolitihkka danin vuos gaskaluhttui. Buot eanavuovdinlága ja 1902 eanavuovdinnjuolggadusaid ovdabarggut govvejedje Rád1d1ehusa, ámmátdoaimmahaga ja Stuorradikki ja buot bellodagaid leavvan balu ruos1s1a ránnjái ja mo Suoma stuorraoaivugasvuod1a ruos1s1aduhttinpolitihkka sáhtii c1uohcat Finnmárkui ja Romsii. Nuppádassii lei leavvan áddejupmi ahte kveanat ledje barggánat ja árjjalac1c1at, eai dus1s1e od1d1adoallolaz1z1an ja boandan, muhto guollebivdin ja huksejeaddjinge. Seamma olu leavai rittu ámmátolbmuid ja norgalac1c1aid ja gávpebáikkiid áddejupmi ahte sámi ealáhusat ledje bázahallon1271, erenoamáz1it eanadoallu ja vuotnaguollebivdu. Boanddaid (erenoamáz1it norgga) ja boazosápmelac1c1at gaskkas ledje garra vuostálasvuod1at, man boad1us lei ballu ahte kveanat sáhtte c1uovvolahttit sápmelac1c1aid od1asmahttit iez1aset boaresáigásas1 ealáhusaid. Dalle sáhtte sápmelac1c1at "kveanaduvvat" "Seahkalasgiellaguovlluin", sihke náitalemiin, gielalas1 fuolkevuod1as gaskal sámegiela ja suomagiela, ja nappo kveana ealáhusaid ovdagovain. Head1us1tan dihte balu ovdáneami ahte Finnmárku veaház1iid veaház1iid galggai massit dáz1a ies1vuogis, fertii fámuid bidjat olu surggiin - skuvllain, girkuin, ámtahálddahusas, suodjalusas, gielas (Ámtamánni Christen Heiberg evttohii 1782:s diggedulkkaid ortnega sáme-ja suomagielagiidda Finnmárkkus, bálkáhuvvon sierra «Vuoigatvuod1ain» ja dat s1attai gustojeaddjin borgemánu 7.b. ggl. cea. seamma jagi. Nuppástusaiguin lei ortnet fámus gitta dassá ámtamánni Graff 1898:s c1álii oavilis, ja ámtadikki mearrádusa doarjagiin, ahte sáhtas dahje ámttas lei boastut máksit diggedulkkaid goluid siviilla ás1s1s1in. Bealit bes1s1es1edje iez1a máksit vurdnojuvvon dulkkaid. Finnmárkku duopmáiid jearahallamis ráhkadii Justisdepartemanta geassemánu 14. b. 1901 ggl. cea. mii loahpahii siviilla ás1s1iid diggedulkkaid ortnega. Dát cealkámus1 almmuhuvvui dus1s1e Departements-Tidende:s, muhto gustui 1990 rádjai. G.S. «Non-existent Sami Language Rights in Norway, 1850-1940», Sergei Vilfan (ed.) Ethnic Groups and Language Rights (Comparative Studies on Governments and Non-dominant Ethnic Groups in Europe, 1850-1940, Volume III), European Science Foundation 1993 (dea. Dartmouth ja New york University Press), s. 274-277.) ja báikenamain (Lagat NOU 1983:6 Stadnamn, s. 42-47; erenoamáz1it Thor Frette, «Samiske stedsnavn», s.42-45.), máttanorgalas1 od1d1aássiin Finnmárkkus - ja nappo eatnamiid vuovdimis ja lihttoláigoheamis. Dát galggai, áiggi mielde, váfistit Finnmárkku buot ássiin doppe ja riikkas. Dan áiggi oktasas1namahus dán politihka buot beliin lei "dáruiduhttin". Dat vástida "oktiisuddadeapmin1272", oppalas1 ja unnit bilko sátni man1n1il soad1i. Hállat dárogiela beaivválac1c1at - dahje ainjuo c1ájehit dáhtu dasa - lei mearrideaddji dovddaldat sutnje gii lei "dáz1a". Gii hálai sáme- dahje suomagiela, lei "vieris c1earddalas1". Dát guoskkai maid kveanaide geat ledje s1addan norgga stáhtaborgárin. Cealkámus1 ahte sápmelac1c1at gulle "vieris C1erdii", c1ájeha sihke c1iekn1alit historjjálas1 diehtemeahttunvuod1a ja man guhkás dáz1a sáhtii mannat c1earddalas1vuod1a ovddidemiin jahkec1uohtemolsumis. Goalmmádassii soames guovddás1 eiseválddit hábmejedje, ovddidedje ja c1ad1ahedje lága ja geat ledje eanadoallodirektora Jonas Smitt (mátkkistis raporttain Finnmárkkus 1901:s (Raportta oassi Steinar Pedersen:s, bruken...(nota 28), 6.7.1. oassi.)),Finnmárkku ámtamánni 1897-1906 T.J.W.Graff,(Biografalas1 c1álus Eriksen ja Niemi:s (nota 45 s. 92)Geahc1a vel «Person- og stedsnavnsregister».) boanda ja politihkkár H. K. Foosnćs Beitstaden:s eret, ja politihkkár ja gárdineaiggát Wollert Konow (Hedemarken). Foosnćs lei báinnahallon álbmotallaskuvllas nuorravuod1astis ja s1attai 1897:s Sámekommis1uvnna (Lappekommissionen 1897. Indstilling...1904.) ja od1d1a Eanadoallodepartemeantta láhkaráhkkaneaddji ja siskkáldas lávdegotti miellahttun. Konow lei Eanadoallodepartemeantta vuosttas stáhtarád1d1i (1900-1903). Goappas1agat gulaiga rádikála dahje Gurutbellodaga nana «nás1s1ovnna» beallái.(Goappas1iid birra Norsk biografisk leksikon (earret c1állosiid Tallak Lindstřl, Stortinget og statsraadet, bd.1, 1914), Konow Foosnćs birra (dievaslac1c1abut ms. Foosnćs birra artihkkalis Konow girjec1oakkáldagas, Hĺndskriftsamlingen, Universitetsbiblioteket i Oslo. Das lea erenoamáz1it bealus1tus manne Foosnćs nu guhká lei Eanavuovdinlávdegotti ovdaolmmoz1in), Foosnćs:a priváhtaarkiiva lea lágiduvvon Norske videnskabers selkab:i, Troandin (professor Per Fuglum lea dan died1ihan).) Foosnćs lei 1902-1908 eanavuovdinkommis1uvnna ovdaolmmos1 ja dasto eanadoalloministtar Gunnar Knudsen vuosttas rád1d1ehusas 1908-1910. Gunnar Knudsen doaimmai duollet dálle eanadoalloministtarin Blehr rád1d1ehusas 1902-1903, ja stáhtaministtarin nuppi rád1d1ehusastis 1913-1920 válljii son stivret Eanadoallodepartemeantta. Rád1d1ehus lei nappo, Eanavuovdinkommis1uvnna ovdaolbmo nammademiin ja go ámtamánni nammadii guoskevas1 suohkanáirasa, njuolga goziheamen Eanavuovdinkommis1uvnna. Eanavuovdinlága ja 1902 Njuolggadusaid ovttaoaivilvuod1a Stuorradikkis ja c1uovvovas1 rád1d1ehusain - ja oaivegávpotpreassas - sáhttá jáhkkimis c1ilget dáid golmma dilálas1vuod1ain. Mu dovddut dávistit eanemus dasa maid Knut Einar Eriksen ja Einar Niemi buvttiiga ovdan vuosttas geardde 1981:s, Den finske fare. Sikkerhetsproblemer og minoritetspolitikk i nord 1860 - 1940:s. Soai leabage guorahallan olu eanet ávdnasiid go mun. Mo de hálddas1edje dáid lágaid? Ies1 ledjen lágaid vuod1ul vuordán gávdnat c1ielga erohusmeannudeami Eanavuovdinkommis1uvnna arkiivvas.(Eanavuovdinkantuvra, C1áhcesullos. Vuosttas háve 4.6.1981, man1n1il golbma beaivvi njukc1amánus 1982 ja moadde beaivvi skábmamánus 1986.) Oidnen ahte áibbas moadde kveana hilgojuvvo oastimis eatnamiid 1902 rájes 1905 rádjai ja birrasii 1920. Dás sáhttá leat oktavuohta Bobrikov rád1d1ehusain Suomas dassá son goddui geassemánu 16. b. 1904, ja ruos1s1a revolus1uvnnain, norgga ráhkkanemiin viiddidit Finnmárkkus rájáid 1918-24 (Eriksen ja Niemi (nota 45) s.132-186.) ja suoma Beahcán-feaskkára vuollásteapmi cuon1ománus 1920. Dasto oidnen ahte ainjuo gitta vuosttas 1930-jagiide ledje eana- ja láigolihttoohcanskoviin died1ihuvvon "c1earddalas1vuod1as" ja giellaatnimis, ja ahte ohcciide mán1ggosgirjjiin sáddejuvvon girjjiin ledje merkejuvvon K, L ja N, dahje lotnolasat nugo NL, LK. Seamma adnojuvvo mud1ui olmmos1lohkamiin 1930 rádjai. Muhto in leat gávdnan makkárge ovdamearkkaid ahte sámit c1ielga sániiguin biehttaluvvojedje oastit dahje lihttoláigohit eatnamiid Njuolggadusaid giellaklausula vuod1ul. Vuovdedirektoráhta lei 1900 rájes ámtamánni dahje Finnmárkku stáhta eatnamiid eanavuovdinkommis1uvnna mearrádusaid guoddalanásahus1273. In dáppege leat gávdnan makkárge mearrádusa mas vuhtto ahte sámit biehttaluvvojedje oastit dahje lihttoláigohit eatnamiid. Dáppe baicce gávdnen ahte stáhta- ja eanadoalloministtar Gunnar Knudsen hilggui Johan G. Gjermundsen:a 1917 ohcama oastit eatnama. Son ii dáhtton hállat earágo suomagiela. Danin oac1c1ui son dus1s1e lihttoláigohit eatnama.(Seamma girjjis, s. 127. Girjec1állit c1ájehit (s. 395, nota 187) ee. boazodoalloallagohccái Kristian Nissen:i gii ohcama lei dorjon. Nissen lei loavkas1uvvan biehttaleami dihte.) In sáhte nappo oaidnit earágo ahte hiegis láhka hálddas1uvvui loaz1z1a. Mán1ga ártta leat dasa. Eanavuovdinkantuvrras celkui munnje (Kanturdoaimmaheaddji Aronsen bokte, 1982.) ahte sámiid ja kveanaid oastinohcamiid biehttaleapmi dasttán dahje láigolihttoáiggi loahpageahc1en gal sáhtii vuod1d1uduvvot died1uiguin Njuolggadusaid § 2 e ja f c1uoggáin (muttálas1vuohta, barggánvuohta, masa eatnamat galge adnot) dahje eará dilálas1vuod1ain, omd. ohcci ruhtadilli. Gielddat eai háliidan goluid dákkár ássiide. Guorahallat leigo dát duod1ai nie, eaktuda dárkilis báikedied1uid. Andreas Urbye lei Finnmárkku ámtamánni 1906-1912. Son lei jierbmás almmái, guhkes hárjáneapmi, man1imus1bajimus1 dási c1állin Karlstad-s1iehtadusain Ruot1ain 1905:s (1905 Karlstads1iehtadallamat. Norgga áirrasgotti c1állis Andreas utbye. Olgoriikkadepartemeanta almmuhan. Gyldendal Norsk Forlag, 1953. «Renbeitespřrsmĺlet» birra, s. 34ff, 109ff,-Oanehis biografalas1 c1álus Den finske fare:s (nota 45), s. 179.) ja riektedied1alas1 girjec1álli (dr. juris 1909). Dasto lei Erik Solem sundin Deanus 1912-1921, son maiddái stuorra juridihkalas1 girjec1álli. Son barggai ovdabargguid iez1as Lappiske rettsstudier (1933) girjái go lei Deanu sundin. Várra leaba dát guovttos iez1aska juridihkalas1 árvofámuin mearkkas1an juoidá ásahemiin 1902 njuolggadusaid. Muhto vuostemiella lága c1ad1aheapmái Finnmárkkus lea gal leamas1 dehálabbo. Olmmos1las1 deasttat fertejit leat veahkehan gávnnahit mo garvit giellaklausula. "Seahkalasgiellaguovlluin" dovde sámiid ja kveanaid ránnján. Ja ruos1s1aballu lei vánit nu leavvan eatnas1iid gaskkas davvin. Ruos1s1at ledje vuohc1c1an Vilgesmeara ja Árkan1ggala gávpejasat1274. Sii bohte buriid jáffuiguin lonuhit guliiguin. Politihkalas1 mihtilmasvuod1as lea Isak Saba ákkastallan ovdal 1906 stuorradiggeválgga fámuhuhttit dárgogielmáhtu gáibádusa eaktun eanaháhkamii.(Steinar Pedersen bájuhan, Bruken...(nota 28), 6.7.1. oasis.) Son lei Nuorta-Finnmárkku ovddasteaddji guokte áigodaga 1906-1912, muhto fertii leat leamas1 áibbas okto láhkanuppástusa gáibideames. Olu finnmárkolac1c1at dovde háhtadusa1275 go trřndár Foosnćs orui Finnmárkkus dus1s1e geasset vaikko lei Eanavuovdinkommis1uvnna ovdaolmmos1 ja ledje viiddis fápmudusat maid dus1s1e son sáhtii atnit. Boad1us lei ahte ás1s1emeannudeapmi man1n1onii sakka. Buot golbma Finnmárkoáirasa vuolggahedje dehálas1 politihkalas1 ás1s1i 1914:s.(Lagat Riektejoavkku c1ielggadeamis, 1. Mildosis, 2.1.17.) Girjjis stáhtaministtarii ákkastalle sii ahte stáhtaeatnamiid vuovdima mearrádusat berres1edje leat " juohke ás1s1is dodjaluvvon hálddahusa lud1olas1 árvvos1tallamii." Sihke dáid ja eará jorgalemiid geaz1il Eanadoallodepartementii dollo konferanssat maid stáhtaministtar jod1ihii. In leat oaidnán mearriduvvui go mihkkege ja man birra dat livc1c1ii lean. Muhto boad1us veadjá leat ahte "lud1olas1 prinsihppa" javohaga dohkkehii Eanadoallodepartemeantta bajimus1 dássi, nappo stáhtaministtar. Eanavuovdinkantuvrra mán1ggosgirjjiin vuhtto eahpitkeahttá nu. Geavatlas1 c1oavddus lea leamas1 mied1ihit láigolihtu gitta 30 jahkái (Eanadoallodepartemeantta miessemánu 14. b. 1913 c1állosa vuod1ul, eanemus 5 jagi 1902 Njuolggadusaid § 8:s) ja vejolas1vuod1ain oastit láigolihttoáiggi loahpageahc1en. Suoidnemánu 23. b. 1915 láhka smávvadálu ja viessoloana birra jna., 4. ja 5. kapihttaliiguin ja erenoamás1 § 83:n Finnmárkui, sáhtii addit hirbmat govttolas1 viessoloanaid ohcama mielde ja gielddastivrra dáhkádusain, sidjiidege geat ledje lihttoláigohan eatnamiid. Muhto mearrádusat mat ledje vuod1d1uduvvon hálddas1eami árvvos1teapmái - ja 1902 lága dulkomiidda - eai sáhttán geahc1c1aluvvot duopmostuoluin. Eanavuovdinkommis1uvnna ja fylkka iehc1anas ies1vuohki man1n1il 1920 lei heaittihit guollejávrriid láigolihtuid ja sirdit luossajogaid láigolihtuma báikkálas1 guollebivdiservviide. Dalle báhcá vel gaz1aldat manne eai juoba Njuolggadusain dat nuppástuvvon. C1ilgehus lea várra guovttesuorat1276. Stuorra eanetlohku dáz1ain lea guhká man1n1il soad1i almmá dárkilat jurddas1emiin oaidnán "Finnmárkku dáuiduhttima" mihttomearrin ja buorrin - dan muddui go álggage dovde dilálas1vuod1a. Giellaklausula ii lean dalle makkárge áigeguovdilis váttisvuohtan, ja ii lean árta sihkkut dan lágas dahje dan rievdadit. Muhto "Finnmárkku dáruiduhttin" lei virggálas1 politihkka. Alimus dásis jod1ihedje ja buohtalaste dan. Dán c1ilgiiga vuosttas geardde Knut Einar Eriksen ja Einar Niemi 1981:s dutkosiin Den finske fare. Finnmárkku skuvladirektora barggai 1917 - 18:s "dáruiduhttinlávdegotti" plánaiguin.(Den finske fare, s. 124 (nota 45.) Plánat joatkkas1uvvo fas 1925 - 26:s, dál Girkodepartemeantta ja Olgoriikadepartemeantta jod1ihemiin. Soames jagiid man1n1il vuortnoheigga Kommanderejeaddji generála ja Hĺlogalándda bismma riikkalas1 politihka davvin buohtalastit. Boad1us lei ahte Eanadoallodepartemeanta nammadii "Finnmárkolávdegotti" 1931:s. Dat doaimmai 1938 rádjai ja gergii 7 árvalusa. Eanadoallodirektora lei ovdaolmmoz1in miehtá áiggi. Mud1ui ovddastvuvvui Suodjalusdepartemeanta, Olgoriikadepartemeanta ja Bargodepartemeanta alla1277 ámmátolbmuin, ovttas Finnmárkku ja Romssa fylkkamánniiguin. Bismma áiggistis Hĺlogalánddas (1928 - 36) lei bisma Eivind Berggrav sealgilis1278 dáruiduhttinpolitihkkár.(Seamma girjjis, áinnas s.188. Geahc1a mud1ui Emneregisteret, ohcansáni «Finnmarksnevnden» s. 458. Geahc1a Kilde- og litteraturfortegnelse s. 448 Finnmarksnevnden «Innstilling I-VII».) Virggálas1 ja siskkáldas dáruiduhttinpolitihkka lei c1ielgasit vuostá dáz1a olgoriikapolitihka sod1iid gaskka. Dalle oaivvildii Norga stáhtan ahte unnitlogupolitihkka Álbmotlihtu1279 áiggis ja suorggi álbmotrievttálas1 ovdáneapmi ii guoskan Norgga dilálas1vuod1aide. Mii c1uoc1c1uheimmet Álbmotlihtu ektui ahte Norggas eai lean unnitloguálbmogat. Eriksen ja Niemi leaba dahkan eanemus jáhkehahttin ahte eahpec1ielga ballu sihke suoma ahttamii1280 Finnmárkkus ja Davvi-Romssas ja sápmelac1c1aid "kveanaduvvan" lea dáruiduhttinpolitihkka árta sod1iid gaskka. Hui oanehac1c1at daddjon galggai kveanaid dáruiduhttin head1us1tit sápmelac1c1aid "kveanaduvvamage". Sutnje gii ii goassige leat vásihan iez1as duogáz1a ja giela stáhtaborgárlas1vuod1as váilin, lea veadjemeahttun áddet eahpegutni maid sámi ja kveana stáhtaborgárat sáhttet leat vásihan go guhká leat vuortnohallan oktiisuddadeapmái ja luobahit olles identitehtaset. Muhto buohkat gullet od1d1asit huksenáiggi1281 sámi cealkámus1as bahc1avuod1a: "Vuos olbmot, dasto sápmelac1c1at". Ja sáhttá muhtun ráje lohkalit Reidar Nielsen:a girjjis, Folk uten fortid, 1986. Ja sáhttit áddet kultuvrralas1 massima mii lei virggálas1 dáruiduhttinpolitihka boad1us. Sámi ja kveana váhnemat várjaledje died1usge mánáideaset sámegielas ja suomagielas. Hui olu sámiide ja kveanaide lea gártán nu ahte dus1s1e skuvla sáhttá sidjiide giela fas máhcahit. Eahpevissis lea man guhkás sáhttet lihkostuvvat. 2.3 LÁHKAVUOĐUS JA NJUOLGGADUSAT Njukc1amánu 12. b. 1965 Eanavuovdinláhka (Finnmárkku fylkka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid láhka) addá njuolggadusaid matrikulerekeahtes eatnama hálddas1eamis. Suoidnemánu 15. b. 1966 Eanavuovdinláhkaásahus, addon eanavuovdinlága § 2 láhkavuod1us, addá dievaslas1 láhkaásahusaid eanavuovdinláhkii. Lassin bohtet vuovdima ja lihttoláigoheami mearrádusat mat gustot Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii ja Finnmárkku eanavuovdinkantuvrra kanturbargonjuolggadusaide, goappas1agaid lea Stáhta vuvddiid direktoráhta gergen golggotmánu 3. b. 1967. Eará láhkaásahusat main leat eanavuovdinorgánaid hálddas1eami njuolggadusat lea láhkaásahus guollehálddas1eames stáhtaeatnamiin, maid Birasgáhttendepartemeanta lea mearridan juovlamánu 18. b. 1992, ja láhkaásahus fuod1d1ohálddas1eames stáhtaeatnamiin, maid Luondduhálddas1andirektoráhta lea mearridan 19. cuon1ománu 1988. Eanavuovdinorgánain leat vel barggut borgemánu 20. b. 1976 láhkaásahusa olis guollebivddus Vuorjánjoga norgga oasis, miessemánu 15. b. 1990 láhkaásahusa olis oaggungoartaortnegiin Vuorjánjoga norgga oasis ja borgemánu 20. b. 1976 láhkaásahusa olis guollebivddus Báhc1aveajjoga norgga oasis. Eanavuovdinorgánaid eatnamiid vuovdimiid ja lihttoláigohemiid stivre Statskog, ovddes1 Stáhta vuvddiid direktoráhta, bajimus1 orgánan njuolggadusaid ja mearrádusaid bokte. Dát dahkko ee. MA 2/91 johtuc1állosiin, "lihttoláigoviessosajiid vuovdin - njuolggadusat", addon njukc1amánu 13. b. 1991, ja njuolggadusat haddemearrideames Finnmárkku stáhtaeatnamiid vuovdimis ja láigoheames, addon geassemánu 17. b. 1991. St. died1áhus nr. 57 1980-81 Stáhta vuvddiid direktoráhta mihttomearit ja barggut leat eanavuovdinásahusaide dehálas1 stivrenráva1282. Stáhta vuvddiid direktoráhta mihttomearri lea addon 5. siiddus: "Departemeanta eaktuda c1uovvuvas1 mihttomeari mo hálddas1it ja jod1ihit opmodagaid maid DSS (SVD) hálddas1a: DSS galgá hálddas1it ja jod1ihit opmodagaid beaktilit juksan dihte dohkálas1 rud1alas1 bohtosiid. Seammás galgá deattuhit opmodagaid mávssolas1vuod1a ássiid c1álgumis, jod1ihit árjjalas1 luonddusuodjalusa ja atnit deastta olgunastimis. Riggodagaid galgá áimmahus1s1at ja ovdánahttit." Stáhta vuvddiid direktoráhta od1d1asit organiseremis stáhtafitnodahkan, Statsskog SF, geahc1a vulobealde 2.4.3. c1uoggás, mearriduvvui ahte mihttomearit mat dás leat árvaluvvon, ain galget gustot. Man1n1ilgo eanavuovdinkantuvra s1attai Stáhta vuvddiid direktoráhta Finnmárku hálddas1eami fylkkaossodaga oassin, dál Statskog Finnmark, geahc1a vulobealde 2.4.3. c1uoggás, gustojit doaibmaplánat ja mihttomearit mat Statskog:i gustojit Finnmárkku eanavuovdinkantuvriige. Lassin dás namuhuvvon rávvagiid lea Stáhta vuvddiid direktoráhta, dál Statskog, ies1gud1et surggiin addán johtuc1állosiid ja bargonjuolggadusaid ies1gud1et riggodathálddas1emiin. Man dákkárat lea addon, boahtá ovdan resurssamiel c1ad1amannamis 4. kapihttalis vulobealde. Stáhta vuvddiid direktoráhta, dál Statskog, dahje Luodduhálddas1andirektoráhta váiddagied1ahallamis ás1s1iin mat gusket fuod1d1uide ja guliide, ráhkaduvvojit njuolggadusat eanavuovdinásahusaid háldduidege. Eanavuovdinstivrra meannudan prinsihppaás1s1it ja ás1s1esuorggi guhkes, bindilis geavat lea maiddái mearrideaddjin mo stáhta eatnamiid galgá hálddas1it. 2.4 ORGÁNAT 2.4.1 Eanavuovdinorgánat Eanavuovdinorgánat leat ásahuvvon orgánan mii galgá hálddas1it Finnmárkku stáhta eatnamiid, ja lea ordnejuvvon dávistit suoidnemánu 15. b. 1966 eanavuovdinláhkaásahusaid. Láhkaásahus ii leat nuppástuvvon man1n1ilgo Finnmárkku eanavuovdinkantuvra gárttai Stáhta vuvddiid direktoráhta finnmárkoossodaga oassin, Finnmárkku hálddas1eapmi, ja man1n1il Statskog-Finnmark oassin. Dát nuppástusat leat meannuduvvon vulobealde 2.4.3. oasis. Dán ovdanbuktimis lea "eanavuovdinorgánat" eanavuovdinstivrra, eanavuovdinhoavdda ja eanavuovdinkantuvrra oktasas1namahus. Eanavuovdinstivra galgá § 11 mielde leat bajimus1 báikkálas1 eanavuovdinorgána, ja galgá leat bajábealde eanavuovdinhoavdda, gii lea eanavuovdinkantuvrra jod1iheaddji. Eanavuovdinstivrra c1oahkádus ja barggut leat muddejuvvon eanavuovdinláhkaásahusa §§ 12 ja 13:s. Eanavuovdinláhkaásahusa § 12 mielde nammaduvvo eanavuovdinstivra njeallje jahkái háválassii ja c1iez1a miellahtuiguin persovnnalas1 várrelahtuiguin. Fylkkamánni galgá láhkaásahusa mielde died1us leat eanavuovdinstivrra miellahttu ja ovdaolmmos1, ja fylkkakantuvrahoavda várrelahttun. Stivrra sadjásas1 ovdaolbmo válljejit stivrra eará miellahtut iez1aset gaskkas. Dáid miellahtuin galget golmmas ovddastit ealáhusberos1tumiid, namalassii fylkkaeanadoallostivrra, boazoealáhusa ja stáhta vuovdehálddas1emiid Finnmárkkus. Dáid miellahtuid oktan várrelahtuiguin nammada Eanadoallodepartemeanta, fylkkalávdegotti evttohusa mielde. Golbma eará miellahtu oktan várrelahtuiguin galgá fylkkalávdegoddi nammadit. Eanavuovdinstivrra váldi lea muddejuvvon eanavuovdinláhkaásahusa § 13 mielde. Eanavuovdinstivrra barggu sáhttá juohkit golmma váldooassái: eanavuovdinkantuvrra bargguid gohcit, ean1kalás1s1iid mearrádit, ja gárvvistit oppalas1 njuolggadusaid eanavuovdinorgánaid ies1gud1et ás1s1esurggiid politihkkii. Gohccigeatnegasvuohta lea eanavuovdinláhkaásahusa § 13 vuosttas lad1d1asa mielde gohcit ahte eanavuovdinkantuvra "fuolaha bargguidis dávistemiin lágaide, láhkaásahusaide ja bargonjuolggadusaide". Gohcci lea nu ahte eanavuovdinhoavda searvá stivrra c1oahkkimiin ja died1iha ás1s1iid eanavuovdinstivrii, go jahkedied1áhus manno c1ad1a ja dohkkehuvvo ja go dehálas1 dahje váttis ás1s1it ovddiduvvojit eanavuovdinstivrii. Eanavuovdinstivrra mearrádusválddi dáfus, c1uoz1z1u láhkaásahusa § 13 nuppi lad1d1asis ahte eanavuovdinstivra galgá meannudit "prinsihpalas1 mihtilmasvuod1a ja stuorát rud1alas1 mearkkas1umi ás1s1iid, ja mud1ui ás1s1iid maid bajit eiseváldi ja eanavuovdinhoavda ovddidit". Stivra mearrida ies1 leago ás1s1i dakkár ahte galgá stivrra ovdii. Dasto lea eanavuovdinstivrras vejolas1vuohta, iez1as dáhtu mielde, muhttet mearrádusaid maid eanavuovdinhoavda mearrida, guoddaleami haga, geahc1a eanavuovdinláhkaásahusa § 13 goalmmát lad1d1asa. Eanavuovdinstivra sáhttá maid váidaga man1n1il fámuhuhttit dahje muhttit eanavuovdinhoavdda mearrádusa, geahc1a eanavuovdinláhkaásahusa § 16a. Váidin- ja muhttennjuolggadusat leat govviduvvon vulobealde 2.6.1 kapihttalis. Eanavuovdinstivrras lea bajimus1 ovddasvástádus mo Finnmárkku eatnamiid hálddas1a, ja sáhttá gárvet njuolggadusaid eanavuodinhoavdda mearrádusaide. Eanavuovdinhoavda lea eanavuovdinkantuvrra jod1iheaddji ja ovddasvástida kantuvrra beaivválas1 jod1iheami, geahc1a eanavuovdinláhkaásahusa § 14. Eanavuovdinhoavddas lea mearrádanváldi buot ás1s1iin maid eanavuovdinstivra dahje bajit orgánat eai galgga meannudit, geahc1a eanavuovdinláhkaásahusa §§ 10 ja 13. Geavadis eanavuovdinhoavda mearrida eanas1 ás1s1iid eanavuovdinorgánaid beales. Ás1s1iid maid eanavuovdinstivra galgá mearridit, ráhkkanahttá ja ovddida eanavuovdinhoavda, geahc1a § 14. Eanavuovdinhoavda galgá juridihkalac1c1at c1állit ja vuolláic1állit buot s1iehtadusaid ja vuoigatvuod1avuod1d1obáhpáriid, dalle maid go bajit orgána lea dahkan mearrádusa. Vai bajit orgánat ja eará beros1tumit dihtet doaimma birra, galgá eanavuovdinhoavda fuolahit ahte jahkásac1c1at c1állo raporta eanavuovdinkantuvrra doaimmas. Dát sáddejuvvo Stáhta vuvddiid direktoráhtii, (dál Statskog), geahc1a kanturbargonjuolggadusa § 7. Earret Eanavuovdinhoavdda leat dál 14 bargi eanavuovdinkantuvrras. Dát juohkásit opmodathálddas1eami, meahccehálddas1eami ja hálddahusa surggiide. 2.4.2 Bajit orgánat Stáhta eatnamiid hálddas1eapmi eanavuovdinlága olis, galgá eanavuovdinláhkaásahusa § 10 vuosttas lad1d1asa mielde leat Stáhta vuvddiid direktoráhta, dál Statskog, vuollásaz1z1an, geahc1a vulobealde 2.4.3. c1uoggá. Guliid ja fuod1d1uid hálddas1eapmi ii gula dása, muhto baicce Luondduhálddas1andirektoráhtii, geahc1a eanavuovdinláhkaásahusa § 10 nuppi lad1d1asa. Stáhta vuvddiid direktoráhta ásahuvvui 1957:s, ja Finnmárkku stáhta eatnamiid hálddas1eapmi, mii dan rádjai lei gullan Eanadoallodepartementii, sirdojuvvui dohko. Go eanavuovdinlágaid od1asmahtto, digas1tallui galggaigo dát ortnet doalahuvvot, vai ledjego eará guovddás1 orgánat vuohkasat. Molssaeavttut maid vihkkedalle, ledje Stáhta huksen- ja opmodatdirektoráhta ja Eanadoallodepartemeantta eanaossodat. Evttohusa vuod1ustus bisuhit ortnega Stáhta vuvddiid direktoráhtain bajit orgánan, oidno eanavuovdinláhkalávdegotti c1akc1amánu 29. b. 1962 árvalusas 39-40. siidduin: "Stáhta vuvddiid direktoráhta hálddas1a dál eanas1 stáhta matrikulerejuvvon ja matrikulerekeahtes vuvddiid ja duottarguovlluid ja stáhtaalmennehiid, ja hálddas1a vuoigatvuod1aidge namuhuvvon guovlluin mat eai miehtásit leat spiehkastuvvon lágas, vierus dahje s1iehtadusas. Direktoráhtii lea dalle biddjon hálddas1anváldi ja barggut main ii leat njuolga oktavuohta stáhtavuvddiid doaimmaheames ja mii lea eanet dábálas1 hálddas1eami vuohkái. Vaikko direktoráhta váldobargun lea stáhtavuvddiid doaimmahit ja stáhta vuovdeberos1tumiid áimmahus1s1at, oaivvilda lávdegoddi leat vuogas ahte Finnmárkku matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiid hálddas1eapmi ain gullá direktoráhtii. Eai leat danin árttat evttohit guovddás1 hálddas1anortnega nuppástuhttit. Nugo namuhuvvon ovddabealde gullá luossa- ja guvz1ábivddu hálddas1eapmi dál njuolga Eanadoallodepartemeantta boazodoallo- ja sáivabivdokantuvrii. Lávdegoddi ii gávnnat makkárge árttaid evttohit eará ortnega." Dát c1iekn1uduvvo eanet 39. siiddus, gos Lávdegoddi celká: "Nu guhkás go vejolas1 berrejit eanas1 barggut mat gusket opmodathálddas1eapmái gullat ovtta ja seamma guovddás1orgánii c1ielga kommandolinjáid ja ovddasvástádusoktavuod1a dáfus ja hehtten dihte duppalmeannudeami1283 dahje váldenákku1284 gaskal guovddás1 eiseválddiid. Dus1s1e go dihto opmodagaid dahje dihto vuoigatvuod1aid hálddas1eapmi gáibida erenoamás1 ás1s1edovdi meannudeami guovddás1 eiseválddiinge, berre váldi biddjot mán1ggaid guovddás1orgánaide." Eanadoallodepartemeanta guorrasa Eanavuovdinlávdegotti oidnui Od. prp. nr. 48 1963-64 Finnmárkku fylkka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid lága 12. siiddus, ja vuod1usta ná: "Departemeanta atná gaz1aldaga sieiva ávkkálas1vuod1agaz1aldahkan ja ii gávnnat makkárge ártta spiehkastit stáhta vuvddiid- ja eanaeaiggádus1s1anhálddas1eami1285 dán oasi Stáhta vuvddiid direktoráhtas, mii ovddasta buot earáge dákkár eaiggádus1s1anhálddas1eami. Ás1s1esuorgi gullá juo maid ain departemeantii, ja direktoráhta mearrádusaid sáhttá álo ovddidit departementii." Dehálas1 vuod1ustus manne stáhta matrikulerekeahtes eatnamat galggas1edje leat Direktoráhta ovddasvástádussuorgin1286, lei nappo c1ohkket stáhta eatnamiid- ja vuovdeopmodagaid hálddas1anovddasvástádusa ovtta orgánii. Opmodagaide masa dát gusto, leat olu várit, duoddarat ja vuovddit. Oktiibuot leat dát sullii 1/3 riikka eatnamiin, main Finnmárkku eatnamat leat gaskal 40 ja 45 %. Eanavuovdineiseváldiid báikkálas1 orgána ja Stáhta vuvddiid direktoráhta, guovddás1 bajit orgána gaskasas1 váldejuohkima dáfus, c1uoz1z1u 1962 eanavuovdinláhkalávdegotti árvalusas 38. siiddus: "Lávdegoddi oaivvilda ahte stuorra gaskkat ja váttis johtolatoktavuod1at váikkuhit ahte orgána mii galgá fuolahit Finnmárkku eaiggádus1s1anhálddas1eami berres1ii eanas1 ás1s1iid sáhttit mearridit iehc1anassii. Guovddás1hálddahusa bargu berres1ii eanas1 leat ráddjejuvvon ráhkadit mearrádusaid ja bargonjuolggadusaid báikkálas1 orgánaide, ja leat guoddalanásahus mearrádusaide maid báikkálas1 orgánat leat dahkan." Lávdegoddi joatká 40. siiddus: "Lávdegoddi eaktuda ahte Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hálddas1eami oppalas1 njuolggadusat biddjojit láhkaásahussan ja ahte guovddás1hálddahus addá dievaslas1 bargonjuolggadusaid opmodathálddas1eapmái, masa gullet ás1s1emeannudannjuolggadusat. Dasto berres1ii guovddás1hálddahus eanavuovdinkantuvrra ja stivrra ávz1z1uhusa mielde meannudit prinsihpalas1 ja stuorra rud1alas1 mearkkas1umi ean1kalás1s1iid ja ás1s1iid maid ferte ovddidit departementii." Departemeanta doarju dáid oaiviliid Od. prp. nr. 48 (1963-64) 12. siiddus: "Departemeanta julggás1ta leat ovttamielas váldejuohkimis ahte eanas1 vejolas1 ás1s1iid berre báikkálas1 orgána mearridit. Ás1s1it maid birra dás lea sáhka eai leat vuohkasat guovddás1hálddáhusa gáiddusstivremii1287." Stáhta vuvddiid direktoráhta (dál Statskog) sáhttá bajit orgánan eanavuovdinláhkaásahusa mielde beassat eanavuovdinorgánaid hálddas1eapmái golmma láhkai. Muhtun ás1s1it adnojuvvojit nu dehálaz1z1an ahte bajit orgána galgá mearridit ás1s1iin. Láhkaásahusa § 10 mielde gustojit dát "stuorra prinsihpalas1 dahje rud1alas1 mearkkas1umi ás1s1iide, ja ás1s1iide mat fertejit ovddidit Eanadoallodepartementii". Ovdamearkan sáhttá namuhit ahte maid s1iehtada stuorát c1ázádathuksemiid oktavuod1as adnojit gullat dán jovkui. Seamma gusto opmodagaid vuovdimiidda main árvu lea badjel 500.000, - ru. Moanat háviid lea eanavuovdinkantuvrra duohken mearridit leago ás1s1is stuorra prinsihpalas1 dahje rud1alas1 mearkkas1upmi. Eanavuovdinkantuvrras died1ihuvvo ahte lassin dáidda ás1s1iid maid lea álki mearridit, leat dus1s1e stuorra dehálas1 ás1s1it mat sáddejuvvojit Direktoráhtii (dál Statskog) meannudeapmái. Dasto addá Direktoráhta bargonjuolggadusaid mo eanavuovdinkantuvra galgá hálddas1uvvot, buo. eanavuovdinásahusa § 10. Bargonjuolggadusaid maid Direktoráhta lea addán, leat eanas1 leamas1 sierra ás1s1esurggiid hálddas1eami dábálas1 johtuc1állosat. Man1n1ilgo Eanadoallodepartemeantta haddenváldi1288 eanavuovdinláhkaásahusa § 9 vuod1ul sirdui Stáhta vuvddiid direktoráhtii njukc1amánu 7. b. 1991:s, lea Direktoráhtas maid váldi hattiide ja divadiidda gárvet oppalas1 njuolggadusaid. Direktoráhta gárvii dákkár njuolggadusaid geassemánu 17. b. 1991. Direktoráhta lea vel váiddaorgána1289 eanavuovdinorgánaid mearrádusaide mat leat eanavuovdinlága láhkavuod1uin, geahc1a eanavuovdinláhkaásahusa § 16 a ja vulobealde 2.6. c1uoggás. Eanadoallodepartemeanta galgá, Direktoráhta bajit orgánan, searvat eanavuovdinkantuvrra ás1s1emeannudeapmái dihto ás1s1iin. Eanavuovdinláhkaásahusa § 10 mielde galgá Stáhta vuvddiid direktoráhta ee. meannudit "ás1s1iid maid ferte ovddidit Eanadoallodepartementii". Muhtun mearrádusat eaktudit nappo leat nu dehálaz1z1an ahte Eanadoallodepartemeanta, Direktoráhta bajit orgánan, ferte gohcit mearrádusaid. Ii leat dárkilat c1ilgejuvvon makkár ás1s1it dát galggas1edje leat, eaige leat addon oppalas1 njuolggadusat makkár ás1s1iid galggas1ii ovddidit Eanadoallodepartementii. Eanadoallodepartemeanttas died1ihuvvo ahte ean1kalás1s1it hárve ovddiduvvojit Departementii, muhto njuolggadusa mielde sáhttá váttis dahje dehálas1 ás1s1iin ná dahkat. Lassin searvá Departemeanta go oppalas1 gaz1aldagaid meannuda. Man1n1ilgo Direktoráhta rievdaduvvui stáhtafitnodahkan, geahc1a vulobealde 2.4.3. c1uoggás, lea sáhkkocealkingeatnegasvuohta1290 earalágan das lohkkogo ás1s1i hálddas1eapmin dahje gávppas1eapmin. Luondduhálddas1andirektoráhta galgá eanavuovdinláhkaásahusa § 10 nuppi lad1d1asa mielde ovddasvástidit ás1s1iin mat gusket fuod1d1uide ja guliide. Man1n1il go eanavuovdinláhkaásahus bod1ii, leat dás leamas1 dehálas1 nuppástusat. Birasgáhttendepartemeanta lea luossa- ja sáivabivdolága § 22 láhkavuod1uin sirdán stáhtaeatnamiid guollebivdohálddas1anválddi doarrás Stáhta vuvddiid direktoráhtii, geahc1a juovlamánu 18. b. 1992 láhkaásahusa stáhtaeatnamiid guollehálddas1eami hárrái § 2 vuosttas lad1d1asa. Finnmárku ii leat datte mielde dán sirdimis; dás galgá Finnmárkku Eanavuovdinkantuvra hálddas1it guollebivddu. Vaikko Finnmárkku eanavuovdinkantuvra rievdadeami man1n1il lea Stáhta vuvddiid direktoráhta oassin, dál Statskog, geahc1a vulobealde, orru dát mearkkas1eamen ahte eanavuovdinkantuvra, sorjjasmeahttun Statskog:s, galgá hálddas1it guollebivddu láhkaásahusa mielde. Luondduhálddas1andirektoráhta sáhttá láhkaásahusa § 18 vuod1ul addit dárkilat njuolggadusaid láhkaásahusa geavadii, ja sáhttá dán láhkai stivret guollehálddas1eami Finnmárkkus. Dan muddui dát lohpi adno, hálddas1uvvojit guollevaljit stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin eanavuovdinláhkaásahusa § 10 nuppi lad1dasa mearrádusa mielde. Makkár hálddás1anbargguid Finnmárkku eanavuovdinkantuvra lea oz1z1on dán ás1s1esuorggis, lea dárkilat c1ilgejuvvon kapihttaliin 4. 9. sáivabivddu hárrái ja 4. 10. luossabivddu hárrái. Cuo?ománu 19. b. 1988 fuod1d1ohálddas1eami stáhtaeatnamiin láhkaásahusa § 1 olis maid Luondduhálddas1andirektoráhta attii, galgá bivdduid hálddas1eapmi stáhtaeatnamiin, namalassii sihke fud1os1bivdu ja fuod1d1obivdu, gullat Stáhta vuvddiid direktoráhtii. Luondduhálddas1andirektoráhta lea dás sirdán válddi doarrás, nu ahte buot stáhtaeatnamiid fuod1d1ohálddas1eapmi, Finnmárkku matrikulerekeahtes eatnamiinge, galggai gullat Stáhta vuvddiid direktoráhtii, dál Statskog. Váldesirdin lea leamas1 vaikko eanavuovdinláhkaásahusa § 10 nuppi lad1as bidjá Luondduhálddas1andirektoráhta hálddas1it ás1s1iid "mat gusket bivdui" Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin. Fuod1d1oláhkaásahusas eai leat addon erenoamás1 njuolggadusat Finnmárkku hárrái, ja eanavuovdinorgánaide eai leat biddjon barggut láhkaásahusa olis. Láhkaásahusa § 17 mielde váidaga hárrái eaktuduvvo goittotge ahte Finnmárkku eanavuovdinkantuvrras galgá leat mearridanváldi, juoga mii sis leage. Man1n1il go Stáhta vuvddiid direktoráhtas lei siskkáldas bargojuogadeapmi, lea dilli dál ahte guovddás1 Statskog mearrida bivdogoarttaid hattiid, Várrebálvalusa jod1iheaddji ovddasvástida fuod1d1obivddu ja Finnmárkku eanavuovdinkantuvra hálddas1a fud1os1bivddu ja bivddu. Birasgáhttendepartemeanta ovddasvástida Luondduhálddas1andirektoráhtii bajit orgánan fuod1d1o- ja guollehálddas1eami Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin. 2.4.3 Rievdadeapmi Ovddabealde c1ad1amannan c1ájeha ahte eanavuovdinorgánaid hálddas1eami stuorra oassi galgá gullat Stáhta vuvddiid direktoráhta ovddasvástádussuorgái, geahc1a eanavuovdinláhkaásahusa § 10. Guokte dehálas1 nuppástusa leat leamas1 dan rájes go eanavuovdinláhkaásahus gárvvistuvvui 1966:s. Vuohc1c1an leat eanavuovdinorgánat ovttastuvvon Stáhta vuvddiid direktoráhta fylkkaossodaga ovttadahkan, Finnmárkku hálddas1eapmin. Nuppádassii lea Stáhta vuvddiid direktoráhta rievdaduvvon stáhtafitnodahkan, gohc1oduvvon Statskog SF. Vuosttas nuppástus geavai go Stáhta vuvddiid direktoráhta stivra golggotmánu 22. b. 1990 (ás1s1i 61/90) mearridii ahte eanavuovdinkantuvra galgá s1addat direktoráhta fylkkaossodaga ovttadahkan, Finnmárkku hálddas1eapmi: "Mearrádus: Stivra doarju ahte Stáhta vuvddiid doaibma Finnmárkkus ordnejuvvo ovttadahkan ovttain jod1iheaddjin. Rievdadeapmi eaktuda más1kkes sirdima: 1. Nuorta- ja Oarje-Finnmárkku hálddas1eamit ovttastuvvojit ovttadahkan jagis 1991. 2. Finnmárkku Eanavuovdinkantuvra ovttastuvvo hálddas1emiiguin jagis 1992. 3. Hálddas1anhoavdda virgi eaktuduvvo almmuhuvvot 1991 1. jahkebealis virgáibidjamiin. 4. Hálddas1anhoavddas galgá leat kantuvra Álttás. 5. Hálddas1anordnenmálle ja bargoveaga gaz1aldat dodjaluvvo hálddahussii ovttasrád1iin od1d1a hálddas1anhoavddain." Dát mearrádus loahpahii ovdáneami mii lei leamas1 mán1ggaid jagiid ja man ulbmil lei geahpedit Stáhta vuvddiid direktoráhta báikkálas1 hálddas1emiid logu, ja ásahit govttolas1 hálddas1anovttadagaid1291. Finnmárkkus lei, lassin guovtti vuovdehálddahusa, eanavuovdinkantuvrage. Moanat lávdegottit leat c1ielggadan Finnmárkku boahttevas1 ordnema. Stáhta vuvddiid direktoráhta mearridii skábmamánu 21. b. 1977 ásahit lávdegotti mii galggai evttohit Direktoráhta olggut etáhta ordnema nuppástusaid, namalassii vuovdehálddas1emiid. Lávdegoddi, gohc1oduvvon Guovllulávdegoddi, gergii árvalusastis njukc1amánu 22. b. 1982. Finnmárkui árvaluvvo ahte dat guokte vuovdehálddas1eami ovttastuvvojit, ja ahte buot eaiggádus1s1anhálddas1eapmi mii gullá vuovdehálddas1emiide biddjojuvvo Eanavuovdinkantuvrii. Dasto c1uoz1z1u 38. siiddus: "Lávdegoddi ii hilggo ahte dievas ovttastuhttin gaskal eanavuovdinkantuvrra ja vuovdehálddas1emiid livc1c1ii leat ulbmálac1c1amus, muhto navdá dán leat váttis c1ad1ahit Finnmárkolága j.d. geaz1il." C1akc1amánu 27. b. 1983 nammaduvvui bargojoavku mii galggai dárkilat geahc1adit ovttasbargoordnema gaskal fylkka eanavuovdinkantuvrra ja vuovdehálddas1emiid. Bargojoavku galggai ee. mearkut bargguid mat eanavuovdinkantuvrras ja vuovdehálddas1emiin ledje, ja nu guhkás go vejolas1 kvantifiseret dáid. Dasto galggai válddahit bargo- ja kantuvradili Finnmárkku ossodagain, mas ee. ovttasbargovejolas1vuod1at lei okta fáddán. Bargojoavku gergii ávz1z1uhusastis njukc1amánu 27. b. 1984. Direktoráhta Finnmárkku ovttadagaid ortnega gaz1aldat vihkkedalai ain Finnmárkojoavku, mii gergii raporttastis njukc1amánu 31. b. 1989. Bajilc1állagiin "Dálá ortnet - buorit ja heajut bealit" 34. siiddus c1uoz1z1u : "Stáhta vuvddiid hálddahus Finmmárkkus golmmain hálddahusovttadagain, sáhttá dus1s1e áddejuvvot historjjálac1c1at ja erenoamás1 eaiggádus1s1anoktavuod1ain Finnmárkku ektui, mas stáhta lea dadjatjuo oktorád1d1ejeaddji eanaeaiggádin. Ii leat soaittáhagas ahte lea Eanavuovdinkantuvra meahce- ja eaiggádus1s1anhálddas1emiin, Finnmárkolágain ja eanavuovdinstivrrain, almmolas1rievttálas1 osiin ja eanaeaiggátdoaibmaosiin nuppi beales, ja gávpelac1c1abut vuovdehálddas1eamit nuppi beales. Dán juogadeames lea ain várra ávki. Muhto dál jerro leago áigi láddan ovttastahttit dán golbma oasi hálddahuslas1 ovttadahkan, go dálá barggut ja boahtteáiggi hástalusat leat eará go dállego dán hámádaga bidje, ja go buot golbma ovttadaga leat seamma bajit direktoráhta vuollásac1c1at. Vuovdehálddas1emiid ovttastahttin nugo guovllulávdegoddi evttohii, ii leat dál váttis formálalac1c1at. Muhto dat ii várra c1oavdde váttisvuod1aid organisas1uvnnain mii ii leat heivehan bargguid rievdademiid, ii das mii lea dáhpáhuvvan iige boahttevas1 jagiid rievdademiin." 43. siiddus oidno Lávdegotti váldokonklus1uvdna: "Ovddit oasis lea smiehtaduvvon dálá ortnegis ja vejolas1 boahttevas1 ordnenvugiin. Konklus1uvdnan lea Finnmárkojoavku gávnnahan ahte boahttevas1 ordnenvuohki buot doaimmahusa osiid c1ohkket seamma "suoji" vuollái oppalohkái lea boahtteáigásac1c1abut 1292organisas1uvdna go dálá c1oavddus. Dán váldovuod1ostus lea dat mii lea celkon 5.1. kap.:s : - Vuovdehálddas1eamit ja Eanavuovdinkantuvra hálddas1it seamma eatnamiid ja leat seamma bajit válddi vuollásaz1z1an. - Vuovdehálddas1eamit leat unna sierra ovttadagaz1at, ja leat danin ras1it ja eaige vuohkasat oaz1z1ut sirdojuvvot stuorát válddi ja ovddasvástádusa. - Dáid golmma ovttadagaid laktámis berre sáhttit ulbmálac1c1abut atnit oktasas1 hálddahuslas1 návccaid. Nu sáhttáge geahpedit hálddahusgoluid, dahje oaz1z1u stuorát hálddahuslas1 cukka seamma goluin. Lassi hálddahuslas1 cuokka sáhttá ee. bidjat od1d1a vuoruhansurggiid1293 árvolassáneapmái1294 ja barggaheapmái. - Sidjiide geain lea dahkamus1 Stáhta vuvddiid ies1gud1et hálddahuslas1 ovttadagain Finnmárkkus, livc1c1e leamen várdosat doallat oktavuod1a ovttain orgánain." Loahpas namuha Lávdegoddi ahte ovttastahttin c1uohcá eanavuovdinláhkaásahussii, eanavuovdinstivrii, bargovehkii, sihke hálddahusbargiide ja eará bargiide, ja rehketdoallodoaimmaheapmái. Aarseth-lávdegoddi, maid Stáhtavuovdehoavda nammadii c1akamánu 28. b. 1989, oac1c1ui bargun dáinna joatkit, ja ovddidii cuon1ománu 3. b. 1990 Finnmárkku hálddas1eami boahttevas1 ordnema evttohusaidis. Lávdegoddi ovddidii ovttajienalas1 organisas1uvdnamálle evttohusa, mas guovddás1 Stáhta vuvddiid direktoráhta lei bajimus1 orgánan, oktan Direktoráhta fylkkaossodagain, Finnmárku hálddas1eapmi, bajábealde dan njeallje báikkálas1 ossodaga; Opmodatovddidanossodaga, Vuovde- ja giliossodaga, Várrebálvalusa ja Hálddas1anossodaga. Eanavuovdinlágaid mielde galggai ás1s1emeannudeapmi lávdegotti evttohusa mielde gullat Hálddas1anossodahkii. Dasto lei eanavuovdinstivra evttohuvvon orgánan gaskal Finnmárkku hálddas1eami ja guovddás1 Direktoráhta, ja mas lei váldi ás1s1iinge maid Direktoráhta ovddasvástidii. Lávdegotti oaivila mielde livc1c1ii dákkár organisas1uvdnamálles leat c1uovvovas1 nana bealit (17. siiddus) : "- das sáhttá án1girus1s1at mán1ggalágan doaimmain (lea vuolggaheaddji1295) - dagaha nana oassálastima olu sajiin fylkkas, mii buorida vejolas1vuod1aid álggahit od1d1a doaimmaid, ja buorida oktavuod1a olbmuiguin - bargojuogadeapmi lea vuod1d1uduvvon ies1gud1et ossodaga ovdamuniin (geografalas1, fágabirrasiid, lahka atnujoavkkuid j.d.) - bargojuogadeapmi mielddisbuktá ahte sáhttá hukset nana gelbbolas1vuod1a mán1gga sadjái - mearkkas1a nana sirrema gaskal eanavuovdinlágaid ja gávppas1anjod1iheami ás1s1emeannudeami - ies1gud1et vuoruhansuorggit (ossodagat) leat seamma dásis ja leat njuolga hálddas1anhoavdda vuollásaz1z1an - organisas1uvdna lea oanehisgaskkat, namalassii ahte lea oanehis gaska jurdagis mearrádussii ja c1ad1aheapmái - sáhttá doaibmat eará stivrenorgánaid vuolde (sámi vuoigatvuod1alávdegotti) - málliid lea álki c1ad1ahit go eai gáibit sirddihit olbmuid." Stáhta vuvddiid direktoráhta ovddidii oainnustis Aarseth-lávdegotti c1ielggadeapmái 28. b. miessemánu 1990 girjjistis : "... Gustojeaddji ás1s1eovddideami vuod1ul lea direktoráhta gaskaboddosas1 árvvos1tallama olis mearridan c1uovvovac1c1a: 1. DSS jod1iheapmi guorrasa lávdegotti c1ielggadeami konklus1uvdnii oktan organisas1uvdnan ovttain jod1iheaddjin. 2. Dán vuod1ul oaivvilda direktoráhta ahte ovttastahttin sáhttá c1ad1ahuvvot, ja ahte hálddas1anhoavdda virgi almmuhuvvo 1990 c1avc1c1a. 3. Hálddas1anhoavddas galgá leat kantuvra Álttás. Dohko galgá maid ásahuvvot rehketdoallokantuvra olles Finnmárkku doibmii. 4. Ovttastahttin eaktuduvvo c1ád1ahuvvon 1.1.1991 rájes ja doaivumis olles rehketdoaluin/bus1eahtain 1.1.92 rájes. 5. Eaktuduvvo ahte eai galgga leat láhkanuppástusat. Eanavuovdinkantuvra, eanavuovdinhoavda ja eanavuovdinstivra bisuhuvvojit nugo dál, muhto eanavuovdinhoavda lea hálddas1anhoavdda vuollásaz1z1an ja oaz1z1u válddis sirdot hálddas1anhoavddas. 6. Buot dálá guovllukantuvrrat bisuhuvvojit lunddolas1 guovttesuorrái1296 doaimmas: 1. Eanavuovdinkantuvra Finnmárkolága vuod1ul 2. Eara doaimmat Stáhta vuvddiin Finnmárkkus. 4.2.13 Earret hálddas1anhoavdda eai berre jod1iheaddji áddejumis ásahuvvot od1d1a virggit. 8. Organisas1uvnna ja bargoveaga ovdáneapmi ferte leat ruhtadili duohken. Eanavuovdinstivrra c1oahkkimis golggotmánu 1. b. 1990 meannuduvvui Aarseth-lávdegotti árvalus. Eanavuovdinstivra mearridii dalle (ás1s1i 57/90) ovttajienalac1c1at c1uovvovac1c1a: "1. Eanavuovdinstivra lea meannudan Aarseth-lávdegotti árvalusa Stáhta vuvddiid Finnmárkkus ordnemii, oktan virgeolbmuidservviid1297 ja earáid sisaboahtán cealkámus1aiguin. 2. Eanavuovdinstivra lea ovttamielas ovttastahttima ja ordnema váldosárgosiidda nugo lávdegoddi lea evttohan. Stivra deattuha dás sakka ahte c1ielggadeapmi lea dahkkon siskkáldasat Finnmárkkus ja ahte konklus1uvdna lea ovttajienalas1 earret ovtta c1uoggás. 3. Eanavuovdinstivra lea erenoamás1 duhtavas1 go gávpelas1 oassi sirrejuvvo sierra ossodahkan, mii dahkko hui ámmátlaz1z1an1298, ja ahte án1girus1s1á álggahit ealáhusdoaibmabijuid ja jod1iheami. 4. Eanavuovdinstivra eaktuda ahte doaibma joatkkas1uvvá vuos nugo ovdal, dálá gustojeaddji lágaid- ja njuolggadusaid vuod1ul. 5d. Eanavuovdinstivra eaktuda ahte vuoigatvuod1adilálas1vuohta ii muhttas1uva go ovttastahtto ja rievdaduvvo." Nugo eaktuduvvon Stáhta vuvddiid direktoráhta stivrra golggotmánu 22. b. 1990 (ás1s1i 61/90) mearrádusas, mii lea bájuhuvvon ovddabealde, lea rievdadeapmi Finnmárkkus leamas1 dad1isdaga. Finnmárkku hálddas1eapmi, dál Statskog Finnmark, lea ordnejuvvon njeallje iehc1anas ovttadagaide; váldokantuvra Álttás, várrebálvalus C1áhcesullos, eanavuovdinkantuvra C1áhcesullos ja vuovdeossodat Girkonjárggas. Ovttastahttin lea dagahan ahte eanavuovdinorgánaid hálddas1eapmi stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin lea eanet ovttaidahtton oassin Stáhta vuvddiid direktoráhtas, dál Statskog, go ovdal. Earret eará gulai eanavuovdinkantuvrra bus1eahtta ja rehketdoallu, rehketdoallojagi 1992 rájes Finnmárkku hálddas1eapmái. Dasto lea Statskog Finnmark s1addan bajábeallai eanavuovdinstivrra soames gaz1aldagain. Dát c1uovvu ee. go Eanadoallodepartemeanta njukc1amánu 7. b. 1991 sirddii válddis addit hattiid ja divadiid njuolggadusaid eanavuovdinláhkaásahusa § 9 mielde Stáhta vuvddiid direktoráhtii. Direktoráhta attii de geassemánu 17. b. 1992 haddennjuolggadusaid Finnmárkku stáhtaeatnamiid vuovdimii ja lihttoláigoheapmái. Njuolggadusaid mielde lea dihto váldi mearridit hattiid, indeaksamuddet hattiid ja beassat haddemerremis sirdon Direktoráhta fylkkaossodahkii, dál Statskog Finnmark. Statskog Finnmark mearrádusat dán láhkavuod1ul, leat eanavuovdinstivrii c1adni dego livc1c1e addon Eanadoallodepartemeanttas, nugo lea eaktuduvvon eanavuovdinláhkaásahusa § 9:s. Dán dilálas1vuod1a geaz1il lea ee. jerron makkár sajádat Statskog Finnmark:s galgá leat eanavuovdinorgánaid ektui, dahje nuppiin sániiguin, makkár ás1s1iin galgá Statskog Finnmark leat bajábealde eanavuovdinorgánaid. Eanavuovdinhoavdda ás1s1eovddideamis1299 eanavuovdinstivrraás1s1is 30/92 geassemánu 18. b. 1992 c1uoz1z1u: "Od1d1a eanavuovdinlága árvalusas (gergon 29. 9. 62) boahtá c1ielgasit ovdan ahte Eanavuovdinkantuvrra bus1eahtta lea okta ás1s1iin maid Eanavuovdinstivra galgá meannudit. Eanavuovdinstivrra bajit sajádat ja gohcciovddasvástádus ii soaba jus stivra seammás ii ovddasvástit kantuvrra ruhtadili. Eanavuovdinkantuvrra (ja Várrebálvalus man1n1il ásaheami 1987:s) jahkásas1 bus1eahtta oktan rehketdoaluin lea álo leamas1 ovddiduvvon stivrii meannudeapmái. Man1n1il rievdadeami Finnmárkkus ja rehketdoalu nuppástuhttima rehketdoallojagi 1992 rájes c1ájehuvvui veadjemeahttumin sirret Eanavuovdinkantuvrra rehketdoalu ja bus1eahta Stáhta vuvddiid, Finnmárku hálddas1eami rehketdoalus. Dát ii dávis Eanavuovdinláhkaásahusaide, ja iige lean jurddas1uvvon rievdadeamis. Dát lea geavvan go Eanavuovdinkantuvrra rehketdoallodoaibma sirdojuvvui Finnmárkku Vearrofálddis Stáhta vuvddiide, Finnmárkku hálddas1eapmái. Vuovdebálvalusas lea ovttasbargos1iehtadusas Fylkkamánniin eaktuduvvon ahte bus1eahtta galgá ovddalgihtii ovddiduvvot Birasgáhttenossodahkii, ja ahte Birasgáhttenjod1iheaddji sáhttá searvat eanavuovdinstivrra bus1eahttagied1ahallamis. Dát ovddasvástádusge lea váddudan rievdadeami ja rehketdoallonuppástuhttima geaz1il. Eanavuovdinhoavdda áddejumi mielde leat golbma molssaeavttu: 1. Eanavuovdinláhkaásahusat fertejit dán c1uoggás nuppástuvvot. (Dát lea vánit áigeguovdil Sámi vuoigatvuod1alávdegotti barggu geaz1il.) 2. Eanavuovdinkantuvrra (oktan Várrebálvalusa) rehketdoallu ferte muhttejuvvot vai c1ielgasit boahtá ovdan Finnmárkku hálddas1eami sierra boad1ussuorgin. 3. Eanavuovdinstivra meannuda rehketdoalu ja bus1eahta olles Stáhta vuvddiid organisas1uvnnas Finnmárkkus. 3. molssaeaktu orru jearggalamos. Jus dán ii sáhte c1ad1ahit ferte 2. molssaeaktu c1ad1ahuvvot." Eanavuovdinstivrra mearrádusas c1uoz1z1u: "Eanavuovdinstivra c1ujuha Eanavuovdinláhkaásahusaid § 13:i ja Eanadoallolávdegotti eanetlohkomearkkas1upmái (Árvalus S. nr. 158, 91-92), ja eaktuda ahte bus1eahtta- ja rehketdoallovuogádat heivehallo dárbbu mielde nu ahte Eanavuovdinstivra sáhtás1ii áimmahus1s1at bajit ovddasvástádusas Eanavuovdinkantuvrra doaimmas." "Dasto bivdá Eanavuovdinstivra Stáhta vuvddiid direktoráhta/ Eanadoallodepartemeantta heivehit Eanavuovdinstivrra Stáhta vuvddiid, Finnmárku hálddas1eami ovddasvástádus- ja váldesuorggi ektui "Stáhtavuovdehoavdda nammadan bargolávdegotti raportta" mielde (Aarseth-lávdegoddi) gergon 3. 4. 90. Aarseth-lávdegotti raporttas, masa eanavuovdinstivra c1ujuha, daddjo 17. siiddus eanavuovdinstivrra sajádagas boahttevas1 organisas1uvnnas c1uovvovac1c1at: "Eanavuovdinstivrras ii leat dál makkárge váldi vuovdehálddas1emiid doaimmas. Evttohuvvon organisas1uvdnamálles leat guokte vejolas1vuod1a stivrra bidjamis. Dan válddi sáhttá ráddjet dus1s1e gustot hálddas1anossodahkii (ohcamiid meannudit eanavuovdinlágaid mielde), dahje addit stivrii válddi olles organisas1uvdnii. Goappas1at vejolas1vuod1at leat vud1olac1c1at digas1tallon, ja lávdegoddi leat gávnnahan ahte stivrras berre leat váldi Stáhta vuvddiid, Finnmárku olles doaimmas. Dehálamos árttat dása leat politihkalas1 dásis: Stáhta lea monopoldilis Finnmárkku eanaeaiggádin, muhto seammás leat eatnamiidda laktás1uvvan olu vuoigatvuod1at, sihke c1állon ja c1álakeahtes (árbevirolas1 atnu). Stáhta ii oac1c1o danin lud1olac1c1at ávkkástallat eatnamiiddis, muhto ferte álo gamus dovdat1300 mii politihkalac1c1at dohkkehuvvo báikkálac1c1at ja guovllulac1c1at. Eanavuovdinstivra lea guovllu orgána mas leat eavttut dárbbas1lac1c1at gamus dovdat "álbmotoainnu", ja go lea belohahkii politihkalas1 c1oahkádus lea maid doarvái oktavuohta politihkalas1 birrasiin. Lávdegoddi dáhttu deattuhit stivrra fágalas1/politihkalas1 c1oahkádusa mávssolas1vuod1a. Fágalas1 ovddasteaddjit buktet stivrii ja hálddahussii áddejumi iez1aset fágasurggiin mii lea hui mávssolas1 ás1s1iid árvvos1tallamis, seammásgo politihkalas1 ovddasteaddjit váfistit dárbbas1las1 oktavuod1a fylkka politihkalas1 eiseválddiin. Eanavuovdinstivrras lea guovllupolitihkalas1 mávssolas1vuohtage. Stivrra haga stivrejuvvos1ivc1c1e stáhta luondduriggodagaid ávkkástallamat Finnmárkkus njuolga Oslos (ja Troanddimis). Dálá olggobealde guollevaljiid vuoigatvuod1a vuostálasvuod1a geaz1il Finnmárkorittu, sáhtás1ii navdit dán sáhttit geavahit vuostá Stáhta vuvddiid jus leat beros1tanriiddut. Sámi vuoigatvuod1alávdegotti barggu ektui lea várra dehálas1 ahte Stáhta vuvddiid doaibma fylkkas stivrejuvvo guovllulac1c1at." Man1n1ilgo eanavuovdinstivra dagai mearrádusas, lea Statskog Finnmark guovlluhoavda oz1z1on fápmudusa1301 Stáhtavuvddiid hálddas1eaddji direktoras guovvamánu 10. b. 1993 vuovdit dahje lihttoláigohit eatnamiid Finnmárkkus 1 miljon ru. ovddas juohke ean1kalás1s1is. Ii leat biddjon rádjá gaskal stáhtaeatnamiid mat hálddas1uvvojit eanavuovdinlága vuod1ul, ja eará stáhtaeatnamiid fylkkas maid Statskog Finnmark hálde. Dát dilálas1vuohta meannuduvvui guovddás1 Statskog:s ee. Finnmárkku fylkkamánni, gii lea eanavuovdinstivrra ovdaolmmos1, suoidnemánu 7. b. 1993 girjjis. Dás c1ujuhuvvo ahte eanavuovdinhoavddas dat lea eanavuovdinlága ja eanavuovdinláhkaásahusa olis váldi háldet stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus, ja ahte ferte láhkanuppástus dán nuppástuhttit. Fápmudus1302 ii sáhte hilgut eanavuovdinlága. C1akc1amánu 17. b. 1993 vástidii Stáhtavuovdi c1ujuhusa. Dás c1ujuhuvvui ahte fitnodaga guovlluhoavddat leat oz1z1on fápmudusa dárkilat albmadovvon meriid siskkobealde, ja ahte sáhttet dán válddi addit earáide. Dát dahkkui Statskog Finnmark beales geassemánu 8. b. 1993, go váldi háldet stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid sirdui Statskog Finnmark guovlluhoavddas eanavuovdinhovdii. Váldesirdin siskkilda buot mii gullá Finnmárku eanavuovdinkantuvrra dábálas1 doibmii, namalassii buot opmodagaid lihttoláigohemiid ja vuovdimiid 1 miljon ruvnnu mearis. Dilli lea dán man1n1il nu ahte eanavuovdinhoavddas lea fápmudus háldet stáhta matrikulerekeahtes eatnamamiid, muhto váldi vuolggahuvvo Statskog Finnmark guovlluhoavddas. Nubbi dehálas1 nuppástus, nappo earret dan ahte eanavuovdinkantuvra lei ovttastuvvon Stáhta vuvddiid direktoráhta eará ossodagain fylkkas, lea ahte Direktoráhta dasto rievdaduvvui bod1u, stáhta hálddas1anfitnodagas stáhtafitnodahkii, Statskog SF. Rievdadeapmi doaibmagod1ii od1d1ajagemánu 1. b. 1993. Stáhtafitnodat lea organisatoralac1c1at hálddas1anfitnodaga ja stáhtaossodatsearvvi gaskkas. Statskog ásahuvvui stáhtafitnodatlága § 7 láhkavuod1u formálalac1c1at suoidnemánu 30. b. 1992 rád1. cea. Rievdadeapmi dagaha ahte borgemánu 30. b. 1991 láhka nr. 71 stáhtafitnodagaid birra gusto Statskog doibmii. Danin bájuhuvvojit das lága soames váldosárgosa. Stáhtafitnodatláhka gusto finodagaide maid dus1s1e stáhta eaiggádus1s1á ja maidda Gonagasas lea mearridan ahte láhka galgá gustot, geahc1a § 1. Stáhtafitnodagas leat alddes vuoigatvuod1at ja geatnegasvuod1at, oassálastá s1iehtadusain priváhta olbmuin ja almmolas1 eiseválddiin ja lea bealálas1 duopmostuolu ja eará eiseválddiid ektui, geahc1a § 3. Hálddas1anláhka ja almmolas1vuod1aláhka eai galgga gustot stáhtafitnodahkii, geahc1a § 4 vuosttas lad1d1asa. Stáhtafitnodaga bajimus1 orgánat galget § 18 mielde leat stivra ja hálddas1eaddji direktora. Stivrra váldi lea mearriduvvon § 23:s, mas c1uoz1z1u ahte fitnodaga hálddas1a stivra, mii maid galgá gozihit ahte doaibma dávista fitnodaga ulbmiliidda ja njuolggadusaide mearriduvvon fitnodatc1oahkkimis. Stivra galgá dán oktavuod1as ovddasvástidit fitnodaga ordnema ja gozihit ahte hálddas1uvvo duhtadeaddji gohcimiin. St. prp. nr. 52 (1991-92) Stáhta vuvddiid direktoráhta rievdadeamis cealká Eanadoallodepartemeanta evttohuvvon Statskog stivrra hárrái (18. siiddus): "Dehálas1 eaktu rievdadeapmái lea ahte stáhtafitnodaga stivra ovddasvástida gávpelas1 jod1iheami ja ahte finodat jod1ihuvvo nu bures go vejolas1 gánnáhahtti meriin mat mearriduvvojit. Lea maid eaktun ahte Statskog SF oaz1z1u vejolas1vuod1a bargat guhkesáiggi ulbmiliin bálvaleaddji ja gávpelas1 doaimmastis." Hálddas1eaddji direktora ovddasvástida beaivválas1 jod1iheami, stivrra njuolggadusaid ja gohc1c1umiid mielde, geahc1a § 27. Eahpedábálas1 dahje stuorra mávssolas1vuod1a ás1s1iid galgá dábálac1c1at stivra meannudit, jus stivra ii leat addán dán ás1s1is válddi earáide. Stáhtafitnodat galgá gullat muhtun departementii, ja njuolggadusaid § 4 mielde galgá Statskog gullat Eanadoallodepartementii. Eanadoallodepartemeanta galgá leat mielde dehálas1 ás1s1iin, mii stáhtafitnodatlága § 23 nuppi lad1d1asa mielde mearkkas1a ás1s1iin mat "navdojit leat sakka mávssolac1c1at fitnodaga ulbmilii dahje mat sakka sáhttet muhttit doaimma mihtilmasvuod1a". Dát ás1s1it galget c1álalac1c1at ovddiduvvot departementii ovdal mearriduvvo mihkkege. Dasa lassin sáhttá njuolggadusain mearriduvvot ahte eará ás1s1itge galget ovddiduvvot departementii, geahc1a § 23 nuppi lad1d1asa. Njuolggadusain c1uoz1z1u § 8 nuppi lad1d1asis: "Statskog SF:s lea váldi vuovdit ostojuvvon ja álgovuolggalas1 stáhtaopmodaga gitta 10 mill. ruvnnu ovddas juohke jagi, ja lassin dása vuovdit opmodagaid várrelága § 13. 3. mielde. Statskog SF:s lea fápmudusas oastit vuovdeopmodagaid oktiibuot gitta 10 mill. ruvnnu ovddas jahkásac1c1at. Eanaopmodagaid vuovdima ja oastima evttohusat lassin dáid galget ovddiduvvot departementii." Dán mearrádussii dadjá Eanadoallodepartemeanta St. prp. nr. 52 1991-92 24. siiddus: "Departemeanta navdá ahte ovddidangeatnegasvuod1a lea beanta áigeguovdil eanaopmodagaid oastimis ja vuovdimis go sáhttá leat suorgepolitihkalac1c1at mávssolas1. Danin leat ráddjehusat mat gullet Stáhta vuvddiid direktoráhtii dál joatkkas1uvvon njuolggadusaid § 8:s. Departemeanta c1ujuha ahte fápmudusaid siskkobealdege sáhttet leat gaz1aldagat mat dagahit fitnodaga fertet ás1s1i ovddidit departementii ovdalgo mearriduvvo." Departemeanta masa finodat gullá, galgá stáhtafitnodatlága § 38 vuosttas lad1d1asa mielde doaimmahit fitnodaga bajimus1 válddi. Váldi galgá doaimmahuvvot fitnodatc1oahkkimis, mii aiddostahttojuvvo nuppi lad1d1asis, mas c1uoz1z1u ahte departemeanta ii sáhtte doaimmahit válddis olggobealde fitnodatc1oahkkima. Bajimus1 váldi doaimmahuvvo go dus1s1e guoskevas1 stáhtarád1is lea fitnodatc1oahkkimis jienastanvuoigatvuohta. Evttohusa vuod1ustus dahkat Stáhta vuvddiid direktoráhta stáhtafitnodahkan addá Eanadoallodepartemeanta St. prp. nr. 52 1991-92 16. siiddus: "Manne Eanadoallodepartemeantta evttohii Stáhta vuvddiid direktoráhta rievdaduvvot lea go Stuorradiggi meannudii Eanadoallolávdegotti Árvalusa Stáhta vuvddiid direktoráhta jagi 1987 doaimma, stáhtavuvddiid ja opmodagaid vuovdin - Árvalus S. nr. 205 (1988-89). Stuorradiggi mearridii c1uovvovac1c1a: Stuorradiggi bivdá Rád1d1ehusa c1ielggadit molssaevttolas1 Stáhta vuvddiid direktoráhtii ordnenvugiid. C1ielggadeami áigumus1 galgá leat ulbmálabbot ávkkástallat direktoráhta ealáhusdoaimma ovtta dahje mán1gga iehc1anas, gávpelas1 ovttadagain. ... Departemeanta oaivvilda dárbbas1uvvo ordnet stáhta vuvddiid doaimma iehc1anas juridihkalas1 ovttadahkan. Stáhta vuvddiid doaimma váldooasit leat c1ohkkejuvvon ealáhusdoibmii, muhto seammás galggas1edje eanaopmodagaid hálddas1eamis váldot servodatlas1 deasttat. Dás berres1ii leat oktavuohta stáhta ovddasvástádusas eaiggádin. Eanadoallodepartemeanta oaivvilda leat buorre dássevuohta gaskal ealáhusdoaimma beaktilis heivehallama dárbbuid ja politihkalas1 stivrema dárbbus, go ordne Stáhta vuvddiid direktoráhta stáhtafitnodahkan, gohc1oduvvon Statskog SF. ... Departemeanta oaidná dehálaz1z1an ahte barggut mat dál gullet stáhta vuvddiide, ain ordnejuvvojit ovtta fitnodahkii. Muhto rievdadeapmi cealkkiha liikká ahte almmolas1 válddalastin sirrejuvvo váldokantuvrra sierra ovttadahkan. Dákkár ás1s1iin doalahuvvo njuolga bagadanváldi1303 ja váidinvejolas1vuohta, nu ahte riektesihkkarvuohta ja seammameannudeapmi áimmahus1s1o. Hálddahuslas1 gohc1c1ojuvvon bargguid dáfus berrejit dát c1ovdojuvvot fitnodagas, muhto ferte c1ielgasit boahtit ovdan sierra boad1ussurggiin. Fitnodaga doaimma od1d1a surggiid ordnen ferte árvvos1tallot gánnáhandárbbus, beavttus ja ahte gulletgo fitnodaga doaibmasurggiide." Statskog doaimma mihttomearri lea hábmejuvvon das mo Stuorradiggi meannudii St. died1áhusa nr. 57 (1980-81) Stáhta vuvddiid direktoráhta mihttomeriid ja bargguid birra ja St. died1áhus. nr. 46 (1984-85) Stáhta vuvddiid direktoráhta jagi 1983 doaibma. Mihttomearit mat lea biddjon Stáhtavuvddiid doibmii, leat addon St. prp. nr. 52 (1991-92) Stáhta vuvddiid direktoráhta rievdadeamis 18. siiddus: "Rievdadeami vuolggasadji lea ahte St. died1áhus. nr. 57 (1998-81) mihttomearit galget jotkojuvvot. Statskog galgá hálddas1it ja doaimmahit opmodagaid beaktilit áigumus1ain juksat dohkálas1 rud1alas1 bohtosa. Seammás galgá deattuhit vuovddi mávssolas1vuod1a ássiid c1álgui, doaimmahit árjjalas1 luonddusuodjalusa ja fuolahit olgunastima. Riggodagaid galgá áimmahus1s1at ja ovdánahttit." Eaktuduvvo ahte Stáhta vuvddiid direktoráhta rievdadeapmi ii galgga nuppástuhttit daid bargguid mat Finnmárkku eanavuovdinorgánain leat eanavuovdinlága olis. Eanadoallodepartemeantta oaidnu boahtá ovdan St. prp. nr. 52 1991-92 17. siiddus: "Deattuhuvvui ahte rievdadeapmi ii galgga mielddisbuktit hálddas1eami mii seaguha iez1as sápmelac1c1aid riektedillái earaláhkai go dál. Meriid maid mihttomearit, lágat ja njuolggadusat bidjet fitnodaga eanahálddas1eapmái leat seammago mat dál gustojit direktoráhtii. Danin galgá aiddostahttot ahte rievdadeami ovdanbuktin ii nuppástuhte stáhta vuvddiid- ja duottarguovlluid hálddas1anortnega, dát gusto maid stáhta matrikulerekeahtes eatnamiidda Finnmárkkus. Stáhtabus1eahta bruttobus1eahtain garvojuvvo maid hálddas1andoaimma eahpenjuolga deaddu, nugo Sámediggi lea ballan." Sullasas1 oaivilat báhkkoduvvojit Árvalus S. nr. 158 (1991-92) 6. siiddus, mas Stuorradikki eanadoallolávdegotti eanetlohku cealká: "Eanetlohku leat mearkkas1an ahte evttohuvvon rievdadeapmi ii nuppástuhte stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hálddas1anortnega Finnmárkkus. Eanetlohku c1ujuha ahte Finnmárkku eanavuovdineiseválddit leat álo láhtten "almmolas1rievttálas1 váldeásahussan" mii lea ovddasvástidan oktasas1opmodagaid hálddas1eami, stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid, fylkka ássiide ovddas ja ain buorrin. Ná lea 1775 Eanac1ujuhancealkámus1a álggaheami rájes geavvan. Eanetlohku eaktuda dán geavada joatkkas1uvvot eará hálddas1anortnegiinge. Eanetlohku lea mearkkas1an ahte gulaskuddancealkámus1ain lea báhkkoduvvon ahte gánnáheami ja beavttu gáibádusat eai át1estuhte ies1gud1et deasttaid maid ferte áimmahus1s1at dákkár guovlluid hálddas1eamis." Ovdabargguin lea nappo eaktuduvvon ahte galgá earuhit gaskal hálddas1eami dahje almmolas1 válddalastima nuppi bealde ja gávppas1eami dahje ealáhusa fas nuppi. Háldduide mat gohc1oduvvojit ealáhussan dahje gávppas1eapmin, lea biddjon gávpelas1 doaibma, mii gusto eanavuovdinorgánaid bargguid oassáige mat gullet dákkáriidda. Gávpelas1 bargguid deasta lea guovddáz1is Statskog dán organisas1uvdnavuogi válljenvuod1ustusas. St. prp. nr. 52 (1991-92) 17. siiddus cealká Eanadoallodepartemeanta: "Fitnodaga ordnen sierra riektesubjeaktan dagaha árjjalas1 searvama stáhta vuvddiin eanaeaiggátvuoigatvuod1aid ovdáneamis ja ordnemis, eanageavaheami, bivddu ja guollebivddu oktavuod1as. Stáhta vuvddiid beales dáid surggiide árjjalas1 guoddu lea dehálas1 doarjjan guovllus ovddidit od1d1a gánnáhahtti ealáhusaid ja bargosajiid. Rievdadanevttohusa mielde sáhttá ain joatkit sirdit ovddasvástádusaid vuollelabbui organisas1uvnnas. Dás lea maid mied1is guovllupolitihkalas1 beaktu, go stáhta vuvddiid doaibma sáhttá heivehuvvot báikkálac1c1at buorebut." Stáhtafitnodatmálle mearkkas1a ahte Statskog ies1 galgá ovddasvástidit gávppas1anjod1iheami stáhtafitnodatlága njuolggadusaid mielde, ja ahte Eanadoallodepartemeanta dus1s1e galgá váikkuhit dan muddui go lea lága mielde. Bargguid birra mat gohc1oduvvojit almmolas1 válddalastimin dahje hálddas1eapmin cealká Eanadoallodepartemeanta St. prp. 52 1991-92 19. siiddus: "Organisas1uvdnamálle evttohus mearkkas1a ahte almmolas1 válddalastin mii dál doaimmahuvvo Stáhta vuvddiid direktoráhtas, galgá od1d1a finodatge doaimmahit. Dát mearkkas1a ahte Eanadoallodepartemeantta sirdá finodahkii válddi. ... Departemeanta deattuha1304 ahte dan muddui go finodat doaimmaha almmolas1 válddi, leat dat mearrádusat dábálas1 hálddas1anrievttálas1 njuolggadusaid vuollásaz1z1an. Dát mearkkas1a ahte departemeantta sáhttá bagadallat finodaga dáid gaz1aldagain. Dasto gustojit hálddas1anláhka ja almmolas1vuod1aláhka dáid mearrádusaide dábálas1 láhkai. Rievdadeami ja váidaga njuolggadusat gustojit vástideaddji láhkai. Válddi mii lea sirdojuvvon fitnodahkii, sáhttá departemeanta jus dárbbas1uvvo geassit ruovttoluotta nu ahte ii leat sáhka heaittiheames1305. Dán láhkai bissu riektesihkkarvuohta seamma dásis go eará hálddas1anmearrádusat. Departemeanta lea gávnnahan ahte fitnodaga doaimma oassi mii guoská válddalastimii, nu guhkás go vejolas1 berres1ii ordnejuvvot sierra ovttadahkan fitnodaga váldokantuvrras. Dán láhkai lea álkit earuhit gaskal fitnodaga válddalastima ja ealáhus- ja bálvaleaddji doaimma. Dákkár organisatoralas1 juogadeapmi berres1ii maid leat guovllukantuvrrain jus bargohivvodat ja geavatlas1 dilálas1vuohta cealkkiha ja dahká dan vejolaz1z1an. Vuod1usin biddjojuvvo ahte válddalastima golut lágaid mielde mat ovddabealde leat namuhuvvon, máksojuvvojit Eanadoallodepartemeantta bus1eahtas. Doaibmasuorgi ferte leat sierra boad1usovttadat fitnodagas, nu ahte politihkalas1 stivrenvejolas1vuod1at lea váfistuvvon. Ná head1us1tuvvo duppalruhtaveahkki1306 gaskal hálddas1eami ja gávppas1eami. Jus buohtastahtto dálá diliin lea dát c1ielgasit buoret." Bargguid maid gohc1odit hálddas1eapmin dahje almmolas1 válddalastin, galget nappo ordnejuvvot sierra ovttadahkan, sihke guovddás1 Statskog:s ja áinnas maid báikkálas1 hálddas1anovttadagas. Dákkár mearrádusaide lea eaktuduvvon ahte hálddas1anláhka ja almmolas1vuod1aláhka galget gustot ja ahte Eanadoallodepartemeanta ain galgá stivret hálddas1eami. Váiddagied1ahallan galgá leat dábálas1 vuogi mielde, juogo sierra Statskog ossodagas mii galgá bargat hálddas1anás1s1iiguin, dahje Luondduhálddas1andirektoráhtas nugo dál. Mii dás lea celkon, lea mearrideaddji mearkkas1upmi mo earuha gaskal gávppas1eami ja hálddas1eami eanavuovdinorgánain. Aarseth-lávdegotti raporta, mii lei vuod1d1un eanavuovdinkantuvrra ja Direktoráhta Finnmárkku vuovdeossodagaid ovttastuvvamii, earuhii gaskal gávppas1eami ja hálddas1eami 7. siiddus: "Eanavuovdinkantuvrra opmodathálddas1eamis leat guokte sierranas oasi; láhkahálddas1eapmi1307 ja gávppas1eapmi. Láhkahálddas1emiin oaivvilduvvo ás1s1emeannudeapmi eanavuovdinlága mielde, ja gávppas1eapmin oaivvilduvvo láigomássa1308 doaibma, c1ievrravuovdin, málbma, gahc1ahatvuoigatvuohta, bivdo- ja oaggungoarttaid jna. vuovdin. Vaikko dán doaimmas leat hiegis muddemat/mearit, lea lávdegoddi válljen atnit "gávppas1eami" namahusa. Ja dasto daddjo 10. ja 11. siidduin: "Ás1s1emeannudeapmi eanavuovdinlága mielde lea almmolas1 hálddas1eapmi, ja ferte leat dohkálas1 dásis sorjjasmeahttun dinestusas. ... Eanavuovdinlága mielde meannuduvvo ás1s1i dassáigo lea miehtan dasa dahje dat lea hilgojuvvon, ja váidinvejolas1vuohta lea meaddil. Man1n1il go oastin- dahje lihttoláigohanohcan lea mied1ihuvvon, s1iehtadit oasti/láigolas1 ja Stáhta vuovddit gávpelac1c1at. Vaikko s1iehtadusa muhtun eavttut (ee. haddi) leat politihkalas1 eiseválddiid addon meriide c1adnon, vállje lávdegoddi gohc1odit dán gávppas1andoaibman. Dát doaibma siskkilda: - lihttoláigodivadiid ja vuovdinhattiid mearrideami - mássaviec1c1ahaga1309 ja bákterusttega s1iehtadanbargu, goziheapmi ja divatmudden - inkasso Lávdegoddi lea ovttamielas ahte dát leat barggut maid berres1ivc1c1e sirret ás1s1emeannudeames." Dán juohkima mielde gártá eanavuovdinlága mielde opmodat- ja vuoigatvuod1ahálddas1eapmi guovtteoasat1310 proseassa, mas vuosttas oassi, ohcanmeannudeapmi, lohkko hálddas1eapmin. Go ohcan lea mearriduvvon dábálas1 njuolggadusaid mielde, s1addá ás1s1i gávppas1eapmin. Geavadis lea Statskog earuhun veahá earáláhkai. Go eanavuovdinkantuvra lea s1addan Statskog:a oassin, lea eanavuovdinkantuvrra bargu heivehuvvon Statskog ies1gud1et doaimmaide, mat bohtet ovdan Statskog SF Stivrenvuogádagain 1.0 oasis, Oslo 1992. C1uovvovas1 doaimmat leat namuhuvvon: 1. Vuovdedoallu, 2. Bivdu/guollebivdu, 3. Eanahálddut1311, 4. Eará ealáhusdoaimmat, 5. Opmodat- ja vuoigatvuod1asihkkarastin, 6. Olgunastin/meahccásteapmi, 7. Luonddugáhttenbargu, 8. Almmolas1rievttálas1 válddalastin, 9. Juohkinkeahttá/oktasas1golut. Dáid doaimmain leat eanavuovdinorgánat mearridan mii galgá lohkkot hálddas1eapmin ja mii fas gávppas1eapmin. Eanavuovdinorgánaid dáfus lea 3. doaibmasuogi, eanahálddut, dehálac1c1at. Dát doaibmasuorgi siskkilda buot doaimmaid mat gusket eatnamiidda, eanariggodagaide ja od1asmahtti riggodagaide, earret fuod1d1uid, guliid ja vuvddiid. Go eanavuovdinkantuvra bargá dán suorggi bargguid, lohkkojit c1uovvovas1 barggut hálddas1eapmin: 1. Lassibargu c1uovvut eanavuovdinlága, 2. Riggodatkárten oppalac1c1at, 3. Geavahanvuoigatvuod1at, lavdnji, luopmánat, guohtun, 4. Eanavuovdinstivraás1s1it oppalac1c1at, 5. Boazodoallobarttat, boazodoalloás1s1it. Gávppas1eapmin lohkkojit: 1. Viessosajiid ja eatnamiid ohcamiid meannudeapmi, 2. Muddenplánen iez1as olis, 3. C1ievra-, gead1ge-, báktedoaibmaás1s1it, 4. Láigorivttiid sirdin, 5. Dárkkástusat, gieddebarggut oppalac1c1at, 6. Oppalas1 láigomássaid bargu. Ovdamearkka dihte 8. doaibmasuorgái, almmolas1rievttálas1 válddalastimii, gullet buot barggut mat c1uvvot go váldi mearridit ean1kalmearrádusaid dahje ráhkadit láhkaásahusaid lea biddjon Statskog:i. Buot dán suroggi barggut lea hálddas1eapmi, ja siskkildit: 1. Gárvvistit láhkaásahusaid ja "eanaeaiggátnjuolggadusaid" eanavuovdinlágas, fuod1d1olágas dahje luossa- ja sáivabivdolágas láhkavuod1d1uduvvon, 2. Gárvvistit "eanaeaiggátnjuolggadusaid" mat gusket meannudit ja mearridit c1ievra- ja báktedoaibmaás1s1iid, murrenc1ujuhusaid, sirddolas1 rusttegiid jna., 3. Gárvvistit njuolggadusaid c1ujuhit luossabivdosajiid, jogaid lihttoláigohit jna., 4. Meannudit váiddaás1s1iid. 5. Ás1s1emeannudit suodjalannjuolggadusaid mielde guovlluid mat leat suodjaluvvon luonddunsuodjalanlága mielde. Earuhuvvo maiddái gaskal gii galgá lohkkot eanavuodinorgánaid ies1gud1et bargguid bargoaddin. Áigga lea ahte barggoaddit galget máksit sin ovddas dahkan barggu ovddas. Eanadoallodepartemeanta galgá omd. váldoás1s1álac1c1at máksit eanavuovdinkantuvra dahkan hálddás1anbargguid goluid, oktan lassigoluid go eanavuovdinlágas lea háldovejolas1vuod1as1312 mearriduvvon sierra ás1s1emeannudannjuolggadusat ja ráddjehusat. Eará bargoaddit leat Girko-, oahpahus ja dutkandepartemeanta ja Birasgáhttendepartemeanta. Go de bargu lohkkojuvvo gávppas1eapmin, lohkko Statskog bargoaddin. Doaibmasurggiid vuogádagas ii leat mearkkas1ahtti galgetgo eanavuovdinláhkaásahusa ás1s1emeannudannjuolggadusat gustot. Statskog died1iha ahte eanavuovdinorgánaid buot mearrádusat, gustosez1z1et dal mearrádusat eatnamiid- ja valljihálddas1eapmái eanavuovdinlága mielde, dahje fuod1d1o- ja guollehálddas1eapmái fuod1d1u- ja guolástanmearrádusaid mielde, lohkkojuvvojit dát álgovuorus gávppas1eapmin. Eanavuovdinláhkaásahusa ja fuod1d1o- ja guolástanmearrádusaid ás1s1emeannudannjuolggadusat galget datte gustot dábálas1 láhkai, ja jus mearrádus guoddaluvvo, lohkko ás1s1i hálddas1anmearrádussan. Dát mearkkas1a ahte vaikko viessosajiid vuovdin lohkkojuvvo gávppas1eapmin, eanahálddu boad1ussuorggis, galget eanavuovdinláhkaásahusa njuolggadusat ráhkkanahtti ás1s1emeannudeami ja váidaga hárrái gustot. Jus váidinvuoigatvuohta geavahuvvo, gártá datte ás1s1i joatkabargu adnot hálddas1eapmin. Vuod1ustus lea ahte váiddagied1ahallan lea lassibargu mii c1uovvu go eanavuovdinlága erenoamás1 njuolggadusat gustojit Finnmárkui, maid dán vuogádaga mielde berre Eanadoallodepartemeanta gokc1at. Rievdadeami oktavuod1as mearriduvvui vel ahte buot eatnamat maid Stáhta vuvddiid direktoráhta hálddas1a, oktan stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus, galge eanagirjesirdot1313 Statskog:i. Eanadoallodepartemeanta dadjá St. prp. nr. 52 1991-92 28. siiddus: "Go Stáhta vuvddiid direktoráhta rievdaduvvo stáhtafitnodahkan ferte jearrat galgágo stáhtafitnodat badjelasas váldit dahje láigohit/lihttoláigohit/luoikkahit vuoigatvuod1aid maid hálddas1anorgána Stáhta vuvddiid direktoráhta hálde stáhta beales. Departemeanta lea gávnnahan ahte ferte giddodatvuod1d1osirdin1314 opmodagain main stáhta vuovddit dál ovddasvástidit hálddas1eami. Dán árta lea ahte rievdadeapmi eaktuda Statskog SF:s galgat leat seamma vuoigatvuod1at ja geatnegasvuod1at go maid Stáhta vuvddiid direhtoráhta hálddas1a dál." Stuorradikki mearrádusas c1uoz1z1u : "Statskog SF áigu badjelasas váldit giddodatvuod1uid1315, oktan vuoigatvuod1aiguin ja geatnegasvuod1aiguin, opmodagaide main Stáhta vuvddiid direktoráhta dál ollásit ovddasvástida hálddas1eami. Dát siskkildit álgovuolggalas1 stáhtaopmodagaid, oston opmodagaid ja stáhtaalmennehiid." Matrikulerekeahtes stáhtaeatnamat Finnmárkkus adnojuvvojit Eanadoallodepartemeantta beales gullat "álgovuolggalas1 stáhtaeatnamiid" jovkui, geahc1a St. prp. nr. 52 (1991-92) 24. siiddu. Eanagirjesirdima1316 oktavuod1as mearridii Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi ahte lávdegotti ovdaolmmos1 galggai c1ujuhit Justisdepartementii, lávdegotti bargoaddin, c1ilgen dihte mo lávdegotti bargui c1uohcá go sirdá eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a Statskog:i. Ovdaolmmos1 c1álii girjjistis c1akc1amánu 22. b. 1992 ee.: "Mearriduvvon rievdadeapmi earret eará Finnmárkku stáhta eatnamiid hálddas1eames ii died1usge nuppástuhte Sámi vuoigatvuod1alávdegotti barggu. Lávdegoddi árvvos1tallá ain Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hálddas1anortnega mo ies1 dáhttu. ..... Go lea sáhka diggelogahallat eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a sirddiheami eatnamiidda Finnmárkkus Statskog SF:i, jáhkká Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi danin leat ártta dáinna vuordit dasságo lávdegoddi leat geargan c1ielggademiinis Finnmárkku birra. - C1ujuhan mud1ui ahte go "stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid" Finnmárkkus matrikulerii 1970-80 jagiin lea mu died1u mielde leamas1 eaktun ahte dát ii galgan moktege nuppástuhttit eanariektedilálas1vuod1aid. Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a sirddiheami diggelogahallan - maid sáhttá matrikulerema geaz1il dahkat - c1ájeha datte justa eatnamiid riektedilálas1vuod1a formála nuppástusa." Justisdepartemeanta c1ujuhii golggotmánu 13. b. 1992 girjjis Eanadoallodepartementii Sámi vuoigatvuod1alávdegotti c1ujuhusa birra, ja navddii Eanadoallodepartemeantta leat rivttes ásahus árvvos1tallat c1ujuhusa. Eanadoallodepartemeantta vástádusas golggotmánu 23. b. 1992 c1uoz1z1u : "Eanadoallodepartemeanta c1ujuha dán oktavuod1as St. prp. nr. 52 (1991-92) ja Stuorradikki miessemánu 14. b. 1992 mearrádussii. Dán vuod1ul c1ujuhit: 1. Stáhtas gártá leat seamma eaiggádus1s1ansajádat man1n1il rievdadeamige go dan ovdal. 2. Giddodatvuod1u galgá sirdit dáinna eavttuin ja nu ii nuppástuhttit Finnmárkku eanariektedilálas1vuod1aid." Finnmárkku eatnamiid eanagirjesirdin Eanadoallodepartemeanttas Statskog SF:i lea c1akc1amánu 1993:s dadjatjuo c1ád1ahuvvon. Eanagirjji lea juridihkalac1c1at c1állon buot eatnamiidda mat gullet 1 atnonummarii1317 buot dállonummariidda juohke duopmosuohkana gielddain. Oktiibuot leat fylkkas njeallje duopmosuohkana. Eanagirjjit leat diggelogahallon C1áhcesullo duopmosuohkana opmodagain, ja seamma galgá dahkkot Hámmárfeastta ja Álttá duopmosuohkaniid opmodagain. Várggáha sundi lea datte mán1ggaid árttaid geaz1il biehttalan diggelogahallat eanagirjji. 2.5 EANAVUOVDINORGÁNAID VÁLDI Válddalastin eanavuovdinlága ja eará láhkavuod1uid mielde galgá eanavuovdinorgánaid sadji c1ilgejuvvot eará orgánaid ektui maidda almmolas1rievttálas1 válddalastin lea biddjon . Gaskavuohta dákkár orgánaide ii meannuduvvo dás, muhto lea vihkkedallon sierranas1 ás1s1esurggiid c1ad1amannamis 4. kapihttalis. 2.5.1 Váldi eanavuovdinlága mielde Eanaopmodagaid vuovdin ja lihttoláigoheapmi ja eará vuoigatvuod1at dahkkojit eanavuovdinlága njuolggadusaid mielde. Dáid bargguid gohc1odit eanavuovdinorgánat eaiggádus1s1anhálddas1eapmin. Lastavuovdec1ujuheapmi muoraide muddejuvvo eanavuovdinlága § 4 mielde ja galggas1ii danin leat eanavuovdinorgánaid bargun. Eanavuovdinásahusa § 11 mielde galgá datte dát gullat Direktoráhta vuovdeossodahkii. Mo dát váldi dál doaimmahuvvo, lea dárkilat ovddiduvvon 4.4. kapihttalis vulobealde. 2.5.1.1 Eanavuovdinlága mearrádusaid várddus Stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid láhka galgá § 1 mielde gustot stáhta matrikulerekeahtes eatnamiidda Finnmárkku fylkkas. Lága ovdabargguid olis galgá láhka siskkildit "buot eatnamiid, c1ázádagaid ja juohkelágan eanavuoigatvuod1at", geahc1a Od. prp. nr. 48 (1963-64) 13. siiddus. Dát mearkkas1a ahte buot stáhta vuoigatvuod1at fylkka eatnamiidda siskkilduvvojit lága njuolggadusain. Eanavuovdinlága § 2 lea lága váldomearrádus. Dás mearriduvvo vuosttas lad1d1asis ahte eatnamiid sáhttá vuovdit dahje lihttoláigohit, muhto daid spiehkastagaiguin mat leat namuhuvvon nuppi lad1d1asis. § 2 goalmmát lad1as addá láhkavuod1u mearridit stáhta eatnamiin vuovdima, lihttoláigoheami ja hálddas1eami láhkaásahusaid ja c1ujuhemiid §§ 4 ja 5 olis, geahc1a vulobealde. Hálddas1anjoavku lea gávnnahan dárbbas1laz1z1an mannat erenoamáz1it c1ad1a eanavuovdinlága § 2 sisdoalu, dán mearrádusas go lea nu guovddás1 mearkkas1upmi stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hálddas1eapmái Finnmárkkus. Dáid njuolggadusaid sisdoallu lea vihkkedallon 2.5.1.2. ja 2.5.1.3. c1uoggáin vulobealde. Lága § 3:s addo njuolggadus ahte stáhta lea luvvejuvvon áidegeatnegasvuod1as miessemánu 5. b. 1961 ránnjááiddiid birra lága mielde. Mearrádus digas1tallui go 1965 eanavuovdinláhka mearriduvvui, gos c1uoc1c1uhuvvui ahte stáhta áidegeatnegasvuod1a ektui ferte adnot nugo earáge eanaeaiggádin. Eanadoallodepartemeanta vuod1ustii luvvema ná: ".. Finnmárkkus lea s1addan vieruiduvvan riektenjuolggadus áidedoallama hárrái Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid ektui, ja ahte stáhta "erenoamás1 riektedilálas1vuod1a" mearrádusaid olis ránnjááiddi birra lága § 1:s boahtteáiggisge ferte luvvejuvvot oassálastamis priváhtaeatnamiid ja matrikulerekeahtes stáhtaopmodagaid gaskasas1 áidedoallamis." (Od. prp. nr. 48 1963-64 14. siiddus). Departemeanta dadjá dasto ahte vieruiduvvan riektenjuolggadusa vuod1u lea ahte opmodagat leat leamas1 vuvdon viehka govttolas1 hattiide, ja ahte stáhtii dábálac1c1at ii leat leamas1 makkárge ovdu priváhtaeatnamiid ja matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiid gaskasas1 áiddiin, mii várra boahtteáiggisge lea erenoamás1 Finnmárkku dáfus. Eanavuovdinkantuvrra beales died1ihuvvo ahte dát spiehkastat adnojuvvo maid guoskat rájáid mád1asatnima geatnegasvuhtii, ja láigolas1 dahje oasti gohc1c1o goasttidit láigohuvvon dahje ostojuvvon eatnamiid rájáid merkema. Rádjaás1s1iin eanajuohkinlága olis lea datte stáhta Finnmárkku eanavuovdinkantuvrra bokte áddejuvvon veardásas1 ránnján, ja eanavuovdinkantuvra lea rádjaás1s1iid geaz1il gohc1c1ojuvvon máksit eanajuohkingoluid1318. Eanavuovdinlága § 4 addá giliolbmuide vuoigatvuod1a c1ujuhuvvot lastavuovddi muoraide. Vuoigatvuohta lea ráddjejuvvon dálloatnui. Od. prp. nr 48 (1963-64) 14. siiddus gohc1oduvvo muorravuoigatvuohta buohkaidvuoigatvuohtan ja iige suodjaluvvon vuoigatvuohtan, ja daddjo ahte njuolggadusa sáhttá heaittihit buhtadasa haga jus muorradárbu áiggi mielde nohká. Seamma sajis albmaduvvo vel gii galgá lohkkot "giliássin": ""Giliássi" báhkkodeamiin lea - nugo ovdanboahtá lávdegoddi cealkámus1as - oaivvilduvvon ráddjet vuoigatvuod1a c1ujuhuvvot muoraid dálloatnui sidjiide geat ásset olggobealde gávpogiid ja c1oahkkebáikkiid." Mearrádusa rievttálas1 sisdoallu lea meannuduvvon Riektejoavkku c1ielggadeami 3.2. kapihttalis, ja c1ujuhannjuolggadusa geavat lea govviduvvon vulobealde 4.4. kapihttalis. Mearrádus mas guhká ii leat leamas1 geavatlas1 mearkkas1upmi, lea § 5, mii doaisttáz1ii1319 addá gieldda ássiide lobi gielddas c1uohppat lavnnjiid jekkiin. Lavdnjec1uohppan galgá maid c1ujuhuvvot. Departemeanta gohc1oda lavdnjec1uohppama vuoigatvuod1a buohkaidvuoigatvuohtan maid sáhttá heaittihit jus lavdnjeboaldin nohká. Njuolggadusa rievttálas1 bealit leat vihkkedallon Riektejoavkku c1ielggadeami 3.11. kapihttalis. Go njuolggadus ii leat dál anus, ii leat dat Hálddas1anjoavkku c1ielggadeamis lagat meannuduvvon. Eanavuovdinlága § 5 a bod1ii 1977 eanavuovdinlága lassin. Dás lea biddjon njuolggadus ahte dus1s1e finnmárkolac1c1ain galgá leat stáhta eatnamiin vuoigatvuohta lubmet. Eará norgga borgárat ja olgoriikalac1c1at sáhttet lubmet dus1s1e go murjjiid borrá dasttán. Dasto addo Gonagassii váldi addit láhkaásahusa lubmenmuddemii, ja dan oktavuod1as sáhttá mearridit ahte muhtun luomeguovllut c1ujuheami bokte galget spiehkastuvvot álbmoga c1oagginvuoigatvuod1as, ja dan sadjái doalahuvvojit ovttaskas olbmuide, joavkkuide ja giliide. Luomevaljiid c1ujuhannjuolggadusat leat addon eanavuovdinláhkaásahusa § 8 a:s. § 5 a rievttálas1 bealit leat meannuduvvon Riektejoavkku c1ielggadeami 3.10. kapihttalis. Njuolggadusaid geavat lea govviduvvon vulobealde 4.7. kapihttalis. 2.5.1.2 Vuovdin ja lihttoláigoheapmi Eanavuovdinlága § 2 vuosttas lad1as lea lága váldomearrádus mas lea dákkár teaksta: "Stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid sáhttá vuovdit dahje lihttoláigohit." Mearrádus bidjá vuoigatvod1avuod1u eanavuovdinorgánaide sáhttit rievttálac1c1at rád1d1et stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus. Vuoigatvuod1avuod1d1u dárbbas1uvvo vai eanavuovdinorgánat stáhta beales sáhttet vuovdit stáhta eatnamiid, almmá s1addat vuostá Vuod1d1olága § 19 gildosiin. Vuod1d1olága § 19 ektui cealká Eanadoallodepartemeanta Od. prp. nr. 48 (1963-64) 11. siiddus: "Finnmárkku stáhta eatnamiid vuovdima (miessemánu 22. b. 1902) gustojeaddji lága váldomearrádus lea § 1, vuosttas lad1as mii c1uodjá: "Stáhta Finnmárkku Ámtta Eanaguovllu Eatnamiid oktan Vuvddiin sáhttá luobahit". Nugo c1ujuhuvvon árvalusas lea dát hálddas1anválddi mearrádus maid Gonagas sáhttá doaimmahit Vuod1d1olága § 19 Stuorradikki mied1áhusa olis. Dán mied1áhusa sáhttá Stuorradiggi, nugo lávdegoddi lea ovdandoallan, addit dábálas1 dievasc1oahkkinmearrádusas1320. Sáhttá addot lága hámisge. Departemeanta lea ovttamielas lávdegottiin ahte livc1c1ii leamen ovdun ahte Stuorradikki vuovdinmied1áhus addo lága hámis ja ahte mied1ihanváras1umit váldojit láhkii." Njuolggadus ahte Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid sáhttá vuovdit dahje lihttoláigohit, lea vástideaddji njuolggadusa joatkka mii vuosttas geardde lei váldon 1863 eanavuovdinláhkii, ja mii man1n1il joatkkas1uvvui 1902-lágas. Almmolas1 kommis1uvdna evttohii 1862:s njuolggadusa, ja maid vuovdemeas1ttirguovttos Barth ja Norman vuolggaheigga. Ovdahistorjá ja vuod1ustus addit njuolggadusa mii attii lobi vuovdit dahje lihttoláigohit stáhta eatnamiid Finnmárkkus, boahtá ovdan Od. prp. nr. 33 1863:s, mas 8. ja 9. siiddus c1uoz1z1u: "Kommis1uvdna lea dan Oaivilis, ahte dat dássáz1ii gustojeaddji Prinsihppa, Boahtteáiggis berre nuppástuvvot nu, ahte Stáhta Eatnamat eai s1at ske?kejuvvo, muhto juogo vuvdojuvvojit Haddái, mii vástida olles Árvvu vuovdináiggis, dahje - go Vuovdin Dilálas1vuod1ain ii leat ávkkálas1 - Buhtadasa vuostá sáhttá addit Priváhtaolbmo Atnui, ja ahte Eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ostojuvvon Eatnamiidda berre leat seamma hehttetkeahttá ja gárz1z1itkeahttá Finnmárkkus, go eará Riikaosiin. Lagabui vuod1ustit Mearrádusa, ahte Eatnamat dás rájes eai addo Nuvttá, ii oro dán Báikkis dárbbas1uvvomin, go dan Oktavuod1as sáhttá c1ujuhit Vuovdefálddi Norman mildosiidda, mat c1uvgejit Gonagaslas1 Sis-Departementii Njukc1amánu 19. b. dán jagi, mas jáhkkui od1d1a Prinsihppa min oainnu mielde lea doarvái vuod1ustuvvon. Dás galgá dus1s1e mihttet, ahte vissa einnosta od1d1a Vuogádaga Guoddaleapmi, ahte dat vádduda ja muhtun Muddui caggá Finnmárkkus eanet hukset, muhto dát Dárkon ii leat Kommis1uvdnii moktege Issoras, go baicce várra lea buoret Guovlluide ahte leat moadde, muhto árjjálas1 ja jábálas1 Ies1eaiggáda, go ahte leat olut, geain váilot dat namuhuvvon Galggat, ja go diehtit, ahte eai eisege sii daidda, geat diks1ot Eatnamiid, dábálac1c1at dál leat gillán, go baicce dábálac1c1at juo leat geavahan eanet Eatnamiid go sii dássáz1ii leat gillen dahje sáhttán gilvit. Go vuos Eatnamat leat vuvdojuvvon ja mákson olles Árvvus, berres1ii dat maid leat Opmodat sáni duohta Áddemis, ja iige Gárz1z1iduvvot Eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as nugo bajábealde namahuvvon. Ahte buot dát berres1ivc1c1ii loahpahuvvot, gusto datte lunddolac1c1at dus1s1e Eatnamiidda, mat máksojuvvojit, nappo dan maid Stáhta dás rájes luobada. Vel guoská, mat lea juo addon, ainjuo Dál evttohuvvo dus1s1e Gárz1z1idemiid lasihit dan oassái, maid birra eanet vulobealde. Eatnamiid Vuovdima dáfus, ii leat died1usge min Oaivil, ahte buot Eatnamat galget vuvdojuvvot ja iige, ahte berres1ii doapmat vuovdit, maid sáhtás1ii jurddas1it Áiggiid mielde berres1ii sirdit priváhta Eaiggádus1s1amii." Dan "jáhkus" maid vuovdemeas1ttir Norman lea c1állán ja masa kommis1uvdna guorrasii, geardduha kommis1uvdna ee.: "Álttás, láhttesta Vuovdemeas1ttir, lea guhkit Áiggi juohkán ávkkolas1 Eatnamiid Bealdduide, Gittiide ja Niittude hui unna Eanabihtáide. .... Dus1s1e lea Vuohki, mo Eatnamiid luobaha, mii ferte leat unohas. Dát luobahuvvojit unnit Eanabihtáide, Dielkun vuvddiin, eai leat doarvái ávkkálac1c1at Atnui dasa gii daid oaz1z1u, muhto doarvái Bilidit Vuovddi das birra. Ii gávdno makkárge gárvves Plána maid c1uovvu, mas lea c1ielggaduvvon, gokko berres1ii leat Vuovdi ja gokko Bealdu ja Gieddi. .... Ainjuo navdá Vuovdemeas1ttir dáppe, ahte mo Vuovdi lea Vahágahtton, jus ii c1albmáic1uohccái, liikká uhccán Vahát, dan ektui mo Eanabihttájuohkin Áiggi mielde c1uohcá Eanadollui, Gildii ja Stáhtii. Go ferte dovddahit, ahte vel doppe daid Guovlluin Finnmárkkus, gos Eanadoallu lea duod1ai vejolas1, lea Árta Dáluid unnidit mealgat go mán1ggaid eará Sajiin riikkas, go Eanadoallu Finnmárkkus ii sáhte Eatnas1iidda leat áidna Eallinvuohki, nu ahte ii galgga mannat nu Guhkás, go dál, váikko ii álo, muhto dávjá dahká. Dáinna juogademiin lea hohkaheamen, vaikko Dilálas1vuod1at mud1ui eai ies1alddes dárbbas1ivc1c1e, vártnuhis, geafes, duhtameahttun, ja lobihis Eanadoallo-Proletára. Dán riikaoasis id1iha seamma Dilálas1vuod1a, go Molsunláhka ná viggá Duhtadit Almmolas1 ja priváhta olbmuid go nuppástuhttimin eará sajiin riikkas. Manne C1ujuhuvvo ná vahátlas1 Lági mielde, oaivvilda Vuovdemeas1ttir ártan leat go Stáhta ske?ke Eanabihtáid, mat eai leat s1at, nugo lei 1775:s, go died1ihuvvon Cealkámus1 ilmmai, Ruhtaárvvu haga. ..... Vuovdemeas1ttir atná danin riektasamos, ahte Eatnamat eai s1at ske?kejuvvo, muhto luobahuvvojit árvvu mielde. Gos das ii leat makkárge árvu, lea buoremus ahte ii giktal Geange ássagoahtit dohko. ... Vuovdemeas1tára geaz1iduvvon Lági mielde navdá, ahte Ii oktage gillá, Ii oktage oidojuvvo. Eatnamat bohte dus1s1e sin gied1aid gaskii, geain juo lei veahá Ruhta, nappo Dábálac1c1at ruovttudoallolas11321 ja barggánis Olbmuide. Dan sadjái go eanebuidda, muhto geafes, eai birgejeaddji ja duhtameahttun Eanaeaiggádiidda, geat dávjá s1addet Gefiidkássii Noad1d1in, eai dárbbas1 nu mán1ga, muhto jábálat, iehc1anas ja duhtavas1 Eanadoallit. Vuovdemeas1tára bajábealde namuhuvvon cealkámus1at gusket, son mearkkas1a, dus1s1e Álttá Báhpasuohkanii. Galgágo Stáhta Eatnamiid Vuovdin leat Njuolggadussan mud1ui Finnmárkkusge, ii duostta árvvos1tallat, go leat unnán Died1ut, muhto lea gullan oahppan ja buorremenolas1 Olbmuid Nuortafinnmárkkus cealkimin dan hárrái, ahte galggas1ii leat ávkkálaz1z1an doppege Vuovdigoahtit head1us1tan dihte sahtedohko Od1d1aássama báikkiide, gos eai sáhte ealihit iez1aset, muhto gud1d1et man1n1ilgo leat vuvddiid bilidan, na várra vel Eatnamiid bilidan nu ahte eai anihahte." (O. nr. 33 1862 2. siiddus) Sisdepartemeanta guorrasii 5. siiddus c1uo. lávdegotti oidnui, go "Stáhta... hálde Eatnamiidis, gos vuohc1c1an Álttás, várra ii s1at sáhte leat dárbbas1laz1z1an dahje ávkkálaz1z1an luobahit Buhtadasa haga". Mearriduvvui nammadit eanavuovdinkommis1uvnna mii galggai fuolahit stáhta eatnamiid vuovdima Finnmárkkus. Vuovdinlobi ulbmil lei nappo mán1ggasuorat1322; belohahkii livc1c1ii giddodatvuovdimis leat sisaboad1ut ruhtadit stáhta vuovdedoaimmahaga fylkkas, ja belohahkii oaivvilduvvui ahte fylkka ássiid buoremussan, erenoamáz1it eanadoalliid, lei go iez1a besset eaiggádus1s1at eatnamiid. Stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid vuovdinprinsihppa, lágas gohc1oduvvon luobaheapmin, joatkkas1uvai 1902 eanavuovdinlágasge. Dálá gustojeaddji eanavuovdinlága § 2 ii sisttisdoala makkárge oppalas1 mearrádusa makkár deasttat galget deattuhuvvot, dahje eanemus deattuhuvvot, go áiggos1ii oastit dahje láigohit eatnamiid. Mo vuod1ustuvvo go dát ii leat mielde lea Od. prp. nr. 48 (1963-64) 11. siiddus: "Departemeanttas lea, nugo Lávdegottisge, dakkár áddejupmi ahte Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hálddas1eames berres1ii váldodeaddu biddjot mo lea servodatávkkálaz1z1an ja rud1alac1c1at riekta háldet eatnamiid. Departemeanta oaidná dehálas1 bargun láhc1c1it dilálas1vuod1aid nu ahte nu bures go vejolas1 sáhttá ás1s1iid meannudit dohkálac1c1at. Departemeanta ii datte ane olus ávkin hábmet dákkár mihttomeari ies1 láhkii. Vai ulbmálas1 hálddas1eapmi ii caggo go dát mihttomearri váldui láhkii, fertes1ivc1c1ii vejolas1 láhkamearrádus leat nu dábálas1 hámis ahte dat illá attas1ii aitosas1 ákkaid makkárge konkrehta ás1s1is. 1902 láhka ii sisdoalage ovttage dákkár mearrádusa. Departemeanta navdá dalle árvalusa mielde lága berret ráddjejuvvot mearridit ahte stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus oktan lágas dárkilat hábmejuvvon spiehkastagaiguin, sáhttá vuovdit ja láigohit. Áiggis áigái vuovdima ja lihttoláigoheami njuolggadusaid ja dárkilat mearrádusaid berres1ii Gonagas mearridit daid eavttuid mielde maid Stuorradiggi bidjá láhkameannudeami vuod1d1un." Guovddáz1in galgá nappo leat "servodatávkkálaz1z1an ja rud1alac1c1at riekta" eatnamiid hálddas1eapmi. Dát mihttomearri báhkkoduvvo eanavuovdinláhkaásahusa § 1:sge, mii njuolga suokkarda fylkka opmodathálddas1eami plánema, muhto mii maid várra báhkkoda eatnamiid hálddas1eami vuod1d1udeaddjibut prinsihpa. Eanavuovdinláhkaásahusa § 1 vuosttas lad1as lea hábmejuvvon ná: "Juksan dihte ulbmálas1 ávkkástallama stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin galggas1ii eanas1 vuovdit ja lihttoláigohit dihto guovllu beros1tumiid oktasas1 árvvos1tallama vuod1ul". § 2 vuosttas lad1d1asa hábmen lea ahte eatnamiid "sáhttá" vuovdit dahje lihttoláigohit. Dát mearkkas1a, nugo c1ájehuvvon bajábealde, ahte eanavuovdinorgánain lea váldi vuovdit eatnamiid. Hábmema sáhttá dasa lassin dulkot ahte eanavuovdinorgánat besset iez1a mearridit galgágo eatnamiid vuovdit vai ii, nappo leago vuovdin dan háve sávahahtti dahje ávkkálaz1z1an. Geavadis lea jerron galgágo eanavuovdinlága § 2 áddet ná, vai leatgo eanavuovdinorgánat geatnegasat luobahit eatnamiid jus ii oktage § 2 namuhuvvon spiehkastagain guoskkahuvvo. Eanavuovdinorgánat gohc1odit eanavuovdinlága "jo-láhkan", ja eatnamat vuovdojit dahje lihttoláigohuvvojit jus eai leat konkrehta árttat biehttalit ohcama. Dát guoddu vuod1ustuvvo ahte láhka lea addon justa ásahan dihte priváhta opmodagaid Finnmárkkus. Dasa lassin ii leat stáhtas olus alddes beros1tupmi eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii go eatnamat eai berre bissut stáhta eaiggádus1s1amis daid deasttaid vuod1ul mat leat biddjon § 2 nuppi lad1d1asii. Illá ábuha biehttalit ohcama jus eai leat dákkár árttat mat vuod1ustit biehttaleami. Ii sáhte liikká várra dás gávnnahit ahte lea vuovdingeatnegas, nu ahte ohccis lea vuoigatvuohtagáibádus oaz1z1ut ohcama mied1ihuvvot, jus ii spiehkastuvvo veahás1ge § 2 nuppi lad1d1asa mielde. Hálddas1angeavat sáhttá datte dás ráddjet. Dad1is lea s1addan bissovas1 geavat ahte eanabihttá vuvdojuvvo dahje lihttoláigohuvvo jus ii oktage nuppi lad1d1asa mearrádus devdojuvvo. Danin sáhttá adnot eahpeás1s1álas1 dahje eahpegovttolas1 erohusmeannudeapmin jus ovtta ás1s1is, govttolas1 árttaid haga, biehttala ohcama. Muhto eanavuovdinorgánat sáhttet muhttit geavada oppalac1c1at, ja eaige danin ohccit geat leat hilgojuvvon, sivahala eahpegovttolas1 erohusmeannudemiin, man1n1ilgo geavada lea muhttán. Vuovdin- ja láigohaneanavuovdinmearrádusain, maid Eanadoallodepartemeanta gergii golggotmánu 3. b. 1967, lea § 10:s njuolggadus mas leat eará sánit go eanavuovdinlága § 2 vuosttas lad1d1asis, ja mas eanet orru ahte addá lihttoláigohangeatnegasvuod1a. § 10 vuosttas lad1d1asis c1uoz1z1u ahte váldonjuolggadussan galget joavdobarttat c1ohkkejuvvot muddejuvvon bartaguovlluide. § 10 nuppi lad1d1asis lea datte celkon ahte dábálac1c1at galgá dán njuolggadusas sierralobi oaz1z1ut, jus erenoamás1 deasttat eai head1us. Mearrádusa nuppi lad1d1asa teaksta lea ná: "Sierralobi galgá dábálac1c1at addit go boazodoallodilit, eanadoallodilit, álbmoga beros1tumit, luonddusuodjalandeasttat, gielddateknalas1 dilit, mátkkos1tandilit dahje eatnamiid vejolas1 eará dehálas1 ávkkástallamat eai cakka dan. " Njuolggadus orru vuosttaz1ettiin muddemiin gaskavuod1a gaskal c1ohkkejuvvon ja bied1ggus joavdobarttaid huksema. Muhto dat maid áddejuvvo nu ahte bidjá geatnegasvuod1a lihttoláigohit bartasajiid go ii c1uoza ovttage namuhuvvon beros1tumiide. Ies1alddes mearrádus ii sáhte vuod1d1odit riektegeatnegasvuod1a vuovdit, lága mearrádusaid rihkkuma olis. Njuolggadusa ferte baicce dárkot báhkkodeapmin makkár politihkka galgá leat bied1ggus bartahuksema ás1s1iin. Liikká lea dus1s1e "dábálac1c1at" sierralohpi galgá addot, ja lea mearriduvvon ahte "dehálat eanaávkkástallan" galgá leat ovddabeale eanaláigoheami joavdobarttaide. Manne njuolggadus váldui eanavuovdinmearrádusaide lei go Eanadoallodepartemeanta, rád1d1ehusa liberála bartapolitihka geaz1il, bivddii Stáhta vuvddiid direktoráhta muhttit bartamearrádusaid nugo dat dál leat. 2.5.1.3 Luobahanvejolas1vuod1a ráddjemat Eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa a-c bustávain lea eanavuovdinorgánaid luobahanvejolas1vuohta ráddjejuvvon. Doppe c1uoz1z1u : Eai vuvdo eatnamat: a) maid eiseválddit atnet dárbbas1láz1z1an boazoguohtomiidda, b) mat geavahuvvojit dahje navdot geavahuvvot badjesápmelac1c1aid johtolagaide, c) mat berres1edje leat stáhta eaiggádus1s1amis mehciid, ruvkedoaimmaid, guollebivddu, olgunastin- ja luonddusuodjalanberos1tumiid dahje eará árttaid geaz1il." Dán golbma mearrádusas lea oktasas1 ahte albmadit eatnamiid mat eai "galgga vuvdot". Gaz1aldat lea gustojitgo ráddjehusat § 2 nuppi lad1d1asis dus1s1e go eatnamiid vuovdá, sániid mielde, vai gustojitgo ráddjehusat eará viiddis háldemisge. § 2 vuosttas lad1d1asis máinnas1uvvo sihke vuovdin ja láigoheapmi háldduin maid eanavuovdinorgánat galget sáhttit dahkat. Go de ráddje háldolobi, namuhuvvo dus1s1e vuovdin. Gaz1aldat s1addá leago dát mielaevttot1323 erohus, vai galgágo dulkot njuolggadusa nu ahte gielddus gusto eará háldduinge go vuovdimis, namalassii lihttoláigoheames dahje viessosadjeláigoheamesge. Dus1s1e gielalas1 dulkoma mielde gustojit rád1d1enráddjemat1324 dus1s1e aitosas1 vuovdimis. Nuppi beales cealkkihit duohta deasttat ahte ráddjehusat berrejit maid adnot eará háldduin. Boazodoalloberos1tumiide lea ovdamearkka dihte seamma vahát massás1 dal láiddomiid dahje johtolagaid eará háldduid go vuovdima geaz1il. Háldu c1uohcá an1kke nu ahte ii sáhte eatnamiid atnit. Ovdabargguin ii leat gaz1aldat c1ielgasit meannuduvvon, muhto leat dihto ákkat. Man1n1ilgo eanavuovdinláhkalávdegoddi lei vihkkedallan makkár lohpi berres1ii leat eatnamiid luobahit, guoskkaha lobi láigohit dahje lihttoláigohit eatnamiid. Eanavuovdinláhkalávdegoddi cealká 1962 árvalusastis 15. siiddus: "Jus ii árttaid geaz1il mat ovddabealde leat namuhuvvon galgga leat eahpidahtti, galggas1ii Finnmárkku eatnamiid sáhttit láigohit dahje lihttoláigohit. ... Dalle berres1ii addit oppalas1 vejolas1vuod1a lihttoláigohit eatnamiid Finnmárkkus go dát ii leat vuoigatvuod1aid vuostá maid badjesápmelac1c1at dahje dálonat leat háhkan, dahje riikka dahje guovllu anu vuostá." Dán cealkámus1a mielde sáhttá orrut ahte lávdegoddi oaivvilda láigohan- ja lihttoláigohanlobis galget leat seamma ráddjehusat go lobis vuovdit matrikulerekeahtes eatnamiid. Seammaláhkai ádde V c1uoggá "Vuovdin dahje lihttoláigoheapmi" 29. siiddus, mas geahc1ada eanaháldduid ies1gud1et ulbmiliidda, ja vihkkedallá deasttaid mat bealus1tit vuovdima dahje láigoheami. Vihkkedallamat c1ájehit ahte dán atná ávkkálas1vuod1agaz1aldahkan, ja ii leat celkon mihkkege das ahte galget leat sierranas1 njuolggadusat eanavuovdinorgánaid vuovdin- ja lihttoláigohanháldolobis. Liikká namuhuvvo lávdegotti láhkaárvalusas dus1s1e vuovdin, ja § 2 sierramearkkas1umiin 45. siiddus lea dus1s1e vuovdimisge sáhka. Eanavuovdinlága (Od. prp. nr. 48 1963-64) proposis1uvnnasge lea soames miellagiddevas1 cealkámus1a. Dábálas1 mearkkas1umiin dadjá Eanadoallodepartemeanta (12. siiddus): "Departemeantage lea ovttamielas lávdegotti oidnui eanavuovdinhálddáhusa gaskavuod1as sápmelac1c1aide ja boazodoalloberos1tumiide. Sápmelac1c1aid beros1tumit fertejit doahttaluvvot juohke oktavuod1as." Dát oppalas1 oaivil bealus1ta ahte ainjuo ráddjehusat mat leat mielde boazosápmelac1c1aid geaz1il, galget gustot eará háldduidege go vuovdimii. Dakka man1n1il dán cealkámus1a jearrá departemeanta berres1iigo válljet vuovdit vai lihttoláigohit go hálde Finnmárkku eatnamiid. Departemeanta cealká: "Galgágo vuovdit vai lihttoláigohit eatnamiid go galgá dodjit háldu makkárnu ulbmilii, atná departemeanta sieiva ávkkálas1vuod1agaz1aldahkan. Jus lea c1ielggas ahte eanabihttá adnojuvvo ulbmila mielde, oidojuvvo vuovdin. Nu guhkágo lea viissismeahttun, berres1ii láigohit. Departemeanta ii cuiggot lávdegotti oainnu dáid gaz1aldagaide ja namuha erenomáz1it leat ovttaoaivilis ahte bartasajiid ii berres1ii vuovdit." Vaikko c1uolbma leage eará, vuhtto sitáhtas ahte ii leat oaivvilduvvon leat makkárge erohus sáhttágo vuovdit vai lihttoláigohit. Dán doarju departemeantta cealkámus1 evttohusa sierracuhkiin 13. siiddus: "Ovdanbuktima § 2 vuosttas lad1d1asis lea ulbmil addit láhkavuod1u vuovdimii dahje láigoheapmái. Go lea oaivvilduvvon báhkkodit molssaeavttu, lea departemeanta gávnnahan fertet buhtadit "ja" báhkkodeami evttohusa vuosttas lad1d1asis "dahje"-sániin ovdanbuktimis." Eará dagaldat leat mo mearrádusa leat geavahan. Suoidnemánu 3. b. 1978 girjjis attii Stáhta vuvddiid direktoráhta bargonjuolggadusaid ahte Finnmárkku Eanavuovdinkantuvra galgá árvvos1tallat gaskavuod1a § 2 nuppi lad1d1asii eará viiddis háldduinge go vuovdima. Dás daddjo ee.: "§ 2 nuppi lad1as c1ujuha sániid mielde opmodagaid sirdimii (vuovdimii) ja iige láigoheapmái. Olu hálddut leat nuppi beales nu viidát ahte dat vuovdingildosa ektui berres1edje lohkkot vuovdimin lága ektui, go beros1tumiid maid áiggos1ii áimmahus1s1at eai livc1c1e mud1ui doarvái suodjaluvvon. Dasa mii ovddabealde lea namuhuvvon, mearriduvvo dás ahte eanavuovdinkantuvra buot vuovdinás1s1iin ja eará viiddis háldduin mat lága áddemis bálddastahttojit vuovdimiin (omd: eanahálddut huksemii, viesuide, industriai, luottaide) ferte árvvos1tallat dárkilit rihkkugo vuovdin/hálden lága § 2 nuppi lad1d1asa gildosa." Seamma c1avc1c1a, golggotmánu 26. b. 1978, muhtii Eanadoallodepartemeanta eanavuovdinláhkaásahusa § 15 njealját lad1d1asa dán mielde, nu ahte dat dál c1uodjá: "Vuovdima dahje eará viidát háldduid dáfus maid bálddalastá vuovdimiin, omd. eanahálden huksemii, viesuide, industriai ja luottaide, árvvos1tallá eanavuovdinhoavda galgágo eanabihtá vuovdit eanavuovdinlága § 2, nuppi lad1d1asa ltr a. ja b mielde. Direktoráhta mearrida jus eahpiduvvo man1n1ilgo eanavuovdinstivra lea buktán dasa cealkámus1a." Eanavuovdinkantuvra died1ihii ahte sii geavatlac1c1at leat dulkon "galgágo vuovdit" báhkkodeami maiddái "galgágo vuovdit, lihttoláigohit dahje háldet earaláhkái". Dát dagaldagat galget ovttas c1ilget ahte § 2 nubbi lad1as ii galgga dus1s1e gustot vuovdimis gárz1z1es áddemis, muhto eará viiddis háldduinge main lea nu bindilis dahje viiddis váikkuhusat ahte dán oktavuod1as ferte leat dássálaga vuovdimiin. Go vuovdin báhkkodeapmi adnojuvvo man1n1il dán ovdanbuktimis, oaivvilduvvo danin sihke vuovdin ja lihttoláigoheapmi. Ovdalis earuheapmi gaskal departemeantta vuovdima ja ámtamánni dahje fylkkamánni lihttoláigoheami lea sihkkojuvvon 1965 lágas. 2.5.1.3.1 Boazoláiddomat § 2 nuppi lad1d1asa a) bustáva háldenspiehkastat gusto eatnamiidda maid "almmolas1 eiseválddit oidnet dárbbas1laz1z1an boazoláiddomiidda". Álggos ferte mearridit maid siskkilda "boazoláiddomiid" doaba. 1863 ja 1902 eanavuovdinlágaid § 1 mielde eai galgan guovllut mat dárbbas1uvvojedje geasseguohtumii, vuvdot. Gustojeaddji eanavuovdinláhka geavaha oppalat báhkkodeapmi "láiddomat", mii siskkilda buot láiddomiid bohccot atnet jagis. Ráhkkaneaddji lávdegoddi evttohii bisuhit ráddjema guovlluin mat adnojedje dárbbas1uvvot "geasseguohtumin". Eanadoallodepartemeanta c1uovui lávdegotti evttohusa ja hilggui c1ielgasit boazodoalliid gáibádusa viiddidit suodjalusa "guohtumiidda" oppalac1c1at, geahc1a Od. prp. nr. 48 1963-64 13. siiddu. Eanadoallolávdegoddi muhtii datte "geasseguohtuma" "láiddomiidda" c1uovvovas1 mearkkas1emiin (Árvalus O VII 1964-65 5. siiddus): "Lávdegoddi oaivvilda ahte "geasseguohtun" báhkkodeapmi a c1uo. ii leat áibbas gokc1i ja evttoha ahte "geasseguohtun" lonuhuvvo "láiddomiin". Vaikko nuppástus vuod1ustuvvo ahte "geasseguohtun" ii leat áibbas gokc1i, ferte leat lávdegoddái c1ielggas, ja dan áiggage, ahte oppalat sátni livc1c1ii viiddidan suodjalusa gustot eará boazoláiddomiiddage. Dán láhkai mied1ihivc1c1ii dáhttui mii ovdalis lei ovddiduvvon boazoealáhusa beales. § 2 nuppi lad1d1asa a) bustáva spiehkastat gusto danin vuos buot láiddomiidda maid boazoealáhus geavaha, iige dus1s1e geasseguohtumiidda. Dás sáhttá namuhit ahte 1965 eanavuovdinláhka ii spiehkas omiid láiddomiid vuovdima (Dáloniid geasseguohtun... Eallit..."), nugo ovddit eanavuovdinlágat. Teavstta mielde leat dus1s1e eatnamat mat leat"dárbbas1lac1c1at" boazoláiddomiidda mat leat spiehkastuvvon eanavuovdinorgánaid háldolobis. Dárbbu ferte árvvos1tallat ies1gud1et guovllu dilálas1vuod1aid ektui, muhto sáhttá stivret oppalat njuolggadusaid vuod1ul. Eai leat olus ákkat dákkár njuolggadusaide. Soames oaivadeapmi lea suoidnemánu 5. b. 1977 girjjis Eanadoallodepartementii eanasirdima diggeás1s1is Hámmárfeasttas. Dás lea rád1d1ehusadvokáhtaámmát cealkán "dárbbas1las1" báhkkodeamis: "Mearrádus ..... mearrida datte vuovdingildosa dárbbas1las1 boazoláiddomiidda. Soaitá gielddus maid ferte váikkuhut láigoeavttuide1325 mat sulastahttet eaiggádus1s1ansirdima. In geahc1c1al dárkilit "dárbbas1las1" báhkkodeami dulkot. Sáhttá goittotge c1ujuhit ahte láhkaeaktu várra lea viiddit go buhtadanbággolonisteami dovddaldat." Dán áddejumis sáhttet guovllut eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa a) olis leat dárbbas1las1 láiddomat ja danin eai galgga vuvdot, vaikko meassamat eai attas1ivc1c1e bággolonistanbuhtadasa vuoigatvuod1a. Dákkár áddejupmi mielddisbuktá ahte meassamiid gierdama vuolimus1 ceahkki eanavuovdinlága 2 nuppi lad1d1asa a) vuod1ul, biddjojuvvo vuollelabbui go bággolonistanbuhtadasa vuolimus ceahki. Galgágo dárboárvvos1tallan vuolggahuvvot juohke orohaga mearriduvvan bajimus1 lobálas1 boazologus, vai duohta boazologus, mii dán áigái lea alibut. Boazodoallolága § 2 nuppi lad1d1asa mielde sáhttet boazoeiseválddit mearridit juohke orohaga guohtonáiggi ja bajimus1 boazologu. Dát vejolas1vuohta lea od1as 1978 boazodoallolágas, ja ii lean 1965:s go eanavuovdinláhka mearriduvvui. Jus boazolohku lea menddo allat dan ektui mii lea mearriduvvon, sáhttá c1uoc1c1uhuvvot ahte dasságo boazolohku lea geahpeduvvon vulobeallai mearriduvvon rájáid, dárbbas1uvvo liige elliidege guohtun. Dáid elliid fysalas1 dárbu ii leat nohkan, vaikko lea mearriduvvon geahpedit boazologu. Muhto go boazoeiseválddit fágaeiseváldin leat mearridan bajimus1 boazologu, lea dát dehálas1 eanavuovdinorgánaid láiddondárbbuid árvvos1tallama vuod1ul. Dán láhkai buohtalasto hálddas1eapmi maid ies1gud1et stáhtaeiseválddit doaimmahit seamma ás1s1esuorggis. Leat guovllut maid "almmolas1 eiseválddit atnet" dárbbas1laz1z1an láiddomiidda ja maid ii galgga vuovdit dahje lihttoláigohit. Eanavuovdinnjuolggadusaid mielde leat eanavuovdinorgánat dán oktavuod1as eiseválddit. Muhtun ás1s1iin sáhttet eanavuovdinorgánat iez1a mearridit guoskágo ás1s1i gildosii. Dát sáhttá leat go guovlu c1ielgasit ferte lohkkot "dárbbas1laz1z1an boazoláiddomiidda". Jus guovlu ii leat dákkár ahte ohcan hilgojuvvo seammás, galget moanat orgánat, boazodoalloorgánatge, beassat cealkit dása, geahc1a eanavuovdinláhkaásahusa § 16. Dákkár ás1s1iin lea boazodoallu ovddastuvvon orohatstivrra ja guovlustivrra bokte. Muhto boazodoalus lea dus1s1e cealkinvuoigatvuohta, ja eanavuovdinorgánat dat loahpalac1c1at árvvos1tallet ás1s1i. Jus eanavuovdinorgánat eai ane guovllu "dárbbas1laz1z1an láiddomiidda", sáhttá eatnamiid luobahit. Dán árvvos1teami mearrádusa sáhttá guoddalit, geahc1a eanavuovdinláhkaásahusa § 16 a. Váidaga c1uovvu váiddameannudeapmi, sihke eanavuovdinorgánain ja Statskog:s, mii lea dákkár ás1s1iid bajit orgána. Mearrádusa ii várra sáhte duopmostuoluid ovdii geahc1c1alit, earretgo jus lea váldeboasttoatnu1326. Mearrádus lea c1ielgasit biddjon "eiseválddiide", namalassii hálddas1anorgánii. Sihke njuolggadusa hábmen, árvvos1teami fágalas1 ja teknalas1 mihtilmasvuohta ja go eanavuovdinorgánat leat hárjánan dovdat guoskevas1 gaz1aldagaid, duopmostuolut vánit dárkkistit1327 eanavuovdinorgánaid árvvos1tallama. Mearridit leago guovlu dárbbas1las1 láiddomiidda, gullá nappo hálddas1eami lud1olas1 árvvos1teapmái. Man1imus1, ja várra dehálamos gaz1aldat maid galgá vihkkedallat dán mearrádusa ektui, lea gieldágo § 2 nubbi lad1as a) inta luobaheami jus eanavuovdinorgánat gávnnahit guovlluid dárbbas1uvvot boazoláiddomiidda, vai sáhttetgo eanavuovdinorgánat seaguhit eanet ealáhus- dahje servodatberos1tumiid dárboárvvos1tallamii, ja dákkár ollislas1 árvvos1tallamis mearridit dárbbas1uvvogo guovlu boazoláiddomiidda. Vuosttas áddejupmi mearkkas1a ahte dus1s1e boazoláiddomiid dárbbuid galgá árvvos1tallat, nu ahte dus1s1e boazodoalu dárbu lea mearrideaddjin sáhttágo guovllu luobahit. Nubbi áddejupmi diktá eanavuovdinorgánaid ollislac1c1at árvvos1tallat ja mearridit leago boazoealáhusa dárbbut dehálamosat go eará beros1tumiid ektui vihkkedallá. Man1it áddejupmi sáhttá mielddisbuktit ahte boazoláiddon sáhttá duvdot eret mearrádusa suodjalusas, go eanavuovdinorgánat ollislas1 vihkkedallamis atnet eará deasttaid dehálabbun. Gaz1aldat s1addá nuppiin sániiguin makkár deasttaid eanavuovdinorgánat sáhttet atnit go árvvos1tallo dárbbas1uvvogo guovlu láiddomin. Gaz1aldat lea buicii ás1s1iin mas eanavuovdinorgánat gal oidnet eatnamiid dárbbas1uvvot láiddomiidda, muhto mas liikká atnet eará beros1tumiid dehálabbon. Teavstta mielde guoskkaha eanavuovdinlága § 2 nubbi lad1as eatnamiid mat eai "galgga" vuvdot. Dákkár hábmema mielde lea dás sáhka luobahangildosis jus guovlu duod1ai dárbbas1uvvo boazoláiddomiidda. Nuppi beales daddjo ahte daid guovlluid maid "eiseválddit atnet dárbbas1uvvot" láiddomiidda, ii galgga vuovdit. Leagoson de sadji dihto árvvos1teapmái eanavuovdinorgánaid beales, nu ahte lud1olac1c1at sáhttet mearridit sáhttetgo eatnamat muhtun háve dárkojuvvojit dárbbas1las1 láiddomin. Eanavuovdinlága ovdabargguin ii leat gaz1aldat c1ielgasit vihkkedallon. Lávdegotti, mii ráhkkanahtii 1965 eanavuovdinlága, árvalusas, celko ahte "eat gávnnat ártta evttohit makkárge nuppástusaid badjesápmelac1c1aid vuoigatvuod1ain dahje vuoigatvuod1ain mat badjesápmelac1c1ain leat boazodoallolága ja eanavuovdinlága vuod1ul", geahc1a eanavuovdinláhkalávdegotti 1962 árvalusa 24. siiddus. Lávdegoddi gergii láhkaárvalusa mii dán c1uoggás lei seammago dalle gustojeaddji § 1 1902 eanavuovdinlágas, mas ee. c1uoz1z1o: "Stáhta Finnmárkku Ámtta Eanaguovllu Eatnamiid oktan Vuvddiin sáhttá luobahit. Luobaheapmi ii galgga liikká leat Priváhtii, go a. Gaska eiseválddiid mielas adno dárbbas1uvvon Geasseguohtumin dáloniid dahje Badjesápmelac1c1aid Elliide dahje Darfec1uohppamiidda, b. dat geavahuvvo Badjesápmelac1c1aid johtolagaide dahje dáloniid Johtalusaide dahje sáhttá navdit gáibiduvvo dákkár atnui, ...... f. dan Luobaheapmi mud1ui s1addá leat vuostá riikka Beros1tumiid dahje Guovllu Anu." 1902-lága sániid mielde ii galgga luobahit, mii mearkkás1a ahte gielddus lea vealtameahttun jus guovlu adno dárbbas1uvvot guohtumiidda. 1902 eanavuovdinnjuolggadusa § 1 mielde lea sáhka háviin go ii galgga luobahit: " Luobaheapmi Dábálas1 Njuolggadusaide gusto: a) Eatnamat eai galgga luobahuvvot, go Luobaheamis Stáhta Eatnamiin Finnmárkku Ámtta Eanaguovllus 22:át Miessemánus 1902 Lága § 1 albmaduvvon dahje eará Deasttain - omd. Ruvkedoaibma, Darfejeakkit, Sámileatnamat, Guollebivdu, Bivdu dahje eará Hearvásvuod1at - leat ávkkálaz1z1an bisuhit dan Stáhta Eaiggádus1s1amis. ........" Go lávdegoddi mii ráhkkanahtii 1965 eanavuovdinlága, ii lean oaivvildan nuppástuhttit gustojeaddji rievtti dán c1uoggás, sáhttá 1902-lága áddejupmi oaz1z1ut mearkkas1umi mo dálá gustojeaddji eanavuovdinlága galgá áddet. 1902-lága ovdabargguin, Od. prp. nr. 20 1901-1902 26. siiddus, cealká Eanadoallodepartemeanta: " Redaks1uvnnalas1 árttaid geaz1il lea dán paragráfii c1ohkkejuvvon mearrádusat, mat leat lávdegotti evttohusa § 1, § 2 ja § 3, 2 c1uoggát. Dás leat ee. albmaduvvon háviid, go ii berre luobahuvvot, vástideaddji 1863 lága mearrádusaide, § 1. Lávdegoddi dadjá dás: "Lea eahpiduvvon, livc1c1e go leamas1 ávkkálaz1z1an dás rehkenastit daid háviid, goas ii ávz1z1uhivc1c1e vuovdit. Belohahkii livc1c1e namalassii dát deasttat ovdáneamis rievdaduvvon áiggiid c1ad1a, belohahkii livc1c1e namalassii evttohusa prinsihpat eanavuovdima ovdánanvuogis dohkken buorebut njuolggadusaide go láhkii. Datte leat navdán buoremussan doalahit eanemus gustojeaddji láhkii ja departemeantta gaskaboddosas1 evttohussii, muhto deattuhuvvo almmatge, ahte juohke háve ferte hálddahus atnit namahuvvon deasttaid, buot dárkojuvvon, deattu, maid c1earddalas1 ja rud1alas1 beros1tumit gávnnahit lasihit." Lávdegoddái masa Eanadoallodepartemeanta c1ujuha, lei ás1s1edovdi lávdegoddi mii galggai mannat c1ad1a Eanadoallodepartemeanta ráhkadan od1d1a eanavuovdinlága gaskaboddosas1 evttohusa maid. Álggos máinnas1a Eanadoallodepartemeanta daid háviin goas ii berres1ii luobahit eatnamiid. Lávdegotti sitáhtas hállo "háviin, goas ii ávz1z1uhuvvo vuovdit" ja ahte eanavuovdinorgánat juohke háve fertejit "atnit namahuvvon deasttaid, buot dárkojuvvon, deattu, maid c1earddalas1 ja rud1alas1 beros1tumit gávnnahit lasihit". Dát cealkámus1at sáhttet vikkahit dan guvlui ahte eai leat dus1s1e boazodoalu dárbbut mat galget mearridit árvvos1tallanbohtosa, ja ahte boazodoalu dárbbut eai inta gieldán háldet eatnamiid jus eará dehálas1 deasttat eai caggan. Nugo lávdegotti ealkámus1at geardduhuvvujit, ferte áddet departemeantta oaivvildit guorrasit dása. Eanadoallodepartemeanta c1ujuha dasto dan dalá gustojeaddji 1863 láhkii, nu ahte "háviid goas ii galggas1ii luobahit", galgá vástidit háviide mat leat namuhuvvon 1863-lága § 1:s. Dát mearrádus c1uojai ná: "1. Stáhta Finnmárkkus eatnamat eai galgga luobahuvvot priváhta opmodahkan, go dan luobaheapmi livc1c1ii leamen vuostá guovllu anu, nugo namahuvvon go lea: a) ahte dat geavahuvvo geasseguohtumin dáloniid dahje badjesápmelac1c1aid elliide dahje lavdnjeloggumii, ........." 1863 láhkamearrádusa vuolggasadji lea árvvos1tallat livc1c1iigo vuovdin "leat vuostá guovllu anu". Dát mearkkas1a dábálac1c1at moanaid dilálas1vuod1aid seagás11328 árvvos1tallama. Mearrádusa sáhttá áddet nu ahte dat lohká daid háviid goas luobaheapmi erenoamáz1it ("namalassii") livc1c1ii lean vuostá guovllu anu, nu ahte ii mearkkas1an ahte ii galgan sáhttit eará dilálas1vuod1aidge dárkot. Dalle sáhtii dihto háviid gávnnahit ahte vuovdin ii livc1c1ii vuostá guovllu anu, vaikko guovlu adno geasseguohtumin dáloniid ja sápmelac1c1aid elliide. Teaksta orru leamen almmatge c1ájeheamen ahte luobaheapmi livc1c1ii leamen vuostá guovllu anu, ainjuo namahuvvon dilálas1vuod1aid mielde. Vuovdin daid háviid mat erenoamáz1it namuhuvvojit mearrádusas, ee. go eatnamat "geavahuvvojit geasseguohtumin", livc1c1ii ies1alddes sáhttit áddejuvvot "vuostá guovllu anu", nappo vaikko ii árvvos1tala eará deasttaid. Dán ferte dalle áddet vuovdingildosin dán lága mielde dan muddui go eatnamiid dárbbas1a boazogeasseguohtumin. Dán dulkoma doarju 1863-láhka § 2, mas c1uoz1z1o: "Eatnamat, mat ovdalis namuhuvvon Eavttuid olis eai gávnnahuvvon dárbbas1laz1z1an dahje ávkkálaz1z1an bisuhit Stáhta Eaiggádus1s1amis, sáhttá ain Luobahit". 1863-lága ovdabarggut vigget maid dan guovlui ahte lea oaivvildan bidjat luobahangildosa namuhuvvon háviid. O. nr. 33 1863 9. siiddus c1uoz1z1u : "Eatnamiid Vuovdima ektui, dalle ii leat died1usge min Oaivil, ahte buot Eatnamiid galgá vuovdit ja iige, ahte berres1ii doapmat luobahit, maid sáhttá jurddas1it Áiggi mielde berre sirdit priváhta Eaiggádus1s1amii. Dán oktavuod1as mearkkas1uvvo erenoamáz1it C1uovvovas1: Ii dál vuos leat áigi árvalit, ahte Eanagaskkat, mat geavahuvvojit Ássiin oktasas1 Guohtumiidda Dáloniid dahje Badjesápmelac1c1aid Elliide, dahje Lavdnjeeatnamin Vuvdo dahje Lihttoláigohuvvo." Dán maid lea bájuhan, sáhttá dulkot ahte 1863 eanavuovdinlága § 1 ja 1902-lága § 1 mearridedje luobahangildosa dihto albmaduvvon háviin. Sáhttá datte jearrat bijaigo lávdegoddi mii ráhkkanahtii 1965-lága dán áddejumi dalá gustojeaddji § 1 vuod1ul, nappo leigo dákkár njuolggadusa sii háliidedje joatkkan. Árvalusastis máinnas1a lávdegoddi 14. siiddus 1902 eanavuovdinlágas ja eanavuovdinnjuolggadusas, bajilc1állagis "Gustojeaddji lágas ja njuolggadusain". Dás c1uoz1z1u ee.: "Luobaheami ja lihttoláigoheami njuolggadusat leat mearriduvvon lága § 1:s, njuolggadusaid § 1:s ja 8:s. Lága § 1, 2. lad1d1asa mielde ii sáhte luobahit eatnamiid go dat dárbbas1uvvojit badjesápmelac1c1aid dahje dáloniid elliid geasseguohtumii dahje lavdnjeloggumii. Ii leat dasto lohpi luobahit guovlluid maid gáddá dárbbas1it dahje atnit badjesápmelac1c1aid dahje dáloniid johtolagaide. Dasto ii leat lohpi luobahit eatnamiid jus leat niittut maid ii sáhtte albmaláhkai gilvit, dahje eatnamiid sajádat lea nu ahte guolásteaddjit soitet daid atnit návsttuide dahje jieliide. Jus eatnamat leat mávssolac1c1at vuovddi seailluheames ii galgga luobahit ja iige jus luobaheapmi lea vuostá riikka beros1tumiid dahje guovllu dárbbu." Lávdegoddi atná njuolgguslac1c1at "ii sáhte luobahit" ja "ii leat lohpi luobahit" báhkkodemiid. Sátneatnimis vuhtto ahte lávdegoddi áddii dalá gustojeaddji njuolggadusa inta gildosin, dajaldagaid mielde. 15. siiddus geardduhuvvo dát, muhto dás ii leat giellaatnin seamma c1ielggas: "Lávdegoddi oaivvilda ahte go eatnamiid luobaha dahje láigoha berres1ii váldodeaddu biddjot háldet eatnamiid servodatávkkálaz1z1an ja gánnáhahttin. .......... Lávdegoddi oaivvilda ahte láhkamearrádusas berres1ii doalahit ahte eatnamat mat dárbbas1uvvojit badjesápmelac1c1aid elliid johtolagaide dahje geasseguohtumin eai berres1ii vuvdot. Seamma gusto go vuovddi dahje ruvkedoaimma, darfejekkiid, sámmálc1oaggima, bivddu ja guollebivddu geaz1il lea ovdun seailluhit eatnamiid stáhta opmodahkan. ......... Jus árttaid geaz1il mat ovddabealde leat namuhuvvon ii galggas1ii leat eahpidahtti, ferte Finnmárkku eatnamiid sáhttit láigohit dahje lihttoláigohit. Dál ásahuvvojit láigogaskavuod1at1329 eará ulbmiliiddage go daid mat leat namuhuvvon njuolggadusaid § 8:s, ja ii leatge boahtteáigái gáibiduvvon ráddjet lihttoláigohanlobi ulbmiliidda mat leat namuhuvvon njuolggadusas. Berres1ivc1c1ege addot oppalas1 lohpi lihttoláigohit eatnamiid Finnmárkkus go dát ii leat vuostá vuoigatvuod1aid maid badjesápmelac1c1at dahje dálonat leat háhkan, dahje vuostá riikka dahje guovllu dárbbu." Lávdegoddi deattuha dás man mávssolas1 lea go eatnamat hálddas1uvvojit servodatlas1 ja rud1alas1 buoremus lági mielde. Dihto boazodoallodárbbuid deasttas, ja ies1gud1et riggodagaid ávkkástallama deasttas, cealkkihuvvo datte muhtun háviid ahte eatnamat eai vuvdo. Vaikko "berre" báhkkodeapmi adno nuppi oasis, lea man1imus1oasis sáhka vuoigatvuod1ain maid ee. boazodoallu lea háhkan, ja maid ferte doahttalit. 23. ja 24. siidduin, oasis eanavuovdima ja boazodoalu birra, cealká lávdegoddi sullii seamma: "Vuoigatvuohta mii badjesápmelac1c1ain lea diktit bohccuid guohtut ja johtit, leat vuoigatvuod1at mat dál leat nannejuvvon dahje eaktuduvvon boazodoallolága § 2 ja §§ 27 ja 28:s. Eanavuovdinláhkage lea geahc1c1alan suodjalit badjesápmelac1c1aid boares vuoigatvuod1aid ja lea § 1:s mearridan ahte eatnamiid maid sáhttá atnit badjesápmelac1c1aid johtolagaide, dahje maid eiseválddit atnet dárbbas1uvvot geasseláiddomiidda badjesápmelac1c1aid elliide, ii sáhte luobahit. ........ Lávdegoddi ii gávnnat makkárge ártta evttohit makkárge nuppástusaid badjesápmelac1c1aid vuoigatvuod1ain dahje vuoigatvuod1ain mat badjesápmelac1c1ain leat boazodoallolága ja eanavuovdinlága vuod1ul." § 2 sierracuhkiin láhkaárvalusastis cealká Lávdegoddi fas nu ahte sáhttá orrut leat gieldinnjuolggadus. 45. siiddus c1uoz1z1u: "Dán mearrádusas leat lohkkon muhtun dilálas1vuod1at mat cagget vuovdit matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiid. Mearrádus dávista hui sakka eanavuovdinlága § 1. ........ Eanavuovdinlága § 1 oppalas1 mearrádus, mii gieldá vuovdit eatnamiid jus luobaheapmi lea vuostá riikka beros1tumiid dahje guovllu anu leat gud1d1on evttohusas ja buhtaduvvon oppalas1 vuovdingildosiin jus eatnamat "eará árttain berres1edje leat stáhta eaiggádus1s1amis." Eanadoallodepartemeanta bijai ovdan lávdegotti evttohusa Od.prp. nr. 48 1963-64. Eanadoallodepartemeantta oaidnu evttohuvvon § 2:i lea 11. siiddus : "Departemeanta navdá danin nugo árvalusge ahte láhka berres1ii ráddjet mearridit ahte stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus lagat lágas hábmen spiehkastagain sáhttá vuovdit dahje lihttoláigohit. Departemeantta oainnu mielde lea § 2 spiehkastat lobis háldet stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus. Árvalusa § 2 sierramearkkas1umiin cealká departemeanta 13. siiddus: «Boazodoalu beales lea c1ujuhuvvon ahte § 2 a ja b c1uoggát leat vátnásit hábmejuvvon, ja ahte "geasseguohtuma" sajis berres1ii leat c1uz1z1on "guohtun". Seamma daddjo ahte b c1uoggás berres1ii leat c1uz1z1on "boazodoallu atná dahje navdo atnit njuovvan- dahje mearkunsadjin, guotteteatnamin, johtolahkan dahje vuoi??astansadjin jna." Departemeanta c1ujuha dán oktavuod1as ahte gustojeaddji eanavuovdinlága § 1 a ja b mielde justa lea atnán deastta badjesápmelac1c1aid geasseguohtuma ja johtolagaid dárbui mat árbevirolac1c1at leat leamas1 adnon erenoamás1 mávssolaz1z1an boazoealáhussii. Eará dárbbut mat boazoealáhusas galggas1edje leat, ferte árvvos1tallat ja buohtastahttit eará ealáhusaiguin, ja departemeanta oaivvilda danin ahte boazoealáhusa beros1tumiide ollásit lea atnán deastta ovdanbukton § 2 a ja b mearrádusain oktan c c1uo.» Dás earuha gaskal dárbbuid mat erenoamáz1it leat namuhuvvon a ja b bustávain, ja eará dárbbuid mat boazodoalus galggas1edje leat. Go lea gaz1aldat háldet eatnamiid, leat man1imus1dárbbut dakkár deasttat olusiid gaskkas ollislas1 árvvos1tallamis, ja dárbbut mat leat earuhuvvon sierra spiehkastagaide a) ja b) bustávain, leat departemeantta oainnu mielde oaivvilduvvon erenoamás1, nannosat. Leago mearrádus luobahangielddus, ii leat vihkkedallon Eanadoallolávdegotti árvalusas (Árvalus O VI 1964-65). Lávdegoddi báhkkodii datte ahte "boazosápmelac1c1aid vuoigatvuod1aid ferte doahttalit ollásit", geahc1a 5. siiddu. Dasa lassin viiddidii nugo namuhuvvon ovdal geasseguohtunspiehkastaga láiddomiidda oppalac1c1at. Vástideaddji guottut bohte vel ovdan go Stuorradiggi meannudii láhkaárvalusa, mas ás1s1ejod1iheaddji Unsgĺrd (Tidende O&L 1964-65, Forhandlinger i Lagtinget 37. siiddus) celkkii: "Boazosápmelac1c1at leat báhkkodan ahte ovdáneami mielde, ja eanet aht` eanet Finnmárkku eatnamiin ávkkástallo mán1ggalágan ulbmiliidda, c1uohcá dát sin vuoigatvuod1aide ja sin vejolas1vuod1aide boazoealáhusas. Dál lea sihke lávdegoddi ja departemeanta cealkán ahte boazodoalu vuoigatvuod1aid ferte doahttalit juohke oktavuod1as. Deattuhan nannosit dán cealkámus1a. Dás lea dahkamus1 joavkkuin mas leat iez1as váttisvuod1at. Dán joavkku vejolas1vuod1at eai galggas1ii gárz1z1iduvvot - baicce nuppeláhkai; ferte iskat buoridit sin eallindili." Geassemánu 15. b. 1966 láhkaásahusas matrikulerekeahtes eatnamiid hálddas1eami hárrái, lea mearkkas1an ahte galgá oppalac1c1at vihkkedallot go galgá mearridit sáhttágo eatnamiid vuovdit, ja ahte a) bustávva danin ii ovttabeallásac1c1at galgga deastta atnit boazodoalu dárbbuide. Eanavuovdinláhkaásahusa § 1:s lea c1uovvovas1 cealkka: "Juksan dihte stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid ulbmálas1 ávkkástallama, galggas1ii vuovdit ja láigohit eatnamiid, guovllu buot árvvos1tallama beros1tumiid vuod1ul. Plánemiin, mii berres1ii leat huksenlága viidodatplánema meriid mielde, ferte atnit deastta eanadoallu eanadárbui, viesso- ja industriasajiide, luoddahuksemiidda, c1áhceatnimiidda, duolvac1áhcegolgadeapmái, girdihápmaniidda, Suodjalusa atnurusttegiidda, luondduguovlluide, olgunastinguovlluide ja eará dábálas1 beros1tumi rusttegiidda. Stáhta vuvddiid direktoráhta mied1iha departemeantta dohkkehemiin dárkilat mearrádusaid stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid vuovdimis ja láigoheames". Dulkonvejolas1vuohta leat lohkalit vuosttas cealkaga iehc1anas mearrádussan mii galggas1ii leat vuod1d1un árvvos1tallat ean1kalás1s1iin a) bustáva mielde. Mearrádus livc1c1ii dalle dagahan ahte eará servodat- ja ealáhusberos1tumiidge sáhttá váldit mielde go galgá mearridit galgetgo boazodoalu dárbbut láiddomiidda head1us1tit luobahit eatnamiid. Jus olles mearrádusa lohká oktanaga, oaidná ahte dát ii leat ean1kalás1s1emeannudeami njuolggadus,muhto eanavuovdinorgánaid eanaávkkástallama1330 plánen. Nubbi cealkka álggahuvvo "plánemiin" (min deattuhus), mii sáhttá dulkojuvvot c1ujuhus vel vuosttas cealkagii, mii danin dus1s1e lea oppalas1 mearrádus das makkár mihttomearri berres1ii leat eanahálddas1eamis, vaikko ii leat oaivvilduvvon guorahallat lága § 2 dulkoma. Leago oaivvilduvvon mearridit maidege eanavuovdinorgánaid plánemis, boahtá ovdan lága ovdabargguinge. Eanadoallodepartemeanta cealká Od. prp. nr. 48 (1963-64) 12. siiddus: "Eaiggádus1s1anhálddas1eami njuolggadusat Departemeanta lea ovttamielas lávdegottiin ahte Finnmárkku stáhta eatnamiid hálden nu bures go vejolas1 berres1ii ovdánit systemáhtalac1c1at ja plánamielde, geahc1c1alan dihte ávkkástallat eatnamiid buoremussan ulbmálac1c1at ja rud1alac1c1at. Láhkaásahusaid evttohusa § 1:s lea lávdegoddi báhkkodan ná: [Láhkaásahusa § 1 lea bajábealde c1állon.) Departemeanta deattuha dán oktavuod1as mávssolas1vuod1a farggamusat oaz1z1ut rud1alas1 kárttaid daid guovlluide Finnmárkkus gos vuovdin ja lihttoláigoheapmi leat áigeguovdilat, ja departemeanta guorrasa lávdegotti dáid ovdandoallamiidda." Eanavuovdinmearrádusat maid Stáhta vuvddiid direktoráhta lea gergehan golggotmánu 3. b. 1967, orrut leat vuod1d1uduvvon ahte dás lea eanavuovdinorgánaid eanaávkkástallama plánemis sáhka. Man1n1ilgo lea c1ujuhan eanavuovdinláhkaásahusa § 1:i, geahc1ada dás makkár plánaid berres1ii ráhkadit ovdalgo hálde eatnamiid eanadollui, huksensajiide, barttaide, návsttuide ja lavdnjegod1iide. Go mearrádusat galggas1edje leat eanavuovdinláhkaásahusaide deavddan, orru dát eaktudeamen njuolggadusaide seamma ás1s1esuorggi. Go dás leat plánennjuolggadusain dahkamus1, ja iige njuolggadusain mii muhttá lága mearrádusa sisdoalu, c1uovvu maiddái dábálas1 láhkateknalas1 prinsihpaid, go noahkuda ahte láhkaásahusat leat lága rámma siskkobealde. Dáid njuolggadusaid mielde de ii sáhte mearridit láhkaásahusa mii nu sakka nuppástuhttá njuolggadusaid mat leat c1állon lágas mas dás lea sáhka. Jus láhkaásahusa § 1 liikká állana dan árvvos1tallama guvlui maid ean1kalás1s1iin galgá dahkat, lea mearkkas1ahtti ahte boazodoallu ii leat c1ielgasit namuhuvvon daid beros1tumiid gaskkas maidda galggas1ii deastta atnit, go boazodoalu beros1tumit leat nannosit deattuhuvvon eanavuovdinlága ja boares lágaid ovdabargguin. Dán sáhttá ákkastallat go árvvos1tallan man birra jurddas1a, lea ean1kalás1s1iid árvvos1teapmi go lea c1ielggas ahte boazodoalu láiddondárbbut eai head1us1 luobaheami. Dákkár háviid lea datte eanavuovdinlága ovdabargguinge eaktuduvvon ahte galgá govddidabbot árvvos1tallat. Dán mielde ferte navdot ahte láhkaásahusa § 1 c1állimis leat leamas1 plánenbarggut jurdagiin, ja oaivil ii leat nappo leamas1 mearridit ahte eará deasttat galggas1edje leat mielde árvvos1tallamis dárbbas1uvvojitgo eatnamat boazoealáhii. Sverre Třnnesen lea "Retten til jorden i Finnmark" girjjis (1979) cealkán boazodoalu ja eará anu gaskasas1 riidduid birra, erenoamáz1it eanadoalu. Son c1állá earret eará ( 201-202. siidduin): "Vuosttas c1ujuhanlága rájes 1775:s ja gitta dássáz1ii ii leat eiseválddiid beales goassige eahpiduvvon ahte eiseválddiin lea lohpi c1ujuhit ássansajiid ja eatnamiid gilvimii beros1keahttá fuotnánitgo boazodoalliid láiddomat. Jus boazodoallit háliidez1z1et ráddjet eanac1ujuheami, fertes1ii leat váikkuheamen hálddahusa árvvos1teami c1ujuhemiin ahte guohtumiid geahpedeapmi livc1c1ii leat guovllu anu vuostá ja iige lága olis1331. Muhto dákkár oainnuin ii leat joavdan gosage, go otná dan beaivái lea eanadoalus adnon leat sakka stuorát mávssolas1vuohta guvlui go boazodoalus. Oaidnu ahte boazodoallu lea vuolibus1 eanadoalu ektui dat lea boazodoallolága § 2 duogábealde, mas boazodoallovuoigatvuohta báikkálac1c1at ráddjejuvvo ii dus1s1e guovlluide gos boazosápmelac1c1ain ovddes1 áiggis lea leamas1 boazodoallu, muhto maiddái gos leat ávkkálas1 diktit doaimmahit boazodoalu. Ahte stáhtas lea dákkár vuoigatvuohta leat gal c1áboc1ielggas. Stáhta vuoigatvuohta c1ujuhit ássansajiid almennehiin dahkko Finnmárkkusge. Dát vuoigatvuohta lea oppalac1c1at Norggas leamas1 lága olis eanadatlága áiggi rájes. Finnmárkkus nugo mud1uige lea c1ujuhanriekti eanas1 adnon miehtat giliolbmuid iez1aset dárbbuide eanasierravuoigatvuhtii." ..... Nu sáhttáge Finnmárkkus .... dadjat ahte lága mielde lea boazoealátvuoigatvuohta leamas1 adnon vuoruhuvvon huksenvuoigatvuod1a ja gilvinvuoigatvuod1a mielde ja lea ferten dáidda c1áhkket saji". Třnnesen ii namut c1ielgasit gaskavuod1a eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa a):i. Soaitá daningo son dán oktavuod1as jurddas1a dakkár dillái ahte eatnamat eai dárbbas1uvvo boazoláiddomiidda. Son hállá ahte ássansajiid ja eatnamiid c1ujuheapmi fuotnánahttá boazoealáhiid, mii dávjá geavvá Finnmárkkus, gos olu bohccot guhtot masá miehtá fylkka. Árvvos1teami maid oaivvilda boazosápmelac1c1ain lea uhccán vejolas1vuohta váikkuhit, sáhttá leat go eanavuovdinorgánat vihkkedallet beros1tumiid go lea mearriduvvon ahte eatnamiid sáhttá vuovdit, ja de galggas1ii mearriduvvot leago luobaheapmi ávkkálas1 dahje sávahahtti, ja iige árvvos1teami mii galgá mearridit dárbbas1uvvogo guovlu guohtumii ja danin iige vuvdot. 1863 ja 1902 eanavuovdinlágaid mielde, vuosttasis § 1 ja nuppis § 1 nuppi lad1d1asa mielde, lea dán árvvos1teami fáddá justa leago luobaheapmi vuostá guovllu anu, ja dán anus lea eanadoallu árbevirolac1c1at leamas1 nannosat. Dát árvvos1teapmi ii gártta datte áigeguovdil ovdal lea c1ilgejuvvon sáhttágo guovllu boazodoalu dárbbu ektui luobahit. Jus Třnnesen:s lea dát áddejupmi riekta, ii ákkastallo das eará dulkon § 2 nuppi lad1d1asis a):s go teaksta ja ovdabarggut. Muhto Třnnesen:a sitáhta sáhttá maiddái áddet c1ujuhussan ahte eanavuovdinorgánat dan háve sáhttet mearridit fertejitgo boazodoalu dárbbut láiddomiidda c1áhkket saji eará dehálas1 deasttaide, nugo huksemiidda ja eanadollui. Dákkár áddejumi c1uovvu ahte eará deasttaid dihte eai oru boazodoallu dárbbut guohtumiidda dán guovllus adnot mearrideaddjin. Dás ii leat dasto inta gildosin dahkamus1, muhto c1ujuhemiin govddit vihkkedallamii buot dilálas1vuod1aid ektui masa eatnamat dárbbas1uvvojit eanemusat. Dát áddejupmi nannejuvvo go Třnnesen man1n1il orru bidjamin johtolatmearrádusaid b) bustávas eará dillái go láiddomiid dárbbu a) bustávas. B) bustáva birra cealká Třnnesen 203. siiddus: "Lágain orru árrat fuopmámin sierra dilálas1vuod1aid mat sáhttet gullat johtolagaide jna. Ná oaidná juo 1863 eanavuovdinlága § 1:s ahte okta eavttuin hálddahusas sáhttit vuovdit eanabihtá lei jus ii lean báikkis maid badjesápmelac1c1at atne johtolahkan. Vástideaddji mearrádusat leat 1902 lágas § 1, 1. lad1d1asis litra b ja dálá gustojeaddji 12.3.1965 lága § 2, 2. lad1d1asis litra b. Hálddahus lea oskkáldasat1332 c1uvvon eanavuovdinnjuolggadusain ja geavadis daid vuod1ul." Oppalohkái orru váttis dadjat vissásit oaivvildiigo Třnnesen § 2 nuppi lad1d1asa a) bustávvii go lea c1uoc1c1uhan ahte boazodoallu dihto háviid ferte c1áhkket saji eará nana beros1tumiide fylkkas, vai máinnas1ago dus1s1e ávkkálas1vuod1aárvvos1teami1333 mii doaimmahuvvo go lea c1ielggas ahte a) bustáva gielddus ii head1us1 luobaheami. Liikká lea govttolas1 c1ielggas ahte son atná boazodoalu johtolagaid leat eanet suodjaluvvon, ja ahte eanavuovdinorgánat ainjuo dákkár háviid eai sáhte vihkket johtolagaid dárbbu vuostá dárbbu geavahit eatnamiid eará ulbmiliidda. Eanavuovdinorgánaid geavat sáhttá leat mávssolas1 láhkaáddejupmáige. Eanavuovdinorgánat eai leat, nugo c1ujuhuvvon vulobealde 2.6.4.1. c1uoggás, dus1s1e deastta atnán boazoealáhii, muhto eará deasttaidege go árvvos1talle vuovdingaz1aldaga. Dán leat dahkan sihke ovdal ja man1n1il 1965 eanavuovdinlága. 1965 láhka ii danin nuppástuhttán maidege. Geavat lea vánit vuod1d1uduvvon makkárge c1ielga oidnui lága dulkongaz1aldagaide, muhto liikká lea leamas1 viehka bissovas1. Sáhttá jearrat makkár mearkkas1upmi nu guhkes ja bissovas1 geavadis lea § 2 nuppi lad1d1asa a) rievttálas1 árvvos1tallamii. Juridihkalas1 teorias lea dán gaz1aldaga ee. Torstein Eckhoff vihkkedallan "Rettskildelćre:s" (1989), mas 201. siiddus daddjo hálddas1angeavada birra c1uovvovas1: "Man olu geavat deaddá, sorjá ee. man bissovas1, dovddus ja bindil dat lea. Dihto mearkkas1upmi lea maiddái boahtágo geavat orgánain main duopmostuolut atnet lea erenoamás1 máhttu dán suorggis. Eará mávssolas1 dagaldat lea, leago c1uovggus dahje eahpec1uovggus1334 priváhta beliide ahte geavada garvá. Dát illá garvojuvvo man1it namuhuvvui háviid - erenoamáz1it jus lea sáhka njuolggadusain maidda lea dehálas1 ahte olbmot sáhttet heivehit iez1aset. Loahpas atnit muittus ahte lea mearrideaddji mearkkas1upmi mo riektegáldogovva mud1ui neaktá. Hálddas1angeavat mii c1ielgasit lea vuostá lága dahje alimusriekteduomu, ii eisege dábálac1c1at dohkkehuvvo. Muhto geahppasat vuosteákkat duvdojuvvojit dávjá eret." 209. siiddus máinnas1uvvo priváhta geavat. Dás c1uoz1z1u : "Priváhta olbmuid geavadis sáhttá mud1ui leat riektegáldolas1 mearkkas1upmi vaikko ii leat ovttastahtton dákkár geatnegasvuod1a dovdduin ahte das lea vieru ies1láhki. Jus- omd. leat árta navdit ovttage leat heivehan iez1as dálá riektegeavadii dahje hálddas1angeavadii, lea dát dilálas1vuohta man berres1ii doalahit. Priváhta geavat sáhttá nuppiin sániiguin váikkuhit cieggadit1335 váldegeavada nu ahte lea eahpidahtti jus dan garvves1ii". Mii dás daddjo, sáhttá állanahttit dan guvlui ahte geavada maid eanavuovdinorgánaid beales lea c1uvvon, ja mii lea joatkka ovddes1 geavadis, sáhttá bidjat vud1d1osa ahte geavahuvvon njuolggadus adno leat gustojeaddji riektin. Maná sáhttá das maid ovddabealde lea vihkkedallan c1ujuhit ahte eanavuovdinorgánaid § 2 a) atnu ii leat lága mielde, muhto láhka ii leat leamas1 c1ielggas dán c1uoggás. Dát lea maiddái c1ujuhuvvon, erenoamáz1it eanadoalu beales. C1uoc1c1uhuvvo ahte ii oidno c1ielgasit ovdabargguin ja lága sániin ahte lea oaivvildan muhttit lága. Ii njuolggadusa geavatge leat muhttas1uvvon man1n1ilgo od1d1a eanavuovdinláhka bod1ii fápmui, eanavuovdinorgánat leat hálddas1an eatnamiid seammaláhkai go 1902-lága § 1 mielde. Jus oaivvildedje muhttit riektedili dán láhkai, nappo nu ahte boazodoalu sadji nanosmuhtto, ja mii fas c1uohcá dáloniidda ja erenoamáz1it eanadoalliide, de ferte geavvat njuolggadusa c1ad1aheamis. Nu guhká go ii leat dáhpáhuvvan, ii sáhte dadjat ahte riektedilli lea muhtton, vaikko dat livc1c1ii galgan leat áiggan. Datge ahte lea gávnnahan dárbbas1uvvon addit njuolggadusaid suodjalit boazodoalu láiddomiid ja johtolagaid guovtti sierra mearrádusain, lea biddjon ággan ahte a) bustávva b) bustáva ektui ii leat oaivvilduvvon vealtameahttun gildosin. Dát oaivil vuod1d1uduvvo dasa ahte boazosápmelac1c1aid ja dáloniid elliid geasseguohtun 1902-lága § 1:s leat dássálaga. Seammaláhkai go eatnamat mat adnojit dahje sáhttet adnot dáloniid johtimiidda dahje boazosápmelac1c1aid johtolagaide leat dássálaga. Eanavuovdinlága nuppástusas sihkkojuvvui dáloniid luoddadárbu lágas, go dán gokc1á luoddaláhka, muhto boazodoalu johtolagaid suodjaleapmi doalahuvvui, geahc1a b) bustáva. Dáloniid dárbu geasseguohtumii elliidasaset lea datte sihkkojuvvon a) bustávas, mas dus1s1e boazodoalu guohtondárbbut namuhuvvojit. Jerro danin ahte oaivvilduvvuigo spiehkastit ovddes1 lágain go eanavuovdinláhka mearriduvvui, go juo c1ielgasat earuha gaskal boazodoalu ja dáloniid elliid guohtonvuoigatvuod1aid. Dáloniid elliid guohtonvuoigatvuod1as cealká lávdegoddi 25. siiddus: "Lávdegoddi diehtá ahte moanain guovlluin Finnmárkkus leat stuorra stáhtaeatnamat mat leat buorit s1ibitguohtumat. Muhtun eatnamat leat viehka guovddáz1is, dáluid ja ássama lahkosis. Go dákkár eatnamat dohkkehuvvojit gilvimii gárz1z1iduvvojit ealáhateatnamat go mihtiduvvojit lassieatnamiidda dahje od1d1a doaluide. Muhto leat maid stuorra guohtongaskkat mat leat doaresbealde, maid boahtteáiggisge berres1ii sáhttit atnit lunddolas1 guohtumin. Lunddolas1 guohtumiid ávkkástallama dáfus eaktuda lávdegoddi ahte stáhta eanaeaiggádin ferte atnit dárbbas1las1 deasttaid vuovdeberos1tumiide ja boazodollui. Guohtun ii galgga dasto head1us1tit eatnamiid ávkkástallat eará ulbmiliidda (gilvin - viessosajit jna.). ... Finnmárkku stuorra guovllut lunddolas1 guohtonguovlluid ferte navdit sáhttit addit ealáhatvejolas1vuod1aid mealgat s1ibihiidda nu ahte dát ii c1uoza bohccuid geasseláiddomiid dárbbuide. Namuhuvvon váras1umiin navdá lávdegoddi leat rud1alac1c1at riekta boahtteáiggisge addit guohtonvuoigatvuod1a stáhtaeatnamiin od1d1a doaluid mihtádusaide. Guohtonvuoigatvuohta berres1ii nugo dássáz1ii ráddjejuvvot s1ibitlohkui maid sáhttá dálvebiebmat doalus. Sierra guohtonvuoigatvuohta dihto eatnamiidda berres1ii dus1s1e addit geassesajiide dahje oktasas1guohtumiidda." Guohtonvuoigatvuod1a rievttálas1 dilis dadjá datte Lávdegoddi 25. siiddus: «Lávdegoddi c1ujuha dás ahte guohtonvuoigatvuohta stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus lea áibbas earalágan go guohtonvuoigatvuohta riikkas mud1ui. Sierra riektedilálas1vuod1aid geaz1il mat leat rád1d1en ja ain rád1d1ejit Finnmárkkus ja mii lea ovdal válddahallon, ii sáhte jurddas1it ahte guohtonvuoigatvuod1as lea vuoigatvuod1avuod1d1u vieruiduvvan rievttis. Guohtonvuoigatvuohta dávista danin mearrádusaide mat leat vuoigatvuod1avuod1d1obáhpáriin, ja mii nugo namuhuvvon ovddabealde, lea hui ráddjejuvvon." Buohtastahttimii daddjo boazoealátvuoigatvuod1a rievttálas1 dilis 23. ja 24. siidduin: "Vuoigatvuohta mii badjesápmelac1c1ain lea boazoguohtumiidda ja johtimiidda, leat vuoigatvuod1at mat dál leat nannejuvvon dahje eaktuduvvon boazodoallolága § 2 ja §§ 27 ja 28:s. Eanavuovdinláhka lea maid geahc1c1alan suodjalit boazosápmelac1c1aid ovddes1 vuoigatvuod1aid ja lea [1902 eanavuovdinlágas] § 1:s mearridan ahte eatnamiid maid sáhttá atnit boazosápmelac1c1aid johtolagaide, dahje maid eiseválddit atnet dárbbas1uvvot geasseguohtumiidda boazosápmelac1c1aid elliide, ii sáhte vuovdit. ... Lávdegoddi ii oainne ártta evttohit makkárge nuppástusaid badjesápmelac1c1aid vuoigatvuod1aide dahje vuoigatvuod1aide mat badjesápmelac1c1ain leat boazodoallolága ja eanavuovdinlága vuod1ul." Departemeanta doarju lávdegotti evttohusa, almmá vihkkedallamin dán c1uolmma erenoamáz1it. Bajábeale sitáhtat c1ájehit ahte lávdegoddi oaivvildii váfistit ja nannet boazodoalu láiddomiid suodjaleami, od1d1a boazodoallolága mielde. Guohtonvuoigatvuohta dáloniid elliide adnojuvvo baicce olu láivvit vuoigatvuohtan, vuoigatvuohta mas ii leat vieruiduvvan rievttálas1 vuod1us ja ii danin suodjaluvvo eanavuovdinlágas seamma nannosit. Lávdegoddi bijai nuppiin sániiguin vuod1d1un ahte dán guovttelágan guohtonvuoigatvuod1ain lea sierralágan vuod1us ja fápmu, ja go dáloniid guohtonvuoigatvuohta elliidasaset adnojuvvo stáhta beales gierdan geavaheapmin, ii joatkkas1uvvon "Geasseguohtun dáloniid Elliide" od1d1a lágas. Dáloniid guohtonvuoigatvuohta elliidasaset lea lagat vihkkedallon Riektejoavkku c1ielggadeami 3.3. kapihttalis. Riektejoavkkus, ja erenoamáz1it unnitlogus, ii leat seamma oaidnu dasa leago omiid guohtonvuoigatvuohta gierdan geavaheapmi nugo eanavuovdinláhkalávdegoddi bijai vuod1d1un. Man1imus1 dagaldat maid sáhttá geahc1adit § 2 nuppi lad1d1asa a dulkomis, lea mo álbmotrievttálac1c1at lea ovdánan das rájes go eanavuovdinláhka mearriduvvui. ON-soahpamus1a siviilla ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid hárrái 27. artihkkalis, dohkkehuvvon 1966:s ja fámus 1976:s, ja ILO-soahpamus1 nr. 169:s, mii bod1ii fápmui 1991:s, leat mearrádusat eamiálbmogiid vuoigatvuod1aid birra. Riektejoavku lea 2.4. kapihttalis dárkilat geahc1adan dáid mearrádusaid mearkkas1umi. Dán oktavuod1as lea guovddás1 ás1s1i ahte goappas1iid dán álbmotriektegálduin leat mearrádusat mat galget váfistit unnitlogu kulturdoaimma ávnnaslas1 vud1d1osage, ja boazodoalu láiddomat lea dákkár vuod1us. Go Norga man1n1ilgo eanavuovdinláhka mearriduvvui leat váldán dákkár álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1aid badjelasas, sáhttá leat dagaldat mearrádusaid dulkomis mat galget suodjalit sámi beros1tumiid. Dán ákka lea datte váttis oaz1z1ut dohkkehit daid háviid go boazoláiddon lea vuostá eará sámi kultuvrra ávnnaslas1 vud1d1osa. Dán boazoealáha eatnamiid dárbbu c1ad1amannama man1n1il, ferte sáhttit daddjot ahte eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa a) rievttálas1 mearkkas1upmi lea eahpec1ielggas. Teavsttas vuhtto luobahangielddus eatnamiidda mat dárbbas1uvvojit boazoláiddomiidda, jus geahc1c1á boazodoalu beales. Ovdabarggut govvejit eahpec1ielgasit makkár njuolggadusa oaivvildedje addit. Lága mielde lea mearrideaddjin "maid eiseválddit atnet" dárbbas1uvvot boazoealáhii, ja eiseválddiide sáhttá leat lunddolas1 vihkket moatti deastta vuostálaga. Geavadis leat moadde deastta árvvos1tallon luobahangaz1aldagas. Makkár mearkkas1upmi dán hálddas1angeavadis lea riektedillái, ii leat c1ielggas. 2.5.1.3.2 Johtolagat Eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa b) bustávva sisdoallá eanavuovdinorgánaid luobahanlobi ráddjemage, boazodoalu erenoamás1 dárbbuid ektui. Dán mearrádusa mielde eai galgga eatnamat mat "adnojit dahje mat navdot adnot boazosápmelac1c1aid johtolagaide" vuvdot. Mearrádusa ferte seammaláhkai go a) bustáva dulkot nu ahte gielddus gusto eará háldduinge go vuovdimis. § 2 nuppi lad1d1asa b) bustáva sánit leat earaláganat go a) bustáva. Ii leat makkárge c1ujuhus maid "eiseválddit atnet" dahje mii "dárbbas1uvvo" johtineatnamin. Láhka ii divtte lud1olas1 árvvos1teami dasa mat leat ávkkálas1 eatnamat johtolahkii. Gártá dus1s1e gaz1aldat c1ilget duohta ja eaktuduvvon eanageavaheami johtolahkii ja c1ielggadit vejolas1 eahpádusa mii adno ja várra adno johtolahkan. Dákkár anu eatnamat eai galgga vuvdot. Eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa b) bustávva geavaha "boazosápmelac1c1aid johtimiin" doahpaga. Boazodoallolága § 10 nr. 4 geavaha sáni "johtolaga", mii várra buorebut báhkkoda mas geavadis lea sáhka. Boazojohtimat eai c1uovo c1ielgasit ráddjejuvvon "geainnuid", muhto hui govda eanadagaid. Ruvttot eaige álo leat justa seamma jagis jahkái. Orru govttolas1 dulkot eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa b) bustáva báhkkodeami nu ahte gokc1á duohtavuod1aid, maid nappo namahus "johtolat" válddahallá gokc1ilat. Eanavuovdinkantuvrage lea bidjan dán dulkoma vuod1d1un. Eará gaz1aldat lea suodjalago mearrádus dus1s1e johtolagaid gaskal rittu ja siseatnama (gid1d1a- ja c1akc1a-johtimiid), vai gokc1ojitgo johtimat gaskal ies1gud1et osiid geasse- ja dálveorohagaidge. Ás1s1is S 31/74 Porsán1ggus eanavuovdinhoavda oaivvilda dán gaz1aldagas dán: «"Badjesápmelac1c1aid johtimiin" doahpagiin oaivvilduvvo johtolagaid mat geavahuvvojit badjesápmelac1c1aid gid1d1a- ja c1akc1ajohtimiin ealuideasetguin gaskal dálveláiddoma siseatnamis ja geasseláiddoma rittus. Johtolat guohtuma botta ii gula de dán doahpagii.» Dán oaivila orru boazodoallolága § 10 nr. 4, doarjumin go diktá: "lud1olac1c1at ja hehttetkeahttá jod1ihit ja johtit bohccuiguin daid osiin boazoláiddomis gos bohccot lobálac1c1at sáhttet jod1as1it ja johtit bohccuiguin árbevirolas1 johtolagain. Johtolagat lohkkojit bissovas1 guorbmesajit boazofievrridemiidege". Dás earuhuvvo gaskal johtima guohtonguovllus, namalassii geasse- dahje dálveorohagas, ja johtima árbevirolas1 johtolagaid mielde. "Johtolat" báhkkodeapmi ii adno go johtá orohagain. Orru govttolas1 áddet eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa b) bustáva dán doabageavahemi mielde nu ahte luobahangielddus dus1s1e gusto johtolagaide gaskal rittu ja siseatnama. Leat eatnamat mat adnojit dahje maid ferte navdit atnit johtolahkan mat siskkilduvvojit gildosii. Ainjuo álgovuorus ferte mearkkas1it ahte gielddus ii cakka háldet eatnamiid mat gusket dákkár eatnamiidda. Geavadis lea eanavuovdinorgánaid vierru ahte eai hálde nu ahte dagahit johtolagaid gidde dahje johtin sakka vádduduvvo. 2.5.1.3.3 Eará deasttat Eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa c) bustáva mielde ii sáhte eatnamiid vuovdit jus dát leat vuvddiid, ruvkedoaimma, guollebivddu, olgunastin- ja luonddusuodjalanberos1tumiid dahje "eará árttaid" deasttaid vuostá. Dán mearrádusas lea oaivvildan namuhit eará deasttaid go daid mat leat miehtásit namuhuvvon a) ja b) bustávain, mat sáhttet cealkkihit ahte eatnamiid ii hálde. Mearrádus gokc1á ies1gud1et servodatlas1 deasttaid ja álbmoga dárbbu. Ovdamearkan sáhttá c) bustávva vuoigatvuod1avuod1d1udit biehttaleami go guovlu leat dehálas1 fuod1d1obiotohpa dahje ealgga dálvebáiki, dehálas1 eanadoalloberos1tumit leat gustojeaddjin, lea dehálas1 sáddo- dahje c1ievragávdnos1tupmi guovllus, kulturmuitosuodjalusa deasttat cealkkihit biehttaleami, dahje guovlu lea menddo lahka militeara suodjaluvvon guovlluid. Dasa lassin siskkilduvvojit dárbbut mat boazodoalus lez1z1et, eanetgo mii gokc1o § 2 a) ja b) bustávain. C) bustávas lea omd. láhkavuod1d1u luobahit mihtideami dahje viessosadjeohcama jus guovlu lea boazodoalu guotteteana dahje njuovvan- dahje mearkunc1ohkkenguovlu. Biehttaleapmi c) bustáva mielde lea mán1gga háve vuod1ustuvvon mán1ggaid deasttain, ja muhtun háviid lotnolasat biehttaleami a) bustáva mielde. Man1it vejolas1vuohta govve ahte eanavuovdinorgánaid beales eai leat atnán a) bustáva inta gildosin, buo. 2.5.1.3.1. c1uoggá ovddabealde. § 2 nuppi lad1d1asa c) bustávvage spiehkasta sániid mielde eanavuovdinorgánaid vejolas1vuod1a háldet matrikulerekeahtes eatnamiid. Lága ovdabargguin eaktuduvvo ahte dilálas1vuod1at mat dásge lea namuhuvvon, sáhttet vuod1ustit luobahanvejolas1vuod1a spiehkastaga. Eanavuovdinláhkalávdegoddi cealká 1962 árvalusastis 15. siiddus: "Lávdegotti áddejupmi lea ahte berres1ii doalahit láhkamearrádusa ahte eatnamat mat dárbbas1uvvojit boazodoalliid elliid johtolagaide dahje geasseguohtumiidda ii berres1ii vuovdit. Seamma gusto go vuovddi dahje ruvkedoaimma, darfejekkiid, sámmálviec1c1ahagaid, bivddu ja guollebivddu deasttas lea ovdun doalahit eatnamiid stáhta eaiggádus1s1amis1." Lávdegotti sierramearkkas1emiin olles § 2:i c1uoz1z1u 45. siiddus: "Dán mearrádusas leat lohkkon muhtun dilálas1vuod1at mat cagget matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiid vuovdima. ... Oppalas1 mearrádus 1902 eanavuovdinlága § 1, i, mii gieldá eanavuovdima jus vuovdin lea vuostá riikka beros1tumiid dahje guovllu dárbbu, leat seammaláhkai gud1d1on evttohusas ja buhtaduvvon oppalas1 vuovdingildosiin jus eatnamat "eará árttain berres1edje leat stáhta eaiggádus1s1amis"." Eanadoallodepartemeanttas eai leat Od. prp. nr. 48 (1963-64) 13. siiddus makkárge vuosttaldeamit dása. Nugo sitáhta c1ájeha, lea "eará árttain" hábmemiin oaivvildan gokc1at dan mii ovddes1 eanavuovdinlágain lea gohc1oduvvon riikka beros1tumit dahje guovllu dárbu. 1863 eanavuovdinlágas c1uoc1c1ui : "1. Stáhta Finnmárkkus eatnamat eai galggas1ii luobahuvvot priváhta opmodahkii, go dan luobaheapmi livc1c1ii leat vuostá guovllu dárbbu, nugo namalassii go leat: ..." Dát joatkkas1uvvui, jus dal veahá muhttojuvvon hámis, 1902 eanavuovdinlága § 1 f) bustávas: "Luobahit ii galgga almmatge Priváhtii, go ... f. dan Luobaheapmi mud1ui livc1c1ii vuostá Riikka beros1tumiid dahje Guovllu dárbbu". Vaikko riikka beros1tumiid ja guovllu dárbbu deasta ii leat seamma c1ielgasit namuhuvvon 1965-lágas, lea oaivvilduvvon ahte dát deasttat ain galget gustot. Oktiibuot fáhte § 2 nubbi lad1as eanas1 háldoráddjemiid1336 maid 1863 ja 1902 eanavuovdinlágat bidje. Muhtun geavahanvuogit eai leat adnon geavatlaz1z1an buorit ja eai leat danin erenoamáz1it namuhuvvon, nugo eatnamat mat adnojit lavdnjec1uohppamii, niittuide, návsttuide ja jieliide. Seamma gustui spiehkastahkii eatnamiidda mat galge dáloniid luottaide leat dárbbas1meahttumat luoddalága njuolggadusaid bálddas. Dan ektui lea ruvkedoaimma, guollebivddu, olgunastin- ja luonddusuodjalanberos1tumiid deasta váldon c) bustávvii. Ja guovllu dárbu ja riikka beros1tumit leat nappo áimmahus1s1on c1ujuhettiin "eará árttaide". Go dán eanabihtás leat muhtun namuhuvvon riggodagain dahje dábálas1 olgunastin- dahje luonddusuodjalanberos1tumit leat gustojeaddjin, ii ies1alddes dagat luobahangildosa. Dasa lassin lea eaktu ahte eatnamiid, dáid riggodagaid deasttas, berres1ii bissut stáhta eaiggádus1s1amis. Dán gáibádusas vuhtto c1ielgasit ahte stáhta adno eanaeaiggádin ja ovddasvástida erenoamáz1it eatnamiid- ja valljihálddas1eami ávkki. Ahte eatnamiid "berre stáhta eaiggádus1s1at" ferte áddet eanavuovdineiseválddiid ávz1z1uhussan arvvos1tallat áimmohus1s1ojitgo namuhuvvon beros1tumit albmaláhkai jus eatnamiid vuovdá dahje lihttoláigoha, ja dodjojuvvo eanavuovdinorgánaide mearridit galgágo biehttalit vuovdima. Dán árvvos1talladettiin lea lunddolas1 váldit mielde sihke árttaid ahte eatnamiid ain berre stáhta eaiggádus1s1at, ja ies1gud1et árttaid mat bealus1tit luobaheami. Dás lea de eanavuovdinorgánaide addon váldi viiddis ja lud1olas1 árvvos1teapmái. 2.5.1.4 Erenoamáz1it "lossa" meassamiin Muhtun doaibmabijut, nu gohc1oduvvon lossa meassamat, namalassii c1áhcefápmohuksen, bákterusttetindustria, eatnamat luodda- ja johtolanhuksemiidda, rávdnjejohtasat ja suodjalus, leat doaibmabijut maid guovddás1 eiseválddit dávjá alla politihkalas1 dásis mearridit álggahit. Dákkár doaibmabijuid c1ad1aheapmái Finnmárkkus dárbbas1uvvojit eatnamat rusttegiidda ja viesuide, ja johtolat-, sáddo-, c1ievraviec1c1ahat- jna. vuoigatvuohta. Eanavuovdinorgána eanas1 fylkka eatnamiid hálddas1eaddjin lea danin eanas1 ás1s1iin searvvis. Vaikko geavat sáhttá leat mán1ggalágan, leat eanavuovdinorgánat eanas1 dákkár ás1s1iin dahkan nu ahte mearrádusat mat diktet dákkár meassamiid dahkkot, dus1s1e váldojit vuhtii, ja eatnamiid ja vuoigatvuod1aid luobaha mearrádusa mielde, almmá hálddu árvvos1tallamin eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa ektui. Dát oaidnu ihtá omd. 83/1979 ás1s1is, mii albmadii láigohit gahc1ahatvuoigatvuod1aid Fálesnuori rávdnjelágádussii. Eanavuovdinhoavdda ás1s1elogaldallamis c1uoz1z1u : "Eanavuovdinlága § 2:s lea molssaevttolas11337 mearrádus, namalassii ahte dihto rájáid siskkobealde leat dodjaluvvon eanavuovdineiseválddiid árvvos1teapmái galgágo eatnamiid sáhttit háldet vuovdimis dahje háldduin maid bálddalastá vuovdimiin daid háviid go boazoealáhussii - earret eará - c1uohcá. ... Eanavuovdinkantuvra ii mearrit loahpalac1c1at beros1tanriidduid mat dás bohciidit, go Eanavuovdineiseválddit dábálas1 hálddahuslas1 prinsihpaid fámus, juohke dilálas1vuod1as livc1c1ii leat c1adnon dasa mii mearriduvvo konses1uvdnaás1s1is". Eanavuovdinstivrra mearrádusas c1uoz1z1u : "Dainna eavttuin ahte konses1uvdna addo, addá Eanavuovdinstivra lobi láigohit c1ázádat- ja eanavuoigatvuod1aid nu olu go dárbbas1uvvo Fálesnuori Rávdnjelágádusa huksemii. Sierraeavttuid dáfus, c1ujuhuvvo dasa mii soaitá fertet mearriduvvot huksenlobis". Eanavuovdinorgánat atnet nappo iez1aset c1ázádathuksenás1s1iin "dábálas1 hálddahuslas1 prinsihpaid mielde" c1adnon dasa maid eará almmolas1 mearridanorgánat leat mearridan. Nugo namuhuvvon gusto dát eará "lossa" meassamiinge. Vuod1ustus ahte dákkár ás1s1iin luobaha eatnamiid mearrádusa mielde, lea ahte dákkár doaibmabijut lea mearriduvvon álggahuvvot guovddás1 politihkalas1 dásis. Dát doaibmabijut leat dasa lassin adnon dábálas1 ávkkálas1 ulbmilin, ja govda servodatberos1tumit mied1ihit meassamiidda. Danin eai seagut eanavuovdinorgánaid beales iez1aset suorgeorgánaid mearrádusaide. Dát mearrádus lea dasa lassin maid liikká sáhttá bágget bággolonistemiin, juogo bággolonistanlága láhkavuod1uin dahje ies1 konses1uvdnamearrádusas. Eanavuovdinorgánaid beales adnojuvvo veahá amasin ahte galgá bágget stáhta baggolotnut guovlluid maid leat atnán stáhta eatnamiin. Eanavuovdinkantuvrras datte died1ihuvvo dáhkiduvvot ahte beros1tumit mat leat suodjaluvvon § 2 nuppi lad1d1asis leat beassan cealkit ás1s1is suorgeorgánii ovdal mearriduvvui mihkkege. Ii liikká gozihuvvon man muddui mearridanváldi anii deastta vejolas1 vuostecealkámus1aide. Eanavuovdinorgánaid sadji "lossa" meassamiin lea dárkilat govvejuvvon 4.13. - 4.17. kapihttaliin vulobealde. Sáhttá jearrat leago dán geavadis doarjja njuolggadusain mat leat eanavuovdinorgánaid doibmii oaivvilduvvon. Eai leat makkárge mearrádusat mat c1ielgasit bidjet muhtun meassamiid sierradillái eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa ektui. Ovdabargguin iige leat celkon ahte doaibmabijut eai galgga suodjaluvvot § 2 mielde. Cealkámus1 mii lea veahás1 eahpec1ielggas, lea eanavuovdinlága 1963 árvalusas 40. siiddus, mas eanavuovdinkantuvrra ás1s1emeannudeapmi vihkkedallo: "Buot stuorát ás1s1it mat gieldda dahje fylkkagieldda orgánain, dahje eará almmolas1 etáhtain meannuduvvojit, eaktudit mud1ui meannuduvvot dan láhkai go lea c1állon guoskevas1 orgána ás1s1emeannudeapmái". Oktavuohta ja teaksta ("eaktuduvvui mud1ui") c1ájeha dás leat oaivvildan aiddostahttit ahte stuorát ás1s1it eaktudit meannuduvvot ás1s1emeannudannjuolggadusaide mieldege mat gustojit dán orgánii. Oaivil sáhttá danin dus1s1e leat c1ujuhit ahte ás1s1emeannudeapmi eanavuovdinlága mielde ii galgga seaguhuvvot suorgeorgána dábálas1 ás1s1emeannudeapmái. Eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa áigaga mielde ferte sáhttit daddjot leat govttolas1 ahte lossa meassamat siskkilduvvojit mearrádusaid suodjaleapmái. Jus cealkámus1a áigga lea ahte lossa meassamat eai galgga meannuduvvot eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa mielde, sáhtás1ii navdit ahte dát livc1c1ii c1ielgasabbot boahtán ovdan, juogo láhkateavsttas dahje ovdabargguin. Oppalohkái ii bija eanavuovdinláhkalávdegotti cealkámus1 makkárge nana ákkaid ahte stuorra meassamat galget biddjot sierradillái § 2 nuppi lad1d1asa ektui. 2.5.2 Eanavuovdinorgánaid váldi eará lágaid vuod1ul Guolit ja fuod1d1ut hálddas1uvvojit juovlamánu 18.b. 1992 stáhtaeatnamiid guollehálddas1eami láhkaásahusa mielde, mii lea miessemánu 15.b. 1992 luossa- ja sáivaguollelága láhkavuod1uin addon ja cuon1ománu 19. b. 1988 stáhtaeatnamiid fuod1d1ohálddas1eami láhkaásahusa mielde, mii lea miessemánu 29.b. 1981 fuod1d1olága láhkavuod1uin addon. Dáid bargguid gohc1odit eanavuovdinorgánat meahccehálddas1eapmin. Vuovdebálvalus fuolaha meahccehálddas1eami. Dat lea ásahuvvon eanavuovdinorgánaid ja fylkkamánni birasgáhttenossodaga oktasas1 suorgeorgánan. Vuovdebálvalusas lea sihke fuolahusbarggut, hálddás1anbarggut ja giehtagus1s1an- dahje gohccebarggut. Eanavuovdinkantuvra hálddas1a fud1os1bivddu ja bivddu, mii váldoás1s1álac1c1at máksá bivdogoartta vuovdin, ja Vuovdebálvalusa jod1iheaddji ovddasvástida fuod1d1obivddu. Guollebivddu hálddahussii gullet barggut nugo c1ujuhit bissovas1 luossabivdosajiid mearas ja lihttoláigohit luossajogaid ja jávrriid. Dál lihttoláigohuvvojit sullii 1600 bissovas1 luossabivdosaji stáhta eatnamiin. Sullii 55 luossa- ja guvz1z1ájoga ja sullii 70 sáivac1ázádaga lihttoláigohuvvojit. Dasa lassin meannuduvvojit fierbmec1ujuhusa ja 5-km avádaga olgoriikalac1c1aid guollebivddu sierralobi ohcamat, ja oaggungoarttat vuvdojit. Vuovdebálvalus kárte oppalac1c1at riggodagaid ja iská máddodagaidge. Eanavuovdinorgánaid dáid surggiid válddi c1ad1amannamis, c1ujuhuvvo 4.8. kapihttalii fuod1d1uid birra, 4.9. kapihttalii sáivabivddu birra ja 4.10. kapihttalii luossabivddu birra. 2.5.3 Eará barggut Várdosa dihte sáhttá namuhit ahte eanavuovdinorgánain leat muhtun barggut mat c1uvvo go stáhta lea lohkkon Finnmárkku eatnamiid eaiggádin. Geassemánu 30. b. 1972 báktelága mielde galgá Báktedoaimmahat gohcit ozolas1 minerálaid doaimma. Eavttuid vuod1ul mat biddjojit go ohcá sierralobi háhkat dahje roggat dihto eará eahpeozolas1 gávdnos1tumiid, biddjo konses1uvdnaeaktunge ahte doaimma galgá Báktedoaimmahat gohcit. Finnmárkku eanavuovdinkantuvrra ja Báktedoaimmahaga gaskasas1 siehtadusas galgá eanavuovdinkantuvra gohcit Báktedoaimmahaga ovddas. Vuod1ustus lea belohahkii ahte eanavuovdinorgánat ovddastit stáhta, ja belohahkii geavatlas1 árttaid geaz1il. Minerálriggodagaid hálddas1annjuolggadusat leat ovdanbiddjon vulobealde 4.13. kapihttalis. Eanavuovdinorgánaid guoddu lea ahte go juo lea sierra láhka dása, berres1ii guoskevas1 orgána dan muddet dan lága vuod1ul, ja eaige eanavuovdinorgánat. Dát guoddu boahtá ovdan 2405/89 ás1s1is, beaiváduvvon skábmamánu 22. b. 1989, mii lea bartaguovllu luoddaráhkadeami birra. Go lea c1ujuhan lágaide mat muddejit luoddaás1s1iid, cealká eanavuovdinhoavda: "Dábálas1 geavada vuod1ul berre stáhta eanaeaiggádin leat skunálas1 geavaheames eanaeaiggátvuoigatvuod1a muddet dilálas1vuod1a maid eará lágat gokc1et." Eanavuovdinorgánaid oainnu mielde sáhttá liikká muhtun háviid leat ávkkálaz1z1an fas máhccat eanahálddas1eaddji sajádahkii. Ovdamearkan dása lea almmuhuvvon njuolggadusain "bidjat sirddolas1 rusttegiid meahccái 1993", maid eanavuovdinhoavda lea addán njukc1amánu 1993. Almmuhus lei oaivvilduvvon nu gohc1oduvvon "gumppiide", mat leat muhtunlágan muohtaskohterreagat1338 main sáhttá ássat. Eanavuovdinhoavda lea dás addán lobi, dihto eavttuin, guod1d1it dákkár "sirddolas1 rusttegiid" lundui njukc1amánu 19. b. rájes ja dassáz1iigo mohtorjohtolatgielddus álgá, dábálac1c1at miessemánu 5. b. Dás lea molssaeaktu leamas1 dodjit gielddaide dán muddet plána- ja huksenlága § 85 láhkavuod1uin "gaskaboddosas1 rusttegiid dahje maid sáhttá fievrridit, campingvovnnaid, tealttáid jna. Skajaid ja ráddjosiid", maidda gáibiduvvo diehtit ovddalgihtii gosa biddjojit ja huksenrád1i lohpi jus rusttet galgá das leat guhkit áiggi. Huksenrád1d1i sáhttá njuolggadusaid olis c1ujuhit makkár guovlluide ja mo dákkár rusttegiid guod1d1it. Eará ovdamearka lea eanavuovdinorgánaid mearrádus stáhta eatnamiin ráddjet muohtaskohtergeavaheami. Lágaid dárkilat c1ad1amannan mat gustojit mohtorjohtolahkii leat addon 4.21. kapihttalis vulobealde. Dás sáhttá dus1s1e namuhit ahte geassemánu 10. b. 1977 mohtorjohtolatláhka nr. 82 mearrida § 10:s ahte láhka "ii gárz1z1it eanaeaiggáda ja geavaheaddji lobi gustojeaddji riektenjuolggadusaid mielde gieldit dahje ráddjet mohtorjohtolaga opmodagas alde". Muddenlohpi geavahuvvui go Finnmárkku eanavuovdinkantuvra njukc1amánu 1982 almmuhii ahte Stáhta vuvddiid direktoráhta eanaeaiggádin lei mearridan oppalas1 mohtorjohtolatgildosa stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin miessemánu 5. b. - suoidnemánu 1. b. áigodagas. Muhtun gielddat sáhtte addit sierralobiid, muhto dus1s1e miehtan dihte erenoamás1 dárbbuid ja dus1s1e dan muddui go sierralohpi ii vahágahttán fuod1d1uid ja boazoealáhusa ovddas. Dása atne deasttaid maid Direktoráhta oaivila mielde galge gied1ahallot hiehkásabbot go gieldda láhkaásahusaid mielde. Okta gielda ozai sierralobi 5 albmaduvvon láhttuide miessemánu 18. b. rádjai, ja mied1ihuvvui vuosttas vuorus guovtti láhttui, váidaga man1n1il dan golbma earáige. Ovtta láhttus váldui sierralohpi ruovttoluotta man1n1il. Luonddugáhttenlihtu okta báikesearvi váiddii man1n1il Siviilaáittardeaddjái sierralohpemearrádusa c1uoc1c1uhusain ahte sierralobiid maid eanavuovdinorgánat ledje addán iez1aset gildosis, ledje eanetgo mii sis lága mielde lei lohpi dahkat. 1548/82 ás1s1is, beaiváduvvon od1d1ajagemánu 3. b. 1984, celkkii Siviilaáittardeaddji (Siviila áittardeaddji 1984 jahkedied1áhusa 128. siiddus): "Birasgáhttendepartemeanta ja ies1gud1et gielddat hálddas1it mohtotjohtolatlágaid. Vuohc1c1an ferte leat hálddas1anorgána duohken gozihit ahte gieldda láhkaásahusat leat lága meari siskkobealde. Ii leat rievttálas1 vuod1us gáibidit ahte eiseválddit eanaeaiggádin galget fuolahit ásahit duohta riektedilálas1vuod1a mii soahpá lága epmolas1 gáibádusaide. Duohtavuod1as sáhttá c1uoc1c1uhit ahte eiseválddiid sierralohpegeavat leat gárz1z1ideaddjibut go gieldda láhkaásahusain lei jurddas1uvvon. Eanet ii sáhte mu oaivila mielde gáibidit eanavuovdineiseválddiin. Moaitámus1 eiseválddiid geavadis ahte ii leat mahkás1 mohtorjohtolatlágaid meriid siskkobealde, ii sáhte doalvut gosage. " Dán ás1s1i vuod1ul ávz1z1uhii Eanadoallodepartemeanta ahte eanavuovdinkantuvra ii geavat muddenlobi mohtorjohtolatlága § 10 mielde, addit njuolggadusaid mat spiehkastit láhkaásahuvvon mohtorjohtolatorgánaid njuolggadusain, ja maid eanavuovdinkantuvra válddii vuhtii. 2.6 ÁS1S1EMEANNUDEAPMI JA GEAVAT Dás lea fáddá ás1s1emeannudannjuolggadusat ja ás1s1emeannudangeavat mat gustojit eanavuovdinorgánaid dábálas1 háldenás1s1iide eanavuovdinlága vuod1ul. Njuolggadusat mat gustojit eanavuovdinorgánaid mearrádusaide guollebivdo- ja fuod1d1ovaljiid hálddas1eames leat mannon c1ad1a 4.8., 4.9. ja 4.10. kapihttaliin vulobealde. 2.6.1 Eanavuovdinláhkaásahusa ás1s1emeannudannjuolggadusat Go eanavuovdinkantuvrra ás1s1emeannudeapmi digas1tallui eanavuovdinlága ja eanavuovdinláhkaásahusa ovdabargguin, celkkii eanavuovdinláhkalávdegotti 1962 árvalusastis 40. siiddus: "Nugo namuhuvvon ovdalis oaivvilda lávdegoddi ahte sierranas báikkálas1 ás1s1edovdiorgánat fertejit leat searvvis ás1s1emeannudeames ja cealkit ohcamiid hárrái. Dákkár meannudanvuohki berres1ii sihkkarastit buoremus vejolas1 vud1d1osa árvvos1tallat ja mearridit ean1kalás1s1iin. Vaikko dákkár cealkámus1at fertes1edje leat rád1d1eaddin, de deattuhuvvojit dát mealgat." Eanadoallodepartemeanta doarjjui dán, ja celkkii Od. prp. nr. 48 1963-64 12. siiddus: "Dása [formála ás1s1emeannudeapmái] cealká departemeantta danin dus1s1e ahte ás1s1emeannudeami njuolggadusat berres1edje geahc1c1alit jod1ánit ja ulbmálac1c1at meannudit ja atnit ollásit ávkin ás1s1edied1uid maid ies1gud1et ásahusat fylkkas ovddastit". Eanavuovdinláhkaásahusa §§ 15 ja 16:s leat ás1s1eráhkkaneami njuolggadusat. Eanavuovdinláhkaásahusa § 15 mielde sáddejuvvojit stáhtaeatnamiid láigohan- dahje oastinohcamat eanavuovdinkantuvrii, mii ovddasvástida joatkka ás1s1eráhkkaneami, ee. oaz1z1ut sierranas gulaskuddanorgánain cealkámus1aid ja dárbbas1las1 lobiid mat eará njuolggadusaid mielde gáibiduvvojit. Daid háviid go juogadanlohpi dárbbas1uvvo plána- ja huksenlága § 63 mielde, galgá ohcama vuos sáddet huksenrád1d1ái, nu ahte sáhttá c1ilget sáhttágo eanabihtá juogadit, ovdalgo dábálas1 ás1s1emeannudeapmi álggahuvvo, geahc1a láhkaásahusa § 15 goalmmát lad1d1asa. Jus huksenrád1d1i biehttala ohcama "dán váldesuorggi lága, láhkaásahusa dahje mearrádusa geaz1il, galgá eanavuovdinkantuvra biehttalit ohcama, almmá eará orgánaide ovddideami haga". Jus sáhttá addit juogadanlobi, galgá eanavuovdinhoavda árvvos1tallat sáhttágo eanabihtá vuovdit eanavuovdinlága § 2 a) dahje b) bustáva mielde, jus ii de ferte ohcan hilgojuvvot. Jus eahpiduvvo, galgá Stáhta vuvddiid direktoráhta (dál Statskog) mearridit gaz1aldaga, man1n1il eanavuovdinstivrra cealkámus1a ás1s1is, geahc1a láhkaásahusa § 15 njealját lad1d1asa. Daid háviid go lea c1ielggas ahte eanabihtá sáhttá vuovdit dahje láigohit almmá leat vuostá eanavuovdinlága § 2 a) dahje b) bustáva, sáddejuvvo ás1s1i gulaskuddamii. Láhkaásahusa § 16 mielde galget soames orgánat cealkit ás1s1ái ovdalgo loahpalac1c1at mearriduvvo: "- Eanadoallolávdegoddi ja fylkkaeanadoallostivra, eatnamiid dahje eanadollui vuoigatvuod1aid ás1s1iin. - Guoski orohatstivra ja guovllustivra, boazoealáhusa beros1tumiide ás1s1iin. - Orgánat maid Fuod1d1o- ja sáivaguolledirektoráhta áiggis áiggi mearrida guollebivddu ás1s1iin. - Geaidnodoaimmahat olggobealde muddejuvvon guovlluid viesuid, gávppiid, industria jna. sajiid ás1s1iin. - Olgunastinlávdegottit olggobealde dohkkehuvvon bartaguovlluid bartasajiid ás1s1iin. - Luonddusuodjalaneiseválddit ávkkástallamis c1ievragávdnos1tumiid, dahje go guoskkahit ráfáiduhttinplánaid ás1s1iin. - Vuovdehálddas1eaddji go vuovdedoalus leat beros1tumit guovllus. - Guoskevas1 militearahoavda (siviilla girdihápmaniin: Áibmojohtolatdoaimmahus) ás1s1iin mat gusket eanaoastimii dahje -láigoheapmái ja vuoigatvuod1aide lahkosis dahje mat leat mávssolac1c1at Militeara ásahusaide, rusttegiidda, hárjehallanguovlluide jna. -Eanadoallolávdegoddi ja fylkkaeanadoallostivra, orohagat orohatstivrrat ja guovlustivrrat ja gielddastivrrat luomevaljiid c1ujuhanás1s1iin." Váidinnjuolggadusat leat addon eanavuovdinláhkaásahusa § 16 a:s. Vuosttas lad1d1asis c1uoz1z1u ahte "mearrádusaid dán láhkaásahusa vuod1ul sáhttá guoddalit. Hálddas1anlága IV kap. váidinnjuolggadusat gustojit vástideaddji." Hálddas1anlága VI kapihttal c1ujuhusa mielde galget gaz1aldagat mat eai erenoamáz1it leat máinnas1uvvon eanavuovdinláhkaásahusas, c1uovvut hálddas1anlága njuolggadusaid. Earret eará gusto váidinlohpi "beallái dahje earái geas lea ás1s1is rievttálas1 váidinberos1tupmi", geahc1a hálddas1anlága § 28 vuosttas lad1d1asa, ja váidináigemearri leat 3 vahkku das rájes go mearrádusa diehtu leat ollen beallái, geahc1a § 29. Galgá váidit orgánii mii lea lagamus bajábealde orgána mii leat mearrádusa dahkan, geahc1a hálddas1anlága § 28. Eanavuovdinláhkaásahusa § 16a nuppi lad1d1asa mielde lea direktoráhta masa ás1s1i gullá eanavuovdinhoavdda dahje eanavuovdinstivrra mearrádusaid váiddaorgána, namalassii Luondduhálddas1andirektoráhta fuod1d1o- ja guolleás1s1iin, ja mud1ui Stáhta vuvddiid direktoráhta, dál Statskog, geahc1a láhkaásahusa § 10. Go eanavuovdinhoavda lea dahkan mearrádusa guoddaluvvon mearrádussii, sáhttá ás1s1i ovddiduvvot eanavuovdinstivrii ovdal de sádde dan direktoráhtii gosa galggas1ii, geahc1a § 16 a njealját lad1d1asa. Dát siskkáldas váiddagied1ahallan galgá diktit eanavuovdinstivrra rievdadit eanavuovdinhoavdda mearrádusa, geahc1a § 16 a goalmmát lad1d1asa. Jus mearrádus rievdaduvvo, bisána váiddagied1ahallan dása. Váiddaás1s1iid ráhkkanahttá ja lágida eanavuovdinhoavda eanavuovdinstivrii, geahc1a láhkaásahusa § 14 buo. hálddas1anlága § 33 nuppi lad1d1asa. Eanavuovdinhoavda sáhttá dán oktavuod1as rievdadit mearrádusas, geahc1a § 16 a goalmmát lad1d1asa. Dalle lohká dus1s1e váidaga stivrra ovddas. Dalle maid go eanavuovdinstivra lea juo dahkan mearrádusa, sáhttá rievdadit iez1as mearrádusa man1n1il váidaga, geahc1a láhkaásahusa § 16 a goalmmát lad1d1asa. Eanavuovdinláhkaásahusa njuolggadusat mo rievdadit iez1as mearrádusa man1n1il váidaga lea seammago hálddas1anlága § 33 njuolggadusat, earret ahte § 33:s lea rievdadeamis eaktuduvvon ahte orgána gávnnaha váidaga leat vuod1ustuvvon. Dát eaktu galggas1ii maiddái áddejuvvot1339 eanavuovdinláhkaásahusaid njuolggadusain, vaikko ii daddjo c1ielgasit. Váiddaorgána váldi ii leat albmaduvvon eanavuovdinláhkaásahusas, muhto boahtá ovdan hálddas1anlága § 34:s, mas c1uoz1z1u nuppi ja goalmmát lad1d1asis: "Jus váidda meannuduvvo, de sáhttá váidalanásahus1340 iskat buot ás1s1ebeliid ja váldit vuhtii od1d1a dilálas1vuod1aid. Dat galgá árvvos1tallat váidi oaiviliid, ja sáhttá maid meannudit dilálas1vuod1aid maid son ii leat guoskkahan. Mearrádusa ii sáhte muhttit nu ahte vahágahttá váidi, earágo jus su beros1tumit fertes1edje c1áhkket saji eará priváhta olbmuid dahje almmolas1 beros1tumiid ektui. Dákkár nuppástusa birra ferte leat sáddejuvvon váidaleaddjái ovdal 3 mánu man1n1ilgo vuolitásahussii bod1ii váidda. Váidalanásahus sáhttá ies1 od1d1asit mearridit ás1s1is dahje fámuhuhttit dan ja máhcahit ás1s1i vuolitásahussii1341 áibbas dahje belohahkii od1d1a meannudeapmái." Váidalanásahus galgá nappo áibbas od1d1asis ja iehc1anasat árvvos1tallat buot ás1s1ebeliid, nu ahte sihke rievttálas1 ja duohta gaz1aldagaid árvvos1tallá od1d1asit. Jus váiddaás1s1i mied1ihuvvo váidái, ii sáhtte od1d1a mearrádusa guoddalit, buo. hálddas1anlága § 28 vuosttas lad1d1asa nuppi c1uoggá. Od1d1a mearrádusa sáhttá liikká rievdadit, geahc1a hálddas1anlága § 35. Mearrádusa sáhttá maid muhttit go dat rievdaduvvo, vaikko dat ii leat guoddaluvvon. Eanavuovdinláhkaásahusa § 16 a vid1át lad1as c1ájeha makkár orgánat sáhttet rievdadit eanavuovdinorgánaid mearrádusaid. Dás c1uoz1z1u ahte "váidalanásahusas dahje eará bajit orgánas" lea dákkár vejolas1vuohta. Njuolggadus ahte lagamus bajit orgána (váidalanásahus) ja eará bajit orgánat sáhttet rievdadit mearrádusa, c1uovvu maid hálddas1anlága § 35 nuppi lad1d1asis. Mearrádusa rievdadeami eaktu, lea ahte eavttut láhkaásahusa § 13 goalmmát lad1d1asis leat devdon. Dán mearrádusa mielde gáibiduvvo ahte "nuppástus ii vahágahte geange geaidda mearrádus guoská dahje njuolga fuolaha, dahje mearrádusa diehtu ii leat joavdan sutnje ja mearrádus iige leat almmolac1c1at almmuhuvvon, dahje mearrádusa ferte atnit fámoheapmin". Dát eavttut leat seammago dat mat leat hálddas1anlága § 35 vuosttas lad1d1asis, ja mat hálddas1anlága § 35 nuppi lad1d1asa mielde galget gustot go bajit orgána rievdada mearradusa. Eanavuovdinláhkaásahusa § 16 vid1át lad1d1asis eai leat njuolggadusat ahte mearridanorgána ies1 sáhttá rievdadit mearrádusa go dat ii leat guoddaluvvon. Eanavuovdinhoavddas lea liikká dákkár rievdadanvejolas1vuohta eanavuovdinláhkaásahusa § 14 nuppi lad1d1asa olis, mas c1uoz1z1u ahte eanavuovdinhoavda daid eavttuid vuod1ul mat leat namuhuvvon § 13 goalmmát lad1d1asis sáhttá rievdadit mearrádusas. Eanavuovdinstivrras ii leat eanavuovdinláhkaásahusa mielde vástideaddji vejolas1vuohta. Láhkaásahusa § 13 mielde sáhttá eanavuovdinstivra dárkilat albmaduvvon eavttuin rievdadit eanavuovdinhoavdda mearrádusa, muhto ii fal iez1as mearrádusaid. Man1n1ilgo láhkaásahusa § 16a vid1át lad1as lea albmadan geas lea rievdadanváldi ja makkár eavttuid mielde dát gustojit, daddjo ahte hálddas1anlága § 35 gusto vástideaddji. Mii dás várra oaivvilduvvo, leat mearrádusa goalmmát lad1as, mii addá váidalanásahusa dahje eará bajit orgánii válddi rievdadit mearrádusa vahágin sutnje geasa mearrádus guoská dahje njuolga fuolaha. Dákkár háviid lea eaktun ahte eará priváhta olbmuid dahje almmolas1 beros1tumiid deasta dan cealkkiha. Jus dát vejolas1vuohta adno, biddjo áigemearri died1ihit nuppi beallái mearrádusas. Go mearrádus rievdaduvvo guoddaleami haga, lea rievdadanmearrádus iehc1anas ean1kalmearrádus maid guoskevas1 goalmmátbealli jus beros1ta sáhttá guoddalit, buo. hálddas1anlága § 35 nuppi lad1d1asa ja § 28 vuosttas lad1d1asa. Váiddagied1ahallan galgá dasto leat dábálas1 njuolggadusaid mielde. 2.6.2 Ás1s1emeannudangeavat Njuolggadusat mat leat ovddiduvvon 2.6.1. c1uoggás eai leat áibbas heivehuvvon dálá áiggi ás1s1emeannudeapmái. Dát boahtá eanas1 das go stáhtaeatnamiid vuovdin ja lihttoláigoheapmi, lassin eanavuovdinlága, meannuduvvojit geassemánu 14. b. 1985 plána- ja huksenlága njuolggadusaid mieldege. Danin fertes1ii buohtalastit eanavuovdinkantuvrra ja gielddaid ás1s1emeannudeami. Ovdal fertii eanavuovdinkantuvrra ás1s1emeannudeapmi buohtalastot miessemánu 31. b. 1974 háhkankonses1uvdnalága1342 mieldege. Eanadoallodepartemeantta addon njukc1amánu 30. b. 1990 láhkaásahus c1uoldá datte opmodagaid maid Finnmárkku eanavuovdinkantuvra háhká konses1uvdnageatnegasvuod1a lága mielde. Ás1s1emeannudangeavat lea leamas1 muhttojuvvon soames gerddiid dan rájes go eanavuovdinláhkaásahus bod1ii. Dál leat njuolggadusat nu ahte stáhtaeatnamiid oastin- dahje láigohanohcan sáddejuvvo eanavuovdinkantuvrii, nugo eanavuovdinláhkaásahusa § 15 vuosttas lad1d1asis albmaduvvon. Joatka ás1s1emannu lea dan duohken leago dat eanabihtá muddejuvvon ohccon ulbmilii vai ii. Jus guovlu lea muddejuvvon ohccon ulbmilii, lea eanavuovdinorgánaid meannudeapmi viehka ovttageardán. Go ohcan gusto viessosadjái muddejuvvon ássanguovllus, juolluduvvojit viessosajit meannudeami haga eanavuovdinlága njuolggadusaid mielde. Eanavuovdinmearrádusaid § 5 mielde berrejit viessosajit mat muddejuvvojit ássanguovlun "vuohc1c1an vuvdot dahje lihttoláigohuvvot guoskevas1 gildii, gieldda vejolas1vuod1ain lihttoláigohit ovttaskas viessosajiid." Daid háviid go gielda oastá dahje láigoha ássanguovllu, ferte oasti váldit gielddain oktavuod1a viessosaji oastima dahje ovdaláigoheami1343 dihte. Jus gielda ii oastte dahje láigot eatnama, lihttoláigoha eanavuovdinkantuvra viessosajiid njuolga. Dát gusto erenoamáz1it njuolggadusaide go sajiide juo leat huksejuvvon viesut, geahc1a § 7. Bartasajiid bartaguovllus juohká eanavuovdinkantuvra. Bartasajiid sáhttá dus1s1e lihttoláigohit, geahc1a eanavuovdinmearrádusa § 8 vuosttas lad1d1asa. Jus guovllu lea mudden, muhto eará ulbmilii go masa ohcco, dárbbas1uvvo sierralohpi plána- ja huksenlága § 7 mielde ovdal viessosaji sáhttá luobahit. Mud1ui ás1s1emeannuduvvo muddejuvvon guovlluid ohcamiid vieruid mielde. Muddejuvvon guovlluid eatnamiid eanavuovdinorgánaid háldema dárkilat c1ad1amannamii, c1ujuhuvvo resurssamiel c1ad1amannamii 4. kapihttalis vulobealde, erenoamáz1it 4.2 kapihttal eanadoalu birra, 4.5. kapihttal viesuid ja rusttegiid birra ja 4.6 kapihttal barttaid, lavdnjegod1iid ja návsttuid birra. Muddejuvvon guovllu olggobealde lea álo eanavuovdinkantuvra mii juohká viessosajiid ja eatnamiid ies1gud1et ulbmiliidda, ja dákkár ás1s1iid ás1s1emeannudeapmi lea olu viidát go jus ohcan gusto muddejuvvon guovllus. Ás1s1emeannudeapmi álggahuvvo nu ahte ohcan vuos c1ilgejuvvo dahje dahkko ovddalgihtii árvvos1tallan1344 eanavuovdinlága ektui. Jus eanavuovdinkantuvra gávnnaha ohcama biehttalit, ovdamearkka dihte go ovdal lea seamma guovllu ohcamiid biehttaleapmi dahje go lea c1ielggas ahte guovllu ii sáhte luobat § 2 nubbi lad1d1asa geaz1il, biehttaluvvo ohcan. Biehttaleami sáhttá guoddalit eanavuovdinláhkaásahusa § 16 a mielde buo. hálddas1anlága VI kapihttala. Jus eanavuovdinkantuvra ii gávnnat ártta biehttalit ohcama álggos, lágiduvvo dát guoskevas1 gildii dábálas1 meannudeapmái. Huksenrád1d1i galgá mearridit sáhttágo eatnamiid juogadit plána- ja huksenlága § 63 mielde. Huksenrád1d1i galgá § 63 mielde sáddet ás1s1i orgánaide mat leat namuhuvvon plána- ja huksenlága § 95 nr. 2:s, ee. nuoskkidaneiseválddiide, olgunastin- ja ráfáiduhttineiseválddiide, eanadoalloeiseválddiide ja geaidnoeiseválddiide. Muhtun dát suorgeorgánat fertejit mied1ihit juogadeapmái, ja earáin lea fas dus1s1e vuoigatvuohta cealkit ás1s1ái. Jus dárbbas1uvvo ovtta dahje eanet suorgeorgánaid lohpi, ja dákkár lohpi ii addojuvvo, bisáná ás1s1i dasa. Geaidnoeiseválddit sáhttet omd. biehttalit ohcama luotta dahje luoddaearu geaz1il, ja kulturmuitoeiseválddit sáhttet biehttalit go viessosadji lea guovllus man kulturmuitosuodjalusa geaz1il ii sáhte ávkkástallat. Biehttaleapmi almmuhuvvo ohccái, gii sáhttá váidit suorgeorgána bajit orgánii. Jus bajit orgána rievdada mearrádusa, meannuduvvo ás1s1i dego od1d1a ás1s1in. Jus orgánas dus1s1e lea váldi ovddidit c1ealkámus1a ás1s1ái, ja cealkámus1 lea dákkár ahte eanavuovdinorgánat sáhttet biehttalit ohcama, máhcahuvvo ás1s1i fas eanavuovdinkantuvrii, nu ahte gaskavuohta eanavuovdinláhkii c1ilgejuvvos1ii. Ohcan huksenrád1d1ái daddjo dákkár háviin leat gessojuvvon ruovttoluotta. Ahte gieldda ohcanmeannudeapmi dákkár háviid loahpahuvvo, lea c1állon eanavuovdinkantuvrra ja buot fylkka gielddaid gaskasas1 s1iehtadusas. S1iehtadus ráhkaduvvui ovttasrád1iin fylkkamánniin. Huksenrád1d1i sáhtás1ii gal iehc1anasat mearridit sierra njuolggadusaid olis, máhcatkeahttá ás1s1i fas eanavuovdinkantuvrii, muhto ii daga dan. Dát boahtá das go oaivvilduvvo leat unnán ávki meannudit ás1s1i huksenrád1is jus eanabihtá goittotge ii sáhte vuovdit dahje lihttoláigohit eanavuovdinlága mearrádusaid olis. Nu árrat go vejolas1 ás1s1emeannudanproseassas galggas1ii maid diehtit ahte ás1s1i sáhttá biehttaluvvot, vuod1d1uduvvos1 dal biehttaleapmi plána- ja huksenláhkii dahje eanavuovdinláhkii. Jus ás1s1i ii gesso huksenrád1i meannudeamis, sáhttá maid dagahit guovttegeardásas1 ja oktanas váidinmeannudeami seamma ás1s1i guovtte bealis. Vaikko sáhttá jearrat formála gaz1aldagaid dán geavada hárrái, lea died1ihuvvon ahte dat lea sajáiduvvon ja doaibmá bures. Jus eanavuovdinkantuvra gávnnaha ahte suorgeorgána cealkámus1aid ferte vuhtii váldit eanavuovdinlága njuolggadusaid ektui ja danin biehttala ohcama, sáhttá mearrádusa guoddalit eanavuovdinláhkaásahusa dábálas1 váidinnjuolggadusaid mielde. Muhto jus eanavuovdinkantuvra gulaskuddancealkámus1aid vuostá liikká mied1iha ohcamii, máhcahuvvo ás1s1i huksenrád1d1ái od1d1a ás1s1in. Huksenrád1i meannudeami boad1us sáhttá leat juogo ahte ohcamii mied1ihuvvo dahje dat hilgojuvvo. Goappas1iid háviid sáhttá mearrádusa guoddalit, ja sihke ohcci ja guoskevas1 goalmmátbealli sáhttiba váidit. Huksenrád1i mearrádusa váidda meannuda fylkkamánni hálddas1anlága njuolggadusaid mielde. Jus huksenrád1d1i mied1iha ohcamii, sáddejuvvo ás1s1i loahpalas1 meannudeapmái eanavuovdinkantuvrii. Dán muttus fertejit boahtit cealkámus1at orgánain mat eanavuovdinláhkaásahusa § 16 mielde galget gulaskuddot, muhto eai leat beassan buktit cealkámus1a huksenrád1i ás1s1i meannudettiin. Eanavuovdinkantuvra ii dárbbas1 doarjut huksenrád1i mied1is mearrádusa, ja galgáge iehc1anassii árvvos1tallat ohcama eanavuovdinlága ektui. Jus ohcamii mied1ihuvvo, c1állo ohcciin láigos1iehtadus. Ovdalgo láigos1iehtadus c1állo, ferte lágidit mihtideami1345. Ás1s1i sáddejuvvo gieldda mihtidaneiseváldái, mii fuolaha ráhkadit mihttoc1állosa, buo. eanavuovdinláhkaásahusa § 17. Sihke mihttoc1álus ja láigos1iehtadus diggelogahallojit. 2.6.3 Gustojitgo hálddas1anlága ás1s1emeannudannjuolggadusat eanavuovdinorgánaid mearrádusaide? 2.6.3.1 Gaz1aldaga duogás1 Guovvamánu 10. b. 1976 hálddas1anláhka addá njuolggadusaid almmolas1 orgánaid ás1s1emeannudeapmái. Mán1ggalágan oaivilat leat leamas1 ahte gustojitgo mán1ga dáid njuolggadusain eanavuovdinorgánaid doibmii. Hálddas1anlága II kapihttal bealátkeahtesvuod1a1346 birra ja III kapihttal ás1s1emeannudeami dábálas1 njuolggadusaiguin gustojit "stáhta dahje gieldda juohke orgánii", buo. § 1, namalassii stáhta eanavuovdinorgánaidege. Muhto hálddas1anlága § 3 vuosttas lad1d1asa mielde gusto IV kapihttal ás1s1emeannudeamis, V kapihttal mearrádusain ja VI kapihttal váidagiin ja rievdademiin baicce dus1s1e ás1s1iin main dahkkojit nu gohc1oduvvon ean1kalmearrádusat. Seamma gusto VIII kapihttal ás1s1emeannudanmeattáhusaid váikkuhusas ja álggaheami man1ideames. VII kapihttal gusto dus1s1e láhkaásahusaide. Doaimma ráddjen muhtun oasis lágas ean1kalmearrádusaide ja láhkaásahusaide (maid láhka gohc1oda ovttas mearrádussan), mearkkas1a ahte mearrádus ferte leat dahkkon "almmolas1 válddalastimin", buo. § 2 a. Gustojitgo buot hálddas1anlága ás1s1emeannudannjuolggadusat eanavuovdinorgánaid mearrádusaide, boahtá das leago mearrádus almmolas1 válddalastin. Mearrádusat leat eanas1 eatnamiid vuovdimis dahje láigoheames, buo. eanavuovdinlága § 2 vuosttas lad1d1asa, ja ná háldejit maid priváhta eanaeaiggádat. Eanavuovdinkantuvrra vuovdimat ja lihttoláigoheamit orrut danin mán1ggaláhkai dássálaga dákkár priváhtarievttálas1 háldduin, mii nappo ii leat almmolas1 válddalastin. Eanavuovdinorgánaid váldi eanavuovdinlága mielde - ja belohahkii eará mearrádusaid mieldege - lea vuod1d1uduvvon láhkaaddi ektui ahte stáhta eaiggádus1s1á nu gohc1oduvvon matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus. Eaktu lea leamas1 vuod1d1un ovdalis 1863 ja 1902 eanavuovdinlágain, ja geardduhuvvo 1965 eanavuovdinlága ovdabargguin. Láhka adno leat Stuorradikki mied1áhussan vuod1d1olága § 19 olis háldet stáhta eatnamiid Finnmárkkus (Od. prp. nr. 46 1963-64 lágas stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid birra Finnmárkku fylkkas 11. siiddus). Sáhttit mearridit gaz1aldaga leago eanavuovdinorgánain almmolas1 válddalastin, leat árta dárkilat geahc1adit sihke orgánaid - erenoamáz1it eanavuovdinkantuvrra - háldduid dovdomearkkaid ja mii dábálac1c1at adno almmolas1 válddalastimin. 2.6.3.2 Eanavuovdinorgánaid háldduid dovdomearkkat Eanavuovdinorgánaid barggut leat ovddiduvvon ovddabealde 2.5. c1uoggás. Dás máinnas1at mat eanavuovdinorgánaid eatnamiid ja vuoigatvuod1aid hálddut- namalassii eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ja geavahanvuoigatvuod1at - galggas1edje leat, ja makkár njuolggadusat gustojit dáid háldduide. Eanavuovdinorgánaid njunus1 bargu lea háldet Finnmárkku eatnamiid. Eatnamat háldejuvvojit erenoamáz1it eanadollui, viessosajiide, bartasajiide, gávppas1an- ja industrisajiide, rusttegiidda c1áhcefápmohuksemiidda ja minerálroggamiidda1347, eatnamat luottaide ja eará johtolatrusttegiidda ja rusttegiidda suodjalussii. Fylkka stuorámus eanaeaiggádin lea eanavuovdinorgánain olu dadjamus1 go fylkka ássit dahje earát dárbbas1it eatnamiid ies1gud1et ulbmiliidda. Died1us sáhttá maid háhkat ovdalis c1uldojuvvon opmodagaid mat leat priváhta eaiggádus1s1amis, muhto buot od1d1a viessosajiid ferte eanavuovdinorgánaid bokte háhkat, mii dalle lea monopoldilis. Stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hálddas1eami ulbmilat ja njuolggadusat lea Eanadoallodepartemeanta máinnas1an Od. prp. nr. 48 1963-64 Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid lágas 11. siiddus bajilc1állagiin "Dábálas1 mearkkas1umit": "Departemeanttas lea, nugo lávdegottisge, dat áddejupmi ahte Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hálddas1eames berres1ii biddjot váldodeaddu ahte eatnamat háldejuvvojit servodatávkkálac1c1at ja rud1alac1c1at riekta. Departemeanta oaidná dehálas1 bargun láhc1it dilálas1vuod1aid buoremussan vai ás1s1it meannuduvvojit buoremus duhtadeaddji ja ulbmálas1 vuogi mielde. Departemanta ii oainne datte olus ávkin geahc1c1alit dákkár ulbmila bidjat ies1 láhkii. Vai dan ulbmil ii biddjo láhkii ja danin head1us1ta ulbmálas1 hálddas1eami, fertes1ii vejolas1 láhkamearrádus várra leat nu dábálas1 ahte ii livc1c1ii moktege bidjan coavcci dán konkrehta ás1s1is. 1902 lágas ii leatge makkárge dákkár mearrádus. Departemeanta navdá danin árvalusa mielde ahte láhka berres1ii ráddjejuvvot mearridit ahte stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus lága dárkilat spiehkastagain sáhttá vuovdit ja lihttoláigohit. Njuolggadusaid, ja áiggis áigái vuovdima ja lihttoláigoheami dárkilat mearrádusaid, berres1ii gonagas mearridit eavttuid mielde maid Stuorradiggi bidjá vuod1d1un láhkameannudeamis." Eanavuovdinorgánat galget háldduideaset vuod1d1udit dihto guovllu buot beros1tumiid oktasas1 árvvos1tallamii. Dát boahtá ovdan eanavuovdinláhkaásahusa § 1:s, mas daddjo: "Juksan dihte stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid ulbmálas1 ávkkástallama, galgá vuovdit ja láigohit nu guhkás go vejolas1 guovllu beros1tumiid oppalas1 árvvos1tallama vuod1ul. Plánemis, mii berres1ii leat eanaplánen meriid siskkobealde huksenlága mielde, ferte vuhtii váldit eatnamiid dárbbu eanadollui, eatnamiid viesso- ja industrisajiide, luoddaráhkademiide, c1áhcái viesuide, duolvac1áhcái, girdihápmaniidda, rusttegiidda Suodjalusa atnui, luondduguovlluide, olgunastinguovlluide ja eará rusttegiidda maid dábálac1c1at dárbbas1a." Mearrádusa mielde vuhtto eanavuovdinorgánaid eanahálddus ahte stivrejuvvo ies1gud1et guovllu servodatovdáneami. Dát oidno earret eará mo viessosajiid vuovdima ordne. Eanavuovdinmearrádusaid § 5 mielde, buo. § 7, eai sáhte huksenkeahtes viessosajiid guovlluin mat leat muddejuvvon gieldda muddenplánas, vuovdit earáide go guoskevas1 gildii. Ii berre álgovuorus lihttoláigohitge earáide. Dát biddjo gielddaid s1iehtadussii ahte gielda eaktuda juogadit guovllu ean1kalviessosajiide mat lihttoláigohuvvojit, ja ii sáhte viessosajiid vuovdit eanavuovdinkantuvrra mied1áhusa haga. Eai industrai vuvdo eatnamat earáide go gielddaide, ja dalle guovlluin mat leat dán ulbmilii muddejuvvon. Muddejuvvon guovllu olggobealde sáhttet eanavuovdinorgánat dus1s1e vuovdit dahje lihttoláigohit ean1kalviessosajiid ovttasrád1iin gieldda eiseválddiiguin, geahc1a eanavuovdinmearrádusaid § 6. Dát njuolggadusat mearkkas1it ahte eanavuovdinorgánat iehc1anasat ovddasvástidit stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid eanahálddas1eami. Eaktu lea ahte gielddain galgá leat váldoovddasvástádus plánemis, ja eanavuovdinorgánat galget doalahit iez1aset daid meriid siskkobealde maid gieldda pláneneiseválddit bidjet. Muhto jus gielddat eai pláne eanageavaheami, ovddasvástidit eanavuovdinorgánat ahte eanahálddut lea oktasas1 plána mielde, geahc1a eanavuovdinláhkaásahusa § 1. Njuolggadusas lei stuorát mearkkas1upmi ovdal; dál leat eanas1 Finnmárkku gielddain mearriduvvon plánat mat muddejit eanageavaheami. Dasto sáhttá c1ujuhit geavat nuppástuhttimii bartasajiid c1ujuheames. Dan ektui go addá bied1ggus eanabihttáláigohemiid barttaide álge eanavuovdinorgánat c1ohkket bartasajiid bartaguovlluide, vai sáhtte buorebut gozihit fylkka bartahuksema ja dan láhkai geahpedit vaháguvvama gilvaleaddji beros1tumiid ovddas. Vel okta ovdamearka dihtto eanadoallosuorggis. Finnmárkkus lea leamas1 váttisvuohtan ahte ovddes1 eanadoalloeatnamat s1addet orrut go doallu heaittihuvvo, ja ránnjádoallu mii lea anus, dárbbas1a lassieatnamiid. Vai sáhttá sirdit eatnamiid heaittihuvvon doalus, evttohii eanavuovdinkantuvra 1977:s ahte galggas1ii sáhttit álgit sierra mihtidemiin viessosajiide ja doalloeatnamiidda. Viessosaji sáhtás1ii oastit, muhto buvttadaneatnamiid galggai dus1s1e lihttoláigohit, vejolas1vuod1ain eret cealkkihit jus eatnamat eai adnojuvvo. Evttohusain ii olahan gosage, muhto dát muitala veahás1 mo eanavuovdinorgánat áddejit doaimmasteaset fylkka eanahálddas1eaddjin. Eanavuovdinláhkaásahusa § 3 mearrida ahte soames vuoigatvuod1at galget eanavuovdimis doalahuvvot stáhtii, ja mat gusket earret eará c1áhce- ja gáddevuoigatvuod1aide ja vuoigatvuod1at minerálaide eatnamiin mat gullet eanaeaiggádii ja eanaeaiggáda vuoigatvuod1aide báktelága mielde. Servodat- ja stivrenoainnus1348 lea várra § 3 c) miellagiddevac1c1amus. Dán mearrádusa mielde galget c1uovvovas1 vuoigatvuod1at doalahuvvot stáhtii: "vuoigatvuohta ásahit, viiddidit dahje geavahit luottaid, c1ievraviec1c1ahagaide, bidjat muohtasujiid, stoalposajiide telegráf-, telefun- ja rávdnjejohtasiidda dahje ásahit eará rusttegiid maid dábálac1c1at dárbbas1a, sihke gieddeeatnamiin ja mehciin s1iehtadusa dahje árvvos1teami vuod1ul buhtadasain". Go dát vuoigatvuod1at doalahuvvojit stáhtii, sáhttá stáhta álggahit doaibmabijuid main lea dábálas1 beros1tupmi ja nu ahte priváhta eaiggádus1s1anvuoigatvuohta ii váddut doaibmabiju. Eanavuovdinorgánaid dáhttu stivret fylkka ovdáneami lea maid dihtton govttolas1 haddepolitihkas mii lea ja ain joatkkas1uvvo. Láhka ja láhkaásahusaid árvalusas Finnmárkku fylkka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hárrái 1962 rájes lea 30 - 33. siidduin ovddes1 haddepolitihka c1ilgejuvvon ja boahttevas1 njuolggadusat leat evttohuvvon. Lávdegoddi c1ujuha dás ahte stáhta lea váldán nana sosiála deasttaid ja atnán hattiid váikkuhangaskaoapmin ássanstivremis. Daddjo earret eará (33. siiddus): "Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid servodatlas1 árvu ii leat rud1as maid sáhtás1ii fitnet vuovdimis dahje maid láigoheamis fitnes1ii jahkásac1c1at. Árvvut mat s1addet go ávkkástallá eatnamiid ealáhussii, huksemiidda jna. lohkkojit áibbas earaláhkai servodatruhtadilis. Lávdegotti áddejumis ferte danin stáhtas leat oppalas1 beros1tupmi doalahit govttolas1 vuod1d1ohattiid." Viessosadjehattit adnojuvvojit ain váikkuhangaskaoapmin sihkkarastit fylkka ássama ja ealáhusaid. Lassin eanaháldduide maid birra dál lea máinnas1uvvon, háldejit maid eanavuovdinorgánat erenoamáz1it muhtun riggodagaid eatnama alde ja dan siste. Dihto hálddut lea addit ovttaskas olbmuide dahje ráddjejuvvon joavkkuide oktovuoigatvuod1a ávkkástallat dihto riggodagaid. Eahpeozolas1 minerálgávdnos1tumit, nu go ráktu, gead1gi, sáttu ja c1ievra, leat riggodagat mat dábálac1c1at gullet eanaeaiggádii. Dákkár minerálriggodagat leat árbevirolac1c1at leamas1 hui mávssolac1c1at Finnmárkkus, ja minerálvuoigatvuod1aid láigoheapmi leat oassi eanavuovdinorgánaid bargguin. Eanadoallodepartemeanta lea cuon1ománu 24. b. 1987 (MA 17/87) johtuc1állosis gohc1c1un olu eavttuid galgat bidjat go s1iehtaduvvo vuoigatvuohta dákkár riggodagaid ávkkástallat, ee. galggai ráhkadit jod1ihanplánaid ja báktehoavddas galgá leat váldi gozihit ja gohcit. Eanavuovdinstivra lea 1991:s (21/91 ás1s1is) mearridan sáddo- ja c1ievragávdnos1tumiid hálddas1annjuolggadusaid vai "servodat fitne hivvodagaid maid dárbbas1a", geahc1a 4.13.5. kapihttala minerálaid birra vulobealde. Mud1ui lea hálbi dalle maid go láigoha vuoigatvuod1a váldit rávttu, sáddo ja c1ievrra, láhc1in dihte vejolas1vuod1aid ealáhusaide ja barggaheapmái. Eanavuovdinláhkaásahusa § 8 a mielde, mii lea addon eanavuovdinlága § 5 a láhkavuod1uin, besset eanavuovdinorgánat lihttoláigohit luomevaljiid, ja dan láhkai doalahit dáid riggodagaid ovttaskas olbmuide. Vuosttas lad1d1asa mielde sáhttá lihttoláigohit "sidjiide ávkin geat ásset guovlluin gos lea ovttageardánis dahje heajos ealáhusvuod1us - gos luomevaljiid, bivddu dahje guollebivddu ávkkástallan lea leamas1 mávssolas1 ealáhussii". Njuolggadus áimmahus1s1á meahcceealáhusdoalliid deasttaid. Luossabivdosajiid mearas olggobealde stáhtaeatnamiid c1ujuha Birasgáhttendepartemeanta juovlamánu 18. b. 1992 láhkaásahusa mielde miessemánu 15. b. 1992 luossa- ja sáivabivdolága nr. 47 § 22 láhkavuod1uin. C1ujuheapmi addá oktovuoigatvuod1a guollebivdui dárkilat mearriduvvon báikkis. Láhkaásahusa § 13 mielde galgá c1ujuhemiin váldit vuhtii guollebivddu mávssolas1vuod1a ealáhussii ja ássamii, ja c1ujuheapmi berres1ii, mud1ui seamma dásis, vuohc1c1an leat sidjiide geain lea gullevas1vuohta dán guovllu vuod1d1oealáhusaide. Ovddes1 guovvamánu 20. b. 1973 láhkaásahusas lei § 2:s vástideaddji njuolggadus; dás c1uoz1z1u ahte c1ujuheapmi vuohc1c1an galggas1ii leat gieldda árjjalas1 eanadoalliide ja guollebivdiide. Erenoamás1 deasttat leat vuod1d1un njuolggadusaidege lihttoláigohit stáhta eatnamiid guollebivdui vihtanbivdosiiguin ja ohteriin sáivac1ázádagain ja luossabivdui luossagolgi c1ázádagain. Dákkár lihttoláigohemiid, mat leat hirbmadit leavvan, mudde seamma láhkaásahus § 10 ja § 12, eanavuovdinkantuvrra bokte. Váldonjuolggadus lea ahte báikkálas1 organisas1uvnnat ja searvvit main lea guollebivddu ovddideapmi ulbmilin, namalassii báikkálas1 bivde- ja guollebivdosearvvit, galget beassat lihttoláigohit guollebivddu. Lihttoláigoheapmi galgá dus1s1e spiehkastahkan leat ovttaskas olbmuide, joavkkuide dahje fitnodagaide. Sáhttet maid ráddjet vierrásiid beassat oastit oaggungoarttaid lihttoláigohuvvon c1ázádahkii. Álbmot galgá nappo beassat bivdit guliid, seammásgo dáhtos1ii báikkálas1 fámuid guollemáddodaga hálddas1it. Lihttoláigoheamis galgá atnit biologalas1 deasttaidge ja sihkkarastit guollehivvodat muttát bivdo. 2.6.3.3 Almmolas1 válddalastin Vai sáhttá mearridit leago eananvuovdinorgánat iez1aset háldduid bokte álmmolas1 válddalastimin, ferte nugo ovdalis namuhuvvon c1ilget mii dábálac1c1at lea oaivvilduvvon hálddas1anlága "almmolas1 válddalastima" báhkkodeamis, buo. § 2 vuosttas lad1d1asa a bustáva. Almmolas1 válddalastima ráddjen priváhta eaiggátháldduid ektui, ii leat áibbas c1ielggas. Hálddas1anlága ovdabargguin ferte álggos namuhit hálddas1anláhkalávdegotti 1958 árvalusa almmolas1 hálddas1eami oadjebas vugiid birra, mii ovddidii earret eará hálddas1anlága birra evttohusa. Das lea almmolas1 válddalastima doaba ja doahpaga ráddjemis vuos máinnas1uvvon. Mihtilmas almmolas1 válddalastima válddahallama mielde, ráddjejuvvo dát almmolas1 gávppas1andoaibman, bálvalusdoaibman1349, hálddahussan ja ies1hálddas1eapmin1350, mat álgovuorus eai leat almmolas1 válddalastin. Ies1hálddas1eapmái gullet earret eará hálddut mat c1uvvot go stáhta ja gielda eaiggádus1s1et stuorra opmodagaid ja hálddas1it mealgat rud1a. Ráddjemiid oktavuod1as báhkkoduvvojit 3. siiddus c1uovvovas1 oaivilat: "Liikká leat dán suorggi meannudanvuogitge hui mávssolac1c1at juohkehaz1z1ii. Go eiseválddit dohkkehit fállaga1351, nammadit dahje lihccot1352 bargi, láigohit ásodaga dahje vuvdet opmodaga, lea dehálas1 juohkehaz1z1ii ahte mearriduvvo oadjebas vugiid mielde. Lávdegoddi maid oaivvilda ahte almmolas1 gávppas1andoaimma ás1s1emeannudeapmi lasiha mávssolas1vuod1a juohke borgárii dad1is go eiseválddiid dán suorggi doaibma ain viidána. Erenoamáz1it surggiin mas eiseválddiin lea monopollágan dilli, lea oadjebas ás1s1emeannudeami ja gohcci mávssolas1vuohta ás1s1iin mat gusket juohkehaz1z1ii hirbmat dehálas1. Telefunohcama dahje rávdnjeoaz1z1uma biehttaleapmi almmolas1 doaimmas ii leat olbmuid mielas duod1e earalágan go oastinlobi1353 dahje importlobi1354 biehttaleapmi. Ja duohtavuod1as lea guoskevas1 doaimmas dásge almmolas1 válddalastin dákkár oktavuod1ain. Buorit ákkat bealus1tit ahte duhtadeaddji meannudeami gáibádusat mat biddjojit dábálas1 hálddas1eapmái, adnojit almmolas1 gávppas1andoaimmas go dat lea monopollágan ja juogada buriid borgáriid gaskkas." Dáid oaiviliid c1iekn1uda láhkaárvalusa § 2 sierracuhkiin, geahc1a 432. siiddus, ja geardduhuvvon Od. prp. nr. 38 1964-65 hálddas1anlága birra 23. siiddus: "Nugo ovdanboahtá álggaheaddji oasis, leat almmolas1 gávppas1eami ja bálvaleaddjidoaimmaid ja ies1hálddas1eami mearrádusat juohke borgáriige mávssolac1c1at. Muhto dáid surggiin doibmet stáhta ja gielda dávjá "priváhtarievttálac1c1at" ja leat dálle bálddas ja seamma dásisgo borgárat dahje priváhta riektesubjeavttat. Stáhta ja gieldda ulbmilat c1uvvot dalle eará ulbmiliid go jus stáhta ja gielda doibmet ja válddalastet almmolas1rievttálas1 riektesubjeaktan. Man1imus1 háviin leat mearrádusat mávssolac1c1at juohke borgára almmolas1rievttálas1 dilálas1vuhtii, ja dán dilálas1vuod1as vuosttaz1ettiin dihto ás1s1emeannudeami riektesihkkarvuod1adáhkádusaid1355 dárbu dihttot. Datte leat moanat rádjadilálas1vuod1at mas almmolas1rievttálas1 deasttat dihttojit nannosit gávppas1anulbmiliid bálddas." Sitáhtat c1ájehit ahte juo 1958:s ákkastallui ahte eiseválddiid gávppas1andoaibma, ies1hálddas1eapmi ja bálvalandoaibma duod1ai lea almmolas1 válddalastin, dahje ainjuo berres1ii leat hálddas1anlága ás1s1emeannudannjuolggadusaid vuollásaz1z1an. Stáhta sajádaga ovdáneapmi ja mávssolas1vuohta man1it áiggi ii leat láivudan ovdandollon oaiviliid. Riektegeavat mii lea miellagiddevas1 min gaz1aldahkii lea vissa dus1s1e moatti vuolitriekteduomuin. Geassemánu 28. b. 1978 (guoddalanás1s1i nr. 23/1977 A) Hĺlogalándda lágamánnerievtti duopmu guoskai biehttalit ohcamiid oastit, dahje ain láigohit eatnamiid Fálesnuori gielddas, ja guoská dalle njolgga eanavuovdinorgánaid háldduide. Lágamánneriekti ovddida c1uovvovas1 dábálas1 hábmejuvvon cealkámus1a: "Ás1s1i mearrádusaid dáfus, lea guoddalanvuostebealli c1uoc1c1uhan ahte ii leat hálddas1eapmi árbevirolas1 áddemis, muhto oamasteaddji rád1d1enrád1d1ejumi1356 doaimmaheapmi. Oastima ja ain láigoheami ohcamiid biehttaleamit eai galgga danin leat almmolas1rievttálas1 suorggi mearrádusat, ja danin eaige duopmostuolloiskkaduvvot. Lágámánnerievttis lea eará oaivil. Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hálddas1eami ii sáhtte bálddalastit dákkár stáhta ealáhusdoaimmain maid duopmostuoluid hálddas1eapmi váldoás1s1álac1c1at ii dárbbas1 bearráigeahc1c1at. Lágamánneriekti gávnnaha baicce ahte Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hálddut eai leat olus earáláganat go hálddas1eapmi árbevirolas1 áddejumis. Lágamánnerievtti oainnu doarju Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid vuovdima, lihttoláigoheami ja hálddas1eami láhkaásahus, mearriduvvon suoidnemánu 15. b. 1966 ggl. cea. C1ujuhuvvo erenoamáz1it II kap. hálddas1anorgánaid birra ja III kap. ás1s1emeannudannjuolggadusaid birra. Gustojeaddji rievtti meriid siskkobealde sáhttá danin iskat sihke doaimmahuvvon árvvos1teami ja ás1s1emeannudeami." Nordfjord gielddarievtti duomus (RG 1983 773. siiddus) lei guovddás1 c1uolbma ahte leigo gieldda viessosadjevuovdin almmolas1 válddalastin hálddas1anlága áddemis. Man1n1ilgo lei c1ujuhan lága ovdabargguide ja juridihkalas1 girjjálas1vuhtii, ovdandoallá riekti c1uovvovac1c1a: "Álgovuorus ii galgan nappo viessosajiid oastin ja vuovdin leat almmolas1 válddalastin. Dát heive nu guhká go lea sahtedohko viessosadjevuovdin dahje jus viessosajit vuvdojit nugo gieldda fitnodagaid bálvalusat. Gieldda viessosadjevuovdin lea datte áibbas earalágan gielddain main leat stuorát c1oahkkebáikkit. Dábálac1c1at lea sáhka viessosadjepolitihkas. Dalle oaivvilduvvo gieldda proseassa mii eaktuda gieldda mán1gga guovddás1 orgánaid mearrádusaid. ---- Gielddastivrra hadden ii leat álki. Dás dihtto várra gieldda viessosadjepolitihka buoremusat. Go haddevud1d1osa mearrida, vuhtto doarjjadárkon1357 bures. --- Go viessosajiid galgá juogadit vuhttojit viessopolitihkalas1 dárkomat. --- Sáhttá omd. várret "viessosadjeeriid" maid juogada sosiálalas1 vud1d1osiin dahje ealáhusdárkomiid1358 mielde. --- Gielddat leat, ainjuo go leat mealgadas1 c1oahkkebáikkit, oz1z1on eanet aht` eanet duohta monopoldili gárvves viessosajiid vuovdimiid dáfus. --- Riekti galgá maid namuhit moadde dagaldaga mat állanit nu ahte jerro válddalastimis. Ii leat sáhka unnit eanet veardásas1 beliin lotnolasat deaddas1uvvon1359 dilálas1vuod1as. Gieldda deattuhuvvon sajádat lea c1ielggas. Nuppi beali sorjjasvuohta - gieldda - mearrida masá buot. S1iehtaduvvo ollásit gieldda eavttuid mielde." Riekti konkludere ahte viessosajiid maid gielda lea juolludan, fertejit adnot mearrádussan hálddas1anlága áddemis, namalassii ahte gieldda mearrádus ferte adnot almmolas1 válddalastimin. Ferte dadjat leat stuorra ovttaláganvuod1at dákkár vuovdimiid ja eanavuovdinorgánaid vuovdimiid gaskkas. Sihke Justisdepartemeantta láhkaossodat ja Stuorradikki hálddas1anáittardeaddji leat cealkán Finnmárkku stáhtaeatnamiid háldduin. Láhkaossodat bivdui 1970:s ovddidit cealkámus1a eanavuovdinláhkaásahusa váidinnjuolggadusaid nuppástusevttohusa hárrái. Ossodaga guovvamánu 23. b. 1970 (439/70 E) girjjis daddjo álggus: "Justisdepartemeanta mearkkas1a ahte mearrádusat daid namuhuvvon láhkaásahusaid olis leat priváhtarievttálac1c1at ja danin eai ean1kalmearrádusat hálddas1anlága áddemis." Dát ii vuod1ustuvvo lagat. Dasto meannuduvvojit váidinnjuolggadusat. Sáhttá namuhit ahte cealkámus1a geaz1il lasihuvvui cuon1ománu 3. b. 1970 cea. eanavuovdinláhkaásahussii, mas od1d1a § 16 a:s mearriduvvui ahte hálddas1anlága váidinnjuolggadusat gustojit vástideaddji mearrádusaide láhkaásahusa olis. Miellagiddevac1c1at sáhttet maid leat 1979 Láhkaossodagas guokte cealkámus1a vástideaddji gaz1aldagas stáhtaalmennehiin eatnamiid vuovdimis. Guovvamánu 28. b. 1979 cealkámus1as c1uoz1z1u (bájuhuvvon Matheson ja Woxholth: Lovavdelingens uttalelser, 1990, 346. siiddus): "Justisdepartemeanta navdá lassieatnamiid juolludeami mearrádus várrelága § 19 mielde fertet dárkot ean1kalmearrádussan. Mii deattuhit ahte juolludeamis lea láhkavuod1d1u ja danin prinsihpalac1c1at eará vuod1us go jus lei leamas1 vuod1d1uduvvon stáhta válddis eanaeaiggádin. Nuppi cuon1ománu 30. b. 1979 cealkámus1as (ii leat bájuhuvvon namuhuvvon Láhkaossodaga cealkámus1aid c1oakkáldagas) dadjá Láhkaossodat ahte ii leat datte nu, jus geahc1c1á mearrádusa sierra. Erenomás1 dilálas1vuod1at vuhttojit datte, erenoamáz1it dat ahte mearrádusat várrelága § 18 mielde várrelága vuod1ul (§ 10) galget lohkkot ean1kalmearrádussan. Dát cealkkiha Láhkaossodaga oainnu mielde ahte mearrádusat § 19 mieldege, mat sisdoalu dáfus lea seammago § 18, berrejit meannuduvvot ean1kalmearrádussan. Boahtte cealkámus1at bohtet áittardeaddjis ja gusket Finnmárkku stáhtaeatnamiidda. Áittardeaddji od1d1ajagemánu 3. b. 1984 cealkámus1as lei gaz1aldat meahccemohtorjohtolatlága oppalas1 gildosa sierralobiin- maid Stáhta vuvddiid direktoráhta lei mearridan eaiggátrád1d1ejumi dáfus - ja ledjego mearrádusat almmolas1 válddalastimis hálddas1anlága áddemis. Áittardeaddji cealká (Áittardeaddji 1984 Jahkedied1áhus, ás1s1i 1548/82, 128. siiddus): "Direktoráhta ja eanavuovdinkantuvrra mearrádusaid rievttálas1 vuod1d1u dán ás1s1is lea stáhta eanaeaiggátsajádat, c1állon 1965 lágas oktan gullevas1 láhkaásahusain. Vuolggasajis leat dát priváhtarievttálas1 mearrádusat, buo. Justisdepartemeantta cealkámus1a. Ii oru ainjuo moaitinveara1360 jus eiseválddit leat dán bidjan vuod1d1un. Man1it áiggi gaz1aldat fertes1ii várra leat, ledjego erenoamás1 dilálas1vuod1at mat galggas1edje dagahit ahte eiseválddit berres1ivc1c1e c1uovvut almmolas1 válddalastima prinsihpaid. Mearrádusat Finnmárkku stáhta eatnamiid hálddas1eami oktavuod1as sáhttet leat juohkeláganat. Muhtun mearrádusaid leat hui c1ielgasit gávpelac1c1at árvvos1tallan, ja earáid fas servodatlac1c1abut deasttaid ja beros1tumiid ektui. Leago válddalastin ii sáhtege died1us vástidit oppalac1c1at. Dárkilat ferte vihkkedallat háldduid konkrehta árvvos1tallama vuod1ul. Stuorát guovlluid johtolatmuddemis fuod1d1u ja boazoealáhusa deasttaid dáfus leat olu seammavuod1at almmolas1 válddalastimiin, erenoamáz1it daid masá buohtalas mearrádusaid vuod1ul maid gieldda eiseválddit sáhttet mearridit mohtorjohtolatlága § 5 ja § 6 olis. Nuppi beales ii galggas1ii vajáldahttit ahte justa seamma sáhttet priváhta eanaeaiggádat mearridit sin eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a fámus ja njuolga johtolatlága § 10 olis. Dát leat eahpitkeahttá áibbas priváhtarievttálas1 hálddut. Erohus lea dus1s1e ahte nuppi mearrádusa dagai almmolas1 váldi ja nuppi fas priváhta eanaeaiggát. Ja dákkár dilálas1vuod1ain go eiseválddit láhttejit seammaláhkai go eanaeaiggádat, dahje sin namas, lea dalle árbevirolac1c1at válddalastima olggobealde. Dál lea hálddas1eami mearrádusaid oaidnu eahpitkeahttá nuppástuvvon dan rájes go hálddas1anláhka doaibmagod1ii 1970:s. Eanet aht` eanet lea hálddas1andoaimma gohc1oduvvon "almmolas1 válddalastimin" ja danin ollásit hálddas1anláhkii gullevaz1z1an. In gávnnat liikká vud1d1osa mearridit ahte dán ás1s1i mearrádusaid fertes1ii atnit almmolas1 válddalastimin ja mo dat c1uozas1ii meannudannjuolggadusaide. Eará gaz1aldat leat datte berres1iigo dát almmolas1 eiseválddiid rád1d1envuohki leat dákkárin." Dán sitáhta nuppi oasis orru áittardeaddji oaivvildeamen ahte ainjuo muhtun eanavuovdinorgánaid háldduin sáhttá leat almmolas1 válddalastin, ja ahte konkrehta háldoárvvos1tallan dárbbas1uvvo vai sáhttá dan mearridit. Nubbi ás1s1i guoskai ealáhusbartasaji ohcama ás1s1emeannudeapmái. Miessemánu 7. b. 1985 cealkámus1astis dadjá áittardeaddji (Áittardeaddji 1985 Jahkedied1áhus, ás1s1i 1024/84, 147 siiddus): "Direktoráhta lea báhkkodan ahte viessosadjejuolludeami ohcamiid mearrádusat stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus eai leat mearrádusat hálddas1anlága áddemis, buo. lága § 2 a ja b bustáva, dahje - nuppiin sániiguin celkon - ahte dákkár mearrádusat eai leat almmolas1 válddalastin. Vaikko ii daddjo c1ielgasit, ádden direktoráhta nu ahte dás galggas1ii c1uovvut ahte lága njuolggadusat ean1kalmearrádusaid ovdánanvuogis eai adno viessosadjejuohkinás1s1iin. Iez1an beales ferten váras1it dákkár láhkaáddejupmái, muhto in leat gávnnahan dárbbas1it loahpalac1c1at mearridit dán vuoru. Sihke juohke ohcci dáfus ja eiseválddiide alddiineaset orru dárbbas1eamen c1ilget ás1s1i, ja lean danin dán ás1s1i ovddidan Eanadoallodepartementii oppalas1 vuod1ul, buo. reivve mildosa departementii." Eanadoallodepartemeanta meannudii gaz1aldaga Justisdepartemeantta láhkaossodagain. Ossodaga golggotmánu 23. b. 1985 vástádusreivves celko álggus (Matheson og Woxholth: Lovavdelingens uttalelser, 1990, 349. siiddus): "Vuolggasadji lea ahte stáhta giddodaga vuovdimat ja oastimat eai leat "almmolas1 válddalastin" hálddas1anlága § 2 vuosttas lad1d1asa a bustáva mielde, ja danin eaige ean1kalmearrádusat. Dál lea gaz1aldat leago stáhta nu gohc1oduvvon matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus vuovdin njukc1amánu 12. b. 1965 lága olis nu erenoamás1 ahte dan liikká ferte lohkat almmolas1 válddalastimin. Váldodovddaldat dasa ahte galgágo juoidá atnit priváhtarievttálas1 mearrádussan, lea válddi vuod1us. Stáhta eatnamiin Finnmárkkus vuovdima dáfus, lea háldenvuoigatvuod1as láhkavuod1d1u sihke lágas ja stáhta eanaeaiggátsajádagas. Seamma guoská dábálas1 stáhtaalmennehiige. Dákkár eatnamiid vuovdin lea adnojuvvon gávppas1andoaibman. Les1 dal vuvdon nu gohc1oduvvon matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus dahje dábálas1 stáhtaalmennehiin, berres1ii min oaivila mielde oktavuohta hálddas1anláhkii leat seamma". Láhkaossodat joatká dasto ossodaga ja áittardeaddji ovddes1 cealkámus1aide c1ujuheamen, almmá namuheamen áittardeaddji váras1umi miessemánu 7. b. 1985 girjjis, mii lei ossodaga gaz1aldaga ágga. Láhkaossodat konkludere ná: "Nugo dás ovdanboahtá, lea hálddas1angeavat maid man1n1il 1970 c1ielgasit bidjan vuod1d1un ahte stáhtaalmennehiid ja nu gohc1oduvvon matrikulerekeahtes eatnamiid vuovdin Finnmárkkus, ii leat almmolas1 válddalastin. Danin ii leat min oaivila mielde leamas1 makkárge ovdáneapmi maid sáhttá dadjat lea nuppástuhttán min ovddes1 oaivila." Láhkaossodaga cealkámus1a vuod1ul almmuhii Eanadoallodepartemeanta ahte gaskavuohta ii bidjan sidjiide vuod1u lassi mearkkas1umiide. 1985 jahkedied1áhusas celkkii áittardeaddji ahte sáhtii dus1s1e dán oaivila váldit vuhtii. Sihke áittardeaddji ies1 cealkámus1 ja mo dán vuostáiválddii sáhttá c1ilget ahte ainjuo dás, viessosajiid juolludeamis, su áddejumi mielde lea sáhka almmolas1 válddalastimis. Eanadoallodepartemeanta lea man1n1il cealkán Stáhta vuvddiid direktoráhta doaimma hárrái, masa eanavuovdinorgánat gullet. St. died1áhus. nr. 52 1992-93 Stáhta vuvddiid direktoráhta rievdadeamis lea departemeanta várdudan direktoráhta doaibmasurggiin, mat leat juogaduvvon ealáhusdollui, bálvaleaddjidoibmii ja válddalastimii. Válddalastimis daddjo (12 - 13. siiddus): "Áimmahus1s1an dihte bargosuorggis válddalastá direktoráhtage stáhta eatnamiin. Válddalastima vuolggasadji lea fuolahit ahte áimmahus1s1ojit njuolggadusat mat lobálaz1z1an dahket geavahanvuoigaduvvomiid vuoigatvuod1aid eatnamiidda ja hálddas1eapmi dán oktavuod1as. Válddalastin lea dasto c1adnon stáhta eatnamiid riggodatháldui1361. Dás lea Stáhta vuvddiid direktoráhtas buohtalasti doaibma, nu ahte riggodagaid sáhttá sihke juogadit vuoigatvuod1aid mielde mat gávdnojit ja ceavzilis lági mielde. Dán láhkai áimmahus1s1o ja ovddiduvvo biras. Stáhta eatnamiid válddalastima dovdomearkan lea dan njuolga oktavuohta eará bargguide. Dat lea nu ahte hálddas1emiid dahkan olu mearrádusat gártet ies1gud1et doaibmasurggiid gaskasac1c1at. Dákkár doaimmaheapmi dávista Stuorradikki njuolggadusaide." Eanadoallodepartemeanta atná dás earret eará stáhta eatnamiid riggodatháldema ja -juogadeami válddalastimin. Stuorradikki eanadoallolávdegotti died1áhusárvalusas lea eanetlogus earret eará c1uovvovas1 cealkámus1 (Árvalus S. nr. 158 6. siiddus): "Eanetlohku c1ujuha ahte Finnmárkku eanavuovdineiseválddit álo leat láhtten "almmolas1rievttálas1 váldeásahussan" mii lea ovddasvástidan oktasas1opmodaga hálddas1eami, stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid fylkka ássiid beales ja sidjiide buoremussan. Ná lea leamas1 1775 Eanac1ujuhancealkámus1a rájes." Juridihkalas1 teorias lea erenoamás1 gaz1aldat eanavuovdinorgánaid háldduid mihtilmasvuod1as vánit meannuduvvon, earret cealkámus1aid c1ujuhusat jna. mat leat namuhuvvon ovddabealde. Dábálas1 gaz1aldaga dáfus almmolas1 válddalastima doahpaga sisdoalus, leat datte soames oaivila mat berres1edje leat miellagiddevac1c1at. Girjjis "Forvaltningsloven" (1986) cealká Arvid Frihagen ee. c1uovvovac1c1a (48. siiddus): "Vuolggasadji ferte leat ahte priváhtarievttálas1 mearrádusaid - almmolas1rievttálas1 mearrádusaid ektui - váikkohangaskaoamit, eai várra leat almmolas1 válddalastimin Hl. § 2 vuod1ul. Mearrádusat eiseválddiid eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a vuod1ul leat maid áinnas olggobealde. Dát sáhttá liikká muhtun muddui leat dan duohken sihke go lea sáhka dábálas1 priváhtarievttálas1 ulbmiliin maid áimmahus1as1ii ja go lea sáhka dábálas1 priváhtarievttálas1 eaiggádus1s1anvuoigatvuod1as ja váikkohangaskaomiin." Torstein Eckhoff cealká girjjis "Forvaltningsrett" (4. dea. 1992) 483. siiddus: "Priváhtarievttálas1 hálddut leat dávjjemusat lotnolasat deaddas1uvvon, seammásgo mihtilmas válddalastin lea ovttabealat gohc1c1umat, gildosat dahje lobit. Muhto leatgo hálddut ovttabealat dahje guovttebealat1362 ii leat mearrideaddjin man jovkui de gulas1edje. Dás leat ovttabealat priváhtarievttálas1 hálddut. Ja nuppi beales s1iehtadit stáhta ja gielddat moanaid oktavuod1ain main vuhtto garrasat dahje láivvit válddalastin. Man bures dát ferte dihttot vai s1iehtadus galgá adnos1ii sisdoallat "mearrádusa", leat eahpevissis." Eivind Smith lea lahkonan gaz1aldaga mán1gga oainnus dasa mii gullá almmolas1 válddalastima doahpagii. Barggustis "Avtaler om forvaltningsvedtak" (Lov og rett 1978 304. siiddus c1uo.) sáhttá bájuhit c1uovvovac1c1a (310. siiddus): "Eará c1uoggáin leat beliinge dávjá fuopmás1ahtti erohusat. Hálddas1eapmi, erenoamáz1it stáhta orgánat, láhttejit rud1alas1 riggodagaid vuod1ul ja vejolas1 molssaevttolas1 váikkohangaskaomiid mielde mat áinnas báidnet oktavuod1a eanas1 s1iehtadallanbeliide1363 (buo. lagabui II. 2. c1uoggá vulobealde). Mii fertet várra goittotge bidjat eavttu vuod1d1un ahte hálddut oassin "almmolas1 ealáhusas" eai gula mearridandoahpaga1364 hl. § 2, buo. II bajábealde. Muhto dán suorggi ráját eai leat c1ielgasat, ja eaktu láivu mad1e unnit duohta lotnolasat mihtilmasat gávpedoaimmat lea". Eivind Smith lea ilbmadan dábálat miellagiddevas1 ávdnasiidge, "Om fordeling av řkonomiske goder i forvaltningsretten" (Jussens venner 1978 115. siiddus) ja "Rettssikkerhet ved offentlig tjenesteyting" (1984). Mat lea su artihkkaliid c1oahkkáigeassu, ja main sáhttá daddjot son ákkastallá almmolas1 válddalastima doahpaga fertet ollit dobbelii go maid árbevirolac1c1at lea bidjan vuod1d1un. Ingvald Falch leat dutkosis "Bygdelagsrettigheter til laksefisket i vassdragene i Finnmark" (Institutt for privatrett stensiillaráidu nr. 118, 1988) cealkán gaskavuod1as gaskal ovttalágan eanavuovdinorgánaid hálddu, johkabivddu lihttoláigoheapmi, ja hálddas1anlága. C1uovvovas1 oaivil lea maid dábálat beros1tahtti: "Erenoamáz1it johkabivddu lihttoláigoheami dáfus, ferte ainjuo meros1tallat dárkilat makkár lágan ja makkár mihtilmasvuohta mearrádusas lea. Dás ii sáhte erenoamáz1it deattuhit ahte orrut leamen sieiva s1iehtadanrievttálas1 láganat. Mearrádusain vuhtto bures válddalastin. Ohcamat meannuduvvojit hui bienasta bitnii njuolggadusaid mielde. Moanat almmolas1 orgánat galget nugo namuhuvvon beassat daidda ovddidit cealkámus1a. Leat njuolggadusat makkár deasttaid galgá atnit mearrideames (erenoamáz1it 1977 § 2 láhkaásahus, geahc1a vulobealde). Ohccit illá sáhttet s1iehtadit eavttuid; go dat leat dihto málle mielde biddjon. Sihke oaggungoartahattit ja stáhtadivat maid lihttoláigolas1 galgá máksit leat mearriduvvon eavttuin ja dain lea vuod1d1u lágas. Lihttoláigolas1 vuoitu lea c1adnon diks1undoaimmaide. Lea menddo hálbi dasa ahte oktage diines1ii maidege. C1oahkkáigeassun ii sáhte lihttoláigohemiin vuohttit makkárge gávpelas1 beali. Iige sáhte oaidnit sullasac1c1aid eará eanaeaiggádiid háldduin. Dás ferte dilli gal danin daddjot leat earálágan Siviilaáttardeaddjis namuhuvvon ás1s1iinge. Ortnet orru báicce leat muhtun lágan c1ázádagaid almmolas1 hálddas1eapmin, oaz1z1un dihte buriid dilálas1vuod1aid. Ulbmil oassi lea maiddái ovttastahttit ja lovttahit ies1gud1et gustojeaddji deasttaid ja beros1tumiid." 2.6.3.4 C1oahkkáigeassu ja konklus1uvdna Ovddabeale c1ad1amannan 2.6.3.2 c1uoggás eanavuovdinorgánaid háldduid dovdomearkkain c1ájehit ahte eanavuovdinorgánat eai doaimma ollásit dábálas1 priváhta eanaeaiggádin eatnamiid ja vuoigatvuod1aid hálddas1eames Finnmárkkus. Eanavuovdinorgánaid hálddas1eapmi ii leat dus1s1e eaiggátrád1d1ejumi dábálas1 ráddjehusaid siskkobealde. Muhtun sin dehálas1 mearrádusain eatnamiid ja vuoigatvuod1aid hálddas1eames leat bienasta bitnii muddejuvvon erenoamás1 láhkaásahusain, belohahkii eanavuovdinlága ja belohahkii eará lágaid láhkavuod1uin. Dasa lassin leat bajit váldeásahusain moanat háldduide bargonjuolggadusat ja njuolggadusat. Eanavuovdinorgánaid hálddut galget vuod1d1uduvvot ovtta guovllu buot beros1tumiid c1oahkis plánaárvvos1tallamii, ja galgá erenoamáz1it váldit vuhtii earret eará dábálas1 beros1tumiid ja ássama ja ealáhusdoaimma váfisteami. Hálddut galget ovddidit albmaduvvon almmolas1 ulbmiliid áigumus1ain oaz1z1ut servodatávkkálas1 hálddu. Njuolggadusain ja háldduin c1ielgasit vuhtto Finnmárkku servodatovdáneami ies1gud1et beliid stivren. Stivren lea vejolas1 go stáhtas eanavuovdinorgánaid bokte lea dadjatjuo monopola fylkka eanariggodagaide. Stivrejuvvo juogademiin - njuolga ja eahpenjuolga - luondduriggodagaid buriid borgáriid gaskka eanavuovdinorgánaid mán1ggalágan s1iehtadusaid bokte. Eanavuovdinorgánaid válddis daid guovddás1 ja dehálas1 surggiin sáhttá daddjot leat guovttegeardásas1 riektevuod1us - sihke lágas ja eanaeaiggátrád1d1ejumis. Nu guhkás sáhttet stáhtaeatnamiid hálddut Finnmárkkus leat sullasas1 dilis go dihto hálddut stáhtaalmennehiin eara sajis riikkas. Makkár riektevuod1us dihtto eanemusat ies1gud1et háldduin, lea váttis dadjat. - Almmolas1 stivrema láhkai, ii leat várra seamma stáhtaalmennehiid háldduin go Finnmárkkus. Stáhtaalmennehiin lea mud1ui hálddas1anlága njuolggadusat ean1kalmearrádusaid hárrái, c1ielgasit dahkkon gustojeaddjin várrestivrra ás1s1emeannudeamis. Eai servodatlas1 deasttat mat galget biddjot vuod1d1un, eaige almmolas1 ulbmilat mat galget ovddiduvvot, iige monopoldilli ja eanavuovdinorgánaid juogadanbargu, dahje veardásas1vuod1a váili mii lea eanavuovdinorgánaid ja priváhta s1iehtadallanbeliid gaskkas, leat Láhkaossodaga cealkámus1ain namuhuvvon, vaikko ossodat leat gaz1adan leago stáhtaeatnamiid vuovdin Finnmárkkus nu erenoamás1 ahte vuovdin danin ferte lohkkot almmolas1 válddalastamin. Sihke hálddas1anlága ovdabargguid ja juridihkalas1 teoria ja áittardeaddji cealkámus1aid mielde sáhttá dákkár oaiviliid váldit mielde go árvvos1tallá galgetgo hálddut main lea vuod1us (maiddái) eanaeaiggátrád1d1ejumis, adnot almmolas1 válddalastimin. Ies1gud1et háldduid konkrehta árvvos1tallan s1attas1ii dalle mearrideaddjin. Dat guokte duomu báhkkodit ahte viessosajiid almmolas1 vuovdin ja lihttoláigoheapmi adnojedje almmolas1 válddalastimin. Eat galgga loahpalac1c1at dás vástidit gaz1aldaga, muhto sáhtás1ii daddjot ahte muhtun árttat bealus1tit vuosttaz1ettiin Finnmárkku stáhtaeatnamiid vuovdima ja lihttoláigoheami, muhto dihto háldduidge mat addet oktovuoigatvuod1a erenoamás1 riggodagaide, almmolas1 válddalastima. Nu guhkás go eanavuovdinorgánaid mearrádusat adnojit almmolas1 válddalastimin, mielddisbuktá dat ahte buot hálddas1anlága njuolggadusat gustojit ás1s1emeannudeapmái. Danin sáhttá c1ujuhit ahte Stáhta vuvddiid direktoráhta c1akc1amánu 20. b. 1984 girjjisge eanavuovdinkantuvrii lea cealkán ahte kantuvra ás1s1emeannudeamistis berres1ii c1uovvut hálddas1anlága mearrádusaid. 2.6.4 Eanavuovdinkantuvrra geavat Govven dihte mo eanavuovdinorgánat hálddas1it stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus, bájuhuvvo Finn Arne S. Selfors:a eanavuovdinkantuvrra geavada guorahallama oassi. Dasto c1ilgejuvvo oanehac1c1at Hálddas1anjoavkku logahallan buot ás1s1iin mat bohte eanavuovdinkantuvrii 1990:s, ja mat c1ad1ahuvvo 1993 gid1a. Finn Arne S. Selfors:a guorahallan "Forvaltningen av statens umatrikulerte grunn i Finnmark", addon Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái suoidnemánu 27. b. 1984, lea várdudan eanavuovdinorgánaid geavada, erenoamáz1it eatnamiid hálddu. Oasit geavadis mii Selfors:a guorahallamis lea c1ad1amannon lea máinnas1uvvon ja joatkkas1uvvon das mii lea celkon ovdalis dán kapihttalis eanavuovdinortnega birra. C1uovvovac1c1at galgá guorahallama oassi, 6 kapihttala váldooasit vuoigatvuod1a vuovdimis, láigoheamis dahje eará láigoheamis bájuhuvvot. Guorahallan lea bájuhuvvon ee. oaidnin dihte oktavuod1a guhkit áigge hálddas1angeavadis, ja seammás c1iekn1udit eanavuovdinorgánaid hálddas1eami gova. 6. Vuoigatvuod1aid vuovdin, láigoheapmi dahje eará láigoheapmi 6.1. Álggahus 6-7. c1uoggáin válddahallo makkár geavada eanavuovdineiseválddit atnet go vuvdet, láigohit dahje earaláhkai láigohit muhtun lágan vuoigatvuod1aid/anu. Dát mearkkas1a nuppiin sániiguin válddahallat mo eanavuovdineiseválddit atnet válddiset (hálddas1eami lud1olas1 árvvosteami). Dáid c1uoggáin vihkkedallojuvvojit stáhta eatnamiid juohkelágan anu njuolggadusat ja geavat. Ovdanbuktin deattuha vuoigatvuod1aid ásaheami, muhto nu olugo dárbbas1uvvo meannuduvvojit vuoigatvuod1aid sisdoalu erenoamás1 dilálas1vuod1at. C1uovvovas1 kasuistalas1 ovdanbuktimis ii earuhuvvo gaskal vuovdima, láigoheami dahje eará láigoheami vuoigatvuod1aid háldduid. Dán árta lea ahte láigohanvuoigatvuohta maid sáhttá leat hui bisttevaz1z1an, nu ahte vuostálasti deasttaid dihte - ainjuo oanehis áigái - lea seamma mo dal vuoigatvuod1at vuod1d1uduvvojit. Gaskaboddosas1 atnu sáhttá maid bistevac1c1at dahkat mad1d1ása, omd. vahágahttit luonddu agibeaivái. Eanaviidodagaid háldemis mearriduvvon muddenplána mielde ii máinnas1uvvoge olus. 6.2. Eatnamat eanadollui 6.21. Dus1s1e gieddeeatnamiid vuovdá dahje lihttoláigoha. Muhto eanagirjjis dahje s1iehtadusas sáhttet addot vuoigatvuod1at meahcisge, geavatlac1c1amus guohtonvuoigatvuod1at. Gieddeeatnamiid sáhttá juogadit gilvvaeatnamiidda ja diks1unguohtumiidda, muhto seamma mearrádusat gustojit goappas1iidda, nu ahte dás meannuduvvojit ovttas. Od1d1a doaluide, ferte died1usge lassin mihtidit viessosajiid. Earret eanavuovdinlága § 2 nubbi lad1d1asis eai leat makkárge ávnnaslas1 cakkit mihtidit eatnamiid eanadollui. Muhto jus ohcco mihtádus guvlui mii galgá eanajuogaduvvot, gullá ás1s1i eanajuohkinriektái, buo. eanajuohkinlága § 1. Mud1ui lea eanadoalloeiseválddiin mearrideaddji váikkuheapmi cealkámus1aideaset bokte dárbbas1ago ohcci lassieatnamiid. Dás árvvos1tallo juohke ohcci persovnnalas1 eaktuge nákcet ássan- ja jod1ihangeatnegasvuod1a. C1uovvovas1 govus c1ájeha mo Kárás1jogas, Porsán1ggus ja Davvesiiddas leat mearridan gilvoeatnamiid ohcamiid : ------------------------------------------------------------------------ Biehttaluvvon: ------------------------------------------------------------------------ Eana- vuovde- boazo- eai ohc. doallofága suodja doalu eará eana- meann./ Jahki . lohku Mea. deast. deast. deast. deast. molsun gesson -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1968 57 27 14 2 0 0 3 11 1974 65 31 11 3 1 1 3 16 1980 101 45 12 0 0 1 4 41 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ohcamat eai leat nu olu go mied1ihuvvon/hilgojuvvon oktiibuot. Dása sáhttá leat árta go muhtun ohcamat leat biehttaluvvon kumulas1uvnnain mán1gga biehttalanvuod1ustusain1365. 6.22 Eanadoallofágalas1 árvvos1tallamat Nugo govus c1ájeha leat eanas1 eanadoallofágalas1 árvvos1tallamat vuod1ustuvvon mihtádusohcamiid biehttalemiide. Eanavuovdinmearrádusaid § 3:s c1uoz1z1u : "Stáhtaeatnamat mat galget adnot eanadollui berres1edje ovdal luobaheami plánejuvvot stuorát oktilas1 guovlluide geavahanberos1tumiid, gilvovejolas1vuod1aid, sajádaga ja beassama logahallama geaz1il." Dákkár bienasta bitnii eanaháldenplánat leat dássáz1ii unnán ráhkaduvvon, muhto juohke eanadoallolávdegottis navdo almmatge leat várddus mo eanariggodagaid buoremusat sáhtás1ii geavahit, ja dát báhkkoduvvo juohke ohcama cealkámus1ain. Ohcan nr. 9/68 Deatnu govve soames dáid dilálas1vuod1aid. Dás ohccui lassieana sullii 5 km eret ies1 dálus. Eanadoallolávdegoddi rávvii ohcama ja ovdandoalai ahte "heivehallan ii s1atta buorre, muhto doallu jod1ihuvvo bures ja dárbbas1uvvo eanet eana." Fylkkaeanadoallostivra celkkii fas ahte: "Guovlu lea c1obmái ja dulbemis ihtá sáttoeana. Fylkkaeanadoallostivra danin miettas1talai mihtádussii." Man1n1il dán biehttaluvvui ohcan go eana ii adnon dohkálaz1z1an gilvimii. Muhtun guovlluin váilot gilvvaeatnamat. Dás vuoruhuvvojit dálá doalut dan sadjáigo ásahit od1d1a doaluid. Ovdamearka leat S 54/80 Porsán1gu sullii 40 mihtu mihtádusas. Ohccit ásse dábálas1 viessosajis. Goappas1agat leigga fástta barggus, muhto leigga álggahan smávit eanadoaluin. Fylkkaeanadoallostivra miettas1talai mihtádusa vuod1ustusain: "Eatnamat mat dohkkejit gilvimii lea viehka unnán dán guovllus, seammásgo dárbbas1uvvo lassieatnamiidda dálá eanadoaluide. Stáhtaeatnamiid mihtideamit od1d1a doaluide mearkkas1it od1d1a eahpeulbmálas11366 doaluid ásaheapmin." Eanavuovdinstivra biehttalii ohcama c1ujuhusain fylkkaeanadoallostivrra cealkámus1s1ii ja árvvos1tallamii. 6.23. Mihtádusat boazodoalloberos1tumiid vuostá Geavada hárrái sáhttá c1ujuhit ás1s1iide mat leat geardduhuvvon 5.2 c1uoggás [Oktavuod1a dihte galget muhtun 5.2. c1uo. ás1s1it bájuhuvvot dás]. Geavadis lea prinsihpalas1 ás1s1i mas báhkkoduvvo ahte árvvos1tallanfáddá lea beros1tanvihkkedallan gaskal boazodoalu dárbbu ja dárbbuid mat mied1ihivc1c1e ohcamii. Dát lea S 6/79 Várggát. Ás1s1i lei lassieatnama mihtádus dálá doalu oktavuod1as. Guovllustivra vuosttaldii ohcama dáinna vuod1ustusain: "Gid1d1aguohtun lea vánis nr. 6 orohagas. Mihtádus numo ohccojuvvon fuotnuda dili, ja dán ferte maid bidjat C1áhppesnjárgga stuorra huksema oktavuhtii, gos massá stuorra boazoealáhatguovlluid. Guovlu lei ovdal erenoamás1 buorre gid1d1a- ja geasseláiddon bohccuide. Dát guovllut leat man1imus1jagiid fuotnánan láiddomiin sierranas luonddumeassamiid geaz1il." Eanavuovdinhoavda mihttii: "Finnmárkku fylkka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid láhka § 2 a adno dás. Mearrádusaid mielde ii sáhte vuovdit (ja lihttoláigohit) "eatnamiid maid eiseválddit atnet dárbbas1uvvot boazoláiddomiidda". "Eiseválddiin" oaivvilduvvo orgána mii galggas1ii hálddas1it lága, namalassii eanavuovdineiseválddit. Ahte eanavuovdineiseválddiin lea váldi c1ujuhit eatnamiid gilvimii lea vuostá boazodoalloberos1tupmiid namalassii láiddomiidda ii adno eahpidahttin. Ies1 láhkateaksta c1ujuha árvvos1tallamii, buo. "adno dárbbas1uvvot" báhkkodeami. Dás c1ujuhuvvo maid Třnnesen:a "Retten til jorden i Finnmark" III kap. 1 (5) mas erenoamáz1it geardduhuvvo: "Ahte stáhtas lea dákkár riekti leat gal c1aboc1ielggas. Stáhta vuoigatvuohta c1ujuhit ássansajiid almennehiin gusto maid Finnmárkkus. Dát vuoigatvuohta leat oppalac1c1at Norggas leamas1 lága olis eanadatlága áiggi rájes. Finnmárkkus nugo mud1uige lea c1ujuhanvuoigatvuohta eanemusat geavahuvvon miehtat giliolbmuid iez1aset eanasierravuoigatvuod1a dárbbuide." Go dát lea celkon lea c1ielggas ahte ii beasa meattá hálddas1anrievtti dábálas1 gáibádusa mearrádusaid dohkálas1 ja ás1s1álas1 vuod1ustussii. Árvvos1tallanfáddá mii galgá biddjot vuod1d1un berre aiddostahttot dárkilat. Ies1 láhkateaksta masá geaz1ida ahte galgá árvvos1tallat dárbbas1uvvojitgo eatnamat láiddomiidda, ja ahte eará vuostálasti deasttat eai sáhte dárkojuvvot. Eanavuovdinláhkaásahusaid I kap. § 1:s lea datte c1ielgasit celkon ahte eatnamat galggas1edje hálddas1uvvot ovtta guovllu beros1tumiid oktasas1 árvvos1tallama vuod1uin. Dalle lea govttolas1 navdit ahte ainjuo ovtta háve nugo dál, sáhttá árvvos1tallat guovllu eanadoalu ovdáneami. Eará livc1c1ii mearkkas1it ahte boazoealáhus vuoruhuvvos1ii evttuheamit ovddabeale eanadoalu. Njuolggadusat oppalohkái eai oru láhc1imin dákkár c1ovdosiidda. Dása boahtá ahte dákkár prinsihppa livc1c1ii mearkkas1it áibbas od1d1a geavada álggaheami, buo. Třnnesen:a c1ujuhusa ovddabealde dán suorggi geavadii. Ii leat danin celkon ahte boazoealáhus lea sekundeara eanadoalu ektui - goappas1iid ealáhusain lea eahpitkeahttá - historjjálac1c1atge - vuoigaduvvon sadji. Eanavuovdinhoavda gávnnaha dalle ahte ferte vihkkedallat beros1tumiid mas boazoealáhusa vahágahttimat ja bilideamit galget vihkkedallot doaibmabijuid c1ad1aheami ovdduid ektui. Muhto guovllu boazoealáhusa guohtonvuoigatvuod1a deasttas, ferte eaktun leat ahte dát ii menddo sakka gillás1ii". Eanavuovdinstivra mied1ihii ohcamii c1uovvovas1 vuod1ustusain: "Ohcci dárbbas1a eahpitkeahttá lassieatnamiid dollui mii sus juo lea. C1ujuhuvvo dasage ahte son lea buorideamen doalus go ásaha ceavzilis bearas1doalu. Dán ulbmila juksan dihte ferte dollui juolludit eanet gilvinveara eatnamiid. Dáid lassieatnamiid haga ii sáhte doallu leat vud1d1osin gánnáhahtti ollesáiggedoibmii. Mihtádus gárz1z1ida boazoealáha dan eatnama mielde mii gilvimii liiguduvvo. Eanavuovdinstivra ii sáhte datte oaidnit ahte boazoealáhusat nu garrasit vahágahttojit ahte danin ii sáhte mihtidit eatnama. Dalle deattuhuvvo ahte láiddonmassin lea áibbas unnán báhcán eatnamiid ektui. Dát ferte leat nu vaikko dus1s1e dárko Várnjárgga1367 anihahtti gid1d1aguohtumiid. Dán oktavuod1as deattuhuvvo ahte dás lea sáhka dálá doalu viiddideamis masa berre addot ain ceavzinvejolas1vuohta. Deattuhuvvo maid ahte eanadoallofágalac1c1at lea báhkkoduvvon ahte vánit lea sáhka od1d1aásahemiin dán guvlui. Mearrádus ii mearkkas1 ahte addo lohpi ásahit eará doaluid." Stáhta vuvddiid direktoráhta nannii mearrádusa man1n1il boazoorohaga váidaga. S 21/78 Porsán1gu, mihtádusas báhc1ins1illjui, vuhtto ahte eará ás1s1esorttain go eanadoalus leat váldoárvvos1tallan gaskavuohta boazodollui. Mearrádusa vuod1ustusas c1uoz1z1u ná: "...guovllu plánejuvvon geavahus lea boazoealáhusa vuostá nu ahte stáhta eanaeaiggádin caggojuvvo háldet eatnamiid nugo lea ohccon. Dás c1ujuhuvvo eanavuovdinlága § 2 a bustávvii, buo. láhkaásahusa § 1, njealját lad1d1asa." (Lassin dáid geardduhuvvon ás1s1iide 5.2. c1uo. ovddabealde, lea dasa lassin) died1us eanet dagaldagat - lassin boazodoalloberos1tupmiid deastta- mat oktiibuot bidjet mearrádusvuod1ustusa. S 6/80 Kárás1johka (od1d1adoallohuksen) cealká eanavuovdinhoavda mearrádusastis: "Guovllustivra c1ujuha ahte eatnamat leat dehálas1 gid1d1a- ja c1akc1aboazoguohtonguovllus, ja ahte c1ad1a guovllu manná dehálas1 johtolat. C1ujuhemiin Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid lága § 2:i eai leat dákkár eatnamat eanavuovdineiseválddiid hálddus. ... Mearrádusas lea maid deattuhuvvon ahte fylkkaeanadoallostivra ja Huksenrád1d1i leat vuosttaldan ohcama." 6.24. Mihtádus vuovdegáhttenberos1tumiid vuostá Vuovdegáhttenlága § 50 mearrádusaid mielde gáibiduvvo muhtun háviid meahccebearráigeahc1u lohpi vuovdeeatnamiid anu rievdadeapmái. Go Finnmárkkus ii leat olus goahccevuovdi, lea vuovdegáhtten leamas1 dehálas1 Finnmárkku eanaháldenpolitihkas. Rávttos1njárgga1368 Álbmotmeahcci lea danin ásahuvvon ee. beahcevuovddi suodjaleami dihte. Muhto eanadoalu ja vuovdegáhttendeasttaid gaskasas1 vihkkedallama dáfus, lea eanadoalu ovdáneapmi dávjá vuoruhuvvon. Lassin goahccevuovddi suodjaleami, sáhttá lastavuovdige bidjat vud1d1osa biehttalit lassieanaohcama, muhto dalle suodjalanmeahccin, mihtilmasat sáttoborrama1369 vuostá. Dát lei nu S 17/68 Deatnu, mas vuovdesárggá gaskal geaidnoearu ja Deanu seailluhuvvui sáttoborranvára geaz1il. 6.25. Eará deasttat Gilvvaeatnama eará ávkkástallange gilvala died1us eanadoalloberos1tumiiguin, ovdamearkan olgunastinberos1tumiiguin, viessohuksemiin ja industriaálggahemiin. Muhto dát lea beanta hárve leamas1 lassin ás1s1iide maid eanavuovdineiseválddit leat meannudan. Gaz1aldat guoskkahuvvui S 54/74 Áltá. 2 mihtusas1 mihtádus ohccui, gilvojuvvon gieddin jurddas1uvvon. Ohcci ii oz1z1on datte eanadoallolávdegotti doarjaga, mii celkkii ahte eatnamat eai lean dohkálac1c1at eanadollui. Ohcci beales ákkastallui ahte guovlu lei vuogas doalloviesu ektui. Ohcan biehttaluvvui. Mearrideaddjin lei ahte guovlu lei siskkobealde plánejuvvon eanaháldenplána industriguovllu. S 16/74 Kárás1johka gustui 130 mihtu eanadollui. Eanadoallolávdegoddi rávvii ohcama go ohcci dárbbas1ii mihtádusa álkidahttin dihte doaimma. Eanavuovdinhoavda biehttalii ohcama c1uovvovas1 vuod1ustusain: "1. Guovllu leat muddemin. 2. Guovllus lea masá buoremus vuovdi báikkis. 3. Fylkkaeanadoallostivra lea miettas1tallan mihtádusa ja rávven ahte guovlu vuosttaz1ettiin berres1ii seailluhuvvot gaskaboddosac1c1at dákkár párka vuovdeguovlun, ja ahte danin livc1c1e leat riektasamos muddet guovllu luohtoguovlun1370/vuovdedoallun." 6.3. Viessosajit Vaikko eanas1 viessohuksemat dál lea muddejuvvon guovlluin, lea ain olu bied1ggus viessohuksen Finnmárkkus. Muhtun gielddat lea maid plánen bied1ggus viessohuksema ja dán mielde dorjon luoddaráhkadeapmái, c1áhce- ja duolvac1áhcerusttegiid, go lea adnon dan dárbbas1it doalahan dihte dálá ássanmálle. Muhto nugo c1uovvovas1 várddus c1ájeha, leat muhtun viessosadjeohccit muosáhan ahte olu deasttat sáhttet gomihit huksenplánaid. Govus c1ájeha viessosajiid olggobealde muddejuvvon guovllu. Jahki Ohcamat Mied1ihán Biehtt. Geassán/eai meannudan --------------------------------------------------------------------------- 1968 49 27 10 12 1974 76 32 27 17 1980 130 48 48 34 ----------------------------------------------------------------------------- Jahki -------------------- Biehttalanvuod1d1ustusat: 1968 1974 1980 ------------------------------------------------------------------------------ - guovlu berres1ii muddejuvvot 5 14 4 - ii oz1z1on eretvuojáhatlobi 0 4 7 - eanadoallodeasttat 0 3 8 - menddo lahka almmolas1 rusttega 2 1 0 - vuovdegáhttendeasttat 1 2 0 - boazodoallodeasttat 0 0 1 - eará deasttat 2 3 2 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Jus mán1ga ákka leat biehttaleami vuod1ustan, leat govvosis geahc1c1alan dan merket mearrideaddjimus deastta sadjái. Alla biehttalanlogu árta 1974:s vuod1ustusain ahte guovllu berres1ii muddet, lea ahte eanavuovdinstivra gárz1z1idii mán1ga guovllu Leavnnja birrasiin muddenplána vuorddedettiin - mii báikkálac1c1at veahás1 moitojuvvui. Nugo várddus c1ájeha lea boazoealáhusa deasta hárve dagahan viessosadjeohcamiid biehttaleami. Várra go heivvolas1 viessohuksenguovlluin ii leat mearrideaddji mávssolas1vuohta boazodollui, go viessohuksen dávjá lea dálá ássanguovlluid oktavuod1as. Muhto orru vel nu ahte boazoealáhusa ovddasteddjit hárve vuosttaldit viessohuksema - bartahuksema ektui. Ohcan (S 46/80 Guovdageaidnu) mii biehttaluvvui boazodoalloberos1tumiid geaz1il, gustui guvlui gos lei boazojohtolat, ja mas biehttaleapmi vuod1ustuvvui c1ujuhemiin eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa, b bustávvii. Baicce lea stuorát riidu gaskal viessohuksema ja eanadoalu. Dás ferte muittuhit ahte gitta 1981 rádjai navdui ahte eanalága § 55 gustui stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid juogadeamesge, nu ahte eanavuovdineiseválddit ledje c1adnon fylkkaeanadoallostivrra juogadanmied1iheami 1371biehttaleapmái. S 1/77 Davvesiida celkkii Eanadoallolávdegoddi: "Váikko sáhtás1ii dovddastit ahte viessosadji dás ii livc1c1e mearkkas1an maidege eaiggáda eanadoalloeatnamiidda ja doaimmaheapmái, de livc1c1ii viessosajis leat unohas sadji man1it áiggi eanadollui." Fylkkaeanadoallostivra celkkii: "Fylkkaeanadoallostivra ii sáhte mud1ui mied1ihit eanalága § 55 olis viessosadjec1uoldimii eanadoalloeatnamiid oktavuod1as dás ...... Viessosaji sáhttá c1uoldima man1n1il dasto vuovdit ja maid eanadoalloeiseválddit eai sáhte caggat. Viessohuksen mii ii leat eanadoalu oktavuod1as berres1ii biddjot guovlluide gielda lea várren ássamii." S 38/80 Porsán1gu gustui guvlui maid eanadoallolávdegoddi válddahii ná: "Eatnamis s1addá veahás1 lastavuovdi. Muoldavuod1d1u lea 5 - 10 cm humuseana sáttoseaguhuvvon láirrás stuorra gead1gebihtáiguin miehtá eatnama. Eana ii leat dohkálas1 gilvimii. Eanagieragilvin1372 lea várra vejolas1 jus olu bargá ged1giid c1orgemiin." Eanadoallolávdegoddi rávvii viessosadjemihtádusa gitta 2 mihtui go "mihtádus ii orrun eanadoalloberos1tumiid ovddas bilideamen." Fylkkaeanadoallostivra biehttalii juogadanmiehtama daningo: "Viessosadji s1attas1ii eanadoalloguovllus gos ii sávas1ii viessohuksema mii ii leat eanadoalu oktavuod1as. Gilvojuvvon ja s1addi eatnamat leat juohke bealde ja luodda fertes1ii s1addat viessoluotta mielde gitta ..." Vuovdegáhttendeasttat biddjojit muhtun háviid ággan viessosajiid mihtádusa vuostá. S 5/74 Áltá celkkii vuovdehálddas1eaddji: "Guovllus s1addá nuorat buvttadanvuovdi ja lea oassi stuorát, oktilas1 vuovdeguovllus . . . Mud1ui mihtten ahte vejolas1 vuovddi luvven ássamii Álttás berres1ii dus1s1e gieldda generálplána mielde dahkkot ja man1n1ilgo lea ráhkaduvvon muddenplána." Eanavuovdinhoavda mied1ihii ohcamii vuovdegáhttendeasttaid árvvos1tallama haga, muhto soaitá eanadoallolávdegotti oaivil leat leamas1 vuod1ustussan: "Dál lea hui vátná viessosajit Álttás ja vaikko guovllus lea unnán beahcevuovdi lea dát lahka dálá ássanguovllu ja danin ii ráhkat makkárge váttisvuod1aid heivehallamii." S 42/74 Kárás1johka, viessosadjeohcan vuovdeguovllus, biehttaluvvui datte, muhto dás vuosttaldii huksenrád1d1ige ohcama - earret eará eretvuojáhatváttisvuod1aid geaz1il. Jus geaidnohoavda biehttala bidjat eretvuojáhaga almmolas1 luottas, biehttalit eanavuovdineiseválddit ohcama dán vuod1ustusain. 6.4. Bartasajit 6.4.1. Álggahus Lassin bartasajiide, meannuduvvojit návsto- ja lavdnjegoahtesajitge. Barttat, návsttut ja lavdnjegoad1it mearkkas1it dás huksemat mat árvvos1tallojit eanavuovdinmearrádusaid §§ 9, 15 ja 17 mielde, namalassii joavdoviesut (birrajageviesuid ektui), ja huksemat mat geavahuvvojit vuod1d1oealáhusas, turismaealáhusas, priváhta ja almmolas1 bearráigeahc1c1anbálvalusas ja eará almmolas1 doaimmas. Ovdalgo 1965 eanavuovdinláhka bod1ii fápmui, juolludedje bartasajiid almmá makkárge ordnejuvvon plána haga. Bartahuksema od1d1a mearrádusaid váldoulbmil lei buoridit dán dili, ja caggat miehtá fylkka bied1ggus bartahuksema. Dát lea báhkkoduvvon eanavuovdinmearrádusaid § 9:s, man man1n1il oaz1z1u hukset bartta olggobealde bartaguovllu dus1s1e jus okta § 9 a - f mied1is albmaduvvon eavttuin lea devdon. Mearrádusat mearkkas1it ahte omd. joavdobarttaid dábálac1c1at ii oac1c1o cegget olggobealde bartaguovlluid. Vaikko eavttut eanavuovdinmearrádusaid § 9 mielde leat devdon, ii sáhte liikká barttaid cegget jus deasttat mat leat mearrádusaid § 10:s namuhuvvon leat dan vuostá ee. boazodoalu, eanadoalu ja luonddusuodjalusa deasttat. Eanavuovdinmearrádusat celke c1uovvovac1c1a bartasajiid hárrái: « § 9 Head1us1tan dihte ahte bartahuksen s1attas1ii hui bid1gosit, galget bartaláigoheamit spiehkastagaiguin mat leat namuhuvvon vulobealde c1ohkkejuvvot bartaguovlluide dohkkehuvvon plánaid mielde. Bied1ggus eanabihttáláigohemiid sáhttá dus1s1e diktit c1uovvovas1 háviid: a) Barttat maid galget boazoealáhussii ávkin. b) Barttat mat dárbbas1uvvojit bivdui ja guollebivdui go leat ealáhussan. c) Hoteallat, turistabarttat ja stuorát fitnodat- dahje searvebarttat. d) Barttat mat dárbbas1uvvojit go bearráigeahc1c1á luottaid, telefuvn- ja dahje rávdnjejohtasiid, bud1d1orusttegiid1373, tuollogohcci1374, fuod1d1o- ja guollegohcci jna. e) Barttat mat gullet geavahanvuoigatvuod1aide dahje servituhtaide stáhta opmodagas, nugo guohtonvuoigatvuod1at, láddjenvuoigatvuod1at jna. f) Barttat maid eará árttaid geaz1il sáhttá leat govttolas1 bidjat olggobealde bartaguovlluid. § 10 Bartaláigohemiid iii galgga ásahit: a) Guovlluin gos ássan sáhttá sakka bilidit geavahanvuoigatvuod1aide, dahje guovlluin maid sáhttá atnit geassesadjin, lassieatnamin, gilvojuvvon gieddin dahje guovlluin mat leat sakka mávssolac1c1at boazodollui - nugo njuovvan- ja mearkunsajit, guotteteatnamat, johtolagat jna. b) Guovlluin maid lea evttohan suodjalit luonddusuodjalanlága mielde, dahje eará guovlluin stuorra suodjalusberos1tumiiguin. c) Guovlluin main leat buod1d1udanplánat." (Eanavuovdinmearrádusaid muhtte 1983:s) C1uovvovas1 geavada c1ad1amannan vuod1d1uduvvo boares mearrádusaide. 6.42 Mied1is eavttut bartasajiid mihtádussii § 9 a "Barttat mat galget boazoealáhussii ávkin." Vuoigatvuohta cegget dákkár barttaid lohkko oassin boazodoallovuoigatvuod1as, buo. boazodoallolága § 10. Boazodoallolága ferte dán háve navdit mannat ovddabealde eanavuovdinlága, nu ahte eanavuovdineiseválddit eai sáhte biehttalit juohkit dákkár barttaid, mo dal § 9 mearrádusat lez1z1et. Nu meannuda dákkár ás1s1iid dál boazodoallohálddáhus, ja eanavuovdineiseválddit dus1s1e logahallat mearrádusa ja ráhkadit láigos1iehtadusa. § 9 b "Barttat mat dárbbas1uvvojit bivdui ja guollebivdui ealáhussan." Moanaid háviid c1ájehuvvo leat váttis c1ilget duohta dilálas1vuod1aid, leago ohccis duohtavuod1as bivdu ja guollebivdu ealáhussan. Dás leat eanavuovdineiseválddit sakka vuod1d1udan livnnetkantuvrra boahtodied1áhusaide1375. Jus gávnnahuvvo ahte ohccis lea bivdu ja guollebivdu ealáhussan, ferte dasto c1ilgejuvvot galgágo dát ealáhus jod1ihuvvot ohccon bartta oktavuod1as. Árvvos1teapmi lea váldoás1s1álac1c1at árvvos1tallat leago ealáhus dan mad1e ahte dárbbas1uvvo barta. Eará gaz1aldat lea sáhttágo mearrádusaid dulkot viidát nu ahte buot meahcceealáhusat, lubmenge, sáhttá bidjat ealáhusbartii vud1d1osa. Eanavuovdineiseválddit eai leat datte mied1ihan dákkár viiddiduvvon dulkomii. Eanavuovdineiseválddiid geavadis, geardduhuvvojit c1uovvovas1 ás1s1it: S 34, 68 ja 78/72 Deatnu. Ohcan gusto golmma bartii guovllus, sullii 20 km biilaluottas eret, gos ohcci bearras1at leat juogadan guovllu ávkkástallama gaskaneaset. Sisaboad1u hárrái cealká eanavuovdinkantuvra ohcama nr. 34 oktavuod1as: "Vaikko dán meahccevaljii fitnet sáhttá leat leamas1 stuorát, (6 900 ru 1972 ovddas), lea dus1s1e buorre lassin báhci sisabohtui, . . .. Dan guokte eará ohcci sisaboahtu rievdá 0 ru 4 900 ru rádjai, ja 0 ru 5 000 ru rádjai. Dát ovddastit meahcceealáhusdoaimmaid ollislas1 sisaboad1uid." Eanavuovdinstivra mied1ihii ohcamii ovtta jiena vuostá. S 45/72 Guovdageaidnu. Ohcan gusto cegget bivdobartta (lavdnjegoad1i) geainnohis guvlui sullii 10 km ohcci ássanbáikkis eret. Livnnetkantuvrra mielde ii leat ohccis man1imus1jagiid leamas1 sisaboahtu meahcceealáhusas. Ohcci cealká: "Vaikko mu hommá ii leat leamas1 nu gánnáhahttin ahte dan sáhtán duod1as1tit stuorra loguin ies1died1áhusas, de lea duohtavuohta ahte álo lean eallán váriin ja váris, ja eará in máhte ja sáhte." Gulaskuddanásahusat; sámefáldi, huksenrád1d1i, olgunastinlávdegoddi ja ovdagoddi, rávvejedje ohcama. Ohcamii mied1ihuvvui. S 45/80 Davvenjárga1376 gusto guollebivdobartii mearragáttis. Ohccis ii lean 1978:s ja 1980:s sisaboahtu guollebivddus. 1979:s lei su sisaboahtu sullii 11 500 ru guollebivddus. Huksenrád1d1i ja eanastivra rávvejedje ohcama, guovllustivra vuosttaldii. Ohcci lea 68 jagi boaris. Ohcan biehttaluvvui c1uovvovas1 vuod1ustusain: ". . . ohccis (ii) lea(t) doarvái dárbu ealáhusbartii. C1ujuhuvvo su sisaboad1uide guollebivddus . . . Oppalohkái ii oru vuod1us mearridit ahte dás lea ealáhus masa ohccái dárbbas1uvvo ealáhusbarta. Dán oktavuod1as c1ujuhuvvo ohcci ahkáige . . ." S 91/80 Guovdageaidnu siskkilda bartta ealáhusbartta oktavuod1as jávregáttis. Bartasadji lea sullii 1 miilla lagamus luottas eret. 1979 ja 1980:s lei sisaboahtu guollebivddus/meahccásteamis 1 000 ru ja 567 ru. Buot gulaskuddanorgánat earret guovllustivra leat dorjon ohcama. Ohcamii mied1ihuvvui c1uovvovas1 vuod1ustusain: ". . . dán háve lea riekta mied1ihit ohcamii. Vaikko eai leat stuorra sisaboad1ut meahcceealáhusas dán áigái ohcci ollislas1 sisaboad1u ektui, navdá eanavuovdinhoavda ahte ohcanmied1iheapmi ohcamis sáhttá váikkuhit láhc1it dilálas1vuod1aid ohccái nu ahte son boahtteáiggis sáhtás1ii lasihit sisaboad1uidis meahcceealáhusas." S 61/73 Deatnu. Ohcco barta lubmema oktavuod1as. Váiddagied1ahallamis lea ohcci dasa lassin died1ihan ahte son bivdá elliid ja guliidge. Ohccon sadji lea sullii 8 km lagamus luottas eret. Sus lea duod1as1tuvvon sisaboad1ut lubmemis, jagiin 1971 gitta 1973 rádjai 11 000 ru gitta 21 000 ru rádjai, muhto ii sisaboahtu bivddus ja guollebivddus. Ohcan biehttaluvvui, go ii adnon duod1as1tuvvon ahte ohccis lei bivdu ja guollebivdu ealáhussan. Váidaga oktavuod1as Áittardeaddjái jerrui sáhtiigo § 9 b dulkot viidát nu ahte gusto lubmemiige. Doarjocealkámus1 Bergen Samiid Searvvis sáhttá leat miellagiddevas1, go dat meannuda dálon sápmelas1 vuoigatvuod1aid gaz1aldaga: " . . . Eará died1ut duod1as1tedje datte ahte ohcci bivddii ja guolástiige lassiealáhussan1377. Ferte navdit ahte namuhuvvon mearrádusa duogás1 lea dáhttu láhc1it dilálalas1vuod1aid buoremussan dáloniid1378 dolos1 meahcceealáhussii, go addá lobi hukset bartta ealáhusdoibmii. Ovdáneapmi lea dál nu ahte muhtumiidda lea lubmemis stuorát mávssolas1vuohta go bivddus ja guollebivddus. Dán vuod1ul lea danin dát namuhuvvon paragráfa áigumus1a mielde addit lobi bartahuksemii sidjiidege geain lea lubmen ealáhusvud1d1osa stuorra oassin. . . " Stáhta vuvddiid direktoráhta cealká dán oktavuod1as c1uovvovac1c1a: "§ 10 b (dálá § 9 b) namuha dus1s1e bivddu ja guollebivddu, ja direktoráhta áddejumi mielde ii leat vuod1us dulkot mearrádusa viidát nu ahte bartadárbu lubmemiige galgá addit lobi cegget barttaid olggobealde bartaguovllu. Jus luomec1oaggin muhtumiidda áiggiid c1ad1a galggas1ii oaz1z1ut stuorát mearkkas1umi go bivdu ja guollebivdu, ferte jearrat leago árta muhttit mearrádusaid, muhto ii c1oavdde maidege go váidi ás1s1i galgá árvvos1tallat. Dán ferte dálá gustojeaddji njuolggadusaid mielde mearridit." Bajábealde namuhuvvon ás1s1i oktavuod1as árvvos1tallui muhttit mearrádusaid § 9 b. Gaz1aldat man1iduvvui vuorddedettiin resursalávdegotti árvalusa, ja ii leat man1n1il od1d1asit meannuduvvon. Namuhuvvon ás1s1i oktavuod1as árvvos1tallui vel mo galggas1ii árvvos1tallat ohcama mas bivdu ja guollebivdu biddjojit boahttevas1 ealáhussan. Dákkár háviid c1uoc1c1uhuvvo dávjá ahte barta lea ulbmálas1 ealáhusadoaimma eaktun. Stáhta vuvddiid direktoráhta cealká dán hárrái: " . . . (vuod1d1uduvvo) dasa man mávssolas1 ealáhus lea ohccái dalle go oaz1z1u ohcama. Ii deattuhuvvo man mavssolas1 ealáhus boahtteáiggis vurdo leat ohccái. Dákkár njuolggadusa navdo maiddái leat váttis atnit." Direktoráhta cealkámus1 ii dávis ollásit eanavuovdineiseválddiid od1d1a geavadii, omd. S 91/80 Guovdageaidnu, mii bajábealde lea bájuhuvvon ja mii mied1ihuvvui ee. c1uovvovas1 árvvos1tallamiiguin: "Ohcanmied1áhus sáhttá váikkuhit láhc1it dilálas1vuod1aid ohccái nu ahte son boahtteáiggi sáhtás1ii sisaboad1uidis lasihit dán meahcceealáhusas." Seamma gusto S 94/80 Guovdageaidnu, muhto dás lei gieldda meahccekantuvra ráhkadan doalloplána. Go árvvos1talai dárbbas1uvvuigo barta bivdui ja guollebivdui ealáhussan, árvvos1tallo konkrehta leago nu. Vuollerádjeeaktu1379 dás lea died1us ahte ealáhus galgá leat bartta oktavuod1as. Dasto lea gaska ealáhusbargi ássanbáikkis ja luoddavejolas1vuod1aide, dárbbas1uvvogo barta anu idjadeapmái dahje bivdosrádjamii, dehálas1 dagaldagat. Árvvos1tallan dárbbas1uvvogo barta, lea dávjá váttis ealáhusbarttaid ohcamiin go ohcco luossabivdosadji mearas. S 80/72 Áltá. Ohccis lea luossabivdosadji sullii 10 km eret ássanbáikkis go fatnasiin johtá. Son cealká ohcamis ahte son dárbbas1a bartta bivdosiidda dálvet. Sus ferte dasa lassin leat idjadanbáiki guollebivdojahkodagas, nu ahte sáhttá nuohti geahc1c1at. Ás1s1i mearkkas1emiide cealká eanavuovdinkantuvra c1uovvovac1c1a: " . . . nuppi beales lea prinsihpalas1 ás1s1i: jus buohkat geain lea luossabivdosadji unnit eanet automáhtalac1c1at galget oaz1z1ut vuoigatvuod1a ealáhusbartasadjeláigui, s1addet nu olu dákkár barttat Finnmárkorittu mielde. Nuppi beales sáhttá dás váldit deastta ovttaskas olbmui, ja dadjat ahte son dárbbas1a dán bartta, muhto ii fal muhtun earái. Man1imus1 gáibida mis buorre báikedied1u ás1s1iide, nu ahte son gii duod1ai dárbbas1a, oaz1z1u bartasadjeláigguge. Dás lea álkit evttolac1c1at mearridit." Ohcamii mied1ihuvvui. § 9 c "Hoteallat, turistabarttat ja stuorát fitnodat- dahje searvebarttat." S 30/75 Davvesiida. Valás1tallansearvi ohcá bartasaji. Ohcamis c1uoz1z1u : "Searvvi miellahtut ja earát geain lea beros1tupmi dan geavahit, galget geavahit dán go leat mátkkiin váris, geasset ja dálvet." Eanavuovdinhoavda mihttii: " . . . dákkár ohcamiid berres1ii meannudit buorredáhtuin. Daid ii sáhte bidjat dássálaga priváhta olbmuid ohcamiiguin geat áiggos1edje bartasadji olggobealde muddejuvvon guovllu. Dákkár barta govc1c1as1ii dán guovllu bartadárbbu." Eanavuovdinstivra mied1ihii ohcamii golmma jiena vuostá, ovdaolbmo duppaljienain, vuod1ustusain: "Bartta sáhttet buohkat atnit. Dákkár barta gokc1á dán guovllu bartadárbbu." Nugo c1uovvu namuhuvvon ás1s1is mied1ihuvvojit searvebartta ohcamiiddage go ulbmil lea joavdofidnos1eapmi1380. Mud1ui mied1ihuvvo dákkár ohcamiidda go bartadárbu lunddolac1c1at boahtá searvvi doaimma mielde. Ovdamearkkan servviide maidda lea mied1ihuvvon bartasadjeohcan namuhuvvojit: gilit, mátkesearvvit, bivdo- ja guollebivdosearvvit, Rřde Kors, Norsk Folkehjelp ja Lions Club. Moatti ás1s1is leat eanavuovdineiseválddit biehttalan servviid ohcamiid badjelasas váldit lobiheamit ceggejuvvon barttaid. Dáid ás1s1iin lea navdon ahte eaiggádus1s1ansirdin1381 ii lean duod1as dahkkon, nu ahte ovddit eaiggádis ain livc1c1ii háldenvuoigatvuohta. Jagiin 1968, 1974 ja 1980 eai leat mied1ihuvvon ohcamiidda hoteallaide, turistabarttaide ja stuorát fitnodatbarttaide. Stuorát fitnodatbarttaid doahpagii, navdojit maiddái gullat barttat maid fitnodagaid bargiidsearvi hálde. Dás ferte datte vel navdit ahte eanavuovdineiseválddit leat várrogasat mied1ihit ohcamiidda mas fitnodatbarttaid duohtavuod1as háldejit priváhta olmmos1. § 9 d "Barttat mat dárbbas1uvvojit bearráigeahc1c1at luottaid, telefun- dahje rávdnjejohtasiid, bud1d1orusttegiid, tuollogohcci, fuod1d1u- ja guollegohcci jna." Mearrádus adno sihke almmolas1 ja priváhta gohccibarttaid oktavuod1as. Árvvos1teamit leat dárbbas1uvvogo gohccibarta. Almmolas1 barttaid dáfus eanavuovdineiseválddit hárve rievdadit fágaossodagaid árvvos1tallama barttaid dárbbus. § 9 e "Barttat mat gullet stáhta opmodaga geavahanvuoigatvuod1aide dahje servituhtaide, nugo guohtonvuoigatvuod1aide, láddjenvuoigatvuod1aide jna.". Bartta vuod1osin leat dál dus1s1e sávzaguohtonvuoigatvuod1at mávssolac1c1at. Vaikko mearrádusas geavahuvvojit sánit: "mat gullet geavahanvuoigatvuod1aide . . .", árvvos1tallo maid leago ohccis duohta dárbu bartii dán ulbmilii. S 69/79 Porsán1gu. Ohccis ledje 23 dálvebiebmojuvvon sávzza. Son jurddas1ii stuoridit doalu 50 dálvebiebmojuvvon sávzzaide. Eanastivra rávvii ohcamii mied1ihit vuod1ustusain: "sii . . . geain lea sávzzadoallu ealáhussan fertejit oaz1z1ut mihtiduvvot bartasaji láiddomis." Dás navdui ahte ohcci dárbbas1ii bartta. Namuhuvvon ás1s1i oktavuod1as jerrui berres1ivc1c1iigo gáibidit plána dákkár barttaid huksemiidda, ja oktasas1barttaid huksemiiddage. Ás1s1i vuosttas háve meannudeamis mearridii eanavuovdinstivrra c1uovvovac1c1a: " . . . ii gávnnat sáhttit juolludit saji guod1oheaddjibartii (sávzzaohcanbartii) . . . , ovdal dákkár barttaid dárbu lea lagat c1ilgejuvvon. Jus dán guovllu eará sávzaeaiggádiin lea vástideaddji dárbu . . . , berres1ii iskat geahc1c1alit oktasas1 guod1oheaddjibarttain." Váidaga man1n1il meannudii eanavuovdinstivra ás1s1i 69/79 Porsán1gu od1d1asit, mas c1uovvovac1c1at mearriduvvui: " . . . sávzza guod1oheaddjibartaohcamii. . . mied1ihuvvo. Stivra lea dán oktavuod1as bidjan mearrideaddji deattu (orohaga ovdaolbmo) cealkámus1s1ii, ahte dát ii vahágahte boazoealáhusa guovllu ávkkástallama. Ii gáibiduvvo álgovuorus makkárge plána dahje oktasas1 bartageavaheapmi sávzzaohcanbarttaid oktavuod1as. Go eanavuovdineiseválddit muhtun ás1s1iin liikká isket ná c1oavdit, lea eanavuovdinlága § 2 deasta mearrideaddjin." § 9 f "Barttaid maid eará árttaid geaz1il sáhttá leat govttolas1 bidjat olggobeallai bartaguovlluid". Mearrádus galggas1ii fáhtet daid háviid maid ii sáhte heivehit a gitta e bustávaide, muhto main eará árttaid geaz1il sáhttá leat govttolas1 bidjat barttaid olggobeallai bartaguovlluid. Eanavuovdineiseválddit leat geavahan mearrádusa nu ahte ohcci ferte duod1as1tit erenoamás1 árttaid ovdal sáhttá mied1ihit ohcamii. Dát gal dávista mearrádusa áigumus1aide. Go gáibida mied1is eavttuid mied1ihit ealáhusbarttaid ohcamiidda, ferte seamma gustot joavdobarttaide. Jus § 9 galgá adnot ollislaz1z1an, fertes1ii muhtun barttaide almmolas1 rusttegiid oktavuod1as sáhttit mied1ihit f bustáva mielde. Ferte evttolac1c1at c1uovvut láhkaásahusaid § 1, man man1n1il ee. galggas1ii deastta atnit suodjalusa rusttetatnui ja eará rusttegiidda maid dábálac1c1at dárbbas1a, eanaplánema oktavuod1as huksenlága mielde. Suodjalusa válmmasvuod1a1382- ja hárjehallanbarttaide fertes1ii danin sáhttit mied1ihit § 9 f mielde. Seamma ferte omd. gustot barttaide teledoaimmahaga doaimmaid oktavuod1as. Eanavuovdineiseválddiid geavadis namuhuvvojit ruovttusuodjalusa kommandobarttat, ja barttat teledoaimmahaga TV-rusttegiid oktavuod1as. § 9 f ferte maid sáhttit atnit go ohccojuvvo barta eanet ulbmiliidda namuhuvvon a gitta e bustávain, muhto mas barta ii adno dárbbas1uvvot mearrádusaid juohke eavttu mielde, omd. go ohcá barttaid bivdui, guollebivdui ja sávzzaohcamii. Ii leat c1ielga ovdamearka dása geavadis, muhto ohccis lea buoret vejolas1vuohta oaz1z1ut jus son dárbbas1a bartta moanais ulbmiliidda. Joavdobarttaid ohcamiid dáfus olggobealde bartaguovllu lea hui c1avga geavat c1uvvojuvvon. Áibbas moatti háve lea mied1ihuvvon ohcamiidda masa lea biddjon sosiála dahje medisiinnalas1 árttat. Lagas1 bearas1 oktavuohta báikái lea maiddái dohkkehuvvon vuod1ustussan. S 18/80 Porsán1gu:s mied1ihuvvui ohcamii oaz1z1ut hukset barta sullii 700 m ruovttusis eret. S 12/80 Kárás1johka:s ii lean datte lagas1 bearas1 oktavuohta báikái adnon doarvái vuod1ustussan. S 8/80 C1áhcesuolu:s ii addon bartahuksenlohpi báikkis gos bearras1is guhkit áiggi ledje leamas1 láddjehagat. Man1it áiggis lea eanavuovdinstivra mied1ihan muhtun ohcamiidda ohcciin geat leat ássan boaittobealde gos eai leat bartaguovllu muddenplánat. S 109/78 Áltá Ohcá saji bivdo-, guollebivdo- ja joavdobartii. Álttá eanastivra cealká: "Ohcci lea eanadoalli ja lea c1adnon id1it ja eahket návethastimii. Danin lea c1álgui buorre go lea barta nu lahka ahte dat sáhttá leat ávkin eaiggáda ja bearras1a mohkiide. . . Sis geain lea eanadoallu boaittobealbáikkiin leat c1álgofálaldagat mearrideaddjin bestemii1383 fidnui mii c1atná doalli návethastimii id1it ja eahket, miehtá jagi. . . . .C1álggu deasta sidjiide geain lea báikec1adnon ealáhus ja ássamii, ferte dás leat mearrideaddjin. . .". Eanavuovdinhoavda mihttii: "Ohccon sadji ii leat siskkobealde ovttage guovllu Álttá gielddas mat leat biddjon bartahuksemii. Illá eahpiduvvo ahte ohcco joavdobartta cegget. . . Eanavuovdinmearrádusaid ja ovdalis geavada mielde fertejit leat áibbas sierra árttat jus dákkár ohcamiidda galggas1ii sáhttit mied1ihit. Dán háve ii gávnnahuvvo ohcci leat makkáge dákkár sierradilis mii galggas1ii cealkkihit ahte addo sierralohpi hukset olggobealde dohkkehuvvon bartaguovllu. Moanat sadjeohccit leat vástideaddji dilis, ja sii fertejit eanavuovdinmearrádusaid mielde c1ujuhuvvot dohkkehuvvon bartaguovlluide." Eanavuovdinstivra mied1ihii datte ohcamii 6 jienain ovtta jiena vuostá, c1uovvovas1 vuod1ustusain: ".... lea gilli heajos ovdáneamis, ja joavdofálaldagat leat unnán. Eanavuovdinstivra gávnnaha dán vuod1ul ahte leat erenoamás1 árttat mat dahket govttolaz1z1an bied1ggus eanabihttáláigoheapmái dán ealáhusbartii, . . .". Boazoealáhus guoddalii mearrádusa, ja ás1s1i ii leat 1.1.84 loahpalac1c1at mearriduvvon. (Ohccái mied1uhuvvui loahpas, man1n1ilgo Stáhta vuvddiid direktoráhta ja Siviillaáittardeaddji ledje dan meannudan.) 6.43 Negatiiva eavttut bartasajiid mihtideapmái Eanavuovdinmearrádusaid § 10 mielde eai galgga barttat láigohuvvot "guovlluin mat leat hui mávssolac1c1at boazodollui - nugo njuovvan- ja mearkunsajit, guotteteatnamat, johtolagat ja sullasac1c1at". § 17:s c1uoz1z1u ahte "goahtehuksema ii sáhte diktit jus dat sakka vahágahttá dahje bilida boazodoalu ovddas". S 53/75 Áltá, mátkesearvebarta Sámefáldi cealká: "Barta biddjojuvvo guovdo dálá guotteteatnama . . . dasa lassin gártá barta Sievjju, Fieddar, Seinos ja Fálá orohagaid johtolaga alde. Sievjju ja Fálá orohagain leat dasa lassin guottetguovllut dán guovllus. Guovlu lea nuppiin sániiguin boazodoalu guovddás1guovllu. . .". Ohcamii mied1ihuvvui ovtta jiena vuostá. Vuod1ustusas c1uoz1z1u : "go dát ruvtto giddejuvvo muohtaskohtervuodjimii, navdo ahte boazoealáhusa stuorra váttisvuod1at jávket." S 5 ja 6/74 Láhppi1384, joavdobarttat. Eanavuovdinstivra mied1ihii vuos ohcamii, muhto nu ahte gokko justa barttaid galge cegget galggai leat ovttasrád1iid boazoealáhusain. Sámefáldi ja orohat guoddaledje mearrádusa. Orohat celkkii: ". . barttat s1addet guovddás1 guottetguovlluide ja diehtit vásáhusaid mielde ahte joavdobarttat muosehuhttet boazodoalu (guottetmuosehuhttimat) . . .". Eanavuovdinstivra rievdadii mearrádusastis ja biehttalii ohcama c1uovvovas1 vuod1ustusain: "Láhpi boahttevas1 bartaguovlluid dárkkástusain 1977 geasi, vuosttaldedje boazodoallit garrasit bartahuksenlobi olggobealde biddjojuvvon bartaguovlluid. (Ohccon guovlu) lea daid guovlluid gaskkas maidda leat garra vuostehágut bartahuksemii..." S 6/80 Muosát, ealáhusbarta. Guovlustivra celkkii: "Guovlu lea bohccuide guottetguovlu, dasa lassin lea guovlu dehálas1 geasseláiddon ja c1ohkkenbáiki bohccuide mearkuma, njuovvama ja johtima oktavuod1as . . ." Eanavuovdinhoavda mihttii: "Ii sáhte oaidnit ahte ohccon bartasadji dal livc1c1ii sakka eanet vahágahttán guovllu boazoealáhussii go juo leat 3 bartta das lahkosis, dáin leat guokte priváhta eatnamiin. . . . man1it áigái eai mied1ihuvvo eanet bartasadjeohcamat deike..." Ohcamii mied1ihuvvui ovtta jiena vuostá. S 2/81 Porsán1gu, joavdobarta. Orohaga luohttámus1olbmolávdegoddi celkkii c1uovvovac1c1a mo barta vahágahttá: "a. C1ohkke olu olbmuid deike. Mii leat vásihan ahte nu fargga go idjadanvejolas1vuod1at leat meahcis de atnet eaiggádat, sin ustibat ja ustibiid ustibat dan joavdoviessun. Leat vel áican ahte leat ustibiid ustibat geat eanemus geavahit meahci. Sii galget oanehamos vejolas1 áiggis ásadeami eanemusat ávkin atnit. Ies1 barta ii head1us olus boazodoalu, muhto johtolat ja muosehuhttin mii das vuolgá vahágahttá ja bilida boazodoalu ovddas. b. Guohtun massojuvvo ja fiervá giddejuvvo. Boazu garvigoahtá guovllu. c. Jus vuos okta oaz1z1o bidjat bartta olggobealde muddejuvvon guovllu, gáibidis1gohtet eanet aht` eanet dan seamma. d. Ii berres1ii addit bartasajiid olggobealde juo muddejuvvon guovlluid. Boazodoalu beales lea juo mied1ihan nu guhkás go lea leamas1 dohkálas1 . . ." Ohcamii mied1ihuvvui 2 jiena vuostá, c1uovvovas1 vuod1ustusain: "Ohccon bartasadji lea 100 m eret . . . Guovllus leat juovat ja ii sáhte gohc1odit láiddomin. C1ujuhuvvo vel ahte gieldda eiseválddit leat mied1ihan ohcamii, ja boazoealáhusa oppalas1 vud1d1osa cealkámus1aide." S 22/77 Davvesiida. Ohcan bivdiid- ja guollebivdiidsearvvis fákta/bargobartii c1ázádaga láigolihtu oktavuod1as. Sámefáldi celkkii: "Guovlu (lea)...boazoc1ohkkenguovlu, ovdal bohccuid jod1iha njuovvangárdái... Jus álbmot johtala dán guovllus sáhttet bohccot jorgalit, ja eaige mana gárdái..." Eanavuovdinstivra mied1ihii ohcamii. S1iehtadussii biddjui sierramearrádus ahte ii sáhte luotta ráhkadit riikkageainnus bartii, barta ii galgga adnot vuolggasadjin bivdui ja ii galgga váldit beatnaga áigodagas 1.4 gitta 15.6. ja 15.9. gitta 15.11. Mearrádus guoddaluvvui ja boazodoalloagronoma cealká dán oktavuod1as: "(Guovllus ii leat) dábálac1c1at oktage boazojohtolat ... muhto guovlu lea hui dehálas1 boazoc1ohkkemii c1akc1at, go jod1ihuvvo merken- ja njuovvangárdái..." Direktoráhta válddii vuhtii váidaga ja rievdadii eanavuovdinstivrra mearrádusa. S 7/81 Gán1gaviika1385. Ealáhusbartta, návsto- ja jiellisaji ohcan. Guovllustivra celkkii: "Eanet barttat guovllus . . . gos manná dehálas1 boazojohtolat, ii sáhte diktit cegget. Jus galget eanet barttat guovllus, merkkas1a dát ahte boazodoalliin c1akc1at ja gid1d1at lea hui váttis oaz1z1ut bohccuid muotki badjel. . ." Ohcci celkkii: " . . . gaska ohccojuvvon bartasajis boazojohtolahkii lea birrasii 2 km, namalassii ahte boazujohtin lea oarjjabealde . . . muotki gárddi bokte. . . Ealáhusbartasadji lea olggobealde ies1 muotki davvenuortabealde, dáinna sajádagain ii leat das danin makkárge oktavuohta ja iige head1us1 moktege boazodoalu. ..." Eanavuovdinhoavda mihttii: "Boazoealáhus lea vuosttaldan huksema dainna vuod1ustusain ahte leahki lea baski boazojohtimis ja geaidnohoavdda áddejupmi ahte huksendoaibma fylkkageainnu mielde ii berres1ii leat soaittáhagas. ...Guovllu guoski beros1tumiid c1ohkkejuvvon árvvos1tallama mielde gávnnaha eanavuovdinhoavda ferte mearrideaddjin deattuhit boazodoalu cealkámus1s1ii." Eanavuovdinstivra biehttalii ohcama. S 88/79 Porsán1gu, searvebarta (Norsk Folkehjelp) Orohatstivra vuosttaldii bartasaji lihttoláigoheami ja celkkii: "bartasadji lea guovdo ... láiddoma. Guovlu bartasaji birra adno geasi miehtá. Erenoamáz1it álddut leat hirrasat ja c1ájeha dávjá ahte "ballet" guovlluin gos lea bartahuksen ja olbmojohtolat. Guovlu mas boazu ballá barttaid geaz1il lea dávjá mán1gga geardde stuorát go ies1 bartasadji. Geassi lea áigi jagis go bohccot dárbbas1it ráfi ahtanus1s1ama dihte, nu ahte birgejit dálvvi badjel. Bartahuksen ja barttat guovdo láiddoma ii soaba ráfiin ja guohtonáiggiin bohccot dárbbas1it geasset". Eanavuovdinstivra mied1ihii ohcamii c1uovvovas1 mearkkas1umiiguin: "Ii gávnnahuvvo duod1as1tuvvon ahte ohccon bartasadji gártá leat boazodoalloberos1tumiid vuostá dan láhkai ahte eanavuovdineiseválddit head1us1tuvvojit háldet ohccon guovllu eanavuovdinlága § 2 vuod1ul. Dábálas1 beros1tumiid deasta cealkkiha ahte ohcamii mied1ihuvvo." Direktoráhta bivddii iskat sáhttetgo bealit dohkkehit ohcama mied1iheami dainna eavttuin ahte gildo áibbas atnit bartta dalle go bohccot johtalit guovllus. Orohatstivra celkkii: "Guovlu birra bartasaji lea boazoguohtun 6 mánu jagis miessemánus golggotmánnui. Mii ballat ahte bartta ollislas1 geavahangildosa jahkebeallái ii sáhte c1ad1ahit . . ." Boazodoalloagronoma celkkii: "Sáhttá jearrat gii galgá geahc1c1at ahte gielddus doahttaluvvo? Juohke sajis váilu muhtun gii goziha ahte njuolggadusat ja mearrádusat doahttaluvvojit. " Direktoráhta nannii dasto eanavuovdinstivrra mearrádusa, c1uovvovas1 lasáhusain: "Bartasaji mihtádus ...lea evttolas1 ahte (bealit) bohtet ovttaoaivilvuhtii geavahangildosa áigeráddjema hárrái..." 6.9 Bartasajiid juolludeapmi eará ulbmiliidda Earret huksensajiid leat bartasajit mat eai seammaláhkai gáibit sierra geavahanvuoigatvuod1a (valás1tallanrusttegat, c1áhcerusttegat jna), muhto mat liikká gárz1z1idit eatnamiid nu ahte lea veadjemeahttun dahje vádduda eará doaimmaide. Eai leat addon erenoamás1 njuolggadusat dákkár bartasajiide, muhto geavadis c1uvvojit njuolggadusat mat gustojit huksensajiide, nu ahte eai mihtiduvvo dakkár bartasajit jus gieldda orgánat vuosttaldit. Mud1ui lea gaz1aldat caggágo eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1as dákkár bartasajiid mihtádusa. Prinsihpas ferte dás dán árvvos1tallat guovttesuorrái; vuosttaz1ettiin leatgo beros1tumit mat gáibidit suodjaleami ja nuppádassii leago od1d1a atnu dákkár ahte suodjaluvvon beros1tumit vahágahttet nu ahte § 2 nubbi lad1as adno. Guokte báhc1ins1ilju mihtádusa ovdamearkkat govvejit dán. S 21/78 Porsán1gu, referáhta 5.2 c1uo. Dát ohcan gustui bissovas1 báhc1ins1illjui, mas rusttegii ferte hukset c1uoz1z1unbáikkiid1386, hávddiid jna., ja dás gávnnahedje nappo eanavuovdineiseválddit ahte lága § 2 nuppi lad1d1asa litra a cakkai mihtádusa. S 1/80 Sállánnuorri1387 báhc1ins1ilju hárrái Guovllustivra celkkii: "Báhc1ins1ilju ásaheami Sivlo1388leagis lea vihkkedallon ovdal. Orohat 20 - Fálá lea garrasit vuosttaldan báhc1ins1ilju ásaheami dán sullooasis. Áidna guovlu gosa orohat lea rávven báhc1ins1ilju ásahit lea Rávdjnenjárga1389 olggut oasis (Goahtesulluid1390 bokte). Báhc1ins1ilju Sivloleagis vahágahttá ja bilida sakka boazodoalu ovdii. Earret stuorra olmmos1joru guovllus lea báhc1ins1iljus go lea anus lárpma ja baldá bohccuid guovllus eret. Dán guovllus leat álo bohccot geasset, seammásgo boazovázzit mátkkas1it dáppe." Dán mielde biehttalii eanavuovdinstivra ohcama go báhc1ins1illju "s1attas1ii boazoealáhusa vuostá dakkár láhkai ahte stáhta eanaeaiggádin head1us1tuvvos1ivc1c1ii háldet eatnamiid eará ulbmilidda." Ohcci guoddalii mearrádusa ja died1ihii ahte "Eat eisege áiggos1ii leat vuostá boazoealáhusa go ohcat geavahit guovllu c1akc1amánu/golggotmánu rájes ja dassáigo bohccot bohtet Sállirii gid1d1at". Váidda váldui vuhtii ja ohcamii mied1ihuvvui c1uovvovas1 eavttuin: "Lohpi gusto dus1s1e áigodagas golggotmánu 1. b. - cuon1ománu 30.b. Hárjehallans1illju ii leat lohpi geavahit áigodagas go lobálac1c1at leat bohccot guovllus. ... Ii dikto cegget fásta rusttegiid guovllus. Skearuid ja eará biergasiid ferte jávkadit juohke báhc1ima man1n1il. . . ." Guorahallan Sámi vuoigatvuod1alávdegotti olis, dahkkon cuon1ománus 1993, c1ad1ahuvvui nu ahte sámi vuoigatvuod1alávdegotti c1állingoddi ja hálddas1anjoavkku miellahttu, Per Abelvik, logahalle buot ohcamiid mat bohte eanavuovdinkantuvrii 1990:s. Galle ohcama bohte oastit, láigohit dahje háhkat eará vuoigatvuod1aid stáhta eatnamiin rivde jagis jahkái. Jagis 1990 válljejuvvui danin go navdui ahte eanas1 váiddaás1s1it ledje meannuduvvon gárvvisin Stáhta vuvddiid direktoráhtas (dál Statskog) ja Luondduhálddas1andirektoráhtas. Eanavuovdinkantuvra anii jagi 1990 leat ás1s1ehivvodaga ja ás1s1esorttaid ovddasteaddjin. Guorahallama áigga lei várdudit eanavuovdinkantuvrra ás1s1iid soaittáhaga válljejuvvon jagis, makkár ohcamat ledje eanemusat, galle mied1iheami ja biehttaleami jna. Biehttalemiin lei vel miellagiddevas1 geahc1c1at galle ás1s1i guoddaluvvo, ja váiddaás1s1i boad1us. Ii lean áigi dárkilat geahc1adit mii lei biehttaleami vuod1ustus, nugo Selfors:a c1ielggadeamis. 1993-guorahallama ávdnasiid ii leat sáhttán buohtastahttit omd. 1980-logu loahpageaz1i loguin, go Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi ii leat ráhkadan vástideaddji várdosa ovdal, ja go eanavuovdinkantuvra ii leat addán jahkedied1áhusaid 1985 rájes. Guorahallan c1ad1ahuvvui nu ahte gárvvesmeannuduvvon ás1s1iid ja ás1s1iid maid ledje meannudeamen arkiivvat c1ad1amanno. Buot ás1s1it c1állojuvvo golmma ies1gud1et skovvái. 1. skovvi c1ájeha eanaháhkamiid ohcamiid eanavuovdinlága § 2 mielde. 2. skovvi c1ájeha eará vuoigatvuod1aid ohcamiid eanavuovdinlága mielde. 3. skovvi c1ájeha vuoigatvuod1aid ohcamiid eará láhkavuod1uid mielde, namalassii fuod1d1o- ja guollelága mielde. C1állingoddi ráhkadii skoviid ja ás1s1ejuohkima, ja eai leat ráhkaduvvon eanavuovdinkantuvrra makkárge málle mielde. Sáhttá erenoamáz1it namuhit ahte dán kártemis ii sirrejuvvon gustuigo huksensadjeohcan eatnamiid muddejuvvon guovllus dahje dan olggobealde. Sáhttá namuhit ahte "ás1s1eguoskekeahtes" joavkku ás1s1itge siskkildit daid háviid go ii leat áigeguovdil eanavuovdinorgánaide vuovdit eatnamiid, ee. go suorgeorgánat biehttalit huksema dahje luobaheami, dahje go eai leat s1at eanet guorus huksensajit. Man1imus1 lea erenoamás1 áigeguovdil go juolluda bartasajiid muddejuvvon bartaguovllus. Oktiibuot logahallo 1034 ohcama, main juogaduvvo 648 ohcamiidda 1. skovis, 23 ohcama 2. skovis, ja 363 ohcama 3. skovis. Skovit leat deaddiluvvon vulobealde. Eanaháhkama ohcamat s1adde nr. 1 skovis juogaduvvon c1uovvovas1 joavkkuide: - sajit viesuide - sajit ealáhusviesuide - sajit almmolas1 doaimmaide - sajit joavdobarttaide - sajit guod1oheaddjibarttaide - sajit god1iide/ealáhusbarttaide - sajit návsttuide - eatnamat eanadollui - vuoigatvuohta mássaviec1c1ahahkii (sáttu ja c1ievra) - eatnamat luottaide - eatnamat rávdnjejohtasiidda - eatnamat valás1tallanrusttegiidda - eatnamat soames eará rusttegiidda - eanavuovdin gielddaide. Juogadeapmi boahtá ovdan nr. 1 skovis. Nugo skovvi c1ájeha, guske eanas1 ohcamat joavdobarttaide, oktiibuot 350 ohcama. 64 ohcama guske viessosajiide, ja 40 ohcama guske god1iide/ealáhusbarttaide. Seammás logahallui galle ohcamii mied1ihuvvui, galles biehttaluvvon ohcama guoddaledje, ja váiddaás1s1i boad1us. Nugo nr. 1 skovvi c1ájeha, ovdamearkka dihte 191 bartaohcamii mied1ihuvvui ja dáin guoddaluvvo 27. Manne "ás1s1eguoskekeahtes" joavku lea nu stuoris, 122 ás1s1i, lea go eanavuovdinorgánat, nugo c1ujuhuvvon 2.62. c1uoggás ja vulobealde 4.6. kapihttalis, muddejuvvon bartaguovllus juhket nu olu bartasajiid go leat várrejuvvon. Go eai leat s1at bartasajit, logahallojit sin ohcamat mat eai vuorbáduvvon dán háve. 10 bartaohcamiid gaskkas olggobealde muddejuvvon guovlu mat guoddaluvvo, eai vuhtii váldon váiddaás1s1is, eai eanavuovdinstivrras eaige Stáhta vuvddiid direktoráhtas. Nr. 2 skovis, mii c1ájeha eará riggodagaid ohcamiid eanavuovdinlága mielde, ledje biddjon 5 jovkui: - guohtonvuoigatvuohta omiide - c1ujuhit muoraid - c1ujuhit luopmániid - c1ujuhit monnesajiid - bákterusttegiid ja sullasas1 ás1s1it. Dákkár riggodagain logahallo dus1s1e omiid guohtonvuoigatvuod1a ja báktedoaimma ás1s1iid ohcamat. Guohtonvuoigatvuod1a ohcamiin biehttaluvvui bealli, muhto ii oktage guoddaluvvon. Báktedoaimma dahje minerálaid ás1s1iin mied1ihuvvo 12 ás1s1i 15 ás1s1is, ja ii oktage guoddaluvvon. Nr. 3 skovvi c1ájeha fuod1d1u ja guliid ás1s1esurggiid ohcamiid. Dás ledje joavkkut: - sáivabivddu láigolihttu - luossabivddu láigolihttu - c1ujuhit bissovas1 luossabivdosajiid - eará Eanas1 ohcamat, 329 oktiibuot, guske c1ujuhit luossabivdosajiid. Dáin mied1ihuvvo 262 ja 67 biehttaluvvo. 19 biehttaleami guoddaluvvo, eanavuovdinstivra ii rievdadan ovttage, muhto ovtta biehttaleami rievdadii Luondduhálddas1andirektoráhta. Buot ohcamiidda luossac1ázádaga láigolihtus, 9 oktiibuot, mied1ihuvvui. 24 ohcamiin mat gulle jávrriid láigolihtui 18 mied1ihuvvojedje, ja 3 biehttaluvvo. Ii oktage biehttaleapmi váiddagied1ahallon. 3. Plána- ja huksenláhka 3. KAPIHTTAL Plána- ja huksenláhka 3.1 ÁLGGAHUS Eana- ja eará luondduriggodagaide gullet ies1gud1et ulbmilat ja beros1tumit. Dat sáhttet leat oktasac1c1at, muhto vuostálastige. Ovdalgo juohke riggodaga ja ás1s1esuorggi hálddas1eami njuolggadusaid ovdanbuktá, lea danin lunddolas1 c1ilget min njuolggadusaid buohtalasti stáhta, fylkkagieldda ja gieldda doaimmaid plánema birra ja eana- ja eará luondduriggodathálddus1391. Geassemánu 14. b. 1985 plána- ja huksenláhka nr. 77 lea dás dat dehálas1 láhka. Dat lea oppalas1 ja suorgegaskasas11392, "sierralágaid" ektui ja mo geavahit sierralágan fysalas1 resurssaid nugo eanalága, luoddalága, luonddusuodjalanlága jna. Láhka siskkilda Norgga olles eanaguovllu, oktan c1ázádagaiguin, geahc1a lága § 1 vuosttas c1uoggá. Cuo?ománu 21. b. 1989 láhkanuppástusa man1n1il gusto dat maid mearraguovlluide gitta vuod1d1olinjáide. Njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinláhka lea nubbi guovddás1 láhka eanaháldema hárrái. Dát láhka gusto datte dus1s1e Finnmárkui. Láhka lea meannuduvvon 2. kapihttalis ovddabealde. Dán oktavuod1as ferte c1ujuhit ahte dát guokte lága máinnas1it sierranas dilálas1vuod1aid ja eaige leat vuostálaga. Goappas1iid lágaid gáibádusaid ferte deavdit ovdal dihto atnu sáhttá álggahuvvot. Go eanavuovdineiseválddit vuvdet dahje lihttoláigohit eatnamiid omd. barttaide, ii c1ana dát gielddaid plána- ja hukseneiseválddiid. 1966 eanavuovdinláhkaásahusaid § 1 mielde galgá datte stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid vuovdin ja eará hálden nu guhkás go vejolas1 leat plána- ja huksenlága plánaid mielde. Dát ovdanbuktin geahc1c1ala válddahallat guovddás1 váikkuhangaskaomiid eanageavaheami stivremis plána- ja huksenlága mielde ja mii lea ernoamás1 beros1tahtti Finnmárkui. Bággolonisteami, ruovttoluotta máksima1393, árvvos1teami njuolggadusat ja huksenás1s1iid bienasta bitnii njuolggádusat ja rán1ggás1tusat1394 eai leat danin váldon mielde. Moanat eará lágat lea maid mud1ui mávssolac1c1at eanaávkkástallamii, muhto eai máinnas1uvvo dás. 3.2 LÁHKAVUOĐUS JA NJUOLGGADUSAT Plánenvuogádat lea vuod1d1uduvvon álbmotválljen stivremii, ja barggut ja váldi leat biddjon gildii, fylkkagildii ja departementii. Vuod1d1oprinsihppa leat ahte servodatplánen galgá buohtalastot. § 2 vuosttas lad1d1asa mielde lea plánema ulbmil láhc1it dilálas1vuod1a stáhta, fylkkagieldda ja gieldda doaimmaid buohtalastimii bidjan dihte vud1d1osa eatnamiid ja eará luondduriggodagaid huksema, ja anu ja suodjaleami mearrádusaide. Dán golmma dási (stáhta, fylkka ja gieldda) plánaeiseválddit ovddasvástidit buohkat ahte suodjaleapmi, eanahálddas1eapmi mud1ui ja huksen lea nu bures go vejolas1 ávkin ovttaskas olbmuide ja servodahkii, buo. § 2 nuppi lad1d1asa. Suodjaleapmi ii leat danin seamma c1ielga ulbmil plánemii go huksen lea. Ulbmilmearrádusas lea dasa lassin erenoamáz1it deattuhuvvon ahte galggas1ii deattuhit sihkkarastit mánáide buriid bajás1s1addaneavttuid, buo. § 2 goalmmát lad1d1asa. Lága eará dehálas1 prinsihppa lea mielváikkuheapmi plánaproseassas nu árrat go vejolas1. Gielddain lea guovddás1 sadji, go dat ovddasvástidit rievttálas1 c1adni plánamearrádusaid plánema ja válddi. Stáhta fágaorgánain ja fylkkagielddas lea datte sihke vuoigatvuohta ja geatnegasvuohta searvat proseassaide, buo. § 9-3. Seammás galget gielddat ja fylkka- ja guovddás1eiseválddiid pláneneiseválddit árjjalac1c1at died1ihit plánema birra. Dasto lea lágas c1ielga mearrádus ahte pláneneiseválddit geatnegahttet láhc1it dilálas1vuod1aid nu ahte guoskevas1 ovttaskas olbmot ja joavkkut besset searvat árjjalac1c1at plánaprosessaide, buo.§ 16. Mearrádus lea lasáhus daid sakka bienalas1 ás1s1emeannudannjuolggadusaide juohke plánamálle oktavuod1as. Plánavuogádat lea juogaduvvon: - Riikkapolitihkalas1 njuolggadusaide, buo. § 17-1 vuosttas lad1d1asa, ja stáhta muddenplánii, buo § 18, - Fylkkaplánaide ja fylkkaoasseplánaide, buo. V kapihttala, - Gielddaplánaide ja gielddaoasseplánaide, buo. VI kapihttala, - Muddenplánaide ja huksenplánaide, buo.VII kapihttala. Gielddas, fylkkagielddas ja stáhtas leat sin barggut ja sin plánaváldi lágas njuolga mearriduvvon, buo. § 14 vuosttas lad1d1asa ja ies1gud1et mearrádusa. Plána sierranas beros1tumiid vihkkedallojit vuosttaz1ettiin gielddas, muhto c1ielga c1atnasumiin1395 bajit njuolggadusaid ja plánaid ektui. Lágas lea dovdomearka ahte riikkalas1 ja guovllu politihkka gitta gieldda plánemii ferte gaskkustuvvot daid mearrádusaid mielde maid láhka bidjá gulaskuddama, gulahallama ja mielváikkuheami hárrái. Dát mearkkas1a ahte plána- ja huksenláhka lea vuod1d1uduvvon eará vuogádahkii go suorgelágat, main váldomálle leat ahte váldi biddjo guovddás1 orgánii mii sáhttá sirdit válddi ja mas lea bagadanváldi guoskevas1 suorggis vulosguvlui. Vuogádat mearkkas1a ahte buohkat geaidda guoská árjjalac1c1at mielváikkuhit, sihke eiseválddit ja earát, mii lea dehálas1 eaktu joavdat plánaide main buot mávssolas1 beros1tumit leat leamas1 mielde ja váikkuheamen bohtosa. Plánaproseassa gártá danin stuorra hástalussan buohkaide joavdan dihte buoremus vejolas1 plánii main riikkalas1 ja báikkálas1 ás1s1áiguoskevas1 beros1tumit ja deasttat leat árvvos1tallon. Rád1d1ehus bajimus1 hálddas1anváldin sáhttá plánemii addit njuolggadusaid. Parlamentára vuogádaga vuod1ul doaimmaha Rád1d1ehus plánaválddis ulbmiliid ja njuolggadusaid mielde maid Stuorradiggi mearrida. Dábálac1c1at adnojit stuorradiggedied1áhusat, johtuc1állosa njuolggadusat jna. ja mán1ggalágan suorgeplánat addin dihte njuolggadusaid ja ulbmiliid stáhta fágaorgánaide, fylkkagielddaide ja gielddaide. Lassin servodatovdáneami ies1gud1et fáttáid ja vuoruhansurggiid stuorradiggedied1áhusaid, ovddida Rád1d1ehus juohke njealját jagi plánendoaimma died1áhusaid lága mielde, man1imus1St. died1áhus. nr. 31 (1992-93) Om den regionale planlegging og arealpolitikk. Rád1d1ehusa died1áhus sámepolitihka birra, St. died1áhus. nr. 52 (1992-93) norgga sámepolitihka birra, ferte vurdot s1addat dehálas1 geaidnun gaskkustit plánendoaimmaid ulbmiliid. Lága sierra plánaásahus lea mearrádus ahte Rád1d1ehus sáhttá addit riikkapolitihkalas1 njuolggadusaid c1iekn1udan dihte oppalat ulbmiliidis, nu ahte daid sáhttá juohke gieldda ja fylkkagieldda plánadillái buorebut heivehit, buo. § 17-1 vuosttas lad1d1asa. Njuolggadusat máinnas1ivc1c1e ulbmiliid maid háliidivc1c1e juksat, ja livc1c1e álo sorjas konkrehta árvvos1tallamis mo gielda buoremusat sáhttá c1uovvolit ja heivehit ulbmiliid plánaidasas. Dássáz1ii leat dákkár njuolggadusat addon Gardermoen:i, ee. birasgáibádusa hárrái, mánáid ja nuoraid hárrái plánemis sierralágan gáibádusaid ies1 plánaprosessii ja lagasbirrasa fysalas1 hábmemis, Oslovuonaguvlui eanaháldema njuolggadusaide ies1gud1et lágan gáttiide, ja viimmat buohtalaston eana- ja fievrridanplánen. Dasto bargo riikkapolitihkalas1 njuolggadusaiguin guovlluide suodjaluvvon c1ázádagaid birra. Riikkapolitihkalas1 njuolggadusaid sáhttá atnit ovddidan dihte riikkalas1 rámmaid fáttáin mat leat sámepolitihkalac1c1at beros1tahtti. Riikkapolitihkalas1 njuolggadusat eai leat ovttage borgárii rievttálac1c1at c1adni. C1adni eanahálden biddjon rámmaid ja ulbmiliid mielde, easka geavvá plánamearrádusa dahje várra ean1kalás1s1emeannudeami bokte mat leat lága mielde dahje eará stáhta fágaeiseválddiid bokte. Láhka diktá datte Rád1d1ehusa ovttasrád1iid guoskevas1 gielddain sáhttit bidjat áigeráddjejuvvon huksengildosiid stuorát guovlluin go riikkalas1 dahje regiuvnnalas1 deasttat dahket dan dárbbas1laz1z1an, buo. § 17-1 nuppi lad1d1asa. Gielddus sáhttá siskkildit lagat albmaduvvon huksen- ja rusttetdoaibmabijuid. Departemeanta, dál fylkkamánni váldesirdima mielde, sáhttá luvvet gildosis. Dát mearrádus lea adnon Reinheimen:s ja Sálteduoddaris vuorddedettiin suodjaleami ja buod1d1uma gaskavuod1a lagat c1ielggadeami. Birasgáhttendepartemeanttasge leat láhkavuod1d1u njuolga seaguhit iez1as gielddaid ektui ja bivdit dahje ies1 ráhkadit ja mearridit stáhta muddenplána dahje stáhta eanaoasi gielddaplánas. Stáhta suodjalan- dahje huksendoaimmaid dahje eará servodatlas1 deasttaid c1ad1aheami eaktu ferte dahkat dan dárbbas1laz1z1an, buo. § 18. Dát mearrádus lea dássáz1ii leamas1 adnon sihkkarastin dihte kulturmuitoberos1tumiid Plassjes ja Oslos, ja Gardermoen girdihápmana huksemii. Fylkkaplánaid bokte sáhttet stáhta ja fylkkagielda seammaláhkai go riikkapolitihkálas1 njuolggadusain bidjat gieldda plánemii rámmaid ja ulbmiliid, geahc1a lága § 19-1. Rád1d1ehus dohkkeha fylkkaplánaid, ja sáhttá dan oktavuod1as nuppástuhttit plánain maid "gávnnaha fertet riikkapolitihkalas1 beros1tumiid geaz1il", buo. § 19-4 man1imus1lad1d1asa. Lága mielde geatnegahttet gielddat ráhkadit fysalas1, rud1alas1, sosiála ja kultuvrralas1 ovdáneami gielddaplánaid. Plána galgá siskkildit guhkes áiggi ja oanehis áiggi prográmma ja eanaoasi, buo. § 20-l. Dát mearkkas1a ahte gielddaplána sisdoallá ies1gud1et surggiid sihke eanaplánaid ja plánaid ja ulbmiliid mat eai guoskkat eanadoaimmaid. Ulbmiliid maid sáhttá ovddidit c1adni váikkuhusain gielddaplána eanaoasis, leat mearriduvvon lága § 20-4 vuosttas lad1d1asis. Sáhttá c1adnat mearrádusaid ulbmiliidda c1iekn1udan dihte plánamearrádusaid mad1d1ásiid. Eanageavahanulbmilat mat leat lohkkon § 20-4 vuosttas lad1d1asis ja daid c1adni mearrádusat nuppi lad1d1asis leat ollislac1c1at. Plánenvejolas1vuod1at leat mán1ggat, ja dás galget dus1s1e muhtun ovdamearkkat namuhuvvot: Huksenguovllut siskkildit ies1gud1etlágan huksemiid nugo c1oahkkebáikeguovlluid, ássanguovlluid, bartaguovlluid jna. mat leat spesifiserejuvvon dárbbu mielde. Huksenguovlluin sáhttá gáibidit muddenplána ovdal huksema, sáhttá gieldit hukset l00 mehtera c1ázádaga avádagas, ja sáhttá mearridit ahte ii sáhte hukset ovdal muhtun vuod1d1o servodatbálvalusat leat ásahuvvon. Huksenguovlluin ja eanadoallo-, luonddu- ja olgunastinguovlluin (LNF-guovlluin) sáhttá diktit bied1ggus ássamii, dákkár ássama ja ávkkástallandási mahtodaga ja sajáldaga mearrádusaiguin. Eanaoasi mearrádusa riektemad1d1ása c1uovvu eanaanu ulbmila ja dasa gulli mearrádusaid, buo. § 20-6. LNF-guovlluin mearkkas1a dát ahte dábálas1 huksen ii sáhte dahkkot, muhto dus1s1e doaibmabijut mat leat eanadoalu, luonddusuodjalusa dahje olgunastima oktavuod1as. Dát eanaatnu lea c1adnon lotnolasat ja ii sáhte juogaduvvot gielddaplánas, omd. ii sáhte olgunastinguovllu bidjat rievttálas1 c1adni váikkuhusain eanadoalu ektui. Boazodoalluge lea lotnolas oassin eanadoalus, ja dán ulbmila guovlluid ii sáhte daninge gielddaplánas c1ilget eanadoalu ektui rievttálas1 c1adni mad1d1ásiin. Ii daga datte maidege jus juohká ies1gud1etlágan guovlluid, omd. boazodoalu dahje olgunastinguovllu, ies1 plánakártii, njuolggadussan viidásat plánemii ja ean1kalás1s1emeannudeapmái. Gielddaplána eanaoasis sáhttá dasto várret guovlluid luondduávdnasiidda ja johtolatvuogádaga dehálas1 beliide, ja sáhttá gáibit muddenplána ovdal luondduávdnasiid háhkagoahtá. Eará eanageavahanulbmil leat guovllut mat leat dahje galget gárz1z1iduvvot juogo sierralága mielde dahje muddenplánas, omd. guovlu masa ii galggas1ii hukset vuorddedettiin muhtunlágan suodjalanulbmila dahje erenoamás1 huksenulbmila. Dás lea rievttálas1 c1atnasupmi ráddjejuvvon njeallje jahkái vejolas1vuod1ain guhkidit guovtti jagiin. Gielddaplána eanaoasi ii sáhte guoddalit, buo. § 20-5 ovccát lad1d1asa. Dan ektui go gielddaplána eanaoassi lea várddusplána, lea muddenplána ja ássanplána doaibmabijuid c1ad1aheami dárkilat plánat, buo. §§ 25 - 28-2 ja § 35 bággolonisteami c1ad1aheames plána vuod1ul. Muddenplána riekteváikkuhus c1uovvu § 31:s ja mearkkas1a nugo gielddaplána eanaoasis ahte ii sáhte hukset jna. ulbmila vuostá, ja ahte guovllu iige eará láhkai sáhte váldit atnui ulbmiliidda mat váddudit plána c1ad1aheami. Muddenplánaid ulbmilat leat eanet ja mán1ggaláganat gielddaplánaid ektui, buo. § 25, ja sáhttá c1atnat muddenmearrádusaid juohke ulbmila eatnamiid ja viesuid hábmemis ja geavaheames. Sáhttá bidjat atnueavttuid ja sáhttá gieldit muhtunlágan anuge, ja dán láhkai sihkkarastit ulbmila muddema bokte, buo. § 26. Eanadoalloguovllut lea sierra muddenulbmil, buo. § 25 nr. 2. Eará beros1tahtti ulbmil lea sierraguovllut, mat leat máinnas1uvvon § 25 nr. 6. Dát siskkilda ee. boazodoalloguovlluid, luondduguovlluid ja olgunastinguovlluid. Gieldda plánaid sáhttá earaláhkai muddet dárbbu mielde. Sihke gielda ja departemeanta sáhttet bidjat huksengildosa guovtti jahkái, áigemearri maid erenoamás1 háviid sáhttá guhkidit, buo. § 33. Plána- ja huksenlága VII a kapihttal sisdoallá c1uozahusc1ielggademiid birra mearrádusaid, mat mearkkas1it c1avgejuvvon gáibádusat ás1s1emeannudeapmái ovdal stuorra doaibmabijuid. Gáibádusat leat lassin hálddas1anlága dábálas1 mearrádusaid ahte hálddas1anorgána galggas1ii fuolahit ahte ás1s1i birra lea nu bures died1ihuvvon go vejolas1 ovdalgo mearriduvvo. C1ielggademiid ulbmil lea lága § 33-1 mielde "c1ielggadit doaibmabijuid váikkuhusaid mat sáhttet sakka c1uohcat birrasii, luondduriggodagaide ja servodahkii." C1uozahusc1ielggadeapmi galgá sihkkarastit ahte dáid váikkuhusaid dárko go pláne doaibmabiju ja go mearrida, ja makkár eavttuin de, doaibmabiju sáhttá c1ad1ahit". § 33-3 vuosttas lad1d1asa mielde galgá doaimmaheaddji nu árrat go vejolas1 doaibmabiju ráhkkanahttimis died1ihit doaibmabijus, jus dát gullá láhkaásahusaide addon nuppi lad1d1asa olis. Dákkár láhkaásahusat mearriduvvojedje suoidnemánu 27. b. 1990:s. Doaibmabijuid ovdamearkkaid logahallon láhkaásahusaid § 2:s, sáhttá ee. namuhit: - hukset c1áhcefápmorusttega mas jahkásac1c1at buvttaduvvo badjel 40 Gwh dahje huksemat mat mearkkas1it c1ázádatmuddema lassáneami unnimus 9000 luondduheastafámu, - hukset rávdnjejohtasiid 132 kV gealddain dahje eanet, ja badjel 20 km guhkudagas (gusto easka borgemánus 1995), - hukset bohccevuogádaga oljju ja gássa jod1iheapmái, - hukset liggenfápmolágadusa ja fápmoliggenlágadusa badjel 10 MW, - ráhkadit luottaid mat gáibidit badjel 200 miljon ruvdnui investeremiid gávcci jagi áigodagas dahje oanehat áiggis, - ásahit ja sakka viiddidit girdihápmaniid, - ásahit stuorát militeara báhc1inguovlluid, - stuorát rusttegiid sierradoabbariidda, - cegget, viiddidit dahje sakka muhttit viesuid ja rusttegiid anu badjel 250 miljon ruvdnui investeremiiguin, - álgit dahje viiddidit váldimis málmmaid, minerálaid, ged1ggiid, sádduid, láirrá dahje eará mássaid vuovdima jna. dihte mas unnimus 50 mihttu m3 giera guoskkahuvvo dahje 500 000 m3 mássa váldo. Vaikko doaibmabidju ii gula láhkaásahusaid § 2 logahallamii, sáhttá Birasgáhttendepartemeanta ovttasrád1iid guoskevas1 fágadepartemeanttain mearridit ahte galgá died1ihuvvot, buo. § 33-3 goalmmát lad1d1asa ja láhkaásahusaid § 2 goalmmát lad1d1asa. Lága died1áhusa ja c1uozahusc1ielggadeami mearrádusat leat hábmejuvvon geahc1c1alit rabas meannudanproseassain mii váfista ahte eiseválddit, báikegoddi ja guoskevas1 joavkkut oz1z1ot duohta vejolas1vuod1aid váikkuhit doaibmabijuid molssaeavttuid ja hábmema, seammásgo vejolas1 eavttut doaibmabiju c1ad1aheapmái c1ielggaduvvojit. Meannudeami vuosttas muddu lea doaimmaheaddji died1áhus doaibmabiju ráhkkanahttimis ovdal teknalas1 ja rud1alas1 plánen leat c1ad1ahuvvon. Died1áhus galgá sáddejuvvot guoskevas1 fágadepartementii, gildii, fylkkagildii ja fylkkamánnái, ja fágadepartemeanta galgá died1áhusa bidjat almmolas1 dárkkistussii1396 ja sáddet dan guoskevas1 eiseválddiide ja beros1tanorganisas1uvnnaide cealkámus1s1ii, buo. § 33-4 ja láhkaásahusaid § 3. Fágadepartemeanta sáhttá ovttasrád1iid Birasgáhttendepartemeanttain mearridit leatgo doaibmabijuid váikkuhusat mat fertejit c1ielggaduvvot, boahtán ovdan died1áhusa meannudeamis. Jus les1, sáhttá c1ielggadangeatnegasvuohta adnot devdon, buo. láhkaásahusaid § 6 nr.1. Jus eai, gáibiduvvo c1uozahusc1ielggadeapmi prográmma vuod1ul maid fágadepartemeanta lea mearridan man1n1ilgo Birasgáhttendepartemeanta lea buktán cealkámus1a, buo. láhkaásahusaid § 5. C1uozahusc1ielggadeapmi meannuduvvo de seammaláhkai go died1áhus, guoskevas1 eiseválddiid ja servviid gulaskuddamiin ja almmolas1 dárkkistusain. Dasa lassin lea dás láhkaduvvon gáibádus almmolas1 c1oahkkima doallat ás1s1i birra. Ii sáhte c1adni lobi oaz1z1ut álggahit doaibmabiju mii gullá mearrádusaide (omd. konses1uvdna/c1adni plánamearrádus) ovdalgo c1ielggadangeatnegasvuohta lea devdon, buo. § 33-6 man1imus1lad1d1asa. Bagadanávdnasis1397 mii lea sáddejuvvon c1uozahusc1ielggadanmearrádusaid hárrái, lea aiddostahtton ahte doaibmabijuide sámi ássanguovlluin galgá deattuhuvvot sáhttetgo doaibmabijus leat stuorra dahje eahpesihkaris váikkuhusat sámi servodahkii. Vástideaddji galgá gustot go árvvos1tallá galgágo gáibidit died1áhusa eará doaibmabijuide ja eanetgo mii láhkaásahusaid § 2:s lea mearriduvvon. Dasto leat deattuhuvvon ahte doaibmabijuide mat sáhttet mealgadas1 c1uohcat sámi servodahkii, leat sámi organisas1uvnnat ja Sámediggi guovddás1 gulaskuddanásahusat. Fylkkamánni eaktuda addit fágadepartementii fágalas1 rád1i das mo doaibmabidju c1uohcá sámi servodahkii. Sámi guovddás1guovlluid doaibmabijuin galgá c1uozahusc1ielggadeami c1oahkkáigeassu c1állot sihke sáme- ja dárogillii. Plána- ja huksenlága § 6 olis leat moanat láhkaásahusat addon huksendoaimma rámmaiguin ja dássegáibádusaiguin, buo. 1987 huksenláhkaásahusaid. Dasto sáhttet gielddat báikkálas1 láhkaásahusa (njuolggadusa) §§ 3 ja 4 olis mearridit lágaid loz1z1emiid, c1avgemiid, lasáhusaid dahje spiehkastagaid maid báikkálas1 deasttat cealkkihit. Muhtun lagat dihto kapihttaliid ii sáhte garvit dán láhkai. Stuorradikkis ja Rád1d1ehusas lea hui c1ielga politihkalas1 ulbmil buohtalastit plána- ja huksenlága vuogádaga eana- ja luondduriggodatháldema njuolggadusaide. Vuolggasadji lea ahte eanageavaheapmi mii lea mearriduvvon c1adni plánas galgá leat sierranas suorgeeiseválddiidege c1adni. Dát prinsihppa biddjo dad1is vuod1d1un eanaanu buot dárkkisteamis ja od1d1a lágain. 3.3 HÁLDDAS1ANORGÁNAT JA DAID VÁLDI Rád1d1ehus ovddasvástida ja jod1iha plánadoaimma riikkadásis, buo. § 13 vuosttas lad1d1asa. Birasgáhttendepartemeanta ja Gieldda- ja bargodepartemeanta juhket bajit hálddas1anovddasvástádusa. Roavvasit sáhttá dadjat ahte Birasgáhttendepartemeanta fuolaha plánema, ja Gielddadepartemeanta stivre huksenás1s1eoasi, buo. § 13 nuppi ja goalmmát lad1d1asa ja geassemánu 20. b. 1986 ggl. cea. Fylkkagielda ovddasvástida fylkkaplánema, buo. § 19-1. Báikkálac1c1at leat barggut ja váldi biddjon gildii, dás maid hui roavvásit juhkkojuvvon gaskal plánabeali ja huksenbeali. Gielddastivra dohkkeha gielddaplána eanaplána ja muddenplána rievttálas1 c1adni váikkuhusain nu guhká go dávista bajit njuolggadusaide ja rámmaide. Váldi ráddjejuvvo jus lobálas1 vugiin lea ovddiduvvon vuosteágga plánii. Dalle ferte Birasgáhttendepartemeanta dohkkehit dahje nannet plána, buo. vulobealde 3.4 oasi. Od1d1ajagemánu 1. b. 1994 rájes c1ad1ahuvvojit od1d1a gielddalága sierralágaid báldalastima oktavuod1as dehálas1 nuppástusat gieldda plána- ja huksenválddiid ordnemis. Huksenrád1d1i luohpahuvvo plána- ja huksenás1s1iid láhkamearriduvvon orgánan gustojeaddji lága mielde. Váldi lea álgovuorus biddjon gildii gielddastivrra bokte. Plánaás1s1iide leat datte dehálas1 barggut ja válddi oassi biddjon plánaás1s1iid láhkamearriduvvon fásta lávdegoddái, buo. § 9-1 geassemánu 11. b. 1993 láhkanuppástusa mielde, ja gielddat sáhttet iez1a mearridit mo huksenás1s1iid barggut ja váldi galgá hálddas1uvvot. Eará departemeanttain ja stáhta regiuvnnalas1 orgánain nugo boazodoalu guovllustivrrain, fylkkamánni birasgáhttenossodagas, fylkkaeanadoallostivrras ja luoddahoavddas leat dehálas1 doaimmat plánaproseassas gulaskuddanásahussan, buo. ovddabealde 3.2 oasis, ja orgánan mii sáhttá ovddidit vuosteákka plánii maid gielddastivra dohkkeha. Fylkkamánnái lea sirdon muhtun bargguid váldi departemeanttain. Dehálamos mearrádus lea váidalanortnegiin1398, go fylkkamánni lea váiddaorgána gielddaid mearrádusaide plána- ja huksenlága mielde, buo. §15 goalmmát lad1d1asa ja váldesirdinmearrádus1399 Birasgáhttendepartemeantta suoidnemánu 1. b. 1986 johtuc1állosis T-8/86. Dasto galgá fylkkamánni gohcit ahte stáhta orgánat devdet ovttasbargogeatnegasvuod1as, oaivadit, soabahit plánaás1s1iin gohcit lobálas1vuod1a. 3.4 ÁS1S1EMEANNUDEAPMI JA GEAVAT Lassin plána- ja huksenlága § 16 mielváikkuheami birra plánaproseassas leat mearriduvvon viiddis njuolggadusat mat mearkkas1it gielddaplánaid ja muddenplánaid guovttelávkemeannudeami1400, buo. § 20-5 ja §§ 27-1 ja 27-2. Sihke gielddaplána eanaoasis ja muddenplánemis galgá plánenbarggu álgin died1ihuvvot. Muddema dáfus, galgá barggu birra almmuhit ainjuo guovtti áviissas maid báikkis lohket, eaiggádiidda ja vuoigatvuod1alac1c1aide galgá c1állit ja galgá iskat ovttasbargat almmolas1 eiseválddiiguin, organisas1uvnnaiguin jna. Dán áigga lea olahit buot ás1s1áiguoskevas1 beros1tumiid ja oaiviliid nu árrat go vejolas1, muddenbarggu váikkuheapmái. Gielddaplána eanaoasi ja muddenplána evttohusat galget fas biddjot almmolas1 dárkkistupmái ja sáddejuvvot almmolas1 eiseválddiide ja guoskevas1 organisas1uvnnaide jna. Muddenplánas galgá fas c1állit eaiggádiidda ja vuoigatvuod1alac1c1aide. Riektesihkkarvuohta daid viiddis eanaháldenmearrádusaid ektui maid plánamearrádus mearkkas1a ja bággolonistanvejolas1vuohta lea vuod1ustusa oassi, muhto buot guoski beliid mielváikkuheami dehálas1vuohtage olahan dihte buoremus vejolas1 bohtosa, lea vuod1d1odagaldat. Plána- ja huksenláhka vuod1d1uda bied1ggus ássama, báikkálas1 ies1stivrema ja lagas1demokratia prinsihpaide. Seammás sisdoallá láhka váikkuhangaskaomiid sihkkarastin dihte ahte gieldda plánen ja ean1kalás1s1emeannudeapmi plána ektui sáhttet giehtagus1s1ot bajit dási geaz1os áiggi gustojeaddji rámmaid ja njuolggadusaid siskkobealde. Dehálas1 mearrádusat dán oktavuod1as leat: - stáhta fágaorgánas jna. lohpi cealkit vuostá gieldda plánamearrádusa, buo. § 20-5 vid1át lad1d1asa ja § 27-2 nr. 2, - departemeanttas lohpi seaguhit iez1as dáhttus mielde ja muhttit plánamearrádusaid dihto eavttuin, buo. §§ 20-5 c1ihc1c1et lad1d1asa ja 27-2 nr. 3 man1imus1lad1d1asa, - stáhta orgánaid váidinvuoigatvuohta gieldda ean1kalmearrádusain, maiddái muddenmearrádusaid, buo. §§ 15 nuppi lad1d1asa ja 27-3 nuppi lad1d1asa, - ortnet ahte departemeanta álgovuorus lea lága mielde váidinásahus, buo. § 15 nuppi ja goalmmát lad1d1asa, - stáhta eanaplánema mearrádusat, buo. §18. Dus1s1e vuosteággavuogádat1401 máinnas1uvvo lagat dás. Stáhta fágaorgánat, fylkkagielddat ja ránnjágielddat sáhttet ovddidit vuosteákka gieldda plánamearrádusaide, ja lea c1ielga eaktu ahte dát leat gieldda plánaproseassa mielváikkuheami ja gulaskuddan oktavuod1as. Danin leat orgánat mat lága § 9-3 mielde galget veahkehit gielddaid plánemiin, mat dan galget fuolahit. Boazodoalu guovllustivrrat oktan orohatstivrraiguin mielváikkuhit gieldda plánaprosessain boazodoalloberos1tumiid ektui, ja ies1 vuosteággavejolas1vuohta lea biddjon juohke guovllustivrii. Eará dehálas1 stáhta orgánat vuosteággavejolas1vuod1ain leat fylkkaeanadoallostivra, fylkkamánni birasgáhttenossodat, geaidnohoavda ja guolástanhoavda. Eanavuovdinorgánain ii leat vuosteággavuoigatvuohta. Vuosteággaortnet ráddje gielddastivrra válddi dahkat plánamearrádusaid. Rievttálas1 váikkuhusat leat ahte gieldda mearrádusat eai leat loahpalac1c1at, ja váldi dahkat mearrádusaid sirdojuvvo Birasgáhttendepartementii. Vuosteágga ii galgga mud1ui lotnas1uvvot váidagiin, maid easka sáhttá atnit go loahpalas1 plánamearrádus lea gárvvis. Go geavaha plána- ja huksenlága § 7 sierralohpemearrádusa lea huksen jna. dávjá leamas1 c1ovdon ean1kalás1s1emeannudemiin. Dád1istaga go gárvvistuvvojit gielddaplánat, s1addá álgosirren c1ielgasabbot guovlluide gos sáhttá hukset viesuid ja guovlluide mat fertejit doalahuvvot nu go leat. Dát died1us váikkuha sierralohpegeavada c1uovggus guvlui. Dasto sáhttá dát várra váikkuhit sierralohpegeavadii ahte od1d1ajagemánu 1. b. 1994 rájes lea plánaás1s1iid bissovas1 lávdegoddi mas lea sierralohpeváldige plánaid ektui. § 7 mearrádus deattuha ahte sierralobi dus1s1e sáhttá addit "erenoamás1 árttaid geaz1il", mii mearkkas1a ahte ferte rievttálac1c1at árvvos1tallat leago gáibádus devdon. Sihke ovdabargguin ja johtuc1állosiin lea báhkkoduvvon ahte nuppástuhttit plána váldoás1s1álac1c1at dus1s1e dahkko lága § 28-1 mearrádusa mielde, ja ahte ean1kalsierralobit eanas1 dus1s1e addojit gaskaboddosas1 ja áigeráddjejuvvon spiehkastagain. Datte rievdá olu gielddas gildii mo sierralohpeváldi adno. Od1d1ajagemánu 1. b. 1994 rájes lea § 7 mielde c1ielgasit mearriduvvon gáibádus ahte guoskevas1 stáhta eiseválddiid galgá guldalit ovdal sierralohpi addo plánas. Lága §§ 93-95 mearrádusat mearkkas1it ahte ferte leat huksenlohpi ovdal huksema jna. Gielda galgá dan oktavuod1as gohcit ahte bargu ii leat vuostá lágaid, láhkaásahusaid dahje rievttálas1 c1adni plánaid. Seammás lea gieldda huksenválddis bálddalastinbargu1402 eará dárbbas1las1 lobiid ja cealkámus1at ektui, buo. § 95. Rusttegiid ja bissovas1 huksejumiid galgá dus1s1e died1ihit, ja dás ferte gielda vástidit ovdal lagat dihto áigemeari jus plána- ja huksenláhka dahje vejolas1 eará njuolggadusat cagget c1ad1aheami. Finnmárkku fylkkagieldda died1uid mielde lea bealli gielddain dál mearridan gielddaplánii eanaoasi, ja earát, earret okta gielda, leat boahtán nu guhkás proseassas ahte vurdo dát leat mearridan gielddaplánaideaset 1993:s. Vid1a plánii (Áltá, Kárás1johka, Guovdageaidnu, Davvesiida ja Fálesnuori) ovddidedje vuosteákka, ja buohkat ledje suoidnemánu 1. b. 1993 ain fylkkamánni soabaheamis1403. Boazodoalu guovllustivrras lea leamas1 vuosteágga buot njeallje háve, fylkkaeanadoallostivra golbmasis, ja geaidnohoavddas ja fylkkagielddas lea leamas1 vuosteágga ovtta háve goappásge. Eanavuovdinkantuvra lea dán áigodagas mielváikkuhan árjjalac1c1at c1oahkkebáikeovddideamis jna. sihke gielddaplánemis ja muddenplánemis. Bartahuksema dáfus, lea geavat ahte eanavuovdinkantuvra ies1 ovddida muddenplána evttohusa gos guovllut leat c1ielgasat gielddaplánas, buo. plána- ja huksenlága § 30. Suoidnemánu 1. b. 1993 golbma c1uozahusc1ielggadanás1s1i meannuduvvo Finnmárkkus. Buohkat guske c1ievraviec1c1ahahkii, guokte Kárás1jogas ja okta Mátta-Várjjagis. 4. Hálddas1anguovllut 4. KAPIHTTAL Hálddas1anguovllut 4.1 ÁLGGAHUS Dát kapihttal geahc1c1ala válddahit mo hálddas1uvvojit dehálamos riggodagat ja atnuguovllut stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Kapihttaliid leat vuod1d1udan seamma fáddái daningo navdo álkibun lohkkái fuomás1it mo lea dilli ies1gud1et guovllus. Juohke kapihttala 1. c1uoggá álggus válddahallo muhtun muddui duohtavuohta riggodaga dahje eatnamiid geavaheami dáfus. Dás deattuhuvvo ahte áigumus1 ii leat dievvasit govvet anu. 2. c1uokkis várduda dehálamos láhkavud1d1osa ja várra eará mávssolas1 njuolggadusaid. Muhtun muddui lea maid ovdanbukton oppalas1 njuolggadusat mat dás lez1z1et beros1tahtti. 3. c1uokkis várduda hálddas1anorgánain ja daid válddi dán guovllus. Dás leat muhtun háviid, dihto hálddas1anorgána oktavuod1as, lagaat govviduvvon dehálamos riektenjuolggadusat riggodaga dahje eatnamiid geavaheames. 4. c1uoggás várduduvvo dehálamos gustojeaddji ás1s1emeannudannjuolggadusain, ja dan suorgegeavat logahallo. Muhtun háviid ii heive dát vuohki, ja danin leat ge spiehkastagat soames kapihttaliin. Dát gusto omd. kapihttala fuod1d1uid birra, mas leat válljen govvidit monne- ja uvjahálddas1eamige. Buot c1ielggadusas lea geahc1c1alan ovdanbuktit hálddas1anguovlluid, riektenjuolggadusaid, hálddas1anorgánaid ja duohta died1uid mat navdojit eanemus beros1teaddjin Sámi vuoigatvuod1alávdegotti politihkalas1 árvvos1tallama duogás1ávnnasin. Dás deattuhuvvo ahte sihke riektenjuolggadusat - erenoamáz1it guoská lagabui addon njuolggadusaide - ja hálddas1anorgánaid hábmen, dad1istaga nuppástuvvet ja ovdánit. Danin lea jáhkkehahtti ahte govvádusa oasit dihto áiggi mielde sáhttet boarásmuvvan. C1ielggadeapmi lea datte geahc1c1alan leat ajour golggotmánu 1. b. 1993:s. 4.2 EANADOALLU 4.2.1 Álggahus Finnmárkku váile 48 000 km2 eanaviidodagas leat eanas1 guorba c1earut ja eanabákti. Unnit go 1% eatnamiin sáhttá gilvit, ja dál lea dus1s1e sullii 0,2% Finnmárkku eanadoalloviidodagas gilvon. Sihke fylkka eana ja dálkkádat ráddjejit eanadoalu vejolas1vuod1aid, muhto sajádaga ektui lea almmatge luonddu beale s1addadandilli Finnmárkkus beanta buorre, erenoamáz1it geassebotta c1uovgatáigge geaz1il. 1992:s lei eanadoalloviidodat Finnmárkkus sullii 92 100 mihtu, go fas 1969:s lei 108 000, 1979:s 94 000 ja 1989:s 95 411 mihtu. Fylkka guovtti stuorámus eanadoallogieldda leat Áltá ja Deatnu main eanadoalloeatnamat leat 23 557 ja 22 713 mihtu. Kárás1joga, Porsán1ggu ja Mátta-Várjjaga gielddain leat juohkehac1c1as birrasii 7 500 - 9 500 mihtu. Gilvoneatnamiid ektui leat fylkkas stuorra guovllut maid lea vejolas1 gilvit. Navdimis livc1c1ii sáhttán gilvit oktiibuot sullii 250 000 mihtu. Stuorámus liigegilvineatnamat leat Mátta-Várjjagis, Unjárggas ja Porsán1ggus. Go mud1ui buohtastahttá riikka leat eanas1 doalut fylkkas viehka od1d1asat. 1959 rájes, go lea logahallon eanemus doaluid Finnmárkkus, 1992 rádjai, de lea stuorrátgo 5 mihtu doalut njiedjan 4756:s 718 rádjái. Eanemus njiedjan leamas1 unnimus doaluin, namalassii vuollel 50 mihttosas1 eatnamiin, go fas stuorát doalut badjel 100 mihttosac1c1at, leat lassánan. Nu leage hápmi sakka rievdan finnmárkueanadoalus man1imus130-35 jagi, seammaláhkai go mud1ui riikka eanadoalus. Eanadoalloviidodat juohke dollui lea mealgat lassánan seammásgo doallolohkuges lea geahpeduvvon. Mekaniseren ja rasjonaliseren lea geahpedan bargiidlogu eanadoalus man1emus1 áigge. Go 1970:s ledje 2675 bargi, 8,2% bargoveagas, lei lohku geahpeduvvon 1566:i, dahje 4,2% 1980:s ja 1308 dahje sullii 3,5% bargoveagas 1990:s. (Gáldu: Folke- og boligtellinger, Statistisk Sentralbyrĺ.) Oasseáiggeeanadoallu lei ovdal dábálamos doallohápmi Finnmárkkus, erenoamáz1it unnit doaluin. Dábálamos lassefidnut ledje guollebivdu, bivdu, viesso- ja huksendoaimmat ja almmolas1 kantuvrrain bargu. 1979 rádjai lei Finnmárkkus unnimus oassi doaluin main 90%, ja eanemus oassi doaluin main 10% nettosisaboad1us bod1ii doalus. Man1emus1 áigge lea stuorát oassi doaluin addigoahtán eanadoallái badjel 90% ollislas1 boad1us1404, nu ahte Finnmárkku dilli lea sullii nugo riikkas mud1ui. Man1emus1 jagiid eanadoalu ruhtadili c1avgemiid1405 badjelmearebuvttadeami1406 geaz1il, leat boanddat eanet bargagoahtán lotnolasealáhusaiguin. Lotnolasealáhusaid od1d1a hápmi lea dahkan vejolaz1z1an sihkkarastit bissovas1 eanadoalu, ja eanadoalu investerenrud1aid stuorát oassi lea man1emus1 jagiid addon cegget lassiealáhusaid. Sáhttá namuhit ahte muhtun Finnmárkku (Álttá, Deanu, Njávddáma) johkalegiid eanadoalliin lea sierravuoigatvuohta luossabivdui eanuin johkaleagi eará ássiid ektui. Omd. Deanu eanadoalliin lea duohtadilis oktovuoigatvuohta fierbmebivdui. Mearraluossabivddu dáfus vihtanbivdosiiguinge lea eanadoalliin ja eará vuod1d1oealáhusdoalliin buoret dilli go earáin báikegottis, daningo c1ujuheapmi dákkár guollebivdui vuohc1c1an lea addon árjjalas1 eanadoalliide ja/dahje guollebivdiide. Luonddu dili ja Finnmárkku sajádaga dihte, lea s1addadeapmi eanemusat dakkárin mii unnán gáibida lieggasa ja oanehis s1addanáiggi. Suoidne- ja ruonasfuod1d1ariidda1407 leat vuod1d1un fylkka eanadollui go dát birgejit buoremusat dálkkádagain dáppe. Eana mii lea anus, lea sullii 90% gieddeláddjemii ja guohtumii, sullii 8% ruohtass1attuide, ruonasfuod1d1ariidda ja silos1attuide, ja dus1s1e sullii 0,4% geavahuvvo bud1ets1addadeapmái. Finnmárkku eanadoallu lea danin eanas1 vuod1d1uduvvon s1ibitdollui, namalassii s1ibihiid, spiinniid, sávzzaid ja vuoncáid. Eanas1 oassi s1ibitdoalus lea mielkebuvttadeapmi, ja Finnmárku lea ies1 birgen milkkiin 1980 rájes. Mielkebuvttadeaddjiid lohku lea geahppánan sakka man1imus120-30 jagis, muhto gaskamearálas1 lohku lea lassánan 4 eallis 1969:s ja dál 13. Sávzadoaluid lohkuge lea olu geahppánan, seammásgo gaskamearalas1 sávzalohku lea lassánan 8:s sullii 30 sávzii juohke doalus. Biergobuvttadeapmi gokc1á dus1s1e sullii 30% dárbbus, ja monnebuvttadeapmi gokc1á sullii 20% fylkka ollislas1 dárbbus1408. Bud1et-, ruonass1addo- ja muorjebuvttadeapmi leat uhccán. Eai leat sihkkaris logut, go stuorra oassi manná iez1as dálloatnui, muhto buvttadeapmi navdo gokc1amin sullii 10% fylkka dárbbus. Eanas1 eanadoalloeana adno ávkin roavvafuod1d1ariid1409 s1addadeapmái, áinnas suinniide. Ii leat buvttadusvárddus, muhto navdo dábálac1c1at leat ies1birgejeaddjin roavvafuod1d1ariid dáfus. Fuones s1addojagiid bukto datte veahá roavvafuod1d1ar, earret eará Suomas. Mud1ui lea oston álbmefuod1d1ar1410 ja meahcceguohtun sávzzaide- ja nuorras1ibihiiddage mearkkas1an Finnmárkku ollislas1 eanadoallobuvttadeapmái. Navdo dábálas1 jagiid leat birrasii 45% eallifuod1d1aris álbmefuod1d1ar. Váttis lea dadjat loguin man dehálas1 lea omiid meahcceguohtun, muhto árvui han gullá go geahpeda eanadoalli geavaheames ies1buvttadan1411 ja oston fuod1d1ara seammásgo das lea iez1as árvu diktit omiid guohtut olgun muhtumin jagis. 1985:s meros1tuvvui vuosttasárvu1412 eanadoallobuvttadeamis Finnmárkkus 176,7 mill. ruvdnui. Man1n1il ii leat meros1tallon sullasac1c1at, muhto árvu navdo leamen badjelas1 200 mill. ruvnnu. Lassin ies1 vuosttasárvui váikkuha eanadoallu ies1gud1etlágan árvolassánemiide maidda iige leat nu álki bidjat hatti. Eanadoalus leat mealgat eahpenjuolga bargosajit ja árvolassámeani nálástuhttima1413 ja vuovdima dihte. Dasa lassin lea eanadoallu okta dehálas1 osiin bisuheames ássama giliin, ja dalle bisuheames ealli sámegiliidge. 4.2.2 Láhkavuod1us ja njuolggadusat Njukc1amánu 18. b. 1955 eanaláhka nr. 2 gusto olles riikii, ja dan ulbmil lea "láhc1it dilálas1vuod1aid nu ahte riikka duoddarat vuvddiiguin ja váriiguin ja buot daidda gullevac1c1at, geavahuvvojit ávkkálamosin servodahkii ja geat barget eanadoalus", buo. § 1 vuosttas lad1d1asa. § 1 nuppi lad1d1asis c1uoz1z1u ahte vai juvssas1ii mihttomeari sáhttá "stáhta veahkkehit háhkat eatnama, guohtuma, vuvddiid ja eará eatnamiid ja vuoigatvuod1aid” cegget od1d1a doaluid ja stuoridit boares doaluid vai livc1c1e "doarvái stuorrát oadjudit eaiggáda ja bearatgotti ruhtadili". Eanalága guovddáz1is lea § 54 vuosttas lad1as, mas daddjo ahte gilvon ja gilvvehahtti1414 eatnamat eai galgga “geavahuvvot doaimmaide mas ii leat eanabuvttadanulbmil” ja § 53 mearrádus mas daddjo buot gilvon eatnamiid galgat diks1ut. Dáid njuolggadusain c1uovvu § 55 mielde ahte opmodat mii adno dahje sáhttá adnot eanadollui ii juhkkojuvvo ovdalgo fylkkaeanadoallostivra mied1iha. Datte lea nannejuvvon ahte eanalága § 55 ii leat fámus Finnmárkkus, geahc1a 4.2.3. c1uoggá. Miessemánu 31. b. 1974 konses1uvdnaláhka nr. 19 mearkkas1a maiddái veahá Finnmárkui, muhto leat spiehkastuvvon dehálas1 ás1s1iin konses1uvdnamearrádusain. Lágas "lea ulbmil muddet ja gohcit giddodagaid vuovdima vai suodjalivc1c1e beaktilit eanadoalu buvttadaneatnamiid ja eaiggát- ja geavahandilálas1vuod1aid mat leat ávkkálamos servodahkii..", geahc1a § 1. § 2 vuosttas lad1d1asis c1uovvu ahte giddodaga dábálac1c1at "ii sáhte háhkat Gonagasa lobi haga (konses1uvnna)." Dát konses1uvdnaváldi lea dihto ás1s1iin sirdon Eanadoallodepartementii ja Ealáhusdepartementii, fylkkaeanadoallostivrii ja gielddastivrii od1d1ajagemánu 6. b. 1989 láhkaásahusa nr. 82 mielde. 3. kapihttalis addojit mearrádusat sirdimiin main ii dárbbas1uvvo konses1uvdna. Dát gusto earret eará unnit ean1kal ássan- ja joavdoviessosajiide § 5 mielde ja sirdin beallelaz1z1ii ja lagasfulkkiide § 6 nr. 1 mielde. Eana- ja vuovdedoalloopmodagaide lea datte "konses1uvdnafriddjavuohta eaktuduvvon dasa ahte háhkki ásas1ii opmodahkii ovdal go gollá jahki ja ies1 ássá ja jod1iha dan uhcimusat 5 jagi", geahc1a § 6 nr. 1 nuppi c1uoggá (ássan- ja jod1ihangeatnegasvuohta). Nugo namuhuvvon lea spiehkastuvvon dehálas1 ás1s1iin Finnmárkku hárrái. Njukc1amánu 30. b. 1990 láhkaásahusas konses1uvdnafriddjavuod1a birra háhkat dihto giddodagaid Finnmárkku fylkkas daddjo I. c1uoggás ahte ii dárbbas1 konses1uvdna go háhká huksejuvvon ja huksejuvvonkeahtes guovlluid Finnmárkku eanavuovdinkantuvrras, ja II c1uoggás ahte ii dárbbas1 konses1uvnna go háhká vuollel 10 mihtu huksejuvvon opmodaga. Konses1uvdnafriddjavuohta gusto vel go ásaha geavahanvuoigatvuod1aid ja eará vuoigatvuod1aid konses1uvdnalága § 3 mielde. Suoidnemánu 28. b. 1978 ggl. cea. láhkaásahusa § 1-12 konses1uvdnafriddjavuod1a birra háhkat dihto giddodagaid j.e. c1uoz1z1u ahte ii dárbbas konses1uvdna háhkat lassieatnamiid mat leat c1uldon eanavuovdinlága § 2 olis. Konses1uvdnaláhka lea datte fámus: nu ahte ássan- ja jod1ihangeatnegasvuohta lea fámus dieid háviid. Ii leat datte spiehkastuvvon olgoriikalac1c1aid konses1uvdnageatnegasvuhtii, buo. juovlamánu 14. b. 1917 industrikonses1uvdnalága III kapihttala. Njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinláhka oktan láhkaásahusaiguin ja mearrádusaiguin lea hui guovddáz1is dán oktavuod1as, go láhka mudde Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hálddas1eami. Eanavuovdinlága § 2 olis sáhttet stáhta "matrikulerekeahtes" eatnamat sirdot (vuvdot dahje láigohuvvot) priváhtii ee. eanadollui. Eanadollui sáhttet leat eatnamat od1d1a doaluide, lassieatnamat dálá doaluide ja gilvojuvvon giettit. Dan lagat hálddas1eapmi lea muddejuvvon suoidnemánu 15. b. 1966 eanavuovdinláhkaásahusain man1n1elas1 golggotmánu 3. b. 1967 1. kapihttala vuovdima ja láigoheami nuppástusaiguin ja mearrádusaiguin, man1imus1Eanadoallodepartemeantta muhttán suoidnemánu 2. b. 1979. Eanavuovdinláhkaásahusa § 11 mielde ovddasvástidit eanavuovdinorgánat dán hálddas1eami. Eanavuovdinláhkaásahusa § 1:s, buo. § 1 mearrádusas, c1uoc1c1uhuvvo ahte galgá vuovdit ja láigohit stáhta eatnamiid guovllu beros1tumiid ollislas1 árvvos1tallama vuod1ul, mas ee. vuhtii váldá eanadoalu eanadárbbu. Eanavuovdinlága § 2 nubbi lad1as gieldá vuovdit ja lihttoláigohit guovlluid mat leat erenoamás1 dehálac1c1at boazodollui. Dasto c1uoz1z1u eanavuovdinláhkaásahusa § 1:s ahte eanavuovdinorgánat berres1ivc1c1e árvvos1tallat ja plánet eanaplánema rámma siskkobealde plána- ja huksenlága mielde. Dohkkehuvvon plánat ráhkadan plána- ja huksenlága mielde c1atnet geavaheaddjiid - stáhta "matrikulerekeahtes" eatnamiid háldemiinge. Mo vuovdit ja lihttoláigohit eatnamiid eanadollui c1uoz1z1u mearrádusa § 2:s ahte stáhtaeatnamat mat galget ávkin eanadollui berrejit plánejuvvot stuorebus1 oktilas1 guovlluide ovdalgo luobahuvvojit, ee. geavaheaddjiid beros1tusaid, gilvingánnáheami, sajádaga ja vuoigatvuod1avuod1u logahallama olis. Eai lágas eaige eanavuovdinláhkaásahusas leat lagat njuolggadusat goappá molssaeavttu vuovdima dahje lihttoláigoheami galggas1ii geavahit gud1ege háve. Mearrádusaid § 2 nuppi c1uoggás c1uoz1z1u datte ahte lassieatnamiid álggos berres1ii lihttoláigohit. Go eatnamat leat gilvon ja dat jáhkkimis ain boahtteáiggis adnojit eanadollui, de easka sáhttá daid vuovdit. Makkár vejolas1vuohta od1d1a doaluin galgá omiid meahcceguohtumiidda, lea lagat muddejuvvon eanavuovdinláhkaásahusa §§ 6 ja 7:s. § 6:s oidno ahte eanavuovdinorgánat "sáhttet" diktit guohtut stáhta eatnamiin jus ii vahágahte vuovddi. Dasto berre guohtuma dábálac1c1at ordnet "sierra láiddomiin". Dát ii mearkkas1 ahte dihto guovlu dollo dihto geavaheaddjái, muhto ahte son sáhttá diktit guohtut guovllus searválaga eará geavaheaddjiin (oktasas1guohtun). Dehálas1 deastta ies1gud1et láiddonválljemii lea juksat govttolas1 guohtonjuohkima gaskal boazodoalliid ja eanadoalliid. § 7 mielde sáhttá guohtonvuoigatvuod1a gárz1z1idit, muddet dahje sirdit, dahje áibbas bissehit vid1a jagás1 heaittihanáigemeriin almmá buhtadusa haga geavaheaddjái. Jus guohtonvuoigatvuohta bissehuvvo áigemeari haga, dahje oanehat áigemeriin go vihtta jagi, de buhtaduvvo vuoigatvuod1aeaiggáda vahát go lea oz1z1on oanehat heaittihanáigemeari go vihtta jagi. Dás namuhuvvo ovddes1 eanavuovdinlágaid njuolggadus mas gildojuvvo vuovdit guovlluid mat leat dehálac1c1at omiid guohtumiidda, sihkkojuvvui 1965 eanavuovdinlágas. Mud1ui c1ujuhuvvo Riektejoavkku c1ielggadeapmái 3.3. kapihttalii meahcceguohtun omiide, 4.2.6. kapihttalii guohtonvuoigatvuohta omiide ja 2. mildosii, III.5. Geassemánu 14. b. 1985 plána- ja huksenláhka nr. 77 deattuha ulbmilparagráfas ahte láhka galgá láhc1it dilálas1vuod1aid nu ahte eanageavaheapmi ja huksen gártet ávkkálac1c1amussan juohkehaz1z1ii ja servodahkii, geahc1a § 2 nuppi lad1d1asa. Ulbmilmearrádusa ferte geahc1c1at ovttas eanalága ulbmiliin. Stuorradikkedied1áhusas nr. 57 (1980-81) Stáhta vuvddiid direktoráhta mihttomeari ja bargguid birra, c1uoz1z1u earret eará: "Opmodagaid hálddas1ettiin berres1ii DSS bargat eana- ja resursahálddas1emiin mii lea ávkkálac1c1amus servodahkii, guovlluide gos stáhta opmodagat leat ja mas stáhta lea eanaeaiggádin." (5. siiddus) Finnmárkku 1992-95 fylkkaplána deattuha 5.1. c1uoggás ahte lea váldoulbmil sihkkarastit Finnmárkku oasi riikkalas1 eana- ja vuovdedoallobuvttadeamis ja - barggaheamis. Vai juvssas1ii ulbmiliid galgá ee. bargat amas nuppástuhttin c1uoz1a fylkka eanadollui, oc1c1odit dohkkehit eanadoalu sierrameannuduvvot oassin lotnolasealáhussan sámeguovlluin, nannet roavvafuod1d1ar- ja biergobuvttadeami, movttiidahttit ávkkástallat muorje- ruonass1addo-, bud1et- ja eará gilvvagárdes1addobuvttadeami. 4.2.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Eanadoallodepartemeanta sáhttá, eanalága § 8 mielde, buo. miessemánu 26. b. 1978 ggl. cea., addit láhkaásahusaid fylkkaeanadoallostivrra ja gieldda ás1s1emeannudeames, earret eará siskkáldas bargojuohkimis nu ahte fylkkaeanadoallostivra sáhttá dodjit jod1iheaddjái dahje hálddahussii addit cealkámus1aid ja dahkat mearrádusaid stivrra dahje lávdegotti beales. Gildii sáhttá maid sirdit váddi bargguin mat gullet fylkkaeanadoallostivrii. Fylkkaeanadoallostivra leat stáhta orgána fylkkadásis. Stivrras leat 7 miellahtu várrelahtuiguin geaid fylkkadiggi vállje sierra fylkkagieldda válgaáigodahkii. Stivra galgá stáhta beales c1ad1ahit lága § 1 ulbmila, ja geahc1c1alit oaz1z1ut govttolas1 vuovdinfálaldagaid opmodagaide, veahkkehit oaz1z1ut áigái eanaatnima oastimiid ja bargat plánaiguin, buo. eanalága § 6. Eanalága § 53 mielde sáhttá fylkkaeanadoallostivra muitalit eaiggádii geas leat gilvon eatnamat mat lea "suostojuvvon1415" dahje "ávkkeheamit", makkár doaimmaid galggas1ii c1ad1ahit vai eatnamat govttolac1c1at buvttaduvvos1ivc1c1e. Stivra sáhttá gohc1c1ut eatnama lihttoláigohitge ainjuo 5 jahkái. Eanalága § 54 mielde sáhttá fylkkaeanadoallostivra erenoamás1 háviid addit sierralobi gilvon dahje gilvvehahtti eatnamiid atnit eará ulbmiliiddago eanadollui "jus dilálas1vuod1aid ollislas1 árvvos1tallama mielde gávnnaha ahte eanadoalloberos1tumiid ii berres1ii vuhtii váldit." Fylkkaeanadoallostivrra dat maid mied1iha eanaopmodagaid juogadeapmái § 55 mielde. Dán mearrádusas ovdanboahtá ahte galgá dus1s1e mied1ihuvvot "jus juogadeapmi lea doaibmaekonomalac1c1at1416 dohkálas1 dahje nana servodatberos1tumit dan bealus1tit. " Justisdepartemeantta láhkaossodat (guovvamánu 25. b. 1977 girjjis ) ja Sivilaáittardeaddji (borgemánu 3. b. 1981 girjjis) leat bidjan vuod1d1un ahte eanalága § 55 ii leat oaivvilduvvon gustot Finnmárkui. C1ujuhuvvui eanavuovdinlága ja dan ovdabargguid cealkkekeahtes1417 ektui ahte eanalága § 55 ja eanavuovdinláhka eai galgan gustot bálddalágaid Finnmárkkus. Konses1uvdnalága § 24:s (ja geassemánu 28. b. 1974 odellága § 27 § 29) c1uovvu ahte gielda ja fylkkaeanadoallostivra galget gohcit ahte ássan- ja jod1ihangeatnegasvuohta konses1uvdnalága § 6 nr. 1 (ja odellága) mielde doahttaluvvo. Fylkkaeanadoallostivrras lea váldi mearridit galgágo addot sierralohpi ássan- ja jod1ihangeatnegasvuod1as, geahc1a od1d1ajagemánu 6. b. 1989 mearrádusaid IV c1uoggá váldesirdimis fylkkaeanadoallostivrrain gielddastivrraide. Mud1ui galgá fylkkaeanadoallostivra bargat maid stáhta gohc1c1u. Fylkkamánneámmáha eanadoalloossodat lea ordnejuvvon fágaossodahkan fylkkamánneámmáhii man jod1iha eanadoallodirektora, geahc1a eanalága § 3 nuppi lad1d1asa. Finnmárkku ossodagas galgá leat dus1s1e eanadoallojuogus man jod1iha eanadoallodirektora. Ii leat vuos ásahuvvon vuovdedoallojuogus numo riikkas mud1ui, muhto dákkár evttohusa lea Fylkkamánni ovddidan ovttasrád1iid fylkkaeanadoallokantuvrrain ja eanavuovdinkantuvrrain. Eaktuduvvon lea ahte ossodagas galget iez1a beassat fágalac1c1at mearridit, iige olus fylkkamánni. Dehálamos barggut gullet eanadoallos1iehtadussii, servodatplánemii ja giliovdánahttimii. Eará dehálas1 ás1s1it leat ás1s1emeannudeapmi konses1uvdnalága, eanalága, odellága jna. mielde. Gielda ovddasvástida, eanalága § 3 vuosttas lad1d1asa mielde, ja mii lea fámus od1d1ajagemánu 1. b. 1994, "eanadoalloás1s1iid meannudeami ." Ovdal lei stáhta lávdegoddi gielddadásis 5 miellahtuiguin geaid gielddastivra válljii. Dál mearrida gielddastivrra mo dát bargu galgá ordnejuvvot. § 3a:s c1uoz1z1u ahte buot gielddain galgá leat hálddahus mas lea dárbbas1las1 eana- ja vuovdedoalu fágagealbu. Gielda galgá ovttas fylkkaeanadoallostivrrain bargat c1ad1ahit eanalága ulbmila, geahc1a § 6 buo. § 1. Gielda galgá addit rád1iid maid berres1ii dahkat vai eanadoalloeatnamat livc1c1e gánnáhahttin. Eanalága § 54 mielde lea gieldda bargu gohcit ahte gilvon ja gilvvehahtti eatnamat eai adno earágo eanadollui. Barggut mat eai gula stáhtii, sáhttá gielda ies1 c1oavdit mo gávnnahes1 eanamus ávkkálaz1z1an. Gielddastivra galgá cealkit ássan- ja jod1ihangeatnegasvuod1a sierrálobi ohcamiid ektuige. Báikkálas1 eanadoallohálddahus galgá od1d1ajagemánu 1. b. 1994 rájes báikkálas1 dásis buhttet stáhta eanadoallokantuvrraid. Gielda váldá badjelasas earret eará ovddasvástádusa ahte barggut mat lágas dahje láhkaásahusas leat biddjon gildii dahkkojit eavttuid mielde. Gielda sáhttá ordnet hálddahuslas1 barggus numo ies1 áiggos1. Eanadoallos1iehtadusa oassin ovddasvástidit gielddat gaskkustit sirdimiid gieldda eanadollui. Sáhttá namuhit ahte omd. 1991:s sirdojedje sullii 65 miljon ruvnnu Finnmárkku eanadollui. Finnmárkku eanavuovdinkantuvra hálddas1a stáhta eatnamiid Finnmárkkus eanavuovdinlága njuolggadusaid mielde. Dát oaz1z1u mearkkas1umi earret eará eatnamiid vuovdimii ja lihttoláigoheapmái eanadollui. Njuolggadusat mat leat mearriduvvon eanavuovdinlágas ja eanavuovdinásahusain leat c1ad1amannon bajábealde, ja c1ujuhuvvo dasa mii doppe daddjui. Mud1ui c1ujuhuvvo 2. kapihttalii eanavuovdinortnega birra. 4.2.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Ás1s1emeannudeapmi Konses1uvdnaohcama ás1s1emeannudannjuolggadusat konses1uvnna dahje odellága mielde eai meannuduvvo dás. Seamma gusto seamma guovtti lága mielde sierralohpeohcamii ássan- ja jod1ihangeatnegasvuod1a njuolggadusaid ektui. Ohcan Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii c1uoldit eatnamiid eanadollui ovddiduvvo dábálac1c1at ovttas báikkálas1 eanadoalloossodagain, ja gustoha vud1olas1 eanadoallofágalas1 árvvos1tallama. Sihke gieldda ja fylkkaeanadoallostivrra cealkámus1at deattuhuvvojit sakka. Sáhttá earret eará leat ságas dohkkego eana eanadollui, man buorre s1addadaneana lea olámuttus guovllus, dárbbas1ago ohcci lassieatnamiid ja maid ohcci c1ehppodaga ja máhtu hárrái. Eanavuovdinkantuvra sáhttá prinsihpas ies1 árvvos1tallat makkár deattu bidjá dákkár cealkámus1aide eará deasttaid ektui mat leat ovdanboahtán, muhto geavadis eanadoalloorgánaid dán suorggi árvvos1tallamat hárve rievdaduvvojit. Jus lea sierramielalas1vuohta gaskal báikkálas1 eanadoalloorgána ja fylkkaeanadoallostivrra, c1uvvojuvvo fylkkaeanadoallostivrra árvalus. Eanavuovdinlága § 2 árvvos1tallan, namalassii berres1edjego eatnamat oppanassiige vuvdot boazodoallodeasttaid dahje eará deasttaid geaz1il nugo omd. guollebivddu dahje olgunastima geaz1il, mearrida eanavuovdinkantuvra ies1. Daid háviid go eanavuovdinkantuvrra mearrádus lea vuostá fylkkaeanadoallostivrra árvalusa, galgá mearrádusa sáddet Eanadoallodepartementii. Eanavuovdinkantuvrra ás1s1emeannudeapmi lea lagat muddejuvvon eanavuovdinláhkaásahusaid §§ 15 ja 16:s. Dán oktavuod1as leat erenoamáz1it njuolggadusat § 15 nuppi lad1d1asis beros1tahtti, go eanavuovdinkantuvra ferte viez1z1at dárbbas1las1 cealkámus1aid eará orgánain: buo. láhkaásahusa § 16, ja lobi eará lágaid mielde. Eatnamiid dahje eanadoallovuoigatvuod1aid ás1s1iin galgá viez1z1at cealkámus1a gielddas ja fylkkaeanadoallostivrras. Dasto galgá ás1s1iin mat gusket boazoealáhussii, eatnamiid c1uoldin eanadolluige, viez1z1at cealkámus1a guoski luohttámus1lávdegottis (orohatstivrras) ja guovllustivrras. Sihke eanadoallo- ja boazoealáhusas lea vejolas1vuohta njuolga váikkuhit mearrádusaide, go sihke fylkkaeanadoallostivrras ja boazoealáhusas galgá leat goappásge ovddasteaddji eanavuovdinstivrras, geahc1a eanavuovdinláhkaásahusa § 12. Eanavuovdinláhkaásahusa § 16 a:s ovdanboahtá ahte hálddas1anlága VI kapihttal váidima birra galgat gustot earret eará eanavuovdinásahusaid mearrádusaide mihtádit eatnamiid eanadollui. Dákkár ás1s1iid váiddaorgána lea Statskog guovddás1 eiseváldi. Geavat Geavadis lea Finnmárkku eanavuovdinkantuvra eanas1 lihttoláigohan - iige vuovdán - eatnamiid lassieatnamiidda ja gilvojuvvon gittiide dálá doaluide ja eatnamiid od1d1a doaluide. Earret eará lea navdon ahte vuovdin guhkit perspektiivvas sáhttá váddudit ulbmálas1 ja ávkkálas1 ávkkástallama guovllu stáhtaeatnamiin, ja dárbbas1meahttumit juogadit stáhtaeatnamiid ja bidjat heajos rájáid gaskal stáhtaeatnamiid ja priváhta eatnamiid. Mud1ui ii c1uoza erenoamáz1it dasa geasa dát guoská, go láigolaz1z1ii go lihttoláigoha gilvineatnamiid dahje gilvojuvvon gittiid dábálac1c1at addo olles duohta geavahanvuoigatvuohta, earret dihto vuoigatvuod1aid mat eanavuovdinláhkaásahusa mielde § 3, buo. § 4 vuosttas lad1d1asa galgá doalahuvvot stáhtii, jus dat eai láigohuvvo dahje lihttoláigohuvvo sierra. Dát gusto earret eará c1áhce- ja gáddevuoigatvuod1aide, koalla, oljju, minerálaid jna. vuoigatvuod1aide, vuoigatvuhtii ráhkadit, stuoridit dahje geavahit luottaid ja bidjat ies1gud1et rusttegiid, stoalpoláigoheami ja c1ievraviec1c1ahaga vuoigatvuohta. Dát vuoigatvuod1at galget dábálac1c1atge doalahuvvot stáhtii vuovdimis, nu ahte geavadis ii leat makkárge duohta1418 erohus gaskal eatnamiid mat lihttoláigohuvvojit ja dain mat vuvdojit eanadollui. Mud1ui sáhttá namuhit ahte stáhta várra ii leat dáid vuoigatvuod1aid atnán. Man1imus1 jagiid leat uhccán c1uldojuvvon eatnamat od1d1a doaluide. Od1d1a doaluide c1állo láigos1iehtadus 10 jahkái, mii automáhtalac1c1at od1asmuvvo jus báikkálas1 eanadoalloeiseválddit dan ávz1z1uhit, maid dahket jus láigoáigodagas lea álggahuvvon doallu dahje háhkamat eanadollui. Ohcama mielde sáhttá guoskevas1 guovllu sirdit eaiggádus1s1amii. Dás deattuhuvvo dat eanadoallu mii duod1as doaimmahuvvo ja leago guovlu lunddolas1 doallun vuogas rájáiguin. Go dehálamos oassi lihttoláigohuvvon guovllus leat gilvon ja láigolas1 dan ain jod1iha, oaz1z1u dábálac1c1at oastit eatnamiid. Go vuovdá eatnamiid eanadollui mearriduvvojit dábálac1c1at muhtun sierraeavttut mat gustojit 20 jagi sirdimis. Eaiggát gohc1c1ojuvvo earret eará leat ássan- ja jod1ihangeatnegas ja ii sáhte sirdit opmodaga alit haddái go oastinhaddái. Fylkkaeanadoallostivra sáhttá datte addit dás sierralobi. Jus eavttuid rihkku, lea eanavuovdinkantuvrras ruovttoluotta oastinvuoigatvuohta1419 opmodahkii. Dát vuoigatvuohta lea hárve geavahuvvon, ja eavttut orrut mud1ui leat oalle seammaláganat go mii mud1ui gusto eana- ja konses1uvdnalága njuolggadusaid mielde. Statskog-Finnmark mearrida vuovdinhatti njukc1amánu 7. b. 1991 Statskog guovddás1hálddahusa addán njuolggadusaid mielde, eanavuovdinláhkaásahusa § 9 láhkavuod1uin, buo. eanavuovdinlága § 2, oac1c1ui sirdot válddi Eanadoallodepartemeanttas. Eanavuovdima haddi eanadollui biddjo eatnama "buorrevuod1a1420 ja sajádaga" mielde, muhto vuolimus haddi 1993:s lea sullii 213 ru. mihtus. Dasa lassin mákso vuovddi ovddas mii lea opmodagas. Eanahaddi láigohit gilvojuvvon gietti ja gilvoeatnama biddjo gaskal 10,60 ja 31,80 ru. mihtus jahkái. Vuolimus divat lea liikká 480 ru. jahkái makkár ulbmilii dal les1 ja man stuoris, geahc1a golggotmánu 30. b. 1992 haddemiid1421. Eanas1 ohcamat eanamihtádusaide eanadollui leat lassieatnamat dálá doaluide, dábálac1c1at fuod1d1arvud1d1osa1422 lasihan dihte. Ohcamat leat geahppánan mealgat man1imus1jagiid. 1970-80 jagiid c1uldojuvvo gaskamearalac1c1at sullii 4 000 mihtu jahkái, ja man1imus1jagiid leat c1uldon sullii 1 000 mihtu jahkásac1c1at. Dán oktavuod1as sáhtás1ii namuhit ahte eanadoalloorganisas1uvnnat guhkit áiggi leat gáibidan láhkaduvvon vuoigatvuod1a dárbbas1las1 lassimihtádusaid1423 eatnamiidda, ja vuoigatvuod1a c1ujuhuvvot hirssa ja muorraávdnasiid earret eará áidestoalppuide, hás1estávrráide ja viesuide. Eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa gielddus vuovdit dahje lihttoláigohit eatnamiid mat adnojit "dárbbas1laz1z1an" boazoláiddomiidda dahje leat johtolagat jna. cagget hui hárve eatnamiid luobahit eanadollui boazodoalloberos1tumiid deasttas. § 2 gildosat baicce dávjá head1us1tit eanamihtádusa eará ulbmilii go eanadollui. Eanadoalu sierradilli lea gal servodaga árbevirolas1 nana saji duohken. Eanavuovdinorgánat orrut dávjá vuod1d1udan ahte dus1s1e okta mihtádus ii vahágahte boazoealáhussii maidege, muhto lea hui mávssolas1 eanadoallái geasa dát guoská. Danin lea vihkkedallan gaskal eanadoalu beros1tumiid ja boazodoalu beros1tumiid eanamihtádusás1s1iin eanadollui. Dán beros1tanvihkkedallamis c1ujuhuvvo 2. kapihttala eanavuovdinlága § 2 vihkkedallamii eanavuovdinásahusaid birra. Eanadoalu beales lea celkon ahte oaivvilduvvo eanavuovdinkantuvra menddo sakka atná deastta boazodoalloberos1tumiide go mearrida lassieanamihtádusaid eanadollui. Boazodoallu orru nannosat eanamihtádusas od1d1a doaluide go lassieanamihtádusas c1uoz1z1ovas1 dollui. Jus c1uoldá eatnamiid od1d1a dollui siskkilda dát dábálac1c1at stuorát guovlluid go mihtádus lassieatnamiidda, ja danin álkit sáhttit guoskat guovlluide maid ferte atnit "dárbbas1laz1z1an" boazoealáhii. Dávjá dárbbas1uvvo lassieanamihtádus vai guoskevas1 eanadoallu lea ulbmálas1 dahje lea doarvái stuoris "eaiggáda ja bearatgotti oadjudit rud1alac1c1at", buo. eanalága § 2 nuppi lad1d1asa b bustáva, buo. a bustáva. Eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1as b bustávva orru addimin boazodoalu johtolagaide buoret suodjaleami go láiddomiidda, go dat inta gieldá luobahit eatnamiid mat leat johtolagain. Ná lea mearrádus adnonge. Eanac1uoldin eanadollui sáhttá leat vuostá eará beros1tumiidge, numo omd. vuovdegáhttema, olgunastinberos1tumiid, viessohuksemiid ja ealáhusulbmiliid deasttaid. Muhtun háviid lea eanadoallu ferten c1áhkket saji vuovdegáhttenberos1tumiide, ja eará beros1tumit leat hui hárve oiduduvvon eanadoalloberos1tumiid ektui. Muhto mihtádus eanadollui lea biehttaluvvon danin go guovlu lei plánejuvvon industriguovllus earret eará Álttás, dahje go leat gávnnahan guovllu dohkálac1c1abun bod1uguovlun omd. Kárás1jogas. Ii mearriduvvo váldit ruovttoluotta guohtonvuoigatvuod1a, muhto go eanavuovdinkantuvrras eará ulbmiliidda áigot geavahit láiddomiid, masso vuoigatvuohta automáhtalac1c1at. Muhtumin lea guohtonvuoigatvuohta formaliserejuvvon s1iehtadusa bokte mas guohtonservviide lea juolluduvvon ráddjejuvvon guovlu. S1iehtadusat eai atte vuoigatvuod1a eará go sávzzaide ja gálbbiide guohtut dán guovllus. S1iehtadusáiggis lea datte guohtonsearvi sihkkaraston guohtonvuoigatvuod1a ruovttoluotta váldimis. Dábálac1c1at mákso jahkásac1c1at muhtun c1uohte ruvdnosas1 divat dákkár s1iehtadusaid ovddas, mat sáhttet siskkildit badjel c1uohte njealjadaskilomehtera guovlluid. 4.3 BOAZODOALLU 4.3.1 Álggahus Navdo ahte boazodoallu váldoealáhussan ja johtti boazodoallun, nugo dat dál lea, ovddiduvvui 1400 rájes ja gitta 15-1600 logu guvlui. Muhto od1d1a dutkama mielde vuhtto ahte boazodoallu lea leamas1 ovdalge. Ovdal dán elle eanas1 sápmelac1c1at nana ovddiduvvan bivdokultuvrras, mii lei vuod1d1uduvvon ávkkástallat vaikko makkár luondduriggodagaid. Muhtun guovlluin lei veahás1 eanadoallu ja s1ibitdoalluge ja eanet fásta ássi dálonat. Vaikko bivdu ja guollebivdu lei váldovuod1us, geavahuvvo bohccot sihke borramus1s1an, vuod1gn1inboazun1424 bivddus ja sáhttun. Go od1d1a bivdovuogit ja bivdosat leavvagohte deike de ávkkástallagohte badjelmearalac1c1at fuod1d1ovaljiin, man boad1us lei ahte johtti boazodoallu dád1istaga s1attai váldoealáhussan muhtun sápmelac1c1aide. Nuppástuvvan johtti boazodollui váldoealáhussan mearkkas1ii geahc1c1at ealu miehtá jagi ja danin sihkkarat birgejupmi go jahkodagaid bivdu ja guollebivdu. Náhkki lei dehálas1 gávpegálvun ja dehálas1 vearromáksingaskaoapmin. Muhtun Finnmárkku guovlluin muhtun áiggi golbma riikka vearuhuhtte sápmelac1c1aid. Earret eará dát dilálas1vuod1aid dagahedje ahte sápmelac1c1at dorvvastedje dus1s1e ovtta ealáhussii, ja ahte bohciidedje riiddut gaskal s1addi boazoealáhusa guovlluávkkástallama ja eará sápmelac1c1aid ja fárren dáz1a ja kveana ássiid. (Geahc1a Gudmund Sandvik Riektejoavkku c1ielggadeamis, 1, 1.3. mildosa.) Áramus c1álalas1 died1ut vuonjas bohccuid birra leat 500 -logu rájes. Skandinávia lea Ottar died1áhus 800-logu loahpas áramus vissis c1álalas1 gáldu vuonjas bohccuid birra. Boares sámi boazo- ja guohtondilálas1vuod1aid rikkis terminilogias vuhtto ahte boazodoalu álggu leat olu boarrasat. Sápmelac1c1ain lea leamas1 gaskavuohta bohccuide dondolos1 rájes ja lea vuolgán juo vuosttas olbmuid rájes man1n1il jiekn1aáiggi sullii 10 000 jagi dás ovdal. Dát duod1as1tuvvo báktesárgomiin Álttás. Boazodoallu c1uovvu áibbas dihto jahkodatjoru1425, mas ies1gud1et bargguin lea sierra sadji heivehuvvon dollui. Doaibmajahki álgá cuon1ománu 1. b. Eallu johtá gaskal dálveguohtuma, gid1d1a- ja c1akc1aguohtuma ja geasseguohtuma. Dábálac1c1at lea mearkun, njuovvan ja c1ohkken/rátkin láiddomiid gaskasas1 jod1edettiin. Finnmárkkus ja Davvi-Romssas geavahuvvojit duoddarat dálveguohtumiidda, ja geasseguohtun lea rittus ja belohahkii sulluinge. Eanas1 dálveláiddomat ja c1akc1a- ja gid1d1aláiddomat Finnmárkkus leat stuorát oktasas1orohagat, mii garrasit c1uohcá ealáhii ja maid bohciidahttá juogadanriidduid. Boazodoallu lea c1ad1ahan hui jod1ánis ja viiddis od1asmahttima ja jod1ihanvuogit leat garrasit muhtton man1imus120-30 jagiid. Ealáhus mekaniserejuvvui hui jod1ánit, ja dálá boazodoalus lea alla teknologalas1 dássi mas geavahuvvo olu johtolatteknologia. Dákkár biergasiid geavaheapmi lei omd. 1987:s sullii 62% sámi boazodoalu goluin. Árbevirolas1 heivehanmálle mas bearas1 c1uovui ealu, lea jávkan. Dál leat boazodoalliin bissovas1 dálve- ja geasseviesut. Áiddiid, muohtaskohtera ja meahccevuojániid atnu dahká ahte sáhttá guod1ohit ja doaimmahit barggus fásta ássanbáikkis. (Gáldu: St. died1áhus. nr. 28 1991-92 Nana bissovas1 boazodoallu.) Boazodoalu mávssolas1vuohta ealáhussan riikkadásis lea viehka unni, muhto sámi kultuvrra guoddin lea ealáhus árbevirolac1c1at leamas1 dehálas1 riikkaoktavuod1asge. Sámi ealáhussan lea das almmatge hui stuorra mearkkas1upmi, vaikko navddas1ii ahte sullii 90% sápmelac1c1ain Norggas gullet eará ealáhusaide. Finnmárkkus lea ealáhus nu stuoris ahte das lea sihke rud1alas1, barggaheaddji ja válmmasvuod1a mearkkas1upmi. Dát gusto erenoamáz1it Kárás1joga ja Guovdageainnu gielddaide, gos 18 ja 41 proseanta ássiin lea njuolga oktavuohta boazodollui. Dát vástida sullii 312 jahkebarggu1426 Kárás1jogas ja sullii 547 bargojahkodaga Guovdageainnus. Lassin boahtá barggaheapmi ealáhusain ja eará bálvalusdoaimmain mat leat c1adnon boazodollui. Boazodoalus lea dasa lassin stuorra ealáhus- ja barggaheaddji mearkkas1upmi Porsán1ggu, Unjárgga ja Deanu gielddaide. Oppalac1c1at Finnmárkkus leat sullii 2100 olbmo boazodollui gullevac1c1at. Dáin leat badjelas1 1300 olbmo juogaduvvon 288 dollui Oarje-Finnmárkus, ja sullii 800 olbmo leat juogaduvvon 214 dollui Nuortta-Finnmárkus. Elliid, doaluid ja buvttadeami ektui ii leat boazoealáhus goassige leamas1 stuorát go dál. Ealáhus lea 1970-logu álggu rájes ja gitta 1989 rádjai oktilac1c1at sturron sihke buvttadeami, barggaheami ja ealáhusa olmmos1logu ektui. Ealáhus ahtanus1ai sakka 1980-logus. Hui stuorra erohusat leat boazodoalus Finnmárkkus. Go Kárás1jogas ja Guovdageainnus leat 166 ja 180 bohcco juohke bargojahkodaga nammii, lea boazolohku Buolbmágis ja Várjjagis 299 juohke bargojahkodaga nammii. Erohus lea stuoris gánnáheami dáfus. Sullii 3/4 Nuortta-Finnmárku doaluin gullet Kárás1johkii ja 1/4 Buolbmágii ja Várjjagii. Sisaboad1uid, doarjaga ja ruhtajuolludemiid supmi leat seamma dan guovtti guvlui. Boazodoalliin geain lea vuollel 400 bohcco leat sullii 67% fylkka doaluin ja sis lea oktiibuot sullii 38% bohccuin. 33% doaluin ja boazodoalliin sullii 62% bohccuin. Boazodoalliin geain lea badjel 600 bohcco lea 16% doaluin ja eaiggádus1s1et sullii 40% bohccuin. Masá buot gielddain davábealde Davvi-Trřndelága leat guohtonguovllut. Vaikko ealáhus lea unni dárbbas1a dat hui stuorra eatnamiid. Dát dagaha ahte boazodoallu álkit s1addá eará beros1tumiiguin ja ávkkástallanvugiiguin gazzalaga ja daid deattu vuollái. Seamma doalus lea dávjá guohtun dahje johtolat moatti gielddas. Ealáhusas ii leat hálddas1anorgána gielddadásis. (Gáldut: Finnmárkui 1992-95 Fylkkaplána, St. died1áhus. nr. 28 1991-92 Nana bissovas1 boazodoallu, Sis-Finnmárkku nuppástuhttin (Flřtten-lávdegoddi) 1992.) 4.3.2 Láhkavuod1us ja njuolggadusat Geassemánu 9. b. 1978 boazodoalloláhka nr. 49 oktan gullevas1 láhkaásahusaiguin lea dan suorggi guovddás1 láhka. Vuod1d1oláhka ja álbmotrievttálas1 geatnegasvuod1at. Lassin boazodoallolága lea Vuod1d1olága § 110a, ILO-soahpamus1 nr. 169 eamiálbmogiid birra ja 27. artihkkal ON konvens1uvdna siviila ja politihkalas1 vuoigatvuod1aid hárrái mearrádusat mat leat beros1tahtti dán oktavuod1as. Norgga ja Ruot1a gaskasas1 1972 guohtoneanakonvens1uvdna nanne ja mudde vuoigatvuod1a dáz1a ja ruot1a boazosápmelac1c1aide rasttildit rájáid elliideasetguin. Dát vuoigatvuohta, ja boazodoallu sámi sierravuoigatvuohtan, nannejuvvui vuosttas háve formálalac1c1at Sámekodisilla bokte 1751 dáz1a-ruot1a rádjás1iehtadusas. Boazodoalu riektevud1d1osa lagat meros1tallamii c1ujuhuvvo Riektejoavkku 3.17. kapihttalii boazodoalu birra. Njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlága § 2 nubbi lad1as a ja b bustávat ráddjejit eanavuovdinásahusaid válddi háldet eatnamiid eará ulbmiliidda go boazodollui. Eanavuovdinlága njuolggadusaid dáfus c1ujuhuvvo govvádussii bajábealde 2. kapihttalis eanavuovdinortnega birra. Stuorradiggedied1áhusas nr. 28 (1991-92) Nana bissovas1 boazodoallu deattuha rád1d1ehus earret eará ahte ulbmil lea "ovddidit boazoealáhusa mii leat ceavzil, sihke ekologálac1c1at ja ekonomalac1c1at." Dát mearkkas1a rád1d1ehusa oaivila mielde ahte ferte geahpedit boazologu, ahte ferte leat govttolas1 gaskavuohka gaskal ealáhusa valljivud1d1osa ja olbmuid lohku geat sáhttet oaz1z1ut sisaboahto- ja barggahanvejolas1vuod1aid ealáhusas ja ahte buvttadeamis ferte leat kvaliteahta mii lea heivehuvvon márkanvejolas1vuod1aide. (9. ja 10. siidduin). Rád1d1ehus dadjá dasto earret eará: "Riikka dásis lea ealáhus unni, muhto sámi ealáhussan lea das sakka stuorát mearkkas1upmi ja mihttu. ... Ealáhusa árvu kultuvrra guoddin lea dábálas1 áddejumi mielde guovddáz1is. ... Sihke dan kultuvrralas1 ja ealáhuslas1 mearkkas1upmi dahká ahte das lea Rád1d1ehusa oainnu mielde áibbas vud1olas1 mearkkas1upmi árbevieruid, ies1dovddu ja sámi servodaga ovdánahttima dáfus, sihke ekonomalac1c1at, sosiálalac1c1at ja kultuvrralac1c1at. Dát dahká Rád1d1ehusa oainnu mielde dárbbas1laz1z1an geahc1c1at boazodoallopolitihka lagas oktavuohtas sámepolitihkain mud1ui." (18-19. siidduin) Finnmárkku 1992-95 fylkkaplánas lea mihttomearri sihkkarastit boahttevas1 boazodoalu valljivud1d1osa, stuorimus vejolas1 rud1alas1 vuoittu ealáhatvaljiid ektui ja eanemus vejolas1 oadjebas ja buriid bargosajiid boazodoalus. Dáid ulbmiliid juksan dihte dahká fylkkagieldda earret eará c1uovvovac1c1a 50-51. siidduin: Geahpedit boazologu nu ahte guohtonvuod1d1u fas nanosmuvvá. Lasihit gárvvisteami, mearridit rájiid doallosturrodagaide, ávkin atnit liigebuvttagiid lassisisaboahtun, ovdánahtti molseealáhusaid masa boazodoallu lunddolac1c1at searvá, movttiidahttit boazodoalu nuoraid c1ad1ahit oahpahusa mii addá bargovejolas1vuod1aid eará ealáhusain, movttiidahttit boazodolliid váldit od1d1a máhttáhusa: dan láhkai ahte oz1z1ot 3 gitta 5 jagi oahpahusa bálkkáin." Boazodoalu váldos1iehtadus dahkkui vuosttas háve gaskal stáhta ja Norgga Boazosápmelac1c1aid Riikkasearvvi (NBR) 1976:s ja lea dál buhttejuvvon guovvamánu 26. b. 1993 váldos1iehtadusain. Váldos1iehtadus lea, oktan jahkásas1 boazodoallos1iehtadusain, boazodoalu guovddás1 stivrenneavut. Ealáhus lea NBR bokte oz1z1on s1iehtadallanvuoigatvuod1a stáhtain soames rud1alas1 doaibmabijuin boazodollui doarjagii, muhto bealit sáhttet s1iehtadit fágalas1, sosiála, organisas1uvdna ja eará mávssolas1 gaz1aldagaid ektuige, geahc1a váldos1iehtadusa § 2. Sámediggi lea 1993-s1iehtadusas oz1z1on vejolas1vuod1a buktit cealkámus1a Boazodoallos1iehtadusa birra ovdalgo Stuorradiggi dan meannuda ja loahpalac1c1at dohkkeha, geahc1a váldos1iehtadusa § 4. Od1as 1993-s1iehtadusas lea vel ahte NBR dál lea geatnegahtton rád1d1ádallat1427 eará "dehálas1 ealáhusorganisas1uvnnaiguin", namalassii Boazoealáhusserviin (BES), geahc1a s1iehtadusa § 1. Jagiide 1992 ja 1993 juolluduvvui 85 ja 83 miljon ruvnnu c1ad1ahit boazodoallos1iehtadusa. 1993 supmis sullii 2 miljon ruvnnu sirdojuvvo Sis Finnmárkku Nuppástuhttinprográmmii. S1iehtadusas lea guovddás1 ulbmil geahpedit sihke boazologu ja boazodoalliid logu. Eanadoallodepartemeanta dadjá earret eará c1uovvovac1c1a St.prp. nr. 66 1992-93 Boazodoallo od1d1a váldos1iehtadusa hárrái 3. siiddus: "Boazolohku lea man1imus1jagiid njiedjan. ... Datte ferte ain geahpedit boazologu moanaid guovddás1 guovlluin sihkkarastin dihte guhkesáiggi ovdáneami. ... Lea mearri man olu boazologu sáhttá njeaidit almmá boazodoalliid geahpedeamen, jus stáhtadoarjja ii lasihuvvo. Boazologu ovdáneapmi dás duohko sis Finnmárkkus lea danin ealáhusbargiid logu geahpedeami duohken." Boazodoallos1iehtadusa láhkavuod1uin leat moanat láhkaásahusat addon. Guovddáz1is lea miessemánu 3.b. 1993 láhkaásahus Nuorta- ja Oarje-Finnmárkku orohagaid boazodoalliide nuppástuhttinbálká geat eaktodáhtolac1c1at heaittihit boazodoaluset. Oanehac1c1at boazodoallolágas Boazodoallolága ulbmil lea lága § 1 mielde: "láhc1it dilálas1vuod1aid nu ahte lea servodatbuorrin láiddonvaljiid ávkkástallan nu ahte oadjuda rud1alas1 ja sosiála eallindili ja váfista vuoigatvuod1aid sidjiide geain lea boazodoallu fidnun, ja seailluhit boazodoalu dehálas1 oassin sámi kultuvran, ee. go : 1.mearrida boazoealáhusa vuoigatvuod1aid ja geatnegasvuod1aid meriid, 2.mudde gaskavuod1a eará ealáhusaide ja beros1tumisurggiide, 3.mudde boazodoalliid dilálas1vuod1a gaskaneaset, 4.bidjá vud1d1osa ávkkálas1 organisas1uvdnan ja hálddahussan." Boazodoallu galgá váldonjuolggadussan leat nu gohc1oduvvon boazodoalloguovlluin, ja boazodoallolága § 2 vuosttas lad1d1asa mielde galgá Gonagas (sirdon Eanadoallodepartementii) juohkit Hedemárkku, Mátta- ja Davvi-Trřndelága, Nordlándda, Romssa ja Finnmárkku fylkkaid guohtonguovlluide. Lága §§ 3 ja 5 mielde, buo. § 2 sáhttá boazodoallu jod1ihuvvot sihke guohtonguovlluin ja daid olggobealde, muhto buot stuorámus oassi lea guohtonguovlluin, mii mearriduvvui 1935:s 1933 boazodoallolága olis. Departemeanta galgá dasto juohkit guohtonguovlluid orohagaide ja mearridit guohtonáiggi ja bajimus1 boazologu ies1gud1et orohahkii, buo. § 2 nuppi lad1d1asa. Eanadoallodepartemeantta mied1áhusain sáhttá guovllustivra muddet juohke orohaga doaluid logu ja mearridit bajimus1 boazologu juohke dollui. Dus1s1e sámesogalas1 dáz1a stáhtaborgáriin lea vuoigatvuohta boazodollui guohtonguovlluin, geahc1a boazodoallolága § 3. Lagat vihkkedallamii geas lea vuoigatvuohta boazodollui, c1ujuhuvvo Riektejoavkku 3.17. 2. kapihttalii boazodoalu riektesubjeavttiid birra. Finnmárkku boazomáddodaga eaiggádus1s1et ja jod1ihit priváhta boazodoallit, geat leat ordnejuvvon nu gohc1oduvvon doalliide. Boazodoallolága § 4 nuppi lad1d1asis c1uovvu ahte doalu dus1s1e sáhttá jod1ihit okta ovddasvástideaddji jod1iheaddji, vaikko doallu siskkilda beallelac1c1a ja vejolas1 eará lagas1 fulkkiid bohccuidge. Doalut gullet ies1gud1et orohagaide, buo. § 2, ja juohke áigemuttus jod1ihangearddus gullá dus1s1e ovtta dákkár guvlui. Vai sáhttá álgit boazodoaluin boazoláiddonguovllus, gáibiduvvo váldonjuolggadussan guovllustivrra mied1áhus, buo. § 4 vuosttas lad1d1asa. Boazodoalli iige sáhte fárrehit boazodoalus eará guvlui almmá guovllustivrra addán mied1áhusa haga, buo. § 4 goalmmát lad1d1asa. Boazoláiddonguovlluid olggobealde lea váldonjuolggadussan gielddus jod1ihit boazodoalu jus Eanadoallodepartemeanta ii leat dasa mied1ihan, buo. § 5. Boazodoallolága § 9 cealká ahte boazodoalu vuoigatvuohta lea geavahanvuoigatvuohta mii, sorjjasmeahttun gii eaiggádus1as eatnamiid, siskkilda vuoigatvuod1a earret eará ásadeapmái, johtalussii, johtimii, guohtumii, dárbbas1las1 rusttegiid buktin, boaldámus1s1ii ja muorraávdnasiidda ja bivdui ja guollebivdui. Geavahanvuoigatvuod1a lagat mearkkas1umi c1uovvu §§ 10-14. Dán geavahanvuoigatvuod1a mearkkas1umi ja mahtodaga lagat máinnas1eapmái c1ujuhuvvo Riektejoavkku c1ielggadeami 3.17. kapihttalii. Buohkat geat leat boazodoalus ealáhusdoallin, sáhttet gáibidit logahallot boazomearkka. Beallelac1c1at geain lea boazodoallu ovttas, sáhttiba gáibidit logahallot goappáge boazomearkka, buo. § 17 vuosttas lad1d1asa. Dasto c1uovvu § 16 vuosttas lad1d1asis ahte buot bohccot galget leat merkejuvvon eaiggáda logahallon mearkkas ovdal golggotmánu 31. b. bohcco riegádanjagis. § 17 njealját lad1d1asis c1uovvu ahte gildojuvvo atnigoahtit boazomearkka ovdalgo dat lea logahallon. Jus boazu ii leat merkejuvvon njuolggadusaid § 16 vuosttas lad1d1asa áigemeari mielde, massá boazodoalli eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a bohccui, geahc1a § 16 goalmmát lad1d1asa. Dát boazu gártá dalle eiseválddiid opmodat, ja galgá vuvdot dárkilat njuolggadusaid mielde. Juohke orohaga bohccuid sisaboahtu manná guovllu boazodoallofondii, geahc1a § 16 goalmmát lad1d1asa, buo. § 32. Boazodoalli geahc1c1angeatnegasvuohta c1uovvu § 20:s. Dás daddjo ahte boazodoalli geatnegahtto geahc1c1at albmaláhkai ja fuolahit ahte bohccot leat dohkálas1 lojit. Son geatnegahttá erenoamáz1it gozihit ahte bohccot doalahuvvojit dan orohagas gos bohccot lobálac1c1at sáhttet leat. Jus boazodoalli ii ies1 fuolat dohkálac1c1at geahc1c1at bohccuid, sáhttet orohatstivra ja soaitá guovlustivra eaiggáda rehkega alde mearridit háhkat dárbbas1las1 geahc1c1anveahki. Jus geahc1c1angeatnegasvuohta bistevac1c1at suostojuvvo, sáhttá mearridit boazologu geahpedit dahje heaittihit doalu, geahc1a § 20 nuppi ja goalmmát lad1d1asa. Dákkár mearrádusa sáhttá guoddalit Eanadoallodepartementii hálddas1anlága njuolggadusaid mielde. Dan maid boazu vahágahttá, ovddasvástida eaiggát beros1keahttá iez1as siva, buo. § 25 vuosttas lad1d1asa. Maid bohccot vahágahttet orohagas, ovddasvástidit buot boazodoallit ovttasvástolac1c1at. Seamma gusto maid bohccot vahágahttet orohaga olggobealde. Dát bealátkeahtes ja ovttasvástolas1 ovddasvástádus ii gusto liikká go vahágahtto lobálas1 johtimis, ásadeamis dahje guohtumis johtolagas dahje láiddomis duoddariin dahje meahcis jus "ii leat sáhka vahágis mii sakka rihkku dan maid ferte atnit eaktuduvvon c1uovvut ulbmálas1 ja dohkálas1 jod1iheami, ..", buo. § 26 vuosttas lad1d1asa. Bealátkeahtes ovddasvástádus ii gustoge maid bohccot vahágahttet lobálas1 ásadeamis láddjejuvvon giettis, omd. suoinnit soahtus, stávrráin dahje hás1es jus gieddi ii leat áidojuvvon dahje earaláhkai suodjaluvvon, buo. § 26 nuppi lad1d1asa. 4.3.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Boazodoalu stivrenorgánat leat vuod1d1uduvvon boazodoallolága njuolggadusaid mielde. Ovdal lei boazodoalu stáhta stivren vuod1d1uduvvon sámefáldeámmáha birra. Fylkkamánnisge ledje dehálas1 barggut ja lei masá juo "bajitsámefáldi". Rád1d1ehusas (Gonagasas) lea boazodoallolága vuogádaga mielde dehálas1 oassi hálddas1anválddis. Gonagasa váldi lea váldoás1s1álac1c1at sirdon Eanadoallodepartementii, buo. geassemánu 22. b. 1979 ggl. cea. nr. 3372. Váldesirdinmearrádusas ovdanboahtá ahte departemeanta sáhttá dasto sirdit válddi vuolit orgánii. Eanadoallodepartemeanta lea boazodoallohálddas1eami bajit orgána, ja lea vuolit orgánaid dahkan mearrádusaid váiddaásahus, nugo boazodoallostivrra ja guovllustivrraid. Departemeantage lea bajábealde boazodoallohálddáhusa Álttás ja boazodoalloagronomaid. Váldi juohkit árbevirolas1 boazodoalloguovlluid guohtonguovlluide, buo. boazodoallolága § 2 vuosttas lad1d1asa, lea sirdojuvvon Eanadoallodepartementii. Boazodoallostivra galgá golggotmánu 10. b. 1979 girjji mielde addit cealkámus1a dákkár ás1s1iin. Dálá guohtonguvlluid juohkin mearriduvvui 1935:s 1933 boazodoallolága olis. Prinsihpalac1c1at ii leat láiddonguovlu mearriduvvon agibeaivái, muhto dát váldi áibbas hárve geavahuvvo. Departemeanttas lea váldi ráfáiduhttit lagat mearriduvvon eatnamiid guohtonguovlluin guohtumii, buo. lága § 11 nuppi lad1d1asa. Dát gusto vuosttaz1ettiin goahccevuvddiide gos ráfáiduhttin adno gáibiduvvon vuovddi nuorasmuhttima dahje od1d1a s1attu deasttas. Dákkár ráfáiduhttimat leat dál vuosttaz1ettiin Álttá-guovllus. Go erenoamás1 deasttat cealkkihit, sáhttá departemeanta ráfáiduhttit eará guovlluid boazoguohtumiige. Kárás1joga ja Guovdageainnu c1oahkkebáikkit leat omd. ráfáiduhtton dán mearrádusa mielde. Eai leat goassige leamas1 stuorra guovllut ráfáiduhtton boazodollui Finnmárkkus. Ráfáiduhttimiid c1ad1amannama ja loahpaheami man1n1il 1980-logu gaskamuttus, leat dál ovddes1 áiggi ektui sakka unnit guovllut mat leat ráfáiduhtton boazoguohtuma vuostá, geahc1a od1d1ajagemánu 29. b. 1985 láhkaásahusa. Od1d1ajagemánu 29. b. 1985 láhkaásahusa mielde lea boazodoallohoavddas, gii lea guovddás1 boazodoallohálddahusa jod1iheaddji, váldi addit sierralobi guohtonráfáiduhttimiin. Son ferte vuos gulaskuddat guoski beliiguin. Boazodoallolága § 10 nr. 4 nuppi lad1d1asa mielde eai galgga boazodoalu johtolagat giddejuvvot. Dát lea áidna gielddus boazodoalloeatnamiid sáhttit earaláhkai atnit. Eanadoallodepartemeanta sáhttá datte mied1ihit nuppástuhttit johtolagaid dahje od1d1a johtolagaid dahkat jus vuoigaduvvon beros1tumit cealkkihit dán. Jus dát vahágahttá, galgá dát buhtaduvvot árvvos1temiin jus bealit iez1a eai soaba. Departemeanta sáhttá dalle dodjit árvvos1teapmái dan bienasta bitnii johtolaga mearrádusa. Ii leat dávjá ahte dálá johtolagat sirdojuvvojit dahje od1d1a dahkkojit, muhto go dat dahkko, mearrida departemeanta ies1 gokko johtolat galgá mannat. § 11 nuppi lad1d1asa man1imus1c1uoggá mielde sáhttá departemeanta ráfáiduhttit guovlluid boazojohtimiige. Dát váldi iige leat adnon. Mán1ggalágan rusttegat boazodoalu atnui, nugo gárddit, áiddit, njuovahagat ja s1alddit, eai sáhte ceggejuvvot Eanadoallodepartemeantta mied1áhusa haga, jus dat galget leat das badjel jahkodaga, geahc1a boazodoallolága § 12 nuppi lad1d1asa. Dát gusto vaikko eatnamiid eaiggát, Finnmárkkus lea dát dábálac1c1at stáhta, ja eará geavaheaddjit mied1ihit dása. Jus sii biehttalit mied1ihit, sáhttá departemeantta almmatge addit lobi bidjat rusttegiid, muhto dalle buhtadasain vahága ja bilideami ovddas árvvos1teami mielde. § 12 goalmmát lad1d1asis addo Eanadoallodepartementii earret eará váldi addit lagat láhkaásahusaid mo áiddit ja eará rusttegat galget biddjot eanodagas. Dákkár njuolggadusat eai leat addon. Boazodoalu stivrrat Boazodoalloláhka addá boazosápmelac1c1aide alddeset mealgat mielváikkuheami ja belohahkii ies1stivrejumi ealáhusa siskkáldas dilálas1vuod1aide. Eanaháldemis jod1ihuvvo dát mielváikkuheapmi boazodoallostivrra ja guovlustivrraid bokte. Boazodoallolága stivrenorgánat leat boazodoallostivra, guovlustivrrat ja orohatstivrrat (luohttámus1olbmuidstivrrat). Boazodoallostivra lea bajimus1 orgána, ja guovlustivrrat leat bajábealde orohatstivrraid. Boazodoallostivrras lea olles riikka bargoguovllustis ja lea válddis muddejuvvon boazodoallolága § 6:s ja golggotmánu 24. b. 1979 boazodoallostivrra láhkaásahusain. Boazodoallostivrras leat c1iez1a miellahtu, maid Eanadoallodepartemeanta nammada Gonagasa váldesirdima mielde. § 6 nuppi lad1d1asis c1uoz1z1u ahte nammadeamis galgá deattuhit govttolas1 geografalas1 juogadeami, mán1ggabealat1428 fágalas1 eavttuid ja oppalas1 árvádusa1429 ja servodatdovddiidusa1430. Boazodoalloorganisas1uvnnat leat lága mielde váfistuvvon ovddastuvvot boazodoallostivrras, ja sin organisas1uvnnain lea evttohanvuoigatvuohta, geahc1a lága § 6 nuppi lad1d1asa. Boazodoallostivrra barggut ovdanbohtet boazodoallolága § 6 vuosttas lad1d1asis ja láhkaásahusa 1. c1uoggás. Lágas ovdanboahtá ahte stivra galgá leat fágalas1 rád1d1eaddi guovddás1 boazodoallohálddahussii, boazodutkamii ja nevvohahkii1431. Boazodoallostivrii sáhttá bidjat eará hálddás1anbargguid ja válddige. Eanadoallodepartemeanta lea golggotmánu 10. b. 1979 girjjis sirdán moanaid bargguid boazodoallostivrii. Boazodoallolága § 2 nuppi lad1d1asa váldi juohkit orohagaide, mearridit guohtonáiggiid ja bajimus1 boazologu mat geaz1os áiggi oz1z1ot guohtut juohke orohagas, lea Eanadoallodepartemeanta sirdán boazodoallostivrii. Orohagaid juohkimis c1uozzu earret eará c1uovvovas1 St. died1áhus. nr. 28 1991-92 Nana bissovas1 boazodoallu: "Juohkin boazodoallo-orohahkan lea Finnmárkkus badjel 100 jagi boaris. Nuppástumit ea.ea. teknologia ja doaibmavugiid dáfus dahket ahte dát juohkin ii s1at heive doaibamvugiide. Rád1d1ehus atná dan dihte dárbbas1laz1z1an od1d1asit geahc1adit orohatrájiid Finnmárkkus, ea.ea. buordan dihte obbalas1 eananhálddas1eami." (20. siiddus) Boazodoallostivra galgá eahpádusas mearridit leatgo eavttut jod1ihit boazodoalu devdon ja mied1ihit jod1ihit boazodoalu go leat erenoamás1 árttat, buo. § 3 man1imus1lad1d1asa. Boazodoallostivra doaibmá váiddaorgánan guovllustivrraid mearrádusaide, ja láhkaásahusa 12 c1uoggás ovdanboahtá ahte boazodoallostivrra ean1kalás1s1iid mearrádusaid sáhttá guoddalit Eanadoallodepartementii hálddas1anlága njuolggadusaid mielde. Guod1oheaddjibarttaid dohkkeheapmái boazodoalus lea sierra skábmamánu 1. b. 1982 láhkaásahus. Dohkkehanváldi lea biddjon boazodoallostivrii Eanadoallodepartemeanttain váiddaásahussan. Njuolggadusain ovdanboahtá ahte bartta ferte bidjat nu ahte das lea vuogas sadji sihke boazodoalu ja eará ás1s1áiguoskevas1 deasttaid beales, ja nu ahte ii eanaeaiggát eaige eará guoskevas1 beros1tumiide dárbbas1meahttumit c1uoza, geahc1a láhkaásahusa § 1 goalmmát lad1d1asa. Boazodoallostivra lea njukc1amánu 23. b. 1988 sirdán válddi boazodoallohálddahussii dohkkehit ean1kalbarttaid dohkkehuvvon Guovdageainnu oktasas1orohaga guod1oheaddjibartaplánas. Eaktu lea ahte ii leat sierramielalas1vuod1a guoskevas1 ealáhusbargiid gaskkas, dasa geas galgá leat guod1oheaddjibarta dán báikkis. Boazodoallohálddahus Álttás lea earret eará boazodoallostivrra c1állingoddi. Boazodoallohálddahus galgá ráhkkanahttit ja lágidit ás1s1iid stivrra ovdii. Hálddahus lea juhkkon golmma juhkosiidda; juridihkalas1 ja hálddahuslas1 juogus, plánen- rád1d1eaddi- ja diehtojuohkinjuogus ja dutkanjuogus. Boazodoallohoavda jod1iha orgána mii lea bajábealde boazodoalloagronomaid. Boazodoallohálddahusa sáhttá gohc1odit Eanadoallodepartemeantta vuollásas1 direktoráhtan. Boazodoallosuorggis leat oktiibuot sullii 37 virggi, 3-4 bargi leat juhkkojuvvon juohke dan gud1a boazodoallokantuvrraide, ja earát barget boazodoallohálddahusas Álttás. Guovllustivrrat. Árbevirolas1 sámi boazodoalloguovllut Davvi-Hedmárkkus ja Mátta-Trřndelága nuorta osiin gitta Finnmárkui, leat juhkkojuvvon gud1a guohtonguvlui. Daid guohtonguovlluin leat iez1aset vihtta miellahtu guovllustivrrat maid fylkkadiggi lea nammadan njeallje jahkái fylkkain maidda guovllut gullet, buo. boazodoallolága § 7 vuosttas lad1d1asa. Guovllustivrrain galget leat árjjalas1 boazodoallitge. Geavadis leat unnimus golmmas stivramiellahtuin boazosápmelac1c1at, buo. eanadoallolávdegotti cealkámus1a Árvalusas O. nr. 98 1976-77, 6. siiddus, ahte boazodoallit váldonjuolggaduslac1c1at berres1edje leat eanetlogus. Eanadoalu organisas1uvnnat leat guovllustivrrainge geahpedan dihte dan guokte ealáhusa gaskasas1 riidduid. Guovllustivrraid barggut leat mearriduvvon golggotmánu 17. b. 1979 láhkaásahusas. Dat galget bargat mii lágas dahje lága láhkavuod1uin lea gohc1c1ojuvvon, ja bargat maid boazodoallostivra ja Eanadoallodepartemeanta gohc1c1ot. Boazodoallolága § 2 man1imus1lad1d1asa mielde sáhttet guovlustivrrat muddet ies1gud1et orohagaid daluid logu. Dat sáhttet vel mearridit bajimus1 boazologu juohke dollui orohaga ollislas1 boazologu ja guohtunáiggi ektui maid boazodoallostivra lea mearridan. Goappas1iid muddemiid ferte boazodoallostivra dohkkehit, mii lea dán dohkkehanválddi oz1z1on Eanadoallodepartemeanttas. Guovlustivrrat galget dasto mearridit ohcamiid álgit boazodoalu ealáhusdoallin guohtonguovllus, geahc1a lága § 4 vuosttas lad1d1asa. Dat galget mearridit ohcamiid sirdit doaimma eará orohahkii guovllus dahje sirdit eará láiddonguovllus, geahc1a § 4 goalmmát lad1d1asa. Dat galget mearridit boazodoalliid ohcamiidge guhkidit áigemeari boazodoalu heaittiheames, ja fuolahit boazodoalu heaittiheami boazodoallái gii lea guod1d1án ealáhusa, geahc1a § 4 man1imus1lad1d1asa. Golggotmánu 16. b. 1979 girjjis lea Eanadoallodepartemeanta addán guovlustivrraidege válddi juogadit orohagaid gaskal ies1gud1et doallojoavkkuid dahje boazodoalliid jus orru ávkkálaz1z1an. Váldi ii leat goassige geavahuvvon. Guovlustivrra ean1kalás1s1iid mearrádusaid sáhttá guoddalit boazodoallostivrii hálddas1anlága njuolggadusaid mielde, geahc1a láhkaásahusa 12. c1uoggá. Boazodoallokantuvrrat leat ásahuvvon dan gud1a guohtonguovlluin ja boazodoalloagronomat jod1ihit dáid mat leat boazodoallohoavdda Álttás vuollásac1c1at. Boazodoalloagronoma galgá leat guovllustivrraid c1álli ja sus lea árvalanvuoigatvuohta orgánii. Boazodoalloagronoma lea guovllu mearkalávdegotti c1állige ja loahpalac1c1at logahallá mearkkaid ja juridihkalac1c1at c1állá mearkaduod1as1tusaid, geahc1a mearkanjuolggadusat § 4 vuosttas ja njealját lad1d1asa. Boazodoallokantuvrrat barget mud1ui oaivademiin ja plánemiin. Finnmárku lea juhkkon guovtti guohtonguvlui Kárás1joga ja Guovdageainnu kantuvrraiguin. Luohttámus1olbmolávdegoddi (Orohatstivra) galgá ásahuvvot buot orohagain mat lea ásahuvvon boazodoallolága § 2 olis, geahc1a boazodoallolága § 8. Stivrras galget leat unnimus golbma miellahtu ja válljejuvvot guovtti jahkái háválassii. Lávdegotti miellahtut ja ovdaolmmos1 galget orohaga árjjalas1 boazodoallit válljet iez1aset gaskkas lagat njuolggadusaid mielde mearriduvvon njukc1amánu 4. b. 1987 láhkaásahusas nr. 164. Nuorta-Finnmárkus leat 14 orohatstivrra, ja Oarje-Finnmárkkus leat 26. Dáid loguin leat oktasas1orohagaid stivrratge. Orohatstivrra barggut leat guovttesuorat, ja ovdanbohtet boazodoallolága moanaid mearrádusain, earret eará § 8 nuppi lad1d1asis, ja njukc1amánu 4. b. 1987 láhkaásahusa § 9:s. Vuohc1c1an galgá orohatstivra ovdaolbmo bokte ovddastit orohaga beros1tumiid olggosguvlui. Stivra sáhttá orohaga beales soabadit1432, ás1s1ec1uoc1c1uhit ja ás1s1ec1uoc1c1uhuvvot oktasas1 ás1s1iin, geahc1a lága § 8 nuppi lad1d1asa. Nuppádassii lea lávdegottis stivrenbarggut ja galgá gozihit ahte boazodoallu orohagas lea gustojeaddji lágaid ja láhkaásahusaid mielde, geahc1a lága § 8 goalmmát lad1d1asa. § 8 goalmmát lad1d1asa mielde galget sis leat várddus orohaga boazodoalliin ja boazologus. Stivra sáhttá dán oktavuod1as gohc1c1ut ja lágidit c1ohkkema, mearkuma, rátkima ja lohkama jus boazodoallit gaskaneaset eai s1atta ovttamillii ja iez1a c1ad1at dákkár doaimmaid, geahc1a § 8 goalmmát lad1d1asa. Orohatstivra lea orohaga doaimmaheaddji orgána ja galgá earret eará c1ad1ahit orohat- ja jahkec1oahkkimiid mearrádusaid, fuolahit orohaga beaivválas1 hálddas1eami ja earret eará addit cealkámus1aid eanaás1s1iin ja hovdet oktasas1 rusttegiid ja gaskaomiid, geahc1a láhkaásahusa § 9 nuppi lad1d1asa. Orohatstivrras lea guovddás1 sadji buhtadanás1s1iinge. Boazodoallolága § 25 vuosttas ja nuppi lad1d1asa mielde lea buhtadanovddasvástádus, nugo namuhuvvon ovddabealde, bealátkeahttá ja ovttasvástolac1c1at boazodoalliin orohagas gos vahágahtto. Vahágahtton sáhttá gáibádusa ovddidit njuolga boazodoallái, muhto buoremus leat ovddidit gáibádusa orohatstivrii ovdaolbmo bokte, geahc1a § 25 njealját lad1d1asa. Buhtadasa galgá dássedit orohaga boazodoalliide juohke boazodoalli boazologu ektui. Boazodoalli gii sáhttá duod1as1tit ahte su boazu ii leat vahágahttán, sáhttá liikká das beassat. Orohatstivrra mearrádusat eiseválddiid beales, sáhttá guoddalit hálddas1anlága njuolggadusaid mielde, geahc1a láhkaásahusa § 11. Boazodoallostivrra died1áhusain boazodoalu birra ovdanboahtá ahte leat viehka mán1ga váiddaás1s1i. 4.3.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Ás1s1emeannudeapmi Dás dus1s1e oanehac1c1at namuhuvvo ás1s1emeannudeapmi doaibmabijuid ektui mat váikkuhit eanaávkkástallamii. Ás1s1emeannudeapmi boazodoalliid geasseviesuid ceggema oktavuod1as c1uvvut plána- ja huksenlága dábálas1 njuolggadusaid, ja eai máinnas1uvvo dás lagat. Suoidnemánu 28. b. 1983 johtuc1állosis lea Boazodoallohoavda addán njuolggadusaid mo ohcamat rusttegiidda mat galget leat das badjel jahkodaga, galget meannuduvvot. Tevnnegat, kárttat ja vejolas1 eará duod1as1tusat sáddejuvvojit rivttes boazodoalloagronomii. Boazodoalloagronoma galgá oaz1z1ut cealkámus1a guoskevas1 beros1tumiin, earret eará orohatstivrras, gielddas, fylkkaeanadoalloeiseválddiin, fylkkamánni birasgáhttenossodagas, vejolas1 priváhta eanaeaiggádiin ja eanavuovdineiseválddiin, ja soaitá ovddidit ás1s1i guovllustivrii. Ohcan oktan cealkámus1aiguin sáddejuvvo boazodoallohálddahusa bokte Eanadoallodepartementii. Guod1oheaddjibarttaid ohcamat sáddejuvvojit boazodoallostivrii dahje, Guovdageainnu oktasas1orohaga beales, boazodoallohálddahussii Álttás (boazodoallostivrra njukc1amánu 23. b. 1988 váldesirdinmearrádus). Guod1oheaddjibartta ohcci, galgá vuos ovddidit ohcama eará orohagaide maidda dat guoská, eanaeaiggádiidda ja dárbbas1las1 ásahusaide eará lágaid vuod1ul. Eanavuovdinkantuvra oaz1z1u mearrádusa Boazodoallostivrras ja juridihkalac1c1at c1állá s1iehtadusa. Ii leat láigodivat guod1oheaddjibarttaide. Mearrádusa cegget boazodoalu guod1oheaddjibartta sáhttá guoddalit Eanadoallodepartementii, geahc1a skábmamánu 1.b. 1982 láhkaásahusa § 2. Geavat Vaikko boazodoalloláhka dan vuod1d1uda, ii leat mearriduvvon bajimus1 boazolohku juohke dollui Finnmárkkus. Cuo?ománu 1992:s ledje virggálac1c1at sullii 67 000 ealli Nuorta-Finnmárkku gid1d1aealus, ja badjelas1 90 000 Oarje-Finnmárkus, oktiibuot sullii 157 500 ealli. (Gáldu: St.prp. nr. 66, 1992-93, Om ny Hovedavtalen for reindriften, 4. siiddus.) Fágalas1 árvvos1tallamiid mielde leat guohtumat menddo fuonit dán boazologu ektui, nu ahte jus guohtumiid galggas1ii sáhttit fas od1asmahttit, ferte boazolohku ain geahppánit. Boazodoallohoavda lea rávven bajimus1 boazologu biddjot oktiibuot 127 000 olles fylkii, sullii 57 000 Nuorta-Finnmárkui ja 70 000 Oarje-Finnmárkui. Dákkár plánejuvvon boazologu geahpedeapmi c1uohcá garrasit sosiálalac1c1at ja rud1alac1c1at sidjiide geat dál leat boazodilis. Finnmárkkus fylkkagieldda olis leat álggahuvvon doaimmat dustet dákkár boazodoalu nuppástuhttima váikkuhusaid ja ráhkadit doaibmaevttohusaid mat sáhttet caggat boazodoalu geahpedeami barggaheaddji c1uozahusaid. Lávdegoddi (Flřtten-lávdegoddi) leat ovdanbuktán ovttajienalas1 árvalusa 35-40 konkrehta doaibmabijuin oaivvilduvvon ealáhusbargiide ja servodahkii mud1ui. Eanadoallodepartemeanta lea dán oktavuod1as miessemánu 3. b. 1993, nugo ovdal namuhuvvon, dohkkehan Oarje- ja Nuorta Finnmárkku boazodoalliid nuppástuhttinbálkká láhkaásahusaid, sidjiide geat eaktodáhtolac1c1at heaittihit boazodoaluset. 4.4 VUOVDI 4.4.1 Álggahus C1oaska ja biekkas dálkkádat Finnmárkkus ráddje lunddolas1 s1attu riddoguovllus ja stuorra osiid duoddaris árktalas1 s1attuide, dakn1asiidda, miestagiidda, suinniide ja jeahkáliidda. Legiin ja vuotnabad1ain leat dálkki eavttut buoremussan beahce- ja lastavuovdái, muhto guosaide, leibbiide1433, sied1ggaide, skábiide1434, subiide1435 ja duomaide1436ge. Finnmárku lea davvi orda1437 dehálas1 muorrasorttaide nugo beahcái ja gussii. Máilmmi davimus beahcevuovdi lea Rávttos1njárgga álbmotmeahcis. Guossa ii s1atta vuovdin Finnmárkkus, ja gávdno dus1s1e unnit bied1ggus sajiin, erenoamáz1it Mátta-Várjjagis. Vuollel 7% Finnmárkku eatnamiin leat vuovddit. Go Finnmárku siskkilda 15% Norgga eanaviidodagas, lea Finnmárkuvuovdi dus1s1e 3,2% riikka ollislas1 vuovdeviidodagas. Buvttadeaddji vuovdeeatnamat lea 1,7% fylkka eatnamiin, ja leat sullii 831 km2. Buvttadeaddji vuovdi Finnmárkkus lea dus1s1e 1,2 % Norgga buvttadeaddji vuovdeeatnamis, ja leat eanas1 Báhc1aveajis Mátta-Várjjagis, Álttás, Kárásjogas ja Porsán1ggus. Eanemus oassi fylkka vuvddiin leat stáhta "matrikulerekeahtes" eatnamiin. Priváhta olbmot eaiggádus1s1et sullii 100 km2 buvttadeaddji vuovddi fylkkas. Priváhta vuovdi lea juogaduvvon muhtun c1uohte opmodagaide, eanas1 Álttás, Kárásjogas ja Mátta-Várjjagis. Fylkka vuovdeopmodagat leat dadjatjuo hui unnit. 1989:s ledje 466 vuovdeopmodaga fylkkas; 70% dáin ledje gaskal 25-99 mihtu. Riikkas oppalac1c1at lei nuppeláhkai; dus1s1e 30% vuovdeopmodagain ledje gaskal 25-99 mihtu. (Gáldu: Statistisk Sentralbyrĺ, Regionalstatistikk for Finnmark, Statistisk Ĺrbok 1992.) Dábálas1 jagis c1uhppojuvvo sullii 10-12 000 m3 goahccevuovdi Mátta-Várjjagis. Kirkenes Trelast váldá sullii 6500 m3, ja sullii 3 500 m3 vuvdo Troms Treforedling:i. Mii báhcá, geavahit báikkálas1 sahát. Mud1ui fylkkas c1uhppojuvvo sullii 3-4000 m3, eanas1 Álttás, Porsán1ggus ja Kárás1jogas. Kárás1jogas, Álttás ja Porsán1ggus c1ullet báikkálas1 doaimmaheaddjit vuvddiid Statskog-Finnmark ovddas, dahje ostet vuvddiid obban. Dát doaimmaheaddjit leat eanas1 eanadoallit, geain lea vuovdedoaibma lassiealáhussan. Muorraávdnasat lágiduvvojit báikkálas1 priváhta saháide ja gilisaháide. Olles fylkii lei dáid muorraávdnasiin bruttoárvu badjelas1 4. mill. ru. 1990/91:s. 4.4.2 Láhkavuod1us ja njuolggadusat Miessemánu 21. b. 1965 vuovdedoalloláhka lea guovddás1 láhka mii bidjá vuovdedoalu rámmaid. Eará lágat mat sáhttet váikkuhit vuovdeeatnama hálddu leat geassemánu 14. b. 1985 plána- ja huksenláhka nr. 77 ja geassemánu 19. b. 1970 luonddusuodjalusláhka nr. 55. Dáid lágain lea hui uhccán mearkkas1upmi. Stáhta eaiggátrád1d1ejupmi Finnmárkkus lea dasa lassin njukc1amánu 12. b. 1965 Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid lága (eanavuovdinlága) oktan gullevas1 láhkaásahusaid ja mearrádusaid erenoamás1 mearrádusaid vuollásas1. Finnmárkku 1991-95 fylkkaplánas lea c1uovvovas1 váldoulbmil vuovdedollui: "Sihkkarastit Finnmárkku oasi nás1uvnnalas1 eanan- ja vuovdedoallobuvttahusas ja -bargguin." Moanat doaibmabijut (strategiat) leat álggahuvvon dán ulbmila juksan dihte, earret eará c1uoz1z1u : "Sihkkarastit buvttadeaddji ja geavahahtti vuovdeviidosiid. Ráhkadit ressursac1ujohusaid priváhta- ja stáhtavuvddiide. .. Árvvos1tallat eana- ja vuovdedoalu vejolas1vuod1aid gávppas1it Ruos1s1ain ...Oc1c1odit politihkalas1 dohkkeheami eana- ja vuovdedoallobuvttahusa Finnmárkkus, vuhtiiválddedettiin sihke ássama ja gárvehusa." Eará rámmaeavttut leat sárgojuvvon NOU 1989:10:s Flersidig skogbruk ja St. died1áhus 46:s (1988-89) om Miljř og Utvikling: Norges oppfřlging av Verdenskommisjonens rapport, St. died1áhus nr. 57:s (1980-81) Om mĺlsetting arbeidsoppgaver for Direktoratet for statens skoger ja St.prp. nr. 52:s (1991-92) Omorganisering av Direktoratet for statens skoger. St.died1áhus. nr 57:s (1980-81) Om mĺlsetting og arbeidsoppgaver for Direktoratet for statens skoger, c1uoz1z1u earret eará vuovde - ja meahcceguovlluid hálddas1eami ulbmiliin: «Opmodagaid hálddas1eamis berres1ii bargot eana- ja riggodatháldemiin mii lea ávkkálamos servodahkii, guovlluin gos stáhtas leat opmodagat ja stáhtii eanaeaiggádin.» Earuhuvvo gaskal buvttadeaddji ja unnán buvttadeaddji1438 vuovdeeatnamiid. Buvttadeaddji vuvddiid ulbmil lea ee. galggas1ii guhkit áiggis juksat buoremus vejolas1 rud1alas1 bohtosa. Rud1alas1 stivren galgá leat dábálas1 fitnodatekonomalas11439 eavttuid mielde. Unnán buvttadeaddji vuovde- ja meahcceguovlluid hálddas1eamis, mas vuovdebuvttadeapmi ii mearkkas1 olus barggaheapmái ja industriávnnasatnimii, daddjo ahte olgunastima ja luonddusuodjalusa deasttat berres1ivc1c1e leat ovddabealde ekonomalas1 gánnáheami deastta. Finnmárkku vuovddit leat eanas1 unnán buvttadeaddji, muhto Báhc1aveajis Mátta-Várjjagis lea vuovdedoaimmas dihto mearkkas1upmi barggaheapmái ja industriai. St. died1áhus. nr. 46:s (1988-89) Miljř og utvikling deattuha rád1d1ehus ahte ulbmil lea "sihkkarastit guhkes áiggi ekologálas1 lovttahusa nu ahte dálá ealáhuslas1 resursaávkkástallan seailluha boahtteáiggi resursaávkkástallama vejolas1vuod1a nu ahte luonddu girjáivuohta ii fuotnán." Oanehac1c1at vuovdedoallolágas Vuovdedoallolága § 1:s ovdanboahtá ahte lága ulbmil lea ovddidit vuovdebuvttadeami, vuovdes1addadeami ja vuovdegáhttema. Dasto c1uoz1z1u ahte geahc1c1aluvvo vuovdedoalu ulbmálas1 divs1s1u bokte, albma bohtosa oaz1z1ut ealáhusa doaimmaheaddjiide ja sihkkarastit beaktilis ja dássidis ávdnaslasiheami industriai. Lassin dáid ekonomalac1c1abut ulbmiliid galgá deattuhit vuovddi mávssolas1vuod1a ássiid veajuiduvvangáldun1440, dehálas1 oassin eanadagas, s1attuid ja elliid heaggabirrasin ja bivddu ja guollebivddu guovlun. Lága II kapihttalis lea mearriduvvon gii lea vuovdegohcci ja addon dihto ás1s1emeannudannjuolggadusat. Dás máinnas1uvvo vulobealde 3. ja 4. c1uoggáin. § 16:s leat muorrac1uohppan prinsihpat mearriduvvon. Buot muorrac1uohppan galgá plánejuvvot ja dahkkot govttolas1 luonddubirrasa ja olgunastima deasttas, nu ahte álbmot ain sáhttá man1n1il muorrac1uohppama geavahit bálgáid, láhttuid ja eará johtolagaid almmá dárbbas1meahttun váttisvuod1aid haga, buo. goalmmát lad1d1asa. Boazodoalu ja omiid guohtuma deasttat eai leat baicce lágas namuhuvvon. § 16 njealját lad1d1asa mielde lea vuovdegohccis vuoigatvuod1avuod1d1u seaguhit iez1as vuovdeeaiggáda ektui jus nuorasmahttinc1uohppama dahje njáskama c1ad1ahanplánat sáhttet "c1ielgasit váikkuhit heajos guvlui boahttevas1 muorrac1uohppamii guovllus dahje opmodaga boahttevas1 doaimmas dahje navdo sakka vahágahttit olgunastimii dahje luonddubirrasii." § 17a addá eiseválddiide vuoigatvuod1avuod1u addit láhkaásahusaid geaidnoplánemii, geaidnohuksemii ja eará rusttegiidda dahje teknalas1 meassamiidda ahkkái vuovdedoalu oktavuod1as. Vuovdeeaiggát sáhttá álgovuorus lud1olac1c1at bidjat omd. meahcceluottaid iez1as eatnamiin, muhto vuovdedoallolága § 17a addá Eanadoallodepartementii válddi addit láhkaásahusaid mat muddejit meahcceluottaid ráhkadeami lobi. Departemeanta sáhttá ee. mearridit njuolggadusaid geaidnoplánema hárrái, vel oktan ahte vuovdegohcci sáhttá biehttalit dohkkehit plána, earret eará jus dat sakka vahágahttá olgunastima dahje luonddubirrasa ovddas. Boazodoallovahát ii leat datte namuhuvvon. Plánema ja meahcceluottaid dohkkeheami láhkaásahus lea addon skábmamánu 1. b. 1991. Vuovdeguovlluide mat leat erenoamás1 árvosac1c1at olgunastimii ja luonddusuodjalussii sáhttá rád1d1ehus addit láhkaásahusaid mat leat viidátgo doaibmabijut mat leat vuovdedoallolágas láhkavuod1d1uduvvon, geahc1a § 17b. V kapihttalis leat addon njuolggadusat ahte fylkkaeanadoallostivra dihto háviid sáhttá gohc1c1ut vuovdedoalloplána ráhkadit, geahc1a § 30. Vuovdedoallolága § 50:s leat njuolggadusat mo earaláhkai háldet vuovdeeatnamiid eará áigumus1s1ii. Mearrádusa mielde gáibiduvvo vuovdegohcci lohpi njáskat eatnama eanadoalloulbmilii, dahje atnit dan viessosadjin, luoddan, c1ievraviec1c1ahahkan, industriála rusttegin, guorbme- lásta- dahje gurrensadjin go vuovdeeatnamis s1addá nuorat buorre goahccevuovdi, dahje suodjalanvuovdi1441. Dákkár háviid sáhttá vuovdegohcci addit lobi earaláhkai atnit, soaitá eará ulbmilii go namuhuvvon, buo. mearrádusa goalmmát lad1d1asa. Eanadoallodepartemeantta miessemánu 15. b. 1991 váldesirdinnjuolggadusas eanalága § 8 olis, leat addon lagat njuolggadusat makkár barggut vuovdegohcci ies1gud1et orgánain galget leat. Láhkaásahusa § 4:s c1uoz1z1u ahte mearrádus vuovdedoallolága § 50 mielde mearrida fylkkaeanadoallostivra vuosttas vuorus. Gielddas lea datte váldi mearridit dihto spesifiserejuvvon ás1s1iin, nugo ee. atnit vuvddiid ean1kalviessosajiide mat eai leat badjel 2 mihtu ja atnit gilvimii go eatnamat eai leat badjel 50 mihtu. Sápmelac1c1aid beros1tumit muddejuvvojit vuovdedoallolága § 3 vid1át lad1d1asis, mii cealká ahte lága mearrádusat eai adno jus dat leat vuostá sápmelac1c1aid vuoigatvuod1aid. Sápmelac1c1aid vuoigatvuod1aiguin oaivvilduvvojit "vuoigatvuod1at maid leat lágas, soahpamus1ain dahje vieruin mearriduvvon." Ovdabargguin oaivvilduvvo várra vuohc1c1an boazosápmelac1c1aid vuoigatvuod1ain. Mearrádus báhkkoda lex specialis-prinsihpa, mii cealká ahte sierra njuolggadus manná ovddabealde oppalas1 mearrádusa. Mearrádusas lea datte mearkkas1upmi eanetgo dát, go das celko ahte sámi vuoigatvuod1at main lea vieru vuod1us, jus s1addá nággu manná ovddabealde vuovdelága mearrádusaid. Mud1ui livc1c1ii vierru sirdas1uvvon c1állon vuoigatvuohta ovddas. Mearrádus mearkkas1a ráddjehusa Statskog háldolud1olas1vuod1as ja eará hálddas1anorgánaid válddis. Lea eahpec1ielggas makkár mearkkas1upmi mearrádusas lea. 4.4.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Vuovdegohcci lea gieldda, fylkkaeanadoallostivrra ja Eanadoallodepartemeantta, geahc1a vuovdelága § 4. Dát ortnet gusto dál miehtá riikka ja buot vuvddiide. Vuovdegohccis leat vuovdehálddas1eami muhtun barggut sorjjásmeahttun gii dan eaiggádus1s1á. Ovdal lei stáhta vuvddiid gohcciváldi, vuovdedoallolága § 34 láhkavuod1uin, sirdon Stáhta vuvddiid direktoráhtii (DSS), buo. Eanadoallodepartemeantta od1d1ajagemánu 4. b. 1966 mearrádusa. DSS rievdadeami Statskog SF oktavuod1as od1d1ajagemánu 1. b. 1993 rájes nuppástuvvui dát nu ahte Statskog:s ii galgga leat váldi gohcit vuovddis. Dábálas1 fylkkaeanadoallostivrrat ja gielda leat dál danin guovllu ja báikkálas1 vuovdegohcci buot vuvddiide Norggas. Eanadoallodepartemeanta lea, vuovdedoallolága § 4 mielde, buo. § 11, guovddás1 hálddahus ja lea bajimus1 gohcci lága c1ad1ahemiin ja doahttalemiin, ja galgá gohcit vuolit vuovdegohccieiseválddiid ja addit bargonjuolggadusaid ja gohc1c1umiid maid dárbbas1a. Stáhta eaiggádus1s1á "matrikulerekeahtes" eatnamiid, ja hálddas1a vuovddis Finnmárkkus Statskog bokte, mii gullá Eanadoallodepartementii. Statskog lea ordnejuvvon sierra juridihkalas1 ovttadahkan, fitnodatc1oahkkimiin, mas dus1s1e eanadoalloministaris bajimus1 váldin, lea jienastanvuoigatvuohta. Fylkkaeanadoallostivra leat stáhta orgána mas leat 7 miellahtu várrelahtuiguin, maid fylkkadiggi vállje, geahc1a eanalága § 4, buo. § 3 nuppi lad1d1asa. Fylkkaeanadoallostivra lea vuovdedoallolága § 4 nr. 2 mielde bajábealde gieldda. Miessemánu 15. b. 1991 láhkaásahusa vuod1ul, addon eanalága § 8 olis, mo sirdit válddi vuovdedoallolága mielde lea Eanadoallodepartemeanta sirdán dihto bargguid fylkkaeanadoallostivrraide. Láhkaásahusa § 4 mielde lea vuolggasadji ahte lea fylkkaeanadoallostivra dat galgá mearridit atnit vuvddiid eará ulbmilii vuovdedoallolága § 50 mielde, muhto dihto mearrádusat leat sirdon gildii. Fylkkaeanadoallostivra doaibmá váiddaorgánan gieldda dahkan mearrádusaide hálddas1anlága VI kapihttala njuolggadusaid mielde jus Eanadoallodepartemeanta ii leat mearridan ahte fylkkamánni galgá leat váidalanásahus, geahc1a vuovdedoallolága § 14. Fylkkavuovdehoavddas leat dihto hálddahuslas1 ja ás1s1eráhkkaneaddji barggut mat gullet juohke fylkka fylkkaeanadoallostivrraide. Mihtus Finnmárkui leat ahte fylkkas ii leat dál sierra fylkkavuovdehoavda, muhto lea Romssa fylkkavuovdehoavdda vuollásas1. Vuovdedoallohoavda Álttás lei ovdal Romssa fylkkavuovdehoavdda vuollásas1, ja ledje barggut miehtá Finnmárkku ja ovtta gielddas Romssas. Od1d1ajagemánu 1. b. 1994 rájes lea dát virgi gielddalas1, nu ahte ferte soahpat ovttasbargat gaskal guoskevas1 gielddaid. Vuovdedoallohoavda bargá moanaid bargguin mat dábálac1c1at gullet fylkkavuovdehovdii. Oktasas1 fylkkavuovdehoavdda ortnet vuolgá das ahte Stáhta vuovddit ovdalge lei sierra vuovdegohcci, ja ahte fylkka priváhta vuovddit ledje menddo unnán bealus1tit sierra fylkkavuovdehoavdda Finnmárkkus. Miessemánu 15. b. 1991 váldesirdinnjuolggadusa § 4 nuppi lad1d1asa mielde sáhttá fylkkaeanadoallostivra váldesirdit dihto bargguid mat gullet vuovdedoallolága § 50:i vuovddi earaláhkai atnimis fylkkavuovdehovdii. Dát gusto ee. go dát guovlu ii leat badjel 50 mihtu. Gielda lea vuovdedoallolága § 4 mielde fylkkaeanadoallostivrra vuollásas1. Ovdal ledje stáhta eanadoallolávdegottit báikkálas1 vuovdegohcciorgána. Od1d1a gieldalága vuod1ul sirdojuvvo eanadoallolávdegottiid barggut gildii, geahc1a Od. prp. nr. 71 1992-93 ja St. died1áhus. nr. 40 1991-92 Frĺ sektoretatar til samfunnsetatar. Vuovdedoalloláhka muitala dus1s1e makkár barggut "vuovdegohccis" leat lága vuod1ul. Miessemánu 15. b. 1991 váldesirdinláhkaásahusas lea Eanadoallodepartemeanttas eanalága § 8 olis váldesirdon dihto bargguid ovddes1 eanadoallolávdegottiide, dál gildii. Gielda galgá ee. addit dihto árvalusaid fylkkaeanadoallostivrii, mearridit vuovdediks1unbargguid buollima man1n1il jna. buo. vuovdedoallolága § 22 nr. 2, mearridit gohc1c1ut ráhkadit doalloplánaid, ja dáid dohkkehit, buo. § 30 vuosttas ja goalmmát lad1d1asa. Gielddas leat maiddái dihto barggut vuovddi earaláhkai atnima oktavuod1as vuovdedoallolága § 50 mielde. Skábmamánu 1. b. 1991 láhkaásahusain meahcceluottaid hárrái earuhuvvo gaskal meahccebiilaluottaid ja tráktorluottaid. Gielda dohkkeha plánaid mat gusket ráhkadit od1d1a bistevas1 meahccebiilaluottaid dahje buoridit dálá meahccebiilaluottaid. Ovdal mearrádusa galgá earret eará birasgáhtteneiseválddiin ja kulturmuitoeiseválddiin leat vuoigatvuod1a cealkit dása, buo. § 4 vuosttas lad1d1asa. Tráktorluottaid dáfus lea álgovuorus vuovdedoallohoavda gii loahpalac1c1at mearrida dohkkehago plánaid man1n1ilgo gieldda birasásahus lea cealkán ás1s1ái. Dán válddi sáhttá datte dodjalit gildii, buo. § 4, nuppi lad1d1asa. Mearrádusváidaga mearrida fylkkaeanadoallostivra. § 4 goalmmát lad1d1asis c1uoz1z1u ahte boazodoalloberos1tumiid guovlluin galgá boazodoalloagronoma cealkit ás1s1ái ovdal mearriduvvo mihkkege. Boazodoalliid orgánat eai leat namuhuvvon. Dasto celko meahcceluoddaláhkaásahus1442 § 7:s ahte guoskevas1 birasgáhtten- ja kulturmuitoeiseválddiin ja gielddainge lea váidinvuoigatvuod1a, muhto ii boazodoalloorgánain. Statskog SF galgá hálddas1it ja jod1ihit stáhta vuvddiid lágaid, fitnodaga njuolggadusaid ja ulbmiliid mielde mat leat addon earret eará St. died1áhusa nr. 57 (1980- 81) Om mĺlsetting og arbeidsoppgaver for Direktoratet for statens skoger (buo. 4.4.2. c1uo.) ja St. prp. nr. 52 (1991- 92) Omorganisering av Direktoratet for statens skoger. Statskog njuolggadusaid § 2:s c1uoz1z1u : "Fitnodaga ulbmil lea hálddas1it, jod1ihit ja ovddidit stáhta vuovde- ja várreopmodagaid oktan gullevas1 riggodagaiguin, mat gullet dáidda ja eará lunddolas1 sullasas1 doaimmaide. Dán rámma siskkobealde sáhttá finodat searvama bokte dahje ovttasbargguin earáin, hálddas1it ja jod1ihit opmodagaid ja eará bálvalusaid fitnodaga doaimmaid siskkobealde. Opmodagaid galgá jod1ihit beaktilit geahc1c1alan dihte juksat dohkálas1 rud1alas1 bohtosa. Galgá jod1ihuvvot árjjalas1 luonddusuodjalus ja deastta atnit olgunastinberos1tumiide. Riggodagat galget ávkkástallot dássidit, ja od1asmahtti riggodagaid galgá áimmahus1s1at ja ovdánahttit." Statskog-Finnmark ovddasvástida jod1ihit ja hálddas1it stáhta vuvddiid Finnmárkkus. Vuovddi ja giliovdánahttima ossodat lea biddjon Girkonjárgii, gos leat 3 olbmo barggus, ja sullii 10 fásta vuovdebargi. Girkonjárggas lea mud1ui ásahuvvon saháge (Kirkenes Trelast A/S), mas lea sullii 20-30 bargi. Fitnodat lei ovdal Stáhta vuvddiid direktoráhta oassin, muhto 1993 gid1a, Stuorradikki mearrádusa mielde, s1attai belohahkii priváhta olbmuid gied1aide go jod1ihangoddi ja muhtun bargiin oste 66% ossosiin. Statskog-Finnmárk Várrebálvalus lea nammadan sullii 30 vuovdefálddi dahje muorrac1ujuheaddji diimmaid mielde, geat ee. c1ujuhit lastavuvddiid giliássiide. Dasa lassin lea lagas1 ovttasbargu Statskog Finnmark Várrebálvalusain. Statskog-Finnmark:i lea guovddás1 bargu fuomás1it mán1ggalágan doaimmaid, nu ahte dat dán láhkai sáhttá ovddidit guovlluin od1d1a bargosajiid eatnamiid vuod1ul maid Statskog hálddas1a ja fágagelbbolas1vuod1ain mii sis geat organisas1uvnnas lea. Ulbmil lea ráhkadit gánnáhahtti bargosajiid, muhto geavadis lea eanet sáhka áimmahus1s1at bargosajiid mat juo leat. Konkrehta geahc1c1aluvvo bargat earáid ovddas, omd. fylkkamánni birasgáhttenossodaga, buvttadit áidestoalppuid, diehtojuohkintávvaliid, láhc1it olgunastimii go omd. fálla ofelac1c1aid mátkkiide álbmotmehciin. Boaldinmuora ja muorraávdnasiid c1ujuheapmi giliássiide lea muddejuvvon eanavuovdinlága § 4:s, buo. § 8 ja "Mearrádusain c1ujuhit lastavuovddis boaldinmuoraid", maid Stáhta vuvddiid direktoráhta lea addán golggotmánu 3. b. 1967. Dát mearrádusat addet giliássiide vuoigatvuod1a nuvttá c1ujuhuvvot lastavuovddi boaldinmuoraid dálloatnui stáhta eatnamiin. Dát giliolbmuid vuoigatvuohta ráddje Statskog vuovdeopmodagaid jod1iheami ja hálddas1eami. Statskog:s lea váldi addit lagat mearrádusaid, buo. eanavuovdinlága § 2 ja eanavuovdinláhkaásahusa § 8. Eanavuovdinláhkaásahusa § 11 mielde galget vuovdehálddas1eaddjit fuolahit c1ujuheami. Vuovdehálddas1eaddjit eai s1at leat virgeolmmáz1in, muhto Statskog-Finnmark doaimmat. Earret muorraávdnasiid vuoigatvuohta boazodoallolága § 13 mielde galgá stáhta eatnamiin buot vuovddi ja beziid c1uollama ja geavaheami báikkálas1 vuovdehálddas1eapmi c1ujuhit dahje addit sierra lobi dasa, buo. 1967-mearrádusaid § 1. Vuoigatvuohta nuvttá c1ujuhuvvot lastavuovddi gusto dus1s1e muoraide. Ávdnasat omd. áidestoalppuide, hás1estávrráide jna. ferte oastit dábálas1 láhkai, buo. 1967-mearrádusa § 3. Ii leat lohpi vuovdit dahje sirdit nuvttá ávdnasiid vuoigatvuod1a earáide, buo. § 4. Go vuovddi deasta cealkkiha, sáhttá vuovdehálddas1eapmi ráddjet meari mii galgá c1ujuhuvvot, dahje ollásit dahje belohahkii ráfáiduhttit vuovddi c1ujuheapmái oanehat dahje guhkit áigái, buo. eanavuovdinlága § 4 nuppi c1uoggá. Vuovdehálddas1eapmi mearrida juohke jagi gos c1ujuhuvvo, mo sárggát merkejuvvojit, ja mud1ui mo jod1ihit ja c1orget ies1gud1et c1ujuhuvvon sárggáid, buo. mearrádusa § 7. Mud1ui c1ujuhuvvo Riektejoavkku c1ielggadeami 3.2 kapihttalii muorraávdnasiid birra. Boazosápmelac1c1aid muorravuoigatvuohta lea sierra muddejuvvon boazodoallolága § 13 ja § 9 vuosttas lad1d1asa nr. 4. Vuoigatvuohta lea ráddjejuvvon boaldámus1s1ii ja muorraávdnasiidda iez1as atnui ies1gud1et ulbmiliidda lobálas1 boazodoalu oktavuod1as, omd. boaldámus1s1ii, lavdnjegod1iide, luokkuide1443, lávvomuoraide, bivdosiidda, gárddiide, ostemiidda1444 jna. Hálddas1anorgánain ii leat váldi boazosápmelac1c1aid muorraávnnasávkkástallama vuoigatvuod1a ektui, ja eai sáhte váldit mávssu. C1ujuhuvvo dásge Riektejoavkku c1ielggadeami 3.17.7. c1uoggái. 4.4.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Ás1s1emeannudeapmi Statskog lea ráhkadan njuolggadusaid vuovdedoaimma plánaidasas stáhtaeatnamiin. Plánamannu1445 sisdoallá c1uovvovas1 osiid: Vuovddit juhkkojit dan mielde leatgo eahpebuvttadeaddji1446, háldogárz1z1iduvvon1447 dahje eai c1uohppanveara ies1gud1et árttaid geaz1il. Vuovdi haddejuvvo ain 5-10 jagi geahc1en, goas vuovdehivvodat, s1addolassi, ahkeluohkkác1oahkádus1448, eatnamat ja buorrevuohta logahallo. Haddi lea jahkásas1 muorrac1uollanhivvodaga meros1teami vuod1us, mii fas lea boad1usulbmila1449 vuod1us maid bidjá vuovdedollui guhkit áigái. Dás vuhtii váldá sihke luondduvid1á dilálas1vuod1aid, sierra dilálas1vuod1aid ja makkár eará beros1tumit leat seaguhuvvon1450 dasa. Hattiid vuod1ul ráhkaduvvojit 10-jagi plánat, mat doibmii bidjet váldorámma, ja sisdollet muorrac1uohppanplána, investerenplána, ja bargofápmo- ja hálddahusplána. Dát sáddejuvvojit gulaskuddamii fylkkamánni birasgáhttenossodahkii ja fylkkavuovdeossodahkii, mii hálddas1eapmái fas died1ihuvvo oktan vejolas1 geavahanberos1tumiid (suodjalan-, olgunastin- ja ealáhusberos1tumiid) várdosiin. Ies1gud1et geavahanberos1tumiid ovddasteaddjit galget váldot mielde plána joatka vihkkedallamis. 10-jagi plánaid ráhkada Statskog-Finnmark ja Statskog guovddás1hálddahus dohkkeha daid. 10 jagi-plánaid vuod1ul ráhkaduvvojit 3 jagi plánat oktan gullevas1 liigeguovlluin1451. 3 jagi plána galgá ee. várdudit konkrehta luoddapros1eavttaid ja vuovdediks1undoaibmabijuid. Eatnamiid geavaheaddjit leat s1attut ja maid eallit ja olbmot. Geavaheaddjiid beros1tumit leat golmma vuod1d1ojoavkkus: suodjalan- olgunastin ja ealáhusberos1tumit. Dat eai leat formála gulaskuddanásahusat, muhto lea eaktuduvvon ahte dat galget váikkuhit plánaide. 3 jagi plána vuod1ul ráhkaduvvo jahkeplána oktan bus1eahtain, mii siskkilda dálloluottaid, jod1ihanguovlluid oasseráddjema, liigeguovlluid várremiid ja c1uollanvuogi válljema pros1ekteremiid. Jahkeplána dohkkeha Statskog bus1eahta bokte. Plánenbarggu buot dásiin galget bargit oassálastit gáibádusaideasetguin ja oaiviliideasetguin. Lea bagadallon makkár surggiin bargiin lea s1iehtadallanvuoigatvuohta, vihkkedallanvuoigatvuohta ja diehtojuohkinvuoigatvuohta. Man1imus1 dássi geavatlas1 hálddas1eamis lea ies1 c1uollan, maid vuovdebargit dahket. Vuovdebargit sáhttet iez1a omd. válljet makkár beazit galget c1ullot, ja sis fertejit leat buorit died1ut ekologia ja eará geavahanberos1tumiid dáhtuin ja gáibádusain. Datte leat dán bargui addon konkrehta njuolggadusat. Vuovdedoallu adno stáhta gávppas1eami oassin. Plánaide ja konkrehta doaibmabijuide ii danin gustohuvvo dábálas1 gulaskuddan nugo eará hálddas1anás1s1iin. Muhto 10 -jagi plánaid gárvvisteami oktavuod1as lea Stáhta vuvddiid miessemánu 15. b. 1992 eanetbealat1452 vuovdedoalu stategia c1állosis biddjon fylkkavuovdeossodagaide ja fylkkamánni birasgáhttenossodahkii gulaskuddamii, ja man1n1il vihkkedallamii ies1gud1et geavahanberos1tumiide bajit dásis. 3 jagi plánaid gárvvisteami oktavuod1as galget ies1gud1et geavaheaddjit hábmet gáibádusaideaset ja dáhtuideaset guovllu iez1aset geavaheami vuod1ul. Finnmárkkusge leat addon njuolggadusat ahte jeavddalac1c1at galgá c1uvget boazodollui, gielddaide ja fylkkamánni birasgáhttenossodahkii plánaid ja doaibmabijuid birra main lea stuorát mearkkas1upmi, buo. mii lea celkon bajábealde meahcceluottaid hárrái. Duogás1 lea dáhtu geahpedit ealáhusaid gaskasas1 riidduid. Njuolggadusaid mielde galget dollot dávjá oktavuohtac1oahkkimat ja mud1ui dollot jeavddalac1c1at oktavuohta gaskal vuovdehálddas1eami ja boazoealáhusa. Dát c1uvvo virolas1 c1oahkkimiiguin gaskal vuovdehálddas1eami ja boazoealáhusa. Geavat Lastavuovddi c1ujuhit boaldinmuoraide juohke gid1a ja c1avc1c1a gili báikkálas1 vuovdefálddit, geat jus dárbbas1it oz1z1ot veahki vuovdehálddas1eaddjiin. Vuovdefálddit oz1z1ot dihto oahpahusa, muhto gealbu lea vuohc1c1an ahte sii dovdet báikki. Sáhttá maid geavvat ahte giliolbmot iez1a died1ihit jus sin mielas vuovdi njásko menddo sakka. Sii dus1s1e geat ásset olggobealde gávpogiid ja c1oahkkebáikkiid dárkojuvvojit "giliássin". Dát mearkkas1a ahte sii geat leat fárren, ii leat dákkár vuoigatvuohta murret álgovuolggalas1 ruovttugiliset. Dát c1uvvo c1avgadat Oarje- go Nuorta-Finnmárkkus, ja áddejupmi mii lea gilli leat leamas1 guovttelágan dán guovtti ovddes1 hálddas1anguovlluin. Oarje-Finnmárkus lea nu ahte Kárásjohka, Guovdageaidnu ja Leavdnja lohkkojit gillin. Nuppi beales ii lohkko Áltá gillin. Dás gessojit hui viiddis ráját gii lea muoraide vuoigaduvvon. Nuorta-Finnmárkus lohkko omd. Deanus1aldi c1oahkkebáikin, nu ahte sidjiide eai c1ujuhuvvo muorat. Sii geat ásset Girkonjárggas ja Guvz1ajávrris eaige siskkil ortnegii. Vuovdedoalu rievdadeami man1n1il olles fylkka ovddasvástideaddji vuovdehálddas1eaddjái navdo Statskog beales ahte geavat s1adda seammaláganat miehtá Finnmárkku. Giliássiid gaskkas meannuduvvojit buohkat seammaláhkai, lez1z1et dal virgeolbmot, vuod1d1oealáhusdoallit dahje eará. Eanavuovdinlága ovdabargguin geaz1iduvvo ahte ovdal lea leamas1 eará geavat. Vuoigatvuohta nuvttá muoraide adno nu ahte dat dus1s1e gusto sidjiide geain iez1aset lahkosis leat lastavuovderiggodagat maid sáhttá ávkkástallat. Geavadis oz1z1ot giliolbmot dus1s1e c1ujuhuvvot muoraid iez1aset giliguovllus. Jus muhtun jagi lea menddo unnán vuovdi muhtun guovllus eai c1ujuhuvvo giliolbmuide muorat eará guovllus, daningo nu gohc1oduvvon "dássádathivvodatprinsihppa1453" cealkkiha ahte ii galgga eanet loaktit go maid galgá sáhttit ávkkástallat agibeaivái. Dán geavada lea rihkkun erenoamás1 háviid go váilo muorraávnnas. Ies1gud1et gillái eai leat bohciidan váttisvuod1at vuovdeguovllu geografalas1 ráddjemii. Vaikko giliolbmuin dus1s1e lea vuoigatvuohta lastavuovdái, oz1z1ot Nuorta-Finnmárkkusge c1ujuhuvvot beahcegierragiid veahás1 haddái. Dasa lassin vuvdet vuovdehálddas1eamit beahceávdnasiid juogo ráhkaduvvon dahje obban. Nuorta-Finnmárkkus vuvdo sihke giliolbmuide ja earágiliássiide. Sis geain ii leat vuoigatvuohta muoraide nuvttá, oz1z1ot oastit muoraid obban nu guhkás go vuovdi gierdá. Vuoigatvuohta oaz1z1ut c1ujuhit lastavuovddi muoraide dálloatnui lea dál hui mávssolas1. 60-jagiid loahpas ja 70-jagiid álggus c1ujuhuvvui uhccán, muhto lea garrasit lassánan 80-logu álggus. Juohke jagi c1ujuhuvvojit sullii 15 000 m3 lastamuorraávdnasat Finnmárkku giliássiide. Dán mearkkas1umi oaidná go diehtá ahte 1 m3 goikemuorra vástida sullii 200 lihttara boaldinoljju. C1ujuhuvvon lastavuovddi mearri lea stuorátge go mii jahkásac1c1at c1ullo goahccevuovddis dábálas1 gávpelas1 vuovdimii. Dát vuoigatvuohta giliolbmuide lea danin hui mávssolas1, ja vástida mán1ga miljon ruvnnu unnit boaldingoluid jahkásac1c1at. 4.5 VIESUT JA RUSTTEGAT 4.5.1 Álggahus Finnmárkkus ásset sullii 76 000 olbmo háddjanan 48 637 km2 sturrosas1 guvlui. Dát mearkkas1a ahte leat sullii 1,6 ássi juohke njealjadaskilomehtera nammii Finnmárkkus, ja omd. Oslos leat 1094 ja Vestfoldas sullii 93 ássi juohke njealjadaskilomehtera nammii. Sullii 96% Finnmárkkus lea "matrikulerekeahtes" stáhtaeatnamat mat 1775 rájes ja gitta dássáz1ii leat c1uldojuvvon (vuvdon dahje lihttoláigohuvvon) sullii 55-60 000 opmodagaide. 2. máilbmesoad1i man1n1il biliduvvui stuorra oassi Finnmárkku viesuin duiska vuollástanfámu1454 dahje bombafalleheami ja eará soahtedaguid systemáhtalas1 bilidemiid geaz1il. Danin álggahuvvui soad1i man1n1il stuorrát hukset fas gávpogiid ja c1oahkkebáikkiid. Dát lea mielddisbuktán ahte dálá viesuin lea stuorra oassi viehka od1as. Leat omd. dus1s1e sullii 380 viesu fylkkas mat leat huksejuvvon ovdal 1920, ja sullii 10 700 huksejuvvo gaskal 1946 ja 1960. 1961 rájes 1990 rádjai leat sullii 17 700 viesu ceggejuvvon. (Gáldu: 1990 Folke- og boligtellingen, Statistisk Sentralbyrĺ 1992.) Hui olu viesut maid huksejedje vuosttas 15 jagis soad1i man1n1il huksejedje johtilit dalle goas váilo ávdnasat ja fágaolbmot. Danin ferte navdit ahte dáin leat muhtumiin heajos teknalas1 dássi go dain mat huksejedje riikkas mud1ui seamma áigodagas. Eanavuovdinkantuvrra died1uid mielde leat dál Finnmárkkus lihttoláigohuvvon sullii 4000 ean1kalsaji viesuide. Galle opmodaga viessosajiide leat c1uldojuvvon (vuvdon), ii leat dasa justa várddus. Stuorra oassi opmodagain leat vuvdon gielddaide, mat fas leat vuovdán dahje lihttoláigohan opmodagaid ee. priváhta viessosajiide. Muhto fitnodagatge láigohit dahje eaiggádus1s1et stuorra guovlluid, mat lihttoláigohuvvojit ee. viessosajiide. Dát gusto omd. A/S Sydvaranger:i mii lihttoláigoha badjelas1 1200 viessosaji Mátta-Várjjat gielddas, eanas1 viesuide. Man1imus1 álbmot- ja viessolohkama 1990:s guorahallamat c1ájehit ahte oktiibuot leat 29 555 viesu Finnmárkkus, main 20 491 (69%) leat bod1u bearas1viesut dahje eanadoalu orrunviesut. Sullii 7700 (26%) leat earalágan bearas1- ja guovtteolbmoviesut ja visoz1at. Uhccán árbevierru lea blohkaide dahje láigogárdimiidda. Dus1s1e badjelas1 680 (2, 3%) viesu leat blohkas dahje láigogárdimiin. Guorahallan c1ájeha ahte gaskamearálac1c1at ásset sullii 2, 5 olbmo juohke viesus ja ahte viesuin lea gaskamearálac1c1at sullii 4 lanja. Eanas1 finnmárkolac1c1at eaiggádus1s1et viesuset, eanas1 priváhta ja uhccán ásodatservviid bokte. Oktiibuot eaiggádus1s1et sullii 20 300 (69%) viesuin, badjelas1 18 000 (61%) priváhta, mud1ui ásodatservviid jna. bokte. Sullii 31% dahje 9189 viesuin láigohuvvojit. 1992:s huksegohte 351 viesu fylkkas, 157 dáin Álttás, muhto ii oktage riddogielddain Várggát, Ákn1oluokta ja Bearalvággi. (Gáldu: Regionalstatistikk for Finnmark, Statistisk Sentralbyrĺ, njukc1amánu 17. b. 1993.) Dán áigái lea unnán ealáhusviessohuksen od1d1aásahemiide jna. fylkkas. 1992 státistihkka álggahan viesuin Finnmárkkus c1ájeha ahte eanas1 ásahemiin lei Álttás ja Porsán1ggus ja Mátta-Várjjagisge. Od1d1aásaheamit báktedoaimmas ja industrias leat garrasit njiedjan oktiibuot atnueatnamiin 6095 m2 1989:s gitta 934 m2 1992:s. Kantursajiid ásaheapmi lea seamma áigodagas njiedjan 19062 m2 rájes 17493 m2 rádjai, atnueatnamat hotellaide ja restoran1n1aviesuide 2449 m2 1989:s gitta 345 m2 1992:s. (Gáldu: Regionalstatistikk for Finnmark, Statistisk Sentralbyrĺ, njukc1amánu 17. b. 1993.) 4.5.2 Láhkavuod1ut ja njuolggadusat Lágat. Finnmárkkus lea viessohuksen ja eará huksemat dál eanas1 geassemánu 14. b. 1985 plána- ja huksenlága nr. 77 mielde. Muhto njukc1amánu 12. b. 1965 láhka stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid birra Finnmárkkus oktan láhkaásahusaiguin ja mearrádusaiguin lea dehálas1 go stáhta eaiggádus1s1á sullii buot eatnamiid fylkkas. Go meannuda huksensadjeohcamiid olggobealde plánejuvvon guovllu sáhttá eará lágainge leat mearkkas1upmi, omd. geassemánu 9. b. 1978 boazodoalloláhka nr. 49, geassemánu 21. b. 1963 luoddaláhka nr. 23 ja geassemánu 9. b. 1978 kulturmuitoláhka nr. 50. Dán oktavuod1as eat geahc1at lagat dáid lágaid. Dán oktavuod1as biddjo váldodeaddu eanavuovdinlága njuolggadusaide viessosajiid vuovdimis dahje láigoheames viesuide. Eanavuovdinlága ás1s1emeannudannjuolggadusaid ja plána- ja huksenlága vuogádaga dáfus, c1ujuhuvvo govvádussii 2. ja 3. kapihttaliidda ovddabealde. Guovddás1 viessopolitihkalas1 ulbmiliid lea rád1d1ehus hábmen ná St.died1áhus nr. 12 1981-82 viessopolitihka birra: "Váldoulbmil ferte leat fuolahit ahte juohke bearas1 ja juohke oktoolmmos1 galggas1ii sáhttit háldet vuogás viesu goluide mat leat govttolac1c1at sisaboad1uid ektui." St.died1áhus nr. 34 1988-89 90 jagiid viessopolitihka birra lea rád1d1ehusa váldoulbmil c1uovvovas1: "Váldoulbmil 90-jagiid viessopolitihkkii lea ahte buohkain galggas1ii leat vejolas1vuohta háldet buori ja govttolas1 viesu buori ássanbirrasis. Áigumus1 ferte leat ahte viessohattit eai gártta eanet go ahte juohkehas1 iez1as sisaboad1uin sáhttá nás1s1at alcces buori viesu. Danin lea 90-jagiid viessopolitihkalas1 váldohástalus sihkkarastit govttolas1 dássádaga gaskal viessomárkana fálaldaga ja jearaldaga. Ulbmil lea sihkkarastit viessoresurssainge beaktilamos anu ja juogadeami." Finnmárkku 1984-87 fylkkaplána sisdoalai earret eará c1uovvovas1 c1uoggá viessopolitihka doaibmaprográmmas (221. siiddus) : "Od1d1a viesuid dárbu áigodagas 1984-87 lea ovddabealde árvaluvvon sullii 800 viesu jahkásac1c1at. ... Gielddaid ovddasvástádus lea sihkkarastit eatnamiid viessohuksemii, ja gárvvistit viessosajiid. ...Gielddain berre fuolahit veardásas1 meannudeami, sihke rud1alac1c1at ja eará láhkai, muddejuvvon guovlluid viessosadjeohcciin ja daid olggobealde. Stáhta suorgeorgánat berres1ivc1c1e deattuhit jod1ánit ja ulbmálac1c1at meannudit ás1s1iid go ohccojit viessosajit bied1ggus huksenguovllus. Berres1ii rahc1at mied1is ja ávkkálas1 guottu dákkár ohcamiid meannudeames. ... Sierra ruhtadanortnegat, nugo ásahanloatna ja ásahandoarjja, fertejit biddjot stuorát mahtodagas nu ahte easkaálggaheaddji bearras1at ja eará rud1alas1 heajos joavkkut sáhttet nás1s1at albma viesu." 4.5.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Birasgáhttendepartemeanttas ja Gielddadepartemeanttas lea 1972 rájes leamas1 juogaduvvon plána- ja huksenlága hálddas1anovddasvástádus. Birasgáhttendepartemeanta ovddasvástida lága plánenkapihttaliid (fylkkaplána, gielddaplána, muddenplána ja ássanplána), ja Gielddadepartemeanta ovddasvástida huksenás1s1emearrádusaid mat eanet muddejit ies1 huksendoaibmabijuid c1ad1aheami. Dasa lassin lea earret eará eará fágadepartementtain hálddas1anovddasvástádus njuolggadusaide ja hálddahuslas1 dagaldumiide mat njuolga váikkuhit huksenás1s1iide. Gielddain lea váldoovddasvástádus sihkkarastit doarvái huksengárvves viessosajiid sihke industriai, ealáhussii ja viesuide, earret eará ordnemiin luotta, c1áhce- ja duolvac1áhcebargguid. Plána- ja huksenlága § 20-1 mielde galget gielddat dahkat oktilas1 gielddaplánema. Gielddaplána eanaoassi ja doaibmaprográmmat bidjet rámmaid earret eará viesuid sajiide, viessohuksema leaktui ja infrastruktuvrra buori ávkkástallamii. Gielddat sáhttet hábmet gielddaplánaid iez1aset dárbbuid mielde. Muddenplánain biddjojit bienalas1 rámmat dihto guovllu huksemii. Bienalas1 plánabarggus sáhttet gielddat váikkuhit huksenmálliid, ávkkástallanmeari1455, viesuid c1oahkádusa (blohkka, ráidoviesut, bearas1viesut), oktasas1doaimmaid ordnema (skuvla, stuohkans1illju), geaidnorájáid (johtolatsihkarvuohta), jna. válljemii. Fylkkagielda sáhttá ráhkadit prográmma omd. viessohuksemii fylkkagieldda doaibmaprográmmas. Finnmárkku 1992-95 fylkkaplánas ii leat viessoprográmma. Eanavuovdinorgánat hálddas1it stáhta eatnamiid Finnmárkkus eanavuovdinlága ja eanavuovdinláhkaásahusaid njuolggadusaid mielde. Eatnamiid vuovdimii ja lihttoláigoheapmái leat dasa lassin eanavuovdinlágas ja láhkaásahusain addon sierra mearrádusat mat lagat muddejit dán doaimma, geahc1a golggotmánu 3. b. 1967 mearrádusaid vuovdima ja lihttoláigoheami birra. Huksensajiid njuolggadusat leat mearrádusaid III kapihttalis. Dás earuhuvvo gaskal huksensajiid muddejuvvon guovllus ja dan olggobealde. Muddejuvvon guovllus lea váldonjuolggadus ahte viessoeatnamat vuohc1c1an galget vuvdot dahje lihttoláigohuvvot guoskevas1 gildii, ja dan gielddas lea lohpi lihttoláigohit ean1kalviessosajiid, geahc1a mearrádusa § 5 vuosttas lad1d1asa. Nuppi lad1d1asis c1uoc1c1uhuvvo c1ielgasit ahte viessoeatnamiid ii sáhte vuovdit earáide go guoski gildii. Gieldda ies1 mearrida dáhttugo ies1 oastit eatnamiid ja dasto vuovdit dahje láigohit daid, jus dus1s1e áigut láigohit guovllu ja ovdaláigohit1456 viessosajiid viessohuksejeaddjiide, vai sirdetgo buot ean1kalviessosajiid lihttoláigoheami Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii. Muddejuvvon guovllu olggobealde sáhttet eanavuovdineiseválddit dus1s1e vuovdit dahje lihttoláigohit ean1kalviessosajiid ovttasrád1iin gieldda dahje almmolas1 eiseválddiiguin, geahc1a mearrádusa § 6. Juo huksejuvvon viessosajiid lea datte spiehkastan dáid njuolggadusain, geahc1a mearrádusa § 7. Dát mearkkas1a ahte viessosajiid viesuiguin muddejuvvon guovllus sáhttá vuovdit dahje lihttoláigohit priváhta viessohuksejeaddjiide ja ahte muddejuvvon guovllu olggobealde sáhttá vuovdit dahje lihttoláigohit huksejuvvon viessosaji almmá vuos gielddac1ielggadeami haga. Eanavuovdimis háldii stáhta ovda sisaboad1uid vuovdefoandda bokte, ja 1960 rájes fas háldofoanda1457, ja láigosisaboad1uid háldii Finnmárkku eanavuovdinkantuvra. Dál mannet sihke vuovdima ja lihttoláigoheami sisaboad1ut Statskog Finnmárkku rehketdollui, ja jus les1 badjebáza de hálde Statskog guovddás1hálddahus dan. Viessosajiid vuovdimis leat dihto vuoigatvuod1at mat ain formálalac1c1at galget leat stáhta fámus, geahc1a eanavuovdinláhkaásahusa § 3. Dát gusto earret eará buot c1áhce- ja gáddevuoigatvuod1aide, koallavuoigatvuod1aide, eanaoljui ja eará minerálaide, vuoigatvuhtii ráhkadit, stuoridit dahje geavahit luottaid, c1ievraviec1c1ahat vuoigatvuhtii, stoalpoláigoheami ja eará rusttegiid maid dábálac1c1at dárbbas1a. Dákkár háviid galgá buhtadit s1iehtadusa dahje árvvos1teami mielde. Lihttoláigohit viessosajiid viesuide, industriai, almmolas1 viesuide jna. lea datte dábálamos. S1iehtadusain galgá láigolas1 dábálac1c1at addot olles duohta geavahanvuoigatvuohta. Láigos1iehtadusat galget báhkkodit makkár rád1d1ejupmi láigolac1c1ain galgá leat opmodahkii. Eanavuovdinláhkaásahusa § 4:s ovdanboahtá ahte seamma vuoigatvuod1at mat doalahuvvojit stáhtii vuovdimis eanavuovdinláhkaásahusa § 3 mielde dábálac1c1at galget doalahuvvot stáhtiige lihttoláigoheames. Stáhta sáhttá láigohit dahje lihttoláigohit dáid vuoigatvuod1aid sierra, earáidego viessosadjeláigolaz1z1ii1458, geahc1a eanavuovdinláhkaásahusa § 3 nuppi lad1d1asa. 4.5.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Ás1s1emeannudeapmi Jus gielda lea mudden guovllu omd. viessohuksemii dáhttu gielda dávjá ies1 oastit dahje láigohit guovllu, nu ahte sáhttá vuovdit dahje láigohit fas earáide. Gieldda dákkár ohcan manná eanavuovdinkantuvrra dábálas1 ás1s1emeannudandagaldumiid mielde. Jus gielda ii dáhto oastit dahje láigohit guovllu, ferte juohkehas1 ohcat eanavuovdinkantuvrras láigos1iehtadusa, man1n1ilgo gielda lea juolludan viessosaji. Muddejuvvun guovllus eai ovddas dákkár ohcamat makkárge váttisvuod1a ja dábálac1c1at c1állo láigos1iehtadus. Viessosadjeohcan muddejuvvon guovllu olggobealde ferte baicce lassi ás1s1emeannudeami c1ad1a. Dás c1ujuhuvvo ás1s1emeannudannjuolggadusaid máinnas1eapmái 2. kapihttalis eanavuovdinortnega birra. Geavat Moanat fylkka gávpogiin ja c1oahkkebáikkiin leat eahpec1ielgga opmodatoktavuod1at earret eará go od1d1asit huksen 2. máilbmesoad1i man1n1il moanat háviid álggahuvvui ovdal ráját ja opmodatoktavuod1at ledje doarvái c1ilgejuvvon. Mán1gga gielddain leat moanat unnit stáhtaeanaguovllutge mat leat bahkkas1uvvon gaskal gieldda dahje priváhta eatnamiid. Dákkár guovlluid fállojuvvojit gielddat dahje guoskevas1 eanaeaiggádat oastit veahás1 haddái. Jahkásac1c1at eai lea mán1ga viessosadjeohcama muddejuvvon guovllu olggobealde. Dákkár ohcamat sáhttet gullat dáhttui hukset viesu guvlui mii lea láigohuvvon eanadollui. Dákkár háviid ferte c1állit od1d1a s1iehtadusa beliid gaskkas. Ohcan ferte danin sáddejuvvot gildii dábálas1 ás1s1emeannudeapmái. Dákkár háviid ii leat ás1s1emeannudeapmi eanavuovdinlága njuolggadusaid mielde, muhto baicce dábálas1 juogadanás1s1i. Dábálac1c1at gustojit dákkár ohcamat guovlluide mat leat lahka c1oahkkebáikki nu ahte eanas1 juo lea c1ielggas. Go vuovdá "matrikulerekeahtes" stáhtaeatnamiid gielddaide viessosadjin biddjo eaktun ahte guvlui lea nannejuvvon muddenplána, ahte stáhtas leat fámus vuoigatvuod1at mat leat namuhuvvon eanavuovdinláhkaásahusa § 3:s, namalassii earret eará c1áhce- ja gáddevuoigatvuod1at, koalla, eanaolju, minerálat, dihto luoddavuoigatvuod1at, vuoigatvuohta c1ievraviec1c1ahahkii, stoalpoláigoheapmái dahje eará rusttegiidda. Eanavuovdinkantuvra eaktuda ahte opmodagat maid sirdojit juogaduvvojit viessosajiide maid gielda lihttoláigoha. Ii sáhte vuovdit eanavuovdinkantuvrra mied1áhusa haga. Muddejuvvon guovllu olggobealde lihttoláigohuvvojit eaige vuvdo eanas1 viessosajit. Láigoáigi eatnamiidda "soames ulbmiliidda" lea dábálac1c1at "doaisttáz1ii" 2 jagás1 eretcealkináigemeriin1459, ja viessosadjái vissui lea 80 jagi viessosadjeláigolága njuolggadusaid mielde, buo. lága § 6. Dalle go "doaisttáz1ii" hábmi lea geavahuvvon lea vai láigoáiggi sáhttá guhkidit vaikko lága oanehamos áigi lea gollan. Eaktun lea ahte láigolas1 3 jagis lea álggahan huksema, jus ii, sihkkojuvvo s1iehtadus várrehusa haga. Ii leat lohpi ráhkadit luotta, áidut, fápmo- dahje telefunlinjáid bidjat dahje goaivut j.d. eanavuovdinkantuvrra mied1áhusa haga. Ii leat lohpi muhttit geavaheami eará ulbmilii, seamma gusto ovdaláigoheapmái. Láigovuoigatvuod1a ii sáhte sirdit earáide eanavuovdinkantuvrra mied1áhusa haga. Láigodivada sáhttá muddet juohke 5. jagi "soames ulbmila" viessosadjái, ja muddejuvvo juohke 10. jagi viessosajiide, dahje nu dávjá go viessosadjeláigoláhka diktá. Go viessosadjái lea huksejuvvon sáhttá dan oastit, les1 dal c1oahkkebáikkis dahje dan olggobealde. Eanaohcan ealáhussii lea dál áigeguovdilamos guollebiebmanrusttegiid, olgunastinturismma, luonddugead1gedoaimma ja ealáhusbarttaid ásaheami oktavuod1as. Dávjá lea nu ahte eatnamiid mat leat muddejuvvon industriaulbmilii váldá gielda badjelasas, nu ahte ohcci dus1s1e dárbbas1a jorgalit dohko oaz1z1un dihte dárbbas1las1 lobiid ja láigos1iehtadusaid. Stáhta eatnamiin lea dávjá dus1s1e sáhka sirdit láigovuoigatvuod1a eatnamiidda reastaluvvamis ja/dahje eaiggátmolsumis. Dát lea erenoamás1 áigeguovdil guolleindustrias mas man1imus1jagiid lea leamas1 moanat reastaluvvamat ja heaittiheamit. Jus od1d1a beros1tumit dáhttot fas álggahit, ferte fas od1d1a láigos1iehtadusaid c1állit. Ealáhusdoaimma viessosajiide dábálac1c1at c1állojit dus1s1e láigos1iehtadusat, sihke go eanavuovdinkantuvra áiggos1ii sihkkarastit ahte guovlu duod1ai adno dan ulbmilii masa eatnamat leat ohccon, ja go lea govttolat juohke ealáhusdoallái máksit jahkásas1 láigodivada go oastit viessosaji. Muhto jus ohcá viessosaji dakkár doibmii muddejuvvon guovllu olggobealde, dárbbas1uvvo olles ás1s1emeannudeapmi eanavuovdinlága vuogádaga mieldege, namalassii ahte ás1s1i ferte gulaskuddamii ja árvvos1tallot eanavuovdinlága § 2 ektui. Eai vuvdo eatnamat c1ievraviec1c1ahahkii, gead1gelaiggadahkii jna. go várra ferte luobahit láigos1iehtadusa go riggodagat leat nohkan ja geavahit eatnama eará ulbmilii. Mud1ui sáhttá eatnamiid ealáhussiige vuovdit man1n1ilgo viessosadji lea ulbmilii váldon atnui. Eatnamat almmolas1 doibmii omd. skuvllaide, hálddahusviesuide ja dearvvasvuod1aásahusaide leat áigeguovdilamos c1oahkkebáikkiin, ja gielda dahje fylkkagielda leat dávjá juo daid oastán. Muhto lea c1állon muhtun láigos1iehtadusatge, omd. dearvvasvuod1aásahusain, Suodjalusain ja Teledoaimmahagain rusttegiidda ovddas. Dáinge leat dán áigái uhccán huksemat. Muddejuvvon eatnamiid oastima dahje láigoheami dáfus molsas1uddet fylkka ies1gud1et gielddain. Go gielddat omd. C1áhcesuolu, Áltá ja Hámmárfeasta mat váldonjuolggaduslac1c1at ostet olles muddejuvvon eatnamiid, lea Kárás1joga ja Guovdageainnu gielddain fásta geavat ahte dodjet eanavuovdinkantuvrii láigohit ean1kalviessosajiid. Deanu gielda eaiggádus1s1á oalle muttus eatnamiid c1oahkkebáikkiin ja daid birra, ja ruvkefitnodat A/S Sydvaranger eaiggádus1s1á dahje láigoha stuorra oasi eatnamiin Mátta-Várjjaga gieldda c1oahkkebáikkiin. Várggát gielda eaiggádus1s1á omd. sulluin eanas1 eatnamiid. Stáhtaeatnamiid hattit vuovdimis ja lihttoláigoheames galget dávistit njuolggadusaide maid Statskog (DSS) lea mearridan geassemánu 17. b. 1991 Eanadoallodepartemeantta váldesirdima mielde njukc1amánu 7. b. 1991 eanavuovdinláhkaásahusa § 9 olis. Dás ovdanboahtá ahte hattit berres1edje doalahuvvot báikki ásahuvvon haddedásis (márkanhattis). 1993:s lea vuolimus divat viessosajiid láigoheapmái muddejuvvon guovlluin 637 ru. mihtus, ja haddi muddejuvvon guovlluid olggobealde lea 478 ru. mihtus. Industriai, rádjosiidda, gávppas1eapmái, fuolahusulbmiliidda, skuvllaide, dearvvasvuod1a- ja sosiálásahusaide jna. ii galgga haddi leat vuollelabbosgo vástideaddji viessoeatnamiidda. Divat meros1tallo unnimus 1000 m2 ovddas. Go vuovdá eatnamiid viesuide, skuvllaide, dearvvasvuod1a- ja sosiálásahusaide galgá báikki ásahuvvon haddi biddjot vuod1d1un. Dát mearkkas1a ahte haddi sáhttá molsas1uddat báikkis báikái. Go vuovdá ies1gud1et huksemiidda jna. mearriduvvo haddi eanavuovdinkantuvrra ja huksejeaddji gaskasas1 s1iehtadallamiin. 4.6 BARTTAT, LAVDNJEGOAĐIT JA NÁVSTTUT 4.6.1 Álggahus Stuorra oassi Finnmárkku olgunastimis lea priváhta barttaid oktavuod1as. Dát gusto erenoamáz1it doaimmaide numo vázzimiidda ja c1uoigamiidda, bivdui ja guollebivdui, gálas1eapmái jna. Olgunastin lea mán1gasii dehálamos árta oastit bartta. Sii geat eaiggádus1s1et dahje hálddas1it bartta lea dávjá árjjalat olgunastin go earáin, seammásgo bartastallamiin sáhttá olgunastit ovttas bearras1iin ja ustibiiguin. Finnmárkkus leat sullii 6500 bartta. Stáhta eatnamiin leat dál sullii 4400 láigosaji joavdoviesuide, earret guod1oheaddjibarttaid, ealáhusbarttaid ja lavdnjegod1iid. Priváhta eatnamiidda ii leat statistihkka, muhto 1980-logu gaskamuttus navdo leat sullii 2 000. Ferte deastta atnitge ahte stuorra oassi ávdin smávvadoaluin ja viesuin dál adnojit joavdoviessun. Stuorra oassi barttain leat huksejuvvon bid1gosit ja luonddu guovlluin unnán eará teknalas1 meassamiiguin. Eanas1 barttat leat vuotna- ja riddoguovllus, muhto man1it áiggis lea bartahuksen lassánan siseatnamis ja váriin. Finnmárkolac1c1ain lea buorre vejolas1vuohta bartastallamii, sihke eaiggádus1s1ama ja láigoheami bokte. Barttat leat sihke mearragáttis ja siseatnamis, ja leat dávjá anus, erenoamáz1it miessemánu-suoidnemánu áigodagas. Oanehis mátkkeáigi barttaide movttiidahttá lasihit bartageavaheami. Guorahallamat c1ájehit ahte sullii bealli sis geat hálddas1it barttaid Finnmárkkus, lea vuollel diimmu mátkkos1tanáigi. (Gáldu: Hovedtrekk ved friluftslivet i Finnmark, NIBR-notáhta 1988:109.) Finnmárkku ollislas1 eatnamiid ektui, eai leat stuorra guovllut duogus1tuvvon bartahuksemii. Dávjá leat barttat datte biddjon eanas1 geasuheaddji guovlluide. Danin ii leat váttisvuohta ahte barttat gáibidit stuorra guovlluid, muhto ahte doaibma barttaid oktavuod1as dagaha lassi gilvvu meahcceriggodagaid alde. Dát gusto erenoamáz1it man1imus1áiggi mohtorfievrojohtolagaid geaz1il. Dolos1 rájes lea Finnmárkkus geavahan lavdnjegod1iid meahcceriggodagaid, nugo guliid, fuod1d1uid ja murjjiid, ávkkástallama oktavuod1as. Lavdnjegoad1it leat smávva ean1kalis idjadansajit, huksejuvvon báikki ávdnasiiguin. Dat leat dábálac1c1at leamas1 buohkaide rahpasat, muhto sus gii ceggii goad1i lei vuosttasvuoigatvuohta. Dálá árjjálas11460 meahccegeavaheamis earret eará mohtorfievrojohtolaga geaz1il, leat daid dávjá earát váldán badjelasat go sii geat daid leat geavahan ealáhusoktavuod1as. Váttisvuohtan lea vel go daid ceggejit lobiheamit. Ii leat makkárge c1ohkkejuvvon várddus fylkka lavdnjegod1iid logus. Man1n1il leat ealáhusbarttat s1addan dábálabbot, erenoamáz1it meahcceealáhusdoalliide. Dán oktavuod1as eai gula boazodoalu guod1oheaddjibarttat "ealáhusbarttaid" doahpagii. Boazodoalliin lea boazodoallolága § 10 nr. 1 olis lohpi háldet eatnamiid guod1oheaddjibarttaide jna. Dávjá lea váttis earuhit gaskal ealáhusbarttaid ja dábálas1 joavdobarttaid. Danin biddjojit hiegis gáibádusat duod1as1tit ahte barta dárbbas1uvvo ealáhussii. Earalágan ealáhusbarttat go mat leat váriin, lea barttat luossabivdosajiin rittus ja vuonain. Dát dárbbas1uvvojit dávjá vai sáhttá bivdit luosaid. Ii leat makkárge c1ohkkejuvvon várddus fylkka guod1oheaddji- ja ealáhusbarttainge. Hui váttis lea mihtidit bartasajiid duohta jearaldaga Finnmárkkus. Riikkas oppalac1c1at navdá Birasgáhttendepartemeanta ahte jearaldat lea njiedjan sullii 18% dállodoaluin 1978:s gitta sullii 11% 1984:s. Guorahallamat Finnmárkkus 80-jagiid gasku c1ájehit ahte sullii 13-15% dállodoaluin ferte navdot leat bartasajiid duohta jearrit. Geasuheaddjimus sajit leat guovllut gos lea njárbes vuovdi. Hui c1ielgasit lea stuorimus beros1tumi ássiin oaz1z1ut bartasajiid mearragáttis ja váriin, ja barta berres1ivc1c1ii leat lahka luotta ja áinnas guovllus gos leat unnán eará barttat. Vaikko ulbmil láhc1it dilálas1vuod1aid buoremusat fylkka bartahuksemii, lea ain olu jearru ja dalle erenoamáz1it geasuheaddjimus guovlluide, gos lea váttis nás1s1at bartasaji. (Gáldut: St. died1áhus. nr. 40 Om friluftsliv, 1986-87, Hovedtrekk ved frilufslivet i Finnmark, NIBR-c1álus 1988:109.) 4.6.2 Láhkavuod1us ja njuolggadusat Lágat. Bartahuksema guovddás1 láhka lea geassemánu 14. b. 1985 plána- ja huksenláhka nr. 77, daningo bartahuksen bohciidahttá moanaid seamma gaz1aldagaid ja riidduid go eará huksen. Finnmárkkus lea njukc1amánu 12. b. 1965 láhka Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hárrái, oktan láhkaásahusaiguin ja mearrádusaiguin addon dan olisge dehálas1, go sullii 96% fylkka eatnamiin leat "matrikulerekeahtes" stáhtaeatnamat. Eará lágat maid sáhttet leat áigeguovdilat bartahuksemiidda leat earret eará geassemánu 9. b. 1978 boazodoalloláhka nr. 49 ja geassemánu 9. b. 1978 kulturmuitoláhka nr. 50. Stuorradiggedied1áhus nr. 40 (1986-87) Om friluftsliv cealká c1uovvovac1c1a 8.6. c1uoggás Bartapolitihka ulbmilis: "Barttastallan ja árjjalas1vuod1at mat dása gullet, leat mán1gasiidda luomu ja joavddu dehálas1 oassin, ja dehálas1 oassi sosiála eallimis, dearvvasvuod1asuodjalusas, rumas1las1 diks1umis ja máhtu ja gálgga oahppamis. Barttastallan sáhttá bidjat vud1d1osa oktavuhtii luondduin ja báikegoddái olggobealde bissovas1 ássanbáikki. Lassi gávpot- ja c1oahkkebáikeovddidemiin ja teknalas1 ovdánemiin bistá barttastallama árvu. Departemeanta oaidná danin dehálaz1z1an ahte dilálas1vuod1at láhc1c1ojit nu ahte nu olus go vejolas1 sis geat dáhtos1edje bartta, sáhttet nás1s1at dahje sáhttet geavahit bartta. Dát ferte dahkkot nu ahte garvvas1ii riiddu eará beros1tumiiguin." (42. siiddus) Finnmárkku 1992-95 fylkkaplánas c1uoz1z1u earret eará c1uovvovas1 bartahuksema birra 124. siiddus: "Lea poitiivalas1 oktavuohta gaskkal bartaháhkama ja olgoáimmo doaimmaid. Danin berrege lágidit nu ahte buohkat geat nu háliidit oc1c1os1edje vejolas1vuod1a bartii, jogo iez1as bartta dahje luoikkahit/láigohit bartta. Bartasajiid ohcamat dávistit hui bures bartasajiid fallamii, sihke rittu guovlluin ja siseatnamiin. Dád1is lea s1addan uhccán sávahahtti suovvat barttaid hukset ávdin guovlluin, ja nu gohc1oduvvon "ávdinbarttaid" huksemii gal s1addá váttis oaz1z1ut lobi. Go bartaguovlluid/bartasaji mearrida,de ferte garvit dehálas1 fuod1d1oguovlluid, eará hearkkes guovlluid ja guovlluid mat leat dehálac1c1at friddjaáigge doaimmaide. Ferte eastadit barttaid bidjamis guhkkin geainnus eret, go dán man1n1á hui dávjá bohtet gáibádusat beassat vuodjit mohtorfievrruin bartta lusa sihke dálvet ja geasset. Mo bargii lea jurddas1an boahtit ferte ovddalgihtii jurddas1an. Dilit fertejit lágiduvvot nu ahte rittu guovlluid olbmot oc1c1os1edje vejolas1vuod1aid bartasajiide siseatnan- ja vuotnagielddain." Ja dasto 121. siiddus c1uoz1z1u váldoulbmilis sihkkarastit birrasa ja valljivud1d1osa: "Duhtadahttit bartasajiid ohcamiid. Bartasajiid lágideapmi ferte heivehit dárbbuide stuorát regiovnnaide, iige dus1s1e ean1kil gieldda várás. Bartaguovllut mat leat guhkebus1 eret geainnus eai galgga oaz1z1ut buoret juvssahahttivuod1a geaidnohuksema bokte, skohterláhttuiguin dahje ahte loz1z1et dálá njuolggadusaid. Ráddjen. Dán ovdanbuktimis suokkardat eanavuovdinlága ja mearrádusaid mat leat addon bartahuksemii jna. Álggos namuhuvvojit dus1s1e oanehac1c1at plána- ja huksenlága mearrádusaid váldonjuolggadusat bartahuksema hárrái. Mud1ui c1ujuhuvvo plána- ja huksenlága oppalas1 ovdanbuktimii ovddabealde 3. kapihttalis. Eanavuovdinlága njuolggadusat ovdanbuktojit 4. 63. c1uoggás vulobealde eanavuovdinorgánaid birra. Guod1oheaddjibarttaid, ealáhusbarttaid ja lavdnjegod1iid ás1s1iid meannudeamit c1uvvot eará njuolggadusaid go dábálas1 bartaás1s1iid. Oanehac1c1at namuhat ás1s1emeannudannjuolggadusaid 4. c1uoggás vulobealde. Bartahuksen plána- ja huksenlága mielde. Váldonjuolggadus lea ahte bartasajit galget biddjot dohkkehuvvon plánaid mielde. Plána- ja huksenláhka gusto ollásit joavdohuksemii, earret dihto mearrádusaid almmolas1 c1áhce- ja duolvac1áhcejohtasiid laktámiin. Guod1oheaddjibarttaide ja ealáhusbarttaide gusto láhka nu guhkás go heive, buo. § 81. Dán mearrádusa mielde lea lága vuolggasadji ahte galgá sáddejuvvot diehtu gildii dákkár barttaid ceggema birra, muhto § 93 huksenlobi birra lea dávjá gustojeaddjin. Fylkkamánni 1980 c1ielggadeapmi konkludere ahte lavdnjegoad1it eai lean rusttegat huksenlága áddemis ja ahte huksenlága njuolggadusat (ee. ohcangeatnegasvuod1as §§ 93 (82) mielde buo. 95) ii gusto, earret died1ihangeatnegasvuohta § 84 mielde. Plána- ja huksenlága § 20-4 vuosttas lad1as nr. 1 vuoigatvuod1avuod1d1uda gielddastivrii liigudit huksenguovlluid mat siskkildit eatnamiid ee. bartaulbmilii. Gielddaplána eanaoasis lea vuolggasajis njuolga riekteváikkuhus dan gieldda eanageavaheapmái. Hukset barttaid sáhttá danin váldonjuolggadussan dus1s1e guovllus mii lea biddjon huksenguovlun gielddaplána eanaoasis. Láhkavuod1d1u lea gáibidit muddenplána dahje ássanplána ovdal huksema, buo. § 20-4 nuppi lad1d1asa a bustáva. Muhto guovlluin mat leat biddjon eanadoallo-, luonddu- ja olgunastinguovlluide sáhttá addit bied1ggus bartahuksema mearrádusaid, muhto gáibádus lea dalle ahte barttaid mahtodat ja sajádat galgá leat mearriduvvon, buo. § 20-4 nuppi lad1d1asa c bustáva. Eanadoallo-, luonddu- ja olgunastinguovlluin mud1ui sáhttá hukset barttaid dus1s1e sierralobiin. § 20-4 nuppi lad1d1asa e bustáva olis, sáhttá gielda gieldit cegget od1d1a barttaid ja sakka stuoridit dálá barttaid. 4.6.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Birasgáhttendepartemeanta ovddasvástida erenoamáz1it eanaplánema ja olgunastinpolitihka bajit hálddas1anorgánan. Gielddas lea dábálas1 plánema bokte váldoovddasvástádus c1ad1ahit bartapolitihka. Dat ovddasvástida ordnet ja bargat gielddaplánain, gieldaoasseplánain, muddenplánain ja ássanplánain. Gielddat sáhttet álgovuorus iez1a válljet mo meannudit joavdohuksema plánenoktavuod1as ja dat mearrida álgovuorus ies1 plána oktan buohkaide c1adni váikkuhusain. Datte galgá deastta atnit fylkkaplána vejolas1 njuolggadusaide. Fylkkagielda ja stáhta fágaeiseválddit sáhttet ovddidit vuosteákkaid jus gielda mearrida plána riikka ja guovllu beros1tumiid vuostá. Jus guovlu leat biddjon eará ulbmilii go bartahuksemii, ráddje dát gieldda háldduid muddejuvvon guovllus. Jus galgá cegget barttaid dákkár guovlluin, lea váldonjuolggadus ahte gielda ferte addit sierralobi plánas plána- ja huksenlága § 7 olis. Guovlluin mat leat muddejuvvon eanadoallo-, luonddu- ja olgunastinguovlun, sáhttá ealáhus- ja guod1oheaddjibarttaid cegget go dat gullet ulbmilii. Eaktun lea ahte rusttet deavdá ávnnaslas1 eavttuid maid lágat bidjet ies1 rusttegii. Muddenplána lea bienalas1 plána maid atná unnit guovllus. Gielddaplána eanaoasis sáhttá mearridit ahte eanaávkkástallan dus1s1e galgá leat muddenplánaid mielde. Gielddaplána eanaoasis ii sáhte earuhit eanadoallo-, luonddu-, ja olgunastinguovlluid ies1gud1et osiid. Muddenplánain lea nuppeláhkai. Olgunastinguovlluid ja luonddusuodjalanguovlluid ii sáhte ovttastahttit eanadoalloguovlluin. Finnmárkku eanavuovdinorgánaid bargun lea hálddas1it stáhta "matrikulerekeahtes" eatnamiid Finnmárkkus njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlága mielde oktan gullevas1 láhkaásahusaiguin ja mearrádusaiguin. Eanavuovdinlága § 2 vuosttas lad1as láhkavuod1d1uda vuovdit dahje láigohit eatnamiid. Láhka ies1 ii sisdoala makkárge erenoamás1 vuodin- dahje lihttoláigohannjuolggadusaid eatnamiid ealáhus- dahje joavdobarttaide. § 2, goalmmát lad1d1asa olis leat addon láhkaásahusat vuovdima ja lihttoláigoheami birra. Eanavuovdinláhkaásahusa § 1 man1imus1lad1d1asa olis dat lea vel addon suoidnemánu 3. b. 1967 «vuovdin- ja láigohanmearrádusat mat gustojit Finnmárku Eanavuovdinkantuvrii», Eanadoallodepartemeantta dohkkehan nuppástusaiguin man1imus1borgemánu 9. b. 1983. Finnmárkku eanavuovdinkantuvra meannuda priváhta ja earáid ohcamiid viessosajiid láigoheames dahje oastimis ja vuoigatvuod1aid moanat ies1gud1et ulbmiliidda, sajiid sihke ealáhus- ja joavdobarttaidege. Bartasajiid galgá váldonjuolggadussan c1ohkket dohkkehuvvon bartaguovlluide maid lea ráhkadan plána- ja huksenlága mielde, buo. eanavuovdinláhkaásahusa mearrádusaid §§ 1 ja 5 ja § 10. Muhto § 10 nuppi lad1d1asis lea vuoigatvuod1avuod1d1u addit sierralobi bied1ggus bartahuksemii jus ee. boazodoalu, eanadoalu, luonddusuodjalusa dahje eará dehálat eanaávkkástallama deasttat eai cakka. §§ 13 ja 14:s leat addon bienalas1 njuolggadusat earret eará ássama mahtodagas. Láigos1iehtadus addá láigolaz1z1ii vuoigatvuod1a cegget bartta ja olgovistti. Láigoáigi lea 80 jagi. Viesuid birra ii sáhte áidut láigoheaddji1461 lobi haga, ja láigolas1 ii sáhte njeaidit beziid ja doaimmahit stuorát eanaháldduid. Unnit doaibmabijuid sáhttá c1ad1ahit guovllus 1 mihtus birra bartta. Láigolas1 ii oac1c1o eará vuoigatvuod1aid birra bartta jus ii leat c1ielgasit celkon s1iehtadusas. Ealáhusbarttat leat muddejuvvon lagat mearrádusa § 9:s, mas leat addon njuolggadusat goas sáhttá diktit bied1ggus eanabihttáláigohemiid ealáhusa ja eará doaimmaid atnui. Dát gusto ee. boazoealáhusa, bivddu ja guollebivddu barttaide ja hoteallaide, turistabarttaide, stuorát fitnodat- dahje searvebarttaide, ies1gud1et gohccibarttaide ja barttaide c1adnon geavahanvuoigatvuod1aide dahje servituhtaide omd. guohtun-, láddjenvuoigatvuod1at jna. Ealáhusbarttaid láigoáigi earret boazodoalu lea "doaisttáz1ii" dahje guovtti jagi eretcealkináigemeriin. Go eai s1at dárbbas1uvvo ealáhusbarttat, loahpahuvvo láigovuoigatvuohta automáhtalac1c1at. Návsttut leat dárkilat muddejuvvon § 15:s. Návstu sáhttá dus1s1e cegget jus dárbbas1uvvo ealáhusguolásteapmái, dahje stuorát jávregáttiin dahje mearragáttiin gos fanas dárbbas1uvvo ulbmálas1 guollebivdui ja gos guollebivdu lea okta váldocuhkiin bartta huksemii ja gallestaddamii. Návstu sáhttá diktit ceggetge jus dárbbas1uvvo beassat bartii, ja jus lea govttolas1 dihto eará háviin. Lavdnjegoad1it leat muddejuvvon § 17:s. Dat galget biddjot sierra bartaguovlluid olggobeallai, ja ferte dárbbas1uvvot idjadansadjái ealáhusdoalus, várresuodjalanbálvalusas1462 ja suodjin vázziide garradálkkis. Dákkár lavdnjegod1iid ii sáhte cegget jus dat sakka vahágahttet dahje bilidit boazodoalu, eanadoalu dahje eará dehálas1 beros1tumiid ovddas dahje go guovlludárbu leat devdon. Lobit addojit vuohc1c1an servviide dahje eará ovttastumiide mat lágidit olgunastindoaimmaid dahje ávkkástallet meahcceriggodagain. Lavdnjegod1iid galgá bidjat unnimus 5 km luottas eret ja unnimus 100 mehtera mearas, jávrris dahje c1ázádagas eret. Mearrádusa § 17:s leat addon bienasta bitnii njuolggadusat ávnnasgeavaheamis, mahtodagas jna. Lavdnjegoad1it galget leat rahpasat ja olamuttus buohkaide, jus eanavuovdinkantuvra ii leat addán lobi dan doallat gitta. Váldonjuolggadus lea ahte bartasajit stáhta "matrikulerekeahtes" eatnamiin galget lihttoláigohuvvot. Dus1s1e spiehkastahkan sáhttá bartasajiid vuovdit, buo. eanavuovdinláhkaásahusa § 5. Golggotmánu 3. b. 1967 mearrádusain c1uoz1z1u § 8:s ahte "stáhtaeatnamat mat galget ádnot barttaide, návsttuide ja lavdnjegod1iide, sáhttet dus1s1e lihttoláigohuvvot." Geavadis c1állojit dus1s1e láigos1iehtadusat. 1970-80 logus leat vuvdon dus1s1e moadde saji barttaide mat juo ledje ceggejuvvon. MA 2/91 njukc1amánu 13. b. 1991 johtuc1állosis Stáhta vuvddiid direktoráhtas láigosajiid vuovdima njuolggadusaid dáfus, c1uoz1z1u 3.2. c1uoggás barta- ja návstosajiid birra ahte ii sáhte vuovdit dákkár "sajiid Finnmárkkus". Dát ii datte gusto oston stáhtaopmodahkii, duottarviessomihtádusaide1463, ja eatnamiidda maid dál Statskog hálddas1a eará stáhtaásahusaid beales, buo. 3.1. c1uoggá ja 3.2. c1uoggá nuppi lad1d1asa. Dákkár stáhtaeatnamiid sáhttá prinsihpas vuovdit, muhto ii dát dahkko. Eanavuovdinlága § 2 nubbi lad1as cealká ee. ahte eatnamiid ii sáhte vuovdit dahje lihttoláigohit jus guovlu adno dárbbas1uvvot boazoláiddomiidda, boazodoalu johtolagaide dahje eará deasttaide numo omd. guollebivdui, ruvkedoibmii, olgunastin- ja luonddusuodjalanberos1tumiide. Vuovdin- ja láigoheami eanavuovdinmearrádusaid § 10 vuosttas lad1d1asa mielde galget joavdobarttat váldonjuolggadussan c1ohkkejuvvot bartaguovlluide huksenlága mearrádusaid dohkkehuvvon plánaid mielde. Dasto c1uoz1z1u § 10:s nuppi lad1d1asis ahte "sierralobi galgá dábálac1c1at addit go ii boazodoallodilli, eanadoallodilli, álbmoga beros1tumit, luonddusuodjalandeasttat, gielddateknalas1 dilálas1vuod1at, johtolatdilit dahje vejolas1 eará dehálat eanaávkkástallan dan cakka." Dán árvvvos1tallannjuolggadusas dát lea mearkkas1upmi ean1kalás1s1iin. Njuolggadus orru vuohc1c1an galgamin muddet gaskavuod1a joavdobarttaid c1ohkkejuvvon ja bied1ggus huksema. Muhto sáhttá jearrat mearkkas1ago njuolggadus geatnegasvuod1a lihttoláigohit bartasajiid go árvvos1tallan lea ohccái ovdun. Dán gaz1aldahkii ja gaz1aldahkii geatnegahttot lihttoláigohit bartasaji c1ujuhuvvo 2. 5.1.2. kapihttalii ovddabealde. Eanavuovdinláhkaásahusa §§ 1 ja 5 ja mearrádus vuovdima ja lihttoláigoheami birra § 10 vuosttas lad1as eaktuda ahte bartasajit galget lihttoláigohuvvot gieldda dahje eanavuovdinorgánaid ráhkadan dohkkehuvvon plánaid mielde. §§ 8 c1uo. eanavuovdinmearrádusain leat addon lagat njuolggadusat eanalihttoláigoheames barttaide, návsttuide ja lavdnjegod1iide. § 11:s c1uoz1z1u ahte bartaguovlluid vuod1us berres1ii leat várddusplána mii lea vuod1d1uduvvon buot geavahanberos1tumiid ja beros1tanriidduid meros1tallama ollislas1 logahallamii. 4.6.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Ás1s1emeannudeapmi Plánaproseassa ja ean1kalohcamiid ás1s1emeannudannjuolggadusaid dáfus plána- ja huksenlága ja eanavuovdinlága njuolggadusaid mielde, c1ujuhuvvo oppalas1 govvádussii bajábealde 2. kapihttalis eanavuovdinortnega birra ja 3. kapihttalii plána- ja huksenlága birra. Dás dus1s1e oanehac1c1at namuhuvvo ahte stáhtaeatnamiin lea eanavuovdinkantuvra mii juohká c1uoggáláiggu1464 joavdoviesuide dahje barttaide. Barta- dahje joavdoviessosadjeohcamat sáddejuvvojit álo eanavuovdinkantuvrii, ja gielda addá fas huksenlobi. Ás1s1emeannudeami mahtodat, namalassii gulaskuddanvuorru1465, lea dan duohken leago guovlu gos barta galggas1ii huksejuvvot muddejuvvon joavdohuksemii. Bartasajiid muddejuvvon guovllus juolluda eanavuovdinkantuvra almmá namuhanveara ás1s1emeannudeami haga. Go plánaproseassa bokte leat mearriduvvon muddenplánat, lea dárbbas1meahttun od1d1asit árvvos1tallat caggágo vuovdima dahje lihttoláigoheami gielddus eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asis lihttoláigohit bartasajiid. Jus lez1z1et guorus viessosajit, fuolaha eanavuovdinkantuvra ahte c1állo láigos1iehtadus ja ráhkaduvvo mihttoc1álus. Jus eai leat guorus viessosajit, biddjo ohcci vuordinlistui. Jus guovlu ii leat muddejuvvon bartahuksemii, c1ad1ahuvvo viiddis gulaskuddanvuorru ja ás1s1emeannudeapmi mii siskkilda moanaid hálddas1anorgánaid ja eará beros1teaddjiid. Lavdnjegod1iid, ealahusbarttaid jna. ás1s1emeannudeapmi, ii leat nu vud1olas11466 go joavdobarttaide. Dáidda lea doarvái died1ihit gildii. Muhto eanavuovdinkantuvra lea iez1as mearrádusaid vuod1ul geatnegahtton konkrehta árvvos1tallat guovllu eará beros1tumiid, ja dalle erenoamáz1it boazodoalu ja eanadoalu ektui, buo. eanavuovdinlága § 2, láhkaásahusa § 1, mearrádusa § 17 lavdnjegod1iide ja § 9 ealáhusbarttaide. Dásge sáddejuvvo ohcan gulaskuddamii gildii, eanastivrii, olgunastinlávdegoddái, boazodollui jna. Eanavuovdinkantuvra galgá vihkkedallat guovllu eará beros1tumiid ektui ja fuolahit ahte barta dahje goahti ii ceggejuvvo eanavuovdinmearrádusaid vuostá. Mud1ui lea ás1s1emeannudeapmi seammago joavdobarttaide. Boazodoalu guod1oheaddjibarttat c1uvvot boazodoallolága njuolggadusaid, geahc1a § 10 vuosttas lad1d1asa nr. 1. Skábmamánu 1.b. 1982 láhkaásahusa mielde mii dohkkeha boazodoalu guod1oheaddjiidbarttaid, galgá Boazodoallostivrra dahje Boazodoallohoavdda váldesirdimiin, dohkkehit guod1oheaddjibartta ceggema. Mud1ui c1ujuhuvvo 4.3. kapihttalii boazodoalu birra. Váidin Eanavuovdinláhkaásahusaid § 16 a vuosttas lad1as cealká ahte mearrádusaid láhkaásahusaid olis, sáhttá guoddalit hálddas1anlága VI kapihttala njuolggadusaid mielde. Váidda galgá sáddejuvvot orgánii mii lea lagamus bajábealde hálddas1anorgána mii lea dahkan mearrádusa, geahc1a hálddas1anlága § 28. Láhkaásahusa § 16 a, nuppi lad1d1asa mielde lea direktoráhta masa ás1s1i gullá, mii lea váidalanásahus eanavuovdinhoavdda dahje eanavuovdinstivrra mearrádusaide. Dát máksá ahte mearrádusaid guoddala Statskog:i bartahuksema dáfus. Láhkaásahusa § 16 a vid1át lad1d1asis c1uoz1z1u ahte váidagat eanavuovdinhoavdda mearrádusaide galget ovddiduvvot stivrii ovdal ás1s1i sáddejuvvo direktoráhtii (Statskog). Dát lea eanavuovdinhoavdda mearrádusa "siskkáldas" gohcci, ja ii dagat ahte váidi ii beasa váidit Statskog:i mii lea dáid ás1s1iin bajit orgána Finnmárku eanavuovdinkantuvrra ektui. Gieldda dahje eiseválddiid dahkan mearrádusaid váidda c1uovvo hálddas1anlága njuolggadusaid dahje dan sierralága, ja ii máinnas1uvvo dás. Geavat 1960-jagiid gaskamuttus huksejuvvojedje barttat Finnmárkkus almmá almmolas1 plánema haga. Geat ohce bartasaji, oz1z1o dábálac1c1at saji gokko sii háliidedje. Geavaige ahte muhtun huksii bartta ja man1n1il válddii oktavuohta dan dalá eanavuovdinkommis1uvnnain juridihkalac1c1at c1álihan dihte láigos1iehtadusa. 1960-logus lassánii garrasit bartahuksema beros1tupmi fylkkas, ja seamma áiggis huksemat biddjojedje c1avgasat plánaid mielde. Moanat bartasajit stáhta eatnamiin main ovdal ii lean láigos1iehtadus, oz1z1o dán ordnejuvvot eanavuovdinkantuvrra bokte. Bartahuksen fylkkas lassánii 1970-logus. Od1d1ajagemánu 1. b. 1992 ledje juridihkalac1c1at c1állon sullii 4 400 láigos1iehtadusa bartasajiide stáhta eatnamiin. Dát láigos1iehtadusat adde 1991:s sullii 1.1 mill. ru. sisaboad1uid Finnmárkui hálddas1eapmái. 1991:s mied1ihuvvo 156 ohcama joavdobartasajiide. Láigodivat 1993:s lea 775 ru. dábálas1 joavdobarttaide ja 480 ru. ealáhusbarttaide. Eanas1 bartasajit leat vuotna- ja badjeeanagielddain. Mátta-Várjjat lea viehka geasuheaddji, muhto sihke Fálesnuoris, C1áhcesullos, Álttás, Bearalvágis ja Guovdageainnus leat viehka olu barttat. Hui olu barttat leat c1ohkkejuvvon Riehpponávz1z1is Fálesnuoris, Geadnejogas Bearalvágis, Stuorájogas Várggáhis ja Ánnejoga guovllus C1áhcesullos. Erenoamáz1it riddoássit jerret bartasajiid suoddjás vuovdás guovlluin. Eanas1 bartasajit Finnmárkkus leat c1ujuhuvvon giliássiide (sullii 66%) ja dus1s1e 4-5% barttain gullet olggobealde fylkka ássiide. Muhto badjel 90% bartasajiin omd. Fálesnuoris leat juolluduvvon earágiliássi finnmárkolac1c1aide, erenoamáz1it hámmárfeastalac1c1aide. Deanus ja Sállánnuoris gullet sullii 80% ja Guovdageainnus sullii 60% bartasajiin earágiliássiide. Eará gielddain lea dilli nuppegez1iid; eanas1 bartasajit leat juolluduvvon gieldda iez1as ássiide. (Gáldu: Fylkesplan for Finnmark 1984-87, 242. siiddus.) Muhtun váttisvuod1at leat bohciidan boares barttaid dahje lavdnjegod1iid od1d1asit huksemis ja mat leat leamas1 ceggejuvvon dalle goas eai lean hiegis gáibádusat láigos1iehtadussii dahje lohpái. Guhká lea leamas1 viehka váttis oaz1z1ut bartasaji fylkka muhtun sajiin. Eanavuovdinorgánat leat gitta 1980-jagiid álgui viehka hiehkásit c1ad1ahan bargguset. Muhtun gielddat, omd. Guovdageaidnu ja Deatnuge, leat c1ad1ahan c1avga bartapolitihka, erenoamáz1it boazoealáhusa ektui, muhto eanadoalu, fuod1d1u- ja luonddusuodjalanberos1tumiid ektuige. Muhtun guovlluin lea báikegoddi nannosit vuosttaldan bartaplánaid go áinnas dáhtos1edje iez1aset meahcceriggodagaid alcceseaset. Riddogielddain lea c1ad1ahuvvon loaz1z1adat bartapolitihka. Man1n1ilgo rád1d1ehus 1980-jagiid álggus háliidii loz1z1et bartapolitihkka, nuppástuhtto 1983:s eanavuovdinmearrádusat stáhtaeatnamiid vuovdimis ja láigoheamis. Sidjiide geat bivdet ja guolástit ealáhusvuod1uset oassin, suvvo ealáhusbarttaid dihto muddui. Eai leat oppalas1 njuolggadusat mat mearridit man stuorra sisaboahtu galggas1ii leat bivddus, guollebivddus dahje meahcceriggodagaid eará ávkkástallamis, jus galggas1 adnot ealáhusvud1d1osa oassin. Ferte dihto árvvos1teami atnit. Eanavuovdinkantuvra lea vuod1d1udan livnnetkantuvrra boahtodied1áhussii. Jus les1 c1ilgejuvvon ahte lea sisaboahtu dákkár ealahusas, fertes1ii árvvos1tallot dárbbas1uvvogo barta dán doibmii, ja s1addágo barta mahkás1 eará beros1tumiid vuostá. Eanavuovdinkantuvrage lea juridihkalac1c1at c1állán s1iehtadusa ealáhusbartii mas murjen lea váldocuohkki, muhto dalle lotnolasat guollebivdduin ja bivdduin. Lea dohkkehuvvon ahte eavttut oaz1z1ut lavdnjegoad1i lea álkit go bartii, go ovddes1 árbevierru váfistii ahte geavaheaddjit atne deastta birrasis, ja dat veahás1 atnu ii c1uohcan guvlui. Man1it áiggis lea datte meahccegeavaheapmi muhttojuvvon. Olbmot váldet earret eará eanet biergasiid goahtái go ovdal. Muohtaskohteratnu álkidii goastama ja lasihii anu. Stuorát dássegáibádus dagahii ahte od1d1a lavdnjegoad1it galge leat stuorát ja ahte muhtumin lobiheamit huksejuvvojit geasehuvvon ávdnasiiguin. Go lavdnjegod1iid eanet geavaha jovdui, adno eanet guovluge birra lavdnjegod1iid ja danin c1uohcá eanet luondduriggodagaide ja s1addet riiddut eará geavaheaddjiiguin, erenoamáz1it boazodoaluin. Boazodoallu oaivvilda ahte lavdnjegoad1it sáhttet ráhkadit stuorát váttisvuod1aid go joavdobarttat, go lavdnjegoad1it eai galggas1ii njuolggadusaid mielde leat lohkkaduvvon ja danin álki eanas1 olbmuide beassat dohko. Joavdobarttaid eaiggádat sáhttá head1us1tit anu jus dan lohkkadit. Boazodoallu dáhttu ahte eavttut oaz1z1ut lavdnjegoahtesaji galgá buorebut árvvos1tallot, seammaláhkai go joavdobarttaid dáfus. Hui unnán ohcco cegget od1d1a lavdnjegod1iid, ohcco baicce divodit boares lavdnjegod1iid dahje oaz1z1ut almmolas1 duod1as1tusa ("julggas1tusa") bearras1a boares lavdnjegoad1is. Eanavuovdinkantuvrras bidjet hui hiegis gáibádusaid divodeapmái, duod1ás1tusain ee. eaiggádus1s1andilálas1vuod1as ja Várrebálvalusa beale gehc1c1ui. Lavdnjegoahtevuoigatvuohta masso jus lavdnjegoahti mieská ja ii leat orohahtti. Dan ektui go ovdal juridihkalac1c1at c1állojuvvo láigos1iehtadusat lavdnjegoahtesajiide, ja man1n1il 1980 juogadanlága álggaheami oktavuod1as gáibiduvvui nu gohc1oduvvon "logahallanreive1467ge", c1állo dál dus1s1e oanehis "julggas1tus" goahteeaiggádii gii addá namahuvvon olbmui vuoigatvuod1a cegget ja mád1asatnit rabas lavdnjegoad1i dihto báikkis. Dus1s1e addo c1uoggáláigu bartaceggemii ja viessosadjeráját eai merkejuvvo. Guovlu maid bartaeaiggát oaz1z1u háldosis, dávista dalle viessosadjeláigolága oppalas1 mearrádusaide, namalassii 1 mihtu juohke bartii. Ovdal lea dihto háviin mihtidan bartarájáid. 60-jagiid gaskamuttus, go bartaguovlluid plánegohte, ja gitta 1985-90 rádjai lea eanavuovdinkantuvra fuolahan plánema eanas1 oasi. Dad1is lea bartaguovlluid gárvvisteapmi c1ilgejuvvon gielddaplánain ja eanavuovdinkantuvra eanas1 ráhkadii bártaguovlluid muddenplánaid. Fylkkas leat lassin priváhta barttaid eará joavdohuksematge. Sis Finnmárkku duottarviesut leat fálaldagat sidjiide geat dáhttot olgunastit. Sullii 15 bálvaleaddji duottarviesu leat Álttás, Guovdageainnus, Kárásjogas, Deanus ja Mátta-Várjjagis, oktiibuot sullii 350 sean1gasajiiguin. Dasa lassin leat sullii 6 ávdinviesu1468 sullii 30 sean1gasajiiguin. Dákkár fálaldagat eai gáibit olus eatnamiid, ávkkástallá cuokka buorebut ja báikegoddái lea buoret rud1alas1 lassivaikkuhusat. Muhtun fitnodagat ja searvvit, omd. bivde- ja guolástallansearvvit, valás1tallansearvvit ja fágalihtut, leat maid huksen barttaid maid miellahtut ja bargit ja soitet earát sáhttet hálddas1it. Dákkár bartahuksen lei eanet 50-60 logus. Dál mannagoahtá nu ahte olbmot dáhttot iez1aset priváhta barttaid. 4.7 LUOPMÁNAT 4.7.1 Álggahus Finnmárku lea erenoamás1 muorjerikkis. Dábálamos muorjjit leat luopmánat, sarrihat, jo?at ja c1áhppesmuorjjit. Dáin leat luopmánat bivnnuhamosat ja mas lea stuorimus rud1alas1 mearkkas1upmi. Eai leat virttis meros1teamit luobmemii oktiibuot, muhto vuollerádjelohkun lea árvaluvvon ahte gaskal 500 ja 1000 tonna sáhttá c1oaggit gaskamearálas1 buorre luomejagis. Ii gávdno statistihka man olu muorji c1oggo fylkkas. Iige gávdno lohku man olu muorjjit vuvdojit, muhto sáhttá árvaladdat ahte oastiide vuvdo unnimus 30 tonna jahkái. Sullii 50 ru. kg hattiin vástida muorjeárvu gaskal 25 - 50 mill. ru. jahkásac1c1at. (Gáldu: NOU 1988:42 Nćringskombinasjoner i samiske bosettingsomrĺder). Dábálac1c1at bistá luomejahkodat sullii suoidnemánu 20. b. rájes c1akc1amánu álgui. Stuorra oassái finnmárkolac1c1ain lea dábálas1 murjet. Muorjjit leat ávkkástallon eanemus buot meahcceriggodagain sihke c1oaggiid ja c1oaggán meari dáfus. Murjema searvan Finnmárkkus lea stuorát go riikkas mud1ui, seammásgo lea dávjjit olbmuid gaskkas. Guorahallamat c1ájehit ahte go 6% riikkadásis serve 10 dahje eanet gerddiid jahkásac1c1at, serve 12% Finnmárkkus 13 dahje eanet gerddiid. 15 ies1gud1etlágan joavdodoaimmain lei murjen nr. 6 doaimmain maidda eanemusat liikojedje, sullii seammago bivdu. (Gáldu: Friluftslivet i Finnmark, NIBR- c1álus 1987: 133.) 1970-logu loahpa guorahallan c1ájeha ahte ássiid gaskkas leat sii geat barget vuod1d1oealáhusain, geat ávkkástallet muorjeriggodagain án1giramos. Guorahallamat válljejuvvon fylkka guovlluin c1ájehit ahte gaskal 70 -100% boazodoalliin ávkkástalle lubmema lassiealáhussan. Eanadoalliid gaskkas ledje gaskal 80-95% geat ávkkástalle riggodaga lassiealáhussan. Muhto eará ássiid gaskkasge lei lubmen hui mávssolas1; eará fidnobargiid gaskkas lei sullii bealis sisaboahtu lubmemis. (Gáldu: NOU 1978 : 18 A, Finnmarksvidda, Natur - kultur, 254. siiddus.) Mán1gasii lea veajuiduvvan ja luondduvásáhusat lubmema vuod1d1un, ja rud1alas1 mearkkas1upmi lea unnit. Muhto eatnas1at c1ogget gal murjjiid iez1aset dállodollui go lea dehálas1 doarjja bearras1a biebmodillái, seammásgo mán1ggas atnet luopmániid herskun. 4.7.2 Láhkavuod1us ja njuolggadusat Rán1ggás1tanlága § 400 vuosttas lad1d1asis lea vuolggasadji ahte buohkain lea lohpi lubmet meahcis. Muhto dát ii gusto ollásit luomeeatnamiin "Romssa fylkkas" (maiddái Finnmárkkus). Luomeeatnamiin oaivvilduvvojit guovllut gos leat dan mad1e luopmánat ahte ávkkástallamis lea rud1alas1 mearkkas1upmi. Dákkár guovlluin mearrida § 400 nubbi lad1as ahte gildojuvvo lubmet maid ii bora dasttán, muhto ii dange sáhte dahkat jus eaiggát c1ielgasit lea dan gieldán. Lea eahpec1ielggas gustogo rán1ggás1tanlága § 400 nubbi lad1as stáhta matrikulerekeahtes eatnamiidda. Jus ii gusto, lea váldonjuolggadus § 400 vuosttas lad1d1asis lud1olas1 c1oaggima hárrái mii gusto stáhta eatnamiin, geahc1a lagat Riektejoavkku c1ielggadeami 3.10. kapihttalis. Njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlága § 5a, buo. suoidnemánu 15. b. 1966 eanavuovdinláhkaásahusa §§ 8a ja 16 lea sierranjuolggadus Finnmárkui. Váldonjuolggadus lea ahte lubmen fylkkas lea doalahuvvon fylkka iez1as ássiide. Lubmen jus borrá dasttán lea datte lohpi buohkaide, geahc1a eanavuovdinlága § 5a vuosttas lad1d1asa nuppi c1uoggá. Ii gáibiduvvo dáz1a stáhtaborgárvuohta; dus1s1e gáibádus ahte veagadatgirjjis1469 lea logahallon fylkka ássiin. Sámi vuoigatvuod1alávdegotti riektejoavku oaivvilda ahte báikegoddi virolas1 vuod1ul lea háhkan lubmenvuoigatvuod1a Finnmárkkus, ja ahte eanavuovdinlága mearrádusat vel nannejit ovddes1 ásahuvvon riektedili. Mearrádus lea addon vai lea c1ielga láhkavuod1d1u stáhta vuoigatvuhtii muddet lubmema, geahc1a Od.prp. nr. 68, 1975-76. Eanavuovdinlága § 5a mearrádus mearkkas1a ahte rán1ggás1tanlága § 400 nubbi lad1as geavadis dus1s1e oaz1z1u mearkkas1umi daid guovlluin mat eai leat nu gohc1oduvvon "matrikulerekeahtes" eatnamat. Eanadoallodepartemeanta mearridii 1952:s ahte lubmen lea doalahuvvon fylkka iez1as ássiide. Áigga lei bissehit daid olu ordnejuvvon luomec1oaggiid leavvama fylkii mii dassái lei geavvan, ja mii lei juo bilideamen fylkka ássiid ealáhusvud1d1osa. Ii goassige leat leamas1 oaivil head1us1tit ovttaskas olbmuid lubmemis go fuolkkit ja guossit gallestallet sin Finnmárkkus. Váldonjuolggadusa spiehkastat lea eanavuovdinlága § 5a nuppi lad1d1asis, mas c1uoz1z1u ahte earátge go finnmárkolac1c1at sáhttet oaz1z1ut lobi lubmet, ja ahte fylkka ovttaskas olbmot dahje joavkkut ja gilit c1ujuhemiin sáhttet oaz1z1ut oktovuoigatvuod1a ávkkástallat dihto luomevaljiid. Eanavuovdinlága § 5a goalmmát lad1d1asis ovdanboahtá ahte dákkár oktovuoigatvuod1a ii galgga addit eará sierravuoigatvuod1a vuostá, ja ferte váldet dárbbas1las1 váras1umi eará beros1tumiid ektui. Erenoamáz1it namuhuvvo boazosápmelac1c1aid lubmema deastta sin lobálas1 ásadeamis bohccuiguin orohagas. Eanavuovdinláhkaásahusaid § 8a:s leat addon lagat njuolggadusat luomevaljiid c1ujuheames. Dát c1ujuhanvuoigatvuohta lea doddjon eanavuovdinkantuvrii. Oktovuoigatvuohta galgá áigeráddjejuvvot1470 5 jahkái, ja dus1s1e c1ujuhuvvot sidjiide geat leat guovlluin main lea ovttabealat dahje heajos ealáhusvuod1us, mas luomevaljiid ávkkástallan, bivdu dahje guollebivdu leat leamas1 mávssolas1 ealáhusvud1d1osii. Dát mearkkas1a ahte guovllu ássiin fertejit leat leamas1 árbevierut meahccástallamii. § 8a nuppi lad1d1asis ovdanboahtá ahte luopmániin ii dárbbas1 leat sisaboahtu. Ohccit fertejit jáhkehahttin dahkat ahte luomec1oaggin dahje lubmema sisaboad1ut "eai leat mávssoheami doarjumin dállodoalu dahje ealáhusa ja danin ealáhusvud1d1osa." Sihke ovttaskas olbmot ja searvvit, njuolggadusaiguin maid eanavuovdinkantuvra lea dohkkehan, dahje ráddjejuvvon gilli, sáhttet oaz1z1ut dákkár c1ujuheami. Eanavuovdinláhkaásahusa § 8a njealját lad1as cealká ahte c1ujuhanrievtti ii sáhtte ovdaláigohit, ja c1ujuhuvvon luomevaljiid galget c1oaggit dus1s1e sii geat leat dákkár lobi oz1z1on. Várdosa dihte sáhttá fuomás1uhttit ahte Finnmárkkusge lea gielddus c1oaggit luomegaragiid, go fylkkadiggi ii leat eará mearridan buo. miessemánu 6.b. 1970 nr. 25 lága luomegaragiid c1oaggima gildosa hárrái §§ 1 ja 3. Luopmánat lohkkojit láddan go daid sáhttá c1oaggit nu ahte lasta ii c1uovo. Finnmárkku 1992-1995 fylkkaplána deattuha 18. kapihttalis eanaplánema ja luondduhálddas1eami eavttuid ahte váldomihttomeari lea sihkkarastit biras- ja valljivud1d1osa ja ahte ulbmil lea seailluhit ja ovddidit daid buriid vejolas1vuod1aid mat Finnmárkku ássiin leat olgunastimii. C1uoggás strategiat juksat mihttomeriid c1uoz1z1u : "Sihkkarastit oppa fylkka álbmogii buori vejolas1vuod1a bivdui ja muorjec1oaggimii stáhta eatnama hálddas1eamin." 4.7.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Rád1d1ehus lea, eanavuovdinlága § 5a nuppi lad1d1asa mielde, lasihan njukc1amánu 11. b. 1977 lágas, válddi addit láhkaásahusaid lubmenmuddemis. Dákkár láhkaásahus lea addon suoidnemánu 14. b. 1978 ggl. cea. lassin 1966 eanavuovdinláhkaásahussii. Finnmárkku eanavuovdinkantuvra lea láhkaásahusa § 11 mielde dat orgána mas lea báikkálas1 váldi hálddas1it stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus. Dát mearkkas1a ahte lea eanavuovdinkantuvrage mii hálddas1a fylkka luomevaljiid, ja mas lea váldi ee. c1ujuhit luomevaljiid ja addit earáide go finnmárkolac1c1aide vuoigatvuod1a lubmet, buo. eanavuovdinláhkaásahusa § 8a. Guovdageainnu suohkan lea birasgáhttema ja luondduhálddas1eami váldolávdegotti bokte oz1z1on válddi earret eará dahkat mearrádusaid lubmemii stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin guovvamánu 15.b. 1993 eanavuovdinláhkaásahusaid § 8a mielde, geahc1a § 3 c láhkaásahusa friddjasuohkanmearrádusaid1471 hárrái gieldda biras- ja luondduhálddas1eami dáfus. Dárkilat válddahallamii friiddjasuohkanortnegii1472 Guovdageainnus c1ujuhuvvo 5. kapihttalii. Finnmárkku leansmánniide sirdui 1980 rájes ja "doaisttáz1ii" váldi addit earáide go finnmárkolac1c1aide sierralobi lubmet, buo. eanavuovdinkantuvrra suoidnemánu 16. b. 1979 ja suoidnemánu 24. b. 1980 girjjiid. Eanavuovdinláhkaásahusaid § 8a gud1át lad1d1asis lea dát sierralohpeváldi biddjon eanavuovdinkantuvrii, dahje masa dat fápmuda. Guovdageainnus lea datte gielddas dát váldi. Leansmánnit eai leat vuolit orgánat eanavuovdinorgánaid ektui, ja sáhttá álgovuorus orrut dego dát váldesirdin leansmánniide lea dábálas1 váldesirdinoahpa1473 vuostá. Dát oahppa lea earret eará doarrás1474 váldesirdin orgánas nubbái, mii ii leat vuosttasa vuollásas1, ii leat dábálac1c1at fámolas1. Geahc1a Torstein Eckhoff, "Forvaltningsrett" 4. deaddileami, 235-236. siidduin. Mii doarju váldesirdima, lea ahte láhka diktá váldesirdit, ja go eanavuovdinkantuvrras eai leat eará orgánat vuollásac1c1at, lea dákkár váldesirdin mo dal les1 "doarrás" ja eará hálddas1anorgánaide mat eai leat eanavuovdinorgánaid vuollástandilis1475. Dasa lassin leat leansmánniin ovddez1is leamas1 dákkár barggut mat gullet Finnmárkku luondduriggodagaid hálddas1eapmái. Leansmánniid sierralohpevejolas1vuod1a geavat galgá leat loaz1z1a ja dan mielde manne earaid gieldigohte lubmet; namalassii head1us1tit olmmos1c1orragiid leavvama ja ordnejuvvon lubmema. Nu ii leat vuoigatvuod1avuod1d1u earáid c1oaggima ráddjet sierralobis dihto guovlluin dahje dihto áigodagas. Dát ovdanboahtá sihke njuolggadusain maid eanavuovdinkantuvra lea addán ja Finnmárkku fylkkadikki miessemánu 6. b. 1976 mearrádusas. 4.7.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Ás1s1emeannudeapmi Finnmárkolac1c1aid lubmen ii leat died1us ás1s1emeannudeami vuollásas1. Dán oktavuod1as lea danin spiehkastagaid njuolggadusat beros1tahtti, ja erenoamáz1it c1ujuhit luomevaljiid ja lobiid dasa ahte geat eai leat finnmárkolac1c1at oz1z1ot lubmet Finnmárkkus. Ás1s1emeannudannjuolggadusat c1ujuhit luomevaljiid, gáibidit ahte galgá viez1z1at cealkámus1a eanadoallolávdegottis, fylkkaeanadoallostivrras, boazoorohagas, guovllustivrras ja gielddastivrras ovdal c1ujuheami, buo. eanavuovdinláhkaásahusaid § 16. Ás1s1emeannudannjuolggadusaid dáfus sidjiide geat eai leat finnmárkolac1c1at ja geat dáhttot lubmet, lea numo namuhuvvon leansmánniide sirdon dát váldi. Dát dahkko nu ahte sii geat dáhttot murjet, bohtet leansmánni lusa ja ohcet dasttán murjema vuoigatvuod1a. Leansmánnit addet c1álalas1 lobi, maid son ferte váldit mielde jus Várrebálvalus válddahallo. Guovdageainnus lea dál birasgáhttema ja luondduhálddas1eami váldolávdegoddi mii meannuda buot sierralohpeohcamiid eanavuovdinláhkaásahusaid § 8a mielde. Geavat C1ujuheami dáfus, leat eanavuovdinorgánat dássáz1ii leamas1 várrogasat geavahit válddiset addit oktovuoigatvuod1a luomevaljiide olbmuide dahje servviide dahje organisas1uvnnaide. Dás lea ee. go erenoamáz1it gieldda orgánat leat miettas1tallan addit dákkár oktovuoigatvuod1a oppalas1 oainnu vuod1ul go ii berres1ivc1c1ii addit sierravuoigatvuod1aid fylkka meahcceriggodagaide. Eanadoallodepartemeantta eanavuovdinláhkaásahusaid meannudeames báhkkoduvvui c1ielgasit ahte fertejit leat viehka lossa árttat váras1it luomevaljiid ovdamunnin ovttaskas olbmuide dahje earáide. Eanavuovdinstivra mearridii árrat ahte c1ujuheapmi vuohc1c1an galggas1ii leat smávit giliide siskkit riikkageainnu mielde (Guovdageaidnu-Kárás1johka) Gievdneguoikka ja Jergula gaskka. Duogás1 lei lassi johtolat ja eanet luomec1oaggit go luodda ráhkaduvvui. Eanavuovdinstivra bargá nu ahte c1ujuha oktasac1c1at juohke gili dahje báikegotti ássiide. Buot fásta ássiin lea seamma vuoigatvuohta c1oaggimii c1ujuhuvvon guovllus. Eanavuovdinstivrra 1979 rájes 1993 rádjai ás1s1iid c1ad1amannan c1ájeha ahte 13 ovttaskas olbmo ja 6 searvvi leat ohcan luomejekkiid lihttoláigohit. 11 ovttaskas olbmuid ohcamat leat biehttaluvvon, 1 lea mied1ihuvvon ja 1 ii lean gárvvisin meannuduvvon. Nubbi bearas1 lei Mázes eret, ja oac1c1ui c1ujuhuvvot sullii 30 km2 luomeguovllu. Datte lea eaktun ahte boazosápmelac1c1ain lobálas1 ásadeamiin bohccuiguin orohagas lea vuoigatvuohta lubmet c1ujuhuvvon guovllus. Bearras1a ohcan 1985:s viiddidit guovllu sullii 100 km2 eanavuovdinstivra biehttalii. 6 servviin leat 3 biehttaluvvon, ja 3 leat mied1ihuvvon ohcamiidda. Guovttis dáin leat Guovdageainnu suohkanis, okta dáin lea báikkálas1 guollesearvi. Go dát eai s1at leat fámus, dahje od1d1a ohcamiin lea birasgáhttema ja luondduhálddas1eami váldolávdegoddi mii mearrida gaz1aldaga. Eanavuovdinkantuvra lea lassin mied1ihan ohcama c1ujuheames Sáltesávju gillái Sáltesávjojoga lahka Davvesiidda gielddas, go oaivvilduvvui ahte dát guovlu lea seamma dilis go Guovdageainnu guovlu. Dán guovllus lea olles báikegottis vuoigatvuohta. Dát c1ájeha ahte lea c1uvvon geavada mii lea teavstta mielde, go lea c1ujuhan luomevaljiid guovlluin main lea "ovttabealat dahje heajos ealáhusvuod1us". Eai leat biddjon erenoamás1 hiegis gáibádusat jáhkehahttin dahkat gáibádusa ahte lubmen dahje dán sisaboad1ut eai galgan "leat mávssoheamit doarjut dállodoalu dahje ealáhusa." Vuolggasajis lea doarvái ahte ássá heajos dahje ovttabealat ealáhusvud1d1osa guovllus. Jus searvi ohcá c1ujuheami, lea eaktun biddjon ahte searvvi miellahtut sáhttet leat olles báikegoddi. Finnmárkku duottarviesuin lea ovddasvástideaddjiin stáhta s1iehtadusain oz1z1on oktovuoigatvuohta ee. luopmániidda ja guliide lagat ráddjejuvvon guovllus birra duottarviesuid, dábálac1c1at 2,5 km duottarviesu birrasis. Dán ortnega duogás1 lea ealáhuslas1; dáhttu livc1c1e duottarviesuin sáhttit fállat gussiidasas ávkkástallat dihto luondduriggodagaid ásadeami oktavuod1as. Láhpi sullos lea mihtus ortnet. Láhpi suolu ii lohkko matrikulerekeahtes eatnamiin, muhto dábálas1 oston stáhtaeatnamiin, daningo stáhta Gávppas1andepartemeantta bokte osttii sullo ruovttoluotta. De ii leatge suolu eanavuovdinlága oktan láhkaásahusaiguin ja mearrádusaiguin vuollásas1, muhto eanavuovdinkantuvrra hálddas1anovddasvástádusa vuollásas1 man1n1ilgo lea sirdon Gávppas1andepartemeanttas váldi. Dán sullos leat ássit oz1z1on sierra oktovuoigatvuod1a lubmet. Ássit leat ásahan luomelávdegotti, mii mearrida c1oagginbeaivvi ja c1állá luomegoarttaid vuoigaduvvomiidda. Dát luomegoarta ferte leat fárus c1oaggimin. Luomelávdegoddi lea gohcci, ja oaz1z1u eanavuovdinkantuvrras jahkásas1 buhtadasa barggu ovddas. Sierralohpegeavada dáfus earáid go finnmárkolac1c1aid ektui, leat eanas1 váttisvuod1at Kárás1joga ja Guovdageainnu gielddain. Dáid gielddain dáhttot olugat sierralobi. Guovdageainnus c1uvgejuvvo ahte dábálac1c1at leat sullii 500 olbmo geat jahkásac1c1at ohcet gielddas lobi lubmet. Leansmánnit ja gieldda eiseválddit leat háliidan bidjat erenoamás1 c1oaggináiggiid earáidego finnmárkolac1c1aide, muhto dán lea eanavuovdinkantuvra vuosttaldan váilevas1 láhkavuod1u geaz1il. 4.8 FUOĐĐUT 4.8.1 Álggahus Finnmárku lea fylkka mas leat hui mán1ggalágan luondu; várit, duottar, gáissát, taiga ja johkaleagit gusket oktii viehka ráddjejuvvon guovllus mat mannet c1iekn1alis vuonaide ja áhpái. Go lea mán1ggalágan luondu ja molsas1uhtto dáid gaskkas de lea dás vuod1us hui girjás fuod1d1oeallimii, mii siskkilda mán1ggalágan bivddehahtti s1lájaid. Finnmárkolac1c1ain lea bivddus guhkes árbevierut, erenoamáz1it sápmelac1c1aid gaskkas. Bivdu lei doarjjaealáhus guollebivdui, monnemii ja uvjemii, boazodollui ja eanadollui. Ovdal bivdui mán1ggalágan elliid; njuorjju ja luostti vuonain, gironiid ja rievssahiid, suorssáid, mearralottiid, c1uvc1c1áid ja goahppiliid, riebana, njoammila, albasa, geatkki, gumppe, mádjiga jna. Dál bivdo eanas1 rievssat, ealga, njoammil, ruksesrieban, beahcelottit, suorssát ja mearralottit. Dál bivdo váldoás1s1álac1c1at veajuiduvvama ja biebmolassima1476 dihte ja dus1s1e spiehkastahkan ealáhusoassin. Ealáhusdoalliide lea váldoás1s1álac1c1at rievssahis rud1alas1 mearkkas1upmi. Ovdal lei giellabivdu dábálas1 sápmelac1c1aid gaskkas; erenoamáz1it rievssat- ja njoammilbivdu. Bivdu beatnagiin lea “dáz1a” vuohki, ja lei ovdal amas sápmelac1c1aide. Dál bivdet sullii 50% bivdiiguin beatnagiiguin, ja giellabivdo mearkkas1a sullii 4% gaskamearálac1c1at. Fuod1d1obivddu dáfus, lea dál dus1s1e ealgabivdu áigeguovdil Finnmárkkus. Goddi ii gávdno, ja dat moadde vuovderuiggu1477 leat ráfáiduhtton. Riikka mud1ui ektui leat olu eanet finnmárkolac1c1at geat bivdet. Norsk Institutt for By- og Regionforskning (NIBR) 1987 guorahallamat c1ájehit ahte go 24% geat leat jerron Finnmárkkus leat bivdán, lea lohku dus1s1e 9% olles riikkas. Bivdu lea eanas1 albmáid joavdodoaibman. 38% fylkka albmáin bivdet, ja dus1s1e 7% nissoniin servet. Riikka mud1ui ektui go dus1s1e 2% nissoniin leat searvan bivddus, lea nissonoassi stuoris Finnmárkkus. Bivdu lea mihtilmas doaibma nuoraidege. Olles 33% sis geat leat vuollel 20 jagi leat searvan bivdui, ja dus1s1e 23% 40-49 ahkejoavkkus leat dan dahkan. Bivdu gullá muhtun muddui vuod1d1oealáhusaidege. 1987 guorahallamat c1ájehit ahte 54% sis geat barget vuod1d1oealáhusain leat searvan bivdimii, ja dus1s1e 10% bá?ko- ja priváhta fitnodatbargiin ja 11% dearvvasvuod1a- ja sosiálasuorggi bargiin leat searvan bivdimii. Go 29% industriabargiin bivde, ledje viehka olu almmolas1 suorggi bargit; olles 38%. Guorahallamat c1ájehit ahte olles 95% bivdiin deattuhit c1álggu ja gealddu bivdiid stuorámus giktalussan, dus1s1e 27% deattuhit duhtavas1vuod1a ies1 háhkat borramus1a. Dus1s1e 13% bivdiid mielas lea bivdu rud1alas1 mearkkas1upmi iez1as dállodollui. (Gáldu: Friluftslivet i Finnmark, NIBR-notat 1987:133.) Monnemis ja uvjemis leat guhkes árbevierut fylkkas, ja das lea ovdal leamas1 dehálas1 ealáhuslas1 mearkkas1upmi, geahc1a 6 c1uoggá. 4.8.2 Láhkavuod1us ja njuolggadusat Miessemánu 29. b. 1981 fuod1d1oláhka nr. 38 ja láhkaásahusat ja mearrádusat daid láhkavuod1uin muddejit bivdonjuolggadusaid. Finnmárkui leat fuod1d1olága § 31 ja cuon1ománu 19. b. 1988 láhkaásahus fuod1d1ohálddas1eami birra dehálac1c1at, mat muddejit bivdolobi, ja mo bivdu galgá láigohuvvot álbmogii, olgoriikalac1c1aid bivdolohpi jna. Fud1os1bivdu muddejuvvo láhkaásahusa §§ 5-6:s, ja fuod1d1obivdu fas §§ 7-12:s. Finnmárkku 1992-95 fylkkaplána bidjá c1uovvovas1 váldomihttomeari luondduhálddas1eapmái, 121. siiddus: "Daid buriid vejolas1vuotd1aid mat Finnmárkku álbmogis leat asttoáigge doaimmaide olgon galget bisohuvvot ja ovdánahttojuvvot." Strategiat dán váldoulbmila juksat leat earret eará: "Sihkkarastit oppa fylkka álbmogii buori vejolas1vuod1a bivdui ja muorjec1oaggimii stáhta eatnamiid hálddas1eamiin. ... Bivdu eará ássiide riikkas galgá stivrejuvvot nu ahte riiddut guovllu ássiiguin s1addet nu unnán go vejolas1." Oanehac1c1at fuod1d1olágas Fuod1d1olága § 1:s ovdanboahtá ahte fuod1d1oeiseválddit geatnegahttet hálddas1it fuod1d1uid ja daid eallinguovlluid nu ahte seailluha luonddu buvttadanmuni1478 ja nálleriggodaga1479. Dan muddui go lea dohkálas1, sáhttet fuod1d1ut leat buorrin eanadoalloealáhussii ja olgunastimii. Láhka vuod1d1uda nu gohc1oduvvon speadjalgovaprinsihppii1480, mas vuolggasadji leat ahte buot fuod1d1ut lea ráfáiduhtton, jus lágas, láhkaásahusas dahje mearrádusain lága láhkavuod1uin lea lohpi bivdit, buo. fuod1d1olága § 3. Ráfáiduhttin gusto buot fuod1d1uide, fuod1d1uid moniide, besiide dahje ássamiiddage. Ráfáiduhttinprinsihppa mearkkas1a ahte lea gielddus vuojehit, goddit dahje vahágahttit fuod1d1uid. Luondduhálddas1andirektoráhta lobi haga gildojuvvoge doallat ráfáiduhtton elliid gitta, § 3 vuosttas lad1d1asa. Sii geat dáhttot bivdit Norggas, fertejit c1ad1ahit ja ceavzit bivdogeahc1c1aleami, buo. fuod1d1olága § 39. 1994 rájes fertejit buot ealgabivdosearvvit hálddas1it dohkkehuvvon bivdobeatnaga ealgabivddus. Dát gáibádus lea lassin fuod1d1obivddu bivdogeahc1c1aleami ja báhc1ingeahc1c1aleami. Buohkat geat áigot bivdit Norggas fertejit máksit bivdodivada fuod1d1ofondii, buo. fuod1d1olága § 40. Luondduhálddas1andirektoráhta hálddas1a fuod1d1ofoandda, buo. fuod1d1olága § 43. Geat áigot bivdit fuod1d1uid Norggas, galget lassin bivdodivadii máksit goddindivada1481 stáhtii. Fuod1d1olága § 23 mielde lea beana bivddus álgovuorus gielddus, earret njoammil-, ruksesrieban- ja albbasbivddus. Fuod1d1olága XI kapihttalis leat addon lagat njuolggadusat beatnagiid hárrái, dása gullet gittadoallanáiggis1482, beatnagat mat ruhttet luovus jna. Buot bivdosat leat álgovuorus gildosat, ja lea dus1s1e lohpi go lea addon lohpi juogo lágas dahje mearrádusas láhkavuod1uin, geahc1a fuod1d1olága § 24. Skábmamánu 1. b. rájes rievssatbivdoáiggi lohppii lea lohpi gielain bivdit buot Finnmárkku gielddain, earret Várggáhis, buo. guovvamánu 6. b. 1992 láhkaásahusa bivdoáiggiid ja bivdovugiid jna. birra , VI oasi. Mud1ui sáhttá bivdosiid atnit lobálas1 mearriduvvon bivdoáiggi guoskevas1 fuod1d1onállái, buo. suoidnemánu 2. b. 1990 láhkaásahusa § 4 bivdosiid anus. Bivdu stáhta eatnamiin Vuolggasadji fuod1d1olága § 27 mielde lea ahte eanaeaiggádis lea oktovuoigatvuohta bivdit opmodagastis meriid siskkobealde maid fuod1d1oláhka áiggis áigái bidjá. Stáhta bivdovuoigavuod1a hálddas1eapmi Finnmárkkus muddejuvvo lagat fuod1d1olága § 31:s. Fuod1d1olága § 31 mudde lobi bivdit stáhtaeatnamiin maid várreláhka ii siskkil, namalassii ahte § 31 gusto stáhta eatnamiidda Finnmárkkus. Mearrádusa mielde dáz1a stáhtaborgáriidda ja buohkaide geat man1imus1jagis ásse ja ain ásset Norggas lea lohpi bivdit Finnmárkkus jus háhká bivdogoartta ja máksá buhtadasa. § 31 nuppi lad1d1asa mielde sáhttá addit lagat njuolggadusaid earret eará hálbbit hattis ja gieldda fásta ássiid vuosttasvuoigatvuod1as earáid ektui. Hálbbit hattiid mearrádusaid lea Statskog addán cuon1ománu 19. b. 1988 láhkaásahusas § 5 fuod1d1ohálddas1eapmi stáhtaeatnamiin láhkavuod1uin. Fuod1d1olága § 31 ii mudde fuod1d1obivddu stáhtaeatnamiin, muhto fuod1d1obivddu láigoheami mearrádusat leat addon 1988-láhkaásahusas, geahc1a §§ 7 c1uovvovac1c1at. Olgoriikalac1c1aid bivdolobi njuolggadusat galget mearriduvvot láhkaásahusas, buo. § 31 nuppi lad1d1asa. Dát gaz1aldat lea meannuduvvon 4.8.5. c1uo. olgoriikalac1c1aid bivdolobis. Oktavuod1a dihte sáhttá namuhit ahte stáhtaalmennehiin (maid geassemánu 6. b. 1975 várreláhka mudde) galget buohkain geat man1imus1jagi leat fásta ássan ja ain ásset Norggas, leat vuoigatvuohta seamma eavttuin bivdit fud1oz1iid beatnaga haga, buo. várrelága § 23 vuosttas lad1d1asa. Fuod1d1olága § 31 ektui, ii leat várreláhka addán dáz1a stáhtaborgáriidda, geat eai ása dahje leat ássan Norggas man1imus1jagi, bivdovuoigatvuod1a. Várrelága § 23 nuppi lad1d1asis celko ahte várrestivrras lea váldi mearridit ahte bivdu galgá doalahuvvot sidjiide geat man1imus1jagis fásta leat ássan ja ain ásset guovllus gos almennet lea dahje gilis dahje báikegottis gos ássit ovddes1 áiggis leat doaimmahan almennetanu almennehis. Várrestivra sáhttá vel ráddjet fuod1d1uloguge maid sáhttá goddit, oanidit bivvdoáiggi, gárz1z1idit bivdovuogi ja bivdoguovllu, ja ráddjet galles sáhttet bivdit fud1d1oz1iid ja muddet beanageavaheami, geahc1a várrelága § 23 goalmmát lad1d1asa. Gilialmennehiin lea "sus gii doaimmaha geavahanvuoigatvuod1a almennehis opmodahkii oktan geavahanvuoigatvuod1ain, ja beallelas1, mánát ja vejolas1 eará sogalac1c1at geat ásset ovttas ja lea oktasas1 ruovttudoallu suinna" bivdovuoigatvuohta, geahc1a geassemánu 19. b. 1992 gilialmennetlága nr. 59 § 2-1. Almennetstivra mearrida galgágo earáide go dáidda addot bivdolohpi, geahc1a § 7-2, ja sáhttá § 7-5 mielde dihto eavttuin s1iehtadit láigohit bivdovuoigatvuod1aid jahkái ain háválassii. Boazosápmelac1c1aid vuoigatvuohta guollebivdui ja bivdui mudde Boazodoallolága § 14, buo. fuod1d1olága § 31 vuosttas lad1d1asa. Nu gohc1oduvvon "ii erenoamás1 matrikulerejuvvo stáhtaopmodagas", mii siskkilda ee. Finnmárkku, lea sis vuoigatvuohta bivdit dan orohagas gos dalle leat bohccot seamma eavttuiguin go gili dahje gieldda fásta ássit. Boazosápmelac1c1at galget máksit bivdodivada fuod1d1olága § 40 mielde, muhto eai dárbbas1 bivdogoartta ovttage dáid guovlluide, buo. boazodoallolága § 14 goalmmát lad1d1asa. 4.8.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Fuod1d1olága § 4 mielde leat c1uovvovas1 hálddas1anorgánat: 1) Departemeanta [Birasgáhttendepartemeanta] 2) Luondduhálddas1andirektoráhta 3) Fylkkamánni 4) Gielda Fuod1d1oláhka muhtui suoidnemánu 3. b. 1992, nu ahte od1d1ajagemánu 1. b. 1993 rájes biddjui báikkálas1 fuod1d1ohálddas1eapmi gildii. Ovdal lei stáhta fuod1d1olávdegoddi báikkálas1 fuod1d1ohálddas1anorgána. Seamma áigemuttus s1attai departemeantage sierra fuod1d1oorgánan. Birasgáhttendepartemeanttas lea bajit ovddasvástádus fuod1d1ohálddas1eapmái ja dahká dihto mearrádusaid vuosttas vuorus, omd. makkár nálit leat bivdinveara ja mearrida bivdoáigerámmaid § 9 mielde. Cuo?ománu 2. b. 1982 ggl. cea. lea departemeantta váldi addit láhkaásahusaid sirdon Luondduhálddas1andirektoráhtii. Birasgáhttendepartemeanta lea addán dihto láhkaásahusaid man1n1il 1982ge, ee. golggotmánu 28. b. 1986 láhkaásahusa bivdoahkerájáid birra. Luondduhálddas1andirektoráhta (DN) lea geavadis guovddás1 hálddas1anorgána fuod1d1ohálddas1eami ektui olles riikkas. Direktoráhtas lea váldi addit láhkaásahusaid ja njuolggadusaid mat lagat muddejit fuod1d1ohálddas1eami. Od1d1ajagemánu 1. b. 1993 rájes oac1c1ui DN válddi mearridit fuod1d1ugoddima eriidge. Njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlága láhkaásahusain § 10 nuppi lad1d1asa mielde lea stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin Finnmárkkus direktoráhtii addon bajit hálddas1anváldi bivddu ja guollebivddu háldduid ektui. Konkrehta mearkkas1a dát ahte Luondduhálddas1andirektoráhtas lea váldi doaimmahit daid mat dábálac1c1at gullet eanaeaiggádii; addit njuolggadusat láigohit bivdovuoigatvuod1a, mearridit hattiid, oanidit bivdoáiggi jna. Cuo?ománu 19. b. 1988 láhkaásahus fuod1d1ohálddas1eamis stáhtaeatnamiin lea datte Luondduhálddas1andirektoráhta "doarrás" sirdán válddi Stáhta vuvddiid direktoráhtii, dál Statskog. Láhkaásahusa § 1:s c1uoz1z1u ahte "bivdohálddahus stáhtaeatnamiin earret stáhtaalmennehiin .... galgá gullat Stáhta vuvddiid direktoráhtii." Dán láhkaásahusas lea Luondduhálddas1andirektoráhta stáhtaeatnamiin bidjan prinsihpaid bivdoortnegii. Suoidnemánu 5. b. 1990 johtuc1állosis nr. 5/1990, lea Luondduhálddas1andirektoráhta addán njuolggadusaid stáhtaeatnamiid fuod1d1ohálddas1eamis. Dás c1uoz1z1u earret eará: "Láhkaásahusas lea duhtan mearridit rámmaeavttuid ja prinsihpaid. Priváhtarievttálac1c1abut hálddas1eami ovddasvástádusa lea dodjan DSS:i, válddi mearridit hattiidge." Jus Statskog oaivvilda dárbbas1it muddet bivdiid logu, galgá fuolahit ahte lea govttolas1 juogadeapmi gaskal giliássiid ja earágiliássiid bivddáriid ja bivdoservviid. Árvvos1tallamis mii lea govttolas1 juogadeapmi galgá earret eará deattuhit báikegotti bivdovejolas1vuod1aid gielddas, geahc1a láhkaásahusa § 1 goalmmát ja njealját lad1d1asa. Statskog dat mearrida goartas1lájaid ja goartahattiid, muhto Direktoráhta sáhttá jus dárbbas1uvvo mearridit badjerádjehattiid. Láhkaásahusa § 5:s ovdanboahtá ahte giliássiid jahkodatgoartta hatti sáhttá bidjat 1/3 haddái earágiliássiid ektui, dan ektui go eará goartahattit galget leat seammaláganat. Láhkaásahus § 6 mearrida ahte Statskog sáhttá fud1os1bivddu "muddet mo dárbbas1uvvo". § 6c mielde sáhttá Statskog oanidit bivdoáiggi man1n1ilgo ás1s1i lea ovddiduvvon fylkkamánnái. Jus lea sierramielalas1vuohta gaskal Statskog ja fylkkamánni oanideami hárrái, mearrida Luondduhálddas1andirektoráhta ás1s1i. Direktoráhta bajit sadji báhkkoduvvo láhkaásahusa § 18:sge, mas lea addon váldi addit lagat njuolggadusaid mo láhkaásahusaid atnit. Fylkkamánni birasgáhttenossodagas leat barggut mat vuohc1c1an gullet fuod1d1ofágalas1 oasi hálddas1eapmái; namalassii boraspirehálddas1eapmi, buhtadasat ja eastadeaddji doaibmabidjut, ja suodjaluvvon guovlluid hálddas1eapmi. Sii leat dán oktavuod1as oz1z1on váldesirdot moanaid bargguid Luondduhálddas1andirektoráhtas, dahje njuolga láhkaásahusas dahje ggl. ca. Finnmárkkus c1uvvojit seamma njuolggadusat go stáhtaeatnamiin mud1ui, vállajuohkima1483 ja eará bivdonjuolggadusaid dáfus. Dát mearkkas1a ahte lea fylkkamánni gii, gieldda evttohusa mielde, mearrida makkár gielddain sáhttá bivdit ja mearrida bivdoguovllu unnimus viidodaga, buo. borgemánu 1. b. 1989 ruksesgoddeláhkaásahusa §§ 9 ja 10. Unnimus viidodat lea lohkkojuvvon eatnamat mat galget biddjot vuod1d1un juohke eallái masa addo goddinlohpi. Bivdoguovllu unnimus viidodat molsas1uvvá fylkka osiid mielde, ja sáhttá maid molsas1uvvot ies1gud1et gielddain, earret eará guohtonvud1d1osa, náli eallineavttuid ja máddodaga sturrodaga ektui. Go fylkkamánni lea mearridan unnimus viidodaga ovdanbohtá galle ealgga sáhttá goddit go gieldda fuod1d1oorgána juohká gieldda juohke vállas mearriduvvon unnimus viidodaga olles bivdoguvlui (lohkkojuvvon eatnamat). Fylkkamánnis leat muhtun eará barggutge, ee. bajit ovddasvástádus bivdogeahc1c1aleapmái, buo. juovlamánu 20. b. 1985 ggl. cea. Gielddas lea fuod1d1olága § 4 nr. 4 mielde dál sierra fuod1d1oorgána. Ovdal lei stáhta fuod1d1olávdegoddi buot gielddain mat eai das lean luvvejuvvon sierra. Gielddastivra válljii fuod1d1olávdegotti 4 jahkái háválassii, ja das lei jod1iheaddji ja 4 miellahtu oktan várrelahtuiguin. Jus muhtun boazoorohagas ledje fásta ássi boazodoallit, galge sii leat ovddastuvvon fuod1d1olávdegottis ovddes1 § 5 mielde. Od1d1ajagemánu 1. b. 1993 rájes lea gielda fuod1d1oorgánan ja mearrida ies1 mo ordne fuod1d1ohálddas1eami gielddas. Dat mearrida galgágo ásahuvvot gieldda fuod1d1olávdegoddi, luonddu ja birrasa váldolávdegoddi vai eará orgána. Lága mielde ii leat gielda geatnegahtton ásahit válljejuvvon orgána, dat sáhttá bidjat bargguid gielddabargiide. Suoidnemánu 3. b. 1992 láhkanuppástusa oktavuod1as fámuhuhtui ovddes1 § 5. Dát mearkkas1a ahte boazodoalliin ii s1at leat láhkamearriduvvon ovddastus gieldda fuod1d1oorgánas. Evttohus ovdanbiddjui Od. prp. nr. 63 1991-92 almmá erenoamáz1it namuheamen mo dát c1uohcá. Gieldda fuod1d1oorgánas lea unnán váldi ja moadde formálalas1 barggu fud1os1bivddu ektui, earret go galgá gohcit, died1ihit fylkkamánnái, c1állit statistihka, juohkit died1uid jna. Gielddas lea datte stuorát váldi fuod1d1obivddu ektui. Gieldda fuod1d1oorgána galgá dohkkehit ealgavállaid, geahc1a borgemánu 1. b. 1989 láhkaásahusa ruksesgottiid hálddas1eami birra § 13. Statskog-Finnmark ferte ohcat dohkkehit vállaid ies1gud1et fuod1d1oorgánain ovdal miessemánu 1. b, buo. ruksesgoddeláhkaásahusa § 14. Finnmárkkus lea eanas1 juohke gielda okta válla, earret ee. Mátta-Várjjat ja Deatnu mat leat juhkkon moatti vállii. Vállajuohkin ii leat danin váttisvuohtan Finnmárkkus. Ii sáhte bivdit ealggaid jus gieldda fuod1d1oorgána ii lea addán goddinlobi, geahc1a ruksesgoddeláhkaásahusa § 2. Dán orgánas lea danin ee. bargun juridihkalac1c1at c1állit goddinlobiid sihke stáhta ja priváhta eatnamiin, buo. fuod1d1olága § 16 nuppi lad1d1asa. Man1n1ilgo fylkkamánni lea mearridan unnimus viidodaga, lea das váldi mearridit galle ealli sáhttá goddit ies1gud1et vállas, ja evttoha Statskog Finnmark:i bivdoguovlluid vállajuohkima ja mo goddinlobiid galgá juogadit gieldda dahje vállaid ies1gud1et bivdoguovlluide. Datte lea fylkkamánni gii mearrida galgágo diktit bivdit ies1gud1et gielddas, ja gieldda fuod1d1oorgána ferte danin ohcat fylkkamánnis bivdoálgima ja evttohit unnimus viidodaga, geahc1a ruksesgoddeláhkaásahusa § 9. Vaikko lea fylkkamánni gii mearrida unnimus viidodagaid, lea fuod1d1oorgánas váldi garvit dáid gitta 50% gieldda dahje ies1gud1et válla osiin, geahc1a ruksesgoddeláhkaásahusa § 11. Erenoamás1 dehálas1 lea ahte gieldda fuod1d1oorgána lea árjjalac1c1at mielde gieldda eanaplánemis, buo. ee. fuod1d1olága § 7 ja plána- ja huksenlága § 9-3. Statskog SF (ovddes1 Stáhta vuvddiid direktoráhta) hálddas1a "stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid" Finnmárkkus, buo. eanavuovdinláhkaásahusaid § 10 vuosttas lad1d1asa. Dán oktavuod1as c1ujuhuvvo 2. kapihttalii bajábealde eanavuovdinortnegis ja Stáhta vuvddiid direktoráhta rievdadeamis Statskog:i. Eanavuovdinláhkaásahusa § 10 nuppi lad1d1asa mielde, gullet datte "bivddu ja guollebivddu hálddut" "Fuod1d1o- ja sáivaguolledirektoráhtii", dál Luondduhálddas1andirektoráhta. Direktoráhta ordnii ovdal ee. bivdogoartavuovdima Finnmárkkus, ja bivdogoartavuovdima sisaboad1ut manne fuod1d1ofondii, maid Luonddohálddas1andirektoráhta hálddas1a. Dál oaz1z1u Finnmárkku eanavuovdinkantuvra fud1os1bivddu goartavuovdima sisaboad1uid. Nugo namuhuvvon ovddabealde lea Luondduhálddas1andirektoráhta 1988:s váldesirdán stáhtaeatnamiid bivddu hálddahusa Finnmárkkus Stáhta vuvddiid direktoráhtii. (Statskog ásaheami oktavuod1as ii muhtton fuod1d1oláhkaásahus, muhto Stáhta vuvddiid direktoráhta barggut leat sirdon Statskog:i.) Bivdogoarttaid jna. hattiid ektui, maid Statskog lea mearridan, sáhttá daid váidit Luondduhálddas1andirektoráhtii, buo. 1988-láhkaásahusa § 17. Luondduhálddas1andirektoráhta bajit sadji báhkkoduvvo maiddái láhkaásahusa § 6 c):s mas c1uoz1z1u ahte Luondduhálddas1andirektoráhta man1imus1vuorus mearrida jus leat bivdoáiggi oanideamis báikkálac1c1at sierramielalas1vuohta, ja § 3 mas Luondduhálddas1andirektoráhta sáhttá mearridit badjerádjehattiid. Dát doarrás-váldesirdin mearkkas1a ahte lea Statskog guovddás1hálddahus mii áimmahus1s1á stáhta eatnamiid bivddu hálddas1eami Finnmárkkus. Bajit stivrema ja hálddas1eami prinsihpaid mearrida datte Luondduhálddas1andirektoráhta. Dát mearkkas1a ahte Direktoráhta, bivddui "háldduid" ektui, lea bajábealde hui lud1olas1 stáhtafitnodaga mii lea eará departemeantta vuollásas1: Eanadoallodepartemeantta. Dákkár "doarrás" váldesirdima hárrái dadjá Torstein Eckhoff girjjistis "Forvaltningsrett", 4. deaddileapmi 236. siiddus: "Ainjuo lea c1ielggas ahte "doarrás" váldesirdin orgánas nubbái mii ii leat makkárge vuollásas1 dilis vuosttasii, dábálac1c1at ii sáhte dahkat. Deasttat mat leat vuostá departemeanttaid addit lobi "doarrás" váldesirdimii, gusto dás ainjuo seamma nannosit. Direktoráhta ii sáhte omd. váldesirdit nuppi direktoráhtii, lávdegoddi ii sáhte váldesirdit nubbái, fylkkamánni ii sáhte váldesirdit bolesii etc. Dát gusto ainjuo jus láhka ii ákkastala eará dahkat." Statskog-Finnmark ovddasvástida fuod1d1ohálddas1eami stáhtaeatnamiin Finnmárkkus. Bargojuohkin Finnmárkkus lei nu ahte eanavuovdinkantuvra C1áhcesullos hálddas1a fud1os1bivddu ja bivddu, ja Várrebálvalusa jod1iheaddji ovddasvástida fuod1d1obivddu. Várrebálvalusa jod1iheaddji vuollásac1c1at leat guokte doaibmi1484 ovddasvástideaddji Girkonjárggas ja Álttás geat bálvaleaba Oarje- ja Nuorta-Finnmárkku. Fud1os1bivddu bivdogoartavuovdima sisaboad1uid oaz1z1u eanavuovdinkantuvra, ja Statskog-Finnmark oaz1z1u fuod1d1obivddu sisaboad1uid. Statskog-Finnmark láigoha bivdovuoigatvuod1a njuolggadusaid mielde mat leat mearriduvvon cuon1ománu 19. b. 1988 láhkaásahusain stáhtaeatnamiid fuod1d1ohálddas1eamis §§ 7-12 ja ies1gud1et mearrádusain maid Statskog guovddás1hálddahus1 lea mearridan ee. stáhtaeatnamiid fuod1d1obivddu haddemearis. Lassin bivdodivadii ja goddindivadii stáhtii ferte juohke bivdosearvi máksit divada Statskog-Finnmark:i. Goddinloguid (galle ealli sáhttá goddit) mearrida gieldda fuod1d1ohálddas1eapmi seammaláhkaigo priváhta eatnamiidda. Stáhtaeatnamiin Finnmárkkus lea Statskog-Finnmark mii juohká válla bivdoguovlluide, ja formálalac1c1at mearrida mo gieldda mearriduvvon goddinlohpi galgá juogaduvvot ies1gud1et bivdoguovlluin. Sulastahttima dihte sáhttá namuhit ahte stáhtaalmennehiin hálddas1a várrestivra fud1os1bivddu, ja fuod1d1obivddu hálddas1a vuovdehálddas1eapmi. Gilialmennehiin hálddas1a almennetstivra buot bivddu. Sihke várrestivrra ja almennetstivrra hálddas1eapmi ferte dásge leat ovttasrád1iid ies1gud1et gieldda fuod1d1oorgánaiguin. Jus les1 sierramielalas1vuohta gaskal fuod1d1oorgána ja várrestivrra mearrida Birasgáhttendepartemeanta ás1s1i, buo. várrelága § 23. 5. kapihttalis lea lagat c1ilgejuvvon mo Guovdageainnus friddjasuohkangeahc1c1aleapmi váikkuha ee. suohkana fuod1d1ohálddas1eapmái. 4.8.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Finnmárkkus lea fuod1d1obivddu ja fud1os1bivddu ja bivddu hálddas1eapmi hálddahuslac1c1at juogaduvvon gaskal eanavuovdinkantuvrra ja Statskog-Finnmark Vuovdebálvalus. Válddahallan dás earuha danin gaskal fud1os1bivddu ja fuod1d1obivddu, buo. cuon1ománu 19. b. 1988 láhkaásahusa stáhtaeatnamiid fuod1d1ohálddas1eamis. Guovdageainnu suohkana ás1s1emeannudeapmi ja geavat lea máinnas1uvvon 5. kapihttalis Guovdageainnu friddjasuohkangeahc1c1aleamis. Fud1os1bivddu ás1s1emeannudeapmi Fud1os1bivdu ja bivdu láigohuvvo stáhtaeatnamiin bivdogoarttaid vuovdimiin, geahc1a fuod1d1olága § 31 ja cuon1ománu 19.b. 1988 láhkaásahusa stáhtaeatnamiid fuod1d1ohálddas1eamis § 5. Dál mearrida Statskog guovddás1hálddahus goartas1lájaid ja goartahattiid. Luondduhálddas1andirektoráhta sáhttá datte mearridit badjerádjehattiid, buo. láhkaásahusa § 3. Direktoráhta mielas ii leat árta mearridit badjerádjehattiid, muhto lea duhtan addimin oppalas1 njuolggadusaid Statskog haddemiidda. Hattit muddejuvvojit dábálac1c1at juohke nuppi jagi. Statskog sádde c1akc1at haddeevttohusa ies1gud1et guovllukantuvrraide, mearkkas1emiid ja nuppástusevttohusaid ávz1z1uhusain. Jus leat nu gohc1oduvvon ovttasbargolávdegottit mas leat bivdit ja guollesearvvit, gielddat ja eará organisas1uvnnat, besset dat buktit cealkámus1a, ovdal Statskog guovddás1hálddahus mearrida hattiid jagi álggus. Go hattit leat mearriduvvon almmuhuvvojit dat "Norsk Lysingsblad" áviissas, sáddejuvvojit Luondduhálddas1andirektoráhtii, Statskog guovllukantuvrraide ja moanaid organisas1uvnnaide jna. mat beros1tit ás1s1is, died1uin ahte haddemiid sáhttá guoddalit Luondduhálddas1andirektoráhtii ovdal 3 vahkku leat gollan man1n1il go lea almmuhuvvon. Dán ráhkkanahtti ás1s1emeannudeamis lea dihto ovttalágansárgosat ás1s1emeannudannjuolggadusaiguin láhkaásahusaid ráhkadeamis hálddas1anlága mielde, vaikko hábmegáibádusat eai devdo, geahc1a lága §§ 37-40. Ii Statskog iige Luondduhálddas1andirektoráhta ovddes1, ja iige vejolas1 boahttevas1 hadde- dahje haddemearremearrádusaid, sáhte gohc1odit "almmolas1 válddálastima" hálddas1anlága § 2a mielde. Haddemearrádusat eai leat dalle láhkaásahusat hálddas1anlága áddemis, ja ferte gohc1odit gávppas1eapmin. Dán oktavuod1as c1ujuhuvvo Siviilaáittadeaddji 1980 jahkedied1áhusa cealkámus1s1ii, mas navdá ahte bivdovuoigatvuod1a láigoheami stáhtaalmennehiin prinsihpas ferte atnit gávppas1eapmin. Celkui ahte stáhtaalmennehiid bivddu almmolas1 hálddahusa riektevud1d1osa ferte ohcat stáhta eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1as. Cuo?ománu 19.b. 1988 láhkaásahusa § 6 mielde sáhttá Statskog dasto muddet beanageavaheami, juohkit guovllu bivdoguovlluide ja bivdoáigodagaide ja juohkit bivdiid, vaikko vuorbádeami bokte, buo. § 6 a) ja b). Statskog sáhttá ná muddet álmmá gulaskuddamin dahje viez1z1amin earáin cealkámus1aid. § 6c) mielde sáhttá Statskog oanidit báikkálac1c1at bivdoáiggiid. Jus Statskog galgá ná oanidit bivdoáiggi, ferte ás1s1i vuos ovddiduvvot fylkkamánnái cealkámus1s1ii. Jus lea sierramielalas1vuohta gaskal fylkkamánni ja Statskog mearrida Luondduhálddas1andirektoráhta ás1s1i. Geavat Ee. cuon1ománu 19. b. 1988 Luondduhálddas1andirektoráhta láhkaásahusa ja johtuc1állosa 5/1990 Stáhtaeatnamiid fuod1d1ohálddas1eami njuolggadusaid birra láhkavuod1uin, mearridii Stáhta vuvddiid direktoráhta guovvamánu 11. b. 1993 c1uovvovas1 goartahattiid Finnmárkui 1993-95 áigodahkii: Jahkodatgoarta giliássiide iez1as gielddas: 80, -ru. Jahkodatgoarta earágiliássiide gielddas: 230,-ru. 3-jándorgoarta miehtá fylkka: 120, - ru. Vahkkogoarta miehtá fylkka: 220, - ru. Jahkodatgoarta buohkaide miehtá Finnmárkku: 360, - ru. Hattit gustojit sihke bivdui beatnagiin ja dan haga. Olgoriikalac1c1ain sáhttá gáibidit 50% lassin. Statskog bivdogoarta gusto buot stáhtaeatnamiidda Finnmárkkus earret Guovdageainnu suohkanis, gos ferte háhkat sierra bivdogoartta, ja dalle divrasabbui go fylkkas mud1ui. Earret Guovdageainnu suohkanis ovddasvástida eanavuovdinkantuvra ja oaz1z1u sisaboad1uid bivdogoartavuovdimis Finnmárkkus. Oktiibuot vuvdojuvvojit Poastadoaimmahagas gaskal 4-5000 ies1gud1etlágan bivdogoartta Finnmárkkus, mii lea ee. rievssatmáddodaga sturrodaga duohken. Bivdogoartalohku maid bivdit leat oastán eará fylkkain molsas1uddá, muhto lea man1imus1jagiid leamas1 sullii 30 %. Fud1os1bivddu sisaboad1ut leat dábálac1c1at leamas1 sullii 5- 600 000 ru. jahkái. 1992:s ledje sisaboad1ut sullii 738 500 ru. Navdo njiedjat man1n1ilgo gielddat oz1z1o hálddas1it stáhta bivdovuoigatvuod1a Guovdageainnus. (Gáldu: Finnmárku eanavuovdinkantuvra.) Fuod1d1obivddu ás1s1emeannudeapmi Statskog:a haddema dáfus lea ás1s1emeannudeapmi seamma go fud1oz1iidda, ja c1ujuhuvvo dasa mii lea celkon ovddabealde. Fylkkamánni mearrádus unnimus viidodaga juohke goddinlobálas1 ealli nammii, lea mearrádus mii sáhttá guoskat olu ja mearritkeahtes olmmos1lohkui, ja ferte danin dárkojuvvot láhkaásahussan hálddas1anlága áddemis. Hálddas1anlága njuolggadusat láhkaásahusaid ráhkadeapmái gustojit danin. Ovdalgo gielda lea ovddidan unnimus viidodaga evttohusa galgá evttohus almmuhuvvot cealkin vejolas1vuod1ain sidjiide geaidda guoská. Fylkkamánni de galgá hábmet ja almmuhit láhkaásahusa nugo lea mearriduvvon hálddas1anlága § 38:s. Láhkaásahusa mán1ggus galgá sáddejuvvot Luondduhálddas1andirektoráhtii. Man1n1ilgo gieldda fuod1d1oorgána, fylkkamánni unnimus viidodaga mearrádusa vuod1ul, lea mearridan galle ealgga sáhttá goddit ies1gud1et gielddain ja bivdoguovllut leat juhkkojuvvon, almmuha Statkog- Finnmark almmolac1c1at ávz1z1uhusain bivdoservviide ohcat ies1gud1et ealgaguovllu ovdal mearriduvvon áigemeari. Makkár bivdosearvvit galget oaz1z1ut ies1gud1et bivdoguovllu, mearriduvvo almmolas1 c1oahkkimiin vuorbádemiin. Geavat Statskog-Finnmark lea láigohan ealgabivdoguovlluid Mátta-Várjjat, Unjárgga, Deanu, C1áhcesullo, Kárásjoga, Porsán1ggu, Álttá, Fálesnuori ja Guovdageainnu gielddain. 1993 rájes ja nu guhká go geahc1c1alanortnet bistá, hálddas1a nugo namuhuvvon Guovdageainnu suohkan ies1 ealgabivddu. Goddinlohku oktiibuot olles fylkii lea dábálac1c1at sullii 300 ealli. Goddojit sullii 50-60% elliin, muhto molsas1uddá sakka guovllus guvlui ja jagiid mielde. Ealgabivddu sisaboad1ut leat sullii 750 000 ru. Oktiibuot oassálastet gaskal 3-400 bivdi. Áibbas unnán ealgabivdit eai leat Finnmárkkus eret. Borgemánu 1. b. 1989 ruksesgoddeláhkaásahusaid § 24 mielde galgá buot bivdoservviin leat ovddasvástideaddji bivdojod1iheaddji. Statskog-Finnmark ja bivdosearvvi gaskal s1iehtaduvvo, mas bivdojod1iheaddji ja buot miellahtuid namma c1állo. Dasa lassin mearriduvvo galle ealli sáhttá goddit, vejolas1 lassilogu, divadiid, hálddas1eami oktavuohtaolbmo, báhc1indied1áhusa ja eará raporttaid mearrádusaid, mohtorjohtolaga njuolggadusaid, bivdobeatnaga died1uid jna. birra. Gili- ja earágiliássiid bivdoservviid gaskasas1 juohkin galgá, Stáhta vuvddiid direktoráhta njukc1amánu 18. b. 1985 stivrramearrádusa mielde, váldonjuolggadussan geavvat 60 : 40 goris. Vuorbádeapmi dahkko nu ahte vuos geassá giliássiid gaskkas nu ahte oz1z1ot 60% bivdovállain. Dasto gessojit báhcán 40% bivdovállain buot ohcciid gaskkas, nu ahte giliássiid bivdoservviid oassi dávjá lea badjel 60%. Dát geavat ii dávis njuolggadusaid maid Luondduhálddas1andirektoráhta lea addán johtuc1állosis nr. 5 1990, mas 5. c1uoggás c1uoz1z1u: "Ruksesgoddebivddus sáhttet gili bivdiide addot vuosttasvuoigatvuod1a almmatge nu ahte eanemus 60% goddinlobiin sáhttá doalahuvvot giliássiide." (Min deattuhus.) Bivdosearvvit mat áigot bivdit fuod1d1uid galget lassin bivdodivada ja goddindivada, máksit vuod1d1odivada Statskog:i juohke juolluduvvon ealli ovddas, sorjjasmeahttun goddogo ealli dahje ii. Dasto mákso biergohaddi, mii mearriduvvo ruvnnuin kg nammii. Sáhttá leat mán1ggalágan haddi Statskog ies1gud1et hálddas1anguovlluin, muhto ferte leat daid dihto meriid siskkobealde maid Statskog guovddás1hálddahus lea mearridan. Goddindivada stáhtii bearrá Statskog-Finnmark ovttas eanaeaiggáda vuod1d1odivadiin. Eanaeaiggáda bargun lea sirdit stáhta goddindivada fuod1d1ofondii. Eanaeaiggáda biergohatti ovddas sáddejuvvo rehket jus goddá elliid, ja gesso vuod1d1odivadis go loahpaha rehketbihtá. Finnmárkui lea Statskog guovvamánu 11. b. 1993 mearridan ahte biergokilo haddi galgá leat gaskal 15 ja 50 ruvnnu momssain 1993-95 bivdojahkodahkii. Vuod1d1odivat lea mearriduvvon eanemus 2 500, - ru. momssain juohke lobálas1 goddon ealli nammii. Váidin Hálddas1anlága mielde lea lohpi guoddalit almmolas1 hálddas1anorgána dahkan ean1kalmearrádusa. Ean1kalmearrádusaid maid gieldda fuod1d1oorgána sáhttá dahkat ruksesgoddeláhkaásahusa láhkavuod1uin, gullet vuohc1c1an válladohkkehemiid, goddinlobi juohkima ja unnimus viidodaga muddemiid ohcamiidda. Dan oktavuod1as go gielda ásahuvvui sierra fuod1d1oorgánan od1d1ajagemánu 1. b. 1993 rájes, álge atnit od1d1a mearrádus fuod1d1olága § 4 goalmmát lad1d1asis, mas c1uoz1z1u ahte gieldda mearrádusaid sáhttá guoddalit fylkkamánnái. Fuod1d1olága §§ 37 ja 38 sierranjuolggadus váidinvuogasvuod1a birra Luondduhálddas1andirektoráhtii gusto gieldda mearrádusaidege dáid paragráfaid mielde. Cuo?ománu 19. b. 1988 láhkaásahusaid § 17 mielde stáhtaeatnamiid fuod1d1ohálddas1eami birra, sáhttá dan maid Statskog lea mearridan bivdogoartta hatti dáfus lágiduvvot Luondduhálddas1andirektoráhtii. Finnmárkku eanavuovdineiseválddiid dahkan mearrádusaid váidagat, mannet njuolga Luondduhálddas1andirektoráhtii. Ii sáhte guoddalit bivdoáiggiid oanidanmearrádusaid dahje mearrádusaid olgoriikalac1c1aid bivdolohpeohcamiid oktavuod1as. 1988-láhkaásahusas c1uoz1z1u § 17:s ahte DSS, dál Statskog, dahkan mearrádus, haddemiid hárrái sáhttá guoddalit Luondduhálddas1andirektoráhtii ovdal 3 vahkku leat gollan das rájes go mearrádus lea almmuhuvvon. Luondduhálddas1andirektoráhta johtuc1állosa 5/1990:s c1uoz1z1u 8. c1uoggás váidinvuogasvuod1a birra: "Ás1s1emeannudandagaldumiiguin mat c1uvvot DSS báikkálas1 gulaskuddamiin ovdal vuovdinfállovuogit1485 ja muddemat jna. mearriduvvojit, leat gávnnahuvvon dárbbas1meahttumin ja lossadin álggahit oppalas1 váidinvuogasvuod1a. Bovdoáiggi báikkálas1 oanideami gaz1aldagas galgá fylkkamánnige gulaskuddot, ja jus son ii leat ovttaoaivilis galgá Luondduhálddas1andirektoráhta mearridit ás1s1is. Dus1s1e haddema sáhttá váidit. Lea datte lossat ja iige dárbbas1uvvo addit vaikko geasa lobi váidit. Ferte leat doarvái addit váidinvuogasvuod1a dus1s1e beros1tanjoavkkuide, namalassii servviiide jna. mat sáhttet c1ájehit rievttálas1 váidinberos1tumi, buo. hálddas1anlága § 28." 4.8.5. Olgoriikalac1c1aid bivdolohpi Finnmárkkus Fuod1d1olága § 31 mielde lea olgoriikalac1c1ain geat man1imus1jagi leat ássan ja ain ásset Norggas, seamma vuoigatvuohta bivdit, fud1oz1iidge stáhta eatnamiin go dáz1a stáhtaborgáriin. Olgoriikalac1c1at mat eai gula dáid searvái, leat sii geat juogo eai ása dahje eai leat ássan Norggas oppanassiige, dahje eai leat ássan dáppe man1imus1jagi. Birasgáhttendepartemeanta sáhttá, fuod1d1olága § 31 nuppi lad1d1asa mielde, addit lagat njuolggadusaid bivdinlobis stáhta eatnamiin olgoriikalac1c1aide geat eai gula dáid searvái § 31 vuosttas lad1d1asa mielde. Dát lea dahkkon cuon1ománu 19. b. 1988 láhkaásahusa § 15:s. Dat mearrida ahte Stáhta vuvddiid direktoráhta, dál Statskog, ráhkkaneaddji ohcama mielde sáhttá addit olgoriikkalas1 stáhtaborgáriidda sihke fud1oz1iid ja fuod1d1uid bivdolobi. Eanavuovdinstivra attii juovlamánu 10. b. 1990 lagat njuolggadusaid olgoriikalac1c1aid fud1os1bivdolohpái Finnmárkkus. Eai leat addon njuolggadusat olgoriikalac1c1aid fuod1d1obivdolohpái. 1. ja 2. c1uoggás ean1kallohpeohcamiid hárrái c1uoz1z1u ahte olgoriikkalas1 stáhtaborgáriidda sáhttá addit lobi fud1os1bivdui jus sis juogo lea lagas bearas1 Finnmárkkus, lea bargu fylkkas badjel mánu, leat bovdejuvvon ja bivdet ovttas báikkálas1 bivdiiguin, dahje eará erenoamás1 árttain. Báikkálas1 turismadoaimmaide sáhttá addit sierra guovlluin olgoriikalac1c1aide lobi ordnejuvvon bivdomátkkiide, buo. njuolggadusaid 3-5 c1uoggá. Ovdal dákkár bivdui sáhttá addit lobi, galget sihke fylkkamánni ja guoskevas1 gielddat cealkit dasa gos berres1ivc1c1e bivdit ja man olu. Gustojeaddji njuolggadusaid mielde galgá gieldda cealkámus1 mealgat deattuhuvvot. Eanavuovdinkantuvra galgá sáhttit bidjat eavttuid dákkár ordnejuvvon bivdomátkkiide ahte omd. ofelas1 galgá leat mielde, dihto náliid ii galgga bivdit, galgá bivdoraporttaid ja bivdodied1uid lágidit kantuvrii, ja galgá c1orget man1is. Dihto guovlluin sáhttá gieldit beanageavaheami. Sii geat ásset Ruot1as sáhttet dasto váldit beatnaga mielde jus sáhttet c1ájehit s1ibitdoavttirduod1as1tusa. Geat ásset eará riikkain fertejit - dálá njuolggadusaid mielde - Eanadoallodepartemeanttas ohcat sisafievrridanlobi, ja fertejit rehkenastit 6 mánnosas1 errenáiggi1486. Eanavuovdinkantuvra sáhttá mearridit divrasat bivdogoarttage olgoriikalac1c1aide. Olgoriikkalac1c1aid fud1os1bivddu ja bivddu lobi njuolggadusaid gárvvisteami oktavuod1as, eanavuovdinkantuvrra beales c1ád1ahuvvui guokte viiddis gulaskuddama gielddain ja eará beros1teaddjiin ovdal eanavuovdinkantuvra loahpalac1c1at mearridii ás1s1is. Geavat Jagis eai addo mán1ga bivdolobi olgoriikalac1c1aide. 1992:s addo sullii 10 lobi ean1kalohcamiid mielde. Guovtti turismafitnodahkii Kárás1joga ja Deanu gielddainge leat addon lobit. Váidin Ii leat lohpi guoddalit mearrádusaid olgoriikalac1c1aid bivdolobis Finnmárkkus, buo. cuon1ománu 19. b. 1988 láhkaásahusa stáhtaeatnamiid fuod1d1ohálddas1eames. 4.8.6. Monit ja uvjjat 1987 guorahallamat c1ájehit ahte monnen lea Finnmárkkus olu eanetgo riikkas mud1ui. Go dárko ahte monnet dus1s1e sáhttá moadde vahkku gid1d1at, lea hirpmástuhtti ahte 11% Finnmárkku ássiin almmuhit iez1aset leat searvan monnemis man1imus1jagi. (Gáldu: Friluftslivet i Finnmark, NIBR-notat, 1987:133.) Fuod1d1olágas lea vuolit prinsihppa ahte eanaeaiggádis lea oktovuoigatvuohta monnet ja uvjet. Dát vuoigatvuohta lea datte evttolas1 ahte Birasgáhttendepartemeanta láhkaásahusa bokte mearrida ahte galgá leat lohpi monnet ja uvjet, buo. fuod1d1olága § 44 vuosttas lad1d1asa. Dábálas1 ráfáiduhttinprinsihppa lága § 3:s gusto “moniide, besiide ja ássamiige”, ja eanaeaiggáda rád1d1envuoigatvuohta leat danin evttolas1 departemeantta mearrádussii. Stáhta eatnamiin Finnmárkkus lea datte sis geat fásta ásset gielddas, seamma vuoigatvuohta go eanaeaiggádis dahje geavaheaddjis monnet ja uvjet, buo. fuod1d1olága § 44 nuppi lad1d1asa. Gieldda ássiin leat oktovuoigatvuohta monnet ja uvjet iez1aset gielddas. Dát mielddisbuktá ahte ii leat vuoigatvuohta omardit eará sajiin go iez1as gielddas. Dan ektui go váldonjuolggadus bivdui mud1ui lea ahte dáz1a stáhtaborgárat ja buohkain geat leat fásta ássan ja ain ásset Norggas man1imus1jagi, lea seamma vuoigatvuohta, lea vuoigatvuohta monnemii ja uvjemii stáhta eatnamiin Finnmárkkus ráddjejuvvon gieldda ássiide. Monnen- ja uvjenvuoigatvuohta lea Finnmárkkusge ráddjejuvvon fuod1d1olágas ja mearrádusain maid Luondduhálddas1andirektoráhta mearrida lága vuod1ul. Njukc1amánu 15. b. 1988 láhkaásahus lea gustojeaddji ja addá lagat mearrádusaid náliid, áigodaga jna. birra. Láhkaásahusas ovdanboahtá ahte Finnmárkkus lea lohpi váldit skávlli1487, gáirru1488, báiskki1489, skierruha1490 ja c1oad1ggi1491 moniid gitta geassemánu 14. b. rádjai. Hávddi dáfus ovddes1 ráfáiduhtton monne- ja uvjasajiin lea lohpi monnet geassemánu 1. b. rádjai, ja hávdeuvjja sáhttá váldit miehtá geasi man1n1il c1ivgama. Olgoriikalac1c1atge sáhttet prinsihpas oaz1z1ut dákkár vuoigatvuod1a. Eaktun lea ahte gielddas fásta ásset. Dán oktavuod1as ii gáibiduvvo leat ássan gielddas man1imus1jagi. Dát mearkkas1a ahte olgoriikalac1c1at sáhttet oaz1z1ut dán vuoigatvuod1a nu fargga go leat died1ihan gildii fárren. Leago dát erohus bivdonjuolggadusaid hárrái sávahahtti, lea eahpec1ielggas. Monne- ja uvjasajiid lihttoláigoheames leat guhkes árbevierut fylkkas, muhto lea dál nohkagoahtán. Dus1s1e 4 sullo leat dál lihttoláigohuvvon monne- ja uvjasadjin, ja buohkat leat Strommavuonas Bearalvági gielddas. 1965 eanavuovdinláhka oktan láhkaásahusaiguin ii namut monne- ja uvjasajiid lihttoláigoheames. Muhto eanavuovdinlága § 6 man1imus1lad1d1asis c1uoz1z1u ahte mearrádusat maid leat addon ee. miessemánu 22. b. 1902 lága olis Stáhta Eatnamiid Finnmárkku Ámtta Eanaguovllu Luobaheamis, galget ain gustot gitta dat fámuhuhttojuvvojit dahje od1d1a mearrádusat eanavuovdinlága olis sadjái bohtet. Miessemánu 22. b. 1902 njuolggadusaid § 8 1. lad1d1asis g) bustávas lea dákkár láhkavuod1d1u lihttoláigohit monne- ja uvjasajiid. Dát mearrádusat eai oru leat fámuhuhtton eaige od1d1a mearrádusat boahtán sadjái. Ferte dalle navdit dain ain gustot. Eanavuovdinkantuvrra beales navdoge ahte lihttoláigohanvuoigatvuohta c1uovvu eanavuovdinlága § 2 oppalas1 mearrádusa. Ovdal lei monne- ja uvjavuoigatvuohta muhtun sajiin doalahuvvon fylkka dihto eiseváldeolbmuide, ee. fylkkamánnái. Monne-ja uvjasajit Strommavuonas Bearalvági gielddas ledje várra ovdal lihttoláigohuvvon fylkkamánnái, muhto loahpahuvvui 1960-70 jagiin iez1aslas1 vuoigatvuohtan dalá fylkkamánni dáhttu mielde. Nu dát guovllut lihttoláigohuvvo priváhta olbmuide Bearalvágis. Várggáha gielddas Várggáha ladni kommandánttas lea ain oktovuoigatvuohta monnemii ja uvjemii Ladnesullos, ja sunddis ja suohkanbáhpas leat vuoigatvuohta monnet ja uvjet guovtti sulloz1is gielddas. Kommandánta lea áidna gii atná vuoigatvuod1as, ja gii dál oaz1z1u iez1aslas1 sisaboad1u monnemisge. Dasa lassin lea Várggát gielda lihttoláigohan vuoigatvuod1a monnet C1oarvesullos Hápmandoaimmahahkii, mii fas juohke jagi láigoha láigolihttovuoigatvuod1a osiid guovtti searvái gielddas. Eará monnema sisaboahtu manná Hápmandoaimmahaga bargiide. Sullot leat ráfáiduhtton luonddusuodjalanlága mearrádusaid mielde, muhto od1d1ajagemánu 28. b. 1983 ggl. cea. leat addon sierra njuolggadusat ee. monnemii, mas c1uoz1z1u ahte “skávlli, gáirru ja báiskki moniid sáhttá omardit fuod1d1olága mearrádusaid mielde. Eará lottiid moniid c1oaggin lea gielddus.” Njukc1amánu 15. b. 1988 láhkaásahusas monnemis ja uvjemis, lea Luondduhálddas1andirektoráhta mearridan makkár lottiid ja man áigodagas sáhttá monnet loddebesiin ee. Finnmárkkus. 4.9 SÁIVABIVDU 4.9.1 Álggahus Dán kapihttalis dus1s1e meannudit sáivabivddu Finnmárkkus. Luossabivdu meannuduvvo 4.10. kapihttalis vulobealde. Sáivabivdduin oaivvilduvvo guollebivdu jávrriin ja sáivac1ázádagain earret guollebivdu luossajohtti c1ázádagas. Sáivaguollin oaivvilduvvo buot eará guolli c1ázádagas go anadroma luossaguolli (namalassii mii johtá gaskal meara ja sáivac1ázi ja god1d1á sáivac1ázis), ja dákkár guliid mead1d1emiid ja veajehiid, ággaras1492ge, geahc1a miessemánu 15. b. 1992 luossa-ja sáivabivdolága § 5 b. Sáivaguolli lea nuppiin sániiguin guolli mii eallá agistis sáivac1ázis. Finnmárkkus leat sullii 60 000 jávrri ja guollejávrri sullii 2150 km2 viidodagas. Guollevaljiin lea ovdal leamas1 stuorra mearkkas1upmi báikegoddái ealahusvud1d1osa dehálas1 oassin. Dál lea sáivabivddus stuorimus mearkkas1upmi borramus1s1an ja ássiid veajuiduvvanfálaldahkan. Eanas1 guollebivdit bivdet lás1mohallan dihte dahje joavdodoaibman. Navdo ahte dus1s1e sullii 3% sis geat bivdet sáivaguliid leat ealáhusguolásteaddjit. Sáivabivdu lotnolasat eará ealáhusaiguin lea muhtun muddui leavvan Mátta-Várjjaga, Deanu, Unjárgga, Kárás1joga ja Guovdageainnu gielddain. Sáivaguollevuostáiváldi lea ásahuvvon Báhc1aveajis Mátta-Várjjagis ja Mázes Guovdageainnus. Hui stuorra oassi Finnmárkku ássiin bivdet guliid jogain ja jávrriin ja juo?astit. Bealli ollesolbmuin leat searvan muhtunlágan guollebivdui. Fylka geasuha eará sis- ja olgoriikka guollebivdiidge. Ii c1állo statistihka sáivaguoli bivdomearis, muhto lea árta jáhkkit ahte lea hui olu. Ealáhusoktavuod1as bivdo jahkásac1c1at sullii 25 tonna. Birrasii 17 tonna bivdo Báhc1aveaj-c1ázádagas ja vuvdo eanas1 Supmii. Ies1jávrris Guovdageainnus bivdo gaskal 4-8 tonna mii eanas1 vuvdo Rut1t1ii. (Gáldut: NIBR-notat 1987:13 Friluftslivet i Finnmark, Innlandsfiske i Finnmark, ressurskartlegging og markedsanalyse, geassemánu 27. b. 1991, Finnmarksforskning, Akvaplan.) Dehálamos guollenálit main lea árvu borramus1s1an leat rávdu, dápmot, c1uovz1a ja vuoskku. Hávggas ja njágásge lea leamas1 mearkkas1upmi báikkálac1c1at. C1uovz1a, vuoskku ja hávga leat eanas1 fylkka sisguovlluin ja Báhc1aveajis Mátta-Várjjagis. Dápmot ja rávdu lea dadjatjuo miehtá Finnmárkku. Finnmárkku sáivabivdu lea árbevirolac1c1at unnán muddejuvvon. Vuosttas guollebivdonjuolggadusat bohte 1901:s, ja gitta 1966:i ráhkaduvvo moanat gielddain njuolggadusat. 1964 luossa- ja sáivabivdoláhka cealká ahte bivdit guliid stáhtaeatnamiin Finnmárkkus sáhtii juohke dáz1a borgár gii ásai fylkkas. Olgoriikalac1c1at sáhtte oaz1z1ut lobi oaggut stákkuin ja nod1d1oduorgguin go háhke oaggungoartta. Sáivabivddu oaggungoarttat Finnmárkkus dáz1a borgáriidda lea leamas1 mán1gii evttohuvvon, muhto lea bisánan dasa go ovddes1 láhka ii diktán gohc1c1ut giliássiid máksit oaggungoarttaid ovddas, buo. 1964-lága § 17. 1986 rájes váldojedje datte atnui sáivabivddu oaggungoarttat Finnmárkkus dáz1a borgáriidda geat eai ása Finnmárkkus. Leago miessemánu 15. b. 1992 od1d1a luossaguolle- ja sáivabivdolága nr. 47 gáibidan oastit oaggungoarttaid finnmárkolac1c1aide, lea Riektejoavku dárkilat vihkkedallan 3.7.5. kapihttalis. 4.9.2 Láhkavuod1us ja njuolggadusat Miessemánu 15. b. 1992 láhka nr. 47 luosseguoli ja sáivaguoli hárrái ja láhkaásahusat ja njuolggadusat addon dan láhkavuod1uin, mudde sihke luossa- ja sáivabivddu Finnmárkkus. Láhka bod1ii fápmui od1d1ajagemánu 1. b. 1993. Lága §§ 22 ja 24 leat addon mearrádusat guollebivddus stáhtaeatnamiin, ja guollebivddusge stáhtaeatnamiin Finnmárkkus. Muhtun oppalas1 láhkaásahusat leat addon, muhto dehálas1 dán oktavuod1as lea juovlamánu 18. b. 1992 láhkaásahus nr. 1176 guollehálddas1eamis stáhtaeatnamiin ja skábmamánu 27.b. 1992 váldesirdinláhkaásahus nr. 864. Finnmárkku fylkkamánni lea dasa lassin addán njukc1amánu 10. b. 1993 láhkaásahusa anadroma luossaguoli ja sáivaguoli guollebivddus c1ázádagain ja oivos1iin jna. Finnmárkkus ja njukc1amánu 31. b. 1992 láhkaásahusaid sáivac1ázi fierbmebivddus Finnmárkkus. Finnmárkku 1992-95 fylkkaplána mearrida 18. kapihttalis ahte váldomihttomearrin lea sihkkarastit fylkka biras- ja valljivud1d1osa. Okta oassemihttomeriin lea ahte "daid buriid vejolas1vuod1at mat Finnmárkku álbmogis leat asttoáigge doaimmaide olgon galget bisohuvvot ja ovdánahttojuvvot." Strategia dáid mihttomeriid juksat lea hábmejuvvon ná: "Sihkkarastit oppa fylkka álbmogii buori vejolas1vuod1aid bivdui ja muorjec1oaggimii stáhta eatnamiid hálddas1eamin." .. "Bivdu eará ássiide riikkas galgá stivrejuvvot nu ahte riiddut guovllu ássiiguin s1addet nu unnán go vejolas1." Lagat luossaguolle- ja sáivaguollelágas Dás máinnas1uvvojit dus1s1e dehálamos njuolggadusat sáivabivddus stáhtaeatnamiin Finnmárkkus ja muhtun oppalas1 mearrádusat. Ollisvuod1a dihte c1ujuhuvvo 4.10. kapihttalii vulobealde luossabivddus mearas ja c1ázádagain ja Riektejoavkku 3.7. kapihttalii sáivabivddus. Lága ulbmil lea "sihkkarastit anadroma luossaguoli, sáivaguoli lunddolas1 máddodaga ja sin eallinguovlluid ja eará sáivaealánat hálddas1uvvojit nu ahte luonddu girjáivuohta ja buvttadanmunni seailluhuvvo. Dáid meriid siskkobealde galgá láhka bidjat vud1d1osa máddodaga ovdáneapmái lassi buvttadusa áigumus1ain, vuoigatvuod1alac1c1aide ja joavdobivdiide buoremussan", buo. § 1. Dan ektui mii gusto anadroma luossaguliide, geahc1a lága § 4, ii gusto makkárge oppalas1 ráfáiduhttinprinsihppa sáivaguliide, earret daid c1ázádagain dahje c1ázádatosiin gos lea sihke sáivaguolli ja anadroma luossaguolli. Dát mearkkas1a ahte vuolggasadjin lea lohpi bivdit sáivaguliid c1ázádagain luossaguoli haga. § 34:s lea eiseválddiin baicce vuoigatvuod1avuod1d1u dihto eavttuin dahkat konkrehta mearrádusaid sáivabivddu muddemis ee. bivddusráddjemiin1493 ja ráfáiduhttinmearrádusain gitta 5 jahkái. Vai sáhttá bivdit luosa dahje sáivaguoli ferte máksit guolledivada guovddás1 guollefondii, man bargun lea ruhtadit guollediks1undoaibmabijuid, buo. lága § 29 ja 30. Dán geatnegasvuod1as leat luvvejuvvon vuollel 16 jahkásas1 mánát ja dáz1a ja ruot1a boazosápmelac1c1at geain lea boazodoallu geassemánu 9. b. 1978 boazodoallolága mearrádusaid mielde. Jus boazosápmelac1c1at áigot bivdit guliid olggobealde boazodoalloguovlu gos sis lea lobálas1 boazodoallu, fertejit siige máksit guolledivada. Od1d1a ovddes1 1964 luossa- ja sáivabivdolága ektui lea ahte mánáid vuoigatvuohta nuvttá bivdit sáivac1ázis lea láhkamuddejuvvon, buo. § 18. Mearrádus lea addon movttiidahttin dihte mánáid ja nuoraid olgunastit, ja gusto dus1s1e bivdui c1ielga sáivac1ázádagain dan áiggis goas dábálac1c1at ii leat ealáhusguolásteapmi. Vuoigatvuohta gusto vuollel 16 jahkásas1 mánáide ja lea ráddjejuvvon stággo- ja nod1d1oduorgobivdui. Lága § 17:s c1uoz1z1u ahte eanaeaiggádis váldonjuolggadussan lea oktovuoigatvuohta bivdit sáivaguoli c1ázádagain " nu go lea leamas1 ovddes1 áiggis nu guhkás go su eatnamat mannet". Eanaeaiggáda oktovuoigatvuohta sáhttá datte leat gárz1z1iduvvon lágas, láhkaásahusas, vierus, dolos1 áiggi rájes geavaheamis dahje eará vuoigatvuod1avuod1us álbmogiid ovdun. Guollebivdu stáhta eatnamiin lea lagat muddejuvvon § 22, buo. § 24 erenoamás1 vuoigatvuod1at Finnmárkkus. Guollebivdui stáhtaeatnamiin lea váldonjuolggadus ahte buohkat geat fásta ásset ja leat ássan Norggas man1imus1jagi sáhttet bivdit stákkuin ja nod1d1oduorgguin oaggungoartta mávssuin, earret stáhtaeatnamiin mat muddejuvvojit várrelága mielde, buo. § 22 vuosttas lad1d1asa. Bivdogoartta máksin finnmárkolac1c1aide lea leamas1 ja lea guovddás1amos gaz1aldat dán oktavuod1as. Sáhttá jearrat leago od1d1a lága mielde finnmárkolac1c1an álgán mávssu váldit oaggungoarttaid ovddas. Mearrideaddjin dán oktavuod1as lea, leago lága § 22 njealját lad1as spiehkastat § 22 vuosttas lad1d1asis nu ahte vuosttas lad1as ja danin gáibádus háhkat oaggungoartta ii gusto Finnmárkui. Dát gaz1aldat lea dárkilat vihkkedallon Riektejoavkku c1ielggadeami 3.7.5. kapihttalis Finnmárkku sáivabivddus mud1ui. Finnmárkkus ii leat lud1olas1 guollebivdu s1at c1adnon dáz1a stáhtaborgárvuhtii nugo lei ovddes1 njukc1amánu 6. b. 1964 lágas luossa- ja sáivaguollebivddus § 16 vuosttas lad1d1asis, muhto lea eaktun ahte ferte "fásta ássat fylkkas", buo. luossa- ja sáivabivdolága § 22 njealját lad1d1asa. Lága 22 vuosttas lad1as dadjá ahte stáhtaeatnamiin "lea lohpi bivdit stákkuin ja nod1d1oduorgguin jus oastá oaggungoartta, buohkaide geat man1imus1jagi fásta leat ássan ja ain ásset Norggas", namalassii lassigáibádus sihke oaggungoarttaoastimii ja ovtta jagi ássanáigi Norggas, muhto láhka ii bija s1at gostege dáz1a stáhtaborgárvuod1a gáibádusa. Lága vuogádaga sáhttá jurddas1it leat Finnmárkku guollebivddu dáfus, ahte § 22 vuosttas lad1as mudde bivddu stákkuin ja nod1d1oduorgguin sidjiide geat eai ása Finnmárkkus. Sidjiide biddjojit dás guokte eavttu (earret gáibádusa ássat Norggas) mii ii gusto finnmárkolac1c1aide, namalassii ahte ferte fásta leat ássan Norggas man1imus1jagi, ja ahte ferte háhkat bivdogoartta jus galggas1 beassat bivdit stákkuin ja nod1d1oduorgguin. Dalle lea § 22 njealját lad1as § 22 vuosttas lad1d1asa spiehkastat. Muhto lága vuogádat sáhttá maid leat ahte § 22 vuosttas lad1as mudde stággo- ja nod1d1oduorgobivddu buohkaide, ja dehálamos lea fertet oastit bivdogoartta vai sáhttá ná oaggut Finnmárkkus, sorjjasmeahttun leago Finnmárkkus fásta ássi vai eará sajis Norggas. Dákkár dulkon mearkkas1a ahte oaggungoarttaid mearrádus § 22 vuosttas lad1as gusto sidjiidege geat fásta ásset Finnmárkkus, ja ahte § 22 njealját lad1as dus1s1e spiehkasta ovtta jagi ássanáigegáibádusas finnmárkolac1c1aide. Jus bidjá dán man1imus1áddejumi vuod1d1un gusto § 22 njealját lad1as dus1s1e bivdui vihtanbivdosiiguin nugo omd. fierbmi, ohter, meardi, liidna jna. Lága § 22 njealját lad1d1asa sáhttá de áddet nu ahte dus1s1e sis geat ásset fásta Finnmárkkus lea vuoigatvuod1a lud1olac1c1at c1ázádagain bivdit vihtanbivdosiiguin. Muhto njealját lad1d1asa mearrádus cealká dasto ahte ii vihtanbivdosiiguin bivduige dárbbas1uvvo deavdit gáibádusa leat fásta ássan Norggas man1imus1jagi; doarvái lea ahte veagadatgirjjis lea logahallon ahte fásta ássá Finnmárkkus. Finnmárkkus lea danin fárren olbmuide álkit oaz1z1ut lobi bivdit go riikkas mud1ui. § 22 njealját lad1d1asis ii biddjo mud1ui eaktu ahte galgá oastit oaggungoartta dákkár guollebivdui. Vaikko láhka dadjá ahte guollebivdu Finnmárkkus lea lud1olas1 buohkaide geat fásta ásset fylkkas, sáhttá addot vuosttasvuoigatvuohta dihto joavkkuide. Juovlamánu 18. b. 1992 láhkaásahusa stáhtaeatnamiid guollehálddas1eamis § 9 nuppi lad1d1asa mielde sáhttá Finnmárkku eanavuovdinkantuvra mearridit ahte báikegoddái omd. gielddas dahje gielddaosiin sáhttá addot vuosttasvuoigatvuod1a guollebivdui vihtanbivdosiiguin ja ohteriin. Dán sáhttá dahkat go báikegotti dálloatno- dahje ealáhusguolásteami deastta dan cealkkiha. Eai leat addon mearrádusat stággo- ja nod1d1oduorgooagguma vuosttasvuoigatvuod1as. Boazosápmelac1c1aid guovllebivdu muddejuvvo geassemánu 9. b. boazodoallolága 1978 nr. 49 § 14, mii man1imus1lad1d1asis cealká ahte bivddu ja guollebivddu ovddas, dán mearrádusa njuolggadusaid mielde, ii dárbbas1 máksit láiggu dahje goartadivada, geahc1a sáivabivdolága § 30 nuppi lad1d1asage. 4.9.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Luossaguoli ja sáivaguoli jna. lága § 6 mielde leat c1uovvovas1 orgánat guollehálddas1eamis: a. Departemeanta b. Luondduhálddas1andirektoráhta c. Fylkkamánni d. Gielda. Birasgáhttendepartemeanttas lea bajit ovddasvástádus hálddas1it luossaguollelága ja sáivaguollelága, buo. skábmamánu 27. b. 1992 ggl. cea. Dán sirdinmearrádusa mielde lea Birasgáhttendepartemeanta oz1z1on válddi mii lága mielde leat biddjon sihke departementii ja Gonagassii. Luondduhálddas1andirektoráhtii lea cealkámus1a vuod1ul váldesirdon barggut luossa- ja sáivabivdolága moanaid mearrádusaid mielde. Direktoráhta lea geavahan válddi ráhkadit moanaid guovllebivddu láhkaásahusaid oppalas1 mearrádusaiguin mat danin gustojit Finnmárkkusge. Direktoráhtii lea sirdon váldi § 10 mielde addit lobiid ásahit diks1unrusttegiid1494, muddet bivdoárjja1495 ja diktit bivdit dan meari maid lea lohpi c1ázádagain jna. § 11 vuosttas lad1d1asa mielde, gohc1c1ut bidjat hehttenád1aid1496 c1áhcegolgamiin ja luoitimiin sihkkarastin dihte guliid johtima dahje head1us1tit ahte dat ii vahágahtto dahje mana rusttegii § 14 mielde. Direktoráhta sáhttá addit lagat njuolggadusaid guollegorkn1ohaga1497 ja guolleavi1498 jna. mearkumisge § 15 nuppi lad1d1asa mielde ja addit lagat njuolggadusaid mánáid guollebivddus § 18 mielde. Direktoráhtii lea dasto sirdon váldi addit njuolggadusaid diks1undoaimmaide § 26 mielde, gohc1c1ut vuovdit oaggungoarttaid § 27 vuosttas lad1d1asa mielde, gieldit dihto bivddu ja heakkahuhttinvugiid1499 ja addit sierralobi bivdovugiide maid § 37 mielde lea gielddus geavahit. Direktoráhtii lea vel sirdon § 39 mielde váldi addit njuolggadusaid johtalit vihtanbivdosiid lahkosis ja daid gaskkas. Seamma gusto goziheapmái ja gohcciváldái § 42 mielde ja váldi viiddidit almmuhangeasku1500 § 44 mielde gustot sáivaguliidege. Fylkkamánnái lea, skábmamánu 27.b. 1992 ggl. cea., váldesirdon moanaid bargguid luosa- ja sáivabivdolága oppalas1 mearrádusaid mielde. Dát gusto ee. váldái § 11 nuppi lad1d1asa mielde, seammás bissehit dahje guhkidit guollebivddu go c1áhcejohtu dahje eará erenoamás1 dilálas1vuod1at cealkkihit dan. Seamma gusto álggahit doaibmabijuid fáhkkalas1 heahtediliin fáhkkalas1 nuoskkideami áitaga geaz1il § 12 mielde ja lága dahje láhkaásahusa mielde sierralobis bivdit máddo- ja gilvaguliid died1alas1 guorahallamiidda, geahc1c1alemiide ja guollediks1undoaimmaide, ja bidjat ráfáiduhttinguovlluid mat spiehkastit § 15 vuosttas lad1d1asa mearrádusas gieldit bivdit guliid guollegorkn1ohagas jna. ja 50 mehter eret bajábealde ja vulobealde guollegorkn1ohaga. Fylkkamánnis lea vel váldi dohkkehit guhkit áigái go 10 jahkái guollebivdovuoigatvuod1aláigoheami álbmogii ovdun, buo. lága § 19. Seamma gusto váldái § 20 mielde dahkat mearrádusaid hálddas1it guollebivddu mii lea lud1olas1, buo. lága § 5 d bustáva lobálas1vuod1ameros1tallama1501. Váldi § 25 goalmmát lad1d1asa mielde ies1 álgit ráhkadit c1ázádaga dahje bivdoguovllu guollevaljiid hálddas1andoaibmaplána, lea maiddái biddjon fylkkamánnái. Seamma gusto váldái addit dárkilat njuolggadusaid sisaboad1uid ja goluid juogadeamis vuoigatvuod1alac1c1aid guollevaljiid oktasas1 hálddas1eami oktavuod1as. Fylkkamánnái lea dasto sirdon váldi § 31 mielde mearridit nákku jávrriid dahje c1ázádagaid dihto rádjagaz1aldagain. Seamma gusto váldái § 34 mielde addit láhkaásahusaid sáivabivddu muddemii, omd. ahte guollebivdu galgá ráfáiduhttot gitta 5 jahkái, muddet bivddusatnima jna. Váldi § 35 mielde oalis, guovdorávdnjeoalis1502 ja § 36 guollebivddus oalis, ja § 40 muddet ee. mearraguollebivddu c1ázádagaid oivos1iin, nuriin jna., lea maiddái biddjon fylkkamánnái. Luossaguolle- ja sáivabivdolága §§ 22, 33 ja 34 láhkavuod1uin lea fylkkamánni njukc1amánu 10. b. 1993 addán od1d1a láhkaásahusaid Finnmárkui. III kapihttalis leat lagat njuolggadusat addon sáivabivddu hárrái. (Leago fylkkamánnis láhkavuod1d1u addit láhkaásahusaid § 22 mielde vihkkedallo dárkilat vulobealde.) Sáivaguolleoaggun stákkuin ja nod1d1oduorgguin lea lohpi miehtá jagi. Guollebivdu jogain ja jogaz1iin gos luossa, guvz1á ja valas johtá ii leat almmatge lohpi. C1ázádagaid jávrriin gos luossa, guvz1á ja valas vudjet lea sáivaguoli stággo- ja nod1d1oduorgooaggun lohpi miehtá jagi, jus oaggu unnimus 200 mehter oivos1is ja njálmmis eret, buo. láhkaásahusa § 6. Fierbmebivdu stáhta eatnamiin Finnmárkkus lea juogaduvvon golmma suorgemállái, buo. fylkkamánni njukc1amánu 10. b. 1993 § láhkaásahusa § 7: - bod1uguovllut, gos fierbmelohku ii ráddjejuvvo, - fierbmeráddjenguovllut1503, gos lea lohpi bivdit gitta ovtta dahje golmma firpmiin juohke árjjalas1 oassálasti bivdi namas, ja gos juohke fierbmeguhkodat ii galgga leat badjel 30 mehtera, ja - fierbmegielddusguovllut, gos fierbmebivdu dus1s1e lea lohpi eanavuovdinkantuvrra dahje gean dat fápmuda c1ujuheami mielde. Fierbmebivdu lea gielddus jogain ja jogaz1iin ja jávrriin 100 mehtera avádagas njálmmis ja oivos1is eret. Seahkalas c1ázádagas (gos sáivaguolli, luossa, guvz1á ja valas johtá), mii ii leat lihttoláigohuvvon lea sáivaguollebivdu dus1s1e lohpi go bivdo badjel 200 mehtera njálmmis ja oivos1is eret, buo. § 7 goalmmát lad1d1asa. Vuolggasadji lea ahte bivdu ee. firpmiin § 7 vuosttas lad1d1asa mielde, fierbmebivddu c1ujuheapmi § 8 mielde, ja guollebivdu eará bivdosiiguin go stákkuin ja nod1d1oduorgguin § 9 vuosttas lad1d1asa mielde, dus1s1e lea lohpi sidjiide geat fásta ásset Finnmárkkus. Fierbmebivddu c1ujuheapmái § 8 mielde lea lassin gáibiduvvon leat ássan fylkkas man1imus1jagi. Sáhttá jearrat leago fylkkamánnis váldi mearridit njuolggadusaid gii sáhttá bivdit vihtanbivdosiiguin. Fylkkamánni njukc1amánu 10. b. 1993 láhkaásahusas c1ujuhuvvo ahte láhkaásahus lea mearriduvvon earret eará luosa- ja sáivabivdolága § 22 ja skábmamánu 27. b. 1992 ggl. cea. láhkavuod1uin. Lága § 22 njealját lad1as dadjá ahte Birasgáhttendepartemeanta sáhttá mearridit sierra guollebivdonjuolggadusaid stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Skábmamánu 27. b. 1992 ggl. cea. ii leat fylkkamánnái sirdon váldi lága § 22 mielde, buo. cealkámus1a 5. c1uoggá. Váldi § 22 mielde gullá Birasgáhttendepartementii, mii leat geavahan válddis § 22 mielde addit juovlamánu 18. b. 1992 láhkaásahusa nr. 1176 stáhtaeatnamiid guollehálddas1eamis. Dán láhkaásahusa § 2:s ovdanboahtá ahte Finnmárkku eanavuovdinkantuvra dat galgá hálddas1it luossa- ja sáivabivddu stáhtaeatnamiin Finnmárkkus. Fylkkamánni mearrádus §§ 7 vuosttas lad1d1asis ja 9 vuosttas lad1d1asis sáhttá danin áddejuvvot dus1s1e luossaguoli ja sáivabivdolága § 22 njealját lad1d1asa váldonjuolggadusa geardduheapmin, mas c1uoz1z1u: "Guollebivdu c1ázádagain stáhta eatnamiin Finnmárkkus lea lud1olas1 buohkaide geat fásta ásset fylkkas." Váldi spiehkastit dán váldonjuolggadusas lea biddjon Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii, iige fylkkamánnái. Fylkkamánni mearrádus njukc1amánu 10. b. 1993 láhkaásahusa § 7 nuppi lad1d1asis (ahte Finnmárku eanavuovdinkantuvra, guollediks1unbarggu oassin, sáhttá addit earáide go Finnmárkku fásta ássiide lobi bivdit firpmiin sierra jávrriin ja sierra eavttuid mielde), sáhttá baicce orrut leat addon láhkavuod1u haga ja vuostá sihke juovlamánu 18. b. 1992 láhkaásahusaid stáhtaeatnamiid guollehálddas1eamis ja skábmamánu 27. b. 1992 ggl. cea. váldesirdima1504 hárrái. Mearrádus livc1c1ii leat sáhttán láhkavuod1d1uduvvot lága § 13:i, mas c1uoz1z1u ahte beros1keahttá eanaeaiggádis dahje mearrádusain addon lágas dahje dan olis, sáhttá addot lohpi earret eará guollediks1undoaimmaide. Ii leat datte c1ujuhuvvon fylkkamánni njukc1amánu 10. b. 1993 láhkaásahusa lága § 13:i, ja dát bealus1ta ahte fylkkamánnis ii leat vuoigatvuod1avuod1d1u addit dákkár njuolggadusa. Fierbmebivddu ja guollebivddu dáfus eará vihtanbivdosiiguin § 8 mielde c1uoz1z1u ahte c1ujuhit "galgá dus1s1e sidjiide geat man1imus1jagi leat ássan ja ain ásset Finnmárkkus." (Min deattuhus.) Dát gárz1z1ida olbmobiire geain lea vuoigatvuohta oaz1z1ut c1ujuhuvvot fierbmebivddu, lága mearrádusaid § 22 njealját lad1d1asa ektui ahte guollebivdu "lea lud1olas1 buohkaide geat fásta ásset fylkkas." Sáhttá jearrat leago álggage vuoigatvuod1avuod1d1u ráddjet olbmobiire dan mielde man guhká lea Finnmárkkus ássan, ja geas de livc1c1ii dát váldi. Orru c1ielggas ahte fylkkamánnis ii leat vuoigatvuod1avuod1d1u bidjat dákkár dihto ássanáiggi lassieavttu, buo. mii lea celkon bajábealde ahte geas dat váldi livc1c1ii lága § 22 mielde. Birasgáhttendepartemeanttas leat datte oppalas1 láhkavuod1d1u "mearridit sierra njuolggadusaid guollebivdui stáhta eatnamiin Finnmárkkus", buo. lága § 22 njealját lad1d1asa. Dát váldi lea nu oppalas1 ahte departemeanta várra sáhttá ain ráddjet olbmobiire. Gaz1aldat gártá datte sáhttágo Finnmárkku eanavuovdinkantuvra ná ráddjet juovlamánu 18. b. 1992 láhkaásahusa stáhtaeatnamiid guollehálddas1eami § 9 nuppi lad1d1asa man1imus1c1uoggá láhkavuod1uin, mas c1uoz1z1u: "Stáhta Vuovddit sáhttet mearridit ahte bivdu vihtanbivdosiiguin ja ohteriin Finnmárkkus ollásit dahje belohahkii galgá doalahuvvot fylkka, guovllu, gieldda dahje gielddaosiid fásta ássiide." Mearrádusa duogás1 lea ahte sáhttá deastta atnit báikegotti dálloatnui ja ealáhusguolásteapmái. Orru datte veahás1 eahpidahtti sáhttit mearridit dihto ássanáigegáibádusa Finnmárkkus (ovtta jagi), muhto sáhttá várra láhkavuod1d1uduvvot hábmemis "belohahkii doalahuvvot fylkka fásta ássiide". "Belohahkii" doaba sáhttáge áddejuvvot nu ahte ii buohkain geat fásta ásset leat vuoigatvuohta c1ujuheapmái vihtanbivdosiiguin ja ahte eanavuovdinkantuvra danin sáhttá bidjat lassi eavttuid omd. dihto ássanáiggi hárrái. Muhto dát lea gal eahpidahtti go mearrádusa § 9 nuppi lad1as váldoás1s1álac1c1at diktá muhtun finnmárkolac1c1ain bisuhit muhtun jávrriid ja / dahje geavahit muhtunlágan bivdosiid, namalassii fásta ássi báikegoddái sorjjasmeahttun leago fylkkas ássan man1imus1jagi. Gielddas lea, lága § 6 mielde, guollehálddas1eami oassi. Lága ortnegis c1uovvu ahte eaktuduvvo gieldda oaz1z1ut sirdot muhtun sáivabivdohálddas1eami1505 bargguid, muhto ii leat loahpalac1c1at c1ilgejuvvon makkár barggut dát galget leat. Eanas gielddain gos fierpmit c1ujuhuvvojit lea Finnmárkku eanavuovdinkantuvra addán gildii (omd. sáivabivdolávdegoddái dahje eará orgánii) bargun c1ujuhit firpmiid. Unjárga ja Várggát eai leat dás mielde go eai leat bivdán iez1a oaz1z1ut válddi. Finnmárkku eanavuovdinkantuvra. Láhkaásahusa § 2:s stáhtaeatnamiid guollehálddas1eamis, maid Birasgáhttendepartemeanta mearridii juovlamánu 18. b. 1992, lea luossa- ja sáivabivddu hálddahus biddjon Statskog:i stáhtaeatnamiidda earret stáhtaalmennehiid. Finnmárkku dáfus lea datte mearriduvvon ahte Finnmárkku eanavuovdinkantuvra galgá fuolahit hálddahusa, buo. láhkaásahusa § 2 vuosttas lad1d1asa nuppi c1uoggá. Eanavuovdinkantuvra lea hálddahuslac1c1at Statskog:a vuollásas1, muhto lea fud1os1bivddu ja guollebivddu hálddas1eamis Luondduhálddas1andirektoráhta vuollásas1, buo. suoidnemánu 15. b. 1966 eanavuovdinláhkaásahusa § 10 nuppi lad1d1asa. Guollehálddas1eami stáhtaeatnamiin láhkaásahus, maid Birasgáhttendepartemeanta lea dohkkehan, ferte áddet nu ahte Finnmárkkus lea eanavuovdinkantuvrras barggut mat Statskog guovddás1hálddahusas leat guollehálddas1eamis stáhtaeatnamiin mud1ui. Váldesirdinmearrádus mearkkas1a danin ahte Finnmárkkus ii leat Statskog guovddás1hálddahus mii galgá mearridit omd. oaggungoarttaid hatti, láigolihtu ja c1ujuheami divada láhkaásahusa § 3 mielde, gárz1z1idit guollebivddu § 6 mielde dahje lihttoláigohit § 10 ja 12 mielde. Dán láhkaásahusa máinnas1eamis danin geavahit Finnmárkku eanavuovdinkantuvrra Statskog sajis, vaikko láhkaásahusas c1uoz1z1u Statskog SF. Mearkkas1anveara lea ahte Finnmárkku fuod1d1ohálddas1eami ektui lea veahás1 erohus váldejuohkimis. Cuo?ománu 19. b. 1988 láhkaásahusa nr. 336 mielde fuod1d1ohálddas1eamis stáhtaeatnamiin, lea Stáhta vuvddiid direktoráhta (Statskog) mii galgá hálddas1it bivddu stáhtaeatnamiin earret stáhtaalmennehiin, buo. § 1 vuosttas lad1d1asa. Finnmárkku eanavuovdinkantuvrras lea Statskog:s dus1s1e siskkáldas geavatlas1 bargojuogadeami ovddasvástádus fud1os1bivdui, ja Várrebálvalusa jod1iheaddji ovddasvástida fuod1d1obivddu (ealgabivddu). Dát mearkkas1a ahte luossa-ja sáivabivddu váldi lea biddjon báikkálac1c1at Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii, ja fuod1d1ohálddas1eapmi lea biddjon Statskog guovddás1hálddahussii. Juovlamánu 18. b. 1992 guollehálddas1annjuolggadusa § 6 mielde, sáhttá eanavuovdinkantuvra ráddjet oaggungoartalogu dihto guovlluin dahje avádagain, gieldit dahje muddet muhtun bivdosiid geavaheami olles c1ázádagas dahje dan osiin ja oanidit guolástanáiggi olles c1ázádagas dahje dan osiin. Ovdalgo eanavuovdinkantuvra mearrida dákkár ráddjehusaid hárrái, ferte ás1s1i ovddiduvvot fylkkamánnái cealkámus1s1ii. Luondduhálddas1andirektoráhta mearrida ás1s1i jus lea sierramielalas1vuohta gaskal eanavuovdinkantuvrra ja fylkkamánni, buo. § 6 man1imus1lad1d1asa. Luondduhálddas1andirektoráhta bajit sajádat báhkkoduvvo earret eará váiddamearrádusain1506ge, main lea mearriduvvon ahte haddemiid ja luossabivdosajiid c1ujuheami ja ruovttoluotta váldima mearrádusaid ektui, sáhttá váidit Luondduhálddas1andirektoráhtii, geahc1a láhkaásahusa § 17. Lihttoláigoheapmi. Luossaguolle- ja sáivabivdolága § 22 vid1át lad1d1asa olis, buo. juovlamánu 18. b. 1992 láhkaásahusa stáhtaeatnamiin guollebivddus § 10, sáhttá Finnmárkku eanavuovdinkantuvra lihttoláigohit guollebivdovuoigatvuod1a vihtanbivdosiiguin ja ohteriin gitta 10 jahkái báikkálas1 organisas1uvnnaide dahje servviide maid ulbmil vuohc1c1an leat ovddidit guollebivddu. Dus1s1e sierra háviid sáhttá lihttoláigohit fitnodagaide, joavkkuide ja ovttaskas olbmuide. Lihttoláigohuvvon c1ázádagain galgá stággo- ja nod1d1oduorgooaggin leat lohpi álbmogii go háhket oaggungoarttaid. Áigeráddjejuvvon láigolihttos1iehtadus mearkkas1a ahte lihttoláigolas1 ferte ohcat od1d1asit go láigolihttoáigodat1507 lea gollan, ja soaitá dan massit gilvvus earáiguin. Láhkaásahusa § 10 njealját lad1d1asa mielde galgá lihttoláigoheami gaz1aldat ovddiduvvot fylkkamánnái cealkámus1s1ii ovdalgo s1iehtadallo dan hárrái. Jus Finnmárkku eanavuovdinkantuvra ja fylkkamánni eai leat ovttaoaivilis galgá Luondduhálddas1andirektoráhta mearridit ás1s1i. Suoidnemánu 6. b. 1982 dohkkehii Luondduhálddas1andirektoráhta lihttoláigohannjuolggadusaid. Finnmárkku eanavuovdinkantuvra oac1c1ui válddi s1iehtadit láigolihtuid. Guollehálddas1eapmi stáhtaeatnamiin láhkaásahusas § 10 nuppi lad1d1asis c1uovvu, jus buohtastahttá § 2 vuosttas lad1d1asa nuppi c1uoggáin, ahte Finnmárkku eanavuovdinkantuvra dál sáhttá mearridit "sierra njuolggadusaid lihttoláigohuvvon c1ázádagaide." Stáhta guollebivdovuoigatvuod1a lihttoláigoheami njuolggadusat dadjet ahte váldoeaktun lea ahte lihttoláigohans1iehtadus1508 dus1s1e dahkko daid háviid go jávrrit ja sáivac1ázádagat dárbbas1it diks1uma, ja vuohc1c1an báikkálas1 servviiguin ja organisas1uvnnaiguin mat beros1tit bivddus, guollebivddus ja meahcceealáhusain. Direktoráhta sáhttá dus1s1e láigolihtodit ovttaskas olbmuin. Dábálac1c1at ii addo láigolihttu sidjiide geat dáhttot oktovuoigatvuohta fierbmebivdui ealáhussan, jus dás ii leat guovllulas1 mávssolas1vuohta, omd. lassiealáhussan1509 ja ássama seailluheapmin. Láigolihttu gusto dus1s1e guollebivdui vihtanbivdosiiguin, nugo fierbmi, nuohtti jna. Buohkat sáhttet ain oaggut stákkuin ja nod1d1oduorgguin. Lihttoláigolac1c1as ii leat lohpi vuovdit oaggungoarttaid stággui ja nod1d1oduorgui, ja sáhttá dus1s1e vuovdit fierbmebivdooaggungoarttaid ohcama ja eavttuid mielde maid fylkkamánni mearrida. Jus oaz1z1u lobi vuovdit fierbmebivdogoarttaid eaktuda Direktoráhta ahte earátge go lihttoláigohuvvon organisas1uvnna miellahtut oz1z1ot oastit fierbmebivdogoartta. Lihttoláigolas1 geatnegahtto bivdit ja diks1ut fylkkamánni dohkkehan doalloplána mielde, ja lea vuoigatvuohta bearráigeahc1c1at, ja ferte addit jahkásas1 raportta ja rehketdoalu eanavuovdinkantuvrii. Ollisvuod1a dihte sáhttá namuhit ahte jogaid ja jávrriid lihttoláigolac1c1at sáhttet gohc1c1ut bargat muhtun hálddás1anbargguid mat gullet eavttuide oaz1z1ut láigolihttovuoigatvuod1a. C1uoz1z1u omd. stáhtaeatnamiin guollehálddas1eami láhkaásahusas ahte Finnmárkku eanavuovdinkantuvra (Statskog SF) sáhttá gohc1c1ut lihttoláigolac1c1a ordnet gohcci dahje eará mat gullet c1ázádaga hálddas1eapmái. C1ujuhit bivddu firpmiin, nuohtiin, mearddiin ja liinnain dahká eanavuovdinkantuvra, dahje geasa dan fápmuda, eanavuovdinorgánaid gárvvistan lagat njuolggadusaid mielde, buo. juovlamánu 18. b. 1992 láhkaásahusa § 2 guollehálddás1eamis stáhtaeatnamiin ja njukc1amánu 10. b. 1993 fylkkamánni láhkaásahusa § 8:s. C1ujuhemiin áddejuvvo vuoigatvuohta ohcama mielde oaz1z1ut sierralobi bivdit firpmiin, nuohtiin, mearddiin ja liinnain guovlluin gos fierbmebivdu lea gildojuvvon dahje ráddjejuvvon. Olbmobiire orru leat gárz1z1it go guollebivdui mud1ui, buo. mii lea celkon bajábealde ahte c1ujuhit dus1s1e sáhttá sidjiide geat man1imus1jagi leat ássan ja ain ásset Finnmárkkus. Boazosápmelac1c1ain ealáhusaset ja giliássiin lea vuosttasvuoigatvuohta. Sáhttá dus1s1e c1ujuhit guollebivdovuoigatvuod1a dihto fierbmelohkui. Buohkat geat oz1z1ot c1ujuheami geatnegahttot addit bivdodied1áhusa gieldda hálddas1anorgánii, mii c1ohkke raportan ja sádde Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii. Finnmárkku eanavuovdinkantuvra ja fylkkamánni birasgáhttenossodat sáhttet fierbmec1ujuhusas dihto guovlluid spiehkastit. 4.9.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Ás1s1emeannudeapmi Gitta dássáz1ii leat oaggungoarttat dus1s1e leamas1 olgoriikalac1c1aide ja sidjiide geat eai ása Finnmárkkus. Oaggungoartahattiid jahkásas1 heivehallan ii leat danin erenoamáz1it meannuduvvon mas earágo Finnmárkku eanavuovdinkantuvrra iez1as orgánat leat leamas1 mielde. Jus Finnmárkku eanavuovdinkantuvra gáibidis1goahtá sáivabivdogoarttaid sis geat fásta ásset fylkkas, ferte dan seammaláhkai ás1s1emeannudit go luossabivddu ás1s1i. Dát mearkkas1a ahte oaggungoartamálliid, hattiid jna. evttohusat fertejit viiddis gulaskuddamii gielddaide, bivdi- ja guollebivdiservviide jna. ovdal eanavuovdineiseválddit loahpalac1c1at dan mearridit. Fierbmec1ujuhusa ohcan sáddejuvvo Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii dahje guoskevas1 gieldda orgánii masa lea sirdon váldi (omd. sáivabivdolávdegoddái), albmademiin jávrri, ohcanáigodaga, galle fierpmi jándorii ja c1albmesturrodaga. Eanavuovdinkantuvra dahje gielda mearridit iez1aset árvvos1teami mielde galle fierbmejándorii, muhto lohpi galgá leat dihto áigái ja fierbmelohkui. Mied1ihuvvon ohcamiid mán1ggus sáddejuvvo leansmánnái, bolesgámmárii ja várra vel Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii. Ohcciide geat biehttaluvvojit died1ihuvvo váidinvuogasvuod1as hálddas1anlága mielde. Lihttoláigoheami ohcan sáddejuvvo Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii. Ohcan sáddejuvvo de gulaskuddamii, vuohc1c1an guoskevas1 gildii ja fylkkamánni birasgáhttenossodahkii. Muhto gilit ja eará beros1tumitge gulaskuddojit, vaikko guollehálddas1anláhkaásahus dus1s1e gáibida ahte fylkkamánnái galgá ovddiduvvot ás1s1i cealkámus1s1ii, geahc1a láhkaásahusa § 10 njealját lad1d1asa. Man1n1il gulaskuddama mearrida eanavuovdinkantuvra lihttoláigoheami hárrái. De c1állo dábálas1 láigolihttos1iehtadus gaskal Finnmárkku eanavuovdinkántuvrra ja guoskevas1 lihttoláigolac1c1a. Váidin Guollehálddas1eami stáhtaeatnamiin láhkaásahusas c1uoz1z1u § 17:s ahte Finnmárkku eanavuovdinkantuvrra haddenmearrádusaid sáhttet rievttálas1 váidinberos1tumiid searvvit guoddalit Luondduhálddas1andirektoráhtii ovdal 3 vahkku leat gollan man1n1ilgo mearrádus lea almmuhuvvon. Bivdosajiid c1ujuheami ja ruovttoluotta váldima mearrádusaid váidagiid galgá meannudit suoidnemánu 15. b. 1966 eanavuovdinláhkaásahusaid § 16a mielde. Geahc1a lagat dáid njuolggadusaid birra 2. kapihttalis eanavuovdinorgánaid birra. Ii sáhte váidit mearrádusaid lihttoláigoheami hárrái guollehálddas1anláhkaásahusa § 10 mielde, § 9 nuppi lad1d1asa mielde vuosttasvuoigatvuod1as ja § 6 mielde guovllebivddu ráddjehusain "guollenáli dahje guollebivddu deasttas". Finnmárku eanavuovdinkantuvra lea váiddaorgána gieldda fierbmec1ujuheami ás1s1iid mearrádusaide, ja oaz1z1u danin buot biehttalemiid mán1gosa. Dalle go eanavuovdinkantuvra meannuda fierbmec1ujuhemiid ohcamiid vuosttas vuorus, lea Luondduhálddas1andirektoráhta váidalanásahus, ja ás1s1i meannuduvvo eanavuovdinláhkaásahusa § 16 a ja hálddas1anlága dábálas1 njuolggadusaid mielde. Geavat Fierbmec1ujuheami ohcamiid meannuda álgovuorus Finnmárkku eanavuovdinkantuvra. Jus muhtun gielda dáhttu oaz1z1ut fierbmec1ujuhanválddi1510, sirdá eanavuovdinkantuvra válddi gildii. Fierbmec1ujuheapmi addo dus1s1e go dán sáhttá c1atnat guolástanbiologalas11511 deasttaide. Gáibádusat lágidit bivdodied1áhusaid rivttes sadjái lea c1avgejuvvon nu ahte ii galgga od1d1asit c1ujuhit jus bivdodied1áhusa ii leat gergen. Jus rihkku njuolggadusaid sáhttá lobi geassit ruovttoluotta. Deattuhuvvon lea ahte ii galgga meannudit ohcciid ies1gud1etláhkai, earret boazodoalu ja giliássiid vuosttasvuoigatvuod1a hárrái. Dál leat sullii 70 jávrri ja c1ázádaga lihttoláigohuvvon, váldoás1s1álac1c1at organisas1uvnnaide. 1983 rájes muhtui geavat go s1iehtaduvvui juohke jávrri nammii, dan ektui go ovdal s1iehtaduvvui juohke lihttoláigolac1c1ain sorjjasmeahttun galle jávrri lihttoláigohii. Sámi vuoigatvuod1alávdegotti c1állingoddi guorahalai 1993 gid1a, 1990 sisaboahtán ás1s1iid eanavuovdinkantuvrras, geahc1a ovddabealde 2.6.4. kapihttalis. Oktiibuot 24 sisaboahtán sáivac1ázádaga láigolihtu ohcamiin 18:s mied1ihuvvo, golbma biehttaluvvo ja okta ii lean ás1s1áiguoskevas1. Vaikko guollehálddas1anláhkaásahus ii divtte váidit buot mearrádusaid mat dahkkojit láhkaásahusa láhkavuod1uin, de diktá eanavuovdinkantuvra váidit hálddas1anlága ja eanavuovdinláhkaásahusa § 16 a mielde, sihke lihttoláigohanbiehttaleami ja guollehálddas1anláhkaásahusa eará mearrádusaid ektui. Lihttoláigohanmearrádusat guoddaluvvojit hui hárve, muhto sáhttá geavvat. Ovdal c1ájehuvvui ahte muhtun láigolihtut s1iehtaduvvo vaikko ii lean doarvái duod1as1tuvvon ahte dárbbas1ii guollenáli diks1ut. Muhtun lihttoláigolac1c1at eaige leat doarvái c1uovvolan iez1aset s1iehtadusoasi go eai leat c1ad1ahan olus diks1unbarggu dahje gohcci. Dál ii s1iehtaduvvo ovttainge jus ii leat deattuhuvvon vissásit ahte jávri dárbbas1a diks1uma, jus dárbbas1uvvo de geahc1c1alanbivddu bokte. Láigolihtu jahkedivat lea dál 50 ru. km2 c1áhceviidodagas. Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii lei dát 8700 ru. dinestussan 1992:s. Sáhttá namuhit ahte moanat sámi organisas1uvnnain leat vuostálastán lihttoláigohit ovttaskas olbmuide. Man1it áiggis leat boahtán soames láigolihttoohcamat man ulbmil lea leamas1 guollebiebman, dávjá guolehis dahje uhccit jávrriin. Dáid ohcamiidda leat mied1ihuvvon dainna eavttuin ahte oz1z1ot guollebiebmanlobi. Guolástaneiseválddit eai lea datte háliidan guollebiebmama Finnmárkku jávrriin, ja ovdáneapmi leat danin bisánan. Finnmárkkus eai leat addon mearrádusat báikegoddái ohteriin omd. gielddas dahje gielddaoasis, guollebivddu vuosttasvuoigatvuod1as vihtanbivdosiiguin ja guollehálddas1anláhkaásahusa § 9 nuppi lad1d1asa mielde, daningo Finnmárkku eanavuovdinkantuvra lea skunálas1 háldduiguin maiguin sáhttá seaguhit iez1as vuoigatvuod1agaz1aldagaide ovdal Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi lea geargan c1ielggademiinis ja nuppástusevttohusaidisguin. Finnmárkku eanavuovdinkantuvrras ledje 1992:s sullii 83 000 ru. sisaboad1ut sáivabivdogoartavuovdimis dáz1a stáhtaborgáriidda. 4.9.5. Olgoriikalac1c1aid ja earáid guollebivdu Finnmárkkus Olgoriikalaz1z1an ádde dán oktavuod1as su gii ii ása Norggas. Seamma joavkkus go olgoriikkalas1 stáhtaborgár gii ássá olgoriikkas leat danin dáz1a stáhtaborgáratge geat ásset olgoriikkas. Dáz1a stáhtaborgáriin geat ásset olgoriikkas eai leat seamma vuoigatvuod1at guollebivdui go (dáz1a dahje olgoriikkalas1 stáhtaborgáriin) sis geat ásset, ja leat fásta ássan Norggas man1imus1jagi, buo. lága § 22 vuosttas lad1d1asa, dahje Finnmárkkus; sii geat "fásta ásset fylkkas", geahc1a § 22 njealját lad1d1asa. Guollebivddus stáhtaeatnamiin lea erohus bivdonjuolggadusaid ektui. Fuod1d1olága § 31 vuosttas lad1d1asa mielde leat dáz1a stáhtaborgáriin geat ásset olgoriikkas seamma vuoigatvuohta bivdui go sis geat man1imus1jagi leat ássan ja ain fásta ásset Norggas. Luossaguolle- ja sáivabivdolága od1d1a mearrádusat dagahit danin ahte dáz1a stáhtaborgáriin geat ásset olgoriikkas dahje olggobealde Finnmárkku eaige leat ássan Norggas man1imus1jagi, ii s1at leat vuoigatvuohta guollebivdui, muhto sáhttet bivdit Finnmárkkus. Juovlamánu 18. b. 1992 láhkaásahusas nr. 1176 stáhtaeatnamiid guollehálddas1eamis c1uoz1z1u § 16:s: "Sidjiide geat ásset olgoriikkas sáhttá addot lohpi bivdit guliid Stáhta Vuvddiid mearrádusaid mielde." (Finnmárkkus: Finnmárkku eanavuovdinkantuvrra mearrádusat) Láhkaásahus diktá buohkaid geat ásset olgoriikkas oaz1z1ut lobi bivdit guliid fylkkas, muhto láhkaásahus ii leat addán sierralobi ovtta jagi ássanáiggi gáibádusas dáz1a stáhtaborgáriidda dahje earáide geat eai ása Finnmárkkus. Ovdal ledje sierra láhkaásahusat mearriduvvon sihke dáz1a borgáriid ja olgoriikalac1c1aid guollebivdui Finnmárkkus. 1964-lága § 17 láhkavuod1uin mearridii Direktoráhta cuon1ománu 20. b. 1983 láhkaásahusa olgoriikkalas1 borgáriid guollebivdui Finnmárkkus. Dán láhkaásahussii ii váldon mielde guollebivdu Deanuc1ázádagas, Álttájogas ja Njávdánjogas iige Báhc1aveajjogas gokko lea riikkarádjá ja Vuorjánjoga mearas Vuorjánjávrái. Njukc1amánu 10. b. 1993 láhkaásahusas (§ 17) anadroma luossaguoli ja sáivaguoli guollebivddus c1ázádagain ja oivoz1iin jna. Finnmárkkus, mearridii Finnmárkku fylkkamánni ahte láhkaásahusa §§ 1 ja 2 olgoriikkalas1 borgáriid guollebivddus Finnmárkkus lea fámuhuhtton, ja láhkaásahus mud1ui fámuhuhtto od1d1ajagemánu 1. b. 1994. Od1d1ajagemánu 1. b. 1994 rájes lea eaktuduvvon ahte galgá atnigoahtit od1d1a guollebivdonjuolggadusaid sidjiide geat ásset olgoriikkas. 1983-láhkaásahusa mielde lea olgoriikalac1c1ain dus1s1e lohpi bivdit guliid 5 km avádagain fylkka riikkageainnuid goappáge bealde, buo. § 3. Erenoamás1 háviid lea Finnmárkku eanavuovdinkantuvrras váldi addit sierralobi dán geografalas1 ráddjehusas, buo. láhkaásahusa § 4. Sii geat ásset olgoriikkas sáhttet dus1s1e eanemus 5 kg sáivaguoli váldit rastá rájá olgoriikii. Olgoriikalac1c1ain iige leat lohpi geavahit fatnasa maid iez1a leat buktán fárrosis guollebivddus. Njukc1amánu 10. b. 1993 od1d1a láhkaásahusaid mielde lea olgoriikalac1c1ain geat fásta ásset Finnmárkkus seamma vuoigatvuohta bivdit firpmiin go dáz1a stáhtaborgáriin, buo. láhkaásahusa § 7. Dás c1uoz1z1u ahte Finnmárkku eanavuovdinkantuvra sáhttá addit earáide go fásta ássiide lobi bivdit firpmiin oassin "guollediks1unbivdimis1512" sierra jávrriin ja dihto eavttuid mielde. Eará bivdosiiguin, nugo ohter, nuohtti, meardi ja liidna guollebivddus lea baicce dus1s1e lohpi sis geat fásta ásset fylkkas. Ii sis geat ásset olgoriikkas iige Norggas mud1ui leat vuoigatvuohta bivdit dáid bivdosiiguin, buo. láhkaásahusa § 9. Ás1s1emeannudeapmi ja váidin Go olgoriikalac1c1a ohcama biehttala omd. beassat 5 km-avádaga gáibádusas ii died1ihuvvo eanavuovdinkantuvrra beales ahte mearrádusa sáhttá guoddalit. Cuo?ománu 20. b. 1983 láhkaásahus guollebivddus Finnmárkkus olgoriikkalas1 borgáriidda ii siskkil makkárge váidinmearrádusaid. Formálalac1c1at ii leat danin váidinmeannudeapmi dákkár ás1s1iin. Muhto jus olgoriikalas1 duod1as váidá biehttaleami, meannuduvvo váidda dábálas1 lági mielde. Dákkár váidagat leat ovdal boahtán, muhto eai man1imus1jagiid. Turismafitnodagaide j.s. lea datte addon dábálas1 váidinvuoigatvuohta, ja turismafitnodagaohcama biehttaleamis c1uvgejuvvo ahte mearrádusa sáhttá guoddalit hálddas1anlága ja eanavuovdinláhkaásahusa dábálas1 njuolggadusaid mielde. Geavat Olgoriikalac1c1at geat leat bivdán Finnmárkkus, leat ferten oastit oaggungoarttaid ja máksit guolledivada. Galle goartta vuovdá olgoriikalac1c1aide rievdá jahkásac1c1at gaskal 3 - 5000. Jahkásas1 sisaboad1ut olgoriikalac1c1aid guollebivddus leat rievdan garrasit ja lei 1992:s sullii 458 600 ru. Suoma stáhtaborgárat leat leamas1 eanemusat - sullii 80%. Sisaboad1uid hálddas1a Finnmárkku eanavuovdinkantuvra. Eanavuovdinkantuvra lea sierralohpeás1s1iin ovddes1 njuolggadusaid ektui c1uvvon liberála geavada, ja ii leat dulkon ráddjema “erenoamás1 háviid” hiehkasit. Dát dávistedje Luondduhálddas1andirektoráhta ovddes1 njuolggadusaide gárvvistuvvon skábmamánu 6. b. 1987. Dás c1uoc1c1ui ahte olgoriikalac1c1at geat sáhttet duod1as1tit leat ássan Norggas unnimus 2 mánu, sáhttet oaz1z1ut oppalas1 sierralobi bivdit olggobealde 5 km avádaga jagi ain háválassii. Vázzit sáhttet oaz1z1ut sierralobi ráddjejuvvon guovllus gitta 10 beaivvi. Báikkálas1 mátkedoaimmaheaddjit, turismafitnodagat j.s. sáhttet oaz1z1ut oppalas1 sierralobi olgoriikkalas1 oasseváldiide dahje gussiide lagat ráddjejuvvon guovllus. Mátta-Várjjagis lea sajáiduvvon fásta geavat sierralobiin buot olgoriikkalas1 Njávddán Duottarviesu gussiide. Dákkár háviid lea deattuhuvvon boaittobealbáikki bargosajiid dárbu. Dás c1uoz1z1u vel ahte ii berres1ii addot sierralohpi geavahit girdi dahje meahccevuojániid, dahje guovlluin gos dáhtos1ii ráddjet ávkkástallama. Eanavuovdinkantuvrras died1ihuvvo ahte ii addo sierralohpi jus olgoriikalac1c1at áigot geavahit girdi dahje mohtorvuojána guollebivddus. i4.10 LUOSSABIVDU 4.10.1 Álggahus Dán kápihttala fáddán lea luossabivdu mearas ja cázádagain, go sihke luossabivdu ja sáivabivdu muddejuvvo seamma lágas, miessemánu 15. b. 1992 luossa- ja sáivabivdolága nr. 47, leat soames oktasas1 gaz1aldat juo meannuduvvon 4.9. kapihttalis sáivabivddu birra, ja cujuhuvvo dasa. Luossabivdu jogain ja mearas lea álo leamas1 mávssolas1 finnmárkolaccaide, ealáhussan, dállodollui dahje veajuiduhttimii. Finnmárkku 19 gielddas lea 17 gielddain mearrarádjá, main cuovvu bissovas1 luossabivdosadji rittus ja vuonain. Oktiibuot leat badjelas1 1600 bissovas1 luossabivdosaji stáhtaeatnamiin ja várra sulli 1000 priváhta eatnamiin. Luossabivdu vihtanbivdosiiguin lea dehálas1 lassiealáhus fylkka riddo- ja vuotnaguovlluin ja moanaid sajiin sisaboadu eaktun ja danin maid ássamii. Finnmárkkus lea dasa lassin mán1ga ja stuorra luossajoga. Jogaid sáhttá juohkit golmma jovkui; jogat, eanut ja rádjajogat. Luossaeanut siskkildit Deanu-cázádaga (sihke váldoeatnu ja oalgejogat), Álttá-cázádaga (váldojohka) ja Njávdánjoga. Doaba lea 1775 eanacujuhancealkámus1a rájes. Deatnu lea stuorámus eatnu, oktan Anárjogain lea dat 360 km guhki. Nubbin guhkimus lea Álttájohka, mii lea 200 km. Vaikko fylkka eará jogat leat stuorát go Njávdánjohka, gohcoduvvo eatnu maid oktasas1namahussan jogain maidda gustojit erenoamás1 njuolggadusat. Eará luossajogat Finnmárkkus gohcoduvvojit johkan. Sáhttá bivdit luosa 60 jogain miehtá fylkka, ja guollebivdu rievdá jogas johkii. Dasa lassin leat rádjajogat Báhcaveajjohka ja Vuorjánjohka, mat leat Ruos1s1a rájá vuostá. Deanucázádat ja Njávdánjohka, mat maid leat rádján ja mannet Supmii, lea dás máinnas1uvvon eatnun. Johkabivddu oktavuodas lea lunddolas1 ahte eanuin lea stuorimus sálas1. 1990:s bivdui oktiibuot 96,8 tonna luossa ja guvz1á eanuin. Rehkenaston sállas1is lea dáz1abeale Deanuscázádat riikka buoremus luossacázádat, 1989:s bivdui 85,3 tonna luossa ja guvz1á. 1990:s veahá unnit, 77,7 tonna. Namsencázádagas, mii bivdojuvvon meari mielde lohkkojuvvo riikka nubbin buoremus luossacázádahkan, bivdui seamma jagiin 31,6 ja 33,3 tonna. Álttácázádat lea 1990:s gudát sajis 12 tonna sállas1iin, 9,5 tonna ektui jagi ovdal, seammásgo Njávdánjohka lea logahallon 8,3 tonna sállas1iin 1989:s ja 7,1 tonna 1990:s. Finnmárkkus lei luossa- ja guvz1ábivdu 1990:s oktiibuot 255 tonna, meros1tallon badjelas1 10 miljon ruvnnu árvvuin. Dán sállas1is lei vuollel bealli, 122 tonna, bivdon fylkka jogain. Buohtastahttimii lei Mátta-Trřndelágas, mii lea riikka nubbin buoremus fylka dán oktavuodas, bivdun 147 tonna luossa ja guvz1á, main 71 tonna lei johkabivddus. (Gáldu: Statistisk ĺrbok 1992.) Johkabivdu, ja erenoamáz1it joavdobivdu, lea dábálaccat stákkuin. Deanu, Njávdáma ja Vuorjánjoga sierra guollebivdonjuolggadusaid mielde lea lohpi firpmiin bivdit dáid eanuin lagat njuolggadusaid mielde, muhto mudui ii leat fierbmebivdu jogain lohpi. Mearraluossa bivdo vihtanbivdosiiguin gáidánuohttiin ja roahkkefirpmiin. Luossalága § 5 meros1tallá soames dehálas1 doahpagiid mat adnojit dán govvádusas: "Cázádat" mearkkas1a jávri, cáhci, jogat ja jogaz1at gosa luossa manná goddat, "mearra" mearkkas1a vuonat ja áhpeguovllut, ja "anadroma luossaguolli" mearkkas1a luossaguolit mat johtet gaskal meara ja sáivacázi ja dárbbas1it sáivacázi goddimii. Norggas lea árbevirolaccat anadroma luossaguolli siskkildan atlántta luosa, guvz1z1á ja valasa. Man1imus1 jagiid lea girjeluossa1513 ja ruos1s1aluossa1514 maid ihtán. 4.10.2 Lágat ja njuolggadusat Miessemánu 15. b. 1992 luossaguolle- ja sáivaguolleláhka nr. 47(dás gohcoduvvon luossaláhka), mudde luossabivddu mearas ja cázádagain. Sierra njuolggadusaid geaz1il mat gustojit eanuide ja rádjajogaide, geahca vulobealde, gusto láhka Finnmárkui ollásit dus1s1e luossabivdui jogain ja mearas. Dehálas1 mearrádus lea luossalága § 4, mii bidjá anadroma luossaguliide ráfáiduhttinprinsihpa. Dát mearkkas1a ahte luossabivdu dus1s1e lea lohpi go cuovvu luossalágá olis addán mearrádusaid. Nu guhká go leat anadroma luossaguolit cázádagain gusto ráfáiduhttin eará guollenáliidege. Luossalága § 16 mielde lea vuoigatvuohta bivdit anadroma luossaguliid eanaeaiggáda oktavuoigatvuohta. Eanaeaiggátvuoigatvuohta mearkkas1a luossabivdu cázádagain, luossabivdu mearas nu guhkás go eatnamat ollet, ja lagamus guoski eatnamiid eaiggádii; luossabivdu mearas gáidánuohtiin, luossanuohtiin, roahkkefirpmiin, botnefirpmiin ja sullasaccain. Luossalágas leat § 22:s luossa- ja sáivabivddu mearrádusat stáhtaeatnamiin, ja § 22 njealját laddasis ja § 24:s lea Finnmárkku birra erenoamáz1it. 22 vuosttas ladas njealját laddasa ektui ja mearriduvvon eavttut leat lagat vihkkedallon ovddabealde 4.9. kapihttalis (sáivabivddu birra) ja Riektejoavkku cielggadeami 3.7. kapihttalis (sáivabivddu birra, dás maid luossabivddus jogain). Sáhttá almmatge namuhit ahte go eanas1 luossajohtti cázádagat Finnmárkkus leat ja leat leamas1 lihttoláigohuvvon, lea geavadis eaktun leamas1 luossabivddu oaggungoarta. Moanat oppalas1 láhkaásahusat leat addon luossalága olis ja mat gustojit miehtá riikka, Finnmárkuige. Dasa lassin leat moanat láhkaásahusat mat muddejit dus1s1e guollebivddu Finnmárkkus. Dehálamosat leat Birasgáhttendepartemeatta addán juovlamánu 10. b. 1992 láhkaásahus nr. 1176 guollehálddas1eamis stáhtaeatnamiin ja Finnmárkku fylkkamánni addán njukcamánu 10. b. 1993 láhkaásahusat anadroma luossaguoli bivdimis ja jávreguollebivddus cázádagain ja oivos1iin jna. Finnmárkkus. Nugo namuhuvvon bisuha luossaláhka sierra njuolggadusaid eanuide, geahca luossalága § 22 vidát laddasa. § 24:s cuoccuhuvvo ahte luossaláhka ii nuppástuhte sierra njuolggadusaid báikegotti guollebivdovuoigatvuoda hárrái mat cuvvot miessemánu 27. b. 1775 ggl. cea. Finnmárkku Eanajuohkimii ja Ássansajiid Cujuheapmái ja Vealgáibidjamii1515 seamma báikkis ja geassemánu 23. b. 1888 láhka Guollebivddu Vuoigatvuohta Deanucázádagas Finnmárkku Ámttas. Cuo?ománu 1. b. 1911 ggl. cea. addon 1888-lága olis, addá lagat njuolggadusaid Deanucázádaga guollebivddus. Dasa lassin leat addon moanat láhkaásahusat eanuid bivddus, ja dát galget ain gustot, geahca luossalága § 50 2. cuoggá. Dát gusto ee. guovvamánu 24. b. 1989 ggl. cea. addán láhkaásahussii guollebivddus Deanu bivdoguovllus, cuon1ománu 6. b. 1990 ggl. cea. addán láhkaásahus guollebivddus norggabeale Deanu oalgecázádagain ja oaggungoartahattit dan oasis Deanus mii ii leat riikkarádjá, ja Finnmárkku fylkkamánni addán cuon1ománu 2. b. 1992 láhkaásahusa Deanubivdoguovllu mátkkálas1 guollebivdiid lustabivddus. Njávdáncázádagas doibmet skábmamánu 4. b. 1977 ggl. cea. addán Njávdánjoga bivdoguovllu guolebivdonjuolggadusat. Vaikko eanuid guollebivdovuoigatvuohta ja guollebivdohálddas1eapmi cuvvot sierra njuolggadusaid, galget guolástanáiggiid, bivddusatnima jna. dábálas1 njuolggadusat dásge gustot. Luossalága § 2 njealját laddasa mielde sáhttet muhtun cázádagaide leat sierra njuolggadusat vieris stáhta s1iehtadusain. Ná lea s1iehtadallon Ruos1s1ain Vuorjánjoga ja Báhcaveajjoga guollebivdimis ja Suomain Deanucázádaga ja Njávdánjoga guollebivdimis. Guollebivdu Vuorjánjogas dáz1abeale muddejuvvo borgemánu 20. b. 1976 cea. addán láhkaásahusa bokte, Luondduhálddas1andirektoráhta addán miessemánu 15. b. 1990 láhkaásahus lagat njuolggadusaiguin oaggungoartaortnegiid birra. Go ain bivdojuvvo luossa Báhcaveajjogas, galgá guollebivdu cuovvut borgemánu 20. b. 1976 addán cea. láhkaásahusa. Finnmárkku 1992-95 fylkkaplánas cuoz1z1u ee. cuovvovas1 20. siiddus: "- Fylkkas lea Eurohpa dehálamos luossajogat. Árbevirolas1 luossabivdu váikkuha nannosit ealáhusaide ja ássamii mán1ga riddo-, vuotna- ja leahkeguovlluin. Oktage min jogain ii vel leat bostojuvvon váralas1 guolledávddain. - Fylkkas lea ráját guokte riikkii, Supmii ja Rus1s1ii, guvttiin stuorra, dehálas1 eanodagain rádján. - Fylkkas leat buorit vejolas1vuodat olgoáimmudoaimmaide ja bivdimii, ja dát vejolas1vuodat leat dehálas1 eallindiliid eavttut álbmogii. Eaiggátdilli, gos stáhta oamasta eanas1 oasi guovlluin, lea dehálas1 eaktun ahte dát vejolas1vuodat geavahuvvojit hui hálbbes haddái." 4.10.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Muhtun orgánat leat mielde hálddaas1eamen luossabivddu Finnmárkkus, sihke riikkalas1 ja báikkálas1 válddiin. Go hálddas1uvvo sierranas njuolggadusaid vuodul, earuhuvvo dás gaskal luossabivddu jogain ja mearas, eanuin ja rádjajogain. Luossabivddu njuolggadusat jogain ja mearas meannuduvvojit oktasaccat, go dát bivdin hálddas1uvvo seamma njuolggadusaid mielde, (luossa- ja sáivabivdoláhka). Oppalas1 njuolggadusat gohcci, bivddusatnima, guolástanáiggiid, guolástanbiologalas1 guorahallamiid ja sullasas1 doaibmabijuid dáfus eai máinnas1uvvo dás. Jogat ja luossabivdu mearas Luossalága § 6 namuha luossahálddas1eami dábálas1 orgánaid; Birasgáhttendepartemeanta, Luondduhálddas1andirektoráhta, fylkkamánni ja gielda. Dasa lassin lea Gonagasas váldi luossalága mielde mearridit muhtun surggiid njuolggadusaid, omd. lága báikkálas1 doaibmaguovllu njuolggadusaid, buo. § 2. Birasgáhttendepartemeanta lea skábmamánu 27. b. 1992 ggl. cea. nr. 864 mielde fágadepartemeanta luossalága mielde ja lea seamma sajis addon soames doaimmaid mat luossalága mielde gullet Gonagassii. Birasgáhttendepartemeanttas lea luossalága § 22 goalmmát laddasa láhkavuoduin addán juovlamánu 18. b. 1992 láhkaásahusa nr. 1176 guollehálddas1eamis stáhtaeatnamiin. Láhkaásahusa III ja IV kapihttaliin leat cázádagain ja mearas anadroma luossaguliid guollebivdinnjuolggadusat. Dás mearriduvvo ee. ahte guollebivdovuoigatvuoda sáhttá lihttoláigohit dahje cujuhit. Láhkaásahusa mielde galgá Stáhta Vuvddiid direktoráhta (dál Statskog) hálddas1it guollebivddu stáhtaeatnamiin, earret Finnmárkkus, gos Finnmárkku eanavuovdinkantuvra galgá hálddas1it guollebivddu, geahca láhkaásahusa § 2. Dát mearkkas1a ahte buot barggut mat láhkaásahusa mielde leat biddjon Stáhta Vuvddiid direktoráhtii, galgá Finnmárkkus Finnmárkku eanavuovdinkantuvra dahkat. Guollehálddas1eapmi galgá leat njuolggadusaid mielde mat dan olis leat luossalágas ja láhkaásahusain addon, geahca láhkaásahusa § 2 nuppi laddasa. Luondduhálddas1andirekoráhta lea skábmamánu 27. b. 1992 ggl. cea. oz1z1on váldesirdot olu bargguid mat luossalága mielde gullet departementii. Barggut leat logahallon 4.9. kapihttalis sáivabivddu birra. Dasa lassin leat Direktoráhta barggut mat gusket erenoamáz1it anadroma luossaguliid hálddas1eapmái, ee. vejolas1vuohta diktit bivdit anadroma luossaguliid, geahca luossalága § 33 nuppi laddasa. Juovlamánu 18. b. 1992 láhkaásahusa § 6 mielde guollehálddas1eamis stáhtaeatnamiin galgá Luondduhálddas1andirektoráhta mearridit ás1s1i jus lea sierramielalas1vuohta guollebivddu ráddjema mearrádusas gaskal Finnmárkku eanavuovdinkantuvrra ja fylkkamánni. Seamma gusto jus lea sierramielalas1vuohta guollebivdovuoigatvuoda láigoheamis gaskal eanavuovdinkantuvrra ja fylkkamánni, geahca § 10. Direktoráhta galgá dasto leat váiddaorgána eanavuovdinorgánaid dahkan mearrádusaide luossabivdosajiid cujuheames ja hattiin, geahca láhkaásahusa § 17, ja sáhttá maid addit lagat njuolggadusaid láhkaásahusa anus ja sierra háviid luvvet dain, geahca láhkaásahusa § 18. Fylkkamánnis lea skábmamánu 27. b. 1992 ggl. cea. bokte váldi addit lagat njuolggadusaid luossalágaid moanaid mearrádusaid vuodul. Barggut leat seammago mat leat ovddiduvvon ovddabealde 4.9. kapihttalis sáivabivddu birra. Luossalága §§ 22, 33 ja 34 láhkavuoduin lea fylkkamánni addán njukcamánu 10. b. 1993 láhkaásahusaid anadroma luossaguliid ja jávreguliid guollebivddus cázádagain ja oivos1iin jna. Finnmárkkus. Láhkaásahusas leat ee. guolástanáiggiid ja ráfáiduhttinavádagaid njuolggadusat. Gielda lea odda hálddas1anorgána 1992 luossalága mielde, ja galgá leat ovddes1 stáhta sáivabivdolávdegottiid ja luossastivrraid sajis. Odda luossaláhka ii barggat veahás1ge gieldda, muhto ovdabargguid mielde lea jurdda sirdit guollehálddas1eami bargguid válddi dádis gielddaide, erenoamáz1it sáivaguolleás1s1iid (Od. prp. nr. 29 1991-92 16. ja 17. siiddut). Go luossa johtá gielddaid gaskkaid sáhttá anadroma luossaguliid hálddas1eames dárbbas1it gielddaidgaskasas1 ovttasbargu. Dát govvejuvvo luossalága § 6 nuppi laddasis, mii addá láhkavuodu dása ásahit sierra hálddas1anorgánaid go dárbbas1uvvo. Finnmárkku eanavuovdinkantuvrras lea nugo namuhuvvon ovdalis hálddás1anbarggut mat máinnas1uvvojit juovlamánu 18. b. 1992 láhkaásahusas guollehálddas1eames stáhtaeatnamiin. Dát siskkilda ee. bargguid nugo guollebivddu mudden láhkaásahusa § 6 mielde, luossabivddu lihttoláigoheapmi cázádagain § 12 mielde ja luossabivdosajiid cujuheapmi mearas § 13 mielde. Luossajohtti cázádagaid galgá láhkaásahusa § 12 mielde dus1s1e lihttoláigohit báikkálas1 organisas1uvnnaide dahje servviide maid ulbmil vuohccan leat guollebivddu ovddideapmi. Eanavuovdinkantuvra sáhttá mearridit sierra njuolggadusaid ies1gudet lihttoláigohuvvon cázádagaide, geahca láhkaásahusa § 12 vuosttas laddasa buo. § 10 nuppi laddasa. Sáhttá maid gohccut lihttoláigolacca ordnet gohcci dahje eará doaimmaid mat gullet cázádaga hálddas1eapmái, geahca láhkaásahusa § 10 goalmmát laddasa. Jus eará ii leat mearriduvvon, galgá álbmogis leat lohpi oaggut stákkuin ja noddoduorgguin lihttoláigohuvvon cázádagain go lea oaggungoarta, geahca láhkaásahusa § 12 nuppi laddasa. Lihttoláigolas1 ferte máksit moadde divada. 10 % brutto oaggungoartasisaboadus galgá máksot Stáhta guollefondii, 10-15 % galgá máksot johkafondii, mii galgá gokcat stuorát luossabivdodoaibmabijuid fylkkas, ja 10 % galgá máksot láigolihttodivvadin. Fylkkamánni birasgáhttenossadat hálddas1a johkafoandda rudaid mat adnojit gohccái ja guolástanbiologalas1 iskademiidda lihttoláigohuvvon cázádagain. Vuoittu maid lihttoláigolas1 oaz1z1u, galgá adnot guollenállái buoremussan dahje eará doaibmabijuide joga guollebivddu oktavuodas. Finnmárkku eanavuovdinkantuvra mearrida olgoriikalaccaid guollebivddu ja goartahattiid njuolggadusaid. Dáid njuolggadusaid cadamannamii cujuhuvvo 4.9. kapihttalii sáivabivddu birra. Go cujuha luossabivdosajiid mearas vihtanbivdosiidda, berres1ii láhkaásahusa § 13 mielde deattuhit biologalas1 deasttaid ja guollebivddu mávssolas1vuohta ealáhussii ja ássamii. Dasto berres1ii cujuhuvvot vuohccan sidjiide vuoddoealáhusain geat fásta orrot guoskevas1 guovllus. Cujuheapmi lea gitta 5 jahkái, ja sáhttá addot ovtta dollui (namalassii bivdoovttadahkii) dahje duppal dollui (namalassii guovtti bivdoovttadahkii1516), geahca láhkaásahusa § 13 nuppi laddasa. Cujuhuvvogo okta dahje duppal doallu lea dan duohken gos luossabivdosadji lea ja mo rávdnji lea báikkis. Juohke luossabivdosadjái cállo juridihkalaccat luossareive, geahca láhkaásahusa § 14, ja galgá máksot divat saji ovddas, geahca láhkaásahusa § 3, buo. § 14. Guollebivdovuoigatvuoda ii sáhte ovdaláigohit dahje luoikat, ja dus1s1e guollebivdis alddes ja su bearatgottis lea vuoigatvuohta saji geavahit. Luossabivdosaji sáhttá § 15 mielde váldit ruovttoluotta jus guollebivdi ii bivdde luossalága addán njuolggadusaid mielde dahje dan addán láhkaásahusaid olis, jus ii bivdo dan mielde mii luossareivves lea mearriduvvon, dahje jus ii mákso saji ovddas rivttes áiggis. Go sadji guorrana, sáhttá mearriduvvot ahte saji ii galgga cujuhit oddasis jus guollenáli dihte ii ávz1z1uhuvvo dan dahkat. Eanut Nugo namuhuvvon bajábealde leat sierra guollebivdonjuolggadusat golmma "stuorra" luossacázádagaide fylkkas. Dáid eanuid guollebivdovuoigatvuodat ja guollebivddu eavttut leat meannuduvvon Riektejoavkku cielggadeami 3.7.3. cuoggás. Dás galggas1ii várdudit sierra orgánaid mat hálddas1it Finnmárkku eanuid luossabivddu. Dáid orgánain lea ies1gudetlágan vuoigatvuodavuoddu ja váldi rievdá eanus etnui. Alta Laksefiskeri Interessentskap (ALI) (Álttá Luossaguolástusa Beros1tusgoddi) hálddas1a guollebivdovuoigatvuoda guolástanvuoigaduvvomiid ovddas. Beros1tusgoddi lea doaibman gaskamuttu 1700-logu rájes, mas dál leat badjelas1 200 miellahtu. Beros1tusgottis lea leamas1 sierra hálddas1anváldi johkii juo 1700-logu loahpa rájes ja lea ies1 ráhkadan njuolggadusaid organiseremistis ja válddistis, mii moanaid diggemearrádusain lea adnon cadni sihke dábálas1 hálddas1anválddiide, guovllu ássiide ja olggobealolbmuide. Váldi lea báikkálaccat ráddjejuvvon Buollánávz1z1is Jiepmaluoktái, ja áiggis geassemánu 24. b. ja guollebivdojahkodaga lohppii. Ráddjehusa mielde leat ee. geassemánu 1. b. rájes geassemánu 23. b. rádjai buot gieldda ássit guollevuoigaduvvomat. Beros1tusgotti hálddás1anbarggut bohtet ovdan golggotmánu 13. b. 1880 njuolggadusain man1n1elis nuppástusaiguin. Beros1tusgottis lea hálddas1anváldi eiseválddiid oppalas1 muddenmearrádusaid ja sierra njuolggadusaid meriid mielde. Beros1tusgoddi addá guollebivdonjuolggadusaid ja galgá fuolahit lágideami, gohcci ordnema, oaggungoarttaid vuovdima ja guollebivddu láigoheami dihto áiggiide. Orgána sáhttá maiddái lea lobihis guollebivddu váidi1517. Oaggungoarttaid vuovdima ja láigoheami sisaboahtu gullá miellahtuide. Neiden Fiskefellesskap (Njávdáma Guolástansearvevuohta) hálddas1a Njávdánjoga luossabivddu guolástanvuoigaduvvomiid ovddas. Guolástansearvevuohta hálddas1a guollebivddu Searvevuoda cuon1ománu 14. b. 1985 njuolggadusaid lagat mearrádusaid mielde. Guolástansearvevuoda válddi báikkálas1 ráddjen lea veahá eahpesihkar, muhto lea áibbas cielggas ahte Guolástansearvevuodas lea hálddas1anváldi Geav??is ja dan vulobealde. Guolástansearvevuohta fuolaha oaggungoarttaid vuovdima ja hálddas1a ies1 daid sisaboaduid. Ggl. cea. addán skábmamánu 4. b. 1977 láhkaásahusas, man1imus1divuduvvon cuon1ománu 27. b. 1984, leat II kahpittalis mearriduvvon oppalas1 njuolggadusat Njávdáncázádaga bivddusgeavahusas ja guolástanáiggiin. Stáhtas lea erenoamás1 fuolla cázádahkii go guollebivddu njuolggadusat leat addon s1iehtadusain Suomain. Mátta-Várjjaga leansmánnis lea láhkaásahusa mielde váldi dahkat skihkalas1vuodalágan mearrádusaid. § 11 mielde sáhttá leansmánni ee. mearridit rájá gaskal joga ja jávrri ja mearridit ráfáiduhttinguovllu luossagorkn1ohagas ja dan lahka. Fylkkamánni lea váidalaneiseváldi leansmánni dahkan mearrádusaide, geahca láhkaásahusa § 11 goalmmát laddasa. Deanucázádat hálddas1uvvo 1888 lága, 1911 ggl. cea. ja 1989, 1990 ja 1992 láhkaásahusaid olis. Guovvamánu 24. b. 1989 láhkaásahus guollebivddu birra Deanu bivdoguovlluin guoská Deanu váldoetnui, oktan gaskkain gokko Deanucázádat lea riikkarádjá. Guollebivddu hálddas1eapmi Deanucázádaga oalgecázádagain cuovvu cuon1ománu 6. b. 1990 láhkaásahusa. Dát láhkaásahus ii gusto ovttage johkagaskii mii lea riikkarádjá. 1992 láhkaásahus turisttaid guollebivddus gusto olles cázádahkii. Deanucázádaga guollebivddu hálddas1eapmi lea mán1ggaláhkai earalágango Njávdámis ja Álttás. 1888-lága § 1 vuosttas ladas mearrida luossareivviid eavttuid, mii addá fierbmebivddu vuoigatvuoda Deanucázádagas. Dasto sáhttá Gonagas dahje gean son fápmuda, § 1 vuosttas laddasa nuppi cuoggá mielde addit lagat njuolggadusaid guollebivdovuoigatvuodain. § 1 nuppi laddasa mielde sáhttá vel fáldi, Gonagasa lagat mearrádusa mielde, addit earáidego luossareivevuoigaduvvomiidda lobi bivdit, muhto dus1s1e stággooaggumii. Gaz1aldat leago giliássiin geat eai deavdde guollebivdovuoigatvuoda gáibádusaid § 1 vuosttas laddasa mielde, maid vuoigatvuohta guollebivdui cázádagas, lea dál Alimusrievtti duohken. Stáhta, masa lea miedihuvvon vuosttas vuoruin, oaivvilda ahte earáingo luossareiveeaiggádiin dus1s1e lea lohpi bivdit go lea addon lohpi 1888-lága § 1 nuppi laddasa láhkavuoduin. 1989 láhkaásahusa IV kapihttala mielde lea sidjiide geat fásta eai ása Deanuleagis, eanet ráddjejuvvon vuoigatvuohta bivdit stákkuin ja noddoduorgguin go sis geat ásset leagis. Oaggungoarta lea sidjiide divrasat go leagi ássiide, buo. § 2. Deanucázádaga guollebivdovuoigatvuohta, sihke fierbmebivddu ja oagguma, lea lagat cadamannon Riektejoavkku cielggadeami 3.7.3.2. kapihttalis. 1911 ggl. cea. mielde leat mearrádusat guollebivddu hárrái eanas1 biddjon stáhta orgánaide, namalassii fylkkamánnái, Cáhcesullo bolesmeas1tárii ja Kárás1joga ja Deanu leansmánniide. Luossareiveeaiggádat, namalassii sis geain lea fierbmebivddu vuoigatvuohta cázádagas, lea maid dihto váldi luossadikkiid ja avádatcoahkkimiid bokte. Fylkkamánnis lea guovddás1 sajádat Deanucázádaga hálddas1eamis. Son ovddasvástida ahte ráddedagat Suomain cuvvojuvvo. Fylkkamánni galgá dasto 1911 ggl. cea. mielde leat váiddaorgána bolesmeas1tára dahkan mearrádusaide háhkat ja massit guollebivdovuoigatvuodaid, geahca § 12 vuosttas laddasa. 1989 ja 1990 láhkaásahusaid § 23 mielde sáhttá fylkkamánni ies1gudet láhkai muddet sin guollebivddu geat eai ása Deanucázádaga johkalegiin. Eaktun lea ahte guollenáli ja guollebivddu dihte ferte dan dahkat. Dákkár mearrádusat leat addon cuon1ománu 2. b. 1992 láhkaásahusas mátkkálas1 bivdiid lustabivddus Deanu bivdoguovllus, mas leat goartahattiid njuolggadusat, fanasbivddu ja vuoggaoaggunguovlluid eavttut. Johkagaskkain gokko lea riikkarádjá dahkaba Fylkkamánni ja Lapplándda Leanahálddahus ovttas mearrádusaid. Fylkkamánni sáhttá 1989 ja 1990-láhkaásahusaid § 22 goalmmát ja njealját laddasa mielde, sirdit leansmánni bargguid válddi "ovtta dahje eanet ás1s1edovdiide". Fylkkamánni lea dasto váiddaorgána bolesmeas1tára dahkan mearrádusaide dáid láhkaásahusaid láhkavuoduin, geahca láhkaásahusaid § 22 njealját laddasa. Go lea ásahuvvon Deanucázádaga guolástanoaivadeaddji virgi mii hálddahuslaccat lea fylkkamánni vuollásaz1z1an, lea sus maid dihto ovddasvástádus guolástanbiologalas1 iskkademiide ja cohkket cázádagas bivdostáhtistihka. Bolesmeas1ttir (Cáhcesullos) mearrida 1911 ggl. cea. § 12 vuosttas laddasa mielde fierbmebivdovuoigatvuoda háhkamis ja massimis cázádagas njuolggadusaid §§ 2-4 vuodul, ja galgá juridihkalaccat cállit luossareivviid guollebivdovuoigatvuoda duodas1tussan, geahca § 11. Bolesmeas1táris lea dasto váldi cujuhit guolástanvuoigaduvvomiidda luossa- ja guvz1abivdosajiid vihtanbivdosiiguin ja golgadagain, geahca § 5. Geahpedan dihte cujuheami sáhttá cázádaga juohkit avádagaide dahje gaskkaide gos moadde guolástanvuoigaduvvoma oz1z1ot vuoigatvuoda dákkár bivdui. Cujuheapmi galgá § 6 mielde "dábálaccat" leat gielddas gos guolástanvuoigaduvvon ássá ja jus vejolas1 dan avádagas mii lea lagamus su ássansaji, dainna eavttuin ahte báiki "guollebáikkiid logu ja buorrevuodaid ja dilálas1vuodaid mielde mudui lea dohkálaz1z1an". Juohke njealját jagi galgá avádatjuohkima ja cujuheami árvvos1tallat, ja bolesmeas1ttir lea dalle geatnegas gohccut luossadiggái, geahca § 7. Bolesmeas1ttir sáhttá dán oktavuodas "sirddas1it ja nuppástuhttit .. mat leat dárbbas1laz1z1an ja sávahahtti dássedis juogadeapmái guollebáikkiin buorrevuoda jna. deasttain ja oppalaccat guollebivdi beros1tumiid ovddideapmái ". Leansmánni (namalassii Kárás1joga ja Deanu leansmánniid) váldi 1989 ja 1990 láhkaásahusaid mielde leat logahallon láhkaásahusaid § 22:s. Dáid njuolggadusaid mielde galgá leansmánni bidjat ies1gudet rájáid, ee. gaskal váldojoga ja oalgejoga ja rájáid guovlluide gos sáhttá golgadit. Leansmánni sáhttá mearridit dohkálas1 vihildanfierbmesajiid1518ge. Daid osiin cázádagas mat leat Suoma riikkarádján galget "guoskevas1 leansmánnit Norggas ja Suomas searválagaid" mearrádusaid dahkat. 1911 ggl. cea. mielde galgá leansmánni ee. cealkit dan oktavuodas go bolesmeas1ttir mearrida guollebivdovuoigatvuoda háhkamis ja massimis, geahca § 12 vuosttas laddasa. Luossadiggi lea Deanucázádaga guolástanvuoigaduvvomiid oktasas1coahkkin, oktiibuot sullii 400 olbmo. Luossadikkit dollojit sierra Kárás1joga ja Deanu gielddain. 1911-cealkámus1a § 7 mielde galgá luossadikki gohccut coahkkái juohke njealját jagi guollebivdoavádagaid ja cujuhuvvon, bissovas1 luossabivdosajiid árvvos1tallama oktavuodas. Luossadiggi galgá cealkit ás1s1iide ovdal bolesmeas1ttir sáhttá daid mearridit. Avádatcoahkkin lea ies1gudet guollebivdoavádagaid guolástanvuoigaduvvomat. Kárás1joga gielda leat okta avádat, ja cázádaga oasit mat leat Deanu gielddarájáid siskkobealde, mii maid lea stuorámus oassi, leat juhkkojuvvon 75 avádagaide. Avádatjuohkin ii lea muhttojuvvon mán1ggaid jagiin earret oktii. Ies1gudet avádaga guolástanvuoigaduvvomiid lohku rievdá gaskal 0 ja 8. 1911 ggl. cea. § 8 mielde galget ies1gudet guollebivdoavádaga guolástanvuoigaduvvomat iez1a mearridit guollebivddu geavatlas1 beliid. § 10 mielde leat "gaz1aldagat, galgágo leat oktasas1bivdu dahje sierrabivdu, ja vuosttas namuhuvvon oktasas1bivddu ektui dárkilat ortnegis ja doaimmaheamis, nugo bivdosiid nás1s1an ja navdojuvvon guolit searvevuoda rehket ala, ja s1iehtadallat mudui guollebivddu ás1s1iin". Dása gullá maid galgágo guollebivdovuoigatvuoda láigohit, geahca § 9. Láigoheapmi gáibida boles1meas1tára dohkkeheami, ja sáhttá dus1s1e s1iehtadallot guhkimus 3 jahkái. Sáhttá dus1s1e láigohit jus avádaga guolástanvuoigaduvvomat dasa leat ovttaoaivilis. Luondduhálddas1andirektoráhta hálddas1a cázádaga goartasisaboaduid. Rudat cohkkejuvvojit "Deanujoga luossagohccikássii". Goartavuovdin cázádaga dáz1a bealde manná ollásit dása, ja goartavuovdin rádjagaskkain galgá juhkkojuvvot seamma olu Norgii go Supmii. Ortnega mielde sirdas1uvvo juohke jagi olu ruhta Suomas go olu eanet oaggungoarttat vuvdojit Suoma bealde. Fylkkamánni ráhkada bus1eahta dáid rudaid geavaheamis maid Luondduhálddas1andirektoráhta dohkkeha. Golut leat eanas1 gohccái, hálddas1eapmái ja guolástanbiologalas1 doaibmabijuide. Rádjajogat Báhcaveajjohka ii lea dál s1at miellagiddevas1 luossajohkan, go Boris Gleb bokte rávdnjehuksema geaz1il ii s1at mana luossa joga bajas. Jus bivdo ain guolli, gustojit borgemánu 20. b. 1976 ggl. cea. guollebivdonjuolggadusat. Jus fas vuovddas1ii oaggungoarttaid, galgá Finnmárku eanavuovdinkantuvra dan fuolahit. Dus1s1e Norgga borgárat sáhttet bivdit Báhcaveajjoga dáz1a beale. Buodu vulobealde Boris Gleb bokte lea guollebivdu eaktuduvvon oston oaggungoarttas, ja eanavuovdinkantuvra sáhttá vuovdit eanemus 50 goartta jándorii. Buodu vulobealde sáhttá dus1s1e oaggut stákkuin ja noddoduorgguin ja dus1s1e gaskal miessemánu 1. b. ja borgemánu 31. b. § 7 mielde leat muhtun albmaduvvon guovllut ráfáiduhtton cakcamánu 15. b. rájes golggotmánu 14. b. rádjai. Buodu bajábealde Boris Gleb bokte sáhttá bivdit bivdosiiguin ja daid vugiid mielde maid árbevirolaccat lea dahkan ja mii soahpá luossalága njuolggadusaiguin, geahca § 6. Vuorjánjogas lea baicce stuorát mearkkas1upmi guollebivdojohkan. Bivdu hálddas1uvvo borgemánu 20. b. 1976 láhkaásahusa mielde, muhto miessemánu 15. b. 1990 addon láhkaásahusas oaggongoartaortnegiid sierra njuolggadusaiguin. Finnmárku eanavuovdinkantuvra vuovdá oaggungoarttaid ja cujuha bissovas1 fierbmesajiid Vuorjánjogas, geahca miessemánu 15. b. 1990 láhkaásahusa § 1. Borgemánu 20. b. 1976 láhkaásahusa § 2 mielde sáhttet dus1s1e Norgga stáhtaborgárat bivdit cázádaga dáz1a-oasis. Sáhttá dus1s1e bivdit gaskal miessemánu 1. b. ja borgemánu 31. b, geahca § 4. Bivdima eaktun lea datte ahte lea oaggungoarta. Eai galgga oktiibuot leat badjel 50 gustojeaddji goartta jándorii. Jándorgoartta sáhttá vuovdit buot Norgga borgáriidda, ja jahkodatgoartta sáhttá dus1s1e vuovdit Norgga borgáriidda geat fásta ásset Vuorjánjogas ja geat eaiggádus1s1et matrikulerejuvvon eatnamiid doppe. Jahkodatgoartta sáhttá juohke bearatgoddi háhkat dus1s1e ovtta stággui, ja jahkodatgoarttat leat nuvttá. Lagat albmaduvvon guovllus sáhttá fierbmesajiid cujuhit Norgga borgáriidda geat fásta orrot Vuorjánjogas ja geat eaiggádus1s1et matrikulerejuvvon opmodaga doppe, stáhtaeatnamiin guollehálddas1eami láhkaásahusa cujuheami hárrái dábálas1 njuolggadusaid mielde (dál juovlamánu 18. b. 1992). Fierbmesajiid lohku lea datte ráddjejuvvon 10 rádjai. Fierbmebivddus lea maid mearriduvvon vahkkoloahparáfáiduhttin, buo. 1976-láhkaásahusa § 4. § 3:s leat biddjojuvvon lagat gáibádusat firpmiid sturrodahkii ja fierbmesajiide. 4.10.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Jogat ja mearraluossabivdu Lihttoláigoheapmi dahkko juovlamánu 18. b. 1992 addon láhkaásahusa § 12 láhkavuoduin guollebivddus stáhtaeatnamiin. Ás1s1emeannudannjuolggadusat leat láhkaásahusa §§ 10 ja 12:s. Ovdal láigolihttu s1iehtaduvvo, galgá ás1s1i ovddiduvvot fylkkamánnái cealkámus1s1ii. Jus lea sierramielalas1vuohta gaskal fylkkamánni ja Finnmárkku eanavuovdinkantuvrra, sáddejuvvo ás1s1i Luondduhálddas1andirektoráhtii gos mearriduvvo. Guoskevas1 gieldage oaz1z1u cealkit ohcamus1s1ii. Eai leat addon njuolggadusat lihttoláigohanmearrádusaid váidimis, geahca láhkaásahusa § 17 mii máinnas1a dus1s1e cujuheami ja hattiid mearrádusaid. Dákkár váidagat meannuduvvojit liikká dábálas1 lági mielde, namalassii Luondduhálddas1andirektoráhtain váidinásahussan, geahca eanavuovdinláhkaásahusa § 16 a. § 10 nuppi laddasa láhkavuoduin sáhttá mearridit "sierra njuolggadusaid" juohke lihttoláigolaz1z1ii, muhto dábálas1 s1iehtadusat adnojit dávjjimusat. Eatnas1at Finnmárkku sullii 60 cázádagain gos lea lohpi bivdit luosa, leat lihttoláigohuvvon. Mat eai leat lihttoláigohuvvon, leat smávit cázádagat gos unnán guolli johtá. Eanavuovdinkantuvrras diedihuvvo ahte sii háliidivccii nu olu cázádagaid go vejolas1 lihttoláigohuvvot, go dalle sáhttá cázádagaid diks1ut ja ordnet gohcci. Lihttoláigoheapmi lea eanas1 báikkálas1 bivde- ja guolástanservviide, muhto eará searvvitge, numo omd. eanaeaiggátsearvvit, sáhttet lihttoláigohit jogaid, nugo Rávttos1jogas ja Leavnnjajogas leat dahkan. Lihttoláigolas1 geatnegahttá, jus eará ii leat mearriduvvon erenoamáz1it, luoitit olbmuid cázádahkii, muhto sáhttá gáibidit guollebivdi oastit oaggungoartta. Luossabivdooaggungoarttaid njuolggadusaid, sihke lihttoláigohuvvon cázádagaide ja dan moatti cázádahkii mat eai leat lihttoláigohuvvon, mearrida eanavuovdinkantuvra. Jogaid lea juohkán njealje jovkui, dan mielde man bivnnuhat dat leat luossajohkan, nu ahte oaggungoarttat leat divrasamos njealját joavkku jogaide. Dasa lassin eai leat seammalágan hattit lihttoláigolas1 searvvi miellahtuide go johkaleagi eará fásta ássiide, eará norgga borgáriidda, olgoriikalaccaide ja vuollel 16 jahkásas1 mánáide ja nuoraide. Hálbbemus goartahattit leat lihttoláigolas1 searvvi miellahtuide ja johkaleagi eará fásta ássiide. Vai báikegoddeássit oz1z1ot duohta vuosttasvuoigatvuoda, sáhttá maid mearriduvvot ahte oaggungoartta sáhttá oastit dus1s1e go ies1 boahta dan várás. Lihttoláigolas1 sáhttá ohcat cázádaga sirdit nuppi joavkkus nubbái. Jus johka omd. sirdo goalmmát joavkkus njealját jovkui, oaz1z1u lihttoláigolas1 eanet sisaboaduid. Seammás johka s1addá bivnnuhat mátkkálas1 luossabivdiide, nu ahte guollebivddu gilvu lassána. Muhtun cázádagain leat soames smávit priváhta eanaeaiggádat guollebivdovuoigatvuodain geat eai dáhto ovttasbargat lihttoláigolaccain. Dát vádduda merket gaskkaid gokko oaggungoarttat eai gusto, mii fas vádduda olbmuide diehtit gokko lea lohpi bivdit. Sámi vuoigatvuodalávdegotti cállingotti guorahallamis Finnmárkku eanavuovdinkantuvrra hárrái cuon1ománus 1993:s, mas lea lagat máinnas1uvvon 2.6.4. kapihttalis ovddabealde, logahallui ahte ohcco 9 láigolihtu 1990:s. Logus leat maid juo s1iehtaduvvon s1iehtadusaid odasmahttima ohcamat. Buot ohcamiidda miedihuvvui. Eanavuovdinkantuvrras diedihuvvo váldonjuolggadussan leat ahte searvi mii ovdal lea lihttoláigohan joga oaz1z1u láigolihttos1iehtadusa odasmahttojuvvot, jus erenoamás1 dilálas1vuodat eai cealkkit eará. Luossabivdosajiid cujuheapmi muddejuvvo láhkaásahusa guollebivddu birra stáhtaeatnamiin § 13. Dás eai leat addon njuolggadusat luossabivdosajiid cujuheami ráhkkaneaddji meannudeames, muhto geavadis guorahallo deavdágo ohcci eavttuid § 13 mielde, namalassii leago guollebivddus mearkkas1upmi ealáhussii ja ássamii, leago son vuoddoealáhusas ja leago son gieldda fásta ássi. § 17 mielde lea váidinvuogasvuohta buot ás1s1iin mat gustojit luossabivdosajiid cujuheapmái dahje daid ruovttoluotta váldimii. Váidinvuoigatvuohta lea "sus gii guoskkahuvvo", mii addá ohccái váidinvuoigatvuoda váikko ohcan biehttaluvvo ja váidinvuoigatvuoda guoskevas1 3. olbmui go ohcamii miedihuvvo. Váiddaás1s1i galgá cuovvut dábálas1 váidinnjuolggadusaid eanavuovdinláhkaásahusa § 16 a:s ja Luondduhálddas1andirektoráhta mearrida dan loahpalaccat. Sámi vuoigatvuodalávdegotti cállingotti logahallon 1990 ás1s1iidlohku (geahca lagat 2.6. kapihttala válddahusa ovddabealde) cájeha ahte 1990:s ohce 329 fásta luossabivdosaji. 262 oz1z1o, ja 67 fas biehttaluvvo. 19 biehttaleami guoddaluvvo, eanavuovdinstivra ii rievdadan ovttage, muhto Luondduhálddas1andirektoráhta rievdadii ovtta. Luondduhálddas1andirektoráhta cálii 1986:s notáhta Sámi vuoigatvuodalávdegoddái dákkár ás1s1iid váidingeavadis. Dás cujuhuvvo ahte Direktoráhta man1imus110-jagiin meannudii gaskal 20-50 váidaga jahkásaccat, main eanavuovdinstivrra mearrádus nuppástuvvui 1-5 ás1s1iin. Eanas1 ás1s1it rievdaduvvojedje go ás1s1is bohte odda diedut. Dádis go Direktoráhta ja eanavuovdineiseválddit dulko cujuhanmearrádusaid seammaláhkai, ii dárbbas1an s1at stivret eanavuovdinorgánaid meannudeami váiddagiedahallama bokte. Eanavuovdinkantuvra diediha ahte sáhttá daddjot váidagiid lohku lea njiedjan man1imus1jagiid. Njuolggadus ahte cujuheamis galgá deattuhit guollebivddu mávssolas1vuoda ealáhussii ja ássamii, muhto vuosttasvuoigatvuodain sidjiide vuoddoealáhusain geat fásta ásset guovllus, mearkkas1a veahás1 nuppástuhttima guovvamánu 20. b. 1973 láhkaásahusa ektui. Dás cuoccui ahte Norgga borgáriin geat ásse Finnmárkkus lei vuosttasvuoigatvuohta, ja ahte cujuheapmi vuohccan berres1ii leat gieldda árjjalas1 eanadoalliide ja guollebivdiide. Odda mearrádus viiddiida vuosttasvuoigaduvvomiid biire gustot buot vuoddoealáhusdoalliid, iige dus1s1e árjjalas1 eanadoalliid ja guollebivdiid, ja lea maid váldon mielde ahte cujuheapmi galgá árvvos1tallot ohcci ealáhusvuddosis mudui, gullevas1vuohta guvlui, eará sisaboahtu jna. ektui. Go dát nuppástuvve, s1adde njuolggadusat oktasas1 geavada mielde maid eanavuovdinkantuvra, eanavuovdinstivra ja Luondduhálddas1andirektoráhta dádistaga ledje sajáiduhttán, ja man mielde eanet deasttat galge deattuhuvvot go bissovas1 sajit galge juogaduvvot. Eanavuovdinorgánat ledje maid ovdal dulkon mearrádusa áddejumi viidát, dan ektui go Direktoráhta dulkui njuolggadusa vuosttasvuoigatvuohtan árjjalas1 eanadoalliide ja guollebivdiide dadjat juo njuolggadussan mas ii spiehkastuvvo. Deattuhit vuoddoealáhusaid cujuheami vuddosin, adno ies1gudetláhkai ies1gudet osiin fylkkas. Doppe gos leat eanemus vuoddoealáhusat, cujuhuvvojit eanas1 luossabivdosajit vuoddoealáhusdoalliide. Mátta-Várjjagis, gos mán1gga ohcciin leat industribargit geat dáhttot luossabivddu lassiealáhussan, dihttojit eará deasttat sin guovdu. Cujuheami odda njuolggadusat addet láhkavuodu váldit ruovttoluotta guorus sajiid go guollenáli dihte ii rávvejuvvo cujuhit odda bivdái saji. 1973 láhkaásahusas ii lean makkárge cielga láhkavuoddu dákkár doaibmabijuide, muhto Luondduhálddas1andirektoráhta mearridii 1979:s ahte sajit mat dan jahkodagas eai lean anus, eai galgan cujuhuvvot man1it jahkodagain. Mearrádus lei vuodduduvvon guollenáli dihte, ja adnui dakkár mearrádussan maid Direktoráhtas lei lohpi dahkat luossalága válddis mielde. Go sajit váldo ruovttoluotta geahpeduvvo sullii 3200 saji 1975:s 1308 rádjai 1983:s. Olusat guoddaledje mearrádusa go masse guollebáikkiideaset. Ii ovttage váidái miedihuvvon váidda. Dábálaccat oaz1z1u bivdi cujuhuvvot seamma saji go ovdal jus dan dáhttu. Go ohcci ovdal lea oz1z1on cujuhuvvot dihto luossasaji lea ohcci ovdun jus háliida fas bivdigoahtit sajis. Makkár luossabivdosajit leat bivnnuhamos rivdet mealgat, muhtun sajiin leat gitta 10-15 ohcci, seammásgo geaz1os áiggi leat unnimus 300 luossabivdosaji gurros. Makkár sajit leat bivnnuhamos, lea sajádaga, mo dohko beassá, sallás1a, guovllu ealáhusmálle ja ássama jna. duohken. Njuolggadussan lea sajáiduvvon ahte cujuhuvvojit dus1s1e eanemus 3 luossabivdosaji juohke olbmui. Mearri lea biddjon go luossabivdu lea oaivvilduvvon leat lassisisaboahtun, seammásgo eambosat galggas1edje beassat bivdit. Sáhttá maid álkit oaz1z1ut earáid bivdit iez1as ovddas jus muhtumis leat mán1ga saji. Namuhanveara lea vel ahte 1992:s lei eanavuovdinkantuvrras badjelas1 470.000,- ru. sisaboahtu jahkásas1 láiggus maid luossareivveeaiggát galgá máksit. Láigu lea dál 160,- ru. jahkái ovtta doalus ja 320,- ru. duppal doalus. Eanut Alta Laksefiskeri Interessentselskap (ALI) mearrida ies1 mo galgá bivdit jogas, galgágo guollebivdu láigohuvvot ja oaggungoarttaid hatti. Beros1tusgoddi lea mearridan galgat bivdit dus1s1e stákkuin. Mearriduvvui vel ahte bivdu gáibida oaggungoartta, jus ii leat guhkesáigges1iehtadus. Oaggungoarttat vuvdojit dus1s1e go ies1 fitná daid oastimin. Álttájohka lei 1862 rájes ja guhkes áiggi man1n1il dan, ollásit láigohuvvon ean1gals ádelii. Man1it áiggis lea láigohis1goahtán joga dihto gaskkaid giliolbmuide. Luossabivdosajit juhkkojit luossavuorbádeamis1519, masa lea stuorra beros1tupmi juohke jagi. Neiden Fiskefellesskap mearrida mo galgá bivdit cázádagas. Guolástansearvevuohta lea mearridan ráddjet guollebivddu ávkkástallama skábmamánu 4. b. 1977 láhkaásahusa ektui, go lea gieldán guollebivddu firpmiin. Guolástansearvevuohta lea mearridan ahte dat nu gohcoduvvon livjelat- dahje vihildanfierbmebivdin (suomagillii gohcoduvvon käpäla- guovz1agazzabivdin) ain galgá dihto áiggiin leat Geav??is. Dán guolástanvuogis lea guhkes árbevierru Njávdámis, ja dahkko dan láhkai ahte fierbmi s1livgejuvvo gorz1ái ja gessojuvvo fas vajot. Suoma bealde moitet dan vuogi, muhto vuosteákkat leat ahte vaikko njuolggadusat diktet geavahit fierpmi, ii adno fierbmi dáz1a bealde, nugo Suoma bealde. Danin jotko, dábálas1 fierbmebivddu sadjái, livjelatbivdduin. Deanus lea Cáhcesullo bolesmeas1táris váldi mearridit mávssolaccamus mearrádusaid guollebivdovuoigatvuoda hárrái, numo guollebivdovuoigatvuoda háhkan dahje massin ja luossabivdosajiid cujuhit. Deanucázádaga guollebivdohálddas1eaddji mielde ii dahkko olus ásahuvvon guollebivdovuoigatvuoda doaimmaheapmái nu guhká go guollebivdovuoigatvuoda eavttut leat devdon. Vai diehtá leago duodai nu, leamas1 man1imus1jagiid dárkkástusat vai diehtá cuvvojitgo dárbbas1las1 gáibádusat eanadoalus. Guorahallamiid geaz1il leat luossareiveeaiggádat massán guollebivdovuoigatvuodaideaset, muhto orru luossareiveeaiggádat iez1a leat dán ortnega dohkkehan. Molsumiid oktavuodas nuppástuhttojuvvo, dávjá omd. ahte luossareiveeaiggát sirdo eará avádahkii go dasa mii ovddihis lei. Dádis lea geavvagoahtán nu ahte ohcamat ovddiduvvojit gieldda eanadoallokantuvrii, vai sáhttá mearridit leago opmodat nu stuoris ahte sáhttá leat vuodus luossareivii, ja ahte leago ohcci doallu. 1911 ggl. cea. § 7 mielde galgá luossadiggi beassat cealkit sirdimiid ja avádatjuohkimiid ás1s1iide. Lassin dábálas1 luossadikkiide lea ásahuvvon ortnet mas bolesmeas1ttir galgá ráddádallat ovtta daid guovtti veahkkelávdegottiin mat leat ásahuvvon veahkehan dihte bolesmeas1tára dákkár gaz1aldagain. Deanu gielddas lea Luossareiveeaiggátsearvi nammadan veahkkelávdegotti, mii lea ovttastupmi mas eanas1 luossareiveeaiggádat leat mielde. Kárás1joga gielddas, mii lea okta avádat Deanucázádagas, doaibmá avádatstivra veahkkelávdegoddin. Bolesmeas1tára mearrádusa sáhttá guoddalit fylkkamánnái, dábálas1 váidinnjuolggadusaid mielde. Man1imus1 jagiid leamas1 soames váidagat go guolástanvuoigaduvvomat stuorát sirdinvejolas1vuodaid geaz1il go ovdal, dáhttot lonuhit eará ja bivnnuhat avádahkii. Dákkár ohcamiidda lea bolesmeas1tára beales, ja man1imus1vuorus maid fylkkamánni beales, leamas1 skunálaccat miedihit, go leamas1 ballu guollenálli badjilmearalaccat bivdo buoremus avádagain. Dus1s1e luossareiveeaiggádiin lea vuoigatvuohta bivdit firpmiin cázádagas, muhto luossareiveeaiggádatge fertejit oastit oaggungoartta. Dat lea hálbi ja seammago maid johkaleagi fásta ássit fertejit máksit oagguma ovddas. Rádjajogat Vuorjánjogas lea stáhta unnán seaguhan iez1as guollebivdui, muhto geassemánu 16. b. 1961 ggl. cea. bokte bohte vuosttas viiddis ráddjehusat. Miessemánu 26. b. 1972 ggl. cea. mearridii, s1iehtadusain Ruos1s1ain, lassi bivdoráddjehusaid, ee. biddjui bajimus fierbmelohku ja mearriduvvui ahte bivdit firpmiin sáhtte dus1s1e fásta ássit cujuheami mielde, seamma njuolggadusaid mielde go luossabivdosajiid cujuheapmi mearas. Njuolggadusat leat man1n1il muhttojuvvon go ii leat s1at birrajagi ássan cázádaga buohta. Njuolggadus fásta ássiide oktovuoigatvuohta cujuhit firpmiid lea muhttojuvvon vuosttasvuoigatvuhtii ja fásta ássama gáibádus lea muhttojuvvon gáibádussii ahte eaiggádus1s1á matrikulerejuvvon eatnama johkagáttis. Luossabivdosajit galget leat nuvttá, mii lea vuodduduvvon go cujuheami njuolggadus s1iehtadallui Ruos1s1ain. Ii orrun leamen govttolas1 ahte fásta ássit galge máksit bivdovuoigatvuoda ovddas go ráddjehusat eai dárbbas1uvvon eará árttaid geaz1il. Oaggunjahkodatgoarttaid njuolggadusatge leat loz1z1ejuvvon ja buohkat geat eaiggádus1s1et matrikulerejuvvon eatnamiid oz1z1ot jahkodatgoartta nuvttá. Dasa lassin vuvdojit dábálaccat sullii 30 jándorgoartta. Namuhanveara lea ahte oaggungoarttat maid eanavuovdinkantuvra vuovdá geavahuvvojit bivdui sihke stáhta ja priváhta eatnamiin, ja goartavuovdima sisaboahtu lei 1992:s masá 50.000,- ru. Goartavuovdima hálddas1a Mátta-Várjjaga gielda. Go fásta ássama gáibádus ii biddjo vuoddun ja ovddut laktásit eaiggádus1s1at eatnamiid guovllus, lea cuoccuhuvvon ahte njuolggadusat leat massán aitosas1 mearkkas1umi. Finnmárkku eanavuovdinkantuvra ja Finnmárkku fylkkamánni leat danin ovddidan ás1s1i Birasgáhttendepartementii ahte iigo s1iehtadus Ruos1s1ain berres1ii odasmahttot, nu ahte dábálas1 njuolggadusat mat gustojit johkabivdui biddjojit vuoddun. Dát ii leat vuos ollán nuppástusevttohusaide. Ovdal illá geavahuvvui guollevuoigatvuohta Ruos1s1a bealde. Man1imus1 áiggiid lea bivdin datte fas laskan, muhto eanavuovdinkantuvrras diedihuvvo ahte illá bivdojuvvo s1iehtaduvvon njuolggadusaid mielde. Báhcaveajjohka hálddas1uvvui ovdal masá seamma njuolggadusaid mielde go Vuorjánjohka. Hálddas1eamis lea almmatge leamas1 soames erohusat, ee. eai leat cujuhannjuolggadusat dáppe adnon. Go luossa rávdnjehuksema geaz1il ii s1at goarkn1o johkii, illá s1at dárbbas1uvvo muddet bivddu. Luossagorkn1ohagat leat huksejuvvon johkii vai luossa beasas1ii meattá váddásamos saji buodu bokte, muhto dán rádjai ii leat dát doaibman. 4. 11 MEARRAGUOLÁSTEAPMI 4.11.1 Álggahus Olggobealde Finnmárkku lea áhpi rikkis s1attuin ja elliin. Dat boahtá das go mearas leat sihke cuovggus dálkkádatlas11520 ja topografalas1 dilálas1vuodat. Kontineantaládas1521 leabbá miehtá Barentsmeara ja ráhkada stuorra coagis áhpeguovllu. Moanat áhperávnnjit1522 buktet hui liegga ja álbmás cázi mii giddat bidjá vuddosa guliide buori buvttadeami s1attuid ja biebmoelliid dáfus. Finnmárkorittu mearraguovllut leat biebmo- ja goddanguovllut moanaid dehálas1 guollenáliide. Juohke jagi márret1523 moanat guollenálit jagi ies1gudet áiggiide. Dát dahká Finnmárkku guollebivdduid mihtilmasat jahkodatguollebivdduide. Guokte dorskenáli leat olggobealde Finnmárkku; riddodorski1524 ja dáz1a-árktalas1 dorski1525. Riddodorski bissu eanas1 olggobealde rittu miehtá jagi, ja dáz1a-árktalas1 dorski boahtá riddui guovtte geardde jagis. Dálvet boahtá rávis goddadorski1526 goddat, ja go goddimin lea geargan boahtá rutnot1527 borrat s1ávs1s1a mii lea johtán riddui. S1áks1amárran1528 mearrida danin galgágo rutnotbivdu s1addat dohkálas1 vai ii. Geasi mielde guoddá s1áks1a rittu, ja dorski cuovvo áhpái. Geasset ja cakcat lea danin eanemus riddodorski riddomearraguovlluin. Eará guolit mat bivdojit olggobealde finnmárkorittu, leat s1áks1a, diksu, sáidi, bálddis, háhká ja reahka. S1áks1a goddá rittus, ja divssus ja sáiddis leat dehálas1 guohton- ja s1addanguovllut dás. Stuorimus mearkkas1upmi lea dorskebivddus, ja dalle erenoamáz1it rutnohiid giddabivdu. Divssu bivddus lea stuorra mearkkas1upmi riddofatnasiidda1529, ja s1áks1a- ja reahkabivddu mearkkas1upmi molsas1uddá. Finnmárkku vuotna- ja riddoguovlluid stuorra guollemeriin lea historjjá cada leamas1 dehálas1 oassi ássanvuddosii, vuos mearrasámi ja man1n1il dáz1a ássamiige sullii 1200-logus. Vuotna- ja riddobivddus Finnmárkkus leat eanas1 guolásteaddjit guolásteaddjilogu B (ollesámmát) bláddis1530, muhto seammás leat mán1ggas geat bivdet vuonain lotnolasat eará fidnuiguin ja leat cállon A bláddái1531. Lassin bivdet vuonain ja lagas riddoguovlluin sii geat eai deavdde guolásteaddjilogu eavttuid. Árbevirolaccat lea vuotnaguolásteapmi leamas1 hui mávsssolas1, muhto mearkkas1upmi molsas1uddá sihke bivdiid mielde ja ies1gudet gielddain. Erenoamáz1it lea giddadorskebivdu váduin1532 leamas1 hui mávssolas1. Muhtun báikegottit leat ollásit guollebivddu duohken, ja eará vuotnagilit leat ahtanus1s1an lotnolasealáhusaid geaz1il mas guollebivdu lea dehálas1 oassin. Dákkár lotnolasat leat dadis jávkagoahtán man1imus1jagiid. Erenoamáz1it lea eanadoallu lotnolasat guollebivdduin nohkamin, muhto ain lonuhallet muhtun guolásteaddjilohkocállon bivdit muhtun guovlluin gaskal guollebivddu ja eanadoalu. Dábálamos lea datte bivdu lotnolasat eará jahkodatbargguin; omd. huksenbargguin, geaidnobargguin, guolleindustriain ja meahcceealáhusain. Gielddain gos leat eanemusat lotnolasguolásteaddjit lea Unjárga, Deatnu, Fálesnuorri, Porsán1gu, Cáhcesuolu, Áltá ja Mátta-Várjjat. Ovdal dorskebivdu muddejuvvui fatnaseriiguin, lei vuotnaguolásteami ludolas1; buohkat sáhtte bivdit maid nákcejedje dahje dárbbas1edje. Muhtumat háhke ruda odda fatnasiidda, ja earát fas oz1z1o dohkálas1 bohtosa go bivde olu valljijahkodagain1533 smávit háhkamiiguin. Sáhttit bivdit go guliid lei álki fidnet ja muddet eará doaimmaid dán mielde, s1attai eallinvuohki mii lei vuotnaguovlluid ássama cavil. Dáidda lei dávjá guollebivddus stuorimus sisaboahtu, ja eanadoalus ja meahcceealáhusas lei eanet biebmolassin vaikko dán doaimmasge lei dihto sisaboahtu. Vuotnaguolásteaddjiid ráddjejuvvon guovlu unna, rabas fatnasiiguin ja passiivva bivdosiid anuin nugo fierbmi, váddu ja liidna dagahedje ahte guollevaljit eai ávkkástallon badjelmearálaccat. Njuorjomárran1534 lei jahkásaccat sullii 1980 rájes Nuorta-Finnmárkku rittus, ja man1n1il Finnmárkkus ja Davvi-Norggas mudui. Njuorjomárramiid geaz1il jávkkai dorski ja sii geain lei gullevas1vuohta vuonaide, masse guovllebivddu sisaboaduideaset. Go fatnaseriin gáibidis1gohte bivdomeari mat molsas1uvve 4 gitta 50 tonna rádjai fanassturrodaga mielde ovtta 1987-89 jagiin, s1attai masá veadjemeahttun moanaid vuotnaguolásteaddjiide man1n1il fas oaz1z1ut fatnaseari. Man1imus1 jagiid dorskebivddu muddemat leat danin mealgat geahpedan olu vuotna- ja riddobivdiid vejolas1vuoda oaz1z1ut sisaboadu mainna birges1ii. Jahkásas1 earit eai leat dus1s1e mearrideaddjin juohke guolásteaddji sisaboahtui, muhto dain lea stuorra mearkkas1upmi industria ja moanaid báikegotti boahtteáigái. Agálas1 eriid soahti lea dagahan stuorra veartni guolástanealahusas, guovlluid gaskkas ja politihkalas1 birrasis. Riddo- ja vuotnaguolásteaddjit leat garrasit vuostálastán ahte juhkkojuvvojn earit eai leat politihkalas1 rávvagiid mielde vuoruhit vuotna- ja riddobivdiid. St. diedáhusas nr. 33 (1992-93), By og land hand i hand - Om regional utvikling, cuodjá omd. 69. siiddus: "Miedis bohtosat bivdoráddjemiin1535 álget dál vuhttot go dehálas1 guollenáliid máddodagat lassánit. Dát sáhttá fas bidjat vuddosa bivdoeriid várrogas lassáneapmái. Ráddehus deattuha ahte guolástansorjas1536 guovllut sáhttet ávkkástallat luonduvidá ovdamuniset ja ahte ovdáneami bonjuvuodaid sáhttá njulget. Davvi-Norggas, ja Finnmárkkus erenoamáz1it, lea cielga luonduvidá ovdamunni guolástanealáhusa dáfus. ..." Stuorát guollemeriid geaz1il 1990 gitta 1993 rádjai lea Norgga dorskeearri lassánan inta loguin 113 000 rájes 248 000 tonnii, mii mearkkas1a sullii 120 % lassáneapmi. Dát lassáneapmi lea datte juogaduvvon mánggaláhkai. Go feastonuohttefatnasiin1537 lea lassánan sullii 170 % seamma áigodagas, lea riddofatnasiin lassánan dus1s1e sullii 102 %. Nu gohcoduvvon "feastonuohtteráidalas1538", mii Norges Fiskarlag (Norgga Guolástansearvvis) lea soabadallon, dagaha ahte feastonuohttefatnasat oz1z1ot lasihit olleseari prosentta dadis go dat stuorru. Nealgejagis 1990 ja 1993 rádjai lea feastonuohttefatnasiid oassi lassánan ollesearis 25 rájes 31 % rádjai, ja riddofatnasat leat fas oz1z1on oasiset geahpeduvvot 75 rájes 69 % rádjai. Fatnasearri leat almmatge lassánan 4,3 tonnas vuollel 7m fatnasiidda oddajagemánus 1990, gitta 9,2 tonna rádjai seamma fatnasiidda 1993:s. Váldovirgeguolásteaddjit 9,2 tonna fánaseari fatnasiiguin sáhtte 1993:s bivdit dorskki sullii 70 000 ruvdnosas1 bruttoárvui. Riddofatnasiid oasseearri leat várrejuvvon nu gohcoduvvon badjerádjeearrin1539, molsas1uddi 4,2 tonnas 11 tonnii fatnasa nammii 1993:s. Vai oaz1z1u badjerádjeeari Finnmárkkus ja Davvi-Romssas dán jahkái, gáibiduvvo ahte guollebivdit leat cállon guolásteaddjilohkui ovdal skábmamánu 1993 ja ahte fanas lei cállon mearkalogahallamii1540 ovdal juovlamánu 4. b. 1992. Dát earri lea ásahuvvon fatnasiidda mat eai sáhte duodas1tit doarvái stuorra álvvuid ovddez1is, nu ahte sáhttet oaz1z1ut iez1aset fanaseari. Dán badjerádjeearis bivdet sullii 4000 fatnasa buohkaid soadis buohkaid vuostá oaz1z1un dihte oasis ovdal badjerádjeearri lea bivdon. Jus ollesvirgeguolásteaddji nagoda bivdit 11 tonna badjerádjeeari vástida dat, dorski dálá njuolggahattiiguin1541, sullii 80 000 ruvnnu sisaboadu. Olu lotnolasguolásteaddjit oz1z1ot almmatge dus1s1e brutto sisaboadu sullii 32 000 ruvnnu omd. 4,2 tonna dorskeearis. Mearrasámit ja eará vuotna- ja riddobivdit Finnmárkkus leat garrasit vuosttaldan dán ovdáneami. Sii dovdet iez1aset vuoittáhallot valjiid soadis, ja ahte muddenpolitihkka goarida moanaid sámi báikegottiid. Muddemat áddejuvvojit nu ahte geavadis váldet sámi guovlluin sis geain leat unnit fatnasat vuoigatvuoda eallit smávvabivdduin lotnolasat eará fidnuiguin. Mán1gga beales lea cuoccuhuvvon ahte dát juogadanpolitihkka lea vuostá ee. ILO-soahpamus1a 169 eamiálbmoga vuoigatvuoda hárrái 15. artihkkala "leat osolaz1z1an dáid luondduriggodagaid geavaheamis, hálddas1eamis ja suodjaleamis." Dán vuodul ferte earret eará geahccat Sámedikki gáibádusa fertet vuoddudit "sámi guolástanavádaga " davvin. Davimus fylkkaid vuotnaguovllut, ja erenoamáz1it Finnmárkkus, leat hui boares mearrasámi ássanguovllut. Guollebivdu lea hirbmat mávssolas1 riddoguovlluid barggaheapmái ja ássamii, erenoamáz1it Finnmárkkus. Dáz1a guolastanmuddemis eai leat árbevirolaccat dál vuhtii váldán sámiid. Ii eahpiduvvo ahte stáhtas lea lohpi dárbbas1laccat muddet guollebivddu ovddes1 sámi guovlluinge. Sáhttá goittotge jearrat leago stáhtaeiseválddit geatnegahtton váldit odda geavada atnui mii vuhtii váldá dán álbmoga. Searvanlága1542 ja mearraguolástanlága mearrádusain ii leat mihkkege mii lea oaivvilduvvon erenoamáz1it sámi beros1tumiide. 1980-jagiin lea datte sámi álbmoga riektedilli mealgat ovdánan rievtti dáfus, sihke go leat mearriduvvon odda dáz1a riektenjuolggadusat ja go eanet lea dohkkehan ahte sápmelaccain lea álbmotrievttálas1 gáibádus sierra kultursuodjalussii. Carsten Smith, Oslo universitehta dalá professor ja Sámi vuoigatvuodalávdegotti vuosttas ovdaolmmos1, ovddidii 1990:s cielggademi mii konkluderii ahte dáz1a stáhtaeiseválddit - eiseválddiid álbmotrievtti áddejumiset mieldege - leat riektegeatnegasat addit sámiid álbmogii vejolas1vuodaid sihkkarastit ja ovddidit kultuvrraset, masa gullá kultuvrra ávnnaslas1 vuddosa, numo ee. guollebivddu. Jus sierradoaibmabijut dárbbas1uvvojit sámi álbmogii, earret eará go dábálas1 earit eai atte doarvái ávnnaslas1 vuddosa kultuvrii, lea sápmelaccain vuoigatvuodagáibádus dákkár doaibmabijuide dan muddui go dárbbas1uvvo sihkkarastit ja ovddidit sin kultuvrra. Sáhttá mán1ggaláhkai deastta atnit sámi guolástanberos1tumiide. St. diedáhusa nr. 58 (1991-92) Strukturmeldingen:s cuoz1z1u ná gaz1aldagaid hárrái 107. siiddus: Váldoás1s1álaccat leat guokte vuogi mo deastta atná sámi vuoigatvuodaide. Sáhttá oppalaccat muddet sámi guollebivddu, dahje sáhttá sámi guollebivdiide sierraortnegiid evttohit. Árvvos1tallamis dássáz1ii lea gávnnahuvvon ahte lea buoremus jus sápmelaccaid deasta áimmahus1s1o oppalas1 muddenortnegiin, go sámi beros1tumit ovddastuvvojit earrejuogadanproseassas. Jus dárbbas1uvvojit sierraortnegat, sáhttá jearrat mo dákkár ortnegiid galgá hábmet; oktagaslas1 ortnegiid cearddalas1 vuodul dahje oktasas1 ortnegiid sámi ássanguovlluide. Sámi ássanguovlluid oktasas1 ortnegat fertejit s1addat cearddalaccat seahkalasat, namalassii siskkildit buohkaid geat ásset dán guovllus, guollebivditge geat eai leat sápmelaccat. Mat leat sámi ássanguovllut, ferte eiseválddiid beales ráddjet geografalaccat jus válljejit dákkár ortnega. 1993 gida nammaduvvui Guolástandepartemeantta beales lávdegoddi mas earret eará ies1gudet departemeanttaid, davimus fylkkagielddaid, Sámedikki ja Norgga Guolástansearvvi ovddasteaddjit cielggadit mearrasámi guolástangaz1aldagaid. Guolástandepartemeanta lea mearridan cuovvovas1 mandáhta lávdegoddái: "-albmadit guovddás1 sámi beros1tumiid guolástanoktavuodas - oanehaccat várdudit mo dát beros1tumit leat leamas1 meannuduvvon otnáz1ii - válddahallat sámi gáibádusaid boahttevas1 guolástanpolitihka dáfus - várdudit riektenjuolggadusaid, sihke dáz1a rievttis ja álbmotrievttis, main lea mearkkas1upm sápmelaccaide dán suorggi riektedillái -cielggadit ja evttohit mo eiseválddit boahtteáiggis buoremusat sáhttet áimmahus1s1at sámi riddo- -ja vuotnaguovlluid ássiid beros1tumiid guolástanmuddenoktavuodas, maiddái vihkkedallat ies1gudet beliid ásahit vejolas1 sámi guolástanavádaga - mudui ovddidit evttohusaid mat sáhttet leat ás1s1áiguoskevaccat /sihkkarastin dihte sámi mearrabivddu." Guollebivdduid mearkkas1upmi Finnmárkui 1993 álggus ledje logahallon 2583 guollebivdi Finnmárkkus. Dáin lei 1903 (74%) bivdu váldovirgin (B bláddi), ja 680:s (26%) ledje eará fidnut lassin (A bláddi). 1984 rájes 1992 rádjai lea guollebivdiid lohku njiedjan 3123 rájes 2583 rádjai, namalassii 540 olbmuin, dahje badjelas1 17%. Ollesvirgeguolásteaddjiid lohku leat seamma áigodagas njiedjan sullii 25%, ja lotnolasguolásteaddjiid oassi seamma áigodagas lea lassánan badjelas1 15%. (Sulastahttima dihte sáhttá namuhit ahte Mřre og Romsdal:s lea ollesvirgeguolásteaddjiid lohku lassánan 5%, ja oassebivdiid lohku fas olles 44 % dán áigodagas). Sullii 30% ollesvirgeguolásteaddjiin leat badjel 50 jagi, lassáneapmi sullii 3% 1984 rájes. Mudui riikka ektui lea Finnmárkus veahá stuorát oassi guollebivdiin geat leat gaskal 40 ja 60 jagi, seammásgo vuollel 30 jahkásaccaid oassi lea veahás1 vuolit. 1992:s ledje oktiibuot logahallon 371 badjel 10 mehtera bivdofatnasa fylkkas, ja 1984:s ledje 488, namalassii sullii 24% njiedjama. Gaskal 15-19,9 mehtera fatnasiidda lea njiedjan sullii 40%. Gaskal 5 ja 9,9 mehtera guhkodaga fatnasat leat áigodagas 1984 gitta 1992 rádjai njiedjan 2240 rájes 1275 rádjai, namalassii olles 43%. Lea mearkkas1aveara ahte birrajage fatnasat Finnmárkkus njidje 362:s 1989-90 gitta 288:i 1991-92 (20%). Bivdofatnasiid ahki lea datte áigodaga ovdánan buoret guvlui. Guollefanaslogu geahpideapmi árta lea eanas1 valljivuohtadilli ja bivdofatnasiid hilgunfanasortnet1543. (Gáldu: Fiskerisjefen i Finnmark, Ĺrsmelding 1992.) Dehálamos bivdosat vuotnaguolásteamis leat liidna, fierbmi ja váddu, muhto man1imus1jagiid lea bivdu snoranuhtiin1544 lassánan sakka. Unnimus fatnasat geavahit váldoás1s1álaccat vádu, fierpmi ja liinna. Fatnasat gaskal 22 ja 35 juolggi geavahit dábálaccat fierpmi dahje vádu, muhto liinnage. Snoranuohtti adno dábálaccat badjel 40 juolggi fatnasiin. Finnmárkui dorskebivddu gáddebuktin geahpeduvvui 40% 1987 -1991 áigodagas, dan ektui go olles Davvi-Norggas, Trřndelágas ja Nordmřres geahpeduvvui 24%. Dát njeiddii njuolggaárvvu Finnmárkui 756 mill. ru. 1987:s 675 mill. ru. 1991:s. 1992:s lassánii gáddái bukton bivdu 1991 ektui badjelas1 50%, seammásgo árvu dorskebivddu njuolggavuovdin1545 lei sullii 960 mill. ru. Finnmárkku sáks1a- ja reahkabivddu árvu lei 1992:s 70 ja 128 mill. ru. (Gáldu: Finnmárkku guolástanhoavda). Lassin ies1 guollebivdui lea viiddis guolleindustria ja moanat fuolahusealáhusat mat gullet Finnmárkku guollebivdui. Finnmárkkus ledje 1992:s doaimmas 25 fileafabrihka1546, 23 dábálas1 fitnodaga, 9 vuostáiváldinstás1uvnna, 1 sallitoljofabrihkka ja 2 cielga reahkafabrihka. 1985-91 áigodagas massii Finnmárku sullii 60-70% uhca ja gaskastuorra galmmihagain1547. 1992:s ledje datte muhtun odda- ja fas ásaheami filea- ja reahkaindustrias. Barggaheapmi njiejai garrasit jagiin 1993 rádjai. Vuoddoárta dása lei ii fidnen guoli. Oktiibuot barggahii guolleindustria 1991:s sullii 1921 olbmo, dan ektui go 1984:s ledje 3535, mii mearkkas1a 1614 olbmo unnit, dahje sullii 46%. Gorálas1 buorre guollebivdu 1993:s navdo leat bissehan dán ovdáneami. (Gáldu: Finnmárkku guolástanhoavda, Melding om virksomheten 1992 ja Fiskeristatistikk for Finnmark 1992.) 4.11.2 Láhkavuodus ja njuolggadusat 1960 rájes ja dássáz1ii lea ovdáneapmi leamas1 hui stuorra ludolas1vuoda dilis dillái mas eanas1 guollebivdu leat muddejuvvon. Dáz1a muddemat álggahuvvo konses1uvnnain, jotke olleseriiguin1548 ja badjerádjeeariiguin ja man1n1il dievasmuhtui ee. oktagaslas1 fanaseriiguin. Dát lea mielddisbuktán ahte sullii 80% dáz1a guollebivddu njuolggaárvvus dál lea konses1uvdna- dahje earremuddejuvvon, dan ektui go dus1s1e 10% 1960:s ja 50% 1980:s. (Gáldu: St. melding nr. 58, 1991-92 om struktur og reguleringspolitikk over fiskeflĺten, 6. siidu ) Guolástanhálddas1eapmi lea viiddis njuolggadusaid vuollásas1. Vuogádat lea sihke váttis, eahpevárddus1549, bienalas1 ja dávjá váttis fidnobargiide cuovvut. Dán ovdanbuktima leat geahccalan ráddjet meannudit muddemiid mat váldoás1s1álaccat gustojit riddo- ja vuotnaguovlluide, vaikko bivdomuddemis áhpeguovlluin maid lea stuorra mearkkas1upmi riddo- ja vuotnaguolásteaddjiid valljiávkkástallamis. Gozihan- ja gohcciortnegiin iige máinnas1uvvo. Guovddás1 lágat dán oktavuodas leat: 1. Juovlamánu 5. b. 1917 láhka nr. 1 (mearkaláhka) bivdofatnasiid logahallamis ja mearkumis. 2. Geassemánu 16. b. 1972 láhka nr. 57 (searvanláhka) guollebivddu searvama muddemis. 3. Geassemánu 3. b. 1983 láhka nr. 40 (mearraguolástanláhka) mearraguolásteamis. 4. Juovlamánu 14. b. 1951 varasguolleláhka nr. 3, (varasguolleláhka). 5. Geassemánu 11. b. 1982 láhka nr. 42 (neavvaláhka) guolástanealáhusa nevvohagas Áigeguovdilamos dán oktavuodas leat searvanláhka, mearraguolástanláhka ja guolásteaddjilogu njuolggadusat mat leat addon neavvalága láhkavuoduin. Hui olu muddejuvvo riikkaviidosas1 ja báikkálas1 láhkaásahusaid bokte mat leat addon dáid lágaid olis. Riikkaidgaskasas1 guolástans1iehtadusat lea dáz1a guolástanhálddas1eapmáige dehálas1 vuodus. Eanas1 dehálas1 gávppálas1 guollenálit leat oktasas1máddodagat maid Norga hálddas1a ovttas eará riikkaiguin. Norggas leat guolástans1iehtadusat dáiguin: EU, Ruos1s1a, Fearsullot, Islánda, Ruonáeana, Ruot1t1a ja Polen, ja jahkásaccat s1iehtadallá earremearrádusain dáid riikkaiguin. Norgga s1iehtadallanáirrasgottiide1550 servet eiseválddit ja ealáhusa ovddasteaddjit ja muhtun háviid áhpedutkit. Guolástanealáhusa váldos1iehtadus sohppui 1964:s gaskal stáhta ja Norgga Guolástansearvvi. Das ledje guokte váldoulbmila: - sihkkarastit guolásteaddjiid sisaboadu seammago eará fidnojoavkkuid, - doarjut guollebivddu beavttalmahttima nu ahte ealáhusdoarjja dádis s1attas1ii liiggás. Guolástanealáhusa Váldos1iehtadusa bokte muddenvuogádat1551 viiddiduvvui rudalas1 doarjjaortnegiiguin mat eanas1 lágiduvvo Statens Fiskarbank, Garantikassen for fiskere og salgslagene bokte. Viiddis njuolggadusat ásahuvvo fatnasiid molsumis ja odasmahttimis, ruhtadandoarjjagiin, struktuvradoaibmabijuin, sisaboahtodoarjagiin ja gollogeahpedeaddji1552 doaibmabidjuin. S1iehtadus lea dál dadjatjuo loahpahuvvon, ja eiseválddiid beales lea ulbmil heaittihit olles s1iehtadanortnega. Finnmárkku 1992-95 fylkkaplánas cuodjá 4. kapihttalis mihttomearrin leat oaz1z1ut gánnáhahtti ja mán1ggageardánis fatnasiid ja márkanguvlui1553 industria. Strategiain juksat dáid ulbmiliid cuoz1z1u ee. : «Oalgguhit regulerenpolitihkkii mii lea heivehuvvon ressursamolsumiidda ja regiovnnalas1 dárbbuide. .. Oalgguhit ja nannet riddosuvdosa ja ressursahálddas1eami nu ahte sihkkarastá buot rittu álbmogii barggu. Friddja bivdu fatnasiidda vuollel gávcci mehtera. ... Áigodahttit kvohtaortnega sihkkarastin dihtii industriijai ávdnasiid ja duhtadahttit márkana gáibádusaid kvalitehtii ja bistevas1vuhtii. .. Lassi olgoriikkalas1 ávdnasiid gáddáisuvdima. Oalgguhit lasihit márkankompetánssa ja bajidit muohkkadandási industriijas.» (40. siiddus). Lagat muddenvuogádagas Mudden sáhttá leat nu ahte mearriduvvojit ies1gudet ráddjehusat guollebivdui. Mudden sáhttá gustot álggage oaz1z1ut lobi searvat guollebivdui, guollebivdomearrái, makkár bivdobiergasiid sáhttá geavahit ja gos ja goas sáhttá bivdit. Dáz1a guollebivddut leat muddejuvvon guovttesuorat vuogádaga vehkiin: nubbi vuogádat bivdosearvama muddemii - bijusmudden1554 (buo. mearkalága, searvanlága ja feastonuohttefanaslága)- ja nubbi vuogádat ies1 guollebivddu muddemii, dása gullet bivdoráddjehusat earret eará earreortnegiiguin - bivdomudden1555 (buo. mearraguolástanlága). Vulobealde várdudat oanehaccat muddenvuogádagaid. Bijusmudden 1917 logahallan- ja mearkaláhka. Guolástanhálddas1eami vuoddun lea guovllebivdosearvama mudden. Vai sáhttá searvat guollebivdui fertejit buot bivdofatnasat logahallon merkengeatnegahtton1556 dáz1a guollefatnasiid searvvis, buo. juovlamánu 5. b. 1917 lága nr. 1 bivdofatnasiid logahallamis ja mearkumis § 1. Buot bivdofatnasat mat adnojit háhkanládje guollebivddus Norgga rittus ja davvi mearraguovlluin leat merkengeatnegahtton, buo. §§ 1 ja 2. 1972 searvanláhka. Geassemánu 16. b. 1972 lágas nr. 57 guollebivdosearvama muddemis leat addon lagat njuolggadusat guollebivdui ja bivdui daid fatnasiidda mat leat logahallangeatnegahtton1557 1917 merken- ja logahallanlága1558 mielde. Cielgasit deattuhuvvo § 1 man1imus1laddasis ahte fatnasat mat eai leat logahallon merkengeatnegahtton dáz1a guollefatnasiin eai sáhte adnot guollebivddus dahje bivddus. Searvanlága § 2 vuosttas laddasa mielde, buo. § 4 dárbbas1uvvo Guolástandepartemeantta lohpi (váldesirdon Guolástandirektoráhtii) vai sáhttá háhkat eaiggádus1s1anvuoigatvuoda bivdofatnasii ja oaz1z1ut fatnasa logahallot mearkalogahallamii. Dihto spiehkastagat leat go árbe, buo. § 2 nubbi laddasa. Oaz1z1un dihte dákkár háhkanlobi ferte ohcci leat dáz1a stáhtaborgár dahje dainna dássálaga, ja leat "bivdán guliid" unnimus 3 daid 10 man1imus1jagiin ja ain leat cadnon guollebivdofidnui lunddolas1 láhkai. Lohpi addoge jus ohcan gusto molsut logahallon fatnasa. “Bivdán guliid” báhkkodeamis gáibiduvvo ahte lea leamas1 guollebivdu váldo- dahje lassiealáhussan. Departemeanta sáhttá spiehkastit dáid eavttuin erenoamás1 háviid, omd. guolleindustrifitnodagaide sihkkarastin dihte vuoddoávnnasskáhppoma1559, buo. searvanlága § 4 goalmmát laddasa. Láhkaásahusa mielde sáhttá Guolástandepartemeanta spiehkastit vuollel dihto sturrodaga fatnasiid háhkanlobi gáibádusas, buo. searvanlága § 5 nuppi laddasa. Dákkár oppalas1 sierralohpi lea addon konses1uvdnaeavttuin vuollel 50 juolggi (15,68 m) fatnasiidda, buo. suoidnemánu 18. b. 1956 2. cuoggá ja suoidnemánu 4. b. 1977 láhkaásahusaid. Dát mearkkas1a ahte ii dárbbas1 departemeantta lohpi háhkat dahje logahallat vuollel 50 juolggi bivdofatnasa. Iige dárbbas1 leat guolástan unnimus 3 man1imus110 jagiin, buo. searvanlága § 4 vuosttas laddasa nr. 1 eavttuid. Dán suorggis sáhttá nuppástuhttit. St.diedáhusa nr. 58 1991-92 (Strukturmeldingen) cuoz1z1u 8.1.3. cuoggás, 91. siiddus: «Ráddehus dáhttu cavget gáibádusa ovddes1 guollebivdosearvamis háhkat bivdofatnasa nu ahte gáibiduvvo cájehuvvon guollebivddu árjjalas1vuohta 3 man1imus15 jagiin. Gáibádus cájehan árjjalas1vuoda gusto vuollel 15 mehtera bivdofatnasa háhkamisge.» Dás cavge mealgat háhkangáibádusaid. Dán oktavuodas Ráddehus atnigoahtá vel odda guolásteaddjiidlogu C bláddi lassin A ja B bládiid, nu ahte lea álkit duodas1tit cájehuvvon árjjalas1vuoda bivdin. (Geahca vulobealde guolásteaddjilogu birra.) Ráddehus árvvos1tallá gáibidit sierra fágalas1 gealbbu sáhttit cállot C bláddái. Dasto cuoz1z1u seamma stuorradiggediedáhusas 91. siiddus: «Beavttalmahttin dihte bivdofanasháhkama mearrádusaid hálddas1eami, evttoha danin Ráddehus ásahit C bládi guolásteaddjilogu oktavuodas. Logahallan galgá bidjat vuddosa háhkanlobi ohcamiid meannudeapmái. Dát mearkkas1a ahte guollebivdit geat duhtadit gáibádusa leat árjjalaccat searvan guollebivddus (bargoveahkan dahje fanaseaiggádin) 3 man1imus15 jagiin, cállojit dán logahallamii. ...Joavkkuid dihte mat árbevirolaccat bivdet guliid lotnolasat eará fidnuin, omd. sápmelaccaid, ii dárbbas1 gáibádusaid háhkat vuollel 8 mehtera (26 juolggi) bivdofatnasa bidjat nu hiehkásin go mudui.» Háhkanlobi gáibádusa áigga lea sihkkarastit ahte “bivdofatnasiid eaiggádus1s1anvuoigatvuohta doalahuvvo servodaga háhkanjoavkkuide main lea beaivválas1 doaibma guollebivddus ja bivddus”, buo. Od.prp. nr. 22, 1971-72, 1. siiddus. Háliidivcce nappo váfistit bivdofatnasiid eaiggádus1s1anvuoigatvuoda sidjiide geat árjjalaccat guolástit. Bivdieaiggádus1s1an fatnasat leat adnon rittu barggaheami ja ássama sihkarvuohtan. Ii dárbbas1 datte ballat ahte earát olggobealde ealáhusa galggas1edje badjelasat váldit eaiggádus1s1anvuoigatvuoda vuotnaguolásteaddjiid unnit fatnasiidda. Guolásteaddjilohku lea láhkavuodduduvvon cakcamánu 26. b. 1983 láhkaásahusas cállit guollebivdiid, bivdiid jna. olmmos1logu. Guolástandepartemeanta lea addán láhkaásahusa neavvalága § 8 olis. Guolásteaddjilogus galgá logahallat buohkaid geat ásset riikkas ja geain lea mearraguolásteapmi dahje eallibivdu ábis ealáhussan. Ulbmil lea geavahit dán olmmos1logu ee. go dovddasta vuoigatvuodaid, sosiála buvttuid1560 dahje doarjjaortnegiid, buo. láhkaásahusa § 1. Dáz1a stáhtaborgárvuodas eai biddjo gáibádusat sáhttit cuoz1z1ut olmmos1logus, buo. § 2 nr.1. Guolásteaddjilogus logahallan lea dávjá eaktun vai fatnasa eaiggát galgá oaz1z1ut guolleeriid. Dákkár eavttut leat omd. mearriduvvon 1990 rájes dorskebivdduide. Datte lea eaktun ahte bivdo fatnasiin mii lea merkengeatnegahtton dáz1a guollefatnasiid logahallamis, buo. § 2 nr. 1. Geat dáhttot olmmos1lohkui, fertejit gáibidit dán gieldda guolástanlávdegottis. Olmmos1lohku biddjo ja almmuhuvvo juohke jagi ovdal skábmamánu 1. b. ja gusto cuovvovas1 kalendarjahkái, buo. § 2. Guolásteaddjilohku lea juogaduvvon A bláddái sidjiide geain guollebivdu lea lassiealáhussan (namalassi vuollel 20 vahkku bivdu jahkái ja vearrosisaboahtu bivddus unnimus bealli álbmotoaju vuoddosumis ja ii sisaboahtu eará fidnus badjel 3 gearddi vuoddosumis), ja B bláddái sidjiide geain lea guollebivdu váldovirgin (namalassi badjel 20 vahkku bivdu jahkái ja vearrosisaboahtu unnimus bealli vuoddosumis ja ii sisaboahtu eará fidnus badjel 3 gearddi vuoddosumis), buo. olmmos1lohkoláhkaásahusa1561 §§ 4 ja 5. Láhkaásahusa § 6:s leat addon dihto spiehkastanmearrádusat. Ii gáibiduvvo guolásteaddjilogu logahallan oaz1z1ut lobi háhkat bivdofatnasa geassemánu 16. b. 1972 searvanlága § 2 vuosttas laddasa mielde. Dákkár gáibádus dagahivccii ahte searvi ii sáhte eaiggádus1s1at bivdofatnasa. Guollebivdiin geat dábálaccat leat cállon A bládis (lassiealáhusas) lea ovdal gárz1z1iduvvon moanat vuoigatvuodaideaset go olmmos1logu eavttut leat cavgejuvvon. Moanat vuotnaguolásteaddjit leat man1imus1jagiid sihkkojuvvon guolásteaddjilogus go guollebivddu sisaboahtu lea leamas1 menddo uhccán, olmmos1lohkonjuolggadusaid gáibádusaid ektui. Bivdomudden Guolleearit mearriduvvojit ies1gudet náliide riikkaidgaskasas1 s1iehtadallamiid mielde gaskal Norgga ja ee. EU, Ruos1s1a, Islándda, Fearsulluid ja Ruonáeatnama. Ollesearit juogaduvvojit jahkásaccat ies1gudet guollebivdduin searvan fatnasiid mielde dihto njuolggadusaid mielde. Dehálamos guollebivdduid siskkobealde mearriduvvojit joavkoearit, namalassi ahte ollesearit vuosttas vuorus juogaduvvojit ies1gudet bivdosiid mielde, omd. gaskal dábálas1 bivdosiid ja feastonuohti, gaskal snoranuohttofatnasa1562 ja mearrafatnasa jna. Joavkoearrái lea dábálamos ahte dan juohká fanaseriide ja /dahje badjerádjeeriide. Fanasearit mearriduvvojit tonnalogus fanassturrodaga vuodul. Oanehaccat mearraguolástanlágas Earret muddet ies1 guollebivdosearvama, lea Guolástandepartemeanttas viiddis váldi addit guollebivdoráddjehusaid láhkaásahusaid ja muddet guollebivddu jna., buo. mearraguolástanlága § 4. Dákkár láhkaásahusaid sáhttá addit hálddas1an dihte ealli áhperiggodagaid ávkkálaccat, dahje go ávkkálas1 guollebivdu dahje bivdu dan cealkkiha. Dát mearkkas1a ahte vuoddoulbmil lea suodjalit guollemáddodagaid, seammásgo galgá deastta atnit ealáhusbargiinge. Go lea muhtun máddodahkii guollebivdomeari badjerádji mearriduvvon dahje go dihto máddodaga rudalas1 ja ulbmálas1 ávkkástallama deasta dan cealkkiha, lea Guolástandepartemeanttas váldi addit láhkaásahusaid bivdoeriid hárrái searvan fatnasiidda dihto áigodagas ja juohke mátkki nammii, buo. § 5 vuosttas laddasa. Bivdoráddjemat sáhttet gustot ovtta dahje eanet bivddusjoavkkuide, fanasjoavkkuide ja sturrodatjoavkkuide, buo. § 5 nuppi laddasa. Mudden sáhttá geahccalit sihkkarastit guliid gádderusttegiidda, dahje muddet bivdoeavttuid gaskal ies1gudet fanasjoavkkuid. Ee. mearraguolástanlága §§ 1, 2, 4 ja 11 olis lea Guolástandepartemeanta addán soames bistevas1 riikkaviidosas1 láhkaásahusaid earret eará juohke máddodaga guollebivdomearis, ráfáiduhttináiggiin, bivddusatnimis, calbmesturrodagas, lassibivddus ja unnimusmihtus. Dasto leat addon sierra báikkálas1 láhkaásahusat juohke fylkka nammii mii gieldá geavahit dihto bivdosiid j.s. Mearraguolástanláhka láhkavuoddudage ráddjet máddodatbivdima dihto áigodagain (áigolas1563). Mearraguolástanlága mielde galgá ollesearri juogaduvvot searvan fatnasiidda dihto njuolggadusaid mielde. Dorskebivdu dábálas1 bivdosiiguin muddejuvvo searvanlága láhkavuoduin go ásaha jahkásas1 konses1uvdnaortnega. Seamma gusto dihto fatnasiidda mat atnet nuohti earret eará sallit- ja makreallabivdimis. Unnimus fatnasiidda lea ovdal leamas1 várrejuvvon dihto mearri ovttas badjerádjeeriiguin ja gáibádusain ahte fanas lea mearkalogahallamis ja eaiggát guolásteaddjilogus. Dát muhtui 1993:s go unnimus fatnasatge s1adde fanasearreortnegii. Dáhtus sáhttit vuoruhit Davvi-Norgga guolleindustria, addui 1988 njuolggadus mearraguolástanlága § 4:s mii addá Guolástandepartementii válddi mearridit ahte juohke máddodaga olleseari oassi galgá lágiduvvot dihto guovlluid gádderusttegiidda ráhkadeapmái (guovlluearit), buo. § 4 nuppi laddasa ja Árvalusa O. nr. 20 (1988-89), 2. siiddus. Feastonuohtiin bivdit lea gielddus bivdit olggobealde rittu 12 mearra miilla vuoddolinjá guovllus, buo. mearraguolástanlága § 8 vuosttas laddasa. Gielddus ii gusto reahka- ja reabbáfeastonuohti1564, buo. geassemánu 11. b. 1993 láhkanuppástusa. Ráddehusas lea dihto váldi spiehkastit dás, buo. § 8 goalmmát ja njealját laddasa. Mearraguolástanlága § 4 dahje ovddes1 lága vástideaddji mearrádusa olis leat addon moanat bistevas1 láhkaásahusat main lea mearkkas1upmi Finnmárkku guollebivdui. Lassin bindilis ja báikkálas1 láhkaásahusaide, addojit dehálas1 oanehisáigge láhkaásahusat guollebivdui máddodaga geaz1os áiggi mahtodaga dieduid vuodul. 4.11.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Guovddás1 orgánain main lea mearridanválddi leat Ráddehus, Guolástandepartemeanta ja Guolástandirektoráhta. Guolástandepartemeanttas lea bajit váldi guolástangaz1aldagain. Departemeantta váldi ovdanboahtá das mii lea válddahallon bajábealde muddenvuogádagas. Guolástandirektoráhtas leat guovddás1 sajádat guolastanmuddemis, ja lea mearridanváldi moanaid oktavuodain, seammásgo ovddida ávz1z1uhusaid Guolástandepartementii. Direktoráhtas lea olggut ossodatge ovddastuvvon Dárkkistandoaimmahaga1565 bokte ja oktan 5 guovllukantuvrrain ja Nevvohagain oktan 9 guolástanhoavddaiguin ja viehka mán1ga ies1gudet gielddaid guollebivdobagadalliiguin. Dasa lassin leat guolástanlávdegottit buot guollebivdogielddain, ja guolástanstivra fylkkadásis, buo. neavvalága §§ 3-7. Earret dáid stáhta orgánaid leat moanat eará orgánat main leat hálddas1anbarggut; ee. guolásteaddjiid iez1aset vuovdinorganisas1uvnnat juovlamánu 14. b. 1951 varasguollelága nr. 3 mielde. Guolástanhálddas1eamis vuhtto ahte hálddas1anorgánain leat hui viiddis válddit ja ahte mearridanváldi uhccán lea sirdon báikkálas1 vuolit orgánaide. Moanaid mearrádusaid, erenoamáz1it searvanlága mielde, ferte Ráddehus (Gonagas stáhtarádis) dahkat. Mearraguolástanlága mielde lea Guolástandepartemeanttas viiddimus váldi, muhto Guolástandirektoráhta lea oz1z1on sirdot muhtun surggiid válddi. Muddenrádi1566 nammada Guolástandepartemeanta ja das leat 13 olbmo guolásteaddjiorganisas1uvnnaid, guolleindustria, guollebivdo- ja luondduhálddas1eami ja Sámedikki ovddasteaddjiiguin, buo. skábmamánu 28. b. 1991 bargonjuolggadusa. Oanehaccat nevvohagas Nevvohat muddejuvvo geassemánu 11. b. 1982 lágas nr. 42 guolástanealahusa nevvohagas. Lága ulbmil lea ovddidit guolástanealahusa beros1tumiid neavvagiid ja almmolas1 doaibmabijuid bokte, nu ahte ealáhus nu olu go vejolas1 sáhttá addit oadjebas bargosajiid ja mielváikkuhit ahte riddoássan bisuhuvvo ja nannejuvvo, buo. neavvalága § 1. Guolástandepartemeanta ja Guolástandirektoráhta leat guovddás1eiseválddit nevvohahkiige, ja mearridit njuolggadusaid guolástanstivrraide ja guolástanlávdegottiide ja mearridit gohccosa guolástanhoavddaide ja guollebivdobagadalliide, buo. § 2 ja suoidnemánu 9. b. 1982 ggl. cea. Fylkka guolástanstivra lea stáhta orgána 5 miellahtuiguin maid fylkkadiggi nammada, buo. § 4 vuosttas ja nuppi laddasa. Miellahtuin galget oktiibuot leat vudolas1 diedut guolástanealáhusa ies1gudet osiin, buo. § 4 goalmmát laddasa. Guolástanstivra galgá meannudit buot gaz1aldagaid main lea mearkkas1upmi fylkka guolástanealáhussii, gohcit ee. nevvohaga, ja mielváikkuhit árjjalaccat gieldda- ja fylkkagieldda plánemis. Guolástanstivra galgá ies1 vuolggahit ás1s1iid, ja galgá vel fuolahit ás1s1iidge maid guolástanhoavda ovddida, buo. suoidnemánu 1. b. 1982 guolástanstivrraid njuolggadusaid §§ 1 ja 2. Guolástanhoavda lea stáhta fágahoavda fylkkas, ja Guolástandepartemeanta nammada su. Guolástanhoavda lea fágalaccat guovddás1 guolástanhálddahusa vuollásas1, buo. suoidnemánu 1. b. 1982 guolástanhoavddaid gohccosa. Hálddahuslaccat lea son datte fylkkamánni vuollásas1, ja ovddasvástida ee. ráhkadit guolástansuorggi fylkkaplánaevttohusa, buo. gohccosa § 4. Finnmárkku guolástanhoavdda kantuvrras barget gávccis. Guolástanhoavda lea fágalaccat bajábealde guollebivdobagadalliid. Guolástanhoavdda kantuvrra bargguid sáhttá juohkit 3 váldosurggiide: hálddas1eapmi, plána- ja doaibmabidjobargu ja oaivadeapmi ja diehtojuohkinbargu. Gieldda guolástanlávdegoddi lea stáhta orgána 5 miellahtuiguin, maid gielddastivra nammada, buo. neavvalága § 6, 1. laddasa. Lávdegoddi galgá bargat dan maid guovddás1 ja fylkkagieldda eiseválddit gohccot, buo. neavvalága § 5 vuosttas laddasa. Guolástanlávdegoddi galgá veahkehit gielddastivrraid guolástangaz1aldagain, ja galgá cealkit gieldda plánemis ja eará ás1s1iin maid gusket guollebivdosuorgái. Guolástanlávdegottis leat moanat barggut, earret eará ovddasvástádus cállit gieldda guollebivdiid ja bivdoolbmuid olmmos1logu, buo. neavvalága § 8. Guolástanlávdegoddi sáhttá iez1as álgagiinge meannudit guolástangaz1aldagaid mat leat gildii beros1tahtti. Guollebivdobagadallit leat stáhtabargi virgeolbmot ovtta dahje eanet gielddaide ja lea guolástanlávdegotti cállingoddi. Guollebivdobagadalli galgá earret eará cállit guollebivdiid ja bivdiid olmmos1logu guovllus maid ovddasvástida buo. suoidnemánu 1. b. 1982 guollebivdobagadalliid gohccosa § 1 ja 2 ja cakcamánu 26. b. 1983 láhkaásahusa guollebivdiid ja bivdiid olmmos1logu cállimis § 7. Finnmárkkus leat 9 guollebivdobagadalli ja 4 kantuvrabargi geat oktiibuot gokcet 17 finnmárkkogieldda. 4.11.4 Ás1s1emeannudeapmi Sierra njuolggadusat mearrádusaid ráhkkanahttima hárrái gustojit searvanlága §§ 4 goalmmát laddasa (lohpi sierra háviid) ja § 6 vuosttas gitta njealját laddasa (riikkalas1 dahje riikkaidgaskasas1 doaibmabijut headus1tan dihte guollemáddodagaid ávkkástallat badjilmearalaccat jna. ) ja mearraguolástanlága § 4 (muddenfápmudusat1567), § 5 (fanasearit) ja § 8 (lohpi bivdit guliid feastonuohtiin) mielde. Njuolggadusat geahccalit guolástanberos1tumiid ja báikegotti galgat sáhttit dihto láhkai váikkuhit mearrádusaide. Ovdalgo mearriduvvo searvanlága §§ 4 goalmmát laddasa ja 6 vuosttas gitta njealját laddasa mielde, galgá viz1z1ot cealkámus1 lávdegottis man ovddastit guolásteaddjiid fágalas1 organisas1uvnnat (Konses1uvdnalávdegoddi), buo. searvanlága § 7. Ovdal ráhkaduvvojit muddemat mearraguolástanlága §§ 4 ja 8 mielde sáhttá viez1z1at cealkámus1a Muddenrádis, buo. § 10. Mearrádusain mearraguolástanlága § 5 mielde fanaseriid birra, galgá álo viez1z1at cealkámus1a Muddenrádis. Muddenevttohus ovddiduvvo gal Muddenráddái eanas1 ás1s1iin. Ás1s1emeannudeapmi báikkálas1 bivddusatnima muddemiid mearrideames mearraguolástanlága § 4 mielde galgá cuovvut sierra njuolggadusaid, Guolástandepartemeantta geassemánu 7. b. 1988 njuolggadusaid mielde. Báikkálas1 muddemat leat gildosat geavahit dihto bivdosiid dárkilat albmaduvvon vuonain ja nuriin. Bivddusmuddemiid meannudit báikkálas1 ráddeaddi lávdegottit báikkálas1 muddemiidda, buo. njuolggadusaid 2. cuoggá. Dákkár lávdegottit leat ásahuvvon juohke fylkkas dahje guolástanhoavdaguovllus, jus dát siskkildit eanet fylkkaid. Lávdegottiid ovddasteaddjiid leat válljen fylkkaguolásteaddjisearvi, fylkkagieldda ovddasteaddji ja guolástanhoavda. Báikkálas1 gáibádusat muddemiid hárrái galget sáddejuvvot báikkálas1 guolástansearvvi bokte fylkkaguolásteaddjisearvái, dahje guolástanlávdegotti bokte, mii sádde ohcama guolástanhovdii. Guolástanhoavda fuolaha ás1s1eráhkkaneami, buo. njuolggadusaid 1. cuoggá. Gielddaiguin gulaskuddanortnet álggahuvvui 1988 njuolggadusaid mielde, ee. sámi organisas1uvnnaid váikkuhemiin. Gáibádus sámi beales lei datte ahte galggai leat sámi ovddasteaddji báikkálas1 muddenrádis. Guolástandepartemeantta mielde lea ortnega áigga ahte báikegoddi earret fidno- ja oasseáiggeguolásteaddjit riddo- ja vuotnaguovlluin galget sáhttit oaz1z1ut iez1aset beros1tumiid áimmahus1s1ot. Guolástandepartemeanttas diedihuvvo ahte moanat báikkálas1 muddengáibádusat biehttaluvvo vaikko báikkálas1 muddemiid ráddeaddi lávdegoddi lea daid ovttajienalaccat rávven. Ohcan beassat guolásteaddjilohkui sáddejuvvo gieldda guolástanlávdegoddái. Olmmos1lohku cállo ja almmuhuvvo beaiveáviissain ja guovddás1 sajiin man1imus1skábmamánu 1. b. Listtas galget leat diedut váidinvuoigatvuodas ja váidináigemearis. Buohkain geain navdo leat vuoigatvuohta cuoz1z1ut guolásteaddjilogus galget cállot dasa, geahca cakcamánu 26. b. 1983 láhkaásahusa § 8 guolásteaddjilogu cállimis. Geat vuosttas geardde cállojit, sihkkojuvvojit, dahje sirdot A bládis B bláddái dahje nuppeláhkai, galget cálalaccat diedihuvvot váidinvuoigatvuodas ja váidináigemearis ja sáhttet, ovdal skábmamánu 30. b., váidit cálalaccat gieldda guolástanlávdegoddái hálddas1anlága njuolggadusaid mielde. Ovdal juovlamánu 31. b. galgá lávdegotti ráhkkanahtti váiddagiedahallan leat loahpahuvvon, ja loahpalas1 lista sáddejuvvo oadjokantuvrii ja Guollebivdodirektorii. Jus váidda ii váldo vuhtii sáddejuvvo diehtu ráhkkanahtti váiddagiedahallanboadus váidái ja Guollebivdodirektorii loahpalas1 mearrádussii, geahca láhkaásahusa § 10. 4.12 GUOLLEBIEBMAN 4.12.1 Álggahus Riddo- ja eksportealáhussan lea guollebiebman hui mávssolas1 Norgga ássamii ja ruhtadillái. Mearradoalloealáhus1568 lea dál eanas1 seammago biebmat luosaid ja dápmohiid, muhto eará guolitge numo dorskeguolit, rávddu ja skálz1o- ja reabbaeallit1569 leat biebmanbuvttadeamis. Guollebiebmanealáhus1570 álggahuvvui man1n1it Finnmárkkus, eanas1 rusttegat ledje doaimmas man1n1il 1985. Dát boahtá das go guhká navdui ahte luondduvidá dilálas1vuodat, erenoamáz1it galbma meara geaz1il, ii várra nu guhkkin davvin gánnáhan biebmagoahtit. Ealáhus ásahuvvui dalle goas lei veajehiid1571 váili ja vearditmeahttun divrras. Dasa lassin vuvdojuvvo álggadettiin hui fuones veajehat fylkkas, ee. nu gohcoduvvon “islándaveajehat” mat jámihedje stuorrát ja fuoniduhtte s1attu. 1987 man1n1il buoriduvvui dilli ja Guolástandirektoráhta 1990 gánnáhahttimeros1tallan cájehii ahte Finnmárkkus ja Romssas ledje olles riikkas buoremus gaskamearalas1 bohtosat. Biebmanguoli njuolggaárvu Finnmárkkus lei 1992:s sullii 150 miljon ru. Oktiibuot lea álggu rájes addon sullii 60 konses1uvnna Finnmárkkus. 1992:s ledje Finnmárkkus sullii 55 luosa ja dápmohiid biebmoguollekonses1uvnna1572. Dáin ledje dus1s1e 23 doaimmas, dan ektui go 38 1988:s ja 25 1990:s. Buvttadanmearri 1992:s lei sullii 3850 tonna. Eanas1 luossa- ja dápmotbiebmoguollerusttegat leat biddjon Oarje-Finnmárkui. Stuorámus biebmogielddat leat Áltá ja Hámmárfeasta. Nuorta-Finnmárkus ledje 1992:s dus1s1e golbma rusttega doaimmas; guokte Gán1gaviikkas, ja okta Unjárggas. Hui stuorra beros1tumi lea buvttadit eará guliidge go luosaid ja dápmohiid, erenoamáz1it gusto dát dorskeguliide (dorski ja sáiddi), muhto vallasiidge. 1993 álggus ledje oktiibuot addon 67 konses1uvnna dorskeguliide ja vallasiidda. Dáin ledje 1992:s dus1s1e 33 dorskebiebmanrusttega ja okta rávdobuvttadanrusttet doaimmas. 1992:s buvttaduvvui sullii 200 tonna dorskeguolli. Skálz1oelliid1573 ja reabbáelliid buvttadeapmi lea áibbas unnán, dus1s1e golbma lobi ledje doaimmas 1991:s, nuppis dáin dutkot skálz1z1ut. Finnmárkkus ledje 1992:s 11 gilvaguliid1574 buvttadanlobi. Dáin ledje golbma rusttega doaimmas, mat oktiibuot buvttadedje sullii 1.3 mill. tonna. Dasa lassin ledje guokte rusttega mat buvttadedje gilvaguliid maid galggai diks1unrusttegiida bidjat. (Gáldu: Finnmárkku guolástanhoavda, Melding om virksomheten i 1992, ja fiskeristatistikk i Finnmark 1992.) Sáivacáhcebiebman ii leat olus leavvan. Dál lea dus1s1e Guovdageainnus konses1uvdna ja gos buvttaduvvo rávdu. Ovdal lea geahccaluvvon buvttadit hávgga, cuovz1z1a, girjeluosa ja Kanadarávddu. S1ibitdoavttireiseválddit gilde datte oastit Kanadarávddu olgoriikkain, seammásgo doaimmas ledje gávpemárkanváttisvuodat. Navdo ahte 1992:s ledje sullii 140 bargi biebmoealáhusas Finnmárkkus. Dábálas1 lea navdit ahte vástideaddji lohku bargá dasa guoskevas1 doaimmain, nu ahte Finnmárkkus ledje sullii 280 bargojahkodaga biebmanealáhussan. (Gáldu: Ĺrsmelding 1992, Finnmárkku guolástanhoavda.) 4.12.2 Láhkavuodus ja njuolggadusat Giessemánu 14. b. 1985 guollebiebmanláhka nr. 68 lea guovddás1 láhka mii stivre biebmandoaimma. Anadroma luossaguliid ja sáivaguliid rusttegat meaddemiid veajahahttimii1575 ja buvttadeapmái diks1umii, muddejuvvojit datte miessemánu 15. b. 1992 lágas nr. 47 luossaguliid jna. birra, geahca biebmanlága1576 § 3 man1imus1laddasa. Biebmanrusttegiid ásaheapmi ja doaibmage lea dan duohken addojitgo lobit eará lágaid mielde. Biebmanlága láhkavuoduin leat moanat láhkaásahusat addon mat ealáhusa lagat muddejit. Muhtun guovddás1 láhkaásahusat meannuduvvojit lagat vulobealde. Eará lágat mat leat áigeguovdilat biebmandoaimma ásaheami ja doaimma oktavuodas leat geassemánu 22. b. 1990 gaskaboddosas1 láhka doaibmabijuid birra cáhceealániid dávddaid vuostá, geassemánu 8. b. 1954 láhka hápmaniid ja mearraguovlluid birra, suoidnemánu 8. b. 1983 nuoskkidanláhka. Dasa lassin lea geassemánu 14. b. 1985 plána- ja huksenlágas nr. 77 stuorra mearkkas1upmi biebmandoaimmas go gieldda- ja fylkkaplánain mearriduvvo gosa biebmanrusttegat biddjojit go viesuid huksemat ja rusttegiid bidjamat galget diedihuvvot. Mudui lea mearkkas1upmige guovvamánu 23. b. 1959 lágas nr. 5 fuoddargohccis, miessemánu 28. b. 1959 lágas guliid ja guollegálvvuid kvalitehtadárkkistusas. Finnmárkku 1992-95 fylkkaplána namuha 4. kapihttalis ahte mihttomearrin lea sihkkarastit gánnáhahtti mearradoalloealáhusa. Strategiat dán mihttomeari juksat leat: «Prioriteret gánnáhahtti rusttegiid/doaluid mat leat. Nannet oahppofálaldagaid ja fitnooahpa. Prioriteret ovdánahttindoaimmaid mat leat heivehuvvon nuoraid boahtteáigge dárbbuide. Sihkkarastit guliid lovpemis, dávddaid vuostá ja gáhttet nuoskkidemiid. Ásahit ortnegiid nu ahte oaz1z1u lonuhit dieduid/máhttáhusa rusttegiin/doaluin mat bures doibmet.» Oanehaccat guollebiebmanlágas Guollebiebmanlága § 2:s meros1tallo biebmat "buot doaibma mas biebmá dahje giedahallá ealli guliid ja skálz1oelliid gollama, fuoddariid, fas buvttadeami, gilvima, dutkama dahje oahpahusa áigumus1s1ii. Doaibmasuorgái gullet vurket ealli guliid ja skálz1oelliid biebmange. Guollebiebmanláhka lea mealgat hábmejuvvon geahccalan dihte leat buorrin hearkkes ealáhusdoaimma guovlluin. § 1:s cuoz1z1u ahte lága ulbmil lea váikkuhit ahte biebmanealáhus sáhttá dássedit1577 ovdánit ja s1addat gánnáhahtti ja ceavzilis guovlluealáhussan. Lága guovlluhápmi dihtto § 6:sge, mas cuoz1z1u ahte departemeanta galgá addit njuolggadusaidge makkár guovlluide berres1ii juolludit konses1uvnnaid. § 6 nuppi laddasis ovdanboahtá ahte váldonjuolggadus lea ahte eaiggádiin berres1ii leat báikkálas1 gullevas1vuohta. Eaiggátberos1tumiid báikkálas1 gullevas1vuoda gáibádus lea loz1z1ejuvvon man1imus1jagiid. Lága vuogádat lea oanehaccat nu ahte gildojuvvo biebmat guliid jus ii leat Guolástandepartemeanttas oz1z1on lobi, dahje das geasa departemeanta lea fápmudan válddi. Gildosii gullá sihke eaiggádus1s1at, háhkat, hukset, bierggastit1578 ja doaimmahit guolle- dahje skálz1oeallibiebmanrusttega, buo. § 3 vuosttas laddasa. Gáibiduvvo lohpi sihke biebmat nu gohcoduvvon máddoguliid, meaddemiid veajahahttit ja gilvaguolle-, borranguolle- ja eará cáhceealániid1579 buvttadit. Konses1uvdna sisdoallá mearrádusaid makkár guollenáliid dahje skálzoelliid sáhttá biebmat, makkár doaimmaid ja geat dahje makkár searvvit leat oz1z1on lobi, buo. biebmanlága § 4. Biebmanlága § 5 vuosttas laddasis leat addon mearrádusat mat galggas1edje sihkkarastit ahte ii addo biebmanlohpi jus rusttet sáhttá nuoskkidit, leavvadit guliide dahje skálz1oelliide dávddaid dahje jus rusttet ii leat biddjon vuohkasit guovllu birrasa, lobálas1 johtalusa dahje eará ávkkástallama ektui. Vuosttas laddasa mearrádusat sáhttet omd. leat áigeguovdilat sáivabiebmama oktavuodas, gos cáhci golgá stuorát luossajohtti cázádagaide, numo lea eanas1 sáivacáziin Sis Finnmárkkus. Dávda- ja nuoskkidangaz1aldagaid árvvos1tallet s1ibitdoavttir- ja birasgáhtteneiseválddit nuoskkidanlága ja dávdalága vuodul, muhto guolástaneiseválddiin lea iehcanas ovddasvástádusge dáid dilálas1vuodaid ollislaccat meros1tallat biebmanlága § 5 mielde. Árvvos1tallama dáfus biebmanlága § 5 vuosttas laddasa nr. 3 mielde leago rusttet biddjon gokko ii leat vuogas birrasa ja johtalusa ektui, de áimmahus1s1á dáid deasttaid geassemánu 8. b. 1984 hápmaniid ja mearraguovlu jna. lága mieldege. Guolástandepartemeanttas lea bajit hálddas1anovddasvástádus dánge lága mielde, muhto váldi lea sirdon Kystverket:i (Riddodoaimmahahkii). Biras- ja suodjalanberos1tumiid árvvos1tallá fylkkamánni birasgáhttenossodat. Rusttegiida mat juo leat ásahuvvon cuoz1z1u biebmanlága § 5 nuppi laddasis ahte "sierra háviin sáhttá Gonagas ollásit dahje belohahkii spiehkastit vuosttas laddasa eavttuin, ja ee. diktit rusttegiid fárrehit almmá dohkkehuvvon mearrádusaid headus1temi haga. Dákkár spiehkastat gustojit gaskaboddosaccat, dassáz1iigo sierradilli lea nohkan." Geassemánu 14. b. 1991 ggl. cea. lea dát váldi sirdon Guolástandepartementii. Biebmanlága § 11 lobi ruovttoluotta geassima hárrái ferte geahccet bákkolas1 gáibádusaid oktavuodas mat biddjojit § 5:s. § 11 mielde sáhttá lohpi gessot ruovttoluotta jus rusttet dagaha, dahje sáhttá leavvadit dávdda dahje nuoskkideami, dahje jus rusttet ii biddjo vuohkasit birrasa dahje lobálas1 johtalus j.s. ektui. Eaktun geassit lobi ruovttoluotta lea ahte vahága ii sáhte buoridit dahje muhttit rusttega saji. § 19:s lea láhkavuoddu ruovttoluotta geassit dahje biehttalit lobi addit jus háldejeaddji dahje ohcci sakka, dahje mán1gii, lea rihkkon lága mearrádusaid dahje mearrádusaid dahkkon lága olis. § 14 mielde gildojuvvo mátkkas1it lagabut go 20 mehtera cáhcediks1unrusttegis1580 ja bivdit guliid lagabut go 100 mehtera. Rusttega lahkosis lea gielddus earáide go rusttega eaiggádis rusttegis bivdit guliid ja skálz1oelliid mat eai s1at leat giddejuvvon rusttegis. Dát bivdovuoigatvuohta1581 lea doalahuvvon eaiggádii gitta 14 beaivvi rádjai man1n1ilgo guolli lea gárgidan rusttegis, ja gusto vaikko mudui leat dáid guollenáliide ludolas1 dilis dohkkehuvvon ráfáiduhttinmearrádusat, buo. biebmanlága § 9. Borgemánu 9. b. 1991 doaibma ja ásahanláhkaásahusaid § 11:s lea dát vuoigatvuohta gártan eaiggádii bivdogeatnegasvuohtan. Dás cuoz1z1u ee. ahte konses1uvdnadoalli1582 ovddasvástida ahte jodihuvvo ráddjejuvvon, muhto virolas1 gozihanguollebivdu 100 mehter gaskkas rusttegis geahccalan dihte fuobmát biebmanguliid vejolas1 gárgideami. 4.12.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Biebmandoaimmahálddas1eamis lea mihtilmas ahte ies1gudet hálddas1anorgánat nannosit gozihit ealáhusa, belohahkii vai dihtet galle biebmanrusttega galggas1edje ásahuvvot, belohahkii gos galggas1edje ásahuvvot, gii galggas1ii oaz1z1ut lobi, ja lobi lagat sisdoalu dáfus. Guovddás1 hálddas1anorgánat mearridanválddiin biebmanlága mielde leat Guolástandepartemeanta ja Guolástandirektoráhta. Muhto sihke Birasgáhttendepartemeanttas ja Eanadoallodepartemeanttas lea váldi biebmandoaimmas, ja lea iehcanas hálddas1anovddasvástádus iez1aset surggiin ja dahket mearrádusaid sierra lágaid mielde. Guolástandepartemeanttas lea bajit ovddasvástádus biebmanlága hálddas1it, ja ráhkada láhkaásahusaid, addá cealkámus1aid lága áddejumis ja lea váiddaorgána direktoráhta dahkan mearrádusaide. Guolástandepartemeantta váldi § 3 mielde addit biebmanlobi lea váldesirdon Guolástandirektoráhtii, buo. geassemánu 21. b. 1985 váldesirdinmearrádusa. Guolástandepartemeanttas lea § 6 vuosttas laddasa mielde váldi mearridit galle lobi galggas1ii addit luossa- ja dápmotborranguollebiebmamii ja addit juolludannjuolggadusaid, dása gullá makkár guovllut galggas1edje vuoruhuvvot. Lága mielde ii leat vástideaddji lohpi ráddjet konses1uvnnaid logu eará biebmandoaimmaide, geahca omd. biebmanlága § 7 biebmat eará náliid go luosa ja dápmoha ja § 8 meaddemiid veajahahttimis ja gilvaguliidbuvttadeamis. § 6 goalmmát laddasa mielde lea departemeanttas váldi ráddjet juohke eaiggáda rusttetlogu. Dán sáhttá ean1kalmearrádusa dahje láhkaásahusa bokte dahkat. Guolástandirektoráhta lea geavadis biebmandoaimma guovddás1 doaimmaheaddji orgána, ja lea váldi earret eará § 19 mielde biehttalit dahje geassit ruovttoluotta lobiid ja addit lobi § 15 mielde oastit olgoriikkain ealli mearraealániid nugo guliid, meaddemiid, skálzoelliid j.s. Váldi addit lobiid biebmat lea systemáhtalaccat váldesirdon Guolástandirektoráhtii, mii mealgat lea dasto sirdán válddi guolástanhoavddaide. Birasgáhttendepartemeanta ovddasvástida árvvos1tallama leago nuoskkidanvárra nuoskkidanlága mielde. Eaktun oaz1z1ut lobi biebmanrusttega doaimmahit lea ahte lea addon luoitinlohpi1583. Fylkkamánni addá luoitinlobi territoriálrájá siskkobealde, ja Stáhta nuoskkidangeahccái1584 fas dan olggobealde buo. nuoskkidanlága1585 § 11. Eanadoallodepartemeanttas lea bajit ovddasvástádus árvvos1tallat sáhttetgo dávddat leavvat geassemánu 22. b. 1990 guolledávdalága (dahje man1it bistevas1 lága) mielde. Eanadoallodepartemeanttas ovddasvástida guolledávdalága, muhto fylkkas1ibitdoaktárii leat sirdon váldi meannudit ja mearridit ohcamiid guolledávdalága mielde. Jus fylkkas1ibitdoavttir biehttala ohcama dán lága mielde, ii nappo addo lohpi ásahit biebmanrusttega. Fylkka guolástanhoavda lea orgána mas guovllulaccat lea guovddás1 hálddas1anovddasvástádus biebmanlága mielde. Guolástandirektoráhta lea moanaid mearrádusain dasto sirdán válddi guolástanhovdii. Dát gusto ee. válddi geassemánu 11. b. 1990 skálz1oealliláhkaásahusa, geassemánu 11. b. 1990 láhkaásahusa eará guollenáliid go luosa ja dápmohiid hárrái, geassemánu 11. b. 1990 meaddemiid veajahahttima ja gilvaguollebuvttadeami láhkaásahusa ja juovlamánu 20. b. 1985 láhkaásahus guollebiebman sáivacázis mielde. 1985-láhkaásahusa mielde mearrida Guolástandirektoráhta galgágo konses1uvnna addit jus gusto luossa- ja dápmotbiebmama lohpái, buo. geassemánu 21. b. 1985 váldesirdinmearrádusa. Guolástandirektoráhta lea dasto sirdán dán válddi guolástanhovdii. Seamma gusto válddi addit lobi biebmat eará guollenáliid go luosa, dápmoha ja girjeluosa, buo. Guolástandirektoráhta njukcamánu 10. b. 1986 girjji. Guolástanhoavda lea dasto oz1z1on válddi addit lobi biebmat skálz1oelliid (suoidnemánu 11. b. 1990 láhkaásahus), gilvaguollebuvttadeapmái (suoidnemánu 11. b. 1990 láhkaásahus), luosa, dápmoha ja girjeluosa máddoguoli biebmamii (suoidnemánu 18. b. 1986) láhkaásahusa ja guollebiebman sáivacázis (juovlamánu 20. b. 1985 láhkaásahus). Buot dáid láhkaásahusain cuoz1z1u ahte Guollebivdodirektora dahje geasa dan fápmuda addá lobi. Guolástandirektoráhta lea addán buot dáid surggiid váldesirdinválddi guolástanhoavddaide. Borgemánu 20. b. 1991 mearrádusas lea guolástanhoavddaide addon váldi biebmanlága § 14a mielde dárkkistit ahte biebmanrusttegiin lea dárbbas1las1 dohkálas1 teknalas1 dássi. Dasa lassin lea guolástanhoavda oz1z1on válddi borgemánu 9. b. 1991 doaibma ja ásadanláhkaásahusa dehálas1 osiin. Borgemánu 13. b. 1990 mearrádusas lea guolástanhovdii addon váldi bággoneavvuid1586 láhkaásahusa mielde ja cuon1ománu 24. b. 1991 mearrádusas lea sutnje addon váldi máddoguollekonses1uvnnaid1587 sirdimii. Guolástanhoavddas lea mudui dehálas1 sajádat guollebiebmandoalliide ee. fágalas1 rádiid, informas1uvnna ja oaivadeami addimis. Guolástanstivra lea stáhta lávdegoddi maid fylkkadiggi lea válljen. Guolástanstivrrat galget meannudit buot gaz1aldagaid main lea mearkkas1upmi guolástanealáhussii, biebmanealáhussiige, muhto ii leat mielde dábálas1 ás1s1emeannudeamis. Gielddaid guolástanlávdegottit leat báikkálas1 stáhta orgánat. Dain ii leat mearridanváldi biebmandoaimma oktavuodas, muhto leat almmatge bákkolas1 gulaskuddanorgánat konses1uvdnaohcamiid oktavuodas. Gielddain lea guovddás1 sajádat biebmanrusttegiid ásahemiid oktavuodas. Gildii sáddejuvvo biebmanrusttega ásaheami ohcangáhppálat, ja dat ovddasvástida árvvos1tallat gokko rusttet galgá biddjot guovllu birrasa, eará ávkkástallama, jna. ektui, buo. biebmanlága § 5 vuosttas laddasa nr. 3. Gielddaplána bidjá vuddosa gieldda eanahálddas1eapmái ies1gudet ulbmiliidda. Jus ohccon guovlu rusttetsadjái lea plánejuvvon dákkár ulbmilii sáhttá ohcama meannudit dus1s1e ean1kalohcamin. Jus ohcan lea vuostá gielddaplána mearrádusaiguin ferte várra aiddolas1at meannudit plána- ja huksenlága mielde. 4.12.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Ás1s1emeannudeapmi Konses1uvdnaohcamat biebmat luosa ja dápmohiid borranguollin lea juolluduvvon nu gohcoduvvon konses1uvdnavuoruin. Dákkár konses1uvndavuorut leat leamas1 jagiin 1981, 1983 ja 1985. Juohke konses1uvdnavurrui mearriduvvui sierra láhkaásahus biebmanlága olis, mii galggai gustot dus1s1e dán juolludeamis. 1989:s mearriduvvui liige juolludanvuorru Davvi-Romssas ja Finnmárkkus, mas oktiibuot 30 borranguollekonses1uvnna galge juolluduvvot, 20 dáin Finnmárkkus. Dán konses1uvdnajuolludeami láhkaásahus dohkkehuvvui ggl. cea. borgemánu 28. b. 1988. Man1imus1 riikkaviidosas1, oppalas1 láhkaásahus konses1uvdnajuolludemiid birra biebmat luosa ja dápmohiid borranguollin, addui geassemánu 21. b. 1985. Láhkaásahus gusto dus1s1e ohcamiidda mat bohte borgemánu 15. b. 1985 rádjai. Odda konses1uvdnajuolludeamit ruovttoluotta váldima, reastaluvvama dahje sullasas1 árttaid geaz1il, galget cuovvut 1985-láhkaásahusa njuolggadusaid. Jus boahtteáiggis gártet odda konses1uvndavuorut ráhkaduvvojit odda láhkaásahusat. Ohcci ferte cállit ohcama mas leat buot ás1s1áiguoskevas1 diedut meannudit biebmanlága, hápmanlága, guolledávdalága ja nuoskkidanlága mielde. Biebmanlohpeohcan sáddejuvvo sihke guolástanhovdii guovllus gosa áiggos1ii bidjat rusttega ja guoskevas1 gildii. Ohcci ovddasvástida, miessemánu 21. b. 1985 § 2 nr. 3 láhkaásahusa mielde, ahte ohcan biddjo almmolas1 dárkkistussii ja ahte dát almmuhuvvo dábálas1 lági mielde. Dán dahká gielda. Man1n1ilgo gielda lea meannudan ohcama ja árvvos1tallan mo dát cuohcá guovllu birrasii, johtalussii dahje eará plánejuvvon ávkkástallamii, sáddejuvvo dat mearkkas1umiiguin guolástanhovdii. Guolástanhoavda sádde ohcama riddodoaimmahahkii dahje hápmanstivrii meannudeapmái ja mearrádussii hápman- ja mearraguovllulága mearrádusaid mielde, fylkkas1ibitdoaktárii meannudeapmái ja mearrádussii guolledávdalága mielde ja fylkkamánnái birasgáhttenossodahkii meannudeapmái ja mearrádussii nuoskkidanlága mielde. Fylkkamánni cealká de luonddusuodjalan-, olgunastin-, guollebivdo- ja fuoddoberos1tumiid hárráige, ja sádde cohkkejuvvon árvvos1tallama guolástanhovdii. Ies1gudet orgánat sáddejit mearrádusaideaset mán1gosa juohkehaz1z1ii. Jus muhtun dáid orgánain ii atte lobi namahuvvon lágaid mielde, de mearkkas1a dát ahte biebmanohcan biehttaluvvo. Guolástanhoavda de árvvos1tallá fágalaccat gokko biddjo, lanjaid, gánnáhahtti doaimma vejolas1vuodaid, eaiggátberos1tumiid báikkálas1 gullevas1vuoda jna., ja mearrida ohcama biebmanlága ja daid áigeguovdilis láhkaásahusaid mielde. Dán oktavuodas biddjojit vuoddun lága § 1 ulbmilatge earret eará váikkuheames "gánnáhahtti ja ceavzilis guovlluealáhusa." Ohcci gii dárbbas1a eatnamage stáhta eatnamiin ohcá seammás Finnmárkku eanavuovdinkantuvrras oastit dahje láigohit eatnamiid. Guolástanhoavda buohtalastá ohcamiid, ja sádde viessosadjeohcama Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii jus addo biebmanlohpi. Finnmárkku eanavuovdinkantuvrras meannuduvvojit viessosadjeohcamat dábálas1 ás1s1emeannudannjuolggadusaid mielde. Geahca lagat dán birra 2. kapihttalis eanavuovdinortnega birra. Váidin Guolástandepartemeanta lea váidalanásahus Guolástandirektoráhta dahkan mearrádusaide, ja guolástanhoavdda dahkan mearrádusat guoddaluvvojit Guolástandirektoráhtii. Ies1gudet suorgeeiseválddiid dahkan mearrádusaide, lea Riddodirektoráhta váidalanásahus Riddodoaimmahaga (Hápmanstivrra) dahkan mearrádusaide, ja Eanadoallodepartemeanta leat váidalanásahus fylkkas1ibitdoaktára dahkan mearrádusaide ja Statens Forurensningstilsyn (Stáhta Nuoskkidangohcci) fylkkamánni birasgáhttenossodaga dahkan mearrádusaide. Váidinnjuolggadusat cuvvo hálddas1anlága VI kapihttala, §§ 28 rájes 36 rádjai njuolggadusaid. Konses1uvdnamearrádus lea ean1kalmearrádus ja dan sáhttáge dalle váidit. Geavat Luosa ja dápmohiid borranguollebiebmankonses1uvnnat leat dus1s1e addon 3 riikkaviidosas1 konses1uvndavuoruin ja liige vuorus 1989:s Finnmárkkus ja Davvi-Romssas. Guolástaneiseválddiid árvvos1tallama mielde ii dárbbas1 dálá dilis juolludit eanet konses1uvnnaid. Danin ii leat olus jáhkehahtti ahte lagamus boahtteáiggis gártet odda riikkaviidosas1 konses1uvndavuorut. Geavadis juolluduvvojit dalle dus1s1e ruovttoluotta váldon konses1uvnnat omd. man1n1il omd. reastaluvvamiid dahje garra rihkkumiid. Dás ovdanboahtá mii álggos lea celkon ahte hui mán1ga juolluduvvon konses1uvnnain eai leat doaimmas. Finnmárkkus leat omd. 67 konses1uvnna biebmat eará guliid go luosa ja dápmohiid, ja dus1s1e sullii 13 dorskebiebmanrusttega ledje doaimmas 1992 álggus. Eanas1 dorskeguollebiebmanrusttegat mat leat doaimmas leat Finnmárkkus. Go guolástanhoavda árvvos1talai konses1uvdnaohcamiid biebmat luosa ja dápmohiid borranguollin Finnmárkkus, ii lea deattuhan olus gánnáhahttiárvvos1tallamiid, sihke go ii leat leamas1 nu stuorra beros1tupmi go riikkas mudui ja go oppalaccat fylkkas leat ruhtajorru ealáhusas leamas1 unnit. Finnmárkkus lea guollebiebman mán1gasii lotnolasat eará ealáhusaiguin, ja dán láhkai sihkkarastimin olles ealáhusvuddosa mii addá doarvái rudalas1 vuodu bisuhit báikegotti barggaheami ja ássama. Danin lea váttis cadahit biebmandoaimma errejuvvon gánnáhahttiárvvos1tallan Finnmárkkus. Sáivacáhcebiebman1588 lea geahccaluvvon Guovdageainnus Davviriikkalas1 Sámi Instituhta olis ja Deanu eanadoalloskuvlla bokte. Guovdageainnus buvttaduvvui ain 1992:s rávdu. Fylkka birasgáhtteneiseválddit leat álgovuorus vuostá biebmama sáivacázádagain, ja dalle erenoamáz1it stuorát luossajogain. Jogain gos ii jode luossa ii gárz1z1iduvvo nu sakka. Guolástaneiseválddit eai leat mielas ahte viz1z1ojit guolit eará guovlluin biebmamii cázádagain, muhto leat mudui miedis biebmamii go váldá ja biebmá luondduguoli dihto áiggi ovdal dan goddá. Eaktun lea dalle ahte buot guoli maid váldá ja biebmá gullá báikkálas1 cázádahkii, ja ahte doaibma ii leavat dávddaid dahje nuoskkit cázádaga. Dehálas1 árta eiseválddiid cavga geavadii sáivacáhcebiebmamii1589 lea ballu dávddaid leavvamis fylkka luossajohtti jogaide, erenoamáz1it luossaparasihtta Gyrodactylus salaris. 4.13 MINERÁLAT 4.13.1 Álggahus Finnmárkku báktevuodus leat golbma geadgelági1590 váldojoavkku, juhkkojuvvon geadgelágiid agi ja boahtimus1a mielde. Sis Finnmárkkus ja muhtun oasáz1iin Oarje-Finnmárkus leat eatnamiin nu gohcoduvvon prekambralas11591 geadgelágit, namalassii geadgelágit mat s1adde 3000-1000 miljon jagi dás ovdal. Dát geadgelágit gohcoduvvojit vuoddobáktin1592ge, ja siskkildit ee. gneissa, granihta, gabbro. Vuoddobáktegeadgelágiin1593 lea liikká ruovdemálbmii eanemus beros1tupmi. Stuorámus avádat ollá guovlluin gaskal Vuotnabada ja Deanus guhkás Rus1s1ii. A/S Sydvaranger doaibma lea vuodduduvvon dán gávnos1tupmái. Eará ruovdemálbmagávnos1tumit gávdnojit guovllus gaskal Álttá, Guovdageainnu ja Kárás1joga. Muhtun vuoddobákteguovlluin gávdnojit ruonágeadgeávit1594, mas lea kiisafievrrideaddji1595 geardu ja veaikeminerálat1596. Ná lea Biedjovákkis, gos lei ruvkedoaibma gitta 1991 rádjai. Dákkár guovlluin sáhttá gávdnot gollige. Várnjárggas ja Deanus gokcá vuoddobákti nu gohcoduvvon man1n1eprekambralas11597 geadgelágiid, namalassii ahte geadgelágit leat s1addan 1000-570 miljon jagi dás ovdal. Dábálas1 geadgelágit dás leat sáddogeadgi, láiraráktu1598, konglomeratat, dolomihtta ja kvárcihtta. Finnmárkku olggut osiin, Deanuvuonas ja oarjjás, lea vuoddobákti gokcon nuorat geadgelágiin, s1addan 570-400 miljon jagi dás ovdal. Geadgelágit leat laiggohagain dahje hoigangokcasiin badjel boares geadgelágiid, ja dábálamos geadgelágit leat ies1gudetlágan garra sáddogeadgi, kvartsihtta, ráktu ja dolomihtta. Ráktodoaimmas leat guhkes árbevierut Álttáguovllus, ja lea ain stuorra ealáhus. Ráktodoaibma lea Irgevuonasge Davvesiiddas. Dasa lassin lea doaibma dolomihttagávdnos1tumis1599 Bissojogas. Man1imus1 joavku leat geadgelágit mat leat s1addan ies1gudet áiggiid dollaváriid1600 doaimmain. Dát gusto omd. nefelinsyenihtii, mii gávdno stuorát gávdnos1tumis Stierdnásullos1601. Dát gávdnos1tupmi lea ávnnasgáldu Eurohpa glássa- ja bálseduodjeindustria1602 stuorra oassi. Buriid gávdnos1tumiid geaz1il lea minerálaroggan leamas1 ja lea ain dehálas1 ealáhus Finnmárkkus. Gávvuona veaikedoaimmahat lei 1840-70-jagiin stuorámus industrifitnodat Davvi-Norggas. Dál leat oktiibuot ciez1a bákterusttetfitnodaga fylkkas. Guovtti fitnodagas lea gággan ja roggan málmma. Stuorámus lea A/S Sydvaranger Mátta-Várjjat gielddas, mas 1985:s ledje sullii 1200 bargi, ovdal bargoveahka 1990:s geahpeduvvui 675 bargái. 1996 rádjai galgá álggahuvvot eatnanvulos1doaibma1603 ja odda buktagiid buvttadeapmi, seammásgo bargoveahka ain galgá geahpeduvvot, várra 250 bargái. Nuppi málbmafitnodagas, Bidjovagge gruber A/S:s Guovdageainnus, ledje 110 bargi ovdal skábmamánu 1991 doaibmabottu. Eará vihtta minerálafitnodaga fylkkas barget buohkat ráktoávdnasiiguin1604; Elkem Nefelin AL Stierdnásullos olggobealde Álttá, Elkem Tana Kvartsittbrudd AS Deanus, Steinsliperiet AS Álttás, AL Alta Skiferbrudd ja Friarfjord AS Davvesiiddas. Oktan ávnnaslágideaddjiin1605 barggahit dát oktiibuot badjelas1 440 olbmo. Moanaid dáid fitnodagain leat buorit ávnnasliiggit1606 ja jodihit mealgat vuoittuin. Lassin fitnodagaide mat leat álggahuvvon, lea luonddugeadgegávdnos1tumi geahccalandoaibma mán1gga sajis fylkkas, ee. Buodggáidnjárggas Mátta-Várjjagis, Sállánis, Láhpi gielddas ja Náranasas Guovdageainnus. Rikkis gávdnos1tumiid geaz1il leat olu geologalas1 kártemat, minerál- ja málbmaohcamat ja luonddugeadgeiskkadeamit, ja leage sakka lassánan man1imus1jagiidge. Iskkaduvvon lea belohahkii Norges Geologiske Undersřkelse (NGU) olis ja belohahkii priváhta pros1eaktaservviid olis. NGU:s lea Finnmárkkus leamas1 sierra logijagás1 kártenprográmma mii loahpahuvvui 1992 álggus. NGU ovttasbarggai dalle báikkálas1 eiseválddiiguin ja sullasas1 industriain oaz1z1un dihte várdosa fylkka minerála gávdnos1tumiin ja vejolas1vuodain. NGU lea addán dán várdosa áigeguovdilis metállaid, industriminerálaid ja luonddogeadggi gávdnos1tumiin Finnmárkkus: "Gávdnos1tumiid maid industria ciská /dahje berres1ivccii ciskat, belohahkii ovttasbargguin almmolas1 orgánaiguin ja ásahusaiguin, leat: Metállat - moanat Biedjovákki-lágan objeavttat (golli, veaiki) Guovdageaidnu - Gárenas1mielli1607 ja Bors1ejávrrit1608 veaiki-PGE-gávdnos1tumit, Porsán1gu - Golli ja veaiki Ráiteváris, Kárás1johka - Golli ja veaiki, Riehppovuotna- Gopmavuotna1609 - Nihkkel, Mátta-Várjjat Buot dovddus gávdnos1tumit fylkkas leat iskkaduvvon ja válddahallon málbmalogahallamis mii leat dehálas1 diehtovuoddu1610 joatkka málbmaohcamii. Industriminerálat - Coalbmejávrri kvárcagávdnos1tupmi, Mátta-Várjjat - Bissojoga dolomihttagávdnos1tupmi, Porsán1gu - Návvuona kvartsihttagávdnos1tupmi, Fálesnuorri1611 Lea ráhkaduvvon várddus fylkka kvárca- ja kvartsihtta- ja karbonáhtaresurssain. Ee. vejolas1 davvi luonddugássavuodduduvvon1612 industriai lea dát dehálas1 diehtun. Luonddogeadgi - Láhpi ráktogávdnos1tupmi, Láhppi - Máze luonddogeadgi (ruoná kvartsihtta) Guovdageaidnu - Láiggohatváldin: gneaisa, Mátta-Várjjat/Unjárga1613 granihtta ja gneaisa, Oarje-Finnmárku ruovdemálbma, Guvz1ajávri Luonddugeadgekataloga lea ráhkaduvvon fylkka dehálamos gávdnos1tumiiguin. Kataloga lea riikkalas1 ja riikkaidgaskasas1 vuovdaleapmái neavvun". Sáddo- ja cievragávnos1tumit Finnmárkkus leat mávssolaccat. NGU Cievra- ja mollengeadgelogahallamis1614, mii Finnmárkui ráhkaduvvui 1983-91 jagiin, leat cohkkejuvvon diedut gávnos1tumiid fámolas1vuodas, geasus, ávnnasbuorrevuodas ja eanaanus. Loahpparaporttain lea dán áigái bargamin, muhto lea liikká diedihuvvon ahte oktiibuot leat logahallon 1052 sáddo- ja cievragávdnos1tumi. Stuorámus cievragávnos1tumit leat leahkeráiggiin ja leahkenjálmmiin, ja leat stuorra gávdnos1tumit Álttás, Unjárggas, Porsán1ggus, Deanus ja Mátta-Várjjagis. Riddogielddain gávdno baicce unnán cievra. 475 mássavieccahaga logahallo, main 45 diedihuvvojedje leat doaimmas ja 110 duollet dálle doaimmas. Cievrakvalitehta dehálas1 gávdnos1tumiin Unjárggas, Álttás ja Deanus daddjo leat buorre, ja leat eanas1 dát gávdnos1tumitge mat Finnmárkkus adnojit kvalitehtacievran. Diedihuvvo vel ahte eanariiddut cievrra ávkkástallama oktavuodas leat unnán eará riikkaosiid ektui. Seamma sajis leat logahallon 23 geadgemollehaga1615 dahje bákteváldinsaji buori mollengeadgekvalitehtain1616. Dus1s1e 4 dáin lea mallosge bissovas1 buvttadeapmi. Ohcandoaibma lea divrras. 1989 rájes 1990 rádjai leat golut oktiibuot fylkka ohcanpros1eavttaide masá duppalaston, 20 miljonas 35 miljonii. Ealáhusdepartemeanta juolludii 1991:s 7,5 miljon Guovdageainnu suohkanis 3-jagás1 málbmaohcanprográmmii. Pros1eavtta golut oktiibuot leat meros1tallon 22 miljonii. Minerálriggodagaid lágain ja hálddas1eamis earuhuvvo mearrideaddjin gaskal ozolas1 ja eahpeozolas1 minerálaid. Erohus lea vuodduduvvon nu gohcoduvvon bákteregálii, masa dán riikkas leat árbevierut ruovttoluotta 1500-lohkui. Bákteregála lea ahte stáhtas lea sierra eaiggádus1s1anvuoigatvuohta minerálaide mat eai leat cujuhuvvon ja málmmaide1617 mat gávdnoz1it eatnamiin. Minerálat eai nappo gula eanagieraeaiggáda1618 eaiggádus1s1anvuoigatvuhtii ja ráddejupmái, ja dan sadjái doalahuvvon stáhtii regálan dahje sierravuoigatvuohtan. Báktelága bokte lea mearriduvvon ahte muhtun minerálat, bákteregála dihte, liikká galget leat ozolaccat. Go minerála leat meros1tallan ozolaz1z1an, cuovvu báktelágain ahte juohkehas1 sáhttá ohcat ja soaitá man1n1il oaz1z1ut báktevuoigatvuodaid dáid minerálaid roggamii. Makkár minerálat leat ozolaccat oidno báktelága § 1:s. Dás cuoz1z1u: "Cuovvovas1 minerálat (metállat ja málmmat) leat ozolaccat ja gullet dán lága mearrádusaide: 1. metállat 5 dahje alit ies1mássain ja dákkár metállaid málmmat, 2. metállat titána ja arsena ja dáid metállaid málmmat, 3. magnehtakiisa ja ris1s1akiisa. Jeagge- ja mearramálbma ja doidon golli eai leat ozolaccat. ......." Eahpeozolas1 minerálaid ii siskkil bákteregála eaige dat gula báktelága muddemii. Eahpeozolas1 minerálat leat buot minerálat mat eai miehtásit leat meros1tallon ozolaz1z1an. Veahás1 dárkilat dan cilget, leat vuosttaz1ettiin buot minerálat mat sisdollet metállaid dahje málmmaid vuollel 5 ies1mássain meros1tallon báktelága § 1 mielde gullet dán jovkui. Dehálas1 metállat dás leat nu gohcoduvvon geahppametállat. Nuppádassii ovdanboahtá báktelága § 1 nuppi laddasis ahte muhtun metállat galget lohkkot eahpeozolaz1z1an, vaikko ies1mássa galggas1ii cealkkihit daid leat ozolaz1z1an. Dát guoská málbmii mii gávdno jekkiin dahje mearas, ja doidon golli, namalassii golli mii lea láirrá, cievrra dahje jogasáddo geardásas11619. Málbma ja golli mii gávdno giddes bávttis lohkko nappo ozolas1 minerálaid gaskkas. Goalmmádassii eai leat minerálat mat eai gula báktelága § 1 logahallamii eahpeozolaccat. Dáid minerálaid sáhttá juohkit golmma vuoddojovkui: 1. industriminerálat (omd. kálkageadgi, kvárca ja nefelinsyenihtta), 2. luonddogeadgi (omd. ráktu, márbmor ja lárvikihtta), 3. huksenávdnasat (mollengeadgi ja cievrrat, namalassii cievra, sáttu ja láira). Diamánttat mat man1imus1áiggiid leamas1 áigeguovdilat Finnmárkkus, gullet eahpeozolas1 minerálaide. Mearavulos1 minerálat eai meannuduvvo dán ovdanbuktimis. Sáhttá liikká oanehaccat namuhit ahte gávdnos1tumit mat leat beros1tahtti dál leat petroleuma, skálz1osáddu ja mássaluvvosat. Petroleumgávdnos1tumiid mudde njukcamánu 22. b. 1985 láhka nr. 11 petroleumdoaimma birra. Skálz1osáttu ja mássaluvvosat hálddas1uvvojit geassemánu 21. b. 1963 lága nr. 12 mielde diedalas1 dutkama ja guorahallan ja ávkkástallan eará mearavulos1 luonddugávdnos1tumiin1620 go petroleumgávdnos1tumiin. Petroleumgávdnos1tumit eatnama vuolde cuvvot miessemánu 4. b. 1973 lága nr. 21 petroleuma guorahallan ja roggan norgga duovdagiin. Oktasas1 mearavulos1 minerálagávnos1tumiide leat ahte dat gullet stáhtii, ja ahte dárbbas1uvvo lohpi guorahallat dahje ávkkástallat gávdnos1tumiid. 4.13.2 Láhkavuodus ja njuolggadusat 4.13.2.1 Ozolas1 minerálat Geassemánu 30. b. 1972 láhka nr. 79 bákterusttegiid birra (bákteláhka) stivre ozolas1 minerálaid ávkkástallama. Numo namuhuvvon lea vuolggasadji ahte eai cájehuvvon ozolas1 minerálat bákteregála vuodul lea stáhta opmodat. Bákteláhka dahká guokte dehálas1 spiehkastaga dán vuolggasajis. Vuosttaz1ettiin leat ludolas1 s1erpenvuoigatvuoda1621 dahje bákteludolas1vuoda1622 prinsihpa njuolggadusat, geahca báktelága § 2 vuosttas laddasa, mas cuoz1z1u: "Juohkehaccas lea vuoigatvuohta daid eavttuid mielde ja ráddjehusaiguin mat ovdanbohtet dán lágas ohcat (s1erpet), roggat ja oaz1z1ut mihtiduvvot ozolas1 minerálaid gávdnos1tumiid iez1as dahje earáid eatnamiin." Njuolggadus mearkkas1a ahte buot dáz1at ja dáz1a searvvit, namalassii searvvit main lea ollásit dáz1a stivren ja gullá Norgii, sáhttet ohcat dáhtus mielde ozolas1 minerálaid. Olgoriikalaccain ja olgoriikkalas1 servviin fertejit § 2 nuppi laddasa mielde leat konses1uvdna industrikonses1uvdnalága § 17 mielde ovdalgo sáhttet oaz1z1ut vuoigatvuodaid báktelága mielde. Dát njuolggadus lea mearriduvvon muhttot go EEO-s1iehtadus boahtá fápmui, nu ahte ovttaskas olbmot ja searvvit mat gullet EEO-stáhtii luvvejuvvojit konses1uvdnageatnegasvuodas. Dáidda gusto nappo ludolas1 s1erpenvuoigatvuohta ollásit. Málmma sáhttá álgovuorus ohcat gos ohcci dáhttu, vieris priváhta eatnamiinge. Ovdal ohcama ii dárbbas1uvvo formála lohpi, ii eiseválddiin iige eanaeaiggádis. Ohcat fertet datte meriid siskkobealde mat leat biddjon báktelága 2. kapihttalis. Ii leat ee. lohpi s1erpet guovlluin mat leat ráfáiduhtton s1erpemii, geahca § 3, mii namuha ee. coahkkebáikki, bealddu, gietti, gilvvagárddi, párkka, valás1tallansaji, ja guovlluid mat leat lagat go 100 mehtera viesuin eret. S1erpen ferte vel leat daid meriid siskkobealde mat biddjojit eará lágain, numo omd. nuoskkidanlágas ja kulturmuitolágas. S1erpenvuoigatvuohta addá vuoigatvuoda váldit geadgeiskkosiid, goaivut rokkiid, unnit bávkkehahttiimiid dahkat; oppalohkái bargat maid dárbbas1a cielggadan dihte leatgo guovllus minerálat. Nuppádassii sáhttá báktelága § 2:s, buo. 3. ja 4. kapihttala, son geas lea s1erpenvuoigatvuohta ja gii gávdná ozolas1 minerálaid, oaz1z1ut báktevuoigatvuoda gávdnos1tupmái. Báktevuoigatvuodat vuodduduvvojit vuosttas gávnni vuoigatvuoda prinsihppii, ja mearkkas1a ahte sus gii cájeha minerálagávdnos1tumi lea vuosttasvuoigatvuohta guorahallat gávdnos1tumi lagat mearridan dihte leago rogganveara, namalassii oaz1z1ut ozovuoigatvuoda1623 báktelága 3. kapihttala mielde. Vuosttas gávdnis lea vuoigatvuohta oaz1z1ut mihtádusage báktelága 4. kapihttala mielde jus gávdnos1tupmi cájehuvvo leat rogganveara. Báktehoavda dat miediha báktevuoigatvuodaide ohcama mielde, geahca vulobealde. S1erpenvuoigatvuohta ja báktevuoigatvuodat addet oktiibuot ovttaskas olbmuide ja servviide vejolas1vuoda ohcat ja ávkkástallat ozolas1 minerála gávdnos1tumiin, vaikko ozolas1 minerálat nappo álgovuorus lea stáhta opmodat. Báktelága njuolggadusat s1erpema, roggama ja mihtádusa hárrái addá dihto vuoigatvuoda ávkkástallat eatnamiin, geahca báktelága §§ 4, 18 ja 37. Muhtun háviid, erenoamáz1it báktedoaimma oktavuodas, sáhttá dárbbas1uvvot eanaráddejupmi, earret maid láhka diktá. Jus eanaeaiggát dahje vuoigatvuodalas1 ii eaktodáhtolaccat miedit s1iehtadussii, sáhttá mihtáduseaiggát dahje ozolas11624 gáibidit bággolonisteami báktelága §§ 40 ja 41 mielde. Bággolonistanás1s1iin § 41 mielde, mat ee. addet bággolonistanláhkavuodu suorggi boares vuoigatvuoda át1estuvvamii, sáhttá gáibidit bággolonisteami dus1s1e man1n1ilgo Ealáhus- ja energidepartemeanta lea addán sierra lobi. Bággolonistuvvo rievttálas1 árvvos1temiin suoidnemánu 1. b. 1917 lága nr. 1 mielde. Juovlamánu 14. b. 1917 industrikonses1uvdnalága nr. 16 (láhka gorz1z1i, bákterusttega ja eará giddodaga háhkama jna.) II kapihttal guoská dallego doaimmaheaddji, man1n1ilgo lea oz1z1on mihtádusvuoigatvuoda1625, álggaha jeavddálas1 báktedoaimma gávdnos1tumis, dahje gos báktevuoigatvuodat sirdojit earái go sutnje gii álgovuolggalaccat daid hágai. Ealáhus- ja energidepartemeanta addá konses1uvnna. Lágas leat biddjon moadde spiehkastaga konses1uvdnageatnegasvuodas. Stáhta, dáz1a gielddat ja fylkkagielddat leat spiehkastuvvon konses1uvdnageatnegasvuodas, nu ahte doaibmabijut dáid olis eai leat konses1uvdnageatnegasat. Konses1uvdnageatnegasvuohta iige gusto geahccalandoibmii man ulbmil dus1s1e lea guorahallat gávnos1tumiid roggangánnáhanvuoda1626. Eaktun lea dalle ahte ii gággo eanetgo 10000 tonna varasmálbma1627 jahkái, geahca industrikonses1uvdnalága § 18. Ferte aiddostahttot ahte bákteregála mielde cuovvu ahte njuolggadusat mat dás leat cadamannon gustojit ollásit doppege gos eanaeaiggát ies1 dáhttu roggat ozolas1 minerálaid iez1as eatnamiin. Eanaeaiggátge ferte maiddái doahttalit ahte earát oz1z1ot vuoigatvuoda roggat minerálaid mat leat su opmodagas. Bákteregála rihkku datte dus1s1e minerálgávdnos1tumi eaiggádus1s1anvuoigatvuoda ja eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eanagierragii gullá ain eanaeaiggádii. Eanaeaiggáda beros1tumit leat báktelágas áimmahus1s1on ee. s1erpema vahátbuhtadasa njuolggadusain, geahca § 6, ja eanaeaiggátdivada mearrádusain go álggahuvvo doaibma, geahca § 42. 4.13.2.2 Eahpeozolas1 minerálat Eahpeozolas1 minerálat eai siskkil numo namuhuvvon bákteregála ja gullet eanaeaiggádii. Ii leat addon makkárge oppalas1 láhka mii njuolga guoská eanaeaiggáda eahpeozolas1 minerálaid hálddas1eapmái, muhto moanat lágat, ee. nuoskkidanláhka, guoskkahit ja stivrejit mo riggodagaid avkkástallát. Dehálas1 lea vel ahte plánain geassemánu 14. b. 1985 plána- ja huksenlága nr. 77 mielde sáhttá addit cadni rávvagiid mo eanaeaiggát galgá ávkkástallat gávnos1tumi. Jus ii oktage konses1uvdnalágain gusto, lea plána- ja huksenláhka dehálamos láhka eanaeaiggáda ávkkástallama eahpeozolas1 gávdnos1tumi stivremis. Dehálas1 mearrádusat leat plána- ja huksenlága § 84 buo. § 81, mii addá diedihangeatnegasvuoda mássavieccahahkii. Vuolggasadji juohkehaz1z1ii gii dáhttu ávkkástallat eahpeozolas1 gávnos1tumi, gártá danin nás1s1at eanaeaiggáts1iehtadusa ovdal ohcan dahje roggan álggahuvvo. Go dán suorggis ii leat addon oppalas1 láhkamudden, lea eanaeaiggáda ja doaimmaheaddji duohken s1iehtadit eavttuid mo daid ávkkástallat. Njukcamánu 21. b. 1952 láhka nr. 1 eanaluobaheami jna. birra doaimmahit eahpeozolas1 minerála gávdnos1tumiid, sáhttá geavahuvvot jus eanaeaiggát ii eaktodáhtolaccat daga eanaeaiggáts1iehtadusa. Láhka vuodduda bággolonisteami eatnamiid ja gávdnos1tumi geavahanvuoigatvuodas dahje eaiggádus1s1anvuoigatvuodas, geahca § 1. Bággolonisteapmi lea vuohkasamos gos lea álggahuvvon doaibma ja cájehuvvo ahte gávdnos1tupmi ollá ránnjáopmodahkii, dahje gos gávdnojit dárbbas1las1 minerálliiggit1628 ránnjáopmodagas maid eanaeaiggát ii áiggos1ii eaktodáhtolaccat vuovdit. Eará mihtilmasvuohta lea ahte doaimmaheaddji dárbbas1a luotta gávdnos1tupmái. § 14 mielde gusto láhka: "juohkelágan eahpeozolas1 minerálaide ja geadgelágiide go dat leat lunddolas1 dilis dahje bázahasmássan man1n1il báktedoaimma, geadgecuohpahaga, bákterusttega dahje sullasas1 doaimma." Seamma mearrádusa mielde galget sáddo-, láira- ja cievragávdnos1tumit dus1s1e siskkilduvvot go gávdnos1tumis lea erenoamás1 mearkkas1upmi industrai dahje go das leat erenoamás1 árvvolas1 ies1vuodat. Ealáhus- ja energidepartemeanttas dat lea vuoigatvuodavuoddu addit bággolonistanmearrádusa. Bággolonistanvuoigatvuodavuoddu lea hárve adnon, ja ii máinnas1uvvo dás lagat. Eahpeozolas1 gávdnos1tumi háhkan dahje doaibma sáhttá leat konses1uvdnageatnegahtti golmma ies1gudet konses1uvdnalága mielde. Eahpeozolas1 gávdnos1tumit eai siskkilduvvo bákterusttetdoaibmakonses1uvnna njuolggadusaide, geahca industrikonses1uvdnalága II kapihttala. Geassemánu 17. b. 1949 láhka nr. 3 kvárcagávnos1tumiid háhkamis gusto kvárca, kvárcihta, krystállakvárca ja kvárcakrystállaid gávdnos1tumi háhkamii ja doaimmaheapmái. Geavadis gáibiduvvo konses1uvdna feltspáhtagávdnos1tumiide1629ge, go feltspáhtalaiggohagain dávjá gávdno kvárca. Suoidnemánu 3. b. 1914 láhka nr. 5 kálkageadgegávnos1tumiid háhkamis gustojit kálkageadggi, márbmora, dolomihttasisdoalli kálkageadggi ja dolomihta. Dus1s1e stuorát kálkageadgegávnos1tumit leat konses1uvdnageatnegasat, ja rádjá leat biddjon 100000 tonnii. Dáid guovtti konses1uvdnalágaid njuolggadusat leat seammaláhkai hábmejuovvon ja lea eanas1 seamma sisdoallu. Goappas1iid lágain lea láigohanvuoigatvuohta gávdnos1tupmái dássálaga dan háhkamiin, muhto leat biddjon mán1ggalágan ráját man guhkes áigásas1 lágidans1iehtadusat1630 fertejit leat ovdal konses1uvdnageatnegasvuohta boahtá fápmui. Goappas1iid lágaid mielde leat stáhta, norgga gielddat ja fylkkagielddat luvvejuvvon konses1uvdnageatnegasvuodas. Ealáhus- ja energidepartemeanta galgá addit konses1uvnna lágaid mielde cakcamánu 5. b. 1958 ggl. cea. mielde, muhto lea miessemánu 13. b. 1993 rádjai váldesirdon Báktedoaimmahahkii. Miessemánu 31. b. 1974 konses1uvdnaláhka nr. 19 (láhka eiseválddiid konses1uvnnas ja oastinovdavuoigatvuodas giddodaga háhkamis), gusto vel opmodaga háhkamis mas gávdnojit eahpeozolas1 minerálat. Vaikko dávjá ferte leat háhkankonses1uvdna giddodaga háhkamis, sorjjasmeahttun gávdnogo minerálgávdnos1tupmi doppe, lea eanaháhkan dovddus minerála gávnos1tumiin beros1tahttimus dán oktavuodas. Háhkankonses1uvdnaláhka siskkilda háhkat unnit kálkageadgegávnos1tumiidge, namalassii gávdnos1tumiid mat eai gula sierra kálkageadgekonses1uvdnaláhkii. Eanaláigohan- dahje geavahanvuoigatvuoda searvan dahje sirdin earáide guhkitgo 10 jahkái, ja mas lea klausula ahte láigoáiggi sáhttá guhkidit, lea maiddái konses1uvdnageatnegas lága mielde, geahca § 3. Lágas leat addon moanat spiehkastagat konses1uvdnageatnegasvuodas, sihke opmodaga mihtilmasvuodas ja háhkki sajádagas, geahca konses1uvdnalága §§ 5 ja 6. Dasa lassin eai leat konses1uvdnageatnegasvuodas doaimmat mat leat oz1z1on konses1uvnna eará konses1uvdnalágaid mielde, geahca § 2 njealját laddasa. Dát siskkildit nugo cujuhuvvon bajábealde kálkageadggi ja kvárca gávdnos1tumiid. Eará dehálas1 spiehkastat cuovvu go láhka dus1s1e lea jurddas1uvvon giddodagaid háhkamii dahje vuovdimii. Dalle go eanaeaiggát ies1 álggaha doaibmabijud iez1as eatnamiin, eai s1at gula láhkii. Finnmárkkus leat addon lassi spiehkastagat konses1uvdnageatnegasvuodas. Eanadoallodepartemeantta addán njukcamánu 30. b. 1990 láhkaásahus dagaha ahte eanas1 eaiggádus1s1anhálddut Finnmárkkus leat luvvejuvvon konses1uvdnageatnegasvuodas háhkankonses1uvdnalága mielde. Luvven gusto: -huksejuvvon ja huksekeahtes eatnamiidda maid háhká Finnmárkku eanavuovdinkantuvrras -priváhta eatnamat gos opmodat ii leat badjel 10 mihtu -priváhta eatnamat mat leat biddjon eará ulbmilii go eanadollui gielddaplánas, muddenplánas dahje ássanplánas. Finnmárkkus leat nappo eanas1 opmodatháhkamat luvvejuvvon konses1uvdnageatnegasvuodas. Dáid ás1s1iin s1addá eanavuovdinkantuvrra ás1s1emeannudeapmi stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid vuovdimis, lihttoláigoheames ja láigoheames guovddáz1is. Stuorát priváhta opmodagaid háhkamis ja priváhta opmodagaid mat leat biddjon eanadollui háhkamis cuvvot dábálas1 njuolggadusat. Dalle lea Eanadoallodepartemeanttas mearridanváldi stuorát konses1uvdnaás1s1iin, ja mearridanváldi ás1s1iin mas leat vuollel 15 mihtu eatnamat, leat váldesirdon fylkkaeanadoallostivrraide. Jus oppanassiige s1attas1 konses1uvdnaás1s1i, lea dan duohken dahkkogo gieldda dahje stáhta oastinovdavuoigatvuohta gustojeaddjin. Numo ovdanboahtá báktelága § 1 nuppi laddasis, lea doidon golli, namalassii golli mii gávdno mássaluvvosiin, eahpeozolas1, ja gullá eanaeaiggádii. Doidon gollegávdnos1tumit stáhtaeatnamiin leat muddejuvvon borgemánu 18. b. 1987 láhkaásahusas nr. 687 ohcat ja roggat doidon golli, addon báktelága § 1 nuppi laddasa, 2. cuoggá láhkavuoduin. Láhkaásahusas ovdanboahtá ahte lohpi ohcat doidon golli, nu gohcoduvvon doidinlobiid, addá Báktehoavda, ja rogganlobiid addá Ealáhus- ja energidepartemeanta. NOU 1980:18 sáddo ja cievrra birra máinnas1a sáddo- ja cievravaljiid hálddas1eami ulbmiliid ja váikkuhangaskaomiid. Njuolggadusat mat dás leat addon dákkár riggodagaid hálddas1eamis, ee. ahte berres1ii deattuhit birasdeasttaid ávkkástallamis ja ahte ferte ovddidit doalloplána ovdal addo lohpi mássavieccahahkii, leat geavadis leamas1 guovddáz1is eanavuovdinkantuvrra dákkár eahpeozolas1 minerálaid hálddas1eames. Eanavuovdinkantuvrra hálddas1eapmi lea máinnas1uvvon dárkilat vulobealde 4.13.5. cuoggás. 4.13.2.3 Oktasas1 njuolggadusat Finnmárkku 1992-1995 fylkkaplána hábme fylkkagieldda mihttomeari eatnamiid ealáhuslas1 geavaheapmái. Dás cuoz1z1u sáddo ja cievrra birra 125. siiddus: "Cievra ja luvvosat fertejit hálddas1uvvot regiovnnalaccat ja guhkes áigge badjel (erenoamás1 buorit luvvosat berrejit váras1uvvot ulbmiliidda masa leat biddjon mearriduvvon kvalitehtagáibádusat). Sátto- ja cievragoaivumat leat dán rádjai dahkkon sahtedohku. Stuorra ja smávva cievraroggamat leat rahppon almmá jurddas1keahttá mo dáid odasmahttit, ja olu buorre luovus lea geavahuvvon headjut atnui. Ovdal go odda luovusroggamat rahppojit ferte leat plána mo galgá loahpahit roggama. Ferte maid sihkkarastit ahte leat duodalas1 doaimmaheaddjit geat jodihit doaimma, nu ahte barggut maid sáhttet loahpahuvvot. Dálá luovusgoaivvohagat berrejit maid doaimmahuvvot ja loahpahuvvot seamma prinsihpa mielde." Minerálriggodagaid birra cuoz1z1u seamma sajis: "Minerála- ja málbmaohcan muhtun guovllus dábálaccat ii boade dagahit erenoamás1 riidduid suodjalanberos1teaddjiiguin. Bákterusttetdoaimmat ja luvvosiid váldin sáhttet dattege dagahit dákkár riidduid. Minerála- ja málbmaozadettiin sáhttet baicce cuoz1z1ilit váttisvuodat eará ealáhusdoaimmaheddjiide, nugo mat boazoealáhussii. Ohcandoaimmaid áigge lea danin dehálas1 diedihit gos/makkár báikkit leat, nu ahte norddadeamit eai cuoz1z1il. Jus minerála- dahje málbmagávdnosat orrut leamen gánnáhahtti, de ferte doaimmahit ahte cadahuvvo váikkuhancielggadeapmi. Ferte goitge doalahit nugo prinsihppan ahte guovllut eai galgga ráfohuvvot/suddjejuvvot ovdal go minerálalas1 ressurssat leat iskajuvvon." Minerálealáhus deattuhuvvo dehálas1 boahttevas1 ealáhussan, ja cuoz1z1u 56. siiddus : "Vaikko vahkamus1 dán ealáhussii ii sáhte buhtadit daid 450 bargosajiid mat jávket A/S Sydvaranger:s 1996/1997 rájes, cájehit bohtosat iskkademiin ahte minerálaealáhusas leat stuorát vejolas1vuodat go mii dán rádjai lea leamas1 dovddus." Riggodagaid ávkkástallamii hábme fylkkaplána cuovvovas1 mihttomeriid: "1. Ain vahkamus1 árbevirolas1 málmmaide, alolas1metállaid ja industriaminerálaide 2. Árvvos1tallat leat go rámiduvvon pros1evttat gánnáhahtti. 3. Bajimus1 árvohábmen minerálalas1 ressurssain. 4. Álggahit ásahit oktasas1 márkanfievrridan-, vuovdin- ja jodihansuorggana Davvi- Norgga luondogedggiid várás ovttasbargguin Riikkaoasselávdegottiin." 4.13.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi 4.13.3.1 Ozolas1 minerálat Ozolas1 minerálaid stivre báktelága ja industrikonses1uvdnalága bokte Báktedoaimmahat ja Ealáhus- ja energidepartemeanta. Ealáhus- ja energidepartemeanta lea bákterusttetsuorggi bajimus1 fágalas1 váldi, ja lea Báktedoaimmahaga ja Norges Geologiske Undersřkelser (NGU) bajit orgána. Departemeanta sáhttá miedihit konses1uvdnaohcamiidda doaimmahit ozolas1 gávdnos1tumiid industrikonses1uvdnalága 1917 mielde. Konses1uvnna sáhttá § 13 vuosttas laddasa mielde addit "go dábálas1 deasttat eai vuosttil dan ". Hábmemis dihtto ies1gudet servodatlas1 deasttaid árvvos1tallan. Eai leat addon njuolggadusat makkár dábálas1 deasttat galggas1edje váldot mielde ja maid erenoamáz1it galggas1ii deattuhit. Dasa lassin sáhttá § 13 nuppi laddasa mielde olu lohpái bidjat eavttuid, sihkkarastin dihte váldit doarvái deastta guovllu eará geavahanberos1tumiide. Eavttut mat erenoamáz1it sáhttet leat áigeguovdilat dán oktavuodas leat ee. 11. cuokkis, mas cuoz1z1u ahte berres1ii gohccut konses1uvdnalacca1631, nu guhkás go sáhttá mádohis bilidemiid ja goluid haga: "vai luonddugávdnos1tumit ja guovllut eai billas1uva go ii galggas1ii diedalas1 dahje historjjálas1 árttain, dahje guovlluid luondducábbodaga ja sierravuohta geaz1il." Dasto addá 17. cuokkis lobi: "bidjat lassi eavttuid mat juohke háve dárbbas1uvvojit dábálas1 deasttas dahje priváhta gillán beros1tumiid áimmahus1s1amis." Ealáhus- ja energidepartemeantta eavttuid molssaeaktun, sáhttá konses1uvdnaohcci ies1 iskat coavdit vejolas1 riidduid mat bohciidit doaimma geaz1il. Dán oktavuodas lea namuhanveara ahte konses1uvdnaohcci moddii lea s1iehtadallan boazodoaluin báktedoaimma vahága ja bilideami buhtadasas. Ealáhus- ja energidepartemeanta lea dákkár háviid atnán boazodoalu beros1tumiid leat doarvái áimmahus1s1on. Namuhit sáhttá vel ahte Ealáhus- ja energidepartemeanttas industriakonses1uvdnalága § 13 nr. 3 mielde lea dihto iehcanas gohccigeatnegasvuohta bákterusttegiiguin. Departemeantta ja Báktedoaimmahaga barggut bálddalastot, nu ahte váldoovddasvástádus cuovvut beaivválas1 doaimma leat dodjaluvvon Báktedoaimmahahkii fágaeiseváldin, ja departemeanta searvá eanet prinsihpalas1 dahje rudalas1 dehálas1 ás1s1iin. Báktedoaimmahat lea Ealáhus- ja energidepartemeantta fágaossodat minerálriggodagaid dáfus, ja ovddasvástida báktelága mielde riikka ozolas1 minerálriggodagaid hálddas1eami ja ávkkástallama. Ovdal ledje Romsa ja Finnmárku okta riikka vida báktemeas1ttirguovlluin. Skábmamánu 29. b. 1985 ggl. cea., addon báktelága § 57 láhkavuoduin, mearriduvvo báktemeas1ttirguovllut ovttastuvvot Troanddimii. Danin leat oz1z1on riikkaviidosas1 hálddas1anorgána mas lea váldoovddasvástádus minerálriggodagaid hálddas1eapmái ja mii lea badjelasas váldán bargguid mat báktehoavddain ledje ies1gudet njuolggadusaid mielde. Ii leat vel visot cohkkejuvvon go Nordlándda báktemeas1ttirguovlu ain bistá, muhto cohkken ollás1uhtto lagamus jagiin. Báktedoaimmahaga doaibma lea muddejuvvon Ealáhus- ja energidepartemeantta addán cakcamánu 19. b. 1990 láhkaásahusas. Láhkaásahus addá dievaslas1 mearrádusaid mo Báktedoaimmahat galgá áimmahus1s1at bargguidis báktelága mielde. Dasa lassin cuoz1z1u ahte Báktedoaimmahat lea Ealáhus- ja energidepartemeantta bákterusttetás1s1iid ás1s1edovdi orgána, ja ahte galgá addit raporttaid ja julggas1tusaid maid departemeanta bivdá, geahca § 2 buo. § 13. Báktedoaimmahahkii addo dasto ovddasvástádus fuolahit ahte govttolas1 birasdeasttat adnojit go báktedoaimmaid pláne ja doaimmaha, ja ahte sii geat váldet oktavuoda ossodagain galget oaz1z1ut rádiid ja oaivadusa maid dárbbas1it, geahca § 11. Bákteláhka láhkaásahusaiguin albmada makkár barggut Báktedoaimmahagas leat ozolas1 minerálaid hálddas1eames. Barggut leat guovtteláganat: Vuosttaz1ettiin galgá Báktedoaimmahat meannudit báktevuoigatvuodaid ohcamiid, namalassii ozovuoigatvuoda ja mihtádusaid. Nuppádassii galgá Báktedoaimmahat gohcit minerálohcamiid ja mineralroggamiid. Jus ohcci1632 gávdná maidege, ferte sus leat Báktehoavddas ozovuoigatvuoda lohpi, ovdalgo sáhttá gávdnos1tumi eanet iskat. Dán njuolggadusat cuz1z1ot báktelága 3. kapihttalis. Ozoohcama mearrideapmi cuovvu dárkilit njuolggadusaid. Báktelága §14:s leat namuhuvvon guhtta biehttalanártta, mat leat inta ja mat leat ollislaccat albmaduvvon. Biehttalanárttat leat ee. ahte minerála masa ohcco ii leat ozolas1, ahte meannudandivat ii leat mákson dahje ahte ohccis ovddez1is leat báktevuoigatvuodat dán guovllus. Jus ii oktage dáid biehttalanárttain doala deaivása, sáhttá ozolas1 gáibidit oaz1z1ut ohcama miedihuvvot ja ohcanreive galgá juridihkalaccat cállot, geahca § 15. Báktehoavda ii sáhte lágaid mielde biehttalit ohcama eará deasttaid mielde go mat ovdanbohtet lágas. Fágalas1 árvvos1tallamat, omd. ahte ozolas1 fágalaccat ii leat dohkálas1 dahje ii sáhte navdit gávdnat albmaduvvon minerála, dahje eará árttain, numo omd. go ohcan ja geahccalandoaibma leat vuostá guovllu eará deasttaid, ii sáhte nappo vuodus1tuvvot biehttaleapmái. Ozovuoigatvuoda áigga lea ahte dat galgá addit doaimmaheaddjái vejolas1vuoda geahccalandoibmii ja eará iskkademiide, nu ahte gávdnos1tumi mán1ggadáfotvuoda, mahtodaga ja lágás1vuoda sáhttá mearridit. Diedut leat mearrideaddjin sáhttágo gávdnos1tumi man1it mihtádusohcamis dárkot rogganvearan. Jus guovllus gávdnoz1it eará ozolas1 minerálat go maid ozolas1 álgovuolggalaccat háliidii iskat, oaz1z1u ozolas1 vuoigatvuoda iskat dáidge seammaláhkaigo minerálaid son aitosaccat ozai. Ozolas1 ii sáhte dahkat stuorát meassamiid dahje vahágahttit vierroopmodaga go mii dárbbas1uvvo sáhttit iskat, geahca báktelága §§ 17 ja 18. Eará ráddjehusat sáhttet cuovvut go earát leat oz1z1on báktevuoigatvuodaid seamma guovllus; ozolas1 ii sáhte iskat gokko earát juo leat oz1z1on mihtádusa, dahje oktasas1 guovlluin gos eambosat leat oz1z1on ohcanvuoigatvuoda ja iskkadeamit át1estit boares vuoigatvuoda. Ozovuoigatvuohta addo dábálaccat 7 jahkái. Lea láhkavuoddu guhkidit áigodaga 3 jagiin, muhto dalle gáibiduvvojit nana árttat, omd. ahte ozolas1, árttain masa ies1 ii lean sivalas1, lea headus1tuvvon iskat numo plánejuvvon ozoguovllus. Ozovuoigatvuohta geatnegahttá ozolacca sihkkarastit guovllu, nu ahte olbmot ja s1ibihat eai vahágahtto. Geatnegasvuohta gusto sihke iskkadanbargui ja go dát leat loahpahuvvon. Váfistangeatnegasvuohta lea muddejuvvon Ealáhus-, oljo ja energidepartemeantta addán borgemánu 18. b. 1987 láhkaásahusain nr. 688 ja 689. Dehálas1 bealli ozovuoigatvuodas lea vuosttas gávdni vuoigatvuoda prinsihpa váikkuhus, ja mearkkas1a ahte ozovuoigatvuodas cuovvu vuosttasvuoigatvuohta mihtádussii. Eambosiidda sáhttá seamma guovllus miedihit ozovuoigatvuoda, nu gohcoduvvon badjálasozo1633, muhto mihtádusa ohcamis vuoruhuvvo boarrasamos vuoigatvuohta, geahca báktelága § 24. Go lea oz1z1on miedihit ozoohcamii, lea nappo vuoruhuvvon jus ferte ohcat mihtádusa, diedusge dainna eavttuin ahte ohcci beales lea lága gáibádus oaz1z1ut mihtádusa devdon. Mihtádusohcan sáddejuvvo Báktehovdii. Áigemearri sáddet mihtádusohcama lea biddjon 7 jahkái man1n1ilgo ozoreive lea juridihkalaccat cállon, muhto áigemeari sáhttá guhkidit gitta 3 jagiin erenoamás1 háviid, geahca báktelága §§ 20 ja 21. Mihtádusohcama mearridanfáddá lea cájehitgo ovddiduvvon iskkamat ja mihtideamit ahte gávdnos1tumis leat dákkár mán1ggadáfotvuohta, mahtodat ja lágás1vuohta ahte dan sáhttá navdit leat, dahje govttolas1 áiggis s1addat, rogganvearan, geahca § 23. § 33 mielde sáhttá ohcci gáibidit oaz1z1ut ohcamii miedihuvvot jus lága eavttut leat devdon. Mihtádus lea nuppiin sániiguin vuoigatvuohta masa galgá miedihit go láhkaduvvon eavttut leat devdon. Dát deattuhuvvo go mihtádusohcan báktefágalas11634 dilálas1vuodain dus1s1e sáhttá biehttaluvvot jus dieduid mielde lea cielggas ahte gávdnos1tupmi ii leat rogganveara, geahca § 29 nr. 2. Láhka iige divtte eará, mat eai leat báktefágalas1 deasttat, sáhttit vuodustit biehttaleami. Galget aivve leat ávkkálas1 minerálaávkkástallama deasttat mat galget vuodustit Báktehoavdda mearrádusa. Jus ohcamii miedihuvvo, galgá lágiduvvot mihtideapmi, mihtádusa rájáid merkemii, geahca ee. báktelága §§ 30 ja 35 ja borgemánu 18. b. 1987 láhkaásahusaid nr. 693 ja 694. Eanaeaiggát, ies1gudet geavahanberos1tumit ja earát geain lea ozo- dahje mihtádusvuoigatvuodat diedihuvvojit dan birra. Sisagohccuma ulbmil lea diedihit ráhkkanuvvon doaimmas iige váikkut mihtádussii. Mihtádusas ii galgan leat stuorát geografalas1 viidodat go dárbbas1uvvui gokcat gávdnos1tumi, ja ráddjejuvvo ovddes1 ozoguovllu osiide. Mihtádusvuoigavuohta addá mihtáduseaiggádii vuoigatvuoda roggat ja ávkkástallat mihtádusguovllus buot ozolas1 minerálain, geahca § 38. Muhtun muddui sáhttá mihtáduseaiggát maiddái ávkkástallat eahpeozolas1 minerálainmihtádusas, geahca báktelága § 39. Dás leat dihto spiehkastagat, ee. gokko mihtádusa eahpeozolas1 minerálat bidjet ruvkedoibmii iehcanas vuddosa. Mihtáduseaiggátge geatnegahttá, seammaláhkai go ozolas1, sihkkarastit guovllu, geahca § 39 a, buo. borgemánu 18. b. 1987 láhkaásahusa nr. 688 ja 689. Mihtádusvuoigatvuohta lea eaktun oaz1z1ut doaibmakonses1uvnna bákterusttegii industrikonses1uvdnalága mielde. Geahca industrikonses1uvdnalága II kapihttala, buo. báktelága § 36. Dalán go mihtádusreive lea juridihkalaccat cállon ja doaimmaheaddji lea oz1z1on doaibmakonses1uvnna, sáhttá álggahit ruvkedoaimma, geahca § 36. Doaibma ferte datte leat eará lágaid mielde, ee. plána- ja huksenlága ja nuoskkidanlága. Man1n1ilgo mihtádusvuoigatvuohta lea addon, lea doaimmaheaddjis 10 jagi álggahit geahccalandoaimmain dahje ohcat doaibmakonses1uvnna gávdnos1tupmái, geahca industrikonses1uvdnalága § 12 vuosttas laddasa. Áigemeriid sáhttá Ealáhus- ja energidepartemeanta guhkidit. Áigemeriid vuodustus lea ahte cájehuvvon minerálriggodagat eai galgga leat ávkki haga. Báktedoaimmahaga nubbi váldobargun, lea gohcit ja gozihit báktedoaimmaid ja málbmaohcama1635 riikkas, geahca báktelága 8 kapihttala, buo. cakcamánu 19. b. 1990 láhkaásahusa Báktedoaimmahaga birra. Gohcci lea nu ahte iskkademiid, ruvkedoaimma álgima dahje heaittiheami plánat galget sáddejuvvot cuvgehussii Báktedoaimmahahkii. Dasto geatnegahttá son gii lea iskan málbmagávdnos1tumi minerálroggama áigumus1ain sáddet Báktedoaimmahahkii raportta iskkademiin ja makkár bohtosiidda jovde, geahca borgemánu 18. b. 1987 láhkaásahusa nr. 697. Seamma geatnegahttet ruvkeeaiggádat, geat jahkásaccat galget sáddet raportta maid leat roggan man1imus1jagi. Báktedoaimmahat gohcá njuolga iskkadanbargguid ja doaimmaidge, nu ahte dát geavvá dohkálas1 lági mielde ja láhkamearriduvvon njuolggadusaid ja addon konses1uvnnaid mielde. Báktedoaimmahat galgá gohcit ja váfistit heaittihuvvon ruvkkiid main ii s1at leat ovddasvástideaddji eaiggát. Dán bargui juolluduvvo stáhtabus1eahtas ruhta jahkásaccat. Dihto háviin galgá Báktedoaimmahat leat árjjalas1 stáhta beales. Gokko stáhtas lea eaiggát- dahje hálddas1anovddasvástádus iskkadanbargui dahje doibmii, lea Báktedoaimmahaga bargun fuolahit plánema ja cadahit doaimmaid mat dárbbas1uvvojit, omd. sihkkarastit laigenbáikki, álggahit doaibmabijuid nuoskkideami vuostá dahje headus1tit doaibmabijuid eará heajos váikkuhusaid lundui ja birrasii. Stáhtage sáhttá ies1gudet árttaid geaz1il doalahit ozo- dahje mihtádusvuoigatvuodaid. Ealáhus- ja energidepartemeanta lea miessemánu 13. b. 1993 láhkaásahusas sirdán válddi addit ozo- dahje mihtádusvuoigatvuodaid ovdaoastins1iehtadusa1636 Báktedoaimmahahkii. 4.13.3.2 Eahpeozolas1 minerálat Ii leat oktage fágaeiseváldi masa lága bokte lea addon ovddasvástádus eahpeozolas1 minerálaid hálddas1it. Mán1ga ies1gudet konses1uvdnalága sáhttet datte gustot dákkár gávdnos1tumiid háhkamis ja doaimmas, mii diktá konses1uvdnaeiseválddiid stivret riggodathálddas1eami. Ealáhus- ja energidepartemeanta lea miessemánu 13. b. 1993 girjjiin sirdán válddis addit konses1uvnna kvárca- ja kálkageadgekonses1uvdnalágaid mielde Báktedoaimmahahkii, geahca vulobealde. Doidon gollerogganlobit stáhtaeatnamiin addá Ealáhus- ja energidepartemeanta borgemánu 18. b. 1987 láhkaásahusa nr. 687 njuolggadusaid mielde. Dás cuoz1z1u ahte lobiid dus1s1e sáhttá addit go ohcci jáhkehahttin dahká ahte gávdnos1tumis leat dákkár mán1ggadáfosvuohta, mahtodat ja lágas1vuohta mudui ahte sáhttá navdit leat, dahje govttolas1 áiggis s1addat, rogganvearan. Dás leat nappo seamma dovddaldagat go mihtádusas báktelága mielde, geahca lága § 23. Lohpi sáhttá addot gitta 20 jahkái, ja lohpi galgá leat biddjon "dihto guvlui". Hábmen lea dulkojuvvon nu ahte sáhttá addit lobi dus1s1e ovtta gildii. Lobis sáhttá bidjat doaibmaeavttu, «eiseválddiid, ránnjáid ja álbmoga beros1tumiid áimmahus1s1amii». Láhkaásahus addá njuolggadusaidge cujuhit stáhtaeatnamiid luottaide, viesuide ja rusttegiidda mat dárbbas1uvvojit doibmii. Vuoigatvuodalas1 geatnegahttá sáddet dieduid roggon gollemearis Báktedoaimmahahkii, mii vel goziha ahte doaibma ja eavttut doahttaluvvojit. Vuoigatvuodalas1 iige sáhte vuovdit golli geasa áiggos1ii; stáhtas lea vuoigatvuohta gáibidit oaz1z1ut ja lonistuvvot golli lagat mearriduvvon hatti mielde. Báktedoaimmahat sáhttá addit háhkankonses1uvnna kvárca- ja kálkageadgekonses1uvdnalágaid mielde "go dábálas1 deasttat eai vuosttil dan", geahca kálkageadgelága § 4, buo. kvárcakonses1uvdnalága § 4. Ealáhus- ja energidepartemeantta váldesirdimis leat addon njuolggadusat dasa maid dát árvvos1tallan mearkkas1a. Makkár deasttat leat gustojeaddji juohke ás1s1is, cielggaduvvo ráhkkaneaddji gulaskuddamis. Dasto sáhttá lágaid § 4 nuppi ja goalmmát laddasa mielde mearridit "gávdnos1tumi doaimma eavttuid" ja mudui "eavttuid mat gáibiduvvojit dábálas1 deasttas". Dás lea ráhkaduvvon dábálas1 eavttut mat doibmet jus konses1uvdnaohcamii miedihuvvo. Báktedoaimmahat addá lobi ohcat doidon golli, buo. láhkaásahusa ohcat ja roggat doidon golli stáhtaeatnamiin, beaiváduvvon borgemánu 18. b. 1987. Lohpi sáhttá addot gitta 5 jahkái, muhto dábálamos lea 1-2 jahkái. Lohpi lea ráddjejuvvon dihto guvlui, geavadis ovtta gildii. Guovllus sáhttet leat lassi ráddjehusat, omd. go gielddaoasit leat priváhta opmodagat dahje go leat biddjon ráddjehusat guvlui, omd. sáhttá guovllus leat johtolatgielddus. Lohpi addá vuoigatvuoda iskat doidon geardásaccaid, váldit iskkadanbihtáid ja geahccalandoidit. Lohpi lea iez1aslas1, ja ovdaláigoheami galgá Báktedoaimmahat dohkkehit. Golleohccis lea várrogasvuodageaskku1637. Dábálas1 lobis lea dát hábmejuvvon ahte "ohcci galgá leat várrogas nu ahte ii vahágahtto eanet go áibbas dárbbas1laccat ja nu ahte luondu ii dárbbas1meahttumit billas1uva". Sihkarvuodadáhkádusa1638 ja buhtadanovddasvástádusa njuolggadusat báktelága §§ 5 ja 6 addojit seammaláhkai dás. Jus vahágahttá de daid ferte buhtadit beros1keahttá golleohcci beale sivas. Báktedoaimmahagas lea dásge gohcci- ja gozihanbarggut. Eanadoallodepartemeanta lea konses1uvdnaváldi go eahpeozolas1 gávdnos1tumi háhkan gullá 1974 konses1uvdnalága njuolggadusaide. Vuollel 15 mihtu eatnamiidda lea váldi sirdon fylkkaeanadoallostivrii. Konses1uvdnalága §§ 7 ja 8 albmadit makkár deasttat galget biddjot konses1uvdnamearrádussii vuoddun. Deasttain vuhtto bures lága ulbmil, mas § 1 cuodjá ná: "Dán lága ulbmil lea muddet ja dárkkisit giddodagaid vuovdima vai eanadoalu buvttadaneatnamat ja dakkár eaiggát- ja geavahandilálas1vuodat mat leat ávkkálamos servodahkii suodjaluvvojit beaktilit, ee. fuolahan dihte: 1. eana-, gilvvagárddi- ja vuovdedoalloealáhusa (eanadoalloealáhusa) 2. hukseneatnamiid dárbbu 3. dábálas1 luonddusuodjalanberos1tumiid ja olgunastinberos1tumiid 4. servodatlas1 dohkálas1 haddeovdáneami giddodagaid dáfus." § 7 mielde ii galgga konses1uvdna dábálaccat addot, jus háhkama ulbmil lea duohccut ruda, cohkket giddodagaid dahje ferte navdot ahte háhkki geahccala nás1s1at vuoittu oanehis áigebotta opmodagavuovdimis. § 8:s gáibiduvvo lassin ássan- ja jodihangeatnegasvuoda ja ulbmálas1 doalu, go háhkan gusto eanadoalloopmodahkii. Ovdalgo ohcamii miedihuvvo ii leat lága ulbmil eaige dan vihkkedallamat nappo jurddas1uvvon njuolga háviidego háhkan gusto eahpeozolas1 minerálgávdnos1tumiide. § 9 mielde sáhttá bidjat "dákkár eavttuid mat juohke háve gáibiduvvojit daid ulbmiliid dihte maid láhka galggas1ii ovddidit". Lága deasta siskkilda dus1s1e muhtun muddui deasttaid mat leat áigeguovdilat eahpeozolas1 minerála gávdnos1tumi háhkamis. Dán cuoggás lea datte Ealáhus- ja energidepartemeantta ja Eanadoallodepartemeantta gaskasas1 s1iehtadusa mielde dohkkehuvvon dábálas1 eavttut maid galgá bidjat go háhkan gusto eahpeozolas1 minerála gávdnos1tupmái. Eavttut leat geardduhuvvon vulobealde 4.13.4.2. cuoggás. 4.13.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Cuovvovaccat galget ies1gudet mearridanorgánaid ás1s1emeannudannjuolggadusat ja geavat govviduvvot. Fylkkageologa ii leat njuolga oz1z1on hálddas1anbargguid, ja ii leat danin namuhuvvon orgánavárdosis main leat hálddas1anbarggut. Fylkkageologa lea datte guovddáz1is ás1s1emeannudanmuttus go son fylkkagieldda beales cealká bákterusttega ja minerálávkkástallama ás1s1iin. Dasa lassin lea fylkkageologa fágalas1 bagadalli gielddaide ja earáide, ean1kalás1s1iin ja plánenbarggus. Finnmárkkus lea 1982 rájes leamas1 fylkkageologa fylkkagielddas, mii cielgasit nanne báikkálaccat stivret sáhttit minerálriggodagaid ávkkástallama. 4.13.4.1 Ozolas1 minerálat Doaibmakonses1uvnna ohcan sáddejuvvo Ealáhus- ja energidepartementii. Industrikonses1uvdnalága § 24 addá njuolggadusaid mii ohcamis galgá cuoz1z1ut. Ee. galget pros1eavtta válddahusat leat ohcama mielde, ja sáhttá gáibidit oktan tevnnegiiguin, kárttain j.s. jus departemeantta mielas dárbbas1uvvo. Gáibiduvvoge ahte ohcamis lea eanaeaiggáts1iehtadus, diedut oastin- dahje láigosupmi hárrái, ohcci válddahusa, guovlluválddahus ja leago ja jus, de mo guovlu lea muddejuvvon. § 24 njealját laddasa mielde galgá "dábálaccat" oaz1z1ut cealkámus1a guoskevas1 fylkkagielddas ja gielddastivrras ovdal ohcan mearriduvvo. Dán láhkai beassá oaidnit makkár beros1tumit guoskkahallojit doaibmabijus ja maid báikkálaccat oaivvildit doaimma hárrái. Cielgá vel sáhttágo báktedoaimma álggahit gustojeaddji muddenplánaid mielde. Earret dáid eai leat addon oppalas1 njuolggadusat makkár orgánat galget beassat cealkit dása, ja molsas1uvvá veahá makkár orgánat gulaskuddojit. Báktedoaimmahat váldo ás1s1esuorggi fágaorgánan mielde árvvos1tallat ohcama báktefágalaccat. Dasa lassin sáhttá oaz1z1ut cealkámus1aid Eanadoallodepartemeanttas, Gielddadepartemeanttas, Birasgáhttendepartemeanttas ja fylkkadoaktáris, gii cealká ás1s1ai Sosialdepartemeantta beales. Báktedoaimmas stáhtaeatnamiin Finnmárkkus beassá Finnmárku eanavuovdinkantuvra cealkit ás1s1ái. Doaibmakonses1uvdnaohcamiid mearridanfáddá lea jus "dábálas1 deasttat vuosttaldit dan", geahca lága § 13 vuosttas laddasa. Makkár dábálas1 deasttat leat gustojeaddji juohke ás1s1is, bohtet ovdan cealkámus1ain maid ovddalgihtii leat oz1z1on. Stuorát báktedoaibmabijuin sáhttá dasa lassin leat cielggadan cuozahusaid plána- ja huksenlága njuolggadusaid mielde, mii cielggada vudolaccat mo plánejuvvon doaibmabidju cuohcá lundui, birrasii ja servodahkii. Oppalohkái govvejit gulaskuddancealkámus1at ja cuozahuscielggadeapmi makkár beros1tumit guoskkahuvvojit doaibmabijus ja makkár váttisvuodaid gávdnos1tumi doaibma dagaha. Lea diedihuvvon ahte Ealáhus -ja energidepartemeanta ii iskka dade eanet cilgen dihte guoskkahuvvojit báktedoaimmas eará dábálas1 beros1tumit go mat ovddalgihtii lea boahtán ovdan. Makkár eavttuid galggas1ii bidjat, molsas1uddá doaibmabiju sajádagas, guovllu vuostálasti ealáhusberos1tumiin jna. Dás vuodduda departemeantta eanas1 cealkámus1aide mat leat boahtán ovdan gulaskuddamis ja jus lea cilgejuvvon mo dat cuohcá. Konses1uvdnaeavttut mat mearriduvvojit, molsas1uddet. Ozovuoigatvuoda ja mihtádusa ohcama mearrida Báktehoavda, báktelága dovddaldagaid mielde. Ozoohcama hámi ja sisdoalu njuolggadusat leat meannuduvvon báktelága §§ 10-12, buo. borgemánu 18. b. 1987 láhkaásahusa nr. 690. Dehálas1 oasit leat kárta gos háliidivcce ozoguovllu ja várddus makkár minerálaid navdá gávdnat. Mihtádusohcama sisdoalu ja hámi gáibádusat leat addon §§ 26-28:s ja borgemánu 18. b. 1987 láhkaásahusas nr. 692. Báktehoavdda beales ii gulaskuddo ovdal ohcan mearriduvvo, ii guovddás1hálddahusain iige báikkálaccat. Dát geavat lea mealgat vuodustuvvon dasa ahte ozoohcan leat hui vuoigatvuodahámát1639, ja dasa galgá miedihit jus formála eavttut § 14 ja 15:s leat devdon. Dákkár ás1s1iid ás1s1emeannudeapmi ráddjejuvvo danin guorahallat leatgo minerálat ozolaccat, leago ozoguovlu doarvái dárkilit albmaduvvon ja leago meannudandivat mákson. Jus ohcan boahtá vieris stáhtaborgáris dahje searvvis, ferte ohcci vuos leat oz1z1on konses1uvnna. Mihtádusohcama meannudeames lea dehálamos iskat leago gávdnos1tupmi ozolas1. Mearrádus galgá vuodduduvvot gávdnos1tumi kvalitehtii, mahtodahkii, rogganvejolas1vuodaide ja olamuddui, ja danin lea eaktun ahte lea iskkaduvvon bohkat báikkis, nu ahte gávdnos1tumi metállasisdoalu1640 sáhttá iskat. Moanaid háviid lea dasa lassin doaibmageahccalanáiggis iskkadan gávpemárkaniid, mii maiddái váldo mielde roggangánnáhanvuoda árvvos1tallamis. Báktevuoigatvuodaid ohcamiid ohcanmeannudeamis vuhtto ahte báktefágalas1 deasttat leat nannosat, ja eará servodatlas1 deasttaid ii sáhte lága mielde váldit mielde. Dalle go eará beros1tumit guoskkahuvvojit gávdnos1tumi doaimmas, árvvos1tallojit datte dát doaibmakonses1uvdnaohcama meannudettiin. Jus Báktehoavda biehttala rogganvuoigatvuoda dahje mihtádusa ohcama, sáhttá mearrádusa guoddalit Ealáhus- ja energidepartementii bajit orgánan, buo. hálddas1anlága § 28. 4.13.4.2 Eahpeozolas1 minerálat Numo namuhuvvon addá Báktedoaimmahat konses1uvnna kálkageadge- ja kvárcakonses1uvdnalágaid mielde. Dáid lágain eai leat addon njuolggadusaid ohcama ohcanáigemeriid ja sisdoalu birra, muhto 1917 industrikonses1uvdnalága V kapihttala njuolggadusat adnojit dákkár ás1s1iinge. Danin cujuhuvvo dasa mii lea celkon ovddabealde 4.13.4.1. cuoggás. Kálkageadge- ja kvárcakonses1uvdnalágain eaige leat addon njuolggadusat ráhkkaneaddji ás1s1emeannudeapmis. Njuolggadusain mat addo Ealáhus- ja energidepartemeantta váldesirdima oktavuodas, cuoz1z1u ahte fylkkagielda ja gielda gos gávdnos1tupmi lea berres1ivcce beassat cealkit ás1s1ái. Doaibmabijuide stáhta eatnamiin Finnmárkkus beassá Finnmárkku eanavuovdinkantuvrage buktit cealkámus1a. Dábálas1 eavttut leat ráhkaduvvon konses1uvnnaide dáid lágaid mielde. Dábálas1 eavttut áimmahus1s1et erenoamáz1it dáhtu oaz1z1ut Báktedoaimmahaga mielde go eahpeozolas1 minerálain lea sáhka. Konses1uvnna dábálas1 eavttuin kálkageadgekonses1uvdnalága mielde cuoz1z1u ee.: "4. Roggandoaimmat galget leat báktelaccat1641 dohkálas1 lági mielde ja nu ahte eanas1 vejolas1 ávkkálas1 kálkageadggi sáhttá ávkkástallat. Doaibma galgá leat nu ahte váldima váikkuhusat eai leat stuorátgo áibbas dárbbas1laccat ja nu ahte báikki luondu ja biras ii dárbbas1meahttumit biliduvvo. Nu guhkásgo sáhttá dahkat mádohis bilidemiid ja goluid haga, lea searvi geatnegahttán garvit s1attuid ja elliid, geologalas1 ja mineralogalas1 hámáiduvvamiid, ja oppalohkái luonddugávdnos1tumiid ja guovlluid bilidemiid, go dát ii galggas1ii geavvat diedalas1 dahje historjjálas1 árttain dahje guovllu luondducábbodaga dahje sierravuoda geaz1il. Jus dákkár bilidemiid ii sáhte garvit, galgá searvi ovdal bargu álggahuvvo, ovddidit ás1s1i guoskevas1 eiseváldái cealkámus1s1ii geassemánu 19. b. 1970 lága nr. 64 mielde luonddusuodjalusa birra. Doaimma goziha guovllu báktehoavda, gii galgá jámma diehtit doaimma manus." Dasa lassin sáhttet gulaskuddamat cájehit ahte berres1ii bidjat klausulaid mat omd. áimmahus1s1et guovllu báikkálas1 geavaheaddjiid ja vuostálasti ealáhusberos1tumiid deasttaid. Dákkár eavttuid sáhttá dasto bidjat lassin dábálas1 eavttuid. Konses1uvdnamearrádusa sáhttá dáid lágaid mielde guoddalit Ealáhus- ja energidepartementii. Konses1uvndaohcamii 1974 konses1uvdnalága mielde leat 6. kapihttalis ás1s1emeannudannjuolggadusat. Buot háhkankonses1uvdnaás1s1iin álggahuvvo ás1s1emeannudeapmi báikkálaccat. Ás1s1iin maid Eanadoallodepartemeanta galgá mearridit, eaktuduvvo ahte guoskevas1 báikkálas1 beros1tumit leat beassan ovddidit oaiviliideaset gieldda ja fylkkaeanadoallostivrra meannudettiin, nu ahte ii dárbbas1uvvo odda gulaskuddanvuorru báikkálaccat. Eanadoallodepartemeanta bidjá cealkámus1aid ja ávz1z1uhusaid mat leat boahtán eanadoallostivrras ja fylkkaeanadoallostivrras vuoddun konses1uvdnamearrádussii. Dasa lassin bivdet sii minerálaás1s1iin cealkámus1aid Ealáhus- ja energidepartemeanttas ja Báktedoaimmahagas. Numo namuhuvvon besset moanat eaiggádus1s1anhálddut1642 Finnmárkkus konses1uvdnageatnegasvuodas. Jus ii leat nu, gullá Finnmárkku eanavuovdinkantuvra lunddolaccat daid orgánaide mat besset cealkámus1a ovddidit ovdalgo ás1s1i mearriduvvo. Go Eanadoallodepartemeanta áiggos1ii addit konses1uvnna eanháhkamii gos gávdno eahpeozolas1 minerálgávdnos1tupmi, lea Eanadoallodepartemeanta ja Ealáhus- ja energidepartemeanta s1iehtadan dábálas1 eavttuid. Váldosárgosat dás leat: "1. Ovdalgo doaibma álggahuvvo, ráhkaduvvo doaibmamálle1643 mii galgá Báktedoaimmahahkii ovddiduvvot dohkkeheapmái. Plána galgá válddahallat boahttevas1 doaibmamálle, masa gullá rádjat/lágidit s1lámbariid- ja hivvodagaid mat leat oidnosis, ja mo eanadaga jurddas1a guoddit go doaibma heaittihuvvo. 2. Doaibmaplána galgá man1n1il áiggis áiggi Báktehoavda leat dohkkehan. ... Jus eaiggát jurddas1a spiehkastit sakka dohkkehuvvon doaibmaplánas, galgá dát almmuhuvvot Báktehovdii buori áiggis ovddalgihtii. 3. Doaimma goziha Báktehoavda, gii galgá diedihuvvot doaimma manus. ... 4. Mássavieccahat galgá doaimmahuvvot dohkálas1 lági mielde ja nu ahte eanas1 vejolas1 ávkkálas1 hivvodat ávkkástallo. Galgá mudui doaimmahuvvot nu ahte eanavahát ii leat stuorát go áibbas dárbbas1las1 ja ahte báikki luondu ja biras ii dárbbas1meahttumit biliduvvo. 5. Eaiggát galgá jahkásaccat Ealáhusdepartemeantta mearriduvvon áigemuttus sáddet Báktehovdii doaibmadiedáhusa mii lea cállon numo Ealáhusdepartemeanta mearrida. 6. Eaiggát geatnegahttá geaz1os áiggi sihkkarastit dohkálaccat mássavieccahaga osiid mat sáhttet vahágahttit olbmuid dahje s1ibihiid. Heaittiheamis galget mat dárbbas1uvvojit.... sihkkarastot dohkálaccat ja ahkkái. [Dasa lassin) geatnegahtto eaiggát corget ja ordnet guovllu nu ahte unnimus vejolas1 biliduvvo dáinna doaimmain. Báktehoavda geahcá ahte dát dahkko dohkálaccat." Hui hárve ohcco lohpi roggat doidon golli, ja eai leat addon oppalas1 njuolggadusat mo dáid ás1s1emeannuda. Jus ohcco rogganlohpi, diedihuvvo ahte Ealáhus- ja energidepartemeanta ráddádallá Báktedoaimmahagain fágalas1 eavttuid hárrái mat dárbbas1uvvojit vai rogganlohpi adno devdon, namalassii leago gávdnos1tupmi rogganvearan. Dasa lassin fertejit formála gáibádusat leat devdon, ee. ferte ohcan gustot "dihto guvlui". Dál eai leat makkárge gustojeaddji rogganlobit, ja eaige leat addon makkárge lobit man1n1ilgo Ealáhus- ja energidepartemeanta s1attai mearridanorgánan 1975:s. Man1imus1 lohpi addui 1955:s, muhto nogai 3 jagi man1n1il. Sáhttá datte vuordit dákkár ohcamiid boahtit jus geahccaluvvo eanet doidit nu gohcoduvvon gravimetralas11644 proseassaid bokte, numo dál dahket Suomas. Go dákkár ohcamiidda miedihuvvo, lea golleohccis eanaeaiggáda lohpi roggat doidon golli. Lohpi ii datte atte makkárge vuoigatvuodaid eará lágaid ektui. Ohcci fertet nappo ies1 nás1s1at eará dárbbas1las1 lobiid, sierralobi mohtorjohtolatlága ja kulturmuitolága mielde. Ohcci ferte vel cilget leatgo addon ráddjehusat gielddaplánas j.s. Eai leat addon sierra ás1s1emeannudannjuolggadusat Báktedoaimmahaga golleohcanmeannudeapmái (golledoidimii). Geavadis árvvos1tallojit leatgo formála eavttut devdon láhkaásahusa mielde, namalassii leago ohcan geografalaccat ráddjejuvvon ja gustogo ohcan stáhtaeatnamiidda. Fágalaccat ii árvvos1tallo vejolas1vuohta gávdnat maidege guovllus iige ohcci persovnnalaccat árvvos1tallo. Riikkadásis lea Finnmárku cielgasit dat fylka gos ohcco eanemus stáhtaeatnamiin. 1992:s addojedje oktiibuot 59 doidinlobi. Dáin addo 55 Finnmárkkus, ja 54 dáin fas guske Kárás1joga guovlluide. 4.13.5 Eanavuovdinorgánaid sadji Go Finnmárkku eanavuovdinkantuvra hálddas1a stáhta beales matrikulerekeahtes eatnamiid Finnmárkkus, váikkuha dát minerálagávnos1tumiide mat dás gávdnojit, sihke ozolas1 ja eahpeozolas1. Ozolas1 minerálaid dáfus Finnmárkku eanavuovdinkantuvra dus1s1e spiehkastahkan lea mielde. Gos ja mo ohcá ja doaimmaha ozolas1 minerálgávdnos1tumiid, mudde bákteláhka ja industrikonses1uvdnaláhka ja eanaeaiggáda beros1tumit áimmahus1s1ojit dáid njuolggadusain. Dát gusto stáhta matrikulerekeahtes eatnamiinge Go dát leat minerálat mat eai cuovo eanaeaiggáda eaiggádus1s1anvuoigatvuoda, eai sáhte eanavuovdinorgánat biehttalit luobahit gávdnos1tumi eanavuovdinlága mielde. Nuppi beales gullet eanavuovdinkantuvrii vuoigatvuodatge maid bákteláhka addá eanaeaiggádii, ee. buhtadasa §§ 6 ja 18 mielde ja divada eanaeaiggádii 6. kapihttala mielde. Dilli lea datte earalágan go doibmii ohcá láigohit dahje vuovdit dárbbas1las1 eatnamiid. Maná luobahuvvojit eatnamat mearrádusaid mielde, buo. 2.5.9.4. cuoggá ovddabealde nu gohcoduvvon «stuorra» meassamiid hárrái. Eanavuovdinorgánat sáhttet goittotge bidjat mearrádusaid láigohan- dahje vuovdins1iehtadusas áimmahus1s1án dihte báikkálas1 guoski beros1tumiid. Makkár deasttaid galggas1ii atnit, boahtá ovdan ráhkkaneaddji gulaskuddamis. Eanavuovdinláhkaásahusaid § 3 b) deattuha ahte eanaeaiggáda minerálvuoigatvuodat stáhtaeatnamiid vuovdimis ja láigoheamis eai galgga sirdojuvvot oastái, muhto doalahuvvot stáhtii. Ozolas1 minerálaid dáfus lea dát ruvkeeaiggáda divat maid eanaeaiggát oaz1z1u ozolas1 gávdnos1tumiid doaimmas, geahca báktelága 6. kapihttala. Jus Finnmárkku eanavuovdinkantuvra vuovdá opmodaga Finnmárkkus gos roggo ozolas1 gávdnos1tupmi, ii nappo oacco oasti vuoigatvuoda divadiidda mat báktelága mielde gullet eanaeaiggádii; dáid galgá stáhta oaz1z1ut vaikko daid vuovdá. Eahpeozolas1 minerálaid, daid gaskkas sáddu ja cievra, lea eanavuovdinorgánaide olu dehálat bargosuorgi, go eanaeaiggádis lea eaiggádus1s1anvuoigatvuohta dákkár minerálaide. Go háldu gusto eahpeozolas1 minerálgávdnos1tupmái, sáhttet eanavuovdinorgánat hálddas1it eatnamiid eanavuovdinlága ja eanavuovdinláhkaásahusaid mielde. Hui guovddáz1is s1attai eanavuovdinkantuvrra sadji man1n1il 1990, go eanas1 eaiggádus1s1anháldduid Finnmárkkus luvvejedje 1974 háhkankonses1uvdnalágas. Stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin dodjaluvvui eanavuovdinorgánaide áimmahus1s1at deasttaid maid Eanadoallodepartemeanta dábálaccat áimmahus1s1á konses1uvdnaeiseváldin. Dilli sáhttá datte leat veahá earalágan go galgá addit doaibmakonses1uvnna kálkageadge- dahje kvárcakonses1uvdnalágaid mielde. Eanavuovdinorgánat doalahit dás eanet dasa maid konses1uvdnaeiseváldi, mii dál mearkkas1a Báktedoaimmahat, oaivvilda doaibmabiju birra, ja adnet dávjá guovddás1 eiseválddiid oainnu cadnin. Dát guoddu boahtá ovdan nu gohcoduvvon "lossa" meassamiin, mat leat govviduvvon ovddabealde 2.5.1.4. kapihttalis. Go doaibmaeavttut mearriduvvojit doaibmakonses1uvnnas eaige láigos1iehtadusas, de Báktedoaimmahat gohcá ja giehtagus1s1á. Eahpeozolas1 minerálatge leat eanavuovdinláhkaásahusaid § 3 b):s áigeguovdilat. Go eanaeaiggáda eaiggádus1s1anvuoigatvuohta eahpeozolas1 gávdnos1tumiide galgá doalahuvvot stáhtii stáhtaeatnamiid vuovdimis ja eará háldduin, de doalaha stáhta opmodagas eahpeozolas1 gávdnos1tumiide vuoigatvuoda vaikko vuvdojit dahje lihttoláigohuvvojit. Láhkaásahusa § 3 nuppi ladas diktá datte minerálvuoigatvuodaid sáhttit láigohit sierra. Minerálgávnos1tumiid ja dárbbas1las1 eatnamiid láigohit gávdnos1tumi oktavuodas lea eanavuovdinkantuvrra barggu dehálas1 oassi. 1992:s lei eahpeozolas1 gávdnos1tumiin, oktan sádduin ja cievrrain, masá 2,5 miljon ruvnnu sisaboahtu, mii lei badjelas1 1/4 eanavuovdinkantuvrra sisaboaduin oktiibuot. Eanavuovdinorgánat leat ráhkadan vuogádaga mii sakka sulastahttá báktelága njuolggadusaid, golmma lágan vuoigatvuodaiguin mat mealgat vástidit s1erpema, ozovuoigatvuoda ja mihtádusa. Dát golbma vuoigatvuodamálle gohcoduvvojit eanavuovdinvuogádagas ohcanlohpi, ovdaoastins1iehtadus ja doaibmas1iehtadus. Juohke ás1s1i ás1s1emannu lea datte dan duohken leago gávdnos1tupmi dovddus dahje ii. Jus gávdnos1tupmi lea dovddus, numo dilli áinnas leat sáddo- ja cievravieccahagas, sáhttá njuolga meannudit láigohan- ja doaibmas1iehtadusa. Jus gávdnos1tupmi ii leat dovddus, ferte vuos oaz1z1ut ohcanlobi. Go ohcco ohcanlohpi, meannuda eanavuovdinkantuvra álkit ás1s1i. Ii oktage fágaorgána dahje báikkálas1 beros1tupmi gulaskuddo, muhto Finnmárkku eanavuovdinkantuvra iská ies1 leatgo sierra dilálas1vuodat mat leat gustojeaddjin dán guovllus. Sáhttá omd. leat ahte guovlu lea bartaguovllus dahje dan lahkosis, dahje doaibmabidju lea dehálas1 boazodoalloguovllus. Sieiva báktefágalas1 árvvos1tallamat, omd. vuorddas1ii gávdnat dan minerála, eai váldo mielde dán muttus, mii boahtá das go eanavuovdinkantuvra dávjá ii diede gávdnojitgo minerálgávnos1tumit ohcanguovllus. Dallego eanavuovdineiseválddit miedihit addit lobi, cállo juridihkalaccat ohccái julggas1tus. Ohcci ii dárbbas1 máksit iskanvuoigatvuoda ovddas. Julggas1tus addá ohccái vuoigatvuoda, dihto guovllus, váldit dárbbas1las1 eana- dahke geadgeláiggohagaid iskkademiid, nu ahte sáhttá diehtit gávdnojitgo minerálat ja leago gávdnos1tumis dakkár kvalitehta go galggas1ii. Julggas1tus ii atte oktovuoigatvuoda iskkademiide. Iige atte gáibádusa oaz1z1ut láigohanvuoigatvuoda vejolas1 gávdnos1tupmái man1n1il. Ohcci ovddasvástida dasa maid vahágahttá ozadettiin. Son ferte vel ies1 váldit oktavuoda eará orgánain ee. jus ferte oaz1z1ut sierralobi meahccejohtalussii dahje ohcanlobi kulturmuitolága mielde. Julggas1tusas cuoz1z1u ahte dat geatnegahttá ohcci doahttalit guovllu boazodoalloberos1tumiid ja eará geavahanberos1tumiid, ja ahte "lohpi nohká beros1tanriidduin". Lea eahpecielggas maid dát mearkkas1a, earret ahte cujuha seamma guovlluin leat eará geavaheaddjit ja ahte daidda galgá atnit deastta. Mearrádus lea vuodus geassit lobi ruovttoluotta jus ohcci ii leat doarvái várrogas. Eanavuovdinkantuvrras diedihuvvo ahte njuolggadusa áigga lea garrasit váikkuhit doaimmaheaddji, nu ahte doaimmahuvvo nu fuolalaccat1645 go vejolas1 ja muosehuhttá nu unnán go vejolas1. Finnmárkku eanavuovdinkantuvrra logut cájehit ahte 1988 rájes 1992 lohppii leat ohccon 31 ohcanlobi. 21 ás1s1i leat oz1z1on ohcanjulggas1tusa1646, ja 10 ain leat meannudeamen. Jus iskkademiin leat buorit bohtosat, ferte ohcat nu gohcoduvvon ovdaoastins1iehtadusa ovdal gávdnos1tumi sáhttá ain ávkkástallat. Dát lea sakka vudolat s1iehtadus, sihke masa ohcci oaz1z1u lobi, áigodahkii ja vejolas1vuodaide guhkit doibmii go orru gávdnomin juoga. Finnmárkku eanavuovdinkantuvra danin gulaskuddá ollásit dákkár ás1s1iin, ja nás1s1á cealkámus1aid fágaásahusain ja báikkálas1 eiseválddiin ja beros1tumiin ovdalgo ohcan meannuduvvo. Cuovvovas1 orgánat cuz1z1ot gulaskuddanlisttas: 1. Fágaásahusat, namalassii Báktedoaimmahat, fylkkageologa ja fylkkagieldda huksenossodat, 2. Guovllu suorgeeiseválddit: kulturmuitosuodjalus (arkeologalas1 ja sámi) birasgáhtteneiseválddit, boazodoallo- ja eanadoalloeiseválddit, 3. Báikkálas1 eiseválddit: gieldda guovddás1hálddahus, gieldda ealáhusossodat, huksenráddi, 4. Eará vuoigatvuodalaccat. Finnmárkku eanavuovdinkantuvrra dagaldumiid mielde lea inta eaktu ahte gielddastivra/ovdagoddi, fylkkamánni, fylkkagielda, eanadoalloeiseválddit ja boazoeiseválddit lea meannudan ohcama. Fylkkageologa fylkkagieldda ás1s1emeannudeaddjin lea mielde dehálas1 ja dettolas1 ásahus gulaskuddamis. Go cealkámus1at leat boahtán, ráhkkanahttá eanavuovdinkantuvra ás1s1i. Cealkámus1ain mat leat boahtán leat erenoamás1 mávssolaccat dasa makkár eavttuid galggas1ii bidjat doibmii ja mo galggas1ii áimmahus1s1at sierra beros1tumiid, omd. guovllu vuoddoealáhusdoalliid deastta. Ovdaoastinohcama1647 miediheapmi adnojuvvo nu dehálaz1z1an ahte mearrádusa galgá eanavuovdinstivra dahkat. Ovdaoastins1iehtadus addá oktovuoigatvuoda minerálohcamii ja geahccalandoibmii dárkilat mearriduvvon doaibmaguovllus dihto áigái, dábálaccat 5 jahkái, go máksá jahkásas1 láigodivada. Ohcci sáhttá roggat olu minerálaid, ja sáhttá geahccalit buvttadit. Dán áigodagas dat galggas1ii iskat buktaga gávpemárkaniin ja iskkadit dárbbas1las1 gávpemárkaniid mudui. S1iehtadus gohccu láigolacca ráhkadit bargoplánaid. Plánaid galgá Báktedoaimmahat dohkkehit, mii eavttuid mielde earaláhkaige sáhttá gohcit barggu. Earret eará galget jahkásaccat sáddet iskkademiid diedáhusaid Báktedoaimmahahkii ja Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii. Láigolas1 geatnegahttá fuolahit guovllu dárbbas1laccat váfistit, ja iskkadit dohkálas1 biraslas1 láhkai. Ovdaoastins1iehtadus lea ops1uvdnas1iehtadus1648 ja addá vuoigatvuodalaz1z1ii vuosttasvuoigatvuoda dahkat láigos1iehtadusa gávdnos1tumi doibmii, geahca vulobealde. Eanavuovdineiseválddit geatnegahttet dan oktavuodas ávz1z1uhit doaibmakonses1uvnna go dárbbas1uvvo kvárca- dahje kálkageadgekonses1uvdnalágaid mielde. Sihke láigos1iehtadusa vuosttasvuoigatvuohta ja geatnegasvuohta ávz1z1uhit konses1uvnna eaktuda datte ahte ohcci ovddida dárbbas1las1 ohcamiid ovdaoastináigodagas ja ahte guoskevas1 gielddat ja stáhta suorgeeiseválddit miedihit doaibmas1iehtadussii. 1988 rájes 1992 lohppii bohte 6 ovdaoastins1iehtadusa ohcama Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii. Buohkaide miedihuvvui. Doaibmas1iehtadus lea áigeguovdil go iskkadeamit cájehit ahte leat rogganveara gávdnos1tumit ja doaimmaheaddji dáhttu álggahit doaimma. S1iehtadus ásahuvvo ovdaoastins1iehtadusa oalges1iehtadussan1649, ja anus mudde vuoigatvuodaid ja ráddjehusaid, rudalas1 ja doaibmateknalas1 dilálas1vuodaid váldodeattuin. S1iehtadus lea dan duohken leago addon doaibmakonses1uvdna. Go doaibma lea konses1uvdnageatnegas, namalassii go galgá doaimmahuvvot kálkageadge- dahje kvárcagávnos1tumis, doaibmas1iehtadus deavdá eanas1 konses1uvdnaeavttuid maid Ealáhus- ja energidepartemeantta beales leat bidjan báikkálas1 dilálas1vuodaid ektui, ja dasa lassin sihkkarastá eanaeaiggáda beros1tumiid ee. hattiid mearrideames. Go gávdnos1tumi doaibma ii gokco konses1uvdnalágain, lea dasa lassin johtucálus MA 17/87 Stáhta vuvddiid direktoráhtas ee. Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii váldit luvvosiid bávttis dahje mássaluvvosiin, dehálas1. Dás mearriduvvo ahte eavttut maid Eanadoallodepartemeanta bidjá go doaibmabidju gáibida konses1uvnna 1974 lága mielde, galgá maiddái biddjot go eanavuovdineiseválddit s1iehtadallet minerálroggamis stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin. Eavttut leat geardduhuvvon bajábealde 4.13.4.2. cuoggás. Johtucálus ii ráddje lasihit eará eavttuid dasa, mii ain orru dárbbas1uvvomin birrasa, luonddu, báikkálas1 ealáhusberos1tumiid ja mudui erenoamás1 dilálas1vuodaid deasttas. Eavttut váldo mielde vuosttas geardde geassemánu 2. b. 1987 addán láigos1iehtadusas "Karibakken" mássavieccahahkii Álttás, maid Alta Betongsand, Álttá gielda ja Stáhta geaidnodoaimmahat láigohit. Go doaibmas1iehtadusa galgá cállit, eai lean odda gulaskuddamat. Dalle vuodduduvvo cealkámus1aide mat leat addon ovdaoastins1iehtadusa oktavuodas. Cealkámus1at mat leat addon, leat datte dábálaccat addon dainna eavttuin ahte lea sáhka gávdnos1tumi jeavddalas1 doaimmas. Doaibmas1iehtadusat leat adnon nu dehálaz1z1an ahte lea dodjaluvvon eanavuovdinstivrii daid mearridit. Go doaibma lea álggahuvvon, ferte vuoigatvuodalas1 máksit minerálaid ovddas maid roggá. Eanavuovdinkantuvrra haddenláhkaásahusaid mielde galgá haddet gaskal 1,5 - 3 % vuovdimis rehkega vuovdinhattis. Mássavieccahagas meros1tallo haddi dan mielde man olu mássa roggo. Lassin minerálaid ohcan- ja ávkkástallanvuoigatvuhtii, ferte láigolaccas leat lohpi hálddas1it eatnamiid dan láhkai ahte minerálgávdnos1tumi sáhttá ávkkástallat. Lihttoláigoheapmi lea dábálas1. Dákkár s1iehtadusain mearriduvvo makkár guovlu láigohuvvo, man guhkes áigái, buhtadas ja várra eará mearrádusat mat gulas1it ies1gudet guvlui. Láigovejolas1vuoda oppalas1 ráddjehusat leat biddjon eanavuovdinlága § 2:i, geahca bajábealde 2. kapihttalis. Dán oktavuodas sáhttá vel namuhit ahte luonddusuodjalaneiseválddit eanavuovdinláhkaásahusa § 16 mielde galget gulaskuddot cievragávdnos1tumiid ávkkástallamis. Dasa lassin lea seamma sajis oppalas1 mearrádus ahte guoskevas1 orohatstivra ja guovllustivra galget váldot mielde go doaibmabidju guoská boazoealáhusa beros1tumiide. Dábálas1 lea bidjat eaktun eanaláigoheapmái ahte doaimmaheaddji váldá oktavuoda boazodoalu orgánaiguin, nu ahte sáhttá mearriduvvot makkár doaibmabijuid ferte ásahit láivudan dahje headus1tan dihte báktedoaimma vahágahttima. Dalle sáhttá cájehuvvot ahte dárbbas1uvvo bissehit minerálroggama muhtun, erenoamás1 hearkkes áigodagaid. Ovdamearkkat leat vel ahte eanavuovdinorgánat, dan sadjáigo biehttalit láigohanohcama, leat iskan ohcci ohcat eará guovlluin gos riggodat galggas1ii leat, muhto mas vuosttaldeamit, dávjá boazodoalus, eai leat seamma garrasat. Eanavuovdinkantuvrra mihttomearri sáddo- ja cievrariggodagaid hálddas1eamis stáhtaeatnamiin ovdanbohtet eanavuovdinstivraás1s1i 21/91 referáhtas. Dás cuoz1z1u : "1. Servodat galgá oaz1z1ut vejolas1vuoda mássaide maid dárbbas1a, ráddjehusaiguin maid birasgáhtten bidjá guhkit ja oanehat áigái. 2. Finnmárku eanavuovdinkantuvra oidá gielddaid iez1a mearridit plánavejolas1vuodaid bokte mo galgá viez1z1at mássa. 3. Geavaheaddjiin galgá vejolas1vuohta viez1z1at mássaid dallego sáhttet dainna ávkkástallat. 4. Kvalitehtamássat galget adnot kvalitehtagáibideaddji ulbmilii. 5. Mássaid vejolas1vuodat galget seammás ráddjejuvvot nu ahte ámmátlas1 mássavieccahaga doaimmaheaddjit sáhttet oaz1z1ut dohkálas1 ruhtadili. 6. Ii ovttage mássagávdnos1tupmái galgga hukset dahje earaláhkai bilidit jus rivttes fágalas1 ja politihkalas1 eiseválddit eai mielaevttot dan mearrit. 7. Buot sajiid gos dahket meassamiid galget plánejuvvot corgendoaimmat. 8. Corgendoaimmat galget álggahuvvot go doaibma álgo. 9. Mássavieccahaga galggas1ii sáhttit atnit eará ulbmilii go lea geargan dan atnimis. 10. Mássasuoládeapmi lea billisteaddji eanaeaiggádii, mássavieccahatdoaimmaheaddjiide, fievrredeaddjiide ja olles servodahkii. Suolavuohta ii galgga danin gánnáhit." Ulbmil váldo dál láigos1iehtadusaide eanavuovdinkantuvra dahká mássavieccahagaide. Várdosa dihte sáhttá áibbas loahpas namuhit ahte Báktedoaimmahagas láhkaásahusa mielde Báktedoaimmahaga birra 1990 rájes ovddasvástida bákterusttegiid gohcci bákterusttegiin stáhtaeatnamiin. S1iehtadusain Báktedoaimmahagain lea Finnmárkku eanavuovdinkantuvra liikká, geavatlas1 árttain, váldán badjelasas gohccibargguid fylkkas. Dán oktavuodas lea álggahuvvon corgenprográmma Álttás, masa AL Alta Skiferbrudd lea ráktodoaimma láigolihttos1iehtadus. Corgenprográmma lea ee. ahte galgá ásahit doapparrádjosiid ja ahte galgá garrasit deattuhit birasbuorri doaimma. 4.14. CÁHCEFÁPMU 4.14.1. Álggahus Finnmárkkus eanas1 cázádagain lea njuoskkadatguovlu1650 njuoskkadatvátni1651 guovlluin Sis Finnmárkkus ja Davvi-Suomas, gos gaskamearalas1 arve/muohttinmearri lea 300-500 mm jahkái. Cázádagat mannet dasa lassin cada hui vuollegis duottarguovllu, gitta 400 mehtera bajábealde ábi. Riddoguvlui lassána gahcahat muhtun jogain, muhto eai dásge leat dal stuorra gahcahagat. Danin lea Finnmárkkus hui unnán cáhcefápmovejolas1vuohta1652. Oktiibuot leat cáhcefápmovejolas1vuoda mas sáhtás1ii ávkki atnit 2701 Gwh (gigawattdiimmuid), mii vástida sullii 1,6% riikka cáhcefápmovejolas1vuodain oktiibuot. Moanat cázádagat Finnmárkkus lea ráfáiduhtton cáhcefápmohuksemii. Dasa lassin eai adno moanat cázádagat huksenpros1eaktan go eará geavaheaddjit vuosttaldit dan dahje rudalas1 deasttaid geaz1il. Danin huksejuvvo viehka uhccán cáhcevaljiin Finnmárkkus, ja Finnmárku lea dál riikka stuorámus, oktilas1 guovlu gos cázádagat eai leat muddejuvvon. 14 cázádaga Finnmárkkus leat dál muddejuvvon cáhcefápmobuvttadeapmái. Buoddun masa leamas1 stuorimus fuomás1upmi, leat Álttá-Guovdageainnu-cázádaga buoddun, mii loahpalaccat mearriduvvui 1979:s ja buodduduvvui cuovvovas1 jahkebotta. Buoddun lea dárkilat válddahallon Sámi vuoigatvuodalávdegotti vuosttas árvalusas, NAC 1984:18 50. siidus cuo. Fylkka muddendoaimmat leat nuppástuhttán cáhcejodu oktiibuot 270 km, ja 23 km2 leat áibbas goikan. Cáhcealdásat1653 leat mielddisbuktán buoddudeami sullii 26-28 km2. Birrasii guokte goalmmátoassi guoski johkagaskkain ja buddon eatnamat gullet Álttájoga, Báhcaveajjoga ja Áttánjoga-Irgevuonbuoddumiidda. Dál leat 17 rávdnjelágádusa Finnmárkkus. Eanas1 rávdnjelágádusat Finnmárkkus leat unnit, ja dus1s1e njeallje dain, Álttá rávdnjelágádus, Remáguoika, Áttánjohka ja Máiddet, buvttadit badjel 100 Gwh jagis. 1985 rájes 1991 rádjai lea fylkka iez1as buvttaduvvon elektralas1 fápmu lassánan 697 Gwh 1985:s gitta 1500 Gwh 1991:s, mii dahká 1,35 % riikka olles buvttadeamis. Oktiibuot lea fápmobuvttadanvejolas1vuohta1654 Finnmárkkus meros1tallon 2701 Gwh. 31.1.1991 lei 1374 Gwh dahje 50,1% buodduduvvon, 842 Gwh dahje 31,1 % ahkkái suodjaluvvon ja 76 Gwh dahje 18,8% buoddudeamen/ohcanmeannudeamen. Jahkásas1 fápmogeavaheapmi1655 fylkkas lea sullii 1400 Gwh. Fylkka iez1as buvttadeapmi molsas1uvvá jagis jahkái, muhto gokcá dábálaccat sullii 80% dárbbus. Dárbu mudui gokco Statskraft fámuin. Dasa lassin dárbbas1uvvo sihke badjebázafápmu ja oastit lassefámu Ruos1s1as ja Suomas. Finnmark Energi, maid fylkkagielda eaiggádus1s1á, ovddasvástida ovttas guhtta báikkálas1 ja iehcanas rávdnjelágádusain fylkka elefápmoatnima. Finnmárkku 1992-95 fylkkaplána 104. siiddu mielde lea mihttomeari guhkit áiggis ahte ovttadagat galget ovttastuhttojuvvot ovtta fylkkaviidosas1 buvttadansearvin. Rávdnjelágádusain leat moanat rudalas1 buvttut gielddaide maidda rávdnjehuksen cuohcá, sihke konses1uvdnadivadiin, konses1uvdnafámuin ja vearuin. Buot Finnmárkku gielddaide oktasaccat gártet rávdnjehuksema sisaboadut sullii 15 miljon ruvnnu. Fápmosearvvit leat dasa lassin máksán oktiibuot sullii 11 miljon ruvnnu ealáhusfondii. Dehálas1 ráddjehus sáhttit ávkkástallat cáhcefápmoriggodagaid, lea ahte cázádat suodjaluvvo buoddumii. Stuorradiggi lea mearridan ahkkái muhtun cázádagaid suodjalit I-IV cázádatsuodjalanplánas, mat bohte 1973, 1980, 1986 ja 1992, ja mat oktiibuot gártet “Landsplan for vern av vassdrag”, geahca St.prp. nr. 118 (1991-92). Suodjalanplánat siskkildit riikkadásis 18,8% ávkkálas1 cáhcefápmovejolas1vuodas oktiibuot. Suodjalanplánat vulget cázádagas ja olles njuoskkadatguovllus1656, ja gieldá rávdnjehuksema cielga suodjalanárvvuid1657 geaz1il. Sámi beros1tumit leat leamas1 mearrideaddjin sámi guovlluid moanat cázádagaid ráfáiduhttinmearrádusaide. Finnmárkkus leat oktiibuot fylkka 43 cázádaga 31 % cáhcefápmovejolas1vuodain siskkilduvvon suodjalanplánaide. Suodjalanplánat siskkildit cuovvovas1 cázádagaid Finnmárkkus: Suodjalanplána I(1973) Suodjalanplána II(1980) Suodjalanplána III(1986) Fállejohka Guovdageaidnoázádat Riehppovuoncázádat Goavkejohka1658 (Álttácázádaga osiiguin) Muorralcázádat1659 Rávttos1johka Leavnnjajohka1660 Bissojohka Ráirrojohka (Leavnnjajohka) Juovlajohka1661 Stuorrajohka1662 Vuorjánjohka, Fálleveajjohka1663 Siidejohka1664 Ovsttarjohka1665/Doaresjohka Skáidi Oarddojohka1666 Stuorrajohka1667 Ruos1s1ajohk1668cázádat Ánnejohka1669 Irevuonjohka1670 Suodjalanplána IV(1992) Suovvejohka1671 Billávuonjohka1672 Coakcavuonvágge1673cázádat Máskejohka1674 Smiervuonjohka1675 Gávvajohka1676 Rovvejohka1677(Bruelva) Lavttejohka1678 Mielkejohka1679 Njidgujohka1680 Máskev. Skiessjohka1681 Loamejohka1682 Veadjejohka1683cázá. Ráhkojohka1684 Stuorrajohka1685 Njávdáncázádat Lággojohka1686 Uvdojohka1687 Deatnu Lággojohka Gállojogacázádat Ellejohka1688/ Oddajohka1689, Reahpenjohka1690 Řdevassbekken Sáttovuonjohka1691 Gáiddos1johka1692 Ábmotmehciid riikkaplánage, St.diedáhus nr. 62 (1991-92), sáhttá headus1tit cáhcefápmovaljiid ávkkástallama. Dát riikkaplána ii mearkkas1 maidege Finnmárkui dán oktavuodas; go ii oktage plánejuvvon cázádathuksen fylkkas leat guoskkahuvvon álbmotmeahcceplánas. 4.14.2 Láhkavuodus ja njuolggadusat Dehálamos lágat dán ás1s1esuorggis leat njukcamánu 15. b. 1940 cázádatláhka nr. 3 ja juovlamánu 14. b. 1917 cázádatmuddenláhka nr. 17. Dasa lassin guoskkahuvvojit juovlamánu 14. b. 1917 industrikonses1uvndaláhka nr. 16 ja geassemánu 19. b. 1990 energiláhka nr. 50. Geassemánu 19. b. 1992 láhka nr. 62 nuppástuhttá dehálaccat muddenlága, industrikonses1uvdnalága ja cázádatlága. Njukcamánu 15. b. 1940 cázádagaid láhka nr. 3 (cázádatláhka) lea cázádagaid oppalas1 láhka. Láhka gusto buot doaibmabijuide cázádagain, earret go doaibmabidju galgá cuovvut muddenlága, geahca vulobealde. Cázádatlágas leat ovttaskas olbmuid vuoigatvuodaid ja geatnegasvuodaid mearrádusat ja álbmoga beros1tumiid áimmahus1s1an. Lága § 1:s lea deattuhuvvon ahte buot cáhcecoahkut1693 opmodagas gullet eanaeaiggádii. Cáhcefápmohuksema oktavuodas lea erenoamáz1it eanaeaiggáda gahcahatvuoigatvuodat beros1tahtti. Cázádatlága 10. kapihttalis leat njuolggadusat cázádatdoaibmabijuin. Lea dehálas1 erohus gaskal doaibmabiju mii gullá rávdnjehuksemii ja eará cázádatdoaibmabijuid. Erohus dihtto go leat ies1gudet konses1uvdnaeiseválddit dan mielde gustogo doaibmabidju rávdnjehuksemii dahje ii, geahca vulobealde. Doaibmabijut mat gullet rávdnjehuksemii leat hukset johkarávdnjelágádusa ja hukset alladeaddorusttega1694 jahkemuddenaldásiid1695 haga. Dáid rávdnjelágádusain váldo cáhci cázádagas ja biddjo bohccái fápmostás1uvdnii. Dákkár rávdnjehuksemat eai leat cázádatmuddemat muddenlága áddemis, daningo dás ii cáhcealdásiid geavaheames dássejuvvo jahkásas1 cáhcejohtu. Cázádatlága njuolggadusat gustojit buot meassamiidda mat dahkkojit cázádagas rávdnjelágádusa huksema oktavuodas, gitta das rájes go cáhci váldo jogas ja máhcahuvvo. Doaibmabiju ovdamearkan leat cáhcegolgadeapmi sisa, jodihantunnela, fápmostás1uvdna ja bohccespáitu1696. Datte galgá dus1s1e unnit rávdnjehuksemiid meannudit cázádatlága mielde, ja rádjá lea biddjon vurdojuvvon gaskamearálas11697 jahkebuvttadeamis mii lea 40 Gwh. Jus buvttadeapmi stuorru, galgá konses1uvdna addot muddenlága mielde. Áigga bidjat dássálaga cielga rávdnjehuksemiid cázádatmuddemiiguin, leat go goappas1iid háviid lea mealgadas1 luonddubillisteamit. Go cázádatláhka gusto buot doaibmabijuide cázádagain, de cázádatláhka olaha cázádatmuddemiiddage mat ies1gudet árttain eai siskkilduvvo muddenlágas. Cázádatláhka omd. gusto doaibmabijuide mat eai leat dan made stuorrát ahte muddenláhka gusto. Seamma gusto cázádatláhka go cáhcefámus galgá leat jándor- ja vahkkodoaibma ja go muddenrusttegis eai leat industriála ulbmilat. Eará doaibmabijut cázádagas, nappo doaibmabijut mat eai gula rávdnjehuksemii, omd. s1alddit, gilvaguollerusttegat, guollecakkit biebmanrusttegiid oktavuodas, dulvegeahpedanrusttet1698, buoddumat, goaivumat j.s. Oktasas1 cázádatdoaibmabijuide lea ahte dat, nu guhkásgo sáhttá vearditmeahttun goluid dahje vahága haga dahkat, galget cadahuvvot nu "ahte nu unnán go vejolas1 vahágahttá dahje bilida dábálas1 beros1tumiid ovddas", geahca cázádatlága § 104 nr. 1. Njuolggadusa ulbmil lea mearridit ahte galgá deastta atnit dábálas1 beros1tumiide numo guollebivdui, johtalussii, lahttemii, ealáhus- ja luonddusuodjalanberos1tumiide ja olgunastimii go cázádagas ohcco lohpi álggahit doaibmabiju. Dasa lassin lea moanat háviid gáibádus dohkkehit doaibmabiju konses1uvnna bokte. Cázádatlága § 104 nr. 2 mielde s1addá konses1uvdnageatnegasvuohta go doaibmabidju "sáhttá vahágahttit dahje bilidit veahás1ge dábálas1 beros1tumiid ovddas". Konses1uvdnageatnegasvuohta gusto vel go doaibmabidju "sáhttá vurdot ahte gilván dahje gilvvehahtti eatnamat dahje lunddolas1 gieddi, vuovdi, darfejeakkit dahje guohtumat biddjojit cázi vuollái dahje earaláhkai biliduvvojit nu olu ahte báikki dilálas1vuodaid mielde ferte atnit vahátlaz1z1an dábálas1 beros1tumiide", geahca § 105. Konses1uvdnageatnegasvuohta gusto les1 dal doaibmabidju ásaheapmi, fas huksen, lassi huksen dahje rusttega nuppástuhttin. Konses1uvdnageatnegasvuohta ii leat dán lága mielde nappo gitta sturrodatalbmadeamis1699, muhto boahtá doaibmabiju ollislas1 árvvos1tallama váikkuhusain. Eanas1 cielga rávdnjehuksemiin várra leat dákkár váikkuhusat ahte ferte leat konses1uvdnageatnegas. Juovlamánu 14. b. 1917 cázádatmuddemiid láhka nr. 17 (muddenláhka) gusto stuorámus cázádathuksemiidda. Muddenláhka lea sierraláhka doaibmabijuide maid ulbmil lea stivret dahje lasihit cáhcejodu cázádagas, ja dán láhkai dássidit cázádaga cáhcejodu jagi badjel, dahje duvdit cáhcejodu eará áiggiide jagis omd. rudalas1 deastta geaz1il. Láhka siskkilda danin sihke daid háviid go aldásiid geavaheames vurkejuvvo cáhci cáhcás áigodagain, mii man1n1il adno lasihit cáhcejodu coagis áigodagain, ja go lasiha cáhcejodu sirdimin cázi, juogo dan cázádagas dahje eará cázádagas. Makkár doaibmabijut leat konses1uvdnageatnegasat, lea mearriduvvon § 1:s. Konses1uvdnageatnegasvuohta gusto: "...rusttegiidda dahje biergasiidda cázádaga cáhcejodu muddemiidda, dása gullá maid stuoridit dahje nuppástuhttit boares muddenrusttega, ...rusttegiidda dahje bargguide cáhcejodu lasihan dihte go sirdá cázi." Moanat dehálas1 spiehkastagat leat dahkkon konses1uvdnageatnegasvuodas. § 2:s boahtá ovdan ahte láhka dus1s1e gusto go muddemis leat industriála ulbmil, mii dábálaccat lea cáhcefápmobuvttadeapmi. Ovdamearkka dihte ii gula dáidda lágaide cáhcealdásiid huksen sihkkarastin dihte gieldda cáhceatnima. § 3:s leat muhtun doaibmabijut spiehkastuvvon konses1uvdnageatnegasvuodas. Láhka lea jurddas1uvvon dus1s1e huksemiidda main lea badjel dihto sturrosas1 muddenalddis, ja § 3 2 d) cuoggá mielde ii leat konses1uvdnageatnegas jus mudden ii lasit olles cázádaga cáhcefámu badjel 3000 luondduheastafámuin, dahje cáhcefámu ovtta gorz1z1is badjel 500 luondduheastafámuin. § 3 eará spiehkastagaide lea calbmáicuohcci ies1vuohki ahte leat doaibmabijut mat eai cuoza erenoamáz1it eará beros1tumiide. Cuoz1z1u omd. § 3 nr. 2 a) bustávas ahte konses1uvdna ii dárbbas1uvvo muddendoaimmas mii “ii váikkut, ahte báikedilálas1vuodaid mielde mealgat gilvon dahje gilvvehahtti eatnamat, lunddolas1 gieddi, vuovdi dahje gárdeguohtun billas1uvvá dahje vahágahtto”. Doaibmabijut mat eai heive muddenláhkii, cuvvot numo namuhuvvon bajábealde cázádatlága, jus vahágahttet dahje bilidit dehálaccat dábálas1 beros1tumiid ovddas. Rávdnjehuksemiin eai leat áibbas inta mearit makkár doaibmabijut galget cuovvut muddenlága ja makkárat galget cuovvut cázádatlága, ja muhtun háviidgo goappas1at lágat galget aitosaccat adnot, guoddán meannudeami cázádatlága mielde ja baicce atnán muddenlága olles pros1ektii. Seamma lea muhtun háviid bidjan eavttuid muddenlága mielde, vaikko doaibmabidju aitosaccat gullá cázádatláhkii. Dán árta lea ahte illá lea erohus dábálas1 ja almmolas1 beros1tumiid váikkuhusain go ásaha aldásiid ja danin goikada cázádatosiid, dahje go váldá cázi cázádagas ja bidjá bohccái fápmostás1uvdnii. Juovlamánu 14. b. 1917 industrikonses1uvdnalágas nr. 16 (láhka háhkat gorz1z1i, bákterusttega ja eará giddodagaid jna.), leat njuolggadusat konses1uvdnageatnegasvuodas go háhká gorz1evuoigatvuodaid eaiggádus1s1anvuoigatvuoda dahje geavahanvuoigatvuoda. Eará doaimmaheaddjiide go stáhtii dárbbas1uvvo konses1uvdna jus gorz1i muddemis navdo sáhttit addit badjel 1000 luondduheastafámu, juogo dus1s1e dat dahje ovttas eará gorz1z1iiguin maid háhkki eaiggádus1s1a dahje geavaha, geahca lága § 1 vuosttas laddasa. Gonagas addá konses1uvnna industrikonses1uvdnalága § 1 mielde. Jus gorz1i muddemis navdo sáhttit addit badjel 20.000 luondduheastafámu, dahje jus mealgadas1 beros1tumit leat vuostálaga, galgá ás1s1i ovddiduvvot Stuorradiggái ovdal konses1uvdna addo, geahca § 2 nuppi laddasa. Ná cuoz1z1u maid muddenlága § 2:s. Mo stuorradiggemeannudangáibádusa galgá áddet, lea meannuduvvon vulobealde 4.14.3.1. cuoggás. Geassemánu 19. b. 1990 energiláhkage nr. 50 (energia buvttadeami, earáhuhttima1700, sirdima, jodiheami ja juogadeami jna. láhka) ferte namuhuvvot. Lága ulbmil lea buvttadan energias lasihit beavttalmahttima, haddedássema ja ulbmálas1 vuovdima ja geavaheami. Mii vuhtto odda energilágas, ja mii lea earalágan go ovddes1 energilágas, lea nannosat gávpemárkanlas1 fápmosuorgái1701 dáhttu. Energidoaimmahagat galget iez1a sáhttit gilvvohallet energigávpemárkaniin, ja pros1eavtta ruhtadillái oaz1z1ut eanet ovddasvástádusa ja vára1702. Konses1uvdnaeiseválddiid bargun gártá sihkkarastit ahte huksen váikkuha dohkálas1 coahkis valljihálddas1eapmái, ja ahte váldo doarvái deasta eará beros1tumiide maidda rávdnjehuksen cuohcá, birasdeasttaidege. Lágas ii leat njuolga mearkkas1upmi cázádaga buoddumis, muhto guoskkahuvvo go ásaha "buvttadeami, earáhuhttima, sirdima ja juogadeami elektralas1 alla gealdaga energirusttegiid", buo. lága § 3-1. Dákkár rusttegiid huksen ja doaibma gáibida Norgga cázádat- ja energidoaimmahaga Elefápmoossodaga konses1uvnna. Konses1uvdnageatnegasvuohta dán lága mielde gustoge go stáhta lea huksejeaddji. Energiláhka gusto rávdnjelinjáid huksemis ja lea meannuduvvon vulobealde 4.14. kap. Geassemánu 14. b. 1985 Plána- ja huksenláhka nr. 77 VII-a kap. cuozahuscielggademiid birra ja suoidnemánu 27. b. 1990 § 2 a) láhkaásahus addá diedihangeatnegasvuoda plánaide "cáhcefámu huksemii mii jahkásaccat buvttada badjel 40 Gwh, dahje huksemat mat mearkkas1it cázádaga muddenlassáneami unnimus 9000 luondduheastafámuin." Go lea diedihuvvon, mearrida Ealáhus- ja energidepartemeanta fágadepartemeantan, ovttasrádiid Birasgáhttendepartemeanttain, dárbbas1uvvogo cuozahuscielggadeapmi. Dat galggas1ii dalle cuovvut ohcama, geahca muddenlága § 5 c) bustáva. Cuozahuscielggademiid njuolggadusat leat lagat válddahallon oppalaccat bajábealde 3. kapihttalis plána ja huksenlága birra. St.diedáhus nr. 60 (1991-1992) ovddida dárkkistuvvon Samlet plan for vassdrag (Coahkis cázádatplana). Dás cadamannojit ja árvvos1tallojit riikka báhcán cáhcefápmovejolas1vuodat, namalassii cázádagat mat eai vel leat buodduduvvon, mearriduvvon buodduduvvot dahje ahkkái suodjaluvvon suodjalanplánain dahje eará ráfáiduhttinmearrádusain. Coahkis Plánaid ulbmil lea cohkket riikka cáhcefápmovaljiid riikkalas1 hálddas1eami. Dan ektui go suodjalanplánat leat vuodduduvvon cielga suodjalanárvvuide, vuolggahuvvo Coahkis Plána eará sajis. Dás biddjo fuomás1upmi vejolas1 cáhcefápmohuksemiidda ja bidjá dáid guovtti jovkui, riidomuttuin1703 eará geavahanberos1tumiiguin ja rávdnjelágádusekonomálas1 árvvos1tallamiin. Ovdalgo cáhcefápmopros1eakta lea biddjon ovttage jovkui, lea ies1gudet cázádagat árvvos1tallon, mas buoddudeami váikkuhusat leat vihkkedallon ies1gudet beros1tumiid ektui ee. luonddusuodjalusa, olgunastima, fuodduid, guliid, cáhceatnima, kulturmuitosuodjalusa, eana- ja vuovdedoalu, boazodoalu ja dulve- ja gollansihkkarastima1704. Árvvos1tallamat leat cállon cázádatraportii mii man1n1il lea sáddejuvvon gulaskuddamii fylkkagielddaide, gielddaide, báikkálas1 ealáhus- ja beros1tanorganisas1uvnnaide, fápmoservviide jna. Pros1eavttat mat dasto leat biddjon I jovkui, leat huksemat mat dán ás1s1emeannudeami vuodul adnojit cáhcefápmopros1eaktan maid dasttán sáhttá konses1uvdnameannudit. I joavkkus leat pros1eavttat muddejuvvon gaskal 1-5. Joavkkuid bidjan cájeha makkár vuoruheami huksemis leat riidomuttu ja ekonomalas1 deastta mielde, ja 1 joavku vuoruhuvvo bajimuz1z1ii. Pros1eavttat maid leat biddjon II jovkui, leat buoddudeamit maid sáhttá ávkkástallat rávdnjehuksemii dahje eará ulbmilii, muhto mii cohkkejuvvon árvvos1tallama mielde ii sáhte dál konses1uvdnameannudit. Dán joavkku pros1eavttat leat seammaláhkai muddejuvvon 6 -15 riidomuttu ja ekonomalas1 deastta mielde. II joavkku pros1eavttain daddjo (5.siidu): "Mán1ga II joavkku pros1eavttain lea stuorra riidomuddu. Ii vuos mearriduvvo galles dáin guhkit áiggis galgá sáhttit konses1uvdnameannuduvvot. Dákkár mearrádus ferte, lassin fápmodássádaga, vuolggahuvvot oppalas1 árvvos1tallamis cázádagain mat guoskkahuvvojit. Ráddehus deattuha ahte cázádatguovllut gos leat stuorra riiddut pros1eavttaide vuosttaz1ettiin berres1it geavahuvvot eará ulbmiliidda go cáhcefápmohuksemii." Finnmárkku beales ovdanbuktá Coahkis Plána muhtun pros1eavttaid mat ovddit odda árvvos1tallamis1705 leat meannuduvvon ja juhkkojuvvon, muhto mas dál eai leat oddasit árvvos1tallon. Pros1eavttat doalahit danin árvodási dat ovdal leat oz1z1on. Dasto leat odda árvvos1tallamat njealje pros1eavttas, Stuorravuonbahta, Dálbmeluokta, Fálesnuorri ja Fielvuonklubbu II. Dasa lassin meannuduvvo okta odda pros1eakta, Skirvi/Liidnavuotna. Árvodássi vejolas1 cáhcefápmopros1eavttaide Finnmárkkus gártá dán mielde ná: I joavku II joavku (sáhttá hukset dalán): (ii sáhte vel hukset) Guommajohka (gr.2) Dálbmeluokta lassihuksen. (gr. 6) Mánes1johka1706, mols. B (gr. 3) Fálesnuorri VA2 (gr. 8) Gávvajohka/Gávvuotna (gr. 3) Strovbmavuotna II, mols..VB (gr.8) Stuorravuonbahta1707, lassihuksen. (gr.3) Liidnavuotna1708, buot. B1 (gr. 10) Mánes1johka, mols. A (gr. 4) Liidnavuotna, mols. A (gr. 13) Strovbmavuotna II, mols. VA (gr. 4) Fielvuonklubbu1709, mols. B2 (gr. 13) Fálesnuorri, lassihuksen. mols. A 1 (gr. 5) Siedgajávri1710/Idjavuotna1711 (gr. 13) Man1n1ilgo Coahkis Plána ovdanbuktui, lea Gávvájohka/Gávvuotna huksejuvvon. Beros1tahtti dán oktavuodas lea vel ahte Coahkis Plánas lea árvvos1tallan makkár váikkuhusat odda cáhcefápmohuksemiin leat sámi beros1tumiide, geahca 37. siiddus. Áigumus1 lea leamas1 oaz1z1ut oppalaccabut dieduid mo sámi beros1tumit guoskkahuvvojit cáhcefápmohuksemis, ja dan láhkai addit eiseválddiide buoret vuddosa árvvos1tallat mo báhcán cáhcefápmovaljiin sámi guovlluin berres1ii ávkki atnit. Daddjo ahte sámi beros1tumit belohahkii leat leamas1 eará geavahanberos1tumiid oassin, omd. guliid, fuodduid ja olgunastima, ja belohahkii iehcanas geavahanberos1tupmin, omd. boazodoallu ja sámi kulturmuitosuodjalus. Lassin ávkkástallat ies1gudet riggodagaid lea gidden fuomás1umi sámi guovlluid kultur- ja identitehtaárvuige mii lea sámi ássamis, barggaheamis ja servodateallimis. Dán hárrái daddjo: "Lagas1 oktavuoda geaz1il gaskal sámi kultuvrra, ealáhusaid ja ássama, eaktuda sámi kultuvrra suodjaleapmi suodjalit sámi ealáhusaid ja ássanguovlluidge. Sámi vuoigatvuodalávdegoddi bargá cielggadit vuoigatvuoda sámi ássan- ja atnuguovlluid luondduriggodagaide. Berres1ii ainjuo cájehuvvot várrogasvuohta sámi guovlluin jus plánes1 odda luonddumeassamiid. ..................... Dán Coahkis Plána oddaárvvos1tallama oktavuodas leat sámi beros1tumit deattuhuvvon pros1eavttaid saji loahppaárvvos1tallamis. Departemeanta deattuha vel man dehálas1 lea geahccat sámi beros1tumiid oppalaccat jus boahttevuodas sámi guovlluin pros1eaktakonses1uvnnat meannuduvvojit." Finnmárkku 1992-95 fylkkaplána hábme 104. siiddus fylkkagieldda ulbmila fylkka energiatnimii: "- Doaimmahit doarvái ja sihkkaris energiija geavaheddjiide fylkkas. - Háhkat el-fámu hálbbemus vejolas1 haddái geavaheddjiide fylkkas. - Dásset el-fápmohattiid fylkkas. - Leahkit mielde geahpedeamen birasváikkuhusaid energiijageavaheamis." 4.14.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Váldosárgosiin sáhttá dadjat ahte cáhcefápmoriggodagaid hálddas1eapmi stivrejuvvo guovddás1hálddahusas, ja ahte lobiid addá Ráddehus, dahje ráhkkaneaddji stuorradiggemeannudusa man1n1il erenoamás1 stuorra ás1s1iin. Ii ovttage orgánii gieldda dahje fylkkagieldda dásis leat njuolga biddjon hálddas1anbarggut, muhto dat leat dehálas1 gulaskuddanorgánat. Govvádus ráddjejuvvo orgánaide mat leat mielde go galgá addit konses1uvnna cázádatlága ja muddenlága mielde, go dat leat cáhcefápmohuksema guovddás1 lágat. Stuorradiggi galgá leat mielde konses1uvdnaohcanmeannudeamis stuorát cázádatmuddemiin, geahca muddenlága § 2, nuppi laddasa. Dás cuoz1z1u : "Jus mudden lasiha cázádagas cáhcefámu unnimus 20.000 luondduheastafámu, dahje leat mealgadas1 beros1tumit vuostálagaid, ii berres1ii lohpi addot ovdalgo ás1s1i leat ovddiduvvon Stuorradiggái." Ahte ás1s1i berre ovddiduvvot Stuorradiggái, leat dulkojuvvon nu ahte ás1s1i galgá ovdanbuktot Stuorradiggái, ja ahte Stuorradiggi ferte miedihit ohccojuvvon cázádatmuddemii. Mearrádus adnojuvvo lágalas1vuohtaeaktun1712; go doaibmabidju gullá láhkii, ferte Stuorradiggi dohkkehit huksema ovdalgo Ráddehus sáhttá addit loahpalas1 cázádatkonses1uvnna. Njuolggadus lea dulkojuvvon vel nu ahte stuorradiggemeannudeami gáibádus gusto dus1s1e go Ráddehus miediha ohcamii. Biehttaleapmi ii dárbbas1 nappo dohkkehuvvot Stuorradikki beales. Stuorradiggi lea datte váidalanásahus go ohcan biehttaluvvo, geahca muddenlága § 8 nuppi laddasa ja vulobealde. Man1n1ilgo cázádatlága § 22 muhtui 1992:s, mearriduvvui ahte stuorradiggemeannudeami gáibádus galgá gustot dallege go doaimmahuvvo stáhta olis, mii lágada ovddes1 geavada, mas gal maná lea atnán "miedihit muddemii" namahusa, muhto mas mearrádus mearkkas1a dan seamma. Vaikko stáhta muddenlága § 2 mielde orru leamen spiehkastuvvon konses1uvdnageatnegasvuodas, lea nappo háliidan seamma geavada huksema dohkkeheamis, sorjjasmeahttun leago priváhta dahje stáhta beros1tumit mat leat duogábealde. Gonagas stáhtarádis dahje Ráddehus lea konses1uvdnaeiseváldi muddenlága mielde go mearrádusa ii galgga Stuorradiggi dahkat, ja cázádatlága mielde go doaibmabidju álggahuvvo rávdnjehuksema oktavuodas, buo. cakcamánu 7. b. 1990 nr. 733 ggl. cea. Vai konses1uvnna sáhttá addit muddenlága mielde, lea eaktun ahte huksema negatiivva váikkuhusat eai mearkkas1 eanetgo huksema positiivva váikkuhusat. Dát gáibádus lea muddenlága § 8:s hábmejuvvon ná: "Konses1uvnna cázádatmuddemii berres1ivcce dábálaccat dus1s1e addit, jus vahágat dahje bilideamit dábálas1 dahje priváhta beros1tumiid ovddas eai adno mearkkas1it olus go buohtastahttá ovdduiguin maid mudden dagaha. Deasta berres1ii atnit eará vahát- ja ávkeváikkuhusaidege main lea servodatlas1 mearkkas1upmi." Man1imus1 ladas váldui láhkii, man1n1ilgo Industridepartemeanta, go mearridii § 8 vuosttas laddasa, celkkii cuovvovacca : "Departemeanta oaivvilda ahte dán árvvos1tallamis ferte geahccat olles hommá ja dan váikkuhusaid positiivva ja negatiiva beliid ovttas, ii dus1s1e gaskkahis ávke- ja vahátváikkuhusaid priváhta ja dábálas1 beros1tumiide, muhto buot gaskkustahtti1713 dahje dobbelat váikkuhusaidge, omd. lassi fidnos1eami, lassi vuovdinmárkanat guovllu buktagiidda, lassi investeremat j.s." (Od.prp. nr. 39, 1958). Lassin doaibmabiju konkrehta vahágiid mat leat vuoddoealáhusaide, olgunastimii, suodjalanberos1tumiide ja dálkkádatdilálas1vuodaide, galgá nappo deattuhit oppalat servodatekonomalas1 ja ealáhuslas1 huksenváikkuhusaide. Dehálamos deasta rávdnjehuksemis lea fápmoatnin. Davimus riikkaosiin lea máddelat fápmoriggodagaid searvedoaibma hui ras1s1i, ja bissovas1 fámu mávssolas1vuohta s1addá danin dehálas1. Muhto maiddái deasttat numo gánnáheapmi, doaresbeal bargosajit, ruhtajuolludeamit konses1uvndadivadiid ja ealáhusfoandda bokte, odda luoddaráhkadeamit, dulvesihkkarastin jna. leat maiddái dehálas1 ákkat. Nuppiin sániiguin leat olu deasttat maid dás galgá muitit go mearrádusa dahká. Mii sáhttá váddudit árvvos1teami, lea ahte galgá mealgat vihkket buohtastahttinkeahtes sturrodagaid vuostálaga. Dábálas1 eaktu konses1uvnna addit, lea ahte vuosttaldeamit fertejit leat unnit mearkkas1ahtti huksema ovdduid ektui. Mo ies1gudet ovddut ja vahágat vihkkedallojit vuostálaga, boahtá das mo doaibmabidju leat plánejuvvon cadahuvvot, makkár luonddu- ja servodatdilli lea dás, makkár eará beros1tumit gillájit doaibmabiju dihte, fápmodárbu, bargosadjedárbu jna. § 12:s logahallojit ies1gudet eavttut maid sáhttá bidjat go addo muddenlohpái. Eavttut leat mán1ggaláganat, daid mearrádusaid rájes mat galget deastta atnit bargiin, lagasbirrasis ja luondduriggodagain, gitta teknalaccabut mearrádusaide muddet cáhcealdásiid, goziheapmi ja mádasatnin. Eavttutge leat ies1gudetláganat, muhtumat leat gohccumat mat galget leat buot konses1uvnnain, ja earáid sáhtás1ivcce dahje berres1ivcce váldit mielde. Ovdamearkka dihte lea nr. 8 árvvos1teami eaktu. Dás cuoz1z1u ahte konses1uvdnalacca sáhttá gohccut doarjut guovllu eanadoalu, vuovdedoalu, guollebivddu ja boazodoalu ovddideami, juogo foandda dahje jahkásas1 mávssu bokte. Sullasas1 mearrádus lea nr. 17, mas celko ahte doaimmaheaddji sáhttá gohccut ásahit ealáhusfoandda guoskevas1 gildii. Dasto berres1ivcce nr. 16 vuosttas laddasa mielde gohccut konses1uvdnalacca : "garvit bilideames luonddugávdnos1tumiid ja guovlluid go dát lea sávahahtti diedalas1 dahje historjjálas1 árttain dahje guovllu luondducábbodaga dahje sierravuoda geaz1il. Jus dákkár bilidemiid ii sáhte garvit, galgá luonddusuodjalaneiseválddiide diedihit buori áiggis ovddalgihtii." Dehálas1 gohccun lea nr. 12:s. Doaimmaheaddji galgá cuovvut jodihannjuolggadusaid1714 maid Ráddehus lea dohkkehan. Njuolggadusain galget leat njuolggadusat mo cáhcemeari teknalaccat galgá muddet aldásis. Jodihannjuolggadusaid oktavuodas leat addon sierra ás1s1emeannudannjuolggadusat, geahca muddenlága § 12 nr. 12 nuppi laddasa. Huksenkonses1uvnna váikkuhusat leat ahte dat addet vejolas1vuoda cázádatmuddemii, ráddjehusaiguin mat cuvvot muddenlága ja juohke konses1uvnna. Muddenlága §§ 10 ja 11 sisdollet lagat njuolggadusaid konses1uvnna áigodagas ja konses1uvdnadivadis. Muddenlága mielde lea konses1uvdna seammás bággolonistanmearrádus. Muddenlága § 16 nr. 1 vuosttas laddasa mielde "geatnegahtto juohkehas1 buhtadasa vuostá árvvos1teami mielde luobahit eatnamiid huksejuvvon dahje huksekeahttá, mat dárbbas1uvvojit rusttegii, ". Ii vihkkedallo sierra galgágo diktit bággolonisteami, muhto gullá árvvos1tallat galgágo addot konses1uvdna. Beros1tanvihkkedallan § 8 mielde, lea mudui sullii seammago bággolonistanlága1715 § 2 nubbi ladas. Bággolonistanváikkuhus lea dus1s1e ráddjejuvvon ies1 muddema eatnamiidda, ládduin ja gullevas1 rusttegiiguin. Jus dárbbas1uvvojit eatnamat eará rusttegiidda ja ráhkkanusaide huksema oktavuodas, ferte bággolonistit cázádatlága mielde. Konses1uvdna cázádatlága mielde sáhttá addot muddenlága § 106 nr. 1 mielde: "go navdo ahte doaibmabidju lea servodahkii ávkin nu ahte almmolas1 dahje dábálas1 beros1tumiid vahát buhttejuvvo eanetgo doarvái." Eai leat addon oppalas1 njuolggadusat mat dán árvvos1tallamis galget váldot mielde, muhto teaksta bagada huksendeastta govda árvvos1tallama nuppi bealde, dan ektui mo huksen bilida ja vahágahttá ealáhusa, suodjalanberos1tumiid, olgunastima, johtalusa jna. Dánge lága mielde sáhttá konses1uvdniige bidjat eavttuid. Cázádatlága § 106 nr. 2 mielde sáhttá konses1uvnnas "bidjat dakkár eavttuid mat gáibiduvvojit almmolas1 dahje dábálas1 beros1tumiid deasttas maid doaibmabidju sáhttá vahágahttit dahje doaibmabiju servodaga ávkki dihte." Unnit huksemiidda árvvos1tallojit eavttut konkrehta huksema váikkuhusaid ektui. Makkár eavttut adnojit ávkkálaz1z1an, molsas1uvvá ás1s1is ás1s1ái. Go konses1uvdna lea addon, sáhttá doaimmaheaddji álggahit doaibmabijuid lobi mielde ja eavttuin mat das leat. Doaibmabidjokonses1uvdna cázádatlága mielde addá dus1s1e lobi álggahit dan doaibmabiju, ja eai leat muddenlága mielde konses1uvnna ektui bággolonistanváikkuhusat. § 62 ja § 148:s leat datte addon njuolggadusat bággolonistit eatnamiid ja gahcahatvuoigatvuodaid go dát dárbbas1uvvojit cáhcefápmohuksema oktavuodas. §§ 17, 18, 30 ja 102:sge lea láhkavuoddu dihto ulbmiliid bággolonisteapmái. Ealáhus- ja energidepartemeanta ovddida Ráddehussii dohkkehit mearrádusevttohusa konses1uvdnaás1s1iid muddenlága mielde ja rávdnjehuksenás1s1iid cázádatlága mielde. Departemeanttas ii leat nappo mearridanváldi dákkár ás1s1iin. Ás1s1iid dáfus mat cuvvot cázádatlága ja mat eai gusto rávdnjehuksemii, lea Gonagasa váldi dahkat mearrádusaid sirdon Ealáhus- ja energidepartementii, geahca Ruvdnoprinsaregeantta1716 cakcamánu 7. b. 1990 cea. nr. 733. Váldesirdimis váras1uvvo ahte ás1s1it main leat nana servodatlas1 beros1tumit leat seaguhuvvon ja prinsihpalas1 mearkkas1umi ás1s1iid galgá ain Ráddehus mearridit. Departemeanta lea de cakcamánu 18. b. 1990 girjjis sirdán válddi fas Norges vassdrags- og energiverk (NVE):i. Váras1upmi ahte erenoamás1 dehálas1 dahje riidoás1s1iid ain galgá Ráddehus meannudit, gusto NVE ektuige. Dál lea dilli nappo ahte Ealáhus- ja energidepartemeanttas ii leat mearridanváldi konses1uvdnaás1s1iin, ii cázádatlága iige muddenlága mielde. Departemeanta lea liikká mielde ráhkkanahttimin mearrádusaid maid Ráddehus galgá dahkat, ja NVE:a bajit orgánan. Norges vassdrags- og energiverk (Norgga cázádat- ja energidoaimmahat) (NVE) lea Ealáhus- ja energidepartemeanta vuollásas1 direktoráhta ja lea departemeantta cázádatás1s1iid fágaorgána. NVE:s leat oktiibuot guhtta ossodaga, main Cázádatossodat (ovddes1 gohcoduvvon Cázádatdirektoráhta) lea guovddás1amos dán oktavuodas. Ás1s1iin main NVE ovddida Departementii lea Cázádagatossodaga Konses1uvdnajuogus mii ráhkkanahttá mearrádusaid, muhto lea NVE bajimus1 jodihangoddi mii lea árvalusa duogábealde. Dát dábálaccat meannuduvvo NVE Rádisge, maid ráddehus lea nammadan. NVE:s ii leat mearridanváldi rávdnjehuksenás1s1iin, ii muddenlága iige cázádatlága mielde. Suorggi departemeantta fágaorgánan lea NVE:s liikká guovddás1 sajádat ás1s1emeannudeamis ja konses1uvdnaás1s1i ovddideamis. NVE lea baicce oz1z1on sirdot mearridanválddi doaibmabijuide mat leat konses1uvdnageatnegasat cázádatlága §§ 104 ja 105 mielde, buo. § 106, muhto mat eai gusto rávdnjehuksemii. NVE ferte seammaláhkai vihkkedallat doaibmabiju ávkki ja vahága numo geardduhuvvon bajábealde. Go NVE addá konses1uvnna doibmii mii dábálaccat ii cuoza nu garrasit go doaibma rávdnjehuksema oktavuodas, leat eará guoskevas1 beros1tumit dábálaccat unnit. NVE addá lobi gaskaboddosas1 doaibmabijuidege cázádagas cázádatlága § 104 nr. 4 mielde. 4.14.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Cuovvovaccat galget ovdanbuktot ás1s1emeannudandagaldumit mat cuvvot ohcamiid cázádatlága ja muddenlága mielde. Ovdanbuktin lea nu ahte ohcan cuvvojuvvo olles ás1s1emeannudanproseassas ja gitta dahkkon mearrádussii. Konses1uvdnaohcamat cázádatlága §§104-106 mielde galget meannuduvvot ás1s1emeannudannjuolggadusaid mielde mat leat válddahallon "Retningslinjer for inngrep i vassdrag" - NVE diehtocálus1717 nr. 2/1993. Dás leat addon meannudandagaldumit1718 cuovvovas1 meassamiidda: 1. Ásahit gilvaguollerusttega jna., 2. Giddet cázádaga, 3. Eanacáhcenrusttet, 4. Cáhceatninrusttet, 5. Divodit rávdnjelágádusa, hukset unnit rávdnjelágádusa (vuollel 40 Gwh) ja rávdnjelágádusmuddemat mat eai cuovo muddenlága, 6. Huksen cázádagas dahje dan bajábealde, váldit cievrra, 7. Dulve- ja gollansihkkarastin jna., 8. Eará doaibmabijut (omd. váldit cázi cázádatlága § 17 mielde ja cielga birasdoaimmat). Johtucállosis leat addon njuolggadusat konses1uvdnageatnegasvuoda mearrádusa ovdánanvuohkái, gáibádus ohcamiidda, dehálamos gulaskuddanásahusat, váidinvuogasvuohta jna. Ás1s1iin mat gullet 5. ás1s1ejovkui - rávdnjelágádusás1s1it -, 6. ás1s1ejovkui ja dehálamos 8. ás1s1ejoavkkus, meannuduvvo ohcan NVE guovddás1 dásis, ás1s1i bidjamin oaidinláhkai, gulaskuddan jna. Ás1s1emeannudeapmi rievdá veahás1 dan ektui makkár doaibmabidju ain gusto. 5. ás1s1ejoavkku ohcamiin, mii lea beros1tahttimus dán oktavuodas, lea albmaduvvon cuovvovas1 ás1s1emannu: 1. Ohcan sáddejuvvo NVE:i mii almmuha, bidjá ohcama oaidninláhkai ja gulaskuddamii. 2. Fylkkamánni oaz1z1u gulaskuddamiid cealkámus1aid mat navdojit gustot nuoskkidangaz1aldagaide ja dábálas1 beros1tumiide mudui. 3. Fylkkamánni addá cealkámus1a NVE:i. 4. Guovllucealkámus1at ovddiduvvojit ohccái mearkkas1eapmái. 5. NVE addá árvalusa Ealáhus- ja energidepartementii. 6. Ráddehus mearrida. Eará ás1s1ejoavkkuin leat ráhkkanahtti ás1s1emeannudeapmi biddjon fylkkamánnái, gii addá árvalusa NVE:i konses1uvdnagaz1aldagas, muhto iehcanas mearridanválddiin nuoskkidanlága mielde ja dihto lágan bággolonisteamis. Ohcanmuttus1719 galgá ráhkaduvvot diehtojuohkingihpa rávdnjelágádusa huksemis jus doaibmabidju lea badjel 50 Gwh. Gihppaga sisdoallu lea mearriduvvon NVE johtucállosis 45, mii lea vulobealde lagat válddahallon. Konses1uvdnaohcamis muddenlága mielde manná ohcanmeannudeapmi golmma muttu cada: Diedáhus-/cuozahuscielggadanmuddu1720, ohcanmuddu ja mearridanmuddu. NVE:s lea guovddás1 sajádat ás1s1emeannudeamis ja ovddasvástida ahte ohcan cuovvu mearriduvvon ohcanmeannudeami. Diedáhus- dahje cuozahuscielggadanmuddu plána- ja huksenlága mielde gusto stuorra cáhcefápmohuksemiidda. Cuozahuscielggadeami ulbmil lea mearridit mo mudden cuohcá luondduriggodagaide, birrasii ja servodahkii, geahca plána- ja huksenlága § 33-1. Dáid njuolggadusaid mielde galgá sáddejuvvot diedáhus Ealáhus- ja energidepartementii fágadepartemeantan, doaibmabiju ja cuozahuscielggadanprográmma albmadeamen. NVE fuolaha dán geavatlas1 meannudeami, namalassii bidjat diedáhusa almmolaccat oaidninláhkai, ja gulaskuddat guoskevas1 guovddás1 ja báikkálas1 eiseválddiin ja beros1tanorganisas1uvnnain. Gokko adno dárbbas1uvvot cuozahuscielggadeapmi, mearriduvvo dasto cuozahuscielggadanprográmma ovttasrádiid Birasgáhttendepartemeanttain. Cuozahuscielggadeapmi galgá cuovvut ohcama, geahca muddenlága § 5 c bustáva. NVE johtucálus nr. 36, konses1uvdnaohcamiid njuolggadusat mat gusket cázádatmuddemiidda, oaivadit mii cuozahuscielggadeamis berres1ivccii leat. Johtucálus gusto doaibmabijuidege mat gullet muddenláhkii, muhto mat eai leat diedihangeatnegasat1721 cuozahuscielggademiid njuolggadusaid mielde. Go johtucálus lea cállon jurdagiin dasa mii ovdal láhkanuppástusa gohcoduvvui plánenmuddu dahje § 4a-muddu, galgá johtucálus dárkkistuvvot vai heive cuozahuscielggademiid njuolggadusaide. Johtucállosa mielde galgá dasa lassin go cilgejuvvo mo doaibmabidju cuohcá luondduriggodagaide, birrasii ja servodahkii, cielggadit doaibmabijuid moanaid fágalas1 teknalas1 ja rudalas1 dilálas1vuodaid, geahca muddenlága § 5 a, b ja e bustávaid. Jus doaibmabidju galgá cuozahuscielggaduvvot, mearrida cielggadanprográmma juohke ás1s1i guorahallamiid mahtodaga. Johtucállosa nr. 36 dárkkistemiid váras1umiin, galgá ohcci viez1z1at dieduid: - teknalas1 dilálas1vuodain, namalassii válddahit plánejuvvon meassamiid ja ávkkálas1 gahcahagaid cázádagas, ja rávdnjejohtasaid, luottaid ja eanadárbbuid. - hydrologias, namalassii mihtideamit ee. cáhcejodu, cáhceráji, cáhcás eatnama buodduma, báhcáncáhcegolgama ja luoitima geaz1il. - alddiskárttas ja deavdinluoitimiin - dulvemuddema cielggadeamis - láddosajiid, tunnellaid ja stuorát rusttetsajiid eanaiskosiin - gollancielggadeamis1722 mii galgá kártet vejolas1 gollanvahágiid aldásiid, guoskevas1 johkagaskkaid ja oivoz1iid mielde. - udasárvvos1tallamis, sihke rusttetbarggu ja doaibmaálggu man1n1il jurdagiin. - plánejuvvon sirdinjohtasiin ja bissovas1 rusttegiin - golloluoittus1723 - ovdánanplánas - fápmodárbbus - buvttadanluoitimiin - eará ovdduin buoddumis, omd. dulveváfistanmaddásat - gaskavuodas johtalussii ja lahttemii - moanaid luonddufágalas1 dilálas1vuodain, numo báikkálas1 dálkkádat, cáhcebuorrevuohta, geologia, sáivabiologia, flora ja fauna, fuoddoeallin, marinbiologia, eanadatválddahallamat, kulturmuittut, guollebivdu, bivdu, olgunastin, boazodoallu, eana- ja vuovdedoallu ja ies1gudet doaibmabijut maid sáhttá álggahit guozahan dihte dábálas1 beros1tumiid vahágiid ja bilidemiid. Ohcci galgá evttohit jodihannjuolggadusaidge, buo. muddenlága § 5 d) bustáva buo. § 12. Mán1gii fertes1ii cielggadit molssaevttolas1 buoddunvugiid. Dákkár diedut sáhttet dárbbas1uvvot vai ás1s1i doarvái cuvgejuvvo ja vai sáhtás1ii ollislaccat árvvos1tallat § 8 mielde. Molssaevttolas1 plánat leat dárkilat máinnas1uvvon NVE johtucállosis nr. 38. Dákkár cielggadeamit mealgat buohtalastojit Coahkis Plánain. Dábálaccat eai cielggaduvvo eará molssaeavttut go dat mat leat árvvos1tallon Coahkis Plánas, vaikko eará molssaeavttuidge sáhttá válddahallat, vai ovdanboahtá ahte dat leat árvvos1tallon. Ohcci galgá gárvvistit cázádathuksema dieduid, ja diedáhus plána- ja huksenlága njuolggadusaid vuodul leat dehálaccat doaibmabiju birra. Diehtojuohkingihppagat numo válddahallon NVE johtucállosis nr. 45 ja Oljo- ja energidepartemeantta cakcamánu 17. b. 1981 njuolggadusain, ferte ain almmuhit eanas1 háviid, muhto veahá earaláhkai dalle go juo lea ráhkaduvvon diedáhus. Diehtojuohkinávdnasiid ulbmil lea ee. álggahit dialoga ja ásahit luohttámus1gaskavuoda gaskal cázádaga huksejeaddji ja eará geavahanjoavkkuid. Cuovvovas1 diedut leat dehálamos: - Aiddostahttit ahte ohcanmuttu áigga lea oaz1z1ut ohcama meannuduvvot guovllus, kártet beros1tumiid, cilget dáhtuid ja gáibádusaid, ja iskat ovttastahttit beros1tusvuostálasvuodaid1724 jus lea vejolas1. - Várdudit njuoskkadatguovllu ja válddahit huksenpros1eavtta numo huksejeaddji váldosárgásat jurddas1a dan. - Oanehis válddahallan navdon meassamiin, makkár beros1tumit soitet guoskkahallot ja mo - Albmadit fápmovejolas1vuoda ja goluid - Oanehis várddus joatka ás1s1emanus, erenoamás1 deattuin mo beros1teaddjit galget láhttet beros1tumiideaset áimmahus1s1amis, makkár áigemearit sis leat jna. Berres1ii almmuhit huksejeaddji ja várra NVE guovddás1 oktavuodaolbmuid nama, cujuhusa ja telefunnummara. Ohcanmuttus galgá ohcan, man1n1ilgo NVE lea dan dohkkehan, almmuhuvvot guoskevas1 beliide ja orgánaide. Geat dáhttot galget maiddái sáhttit ovddidit cealkámus1a doaibmabiju hárrái, ja vuosttaldeamit galget dahkkot dovddusin mearridanorgánii. Ulbmil lea cohkket buot vuodusávdnasiid mat dárbbas1uvvojit loahpalas1 mearrádussii. Ás1s1ebáhpárat galget biddjot almmolaccat oaidninláhkai, nu ahte son gii beros1ta vuodjut ohcama sisdollui, beassá dan dahkat. § 6 nr. 1 vuosttas laddasa mielde galgá ohcan biddjot NVE kantuvrii ja gielddakantuvrii dahje eará dohkálas1 báikái. Seammásgo ohcan biddjo almmolaccat oaidninláhkai, galgá ohcan oktan mildosiiguin sáddejuvvot gulaskuddamii, geahca § 6 nr. 1 ja 2. Láhka namuha moanaid gulaskuddanorgánaid, sihke báikkálaccat ja guovddás1 dásis. Guoskevas1 gieldda, fylkkagieldda ja stáhta eiseválddit ja fágaossodagat galget ovddidit cealkámus1a, lassin organisas1uvnnaide, ovttastumiide jna. mat erenoamáz1it guoskkahuvvojit plánain. Od. prp. nr. 50 (1991-92) lágas cázádatmuddenlága jna. nuppástusain 112. siiddus daddjo ahte Norgga luonddugáhttenlihttu, boazodoalloorganisas1uvnnat, boazodoalloagronoma, orohatstivra ja sámi organisas1uvnnat siskkilduvvojit dán njuolggadusas. Seamma gusto organisas1uvnnaide mat ovddastit riddobivddu ja cáhcediks1unealáhusa, jus ealáhusvuodus geahpeduvvo muddema geaz1il. Vástideaddji ferte Ealáhus- ja energidepartemeantta oaivila mielde gustot guoskevas1 eanaeaiggátservviide. NVE johtucállosis nr. 37 leat addon lagat njuolggadusat gulaskuddama hárrái. Gulaskuddan rievdá ás1s1is ás1s1ái, muhto ainjuo stuorát ás1s1iin gulaskuddo báikkálas1 ja guovddás1 dásis. Báikkálas1 gulaskuddamii ovddasvástida fylkkamánni ahte fylkkagielda, fylkkaolgunastinlávdegoddi, fylkkakonserváhtor, fylkkaeanadoallostivra ja maid eará orgánat fylkkadásis oz1z1ot bidjat cealkámus1a. Dasto galgá ohcan sáddejuvvot gildii, mii viez1z1á cealkámus1aid báikkálas1 eanadoalu, vuovdedoalu, bivddu ja guollebivddu orgánain. Cealkámus1aid maid gielda viez1z1á, galget sáddejuvvot fylkkamánnái, gii galgá cohkket boahtán báikkálas1 dieduid ja sáddet dáid ovttas NVE:i. Guovddás1 orgánaid gaskkas gulaskuddojit direktoráhtadási orgánat dán vuoru, namalassii Luondduhálddas1andirektoráhta ja Stáhta nuoskkidangohcci. Guolástandepartemeantage oaz1z1u ovddidit cealkámus1a. Eanadoallodepartemeanta ja Birasgáhttenossodat oz1z1ot ohcama cuvgehussii. Viimmat sáddejuvvo ohcan sierra fágalas1 ásahusaide cealkámus1s1ii ee. luondudiedalas1 dilálas1vuodaid birra. Diedihan dihte ohcama birra ja vai earátgo dábálas1 gulaskuddanorgánat galget oaz1z1ut cealkit doaibmabijus, galgá ohcan almmuhuvvot Norsk Lysingsblad ja báikkálas1 áviissain. Almmuhusa mán1ggus galgá de sáddejuvvot njuolga muhtun organisas1uvnnaide, mat dábálaccat dáhttot cealkit dákkár doaibmabijude. Dát leat ee. Norges Naturvernforbund. Den norske Turistforening, Norges Jeger- og Fiskerforbund, Boazodoallohálddahus, Geaidnodoaimmahat, Landssamanslutninga av vasskraftkommunar ja várra sámeorganisas1uvnnat. Sámediggi lea man1imus1jagi gullan dán gulaskuddanvurrui. Go ohcan almmuhuvvo ja sáddejuvvo gulaskuddamii, galgá ilbmaduvvot gihpa mii oanehaccat máinnas1a ohcama birra. NVE johtucállosa nr. 45 mielde berrejit cuovvovas1 diedut cállot gihppagii: - Plánaid oanehis teknalas1 válddahus; makkár cázádagaide ja jávrriide guoská, muddenallodagat, geaidnospáittut, mohkkálagat cáhcejodus ovdal ja man1n1il meassamiid, rávdnjevejolas1vuohta ja golut jna. - Vuosttaz1ettiin galgá ohccon huksenmolssaeaktu válddahallot, muhto jus lez1z1et eanet vejolas1 huksenplánat, berres1ivcce dáid válddahallat álkit - Galgá ráhkadit kártta mas muddemat, sirdimat, tunnelat, luottat jna. leat sárgojuvvon. Berres1ivcce maiddái sárgut njuoskkadatguovllu. - Válddahusat mo lea nákcen ovttastahttit sierranas geavahanjoavkkuid gaskasas1 beros1tusvuostálasvuodaid. - Galgá diedihit makkár fágalas1 iskkademiid lea dahkan ja gii. Guovddás1amos beros1tumiide sáhttá váldit hui oanehis konklus1uvnna, maid ovddasvástideaddji fágaceahppi cállá erenoamáz1it diehtojuohkingihppagii. Ás1s1álas1vuoda ja nu olu bealátkeahtesvuoda go vejolas1 gáibádus gusto dáid cielggademiidege. - Oanehis válddahus joatka konses1uvdnameannudeami manus, oktavuohtaolbmuid namma jna. - Galgá diedihuvvot ahte eiseválddit bidjet huksejeaddjái ies1gudet oppalas1 ja sierra eavttuid konses1uvnna oktavuodas. Go ohcan lea almmuhuvvon ja sáddejuvvon, váldá NVE oktavuoda gielddain iskat beros1tuvvogo cuvgehussii NVE ás1s1emeannudeami birra jna. Sáhttet leat siskkáldas coahkkimat gielddaid bargiide ja álbmotválljejuvvon áirasiidda. Buot stuorát ás1s1in NVE vel dárkkista cázádaga guoskevas1 osiid ja doallá guovllus rabas coahkkimiid. Ollislas1 árvvos1tallamis- ja mearridanmuttus lea NVE bargun árvvos1tallat vuosttas háve ollislaccat muddenlága § 8 mielde, ee. sisaboahtán cealkámus1aid vuodul. Sisaboahtán cealkámus1at ovddiduvvojit ohccái mearkkas1eapmái. Guovddás1 ás1s1i lea kártet leatgo negatiivva huksenváikkuhusain, mat leat boahtán ovdan ás1s1eráhkkaneamis, unnit mearkkas1upmi go huksema ovdduin. Dán ollislas1 árvvos1tallamis lea áibbas iez1as duohken gárz1z1idit meassamiid mahtodaga ja válljet molssaeavttu mii orru ávkkálaccamus, dainna eavttuin ahte molssaeaktu lea leamas1 ollesárvosas1 oassi ohcamis, nappo ahte molssaeaktu lea cielggaduvvon dábálas1 lági mielde ja cielggaduvvon Coahkis Plána ektui. Konses1uvdna ii sáhte datte leat viidát go ohcan. NVE vihkkedallama boadus cállo árvalussii mii sáddejuvvo Ealáhus- ja energidepartemeantii. Árvalus de sáddejuvvo gulaskuddamii departemeantadásis ja guoskevas1 gielddaide, dalle mealgat oanehat cealkámus1áigemeriin. Jus bohtet dehálas1 mearkkas1umit, sáhttá departemeanta bivdit lassicealkámus1aid NVE:s. Departemeanta ovddida de ás1s1i Ráddehussii. Jus departemeanta miehtá addit konses1uvnna stuorra huksenás1s1iin, galgá Stuorradiggi dohkkehit huksema ovdal Ráddehus addá loahpalas1 lobi, geahca muddenlága § 2 nuppi laddasa. Jus ohcamii miehtá, berres1ivccii NVE johtucállosa nr. 45 mielde ráhkadit diehtojuohkingihppaga. Ulbmil lea diedihit guvlui huksema mahtodagas konses1uvdnameannudeami mielde, ja árjjaid ja meassamiid dat mielddisbuktá. NVE johtucállosa nr. 45 mielde berres1ivccii gihppagis leat cuovvovas1 diedut: - Oanehis coahkkáigeassu makkár plánat leat loahpalaccat mearriduvvon ja makkár konses1uvdnaeavttuid eiseválddit leat mearridan. - Huksema ovdánanplána. Galgá erenoamáz1it deattuhit cujuhit muttuide main guovlluin sáhttá leat erenoamás1 beros1tupmi diehtit, vai sáhttá buoremus láhkai heivehit báikkálas1 plánaid huksenplánaide. Doaimmaheaddji sáhttá guoddalit konses1uvdnaohcama biehttaleami, geahca muddenlága § 8 nuppi laddasa. Dalle ovddiduvvo biehttaleapmi Stuorradiggái. Go konses1uvdnaohcamii miedihuvvo, ii leat cázádaga guoskevas1 beros1tumiin vástideaddji váidinvuogasvuohta. Váidinvuogasvuohta gusto buot muddendoaimmaide mat cuvvot muddenlága, nu ahte váidinvuogasvuohta Stuorradiggái maiddái gusto dallege go doaibma ii leat nu stuoris ahte konses1uvdna lea ovddiduvvon Stuorradiggái ovddalgihtii. Váidalanortnet doaibmá nu ahte huksejeaddji sádde váidaga Ealáhus- ja energidepartementii, mii ovddida váidaga Stuorradiggái stuorradiggediedáhusa bokte. Dábálas1 hálddas1anrievttálas1 njuolggadusaid mielde sáhttá Ráddehus rievdadit biehttaleami jus gávnnaha dasa ártta, ovdalgo ás1s1i ovddiduvvo Stuorradiggái. Geavadis sáhttá namuhit ahte ás1s1iin main doaimmaheaddji lea guoddalan mearrádusa, leat Stuorradiggi doalahan biehttaleami guovtti ás1s1is. Man1imus1 ás1s1is muhtii Ráddehus oaivilis, ovdalgo ás1s1i ovddiduvvui Stuorradiggái. 4.14.5 Eanavuovdinorgánaid sajádat Eanavuovdinorgánain lea fylkka stuorimus oasi eanahálddas1eaddjin, muhtun láhkai leamas1 guoskkahuvvon Finnmárkku buot cázádathuksemiin. Eanas1 s1iehtadusat cázádathuksemiid vuoigatvuodain mat leat konses1uvdnameannuduvvon, leat dárkojuvvon nu dehálaz1z1an ahte Stáhta vuvddiid direktoráhta, dál Statskog SF, bajit orgánan lea fuolahan dáid s1iehtadusaid, buo. eanavuovdinláhkaásahusa § 10. Huksejeaddji ja stáhta gaskasas1 s1iehtadusain eana- dahje cázádatvuoigatvuodaid hárrái leat áiggiid cada leamas1 hui ies1gudetláganat, sihke hámis ja sisdoalus. Ovdal s1iehtaduvvui eana- ja cázádatvuoigatvuodain ovttas, nu ahte s1iehtadus siskkildii gahcahatvuoigatvuodaid, buddonjávrerusttegii, rávdnjesirdimiid, rávdnjestás1uvnnaid, viesuid, luottaid jna. vuoigatvuoda 1960 man1n1il lea eanas1 s1iehtadallon gahcahatvuoigatvuodaid ja eará vuoigatvuodaid ain sierra, nu ahte eanavuovdinkantuvrii lea álkit stivret huksema, seammásgo sáhttá ies1gudet vuoigatvuodaid láiggu bidjat ies1gudet bus1eahttapoasttaide. Rávdnjehuksemis dárbbas1a huksejeaddji dábálaccat golmmalágan vuoigatvuodaid: gahcahatvuoigatvuodaid, eatnamiid bissovas1 viesuide ja rusttegiidda huksema oktavuodas, ja eará, ráddjejuvvon vuoigatvuodaid. Gahcahatvuoigatvuodat leat muddejuvvon eanavuovdinláhkaásahusa § 3:s.Stáhta eatnamiid vuovdimis Finnmárkkus galget cáhce- ja gáddevuoigatvuodat doalahuvvot stáhtii, geahca eanavuovdinláhkaásahusa § 3 a) bustáva. Stáhta doalaha danin eaiggádus1s1anvuoigatvuoda mii eanaeaiggádis lea cáhcecohkuide iez1as eatnamiin cázádatlága § 1 mielde, vaikko guovlu vuvdojuvvo. Eanavuovdinláhkaásahusa § 3 nuppi laddasa mielde sáhttet datte vuoigatvuodat mat doalaheami geaz1il bissot stáhtas, "láigohuvvojit dahje lihttoláigohuvvojit sierra". Leage geavvan ahte eatnamat ja vuoigatvuodat leat vuvdon. Stuorra váldonjuolggadus lea ahte rávdnjehuksen lea konses1uvdnameannuduvvon. Dalle lea gahcahatvuoigatvuodaid vuovdima dahje lihttoláigoheami gaz1aldaga duohtavuodas konses1uvdnaeiseválddit mearridan. Rávdnjehuksemis ferte guokte erenoamás1 dilálas1vuoda muitit. Numo cujuhuvvon bajábealde, dahket huksenmearrádusa riikka bajimus1 eiseválddit: Ráddehus ja erenoamás1 stuorra ás1s1iin, Stuorradiggi. Dasa lassin lea konses1uvdna muddenlága mielde seammás bággolonistanmearrádus, ja cázádatlágas leat bággolonistanvuodut1725ge, nu ahte sáhttá bágget luobahit jus s1iehtadallan ii válgan eaktodáhtolaccat. Eanavuovdinorgánaid oainnu mielde ii sáhte danin iehcanasat árvvos1tallat doaibmabijuid Eanavuovdinlága § 2:s. Dát oaidnu boahtá ovdan 83/1979 ás1s1is, mii guoskai láigohit gahcahatvuoigatvuodaid Fálesnuori rávdnjelágádussii. Dás cuoz1z1u Eanavuovdinhoavdda ás1s1elogaldallamis: "Eanavuovdinlága § 2 lea molssaevttolas1 mearrádus, namalassii ahte dihto muddui lea dodjaluvvon eanavuovdineiseválddiid árvvos1teapmái galgágo eatnamiid sáhttit háldet vuovdimis dahje háldduin maid ferte buohtastahttit vuovdimiin dallego boazoealáhus - earret eará - guoskkahuvvo. ... Eanavuovdinkantuvra ii mearrit loahpalaccat beros1tanriidduid mat dás bohciidit, go Eanavuovdineiseválddit juohke dilálas1vuodas dábálas1 hálddahuslas1 prinsihpaid fámus leat cadnon konses1uvdnaás1s1i mearrádussii". Eanavuovdinstivrra mearrádusas cuoz1z1u : "Dainna eavttuin ahte konses1uvdna addo, addá Eanavuovdinstivra lobi láigohit cázádat- ja eanavuoigatvuodaid go dát dárbbas1uvvojit Fálesnuori Rávdnjelágádusa huksemii. Sierraeavttuid dáfus, cujuhuvvo dasa mii soaitá fertet mearriduvvot huksenlobis". Eanavuovdinorgánaid áddejupmi lea nappo ahte dain ii leat makkárge iehcanas sadji dákkár ás1s1iin; dat galget dus1s1e fuolahit ahte dárbbas1las1 s1iehtadusat eanaluobaheamis ja gahcahatvuoigatvuodain doaimmahuvvojit go konses1uvdna lea addon. Dát oaidnu boahtá ovdan buot meassamiin mat gohcoduvvojit "stuorra meassamat", ja leat cadamannon lagat 2.5.1.4. kapihttalis ovddabealde. Eanavuovdinorgánat sáhttet datte, gulaskuddamis mii lea ovdal mearrádusa ja várra dan cuozahuscielggadeami bokte, ovddidit oaiviliid doaibmabiju hárrái daid ektui mat eanavuovdinlága mielde galget váldot mielde. Geavadis dáhkiduvvoge ahte beros1tumit maid eanavuovdinlága § 2 mielde galgá váldit erenoamáz1it vuhtii Finnmárkku eatnamiid hálddas1eamis, leat beassan buktit cealkámus1a doaibmabiju birra. Daid spiehkastagain go doaibmabidju ii galgga konses1uvdnameannuduvvot, numo muhtun nu gohcoduvvon minirávdnjelágádusain, ferte huksejeaddji s1iehtadit eanavuovdinkantuvrrain gahcahatvuoigatvuodaid láigoheamis. Ás1s1iin ferte vuos cilget dárbbas1ago doaibmabidju konses1uvdna cázádatlága mielde. Dán mearrida NVE, man1n1ilgo ás1s1i lea ovddiduvvon Fylkkamánni birasgáhttenossodahkii. Jus cuoccuhuvvo ahte doaibmabidju ii dárbbas1 konses1uvnna, sáhttá huksejeaddji ráhkadit minirávdnjelágádusa man1n1ilgo eanavuovdinorgánat leat addán lobi. Dás ferte váras1uvvot ahte eará lágat sáhttet ráddjet huksejeaddji. Dákkár ás1s1it hárve ihtet, ja eai leat addon erenoamás1 njuolggadusat ohcanmeannudeamis. Ás1s1emeannudeami mahtodat boahtá das makkár beros1tumit guoskkahuvvojit ja makkár mahtodat doaibmabijus galgá leat, muhto dákkár ás1s1it lohkkojit dábálaccat lohpin maid eanavuovdinkantuvra sáhttá addit almmá cuovvumin eanavuovdinláhkaásahusa dábálas1 ás1s1emeannudannjuolggadusaid. Sáhttá namuhit ahte guokte duottarviesu, Molles1johka ja Gárdin, leat oz1z1on lobi hukset minirávdnjelágádusa rávdnjái moatti vissui ja bartii. Eatnamiid oastima ja láigoheami s1iehtadusat bissovas1 rusttegiidda, viesuide ja rádjovisttiide mat dárbbas1uvvojit doibmii, cállojit dábálaccat seamma áigodahkii go doaibmabidjokonses1uvdna. S1iehtadallo muhtun háviid njuolga eanavuovdinkantuvrrain. Eará háviid biddjojit vuoigatvuodat s1iehtadussii gaskal Statskog ja huksejeaddji. Eará vuoigatvuodat, numo eatnamat stoalpoláigoheapmái fápmo- ja telefunlinjáide, johkabuoddun, geadge- ja cievraváldin, ja doaibmabiju vuoigatvuodavuoddu addá eanavuovdinkantuvra julggas1tusaid bokte. Julggas1tusat leat dávjá ráddjejuvvon seamma áigodahkii go konses1uvdna. Dábálas1 lea váras1uhttit ahte eará almmolas1 eiseválddiid ja priváhta beros1tumiid gaskavuohta ferte ies1 huksejeaddji ordnet. Sáhttá geavvat ahte dákkár vuoigatvuodatge biddjojit Statskog:in s1iehtadallat. Bággolonistanmearrádusas gáibiduvvo eanaeaiggát buhtaduvvot, geahca cázádatlága kap. 12 luobaheami buhtadasas ja muddenlága § 16. Go eanavuovdinorgánat eaktodáhtolaccat s1iehtadallat dan mii dárbbas1uvvo álggahit doaimma addon konses1uvnna mielde, ii dárbbas1 dalle bággolonistit stáhtaeatnamiid. Dan sadjái go buhtadas mearriduvvo árvvos1teamis, s1iehtadallo buhtadas dábálas1 láhkai. Oddajagemánus 1984 s1iehtadallui gaskal NVE ja Stáhta vuvddiid direktoráhta mo dákkár ás1s1iin galgá haddet. 4.15 RÁVDNJELINJÁT 4.15.1 Álggahus Finnmárkkus fuolahit elefápmoatnima dábálas1 geavaheapmái 6 báikkálas1 ja iehc1anas energidoaimmahaga dahje rávdnjelágádusa, mat oktiibuot gokc1et olles fylkka. Sáhttá dadjat fylkka rávdnjelágádusain leat c1uovvovas1 atninguovllut: Varanger kraftlag: Várggát, C1áhcesuolu, Deatnu, Bearalváhki, Mátta-Várjjat, Báhcavuotna ja Unjárga Nordkyn kraftlag: Gán1gaviika ja Davvesiidda oasit Luostejok kraftlag: Kárás1johka, Porsán1ggu oasit, ja Guovdageainnu oasit Repvĺg kraftlag: Muosát, Davvenjárga, Porsán1ggu oasit ja Fálesnuori oasit Hammerfest kraftlag: Sállánnuorri, Ákn1oluokta ja Fálesnuori oasit Alta kraftlag: Áltá ja Láhppi Finnmark Energi AS (ovddes1 Finnmark Kraftforsyning) maid Finnmárkku fylkkagielda eaiggádus1s1á, buvttada vuovdinenergia ja vuovdá stuorra meriid elefámu lágideaddjiide, namalassii juolluda allagealddat energia rávdnjelágádusaide ja muhtun stuorát industrifitnodagaide. Energigávpemárkaniin Finnmárkkus buvttada Statskraft SFge, elefámu vuovdimii. Linnjáfierpmádat1726 ies1gud1et energidoaimmahaga skáhpponguovlluin eaiggádus1s1á eanas1 juohke energidoaimmahat, muhto moadde energidoaimmahaga sáhttet eaiggádus1s1at rávdnjejohtasiid ovttasge. Elefámu jod1ihit váldofierpmádagas1727, namalassii 132 kV dahje alit gealdagiin, lea biddjon Statnett SF bargun, mii eaiggádus1s1á dahje láigoha 85 % Finnmárkku váldofierpmádagas. Fylkka rávdnjelinnjáfierpmádaga huksen lea válddahallon ná: "Finnmárkku fápmolinjjáviidodat 132 KV dásis, d.l. váldolinjjádássi, lea duppalastojuvvomin olles mátki Romssa rájás ja Vuotnabahtii Várjjatvuonas. Duppalastin Deanu-S1alddis ja Áhtánjohkii lea álggahuvvon, ja galgá leat gárvvis 1992 mielde. Dalle báhcá dus1s1e bihttá Áhtánvuona ja Leavnjja gaskkas. Dárbu dán duppalastima lea vuos eahpec1ielggas, muhto várra dátge boahtá. Mii guoská fámu háhkansihkkarvuhtii ja háhkanmeari birra Finnmárkkus, de gal sáhttá dadjat ahte dát orru leamen hui buorre." (Gáldu: Finnmárku 1992-1995 fylkkaplána 105. siiddus) 4.15.2 Láhkavuod1ut ja njuolggadusat Geassemánu 29. b. 1990 energiláhka nr. 50, (energia buvttadeami, earáhuhttima, sirdima, vuovdima ja juogadeami jna. láhka) addá elektralas1 rusttegiid plánema, huksema ja doaimma njuolggadusaid. Energinjuolggadusat addon juovlamánu 7. b. 1990 nr. 959 ggl. cea. leat dievaslas1 njuolggadusat lága mearrádusaide. Elektralas1 rusttega meros1tallan lea energilága § 1-3 mielde "elektralas1 rusttet ja dasa gullevas1 huksenteknalas1 huksejumit elektralas1 energia buvttadeapmái, earáhuhttimii, sirdimii ja juogadeapmái." Rávdnjejohtasat leat dán mielde lohkkon elektralas1 rusttegin. Rusttegat mat buvttadit elektralas1 fámu galget energilága § 1-1 goalmmát lad1d1asa mielde meannuduvvot c1ázádatlága dahje c1ázádatmuddenlága mielde, ja dákkár rusttega njuolggadusat leat ovddiduvvon 4.14. kapihttalis c1áhcefámu birra. Searvanjohtasiid ohcan, rusttetfápmojohtasiidge, galget datte meannuduvvot energilága mielde, ja c1uvvot nappo njuolggadusaid mat ovddiduvvojit dán kapihttalis. Lága ulbmil lea juksat beavttalmahttima, haddedássema ja ulbmálas1 vuovdima ja geavaheami riikka buvttadan energias. Energilága § 1-2 mielde lea dát hábmejuvvon dego láhka galgá sihkkarastit ahte "energia buvttadeapmi, earáhuhttin, sirdin, vuovdin ja juogadeapmi geavvá servodatlas1 ulbmálas1 láhkai, galgá deastta atnit dábálas1 ja priváhta beros1tumiinge mat guoskkahuvvojit". Láhka ii gusto ollásit stáhta lea doaimmaheaddji, geahc1a § 1-4. Energiláhka lea konses1uvdnaláhka ja elektralas1 rusttegiid ii sáhte hukset, jod1ihit, od1d1asit hukset dahje stuoridit konses1uvnna haga, geahc1a § 3-1. Dán oktavuod1as lea rusttetkonses1uvdna njuolggadusat energilága § 3-1 mielde ja guovllukonses1uvdna § 3-2 mielde mii lea miellagiddevas1. Norgga c1ázádat- ja energidoaimmahat (NVE) dat addá dákkár konses1uvnnaid, geahc1a vulobealde. Geassemánu 14. b. 1985 plána- ja huksenláhka nr. 77 gusto dábálas1 láhkai go elektralas1 rusttega sadji galgá plánejuvvot ja mearriduvvot. Makkár njuolggadusat dalle gustojit leat ovddiduvvon 3. kapihttalis ovddabealde. Sáhttá liikká namuhit ahte guovllu allagealddamásttat1728 galge biddjot muddenplána várraguovlun, geahc1a phl. § 25 5. c1uoggá. Plána- ja huksenlága c1uozahusc1ielggademiid njuolggadusat galget dad1is dán ás1s1esuorgáige gustot. C1uozahusc1ielggademiid láhkaásahusat addon suoidnemánu 27. b. 1990 § 2 b) bustávva bidjá died1ihangeatnegasvuod1a dábálas1 njuolggadusaid mielde: "b) 132 kV gealdda dahje eanet, ja guhkitgo 20 km rávdjejohtasiid bidjamii" Dárbbas1uvvogo c1uozahusc1ielggadeapmi, mearriduvvo Ealáhus- ja energidepartemeantta fágadepartemeantan died1áhusa vuod1ul, ovttasrád1iid Birasgáhttendepartemeanttain, geahc1a láhkaásahusa § 4. C1uozahusc1ielggadanláhkaásahusa § 7 mielde eai galgga c1uozahusc1ielggademiid njuolggadusat dahkkot gustojeaddjin rávdnjejohtasiid bidjamii ovdal borgemánu 1. b. 1995. Doaibmabiju ja c1uozahusc1ielggademiid died1áhus galgá dan rádjai c1uovvut energilága § 2-1 njuolggadusaid ja energiláhkaásahusa §§ 2-1 ja 2-2. St. died1áhus nr. 41 (1992-93) energiekonomiserema ja od1d1a od1asmahtti energigálduid birra gárvvistahttá Rád1d1ehus váikkuhangaskaoapmeatnima ja enřkbárgoordnema váldoprinsihpaid. Dás guoskkahuvvojit ee. energidoaimmahagaid sadji enřk-barggus, makkár rámmaeavttut dain leat, makkár enřkgáibádusat biddjojit guovllukonses1uvnnaide, ja makkár gáibádusat biddjojit báikkálas1 energiplánemii. Finnmárkui 1992-95 fylkkaplána addá 104. siiddus c1uovvovas1 ulbmila energiatnimii: "- Doaimmahit doarvái ja sihkkaris energiijja geavaheddjiide fylkkas, - Háhkat el-fámu hálbbemus vejolas1 haddái geavaheddjiide fylkkas, - Dásset el-fápmohattiid fylkkas, - Leahkit mielde geahpedeamen birasváikkuhusaid energiijageavaheamis." Strategiain juksan dáid mihttomeriid namuhuvvojit ee.: "Bargu energiijaplánemin galgá addot alimus prioritehta ollas1uhttidettiin eavttuid od1d1a energiijalágas. Lea jurdda álggahit ovttasbargu energiijaplánemiin báikkálas1 kraftlágain fylkkas." 4.15.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Ealáhus- ja energidepartemeanta lea dán suorggi fágadepartemeanta. Departemeanttas lea od1d1ajagemánu 18. b. 1991 ggl. cea. nr. 24 mielde dat váldi mii Gonagasas lea energilága mielde. Eanas1 váldi lea dasto sirdon Norgga c1ázádat- ja energidoaimmahahkii (NVE):i, geahc1a vulobealde, muhto válddi oassi lea ain departemeanttas. Rávdnjejohtasiid dáfus, lea departemeanta doalahan válddi baggolotnut elektralas1 rusttegiid § 3-5 mielde, ja váldi mearridit rán1ggás1tusaid § 7-3 mielde. Dasa lassin go ies1 áddit mearrádusaid lea departemeanta váidalanásahus mearrádusaide maid NVE dahká dán ás1s1esuorggis. Norgga c1ázádat- ja energidoaimmahat (NVE) lea Ealáhus- ja energidepartemeantta vuollásas1. NVE:s lea mearridanválddi stuorimus oassi energilága mielde, belohahkii váldesirdinmearrádusa láhkavuod1uin ja belohahkii njuolga lágas. Mearridanváldi energilága § 2-3 mielde sirdui od1d1ajagemánu 23. b. 1991 girjji mielde dasto Ealáhus- ja energidepartemeanttas NVE:i. Danin lea NVE:s váldi addit konses1uvnna allagealddarusttegiidda § 3-1 mielde ja guovllukonses1uvnna energidoaimmahagaide § 3-2 mielde. Konses1uvdnageatnegasvuohta rusttegiidda energilága § 3-1 mielde gusto dus1s1e "allagealddat" rusttegiidda. Energiláhkaásahus § 3-1 bidjá rájá gealdagis badjel 1000 voltta molssarávnnji1729 dahje 1500 voltta dásserávdnji1730. Go konses1uvdnagaz1aldaga galgá árvvos1tallat, galgá energilága § 3-4 mielde ee. deastta atnit elektralas1 energia jearaldagas ja dagahago rusttet ulbmálas1 elefápmoatnima, geahc1a nr. 1. Dát lea c1iekn1uduvvon NVE c1állosis, EK-c1álus nr. 10/92 energilága konses1uvdnavuogádaga birra, mas daddjo ahte konses1uvdnameannudeami guovddás1 lea vihkkedallan gaskal birasdeasttaid ja rusttegiid goluid/dárbbuid. Dehálas1 oasit dán vihkkedallamis lea elektralas1 energidárbbu vurdojuvvon ovdáneapmi, dagahago rusttet ulbmálas1 energiatnima, golut, molssaevttolas1 c1ovdosat, eará eanageavaheapmi deasttat ja ies1gud1etlágan gáibádusat. Lobis sáhttet addot mearrádusat rusttega álggaheami, huksema, c1ad1aheami, mád1asatnima, doaimma ja doaibmaálggu birra. Energilága § 3-4:s leat namuhuvvon moanat eavttut maid konses1uvnna addimii sáhttá bidjat. Rávdnjejohtasiidda lea buorre go biddjojit eavttut lága § 3-4 nr. 6 mielde, vai luondu ja kultuvraárvvut eai vahágahtto. Mud1ui sáhttá nr. 8 mielde bidjat lassi eavttuid "go dát orru gáibideamen dábálas1 deasttain dahje gillájeaddji priváhta beros1tumiid áimmahus1s1ama dihte". Energiláhkaásahusa § 3-4:s namuhit dasa lassin golmmalágan eavttuid mat nu guhkásgo heivejit galget biddjot go addo konses1uvdna elektralas1 rusttegii. Eavttut gustojit doaimmahit ja mad1asatnit (a bustáva), biras ja eanadat (b bustáva) ja rusttega heaittiheapmi ja c1orgen (c bustáva). B bustávva c1uodjá ná: "Konses1uvdnalas1 geatnegahttá rusttega plánemis, c1ad1aheames ja doaimmaheames fuolahit ahte álbmogii nu unnán go vejolas1 biliduvvo biras- ja eanadat jus sáhttá dahkat konses1uvdnalaz1z1ii mád1ohis goluid ja bilidemiid haga. Dán bustáva doahttaleapmi sáhttá gustohit gohcci Norgga c1ázádat- ja energidoaimmahaga mearrádusa mielde." Guovllukonses1uvnna njuolggadusatge § 3-2 mielde leat beros1tahtti go eatnamat galget geavahuvvot rávdnjejohtasiidda. Guovllukonses1uvdna lea dábálas1 konses1uvdna mii addá juohke báikkálas1 energidoaimmahahkii válddi hukset ja jod1ihit "rusttega elektralas1 energia juolludeapmái" energidoaimmahaga atninguovllus, iige dárbbas1 konses1uvdna juohke rusttegii. Guovllukonses1uvnnat leat addon buot energidoaimmahagaide. Go energidoaimmahat oaz1z1u guovllukonses1uvnna, geatnegahttá dat addit elektralas1 fámu doalliide1731 atninguovllusis, geahc1a lága § 3-3. Energiláhkaásahusa § 3-5:s buo. lága § 3-2 leat energidoaimmahagaid rávdnelinnjáhuksemat ráddjejuvvon dan ektui man olu gealdda rávdnjelinjáin leat. Guovllukonses1uvdna addá lobi hukset ja doaimmahit rusttegiid main lea gealdda gitta 22 kV, muhto juogadandoaimmahussii mas alit gealdaga rusttet adno olu sáhttá konses1uvdnage addit lobi hukset johtasiiguin rusttegiid ja viiddidit c1uoz1z1ovas1 transformahtor- ja goallostás1uvnniid1732 main lea gealdda gitta 132 kV. Vai oaz1z1u guovllukonses1uvnna ferte konses1uvdnalas1 leat oz1z1on dohkkehuvvot energiplána, mii galggas1ii leat oppalas1 báikkálas1 energiplána mii galgá c1ájehit ahte "energibálvalusaid lágideapmi konses1uvdnalac1c1a skáhpponguovllus geavvá ulbmálas1 láhkai", geahc1a energiláhkaásahusa § 3-6. Go guovllukonses1uvdna addo, sáhttá bidjat eavttuid energilága § 3-4 mielde. Guovllukonses1uvnnain sáhttá omd. bidjat eaktun ahte konses1uvdnalas1 galgá searvat stuorát ovttastumiide dahje lotnut eará energidoaimmahagaid, geahc1a nr. 2, dahje energiekonomiseren álggahuvvot ja guvlui ráhkaduvvot ulbmálas1 energiatnima plánat, geahc1a nr. 5. Guovllukonses1uvnnas lea albmaduvvon eaktun ahte plánejuvvon od1d1ahuksemat juogadanfierpmádagas1733 leat bures vuod1ustuvvon ja ahte rávdnjelágádus atná dárbbas1las1 deasttaid eará geavahanberos1tumiide, geahc1a nr. 8. Energiláhkaásahusas leat § 3-7:s dievaslas1 njuolggadusat guovllukonses1uvnnaid eavttuin, mat belohahkii leat energikonomiserema ja belohahkii skáhpponkvalitehta birra. Enřk-eavttuid dáfus, lea dávjá energidoaimmahaga beros1tumis álggahit dakkár doaibmabijuid caggan dihte elektralas1 fámu váni, go energidoaimmahagain lea dárbogokc1angeatnegasvuohta1734 atninguovlluineaset. Lassin mearridanváldái konses1uvdnamearrádusaid mielde lea NVE oz1z1on eará dehálas1 bargguid energilága ja energiláhkaásahusa mielde, ee. gozihit ahte konses1uvdnaeavttut doalahuvvojit ja ahte gohc1c1umat 6. kapihttala olis addon válmmasvuod1a hárrái doalahuvvojit, geahc1a lága § 7-1. NVE:i galget ovddiduvvot guovllu rávdnjevuogádatplánema guhkesáiggi várddusplánatge go elektralas1 rusttegat ásahuvvojit, geahc1a energiláhkaásahusa § 3-3, ja seammaláhkai ovddiduvvojit energiplánat go energidoaimmahagat ohcet guovllukonses1uvnna, geahc1a energiláhkaásahusa § 3-6. 4.15.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Go ohcá konses1uvnna bidjat rávdnjejohtasiid, gustojit ies1gud1et njuolggadusat dan mielde gáibidago doaibmabidju sierra rusttetkonses1uvnna lága § 3-1 mielde vai sáhttágo doaibmabiju álggahit guovllukonses1uvnna meriid siskkobealde mii elefápmodoaimmahgas lea lága § 3-2 mielde. Od1d1a elektralas1 rusttegiid plánaid birra galgá ovddalgihtii died1ihit NVE:i, geahc1a lága § 2-1 nuppi lad1d1asa. Energiláhkaásahusa § 2-1:s lea mearriduvvon ahte ovddalgihtii died1ihangáibádus galgá ráddjejuvvot 132 kV gealdagiin dahje dan badjel ja badjel 20 km guhku rávdnjejohtasiidda. Died1áhus galgá lága § 2-1 nuppi lad1d1asa mielde máinnas1it makkár rusttegiid plánat siskkildit ja makkár dehálas1 váikkuhusat rusttegis leat dábálas1 beros1tumiide. Láhkaásahusa § 2-2:s leat died1áhusa gáibádusat lagat c1ilgejuvvon. Died1áhus galggas1ii jus heive ee. válddahallat ohcci ja su doaimma, válddahallat doaibmabiju ja c1ad1ahanplánaid, c1ujuhit rávdnjevuogádatplánii, válddahallat eanageavaheami ja gieldda ja fylkkagieldda plánaid, várdudit makkár doaibmabijut dárbbas1uvvojit c1ad1ahit doaibmabiju ja makkár almmolas1 eiseválddiid lobit dárbbas1uvvojit. Dasto galgá válddahallat doaibmabiju váikkuhusaid birrasii, luondduriggodagaide ja servodahkii, ja evttohit c1uozahusc1ielggadanprográmma jus orru dárbbas1eamen. Died1áhusa galgá NVE almmuhit, geahc1a lága § 2-1 goalmmát lad1d1asa, ja beros1teaddjit galget ávz1z1uhuvvot buktit cealkámus1a doaibmabiju hárrái. Died1áhus galgá vel sáddejuvvot almmolas1 orgánaide cealkámus1s1ii, geahc1a energilága § 2-1 njealját lad1d1asa. Gulaskuddanásahusat leat ee. gielddat, fylkkamánni birasgáhttenossodat, Luondduhálddas1andirektoráhta, fylkkagieldda kulturossodat, boazodoallohálddahus, Riikkaantikvára ja Birasgáhttendepartemeanta. Doaibmabijuin Finnmárkkus gullet boazodoalloorganisas1uvnnat ja Eanavuovdinorgánatge gulaskuddanvurrui. Konses1uvdnaohcan galgá sáddejuvvot NVE:i, geahc1a energilága § 2-2 vuosttas lad1d1asa. Rávdnjelinjáide mat leat konses1uvdnageatnegahtti, muhto eai dárbbas1 ovddalgihtii died1ihuvvot, álggahuvvo dás ás1s1emannu. Muhto dákkár doaibmabijuinge sáhttá ohcci eaktodáhtolac1c1at ovddalgihtii gulaskuddat c1ilgen dihte maid ies1gud1et ásahusat oaivvildit doaibmabiju hárrái. Dábálas1 lea ahte dákkár ás1s1iinge lea viiddis oktavuohta gaskal huksejeaddji ja gieldda ja earáid geaidda doaibmabidju guoská. Konses1uvdnaohcamis galget leat "died1ut mat dárbbas1uvvojit árvvos1tallat berrres1ivc1c1iigo lobi addit ja makkár eavttuid galggas1ii bidjat", geahc1a § 2-2 nuppi lad1d1asa. Dievaslas1 mearrádusat ohcama birra leat addon energiláhkaásahusa § 3-2:s. Dás c1uoz1z1u ahte jus ohcamis heive galggas1ii leat ee. rusttega teknalas1 ja ekonomalas1 válddahus, masa gullet rusttega fysalas1 ráhkadeapmi ja vejolas1 veahkkerusttegat numo luottat jna., rusttega heiveheapmi rávdnjevuogádatplánii, eanadaga heivehallama válddahallan, dábálas1 beros1tumiid ja váidudeaddji1735 doaibmabijuid váikkuhus, eanaeaiggádiid ja eará vuoigatvuod1alac1c1aid beros1tumiid jna. váikkuhusat. Galgá válddahallat vejolas1 c1uozahusc1ielggademiid bohtosiidge. Ohcan galgá biddjot oaidninláhkai NVE:i ja guoskevas1 gielddaide dahje eará dohkálas1 báikkis guovllus, geahc1a lága § 2-2 njealját lad1d1asa. Dasto galgá ohcan almmuhuvvot lagat c1állon láhkai, geahc1a § 2-2 vid1át lad1d1asa, ja galgá died1ihuvvot ahte sáhttá buktit cealkámus1a doaibmabiju hárrái. Dán muttus galget almmolas1 orgánat ja earátge maidda doaibmabidju njuolga gusto váldot mielde gulaskuddamii, geahc1a lága § 2-2 gud1át lad1d1asa. Died1áhusa ja konses1uvdnaohcama vuod1ul galgá ohcci ráhkadit rávdnjevuogádatplána, mii lea ráddjejuvvon guovllus guhkes áigásas1 várddusplána rávdnjevuogádaga ovdáneamis, geahc1a láhkaásahusa § 3-3. Dán áigga lea oppalac1c1at govvidit rávdnjevuogádaga, nu ahte eanet doaibmabijut ja boahttevas1 doaibmabijut sáhttet ovttas gehc1c1ot. Konses1uvdnalac1c1at geatnegahttojit ovttasbargat rávdnjevuogádatplánaid heivehallamiiguin gaskaneaset ja riikkalas1 rávdnjevuogádahkii, ja NVE sáhttá oktiiordnejeaddji orgánan seaguhit iez1as dasa jus lea sierramielalas1vuohta mo ovttasbargu galggas1ii ordnejuvvot. Jus ohcan gusto unnit rusttegii maid energidoaimmahat mas lea guovllukonses1uvdna, sáhttá álggahit, ii s1atta ás1s1emannu viiddis. NVE skábmamánu 17. b. 1992 johtuc1állosis leat addon lagat njuolggadusat dákkár ás1s1iid ás1s1emanus. Doaibmabijuid plánat galget sáddejuvvot gulaskuddamii man1n1ilgo Elefápmogohcci lea dohkkehan daid. Plánat galget dábálac1c1at sáddejuvvot gildii, fylkkamánnái, eanaeaiggádadiidda, gieldda eanadoalloeiseválddiide ja guovllu rávdnjevuogádatplánema ovddasvástideaddjiide, mii Finnmárkkus lea Finnmark Energiverk. Jus les1 dárbu c1uvgehit eará beros1tumiid dán birra, ferte dat mearriduvvot konkrehta juohke ás1s1is. Eanaeaiggádiid/vuoigatvuod1alac1c1aid oktavuod1ain berres1ii dán dásis geahc1c1alit juksat eaktodáhtolas1 s1iehtadusaid dárbbas1las1 eana- ja vuoigatvuod1aháhkama hárrái. Jus ii lihkostuvas1, berre bággolonistanohcamii ráhkkanuvvot. Go plánat sáddejuvvojit gulaskuddamii, galget ás1s1ebáhpárat: - c1uvget guovllukonses1uvnna ortnegiid birra, - válddahit rusttega (viidodaga, gealdda, gaskameari, mástasortta, suottahaga1736 ja huksengielddusavádaga1737), - merken rusttega várdduskártii, - vuod1ustit vuogádatlac1c1at1738 rusttega - oanehac1c1at válddahallat birrasa ja eanageavaheami c1uozahusaid Jus gulaskuddanásahusas leat "dehálas1 vuosttaldeamit" plánii, galgá ás1s1i guovllukonses1uvnna eavttuid mielde sáddejuvvot NVE:i mearrádussii. Dát ortnet lea ásahuvvon huksejeaddji ja eará ás1s1i beros1teaddji beliid deasttas. 1992 johtuc1állosis leat dárkilat mearrádusat maid galgá sáddet NVE:i dákkár háviid. NVE mearrádusa sáhttá guoddalit Ealáhus- ja energidepartementii, geahc1a hálddas1anlága § 28. Manne lea veahá álkiduvvon ás1s1emeannudeapmi dákkár háviid, lea go energidoaimmahat fertes1ii leat ráhkadan atninguovllu energiplána vai oaz1z1u guovllukonses1uvnna, ja plánas galgá boahttevas1 linnjáfierbmádatbidjange leat mielde, geahc1a energiláhkaásahusa § 3-6. Energiplánat galget ráhkaduvvot ovttasrád1iid gieldda ja fylkkagieldda pláneneiseválddiiguin ja galget c1ájehit mo lea jurddas1an elektralas1 fámu skáhppot. Dás galgá ee. dássádat gaskal skáhppoma ja jearaldaga árvvos1tallot, seammaláhkai ies1gud1et dárbogokc1anmolssaeavttuid1739, boahttevas1 jearaldatovdáneami, enřk-ortnet sierra rusttegiidda ja oastiide ja dáid mávssut, ja ies1gud1et dárbogokc1anmolssaeavttuid birasc1uozahusat. Energiplána galgá man1n1il dárkkistuvvot ovttasrád1iid gieldda ja fylkkagieldda pláneneiseválddiiguin juohke njealját jagi. Energiplána galgá sáddejuvvot NVE:i, mii galgá gozihit ahte plánengeatnegasvuohta doahttaluvvo ja mearridit dárkilat njuolggadusaid energiplánemis ja dan c1ad1aheames. Mud1ui sáhttá namuhit ahte energiplánaid ortnet guovllukonses1uvnnaid dáfus NVE mielde, dad1istaga heaittihuvvo ja dan sadjái buhttejuvvo enřk-plánaiguin, dan mielde mii lea ovdanbukton St. died1áhusa nr. 41 (1992-93) energiekonomiserema ja od1d1a od1asmahtti energigálduid birra, geahc1a ovddabealde. 4.15.5 Eanavuovdinorgánaid sajádat Eanas1 háviid guoská rávdnjejohtasiid bidjan Finnmárkkus stáhta "matrikulerekeahtes" eatnamiidda. Njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinláhkaásahusaid § 3 c) bustávas lea addon njuolggadus mii máinnas1a eatnama stoalpoláigoheapmái. Dán mearrádusa mielde galgá "matrikulerekeahtes" stáhtaeatnamiid vuovdimis doalahuvvot stáhtii: "vuoigatvuohta ..... váldit stoalpoláigoheapmi telegráf-, telefun- ja rávdnjejohtasiidda sihke gieddeeatnamiin ja meahcis s1iehtadusa dahje árvvos1teami buhtadasa mielde." Láhkavuod1d1u baggolotnut eatnama stoalpoláigoheapmái lea plána- ja huksenlága VIII kapihttalis ja golggotmánu 23. b. 1959 bággolonistanlágas nr. 3 § 2 nr. 19 ( eatnamat "lieggafápmolágadussii, rávdnjelinjáide, transformahtorstás1uvnnaide ja eará elektralas1 rusttegiidda"). Go eanavuovdinorgánat ná váras1uvvojit vuovdins1iehtadusain, sáhttá eatnamiid gáibidit luobahit priváhta eaiggádiiguin buhtadasa vuostá, almmá bággolotnumin. Nugo c1ujuhuvvon ovddabealde mearrida NVE rusttetkonses1uvnnain stuorát johtasiid bidjamis. Unnit johtasiid sáhttet juohke báikkálas1 rávdnjelágádus bidjat, muhto dás gáibiduvvo ahte doaibmabidju galgá leat biddjon energiplánii maid NVE lea dohkkehan dalle go addo guovllukonses1uvdna, ja dasa lassin galgá Energigohcci leat dohkkehan juohke doaibmabiju. Guovddás1hálddahus mearrideapmi dahká ahte eanavuovdinorgánat atnet rávdnjejohtasiid bidjama muntunlágan meassamiid maid guovddás1 eiseválddit mearridit c1adnin, nu gohc1oduvvon "stuorra meassamiinge". Lagat c1ad1amannan mo eanavuovdinorgánat dahket dákkár meassamiin c1ujuhuvvo 2.5.1.4. kapihttalii ovddabealde. Vaikko eanavuovdinorgánat eai meannut eanaluobahanohcamiid rávdnjejohtasiidda eanavuovdinláhkaásahusa dábálas1 njuolggadusaid mielde, deattuhuvvo ahte fuolahuvvo ahte beros1tumit mat leat oz1z1on erenoamás1 suodjaleami eanavuovdinlága § 2 nuppi lad1d1asa mielde, leat beassan cealkit daid plánaid birra mat gávdnojit. Ii datte c1uovvoluvvo man olu doaimmaheaddji deastta atná dáid beros1tumiide go jod1asspáittu1740 bidjá. Ovdal leat NVE ja Statkraft fuolahan váldorávdnjejohtasiid stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Man1n1ilgo Statnett ásahuvvui lea dat badjelasas váldán dákkár ás1s1iid. Eanavuovdinkantuvra lea c1uvgejuvvon makkár doaibmabijut álggahuvvojit ja lea beassan cealkit ás1s1iide, muhto eai leat olus leamas1 vuosttaldeamit plánaide. Stáhtii máksojuvvo buhtadas go váldojohtasiidda luobahuvvojit eatnamat dábálas1 njuolggadusaid mielde, namalassii ahte eanavuovdinkantuvra ferte c1ájehit massima meassamiid geaz1il. Jus sáhttá c1ujuhit ahte jod1asspáitu manná c1ad1a boahttevas1 barta- dahje ássanguovllu, c1ad1a láiddomiid dahje eará eanadoalloguovlluid dahje c1ad1a buvttadeaddji vuovddi, oaz1z1u eanavuovdinkantuvra buhtadasa doaibmabiju dagahan massima ovddas. Linjáide duottarguovlluin ii dábálac1c1at dovddastuvvo buhtadas eanavuovdinkantuvrii. Unnit linnjábidjamiin rávdnjelágádusaid olis guovllukonses1uvnnaid mielde, lea geavat nu ahte rávdnjelágádusat died1ihit eanavuovdinkantuvrii doaibmabijus ja gokko johtasat galget mannat. Rávdnjelágádusaide luobahuvvojit eatnamat plánaid vuod1ul ja seamma njuolggadusaid mielde buhtaduvvojit. Eanavuovdinkantuvra lea dad1is juridihkalac1c1at c1álligoahtán nu gohc1oduvvon eanaeaiggátjulggas1tusa, mas ovdanboahtá gokko jod1asspáittu lea lohpi bidjat ja makkár eavttut biddjojit lohpái. Eanaeaiggátjulggas1tusas aiddostahtto dan dus1s1e addit lobi geavahit stáhta eatnamiid, ja ahte gaskavuohta priváhta eanaeaiggádiidda ii gula Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii. Rávdnjelágádus ferte vel dohkkehit ahte leat eará vuoigatvuod1alac1c1at eatnamiidda. 4.16 SUODJALUS 4.16.1 Álggahus Finnmárku lea árbevirolac1c1at leamas1 ulbmillas1 dehálas1 fylka suodjalusa ja sihkarvuod1a dáfus, sihke riikka suodjalussii ja NATO-ovttasbarggus. Suodjalusas leat garnisonat Porsán1ggus ja Mátta-Várjjagis ja bataljuvnnat Várjjagis ja Álttás. Bissovas1 ásahuvvon rusttegat fylkkas leat báhc1inguovlu C1uvosluovttas1741 Álttá gielddas ja hárjehallan- ja báhc1inguovllut Hálkaváris Porsán1ggu gielddas, In1ggás1guolbanis Porsánggu gielddas, Hearrágoahtenjárggas1742 Unjárgga gielddas ja Nuvvosguolbanis Mátta-Várjjat gielddas. Dasa lassin leat unnit báhc1ins1iljjut Bánat girdistás1uvnnas Porsán1ggu gielddas ja Dorvonjárgga rádjastás1uvnnas Kárás1jogas. Muhtun unnit militeara rusttegat leat duoppil dáppil fylkkasge. Suodjalusa doaibma dárbbas1ahttá sihke eatnamiid bissovas1 militeara rusttegiidda ja viesuide, ja eatnamiid maid sáhttá atnit duollet dálle hárjehallamiin. Danin earuhuvvo dás gaskal fásta viesuid ja rusttegiid militeara anus ja vierroopmodagaid gaskaboddosas1 anus. 4.16.2 Láhkavuod1ut ja njuolggadusat Geassemánu 14. b. 1985 plána- ja huksenláhka nr. 77 addá plánema ja ean1kalás1s1emeannudeami njuolggadusaid mat gustojit bissovas1 militeara viesuid ja rusttegiid ásaheapmáige. Erenoamáz1it sáhttá namuhit ahte galget várrejuvvot guovllut suodjalussii gielddaplána eanaoasis ja muddenplánas, geahc1a phl. § 20-4, nr. 4 ja § 25 nr. 6. Suoidnemánu 17. b. 1990 láhkaásahusaid mielde c1uozahusc1ielggademiid birra § 2 g) bustávas lea died1ihangeatnegasvuohta: "stuorát militeara báhc1in- dahje hárjehallanguovllu bidjamis dahje dákkár guovlluid sakka nuppástuvvi geavahusas." Leago doaibmabidju died1ihangeatnegahtti, namalassii leago "stuorát" doaibmabidju ja galgágo man1n1il ráhkadit c1uozahusc1ielggadeami, mearrida Suodjalusdepartemeanta fágadepartemeantan, ovttasrád1iid Birasgáhttendepartemeanttain, geahc1a láhkaásahusa § 5. Dalle go rusttet lea julggas1tuvvon c1iegus suodjalusc1iegusvuod1aid1743 borgemánu 18. b. 1914 lága nr. 3 mielde, galget plána- ja huksenlága § 86 sierra njuolggadusat gustot. Njuolggadus mearkkas1a ahte suodjalus ies1 ovddasvástida ahte lága njuolggadusat doahttaluvvojit, ii dárbbas1uvvo huksenlohpi § 93 mielde ja iige huksenrád1i beales dárkkistuvvo, earret luoitimii ja vuoigatvuod1aháhkanvud1d1ui. Gielda galgá datte c1uvgejuvvot rusttega birra. Plána- ja huksenlága njuolggadusat leat dárkilat meannuduvvon 3. kapihttalis ovddabealde. Golggotmánu 23. b. 1959 bággolonistanlága nr. 3 § 2 nr. 15 addá láhkavuod1u baggolotnut eatnamiid "Militearafuolahussii1744". Láhkavuod1u sáhttá geavahit jus lea dárbu eatnamiidda bissovas1 militeara viesuide ja rusttegiidda ja dát ii s1iehtadallo eaktodáhtolac1c1at. Vierroopmodaga atnu sáhttá dárbbas1uvvot go geahc1c1ala biergasiid dahje guovlluhárjehallamiin. Suodjalus sáhttá c1ujuhit alcces eanet vuoigatvuod1avuod1uid mat diktet geavahit vierroopmodagaid, sihke gieddeeatnamiid ja meahci. Geassemánu 28. b. 1957 olgunastinlága nr. 16 § 2 lea dábálas1 láhka meahccejohtalusa birra. Láhka ii datte gusto militeara beales ordnejuvvon árjjalas1vuod1aide. Geahc1a lagat olgunastinlágas 4.20. kapihttalas olgunastima birra. Geassemánu 10. b. 1977 meahcce- ja c1ázádatmohtorjohtolaga láhka nr. 82 bidjá ee. suodjalusa sierra dillái. Lága vuolggasadji lea ahte mohtorjohtolat meahcis lea gielddus, geahc1a § 3, muhto lága § 4 d) bustáva mielde lea militeara johtalus hárjehallamiid, sirdima ja sáhtu oktavuod1as spiehkastuvvon gildosis. Suodjalusa mohtorjohtolat galgá almmatge leat "várrogas ja fuolalas1 garvin dihte vahágiid ja bilideami luonddubirrasii ja olbmuide", geahc1a § 8. Dát láhka lea lagat meannuduvvon 4.21. kapihttalis mohtorjohtolaga birra. Geassemánu 29. b. 1951 láhka nr. 19 militeara bearran1745 § 1 addá suodjalussii lobi sihke soahte- ja ráfiáiggis, bearrat1746 "buot" mii dárbbas1uvvo soahtefápmui, giddodagaidge. Dárkilat njuolggadusat leat mearriduvvon bearrannjuolggadusain addon guovvamánu 22. b. 1952 ggl. cea. lassin addon od1d1ajagemánu 15. b. 1954 ggl. cea. Ráfiáiggis geavahuvvo áinnas vuoigatvuod1avuod1d1u stuorát válmmasvuod1adoaimmain1747 ja hárjehallamiin. Giddodaga bearran addá suodjalussii geavahanvuoigatvuod1a opmodahkii, go máksá buhtadasa eaiggádii. Geavahanvuoigatvuohta siskkilda § 2, nuppi lad1d1asa mielde maiddái "vuoigatvuod1a nuppástuhttit opmodaga maid guoskevas1 váldi gávnnaha dárbbas1uvvot". Od1d1ajagemánu 15. b. 1954 láhkaásahusas galget ovddasvástideaddji militeara eiseválddit datte fuolahit ahte opmodat ii vahágahtto eanetgo inta dárbbas1las1, ja atnu galgá nu guhkásgo vejolas1 ráddjejuvvot meahccái. Namuhuvvo borgemánu 18. b. 1914 suodjalusc1iegusvuod1aid láhka nr. 3ge. Láhka addá suodjalussii ee.vejolas1vuod1a julggas1tit guovlluid ja viesuid c1iegusin. Dát ráddje earáid johtalusa guovllus, sihke iez1as ja vierroeatnamiin ja meahcis, ja mearkkas1a ahte viesuid galgá meannudit plána- ja huksenlága § 86 ás1s1emeannudannjuolggadusaid mielde. C1ujuhuvvo vel ahte suodjalusa huksenbálvalus1748 lea Bálvalusnjuolggadusaid vuoigatvuod1avuod1uin addán siskkáldas láhkaásahusa beaiváduvvon miessemánu 13. b. 1988 mo geavahit eatnamiid orohagain. Dát ii leat formála láhkaásahus, muhto gohc1c1us mo boazodoalu deastta galgá áimmahus1s1at. Gohc1c1us gusto "buot fysalas1 meassamiin sihke Suodjalusa ja vierroeatnamiin", ja gusto nappo doaimmain suodjalusa iez1as guovlluin ja vierroopmodagain. Gohc1c1uma ulbmil lea "sihkkarastit nu buori go vejolas1 ovttasbargodilálas1vuod1a gaskal Suodjalusa ja boazoealáhusa". Láhkaásahusa mielde galget buot orohagat sárgojuvvot kártii, nu ahte sáhttá mearridit gusketgo meassamat láiddonguvlui. Dasto c1uoz1z1u ahte ii sáhte dahkat fysalas1 meassamiid orohagas ovdalgo lea dárbbas1las1 lobi oz1z1on guoskevas1 orohagain. Meassamiid plánemis galgá boazoealáhusain váldit oktavuod1a nu árratgo vejolas1, ja c1uoz1z1u ahte dan oktavuod1as berres1ii geahc1c1alit addit boazoealáhussii duohta váikkuheami go leat stuorát meassamat boazodoalloguovlluin. St.died1áhus nr. 16 (1992-93) Suodjalusa 1994-98 doaimma ja ovdáneami váldonjuolggadusaid hárrái meannuda 54. siiddus boahttevas1 riikkaoassevuoruhemiid: "Norgga suodjalusplánema vuolggasadji lea leamas1 ahte falleheaddji vuosttalduvvo mo dal fallehanvuohki ja-báiki les1. Norgga vuollelis ássandávjodat, bonju riikkaoasi ássiid ja riggodagaid ja riikka militeara-geografalas1 saji juogadeami Ruos1s1a ektui, dahká datte dárbbas1it vuoruhit hui c1ielgasit riikkaosiid gaskkas go militeara fámuid juohká, vai Davvi-Norga deattuhuvvo. Vejolas1 ruos1s1a doaimmat mátta Norga ektui gáibidivc1c1e viiddis ráhkkanemiid. Danin fertes1ii dát leat man1it lávki stuorát eurohpalas1 riiddus, mii cealkkiha ahte Davvi-Norga, go lea lahka Guoládatnjárgga militearaguovddáz1iid, ain berres1ii militearas vuoruhuvvot dáz1a bealde. ... Finnmárkkus ferte bisuhit militeara lagas1vuod1a, erenoamáz1it Nuorta-Finnmárkkus. Dáz1a fearán- ja bahkadasgied1ahallan1749 máhttu berres1ivc1c1ii ee. deattuhuvvot. Dehálas1 lea dasa lassin deattuhit militeara oassálastima davvi áhpeguovlluin ja ávkkálas1 cuggii davvi sorjjasmeahttunvuod1ac1uoc1c1uheami1750 dárbbu. Dát gáibida dárbbas1las1 mearramiliteara ja áibmomiliteara suodjalanávdnasiid. Dáz1a bissu ossodagaid váldodeaddu berres1ivc1c1ii dán vuod1ul ain várrejuvvot Davvi-Norgga bidjosii, ja militeara c1ohkken plánat berres1ivc1c1e ain seammaláhkai siskkildit dehálas1 fámuid sirdima Davvi-Norgii. ... Datte ferte c1ujuhit ahte ii sáhte vuoruhit Davvi-Norgga soad1is jus doarvái ráfidoaibma ii sáhte bisuhuvvot riikkaoasis. Ain berres1ivc1c1e danin dehálas1 osiin Soahteveaga1751 oahppadoaimmas, sihke vuosttasgearbálvalus1752 ja repitis1uvdnahárjehallamat, biddjojit Davvi-Norgii. Dát leat ee. c1adnon dárbui seailluhit báikkálas1 eatnamiid ja dálkkádaga máhtu, ja ávkkástallat dalá viiddis infrastruktuvrra riikkaoasis." 115. siiddus máinnas1uvvojit boahttevas1 plánat Davvi-Norgga hárjehallan- ja báhc1inguovlluide: "Suodjalusdepartemeanta oaidná mihttomearrin ahte juohke ossodat galgá olahit bissovas1 báhc1in- ja hárjehallanguvlui, c1adnon bissu veagaid ja skuvlaossodagaid bissovas1 rusttegiidda1753, ja c1ohkkenossodagaid repetis1uvdnaguovddáz1iid. ... Stuorradiggi guorrasii go meannudii iez1as St. prp. nr. 86 (1979-80) prinsihppii ahte Suodjalus sáhtii ásahit stuorra guovllu báhc1in- ja hárjehallanguovlluid maid buot suodjalussurggiin galggas1edje sáhttit atnit, ja gos galggai sáhttit báhc1alit buotlágan vearjjuin. Davvi-Norggas lea dohkkehuvvon ahte ii sáhte váldit ruovttoluotta stuorra od1d1a guovlluid lassin dálá báhc1inguovlluid. Suodjalusdepartemeantta ulbmil lea de muhtton sáhttit duohtan dahkat Blĺtind ja Mevkki báhc1inguovlluid [Romssa fylkkas) ovttastahttima govttolas1 govda manahagain." Finnmárkku 1992-95 fylkkaplána dadjá c1uovvovac1c1a suodjalusmáhtus 23. siidus: "Nuppásusat sihkkarvuod1apolitihkalas1 dilis leat dagahan garra vearjjuidnjeaidimii stuorra osiin Eurohpás. Dát ii guoskka ollinge dahje hui unnán sovjetveagaide mat leat Guoládatnjárggas. Vaikko orruge c1ielggas ahte vearjjuin oktiinordda ii oro deaivvideamen, de dagaha liikká issoras militeara lahkavuohta balu álbmogii. Danin orruge áddetmeahttomin dábálas1 olbmui ahte suodjalus dán dilis ráhkkanaddá doaimmaid c1ad1ahit mat njuolvudit suodjalan-veaju. Ovddalgihtii diehtit juo ahte mis lea vuolimus dási suodjalus ja ahte suodjalusa doaimmat Finnmárkkus leat ráddjejuvvon. Lea ballamis ahte njuolvudan suodjalusveadju sáhttá mielddisbuktit unnit suodjalusdáhtu. Nuppástusat leat dagahan ahte davviguovlluid strátegalas1 mávssolas1vuohta relatiivalac1c1at lea deláleabbo dál go ovdal. Dát boahtá maid das ahte mearrasuodjalusveagat eai leat geahpeduvvon. Danin leage ovttaoaivilvuohta Finnmárkku alimus politihkalas1 dásis ahte garrasit vuostálastit doaimmaid mat geanuhuhttet suodjalanveaju." 4.16.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Stuorradiggái ovddiduvvojit gaz1aldagat ásahit stuorát hárjehallanguovlluid mat gáibidit stuorra investeremiid, gusket moanaid ies1gud1et beros1tumiide, main lea c1ielga guovllupolitihkalas1 dehálas1 c1uolmmat, dahje leat stuorát c1oavddekeahtes riiddut. Stuorradiggi váldoge eahpenjuolgalat skavát mielde unnit ja unnán riido hárjehallanguovlluin go meannuda Suodjalusdepartemeantta bus1eahttaproposis1uvnna. Gonagas mearrida stuorát hárjehallanguovlluid ásahemiin, gos leat c1oavddekeahtes riiddut, erenoamáz1it gaskal beros1tumiid mat gullet ies1gud1et fágadepartemeanttaid ás1s1esurggiide. Suodjalusdepartemeanta lea militeara gaz1aldagaid fágadepartemeanta ja lea bajit ja dárkkistus sadji gaz1aldagain mat dás meannuduvvojit, sihke bissovas1 viesuide ja rusttegiidda ja vierroopmodagaid geavaheames. Departemeanta dahká geassemánu 2. b. 1960 ggl. cea. bággolonistanmearrádusa go ulbmil lea militearafuolahus. Váldi gusto datte dus1s1e dálá rusttega viiddideames ja doaimmas. Dasto addá Suodjalusdepartemeanta dárbbas1las1 mied1áhusa bearrat vierroeatnamiid ráfiáiggis, geahc1a od1d1ajagemánu 15. b. 1954 ggl. cea. Mied1áhus sáhttá addot nu guhká go hárjehallan bistá. Suodjalushoavddas lea doaimmaheaddji jod1iheapmi ja ovddasvástida suodjalusa olles doaimma ja resurssageavaheami stivrema. Suodjalushoavda sáhttá ee. mearridit bearrat eatnamiid hárjehallamiid oktavuod1as. Suodjalusa bajitkommando1754 lea ies1gud1et suodjaluskommando:id bajit ovddasvástádus. Suodjalusa bajitkommando galgá ee. died1ihit od1d1a viesuid ja rusttegiid ásaheamis. Suodjalusa huksehanbálvalus lea Suodjalusdepartemeantta vuollásas1 ja lea suodjalusa od1d1ajagemánu 1. b. 1985 bálvalusnjuolggadusaid mielde guovddás1 ja guovllu fága- ja hálddas1anváldi viesuide ja rusttegiidda maid suodjalus eaiggádus1s1á. Suodjalusa huksehanbálvalusa direktora jod1iha ossodaga, ja lea belohahkii Suodjalusdepartemeantta vuollásas1, belohahkii Suodjalusa bajitkommando, dan duohken makkár háldduin lea sáhka. Ásahemiin pláne Suodjalusa huksehanbálvalus viesuid dahje rusttegiid ja mii s1iehtadallá eanaeaiggádiin eanaháhkamis. Fylkkamánnis lea od1d1ajagemánu 15. b. 1954 ggl. cea. mielde dihto barggut guovlluid bearramis ráfiáiggis. 4.16.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Viesuide mat galget meannuduvvot plána- ja huksenlága mielde, gustojit ean1kalás1s1emeannudeami njuolggadusat mat leat máinnas1uvvon 3. kapihttalis ovddabealde, earret c1iegus militeara viesut mat galget meannuduvvot plána- ja huksenlága § 89 sierranjuolggadusa mielde. Stuorát militeara báhc1in- ja hárjehallanguovllut galget c1ielggaduvvot c1uozahusc1ielggademiid njuolggadusaid mielde. Dát njuolggadusat bohtet ás1s1emeannudannjuolggadusaid sadjái mat lea biddjon FD/MD 1/84 gihppagis ja maid Suodjalusdepartemeanta ja Birasgáhttendepartemeanta leat ráhkadan "suodjalusa hárjehallanguovlluin, od1d1aásahemiid ja stuoridemiid ás1s1emeannudeapmi/ás1s1emannu". Ahte c1uozahusc1ielggademiid njuolggadusat dál galget adnot, ii datte olus nuppástuhte ás1s1emeannudangeavada dan ektui mii ovdal c1uvvui FD/MD 1/84:s. Dál bargo oaivademiin hárjehallan- ja báhc1inguovlluid c1uozahusc1ielggademiid njuolggadusain. Eai leat addon c1ielga ráját mat galget lohkkot "stuorát" báhc1in- dahje hárjehallanguovlun, ja gaz1aldat ferte mearriduvvot juohke háve. Oppalac1c1at sáhttá daddjot ahte báhc1in- ja hárjehallanguovlu dávjá lohkko leat muhtunlágan doaibmabidju mii sakka váikkuha birrasii, luondduriggodagaide ja servodahkii. Suodjalusa huksehanbálvalusas died1ihuvvo died1ihangeatnegasvuod1a ainjuo gáibidit ahte lea bissovas1 rusttet, ja ahte rusttet mii ásahuvvo hárjehallamiid oktavuod1as bearrannjuolggadusaid1755 vuoigatvuod1avuod1uin eai siskkilduvvo ja mat vel dábálac1c1at fertejit leat hui stuorrát. Báhc1ins1iljjut mat leat nu stuorrát go siviilla báhc1ins1iljjut eai omd. dábálac1c1at gáibit died1iheami. Rusttega sajádat, guovllu eará beros1tumit jna. leatge guovddáz1a árvvos1tallamis. Go bearrá guovlluid ráfiáiggis albmada od1d1ajagemánu 15. b. 1954 ggl. cea. makkár ovdánanvuogi militeara eiseválddit galget geavahit. Fylkkamánni ovddasvástida ovttas hárjehallanjod1iheaddjiin died1ihit guovllu eanaeaiggádiidda ja earáide geat ásset dahje mátkkas1it dáppe. Dát dahkko áviissaid, radio ja plakáhtaid bokte. Diehtojuohkimis galget leat bearrama vuoigatvuod1avuod1d1u, lobi ráddjehusat, vahátbuhtadasa njuolggadusat ja c1ad1aheami eará geavatlas1 died1ut. Váldonjuolggadussan galget guovvamánu 10. b. 1967 hálddas1anlága njuolggadusatge gustot bearramis ráfiáiggis, geahc1a bearranlága1756 § 1, goalmmát lad1d1asa. Dás leat dehálamosat ovddalgihtii died1iheami ja váidinvuogasvuod1a njuolggadusat. Numo 1988 láhkaásahus c1ájeha, lea celkojuvvon ulbmil suodjalusa beales bargat ovttas Finnmárkku meahccegeavaheaddjiiguin. Liikká sáhttet bohciidit riiddut, go suodjalusa doaibma sáhttá seamma guovlluin hehttet eará ealáhus- ja joavdogeavaheami. Suodjalusa árjjalas1vuohta sáhttá maiddái vahágahttit ja bilidit guovllu eará geavaheaddjiid ovddas. Boazoealáhus lea omd. ras1s1i guottetáiggis, ja helikopters1lápma ja johtalus báhc1inhárjehallamiin sakka muosehuhttáge. Eatnamat eai gierdda olus arvás áigodagaid, masa ferte deastta atnit stuorát hárjehallamiin ja go geavaha mohtorvuojániid meahcis. Dasto ferte suodjalus, numo buot eará meahccegeavaheaddjit, c1orget man1iset guovlluid maid leat geavahan. St.died1áhusas nr. 16 (1992-93) 115. siiddus giddejuvvo fuomás1upmi Suodjalussii ja birrasii: "Suodjalus galgá váikkuhit juksat riikkalas1 birasulbmila maid Stuorradiggi ja Rád1d1ehus leat bidjan. Suodjalus ferte danin ráfiáiggis c1uovvut gustojeaddji biraslágaid. Dehálas1 mihttomearri lea ahte Suodjalus várduda ja goziha mo váikkuha birrasii. Datte ferte birrasa deasta dássáduvvot Suodjalusa gohc1c1ojuvvon bargguid ja doaimmaid deasttaid. Ulbmil lea ahte Suodjalus galgá s1addat doaimmastis ovdavázzin1757 birrasa áimmahus1s1amin. Suodjalusa birasbijus lea c1ohkkejuvvon njealje váldobargguide; doahttalit birasgáibádusaid, eastadit birasváttisvuod1aid, c1orget ovddes1 birasváttisvuod1aid ja addit birasveahkki servodahkii mud1ui. Lagamus áiggis ovdanbukto stuorradiggedied1áhus "Miljřplan Forsvaret" ja Suodjalusa birasbijus lagamus boahtteáiggis." Birasgáibádusaid doahttaleami mihttomeari dáfus, daddjo vuos ahte suodjalusas galgá ásahuvvot birasgealbofierpmádat1758. Dasto c1uoz1z1u: "Doaibmaplánen galggas1ii ovddiduvvot nu ahte birasdeasttat c1ielgasit gullet juohke doaibmaplánii, ja ahte birasbargui ráhkaduvvo boad1usulbmil, várrejuvvojit resurssat, álggahuvvojit doaibmabijut, ja bohtosat died1ihuvvojit. Siskkáldasdárkkistus lea birasgáhttema ulbmil- ja boad1usán1girus1s1an1759 barggu neavvu. Galgá ásahuvvot systemáhtalas1 od1asmahttima várddus Suodjalusa birasmad1d1ásiin áibmui, c1áhcái ja eatnamii luoitimis, ja s1láma ja vahágiid váikkuhusat lundui ja birrasii. Njuolggadusat ja plánat ráhkaduvvojit oktan konkrehta doaibmabijuiguin nuoskkidangeahpedemiide1760, s1lápmaráddjemiidda, kemialas1 veahkkeávdnasiid jna. rádjamii ja gied1ahallamii. " Ferte maid namuhit ahte militeara prámat1761 ee. adnojit suvdit bohccuid badjel c1ázádagaid go johtá sulluide geasseorohagaide. Bálvalus lea leamas1 guhkit áiggi, ja suodjalus oaz1z1u buhtadasa boazodoallos1iehtadusas. Suodjalusa dákkár bijus lea boazodoalus adnon eaktun sáhttit ávkkástallat dáid láiddomiid, mat dárbbas1uvvojit dábálas1 láiddomiid lassin. Suodjalus eaiggádus1s1á dasto moanaid rabas meahccebarttaid maid buohkat geat mátkkás1it guovllus sáhttet átnit. Eanas1 návddas1a báikegoddi eanemusat dán fálaldaga. 4.16.5 Enavuovdinorgánaid sajádat Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid hálddas1eaddjin váldojit eanavuovdinorgánat mielde go suodjalus dárbbas1a eatnamiid bissovas1 viesuide ja rusttegiidda dahje hárjehallamiidda meahcis. Eanavuovdinláhkaásahusa § 1, 2. c1uoggás c1uoz1z1u : "Plánemis, mii berres1ii leat eanaplánema meari siskkobealde huksenlága mielde, ferte vuhtii váldit Suodjalusa rusttetdárbbu........" Eanavuovdinláhkaásahusa § 16 8. c1uoggás lea ás1s1emeannudannjuolggadus mii galgá áimmahus1s1at dárbbuid mat suodjalusas galggas1edje leat go earát áiggos1edje álggahit doaibmabiju. Mearrádus addá cealkámus1vuoigatvuod1a "guoskevas1 militeara hovdii (siviilla girdihápmaniidda: Luftfartsverket) eatnamiid oastima dahje láigoheami ás1s1iin ja vuoigatvuod1ain Suodjalusa rusttegiid, hárjehallanguovlluid j.s. lahka dahje mat leat beros1tahtti daidda." Muhtun doaibmabijut maidda suodjalus dáhtos1ii eatnamiid, meannuduvvojit eanavuovdinláhkaásahusa dábálas1 ás1s1emeannudannjuolggadusaid mielde omd. rabas meahccebarttat ja báhc1ins1iljjut, ja c1ujuhuvvo 2.6. kapihttalii eanavuovdinortnega hárrái dáid njuolggadusaid dárkilat c1ad1amannamis. Eará doaibmabijut, numo báhc1in- ja hárjehallanguovlu, leat doaibmabijut maid eanavuovdinorgánat atnet "lossa meassamin", namalassii meassamat maid suodjalusa orgánaid guovddás1hálddahus mearrida, ja maidda luobahuvvojit eatnamat guovddás1 hálddahusa mearrádusa mielde. Eanavuovdinorgánaid ás1s1emeannudeapmi ja mearrádus ás1s1esurggiin mat gohc1oduvvojit "lossa meassamat" leat máinnas1uvvon 2.5.1.4. kapihttalis eanavuovdinortnega birra. Buot ohcamat mat gustojit Finnmárkui sáddejuvvojit Suodjalusa huksehanbálvalusa Harstad:s bokte, ja Suodjalusa huksehanbálvalusa váldá ies1 oktavuohta suorgeorgánaiguin main leat vuosttaldeamit plánaide. Eanavuovdinkantuvra c1uvgejuvvo c1oahkkimiin ja dárkkástusain, muhto ii searvva árjjalac1c1at dasa. Eanavuovdinorgánaid beales deattuhuvvo ahte vaikko eanavuovdinlága § 2 mielde dákkár ás1s1it dábálac1c1at eai árvvos1tallo, dáhkiduvvo ahte beros1teaddjit mat galget erenoamáz1it suodjaluvvot eanavuovdinlága mielde, erenoamáz1it boazodoallu, leat beassan cealkit doaibmabiju plánemis. Go ohcamat mannet Suodjalusa huksehanbálvalusa Harstad:s bokte, oaz1z1u dihto bajit árvvos1tallamage doaibmabiju suodjaluslas1 dehálas1vuod1as. C1állosis Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái Finnmárkku eanavuovdinkantuvrra doaimmas miessemánu 1987 «suodjalusa eatnamiid ja vuoigatvuod1aid eanavuovdingeavadis», c1ujuhuvvo ahte eanavuovdinorgánaid meannudeapmi eatnamiin suodjalussii lea muhtun áiggi mielde. Go suodjalus ozai eanaháhkama ovdal 1970, ii oktage ás1s1i sáddejuvvon gulaskuddamii, ii gielddaide iige guoski beros1tumiide. Dán vuod1ustus lei ahte doaibmabiju ulbmil danin sáhtii s1addat dovddus, mii sihkarvuod1a árttain ii háliiduvvon. Dát veahás1 láivuduvvui sullii 1970:s. Dán oktavuod1as c1ujuhuvvo Suodjalusa girjái Finnmárkku eanavuovdinkantuvrii juovlamánu 17. b. 1971, mas c1uoz1z1u ahte ás1s1iid sáhtii, jus lei áibbas dárbbas1las1, meannudit gieldda dásis, muhto eaktuduvvui dárbbas1las1 sniehpuma. Eanavuovdinkantuvrra c1állosis celko ahte Suodjalus dad1is lea eanet earuhuhttán ás1s1ebáhpáriid c1iegusvuod1a. C1ujuhuvvo cuon1ománu 11. b. 1986 girjái Suodjalusas Stáhta vuvddiid direktoráhtii, mas c1uoz1z1u: "Sihkarvuod1a oainnu dáfus adno dát áimmahus1s1on go Suodjalusa ráhkkanusaid geavahus dahje doaibmabiju ulbmil ii almmuhuvvo eanaháhkamis, jus dát ii ávz1z1uhuvvo sihkarvuod1a geaz1il. ... Eanaháhkamis .... lea Suodjalus ... gustojeaddji lágaid ja njuolggadusaid vuollásas1 jus giddodagain lea sáhka. Nu fertet ovdamearkka dihte ohcat juogadan- dahje rievdadanlobi eanalága mielde, boazoealáhusain ferte váldit oktavuod1a .... Numo oaidnit s1addá Suodjalus juohke dilálas1vuod1as njunnálaga ies1gud1et beros1tumiiguin, omd. eanadoalloberos1tumiiguin ja boazodoalloberos1tumiiguin." Eanabearramis hárjehallamiin almmuhuvvo goas ja gos hárjehallo, ja ahte priváhta eanaeaiggádat fertejit died1ihit massima dahje vahágiid buhtadangáibádusa nu farggago vejolas1. Stáhta matrikulerekeahtes eatnamiidda lea bargan nu ahte ii dárbbas1 bearrama sáddet. Suodjalus died1iha hárjehallama áiggis ja báikkis nu ahte eanavuovdineiseválddit dihtet dan. Ii gáibiduvvo buhtadas atnui, muhto suodjalus gohc1c1o c1orget man1is go hárjehallan lea nohkan. Jus galget hárjehallat báhc1it bastilis báhc1inneavuiguin, gohc1c1o suodjalus váldit oktavuod1a guoskevas1 beros1tumiiguin ja eiseválddiiguinge, omd. olgunastin- ja boazoeiseválddiiguin. 4.17 GEAINNUT 4.17.1 Álggahus Geaidnoráhkademiin leat stuorra servodatlas1 váikkuhusat. Od1d1a c1oahkkebáikeovddideapmi, ealáhusovddideapmi ja buoret johtolat leat geaidnoráhkadeami buorit bealit, go Geaidnoráhkadeapmi geaz1il lea álkit geavahit od1d1a guovlluid, ee. veajuiduvvamii, riggodagaid ávkkástallamii dahje bartahuksemii. Seammás lea geaidnoráhkadeapmi dakkár doaibmabidju mas sáhttet leat guoskevas1 guvlui viiddis luonddubirasváikkuhusat. Fylkka duohta dilálas1vuod1at leat válddahallon ná: "Hástalusat johtolaga bealis Finnmárkkus leat go leat nu guhkes gaskkat relatiivalac1c1at smávva báikkiid gaskkas fylkkas, guhkes mátkkit guovddás1 guovlluide riikkas - ja stuorra golut mat s1addet go galgá doalahit dohkálas1 sáhttodási." (Gáldu: Finnmárkku 1992-95 fylkkaplána, 99. siiddus.) Finnmárkkus ledje od1d1ajagemánu 1. b. 1992 sullii 4000 km almmolas1 geainnut. Dan ektui ahte fylka lea riikka stuorámus sullii 48600 km2 eatnamiin, lea unnánat geainnut go riikkas mud1ui. Nordlánddas, mii lea riikka nubbin stuorámus fylka badjelas1 38.000 km2 eatnamiin, lea 8679 km geainnut oktiibuot. Akershus fylkkas, mas lea 4139 km almmolas1 geainnut, nappo sullii seammago Finnmárkkus, leat 4917 km2 eatnamat. Finnmárkku geainnut leat sullii 2169 km riikkageainnut, main sullii 828 km leat vuod1d1ogeainnut1762. Buot riikkageainnuin lea bistevas1 vuod1d1u1763. Dasto leat 672 km fylkkageainnut, main 74 % lea bistevas1 vuod1d1u. Gieldda geainnut leat 1158 km. Dasa lassin leat oanehat priváhta luottat, numo dálloluottat1764 ja tráktorluottat. (Gáldu: Statistisk ĺrbok 1992) Dát govvádus guoskkaha váldoás1s1álac1c1at almmolas1 geainnuid ráhkadeami, go dát geainnut leat mávssolamosat. Liikká sáhttá namuhit ahte dallego lea sáhka priváhta luottain, namalassii luottain mat eai adno dábálas1 johtalussii dahje maid stáhta, fylka dahje gielda eai mád1asane, gusto luoddalága VII kapihttala priváhta luottain ja plána- ja huksenlága njuolggadusat. 4.17.2 Láhkavuod1us ja njuolggadusat Geassemánu 21. b. 1963 geaidnolága nr. 23 § 1 meros1tallá almmolas1 geainnu "geaidnun dahje gáhtan mii adno dábálas1 johtalussii ja maid stáhta, fylka dahje gielda mad1asatná IV kapihttala njuolggadusaid mielde. Geaidnun lohkko maid láttasadji, c1uoz1z1unsadji, bisánansadji, s1aldi, feargahápman dahje eará hápman mii njuolga manná geidnui dahje gáhtii." Geaidnolága § 2:s earuhuvvo gaskal golmmalágan almmolas1 geainnuid; riikkageainnuid, fylkkageainnuid ja gieldda geainnuid. Geassemánu 14. b. 1985 plána- ja huksenláhka nr. 77 lea guovddáz1is geaidnoráhkadeamesge. Geaidnolága § 12 nuppástusas, addon 21. cuon1ománu 1989 nr. 17 láhkan, mearriduvvui ahte luoddaplánen galgá leat plána- ja huksenlága plánennjuolggadusaid mielde. Dárkilat várdosii makkár njuolggadusat de danin galget gustot, c1ujuhuvvo 3. kapihttalii plána- ja huksenlága birra. Liikká sáhttá namuhit ahte stuorát geaidnopros1eavttat gullet plána- ja huksenlága VII-a kapihttala c1uozahusc1ielggademiid njuolggadusaide. C1uozahusc1ielggademiid láhkaásahusas addon suoidnemánu 27. b. 1990 ggl. cea. § 2 e) lea died1ihangeatnegasvuohta "geaidno dahje ruovdemád1ii ráhkadeapmái mat gáibidit badjel 200 mill. ruvnnu investeremiid gávcci jahkái dahje oanehat áigái". Dárbbas1uvvogo c1uozahusc1ielggadeapmi geaidnoráhkadeamis, mearrida Johtolatdepartemeanta fágadepartemeantan, ovttasrád1iid Birasgáhttendepartemeanttain, plána- ja huksenlága § 33-4 nuppi lad1d1asa njuolggadusaid mielde. Dás c1uoz1z1u ahte c1uozahusc1ielggadeami galgá ráhkadit jus ráhkadeapmi "navdo sakka c1uohcat birrasii, luondduriggodagaide ja servodahkii". Giehtagirjjis 140 maid Geaidnodoaimmahat 1988:s lea ilbmadan leat addon dárkilat njuolggadusaid geaidnoráhkadeami c1uozahusc1ielggademiin. Oktan geaidnolága § 12 nuppástusain addojuvvojedje vel njuolggadusat Stáhta geaidnodoaimmahaga, fylkkagieldda ja gieldda gaskasas1 ovttasbargui riikka- ja fylkkageainnuid plánemis, geahc1a plána- ja huksenlága § 9-4. St.died1áhus 34 (1992-93) Norsk veg- og vegtrafikkplan for 1994-97 (NVVT) válddahallá Finnmárkku riikkageainnuid váldobargguid ja hástalusaid 24. siiddus ná: "Riikkageainnut Finnmárkkus leat eanas1 buori dásis. Váldobargun lea ollás1uhttit váldogeainnuid Ev 6 Romsa rádjá - Girkonjárga ja rv 93 Áltá - Guovdageaidnu/Riikarádjá ráhkadeami. Ain lea báhcán buoridit geaidnogaskkat mud1ui gokko dálki váldá, nu ahte dát sáhttet s1addat sihkkarat birra jagi. Lea logahallon 90 mill. ru. dárbu buoridit 6 riikkageainnu main lea jahkásas1 muohtaud1as. Birashástalusat Finnmárkkus leat erenoamáz1it eanadatdilálas1vuod1as. Jus oaz1z1u 3 mrd. ru lassimeari, buo. 6.1.2. kap. máinnas1eami, sáhttá hoahppuhit Ev 6 ráhkadeami c1ad1a Finnmárkku." Stuorámus doaibmabijut mat máinnas1uvvojit Geaidnoplána Finnmárkku oasis, leat nannánoktavuod1a Máhkarávjui ja birrajagegeaidnu C1orgas1ii ja Ávanuorrái. Finnmárkku 1992-95 fylkkaplána dadjá 97. siiddus ahte johtolanpolitihka váldomihttomearri lea "addit ealáhusaide ja Finnmárkku álbmogii dohkálas1 johtolatfálaldagaid fylkka siskkabealde, riikaoasi siskkabealde ja guovddás1 osiin/osiide riikkas". Geaidnoossodagas biddjo oassemihttomearrin ásahit "geainnuid mat addet buori buvttaheami ja oadjebas johtolaga fylkkas". Konkrehta strategiain juksat dáid mihttomeriid namuhuvvojit: " - Viidásat fievrridit vuod1d1ogeainnu huksema mii lea váldogeaidnooktavuohta nuortán-oarjjás ja davvi-máttás. - Nannet doaimmaid huksen ja hoidensuorggis fylkkageainnuin. - Buoredit erenoamás1 dálke-ras1es geainnuid nu ahte dat s1addet buorit ja oadjebas geainnut. - Garrasit rahc1at johtolatoadjebasvuod1abargguin, erenoamáz1it jurddas1ettiin mánáid, nuoraid ja sámiid ala." 4.17.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Makkár orgánat dahket mearrádusaid geainnuid dáfus, lea dan duohken galgágo mearridit riikkageainnu, fylkkageainnu dahje gieldda geainnu ráhkadit. Riikkageainnuid ovddasvástida stáhta, ja mearrádusaid riikkageainnuid dáfus dahket eanas1 guovddás1 eiseválddit. Stuorradiggi mearrida riikkalas1 njuolggadusaid riikkageaidnoráhkadeapmái Norsk veg- og vegtrafikkplan meannudeames, ja mearrida loahpalac1c1at riikkageainnuid ráhkadeames, geahc1a geaidnolága § 6. Stáhta fuolaha váldoás1s1álac1c1at c1ad1aheami ja ruhtada riikkageainnuid plánema, ráhkadeami, buorideami ja mád1asatnima, geahc1a geaidnolága §§ 9 ja 20-22. Johtolatdepartemeanta lea geaidnogaz1aldagaid fágadepartemeanta ja das lea váldi mii geaidnolága mielde gullá "departementii", ee. § 2 mielde almmolas1 geainnuid joavkkuide ja luohkáide bidjan ja § 13 geaidnonormálaid birra. Departemeanta lea riikkageainnuide guovddás1 fágaeiseváldi, geahc1a geaidnolága § 9 vuosttas lad1d1asa. Geaidnodirektoráhta lea Johtolatdepartemeantta vuollásas1 fágadirektoráhta ja geaidnodirektora galgá dan jod1ihit. Geaidnodirektoráhta lea riikkageainnuid guovddás1 fágaeiseváldi, geahc1a geaidnolága § 9 vuosttas lad1d1asa. Juohke fylkkas galgá leat geaidnokantuvra maid geaidnohoavda jod1iha, geahc1a geaidnolága § 10. Riikkageainnuid ás1s1iin, gullá geaidnohoavda Geaidnodirektoráhta vuollái, geahc1a § 10 nuppi lad1d1asa. Geaidnohoavda lea guovddáz1is riikkageainnuid plánemis. Geaidnohoavddas lea maiddái váldi addit sierralobi geaidnolága gildosis riikkageainnuid ektui, geahc1a omd. § 30 vuosttas lad1d1asa lobis bidjat rusttega dahje eará ráhkkanusa mearriduvvon huksenrájáid siskkobealde, ja § 40 nuppi lad1d1asa eretvuojáhatlohpi1765 go eretvuojáhat ii c1uovu muddenplána plána- ja huksenlága mielde dahje plána geaidnolága § 12 mielde. Fylkkagielda ovddasvástida fylkkageainnuid. Finnmárkku fylkkagielddas lea johtolatlávdegoddi ja johtolathoavda. Fylkkadiggi mearrida fylkkageainnuid ráhkadeames, geahc1a § 6. Fylkkalávdegoddi galgá leat fylkkageainnuid doaimmaheaddji geaidnoeiseváldi, muhto sáhttá sirdit válddis ee. geaidnohovdii. Muhtun barggut mat gusket fylkkageainnuide leat biddjon njuolga geaidnohovdiige, numo fylkkageainnuid ás1s1it leat fylkkagieldda vuollásac1c1at, geahc1a § 10 nuppi lad1d1asa. Fylkkageaidnobargguid geaidnohoavda dahká fylkkagieldda beales, leat seammago geaidnohoavda dahká riikkageainnuin. Fylkkagielda galgá fuolahit ja máksit fylkkageainnuid plánema, ráhkadeami, buorideami ja mád1asatnima goluidge, geahc1a geaidnolága § 20 nuppi lad1d1asa ja § 23. Fylkkalávdegoddi sáhttá mearridit ahte muhtun gaskkaid galgá gielda mad1asatnit, geahc1a geaidnolága § 18. Gielda ovddasvástida gieldda geainnuid. Gielddastivra mearrida dákkár geainnuid ráhkadeames, geahc1a geaidnolága § 6. Ovdagoddi lea gieldda geainnuid geaidnoeiseváldi, mii mearkkas1a bargguid numo mearridit geaidnoplánaid ja sierralobi addit geaidnolága ies1gud1et mearrádusain. Ovdagoddi sáhttá sirdit válddi sierra lávdegoddái dahje gieldda virgeolbmui, geahc1a geaidnolága § 9 njealját lad1d1asa. Gieldda c1ad1aha ja máksá gieldda geainnuid plánema, ráhkadeami, buorideami ja mád1asatnima goluid, geahc1a geaidnolága § 25. 4.17.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Riikka- dahje fylkkageaidnoráhkadeami ás1s1emannu lea ahte fylkkadiggi mearrida makkár geaidnopros1eavttaid dáhttu vuoruhit geaidnohoavdda ráhkadan evttohusaid vuod1ul. Geaidnopros1eavttat de ovddiduvvojit Stuorradiggái Geaidnoplána bokte, mas Johtolatdepartemeanta árvvos1tallá juohke pros1eavtta ja evttoha vuoruheami dáid gaskkas. Geaidnoplána meannudeames juolluduvvojit rud1at fylkka geaidnoráhkadeapmáige, sihke rámmajuolludeamit1766 ja dihto pros1eavttaid várrejuvvon rud1at. Jus pros1eakta mearriduvvo álggahuvvot, lea geaidnoplána bargu ovdal c1uvvon geaidnolága § 12 láhkaásahusa maid Johtolatdepartemeanta lea addán golggotmánu 7. b. 1980 rikkageainnuid ja fylkkageainnuid plánaid ráhkadeamis ja meannudeamis. Go geaidnolága § 12 muhttui, sáhttá dákkár geainnuid plánen ja c1ad1aheapmi gitta suoidnemánu 1. b. 1994 rádjai c1uovvut geaidnolága njuolggadusaid ja plána- ja huksenlága. Dus1s1e láhkaásahusa váldosárgosat válddahuvvojit dás. 1980 láhkaásahusa mielde ovddasvástida geaidnohoavda riikka- ja fylkkageaidnoplánema. Plánenbargu lea njealje muttus; geaidnoc1ielggadeapmi, váldoplána, bienalas1 plána1767 ja ráhkadanplána. Geaidnoc1ielggadeapmi galgá árvvos1tallat geaidnoráhkademiid dárbbu, árvvos1tallat doaibmabijuid ja meros1tallat mo doaibmabijut c1uhcet, geahc1a láhkaásahusa § 6. Váldoplána galgá c1ájehit geaidnoráhkadandoaibmabiju váldosárgosiid, vuod1ustuvvon evttohusain ráhkadeami molssaeavttuid ja dási válljemiin, geahc1a láhkaásahusa § 7. Ies1gud1et evttohusaid váikkuhusatge galget dás ovddiduvvot. Bienalas1 plána galgá c1ájehit geaidnopros1eavtta hábmema ja sajádaga, ja sisdoallat muddejeaddji mearrádusaid mat dárbbas1uvvojit geainnu ráhkadeapmái ja doibmii, geahc1a § 8. Bienalas1 plána galgá vel c1ájehit eanadárbbu ja makkár rád1d1enduohtadeamit1768 dárbbas1uvvojit. Ráhkadanplánat leat gárvvistuvvon teknalas1 tevnnegat ja válddahusat, geahc1a láhkaásahusa § 9. Váldoplána ja bienalas1 plána leat ean1kalmearrádusat hálddas1anlága mielde. Láhkaásahusas leat addon dievaslas1 ás1s1emeannudannjuolggadusat váldo- ja bienalas1 plánaide, geahc1a láhkaásahusa V, VI ja VII kapihttaliid. Gielda, fylkkagielda ja stáhta eiseválddit galget váldot mielde plánemii nu árrat go vejolas1 geahc1c1alan dihte ovttasbargat, ja guoskevas1 almmolas1 orgánat galget beassat cealkit ás1s1ái. Váldoplána sáhttá gielda, fylkkagielda ja stáhta eiseváldi guoddalit Johtolatdepartementii. Earát geaidda guoská sáhttet dus1s1e guoddalit ás1s1emeannudanmeattáhusaid, láhkaatnima ja eará lobihisvuod1aárttaid1769. Riikkageainnu bienalas1 plána sáhttá guoddalit Geaidnodirektoráhtii, ja fylkkageainnu bienalas1 plána sáhttá guoddalit fylkkalávdegoddái. Dán láhkaásahusa mielde sáddejuvvo geaidnohoavdda riikka- dahje fylkkageaidnoplána evttohus gildii meannudeapmái. Jus gielddas eai boad1e vuosteákkat, dohkkeha Geaidnohoavda plána loahpalac1c1at. Vaikko láhkaásahus addá plánenvuogádaga dábálas1 eanaplánema bálddas, leat láhkaásahusas moanat mearrádusat mat c1ájehit ahte riikka- ja fylkkageaidnoplánen galgá leat lahka plánema mii dahkko plána- ja huksenlága mielde. Geaidnohoavda galgá oassálastit gieldda- ja fylkkagieldda plánemis ja veahkehit geaidno- ja johtolatteknalas1 gaz1aldagaiguinge, geahc1a láhkaásahusa § 3. Dasto mearriduvvo láhkaásahusa § 4 1. c1uoggás ahte riikka- ja fylkkageaidnoplánat mat eai leat gieldda várddusplánain, fertejit leat gieldda ja fylkkagieldda pláneneiseválddiid plánaid mielde. Eanas1 geaidnoplánen Finnmárkkus dahkko dál plána- ja huksenlága njuolggadusaid mielde ja suoidnemánu 1. b. 1994 man1n1il galgá dát leat njuolggadus buot geaidnoplánemii, buo. geaidnolága § 12. Ovdánanmálle lea dalle ahte Stáhta geaidnodoaimmahat ráhkada ja ovddida várddusplánaid evttohusa, masa gullet geaidnoc1ielggadeamit, ja mudden- ja huksenplánat, geahc1a plána- ja huksenlága § 9-4. Seamma sajis c1uoz1z1u ahte gielda galgá c1uvgejuvvot go plánain bargojuvvo, seammásgo fylkkagielda ja gielda geatnegahttet meannudit Stáhta geaidnodoaimmahaga plánaevttohusa nu jod1ánitgo vejolas1. Erohus 1980-láhkaásahusa ektui lea nappo ahte riikka- ja fylkkageaidnoplánatge galget leat gieldda plánain ja maid gieldda eiseválddit mearridit muddenplánan ja huksenplánan. Dalle s1addet seamma njuolggadusat geainnuide go eará eanaávkkástallanvugiide. Njuolggadusat plána- ja huksenlága mielde leat dárkilat meannuduvvon 3. kapihttalis bajábealde. Gieldda geainnut eai leat siskkilduvvon 1980-láhkaásahusas. Dákkár geainnuid ovddasvástida gielda, ja gielda ráhkada ja mearrida gieldda geainnuid plánaid plána- ja huksenlága njuolggadusaid mielde. 4.17.5 Eanavuovdinorgánaid sajádat Eanavuovdinláhkaásahusa § 3:s c1uoz1z1u : "Matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiid vuovdimis galgá dábálac1c1at doalahuvvot stáhtii: ... c) vuoigatvuohta ráhkadit, stuoridit dahje geavahit geainnuid, c1ievraviec1c1ahaga, bidjat muohtasujiid, váldit stoalpoláigohemiid telegráf-, telefun- ja rávdnjejohtasiidda dahje ásahit eará rusttegiid maidda lea dábálas1 beros1tupmi, sihke gieddeeatnamiin ja mehciin s1iehtaduvvon árvvos1teami buhtadasa mielde." Go matrikulerekeahtes eatnamat Finnmárkkus vuvdojit, galgá nappo stáhtas leat vuoigatvuohta ráhkadit od1d1a geainnu opmodagas ja stuoridit dahje geavahit juo ásahuvvon geainnu. Eatnama oasti ii sáhte vuostálastit dákkár doaibmabijuid, muhto galgá buhtaduvvot jus doaibmabijut álggahuvvojit. Doaibmabijut mat leat namuhuvvon mearrádusas leat dakkárat maid eará njuolggadusaid mieldege sáhttá gáibidit álggahit priváhta eatnamiin buhtadasain, geahc1a plána- ja huksenlága §§ 32 ja 35, geaidnolága VI kapihttala ja golggotmánu 23. b. 1959 bággolonisanlága nr. 3. Go lea váras1an dákkár vuoigatvuod1aide láhkaásahusa § 3 nr. c), sáhttá garvit bággoluobaheapmi1770 ja sáhttá dan sadjái eanaeaiggádiin oaz1z1ut "eaktodáhtolas1" s1iehtadusa. Riikka- ja fylkkageaidnoplánat galget 1980-láhkaásahusa § 10 mielde nu árrat go vejolas1 fylkkagildii, gildii ja báikkálas1 stáhta eiseválddiide sáddejuvvot gulaskuddamii. Eanavuovdinorgánat leat lohkkon man1imus1jovkui, muhto eai leat eanas1 ás1s1iin leamas1 mearkkas1umit dákkár plánaide. Dán geavada vuod1ustus, lea ahte plána ii sáhte árvvos1tallat eanavuovdinlága § 2 ektui, go nu árrat ás1s1emeannudanproseassas ii died1e eará orgánaid cealkámus1aid main sáhttet leat vuosttaldeamit, erenoamáz1it boazodoalus. Eará vuod1ustus lea ahte riikka- ja fylkkageaidnoplánat an1kke orrut leat dakkár ás1s1it maid eará orgánat mearridit eanavuovdinorgánaide c1adni váikkuhusain, ja danin ii árvvos1tallo eanaluobaheapmi eanavuovdinlága njuolggadusaid mielde. Dát guoddu lea sajáiduvvon daid nu gohc1oduvvon "lossa meassamiin", ja lea suokkarduvvon dárkilat ovddabealde 2.4.1.4. kapihttalis eanavuovdinortnega birra. Earaláhkai lea leamas1 gieldda geainnuid ráhkadanplánain. Eanavuovdinorgánat leat daid ásahusaid gaskkas mat besset buktit cealkámus1a gieldda plánaide. Dákkár ás1s1iin lea geavat leamas1 ahte geaidnoplána árvvos1tallo eanavuovdinlága § 2 ektui, ja lea leamas1 dábálas1 cealkit plána ektui. Dallege go geaidnoráhkadeapmi lea álggahuvvon eanaluobahanohcamiin eanavuovdinkantuvrii, mihtilmasat priváhta geainnuin, lea eanavuovdinkantuvra c1uvvon dábálas1 ás1s1emeannudannjuolggadusaid. Namuhanveara lea vel ahte Stáhta geaidnodoaimmahat ja Stáhta vuvddiid direktoráhta lea s1iehtadallan "njuolggadusaid geaidnodoaimmahaga eanaháhkamis ja vuoigatvuod1as váldit c1ievrra ja eará deavddamássaid1771 opmodagain maid Stáhta vuvddiid direktoráhta hálddas1a", geahc1a MA 24/1979 johtuc1állosa. Dát s1iehtadus lea váldoás1s1álac1c1at geavahuvvon stáhtaeatnamiin riikkas mud1ui, muhto biddjon vuod1d1un Finnmárkkusge. S1iehtadus lea dagahan ahte ii dollo dábálas1 geaidnoárvvos1teapmi1772 jus geaidnospáitu1773 dus1s1e manná stáhta eatnamiid badjel. Eanavuovdinorgánat leat vierrun váldán ahte eatnamat riikka- ja fylkkageainnuide leat luobahuvvon nuvttá dan mielde mii lea mearriduvvon guoskevas1 bienalas1 plánas. Dasto sáhttá geaidnodoaimmahat háldet c1ievrraid ja deavddamássaid geaidnoguovllus mo dáhttu, ja mássa olggobealde geaidnoguovllu ferte dábálac1c1at ohcat ja ás1s1emeannudit. Lea leamas1 nu ahte geaidnodoaimmahat lea máksán allaárvosas1 kvalitehta c1ievrra ovddas, ja dus1s1e áibbas uhccán lea máksán sieiva deavddamássaid ovddas. Go gieldageainnut leat mearriduvvon ráhkaduvvot, luobahit eanavuovdinorgánat eatnamiid gildii dan mielde mii lea mearriduvvon. Dákkár geainnuid ráhkadeames lea datte leamas1 nu ahte gielda lea ferten máksit sihke eatnamiid ja mássaid ovddas. 4.18 KULTURMUITOSUODJALUS 4.18.1 Álggahus Geassemánu 9. b. 1978 kulturmuitolága nr. 50 § 2 vuosttas lad1as meros1tallá kulturmuittuid "buot olmmos1las1 doaimmaid luottat min fysalas1 birrasis, oktan historjjálas1 dáhpáhusaid, oskku dahje árbevieruid báikkiin." Dát meros1tallan lea od1as ja evttohuvvui Od. prp. nr. 51 (1991-92), ja lea gustojeaddjin od1d1ajagemánu 1. b. 1993 rájes. Nuppástus ii liikká mearkkas1 od1d1a kulturmuitodoahpaga ovddes1 sisdoalu ektui. Kulturbiras lea kulturmuitolága § 2 nuppi lad1d1asis meros1tallon «guovlun gos kulturmuittut gullet oassin stuorát ollisvuod1as dahje oktavuod1as.» Ulbmil lea áimmahus1s1at oktilas1 ja oppalas1 guovlluid min kulturárbbi ja identitehta oassin. Kulturbiras sáhttet leat guovllutge kulturmuittuiguin main lea gaskaneaset vuogádat, omd. giliguovddás1 dahje dállu ja geassesadji dahje eará guovllut doaibmi oktavuod1ain. Kulturbiras sáhttá leat guovlu mii c1ájeha guhkit ággi ovdáneami mas juohke kulturmuitu ovddasta sierranas áigodaga1774 historjjálas1 ovdáneamis. Doaba deattuha ahte kulturmuitosuodjalus guoská sihke ean1kalobjeavttaide ja oppalas1 birrasiidda. Kulturmuitolága § 4:s logahallo kulturmuittuin mat leat automáhtalac1c1at ráfáiduhtton lága mielde. Máttaráiggi1775 ja gaskaagi kulturmuittut gitta jahkái 1537 leat automáhtalac1c1at ráfáiduhtton, ja od1d1a áiggi kulturmuittut sáhttet mearriduvvot ráfáiduhttot. Reformas1uvdna Norggas (1537) c1almmustahttá erohusa gaskal gaskaagi ja od1d1a áiggi. Automáhtalas1 ráfáiduvvon kulturmuittut leat ee. ássansajit, biejut, viesso- dahje girkoduktasajit, buotlágan viesut dahje daid bázahusat, bargo ja bádjesajit, bealdosajiid vuhttomat, dáhrat ja áiddit, guollebivdo-, bivdo- ja bivdoráhkkanusat, diggesajit, fanassajit, ladnerusttegat, urat, hávdemuittut, gead1ggit ja bávttit c1állosiiguin, omd. báktesárgomat, runasárgumat1776 ja heallumálemat1777, bázzegead1ggit, ruossat ja eará muitomearkkat. NOU 1987:34 "Samisk kultur og utdanning", meros1tallojit sámi kulturmuittut vuosttaz1ettiin fysalas1 luottat, luvvos ja bissovas1, mat gullet sámi doibmii, muhto vuoi??alas11778 muittutge numo omd. báikenamat ja báikkálas1 árbevierut gullet doahpagii. Dás deattuhuvvo ahte kulturmuittut leat historjjálas1 duod1ás1tusávdnasat1779 sámi servodaga ja sámi eanageavaheami birra, ja ahte dát gullet sámi dálááiggi1780 oktavuhtii go sáhttet nannet sámi identitehta ja sierravuod1a ja leat sámi duoji ja dáiddaduoji ovdamearkaávdnasin ja sámi dáidaga movttiidahttingáldun. Konkrehta sáhttet sámi kulturmuittut leat duktásajit, goahtesajit, muorra- ja gead1geviesut, barttat, návsttut, mielke- ja biergovurkensajit, hávdesajit, bassi guovllut, seaiddit, bivdorusttegat, máinnasbáikkit, dun1ggit, návsttut, sátkkut1781 ja bissovas1 guollebivdosajit, mearkkat ja bohc1insajit, lavdnjeloggumat, niittut ja eará muittut mat gullet sápmelac1c1aid árbevirolas1 ássanguovlluide ja ealáhussii. Sámi kulturmuittut, mat leat badjel 100 jagi, leat automáhtalac1c1at ráfáiduhtton kulturmuitolága § 4 nuppi lad1d1asa mielde. 100 jagi njuolggadusa duogáz1is c1uoz1z1u Od.prp. nr. 7, 1977-78 20. siiddus: «Sámi kulturmuittut numo seaiddit, vuopmanat, hávdesajit jna. gullet sámekultuvrra áigá guod1d1án doaibmi osiide. Liikká bohtet vástideaddji kulturmuittut davviriikkalas1 kulturguovllus áigodagain mat leat badjel c1uod1i jagi boarrasat go ovdáneapmi kristtalas1 kultuvrii, girkogárddiid ráhkadeapmi ja bivdoservodaga heaittiheapmi lea hui goazahuvvon1782 sámeguovlluin. Láhka ferte danin addit vuod1u ráfáiduhttit buot kulturmuittuid mat eai s1at leat sámekultuvrra doaibmi oasit.» Norga lea áidna riikka máilmmis mii lágain ja hálddas1emiin lea váfistan suodjalit eamiálbmoga kulturmuittuid. (Gáldu: Sámedikki C1ielggadeamit: 1, 1991 36. siiddus.) 4.18.2 Láhkavuod1us ja njuolggadusat Geassemánu 9. b. 1978 kulturmuitoláhka nr. 50, muhttojuvvon man1imus1suoidnemánu 3. b. 1992, ja láhkaásahusat addon dan láhkavuod1uin lea dán suorggi guovddás1 láhka. Kulturmuitolága vuogádat lea oanehac1c1at nu ahte máttaráiggi ja gaskaagi kulturmuittut gitta jahkái 1537, ja sámi kulturmuittut badjel 100 jagi man1ás, automáhtalac1c1at leat lágas ráfáiduhtton, buo. § 4. Od1d1a áiggi kulturmuittut sáhttet ráfáiduhttot erenoamás1 hálddahusmearrádusaid bokte, buo. V kapihttala. Láhka earuha gaskal objeavttaid ráfáiduhttima § 15:s ja guovlluid ja kulturbirrasa ráfáiduhttima §§ 19 ja 20. Eará sierra beros1tahtti lágat kulturmuittuid suodjaleami dáfus lea geassemánu 14. b. 1977 plána- ja huksenláhka nr. 77 riikka-, fylkka- ja báikkálas1 dási plánema mearrádusaiguin. Oanehac1c1at kulturmuitolágas Kulturmuitolága § 1 mielde galget «kulturmuittut ja kulturbirrasat daid sierravuod1ain ja mán1ggabealatvuod1ain suodjaluvvot sihke min kulturárbbis ja identitehta oassin ja maid oppalas1 birrasa ja valljihálddas1eami oassin.» Dasto c1uoz1z1u ahte lea «riikkalas1 ovddasvástádus áimmahus1s1at dáid riggodagaid died1alas1 gáldoávdnasin ja ahkkás vud1d1osin dálá ja boahttevas1 buolvvaid vásáhusaide, ies1áddejupmái1783, c1álgui ja doibmii.» Buot almmolas1 ja stuorát priváhta doaibmabijuid ovddasvástideaddjit, kulturmuitolága § 9 mielde, geatnegahttet iskat c1uohcágo doaibmabidju automáhtalas1 ráfáiduvvon kulturmuittuide dan láhkai ahte sáhttá vahágahttit, bilidit dahje sirdit automáhtalas1 ráfáiduhtton kulturmuittu, buo. § 3 vuosttas lad1d1asa. Dát mearrádusat gustojit mudden- ja ássanplána ráhkadettiinge, buo. § 9 goalmmát lad1d1asa ja plána- ja huksenlága VII kapihttala. Vaikko doaibmabijut mat gusket automáhtalas1 ráfáiduhtton kulturmuitu leat gildosat § 3 mielde, sáhttá liikká § 8 mielde addot lohpi álggahit doaibmabiju. Dát luvvenváldi1784 lea sirdon arkeologalas1 riikkaoassedávvirvuorkkáide, guoskevas1 beliid vejolas1vuod1ain váidit mearrádusa Riikkaantikvárii, buo. guovvamánu 9. b. láhkaásahus 1979 nr. 8785 man1it nuppástusaiguin. Automáhtalas1 ráfáiduvvon kulturmuittuid eaiggádus1s1anvuoigatvuohta lea eanaeaiggádis su eanaeaiggádus1s1anvuoigatvuod1a fámus. Eaiggátrád1d1ejupmi lea datte nannosit ráddjejuvvon. Luovos kulturmuittut áiggis ovdal 1537 gullet stáhtii jus ii leat govttolas1 vejolas1vuohta gávdnat gii daid eaiggádus1s1á. Stáhta eaiggádus1s1á sámi kulturmuittuidge mat leat boarrasat go 100 jagi, buo. lága § 12 vuosttas lad1d1asa. Stáhta eaiggádus1s1a badjel 100 jagi boares skiippaidge ja buot mat leat leamas1 dan mielde, go ii s1at leat govttolas1 vejolas1vuohta gávnnahit gii lea eaiggát, buo. § 14. Lága § 23 mielde lea gielddus olggos riikkas doalvut buotlágan automáhtalas1 ráfáiduvvon kulturmuittuid, ja dihto eará kulturmuittuid. Buot sámi kulturmuittuide lea beros1keahttá agis biddjon gielddus doalvut olgoriikii, buo. § 23 vuosttas lad1d1asa c bustáva. Sáhttá datte konkrehta háviid addit lobi doalvut olgoriikii, ja moanaid ásahusaide lea addon dat váldi, ee. riikkaantikvárii, dávvirvuorkkáide, girjerájuide jna., buo. guovvamánu 15. b.1979 láhkaásahusa gildosa doalvut olgoriikii kulturmuittuid. 4.18.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Gonagas sáhttá kulturmuitolága § 28 mielde mearridit mii lea kulturmuitoás1s1iid rivttes eiseváldi. Guovvamánu 9. b. 1979 nr. 8785 ggl. cea. lea addon láhkaásahus fágalas1 ovddasvástádusjuogádeamis jna., mas moanat barggut leat juogaduvvon fylkkagielddaide, riikkaantikvárii ja moanaid universitehtaide ja dávvirvuorkkáide. Láhkaásahusa § 10:s ovdanboahtá ahte Birasgáhttendepartemeanta sáhttá nuppástuhttit láhkaásahusa ja addit njuolggadusaid mo dan deavdit ja c1ad1ahit. Birasgáhttendepartemeanta lea kulturmuitosuodjalusa guovddás1 bajit orgána, ja ovddasvástida vuosttaz1ettiin bajit bargguid omd. suodjalanpolitihka mahtodaga ja váikkuhangaskaomiid. Dát mearkkas1a ee. ahte departemeanta evttoha láhkanuppástusaid, dulko lágaid, ráhkada láhkaásahusaid ja bajit njuolggadusaid, ovddasvástida bus1eahttabarggu ja mearrida bajit ja prinsihpalas1 ean1kalás1s1iid. Birasgáhttendepartemeanttas lea váldi mearridit ahte gielddat ja fylkkagielddat galget fágalac1c1at veahkehit kulturmuitoás1s1iin, buo. kulturmuitolága § 28 nuppi lad1d1asa. Departemeanta lea bajimus1 moanaid ás1s1iide váidalanásahus kulturmuitolága mielde. Riikkaantikvára lea nubbi guovddás1 hálddas1anorgána mearridanválddiin. Suoidnemánu 9. b. 1988 rájes oac1c1ui Riikkaantikvára formála árvvu direktoráhtan, ja od1d1ajagemánu 1. b. 1990 rájes ovddasvástádusa buot kulturmuitosuodjalusa surggiin. Riikkaantikvára lea dál kulturmuitohálddas1eami guovddás1 doaimmaheaddji ja rád1d1eaddi fágaorgána. Lassin lágaid, láhkaásahusaid ja eará njuolggadusaid hálddas1eami lea Riikkaantikvára bargun maid nás1s1at ja gaskkustit died1uid bissovas1 kulturmuittuid ja kulturbirrasiid birra, ja váikkuhit eiseválddiid ja álbmoga c1ad1ahit guhkesáigge hálddu kulturmuittuin mat ovddastit riggodagaid mat eai od1asmahtto. Riikkaantikvára lea Birasgáhttendepartemeantta fágalas1 rád1d1eaddi ja ráhkkanahttá ás1s1iid departementii. Riikkaantikvára lea oz1z1on sirdot válddi muhtun mearrádusaid mielde, ja sáhttá earret eará ráfáiduhttit guovllu ráfáiduhtton kulturmuittu birra, «jus dárbbas1uvvo vai kultumuittu váikkuhus seailluhuvvo eanadagas dahje birrasis dahje suodjalan dihte died1alas1 beros1tumiid mat dasa gulas1edje», buo. lága § 19 vuosttas lad1d1asa. Ráfáiduhttinmearrádusas ferte aiddostahttot makkár doaibmabijut galget gildot dahje dárkkistuvvot, buo. § 19 nuppi lad1d1asa. Riikkaantikvára lea váidalanásahusge buot mearrádusaide mat vuos leat fylkkagielddain ja riikkaoasse- ja mearrajohtindávvirvuorkkáin1785 dahkkon. Stáhta kulturmuitorád1d1i lea Birasgáhttendepartementta rád1d1eaddi orgána ja galgá bargat ovddidit kulturmuitosuodjalusa, buo. kulturmuitolága § 24. Rád1is ii leat mearridanváldi, muhto galgá vuosttaz1ettiin buktit cealkámus1a ás1s1iin main lea bajit dahje prinsihpalas1 mearkkas1upmi. Rád1d1i ovttasbargá lahka Stáhta luonddusuodjalanrád1iin. Fylkkagildii lea, muhtun spiehkastagain, biddjon hálddás1anovddasvástádus kulturmuitosuodjalussii vuosttas vuorus. Dehálas1 spiehkastat lea ee. sámi kulturmuitosuodjalus. Guovvamánu 9. b. 1979 láhkaásahusas kulturmuitosuodjalusa fágalas1 ja geografalas1 ovddasvástádusjuohkima hárrái ja cuon1ománu 30. b. 1990 láhkaásahusas lea fylkkagielddaide ja riikkaoasse- ja mearrajohtindávvirvuorkkáide sirdon dihto bargováldi lága mielde. Fylkkagielddaid váldobarggut gullet vuohc1c1an konkrehta diks1o1786- ja suodjalanbargguide ja áimmahus1s1at plána- ja huksenás1s1iid jna. oktasas1 suodjalanberos1tumiid ee. cealkámus1aid buvttedettiin. Riikkaantikváras lea lohpi ráfáiduhttit kulturmuitolága §§ 15 ja 19 mearrádusaid mielde huksemiid, rusttegiid jna. ráfáiduhttimis od1d1a áiggis ja ráfáiduhttin guovlluid ráfáiduhtton kulturmuittuid birra. S1iehtadusain gaskal Birasgáhttendepartemeantta ja Gielddaid Guovddás1lihtu, galgá fylkkagielda ráhkkanahttit dáid ás1s1iid Riikkaantikvárii. Fylkkagielda sáhttá danin váikkuhit sakka makkár kulturmuittut galget ráfáiduhttot. Go lea eahpádus dahje sierramielalas1vuohta fylkkagielddas berres1ivc1c1iigo ráfáiduhttinás1s1i ovddiduvvot vai ii, galgá ás1s1i ovddiduvvot Riikkaantikvárii. Cuo?ománu 30. b. 1990 láhkaásahusas lea fylkkagildii addon váldi spiehkastitge dihto ráfáiduhttima ja ráfáiduhttinmearrádusaid mearrádusain kultumuitolága §§ 15 a ja 19 goalmmát lad1d1asa mielde. Fylkkagielda sáhttá mearridit váfistanavádaga1787 automáhtalas1 ráfáiduhttin kulturmuittu birra, buo. lága § 6. Vuolggasadjin lea gielddus «álggahit doaibmabiju mii sáhttá vahágahttit, bilidit, goaivut, sirdit, muhttit, gokc1at, c1iehkat dahje earáláhkai heivetmeahttumit bilidit automáhtalas1 ráfáiduhtton kulturmuittu, dahje dagahit ahte nu sáhttá geavvat», buo. lága § 3. Eatnamat automáhtalas1 ráfáiduhtton kulturmuittuin, mat leat leamas1 adnon guohtumiidda dahje gieddeeatnamiin, sáhttet ain adnot dáid ulbmiliidda jus fylkkagielda ii mearrit eará, buo. lága § 3 nuppi lad1d1asa. Riikkaoassedávvirvuorkkáin Oslos, Stavanger:s, Bergen:s, Troanddimis ja Romssas leat váldi ja dihto barggut automáhtalas1 ráfáiduvvon kulturmuittuin ja skiipagávdnamiin1788, ja ovddasvástidit arkeologalas1 goaivumiidge jna., buo. guovvamánu 9. b. 1979 láhkaásahusa. Sámi kulturmuitohálddas1eapmi 1990 rájes oac1c1ui Romsa dávvirvuorká doaisttáz1ii fágalas1 váldoovddasvástádus sámi kulturmuitosuodjalussii, buo. johtuc1állosa T-6-89 Birasgáhttendepartemeanttas. Romsa Dávvirvuorká lea fágalac1c1at Riikkaantikvára vuollásas1. Romsa Dávvirvuorkká vuollásac1c1at leat golbma guovllukantuvrra, okta dáin leat Sámi Vuorká Dávvirat Kárás1jogas. Mii omd. áiggos1ii álggahit doaibmabiju mii sáhttá c1uohcat automáhtalas1 ráfáiduhtton kulturmuitui dan láhkai mo lea § 3:s namuhuvvon, dahje mii dan easka fuomás1a barggadettiin, lea died1ihangeatnegasvuohta lága § 8, vuosttas ja nuppi lad1d1asa mielde. Romssa Dávvirvuorká sáhttá, suorggistis, addit lobi doaibmabiju liikká sáhttit álggahit, ja jus, de mo. Sámedikki lea, SU 1:1991:s, ovddidan sámi kulturmuitosuodjalusa boahttevas1 hálddas1anevttohusa, mas c1uoz1z1u: «Sámi kulturmuitosuodjalusa guovlludoaibma ásahuvvo sierra orgánan, Sámi kulturmuitorád1d1i, c1adnon vuogádahkii mii galgá s1addat Sámedikki jahkásas1 doaimma oassin.» Evttohusa mielde galgá Sámediggi nammadit rád1i miellahtuid. Rád1d1i lea fágapolitihkalas1 rád1d1eaddi orgána Sámediggái sámi kulturmuitosuodjalusa gaz1aldagain. Sámi kulturmuitorád1d1i galgá ovddasvástidit sámi kulturmuittuid kulturmuitolága mielde. Rád1i barggut galget ee. leat addit jahkásas1 died1áhusa doaimmas birra, ja ovdanbuktit plánaid ja bus1eahta evttohusa. Orgána galgá leat politihkalac1c1at Sámedikki vuollásas1, muhto fágalac1c1at Riikkaantikvára vuollásas1, ja oaz1z1u mealgat iehc1anasvuod1a, ee. bargoaddiovddasvástádusain bargiid ektui. Sámediggi mearridii skábmamánu 1991:s váldoás1s1álac1c1at guorrasit evttohussii, mii mearkkas1a ahte Sámi kulturmuitorád1is lea vástideaddji váldi sámi kulturmuitosuodjalussii go fylkkagielddas leat eará kulturmuitosuodjalussii. Sámedikki c1oahkkimis skábmamánus 1992 mearriduvvui bidjat Sámi Kulturmuitorád1i váldokantuvrra Unjárgii, guovllukantuvrrain Gáivutnii, Kárás1johkii ja Snoasai. St.died1áhusas nr. 52 (1992-93) norgga sámepolitihka birra c1uoz1z1u 110. ja 111. siidduin: "Sámedikki mearrádus biddjo váldoás1s1álac1c1at vuod1d1un guovlludoaimma ovdáneapmái. Geahc1c1aluvvo dán oaz1z1ui áigái 1994 rájes... ... Rád1d1ehus oaivvilda leat dehálaz1z1an ahte sámi kulturmuitosuodjalusa ordnen sihkkarasto sámi stivremiin ja deattuha danin sakka Sámedikki konklus1uvnnaide joatka barggus hukset guovlludási sámi kulturmuitohálddas1eami." 4.18.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Finnmárkku eanavuovdineiseválddiide lea suodjalangaz1aldagain, ja danin ás1s1emeannudannjuolggadusainge, stuorra mearkkas1upmi stáhta eatnamiid hálddas1eapmái. Daningo suodjalangaz1aldagat sáhttet guoskat omd. sáddo- ja c1ievragávdnostumiid ja eará minerálgávdnos1tumiid ávkkástallamii, eatnamiid vuovdimii ja láigoheapmái eanadoalloulbmilii, barttaide, geaidnoráhkadeapmái ja meahccemohtorjohtolahkii. Ás1s1emeannudeapmi Ráfáiduhttima ás1s1emeannudannjuolggadusat kulturmuitolága mielde leat § 22:s. Ovdánanvuohki lea seammago muddenplánaide plána- ja huksenlága, luonddusuodjalanlága ja fuod1d1olága mielde. Suodjalanbargu galgá gullat gieldda plánema oktavuod1as plána- ja huksenlága mielde. Eanavuovdineiseválddiide ja eará eanaeaiggádiidda, ja eará guoskevas1 beliide numo omd. boazodollui leat váfistuvvon vejolas1vuod1at mielváikkuhit plánaproseassas. Lea s1iehtadallon gaskal hukseneiseválddiid ja eanavuovdinkantuvrra ahte kulturmuitoeiseválddit oz1z1ot sáddejuvvot viessosadjeás1s1iid cealkámus1s1ii ovdal mearrádus dahkko. Suodjalaneiseválddit leat c1ielgasit geatnegasat ovttasbargat eará guoskevas1 eiseválddiiguin ja organisas1uvnnaiguin. Ás1s1eráhkkaneamis galget bealit died1ihuvvot buot died1uin main lea mearkkas1upmi ás1s1ái ja oaz1z1ut cealkit dáid hárrái, buo. hálddas1anlága §§ 16 ja 17. Mearrádus galgá leat c1állon ja vuod1ustuvvon, buo. hálddas1anlága §§ 23-25. Bealli galgá váldonjuolggadussan mearrádusas died1ihuvvot c1álalac1c1at, muhto hoahppoás1s1iin sáhttá dan muitalit ja dalle galgá man1n1il dát duod1as1tuvvot c1álalac1c1at, buo. hálddas1anlága § 27. Almmolas1 ja stuorát priváhta doaibmabijuid plánemis, masa gullá muddenplána ráhkadit, geatnegahtto ovddasvástideaddji iskat mearkkas1ago doaibmabidju meassamiid automáhtalas1 ráfáiduvvon kulturmuittuin, buo. lága § 9 vuosttas lad1d1asa. Go sierra mearrádus dahkko ráfáiduhttimis kulturmuitolága V kapihttala mielde, galget ráddjen, ráfáiduhttima sisdoallu jna. rád1d1ádallot gielddain. Vuoigatvuod1alac1c1at ja eará beros1teaddjit galget died1ihuvvot girjji ja almmuhusaid bokte, buo. § 22 nr. 1. Kulturmuittu ráfáiduhttinevttohus galgá biddjot gulaskuddamii ja almmolas1 dárkkistussii ja ovddiduvvot guoskevas1 stáhta fágaorgánaide cealkámus1s1ii, buo. § 22 nr. 2. Ovdal ráfáiduhttinorgána mearrida, galgá evttohus ovddiduvvot gielddastivriige cealkámus1s1ii, buo. § 22 nr. 3. § 22 nr. 4 mielde sáhttá Birasgáhttendepartemeanta dahkat gaskaboddosas1 ráfáiduhttinmearrádusa gitta dassáigo ás1s1i leat mearriduvvon. Dát váldi lea sirdon riikkaantikvárii sámi kulturmuitosuodjalusa dáfus, ja fylkkagielddas lea váldi eará kulturmuitosuodjalusa hárrái, buo. cuon1ománu 30. b. 1990 láhkaásahusa. Fylkkagildii lea addon váldi dahkat gaskaboddosas1 ráfáiduhttinmearrádusa sihke beavttalmahttin dihte ráfáiduhttinás1s1iid ráhkkanahttima Riikkaantikvárii ja sihkkarastin dihte suodjaleami gitta bistevas1 ráfáiduhttingaz1aldat lea c1ielgan. Ráfáiduhttinmearrádusa váidin kulturmuitolága mielde hálddas1anlága VI kapihttala, §§ 28 rájes 36 rádjai dahkko dábálas1 váidinnjuolggadusaid mielde. Ráfáiduhttinmearrádus leat ean1kalmearrádus ja sáhttáge dan váidit. Leago lohpi dahkat meassamiid automáhtalas1 ráfáiduvvon kulturmuittuin, cealká kulturmuitolága § 8 vuosttas lad1as ahte mearrádusaid sáhttá guoddalit Birasgáhttendepartementii ovdal 6 vahkku leat gollan go mearrádusa died1áhus lea joavdan oaz1z1ui. Cuo?ománu 30. b. 1990 láhkaásahusas nr. 351 lea datte Riikkaantikvárii sirdon váldi váidalanásahussan. Geavat Finnmárkku hálddas1anorgánat, namalassii fylkkagielda ja Sámi Vuorká Dávvirat Kárás1jogas, ovttasbarget lahkalaga ja lea dávjá guovttegearddás1 meannudeapmi ies1gud1et doaibmabijuid álggahemiin mat sáhttet guoskat kulturmuittuide. Sámi ja eará kulturmuittuid ráját eai leat c1ielgasat, ainjuo ás1s1emeannudeamis go muhtun dáhtos1ii ráhkadis1goahtit geainnu, rusttega j.s. Álggos ii leat dávjá c1ielggas guoskágo doaibmabidju sámi dahje eará kulturmuittuide. Danin meannudit hálddas1anorgánat dávjá guovttegeardásac1c1at, muhto nu ahte c1uvgejit nubbái go ain c1oahkkanit, oktasas1 dárkkástusain ja go ohcamiid, ás1s1ebáhpáriid jna. sáddejit gaskaneaset. Dávjá ferte suokkardit doaibmabiju, ja dán máksá doaimmaheaddji ealáhusulbmiliid dáfus, muhto viesuid, barttaid j.s. ean1kalviessosajiid ovddas máksá fylkkagielda. Plánaid dárkkástusa ja erenoamás1 suokkardeami ovddas máksá gielda, muhto bartaplánaid ovddas máksá eanavuovdinkantuvra mii de fas loahpas gáibida láigolac1c1ain dáid goluid. St. died1áhusas nr. 52 (1992-93) norgga sámepolitihka birra c1uoz1z1u dáid gaz1aldagaid birra 111. siiddus: "Rád1d1ehus oaivvilda leat dehálaz1z1an ahte sámi kulturmuitosuodjalusa guovlludoaimma ovdáneamis ferte leat mihttomearrin gávnnahit dakkár hálddas1anvuogádaga mii doaibmá dohkálac1c1at daid ektui geat áimmahus1s1et geavaheaddjiid dárbbu. Ferte rahc1at oaz1z1ut buorre oktavuohta gaskal dáz1a ja sámi hálddas1andoaimma. Ferte deattuhit sakka oaz1z1ut c1orges hálddas1eami ja ahte ovttaláganvuod1aprinsihppa biddjo hálddas1anbarggu vuod1d1un." Finnmárkkus leat moanat logi-duhát kulturmuittu automáhtalac1c1at ráfáiduhtton kulturmuitolága mielde. Ii leat oktage c1ohkkejuvvon várddus galle kulturmuittu leat ráfáiduhtton, dahje gos dat leat. Ies1gud1et gieldda rud1alas1 kárttat várdudit dihto láhkai, muhto dát gustojit dus1s1e guovlluide mat lea girdigovviduvvon, namalassii birrasii 18% fylkka eatnamiin. Finnmárkkus leat sihke sámi ja eará kulturmuittut, main sámi kulturmuittut leat c1ielgasit eanemus. Mearriduvvon ráfáiduvvon kulturmuittuin lea guhkes ás1s1emeannudanproseassa informas1uvnnain ja gulaskuddamiin ovdal ráfáiduhttinmearrádus dahkko. Ráfáiduhttinmearrádus dábálac1c1at diggegulahallo giddehusain eatnamiin dahje opmodagas maid mearrádus siskkilda. Dovddusamos kulturmuittut Finnmárkkus leat sámi báktesárgomat Álttás, mat leat sullii 2500 - 5500 jagi boarrásat. Báktesárgonguovllut leat c1állon Unesco listii máilmmi suodjalanárvosac1c1amus kulturmuittuin (World Heritage List). Báktesárgomat leat logahallon Sállánisge. Mud1ui leat logahallon moanat duhát goddebivdorokki Luovttejogas gitta Vuopmanvárrái Deanus ja Álddajogas Unjárgga lahka. Ceavccegeadggis Várjjatvuonas leat logahallon hui olu sámi duktásajit, hávddit, labyrinttat, seaiddit jna. Dás gávdná sámi ássamiid moanaid áigodagain, gead1geáiggis, ruovdeáiggis ja od1d1a áiggis. Lákkosullos1789 olggobealde Álttá ja Noatun:s Báhc1aveajisge leat logahallon gead1geáiggi ássansajit. Porsán1ggu-guovllus gávdná bivdorokkiidge, sihke juovain1790 ja álliin1791. Álttás ja Kárás1jogas gávdnojit nu gohc1oduvvon Ássebávtte-hávddit, maid ovdal navde hávdin, muhto maid dál oaivvildit leat gaskaagi goahtesajit. Seaiddit gávdnojit miehtá fylkka ja eanas1 vuonain, ee. Várjjatguovllus. Kulturmuittut dáz1a dahje norrřna ássiid man1is gávdnojit riddoguovlluin, ja dalle erenoamáz1it Oarje-Finnmárkkus. Dáppe leat gead1geáiggi hávdeborat1792 main leat norrřna ávdnasat maid ferte dadjat gullet norrřna ássiide. Á?koluovttá bokte omd. gávdnojit nu gohc1oduvvon dálloc1omat1793 mat várra leat dáz1á ássiid bázahusat. Láhpi sullos leat dálloc1omat ja girkoduktásadji mat leat norrřna ássiid báz1ahusat. Várggáid ladni c1uoz1z1u stáhta ráfáiduhttinárvosas1 rusttegiid listtas. Mud1ui leat moanat rusttegat ja viesut fylkkas ráfáiduhtton, ee. bivdohápmanrusttet Hámmanbirggis1794 Báhcavuona1795 gielddas, Noatun Bajit Báhc1aveajis, St. Georg kapealla Njávddámis ja Strand internáhta Mátta-Várjjagis, Gonagasviessu Ladnesullos1796 Álttá gielddas ja moanat boares dálut ee. Várggáid ja C1áhcesullo gielddain. Eai leat logahallon makkárge automáhtalas1 ráfáiduhtton kulturmuittut suoma ássamis Finnmárkkus, muhto moadde dálu C1áhcesullos leat ráfáiduhtton, ee. Tuomainengárdin ja Pietilärusttet. 4.19 LUONDDUSUODJALUS 4.19.1 Álggahus Finnmárkku sáhttá gohc1odit luonddufágalas1 rádján. Riddu bidjá rájá buvttadeaddji Barentsmeara vuostá, ja dát dihtto erenomás1 rikkis mearraloddeeallimis. Finnmárkkus lea Eurohpa muhtun lálli1797 mearralottit c1ohkkejuvvon. Finnmárku ráját leat árktalas1 guvlui, ja moanat elliid- ja s1addos1lájain leat davimus ordaráját dáppe. Fylkkas leat árktalas1 eallit ja s1attutge mat eai gávdno Eurohpas mud1ui. Nuorta s1addo- ja fuod1d1oeallin lea maid finnmárkoluonddu eará dovdomearka. Gávdnojit moanat láganat main lea nuorta leavvanminsttar fylkkas, ja mán1ga dáid s1lájain váilot ollásit Oarje-Eurohpas mud1ui. Finnmárku dovdo leat geologalas1 rádjaguovlun, gos gollan vuod1d1obákteguovllut1798 siseatnamis deaivvadit nuorat báktevuod1d1ohámáiduvvamiin1799 ja báktemáhciin1800 rittus. Earalágan geologalas1 ovdáneapmi lea Finnmárkoluonddu mán1ggalas1vuod1a hábmen stuorra duoddariiguin, jekkiiguin, vuonain ja gáissáiguin. Riikkaidgaskasas1 oktavuod1as lea Finnmárku dehálas1 guovlu kvartearageologalas1 áddejumis. Fylkkas leat stuorra mássaluvvosat, mat báhce man1imus1jiekn1aáiggi ja man1n1il hábmejedje daid garra luonddufámut numo c1áhci ja biegga. Eará dovdomearka lea ahte Finnmárkkus ain leat stuorra oktilas1 guovllut losit luonddumeassamiid haga. Dát boahtá das go guovlluin lea viehka unnán ássit ja ahte luondu árbevirolac1c1at lea ekologalac1c1at leamas1 ávkkástallon bures. Finnmárkkus leat danin mán1ga alla suodjalanárvosas1 guovllu. 4.19.2 Láhkavuod1us ja njuolggadusat Geassemánu 19. 06. 1970 luonddusuodjalanláhka nr. 63 lea dán suorggi guovddás1 láhka. Muhto luonddusuodjalus ovddiduvvo moanaid eará lágaid mearrádusainge numo omd. geassemánu 14. b. 1985 plána- ja huksenlága nr. 77, geassemánu 9. b. 1978 kulturmuitolága nr. 50, njukc1amánu 15. b. 1940 c1ázádatlága nr. 3 ja konses1uvdnalágaid, main luonddusuodjalus lea daid deasttaid gaskkas mat galget áimmahus1s1ot. Finnmárkku 1992 - 1995 fylkkaplána cealká 18. kapihttalis eanaplánema ja luondduhálddas1eami eavttuin ahte váldomihttomearrin lea sihkkarastit biras- ja valljivud1d1osa ja ahte fylkka luondduárbi ja genetihkalas1 riggodagat eai galgga fuotnut. Strategiat juksat dáid mihttomeriid leat: «Viidusplánema oktavuod1as ja suodjaleami bokte sihkkarastit elliid mán1gageardánvuod1a ja meahcces1lajaid mat leat dovdomearkan fylkii. Doaibmaálgimiin ávdinguovlluin dahje guovlluin erenoamás1 suodjalusberos1tumiin galget leat nana servodatekonomálas1 váikkuhusat ovdal go oppa árvvos1tuvvojit ge. Eai galgga doaibmabijut dahje eará árri doaimmat álgot s1addan - dahje eallinguovlluin gos leat áitojuvvon dahje hearkkes s1addo- ja ealles1lájat... C1uovvolit «od1d1a riikaoasseplána nás1unalpárkkaide» dan láhkai ahte positiivvalac1c1at árvvos1tallat evttohusaid od1d1a suodjaluvvon guovlluid/nás1unalpárkkaid hárrái» (121. siiddus). Oanehac1c1at luonddusuodjalanlágas Luonddusuodjalanlága mielde leat c1uovvovas1 suodjalanmearrádusa váldosorttat; álbmotmeahcit (§§ 3-4), eanadatsuodjalanguovllut1801 (§§ 5-7), luonddureserváhtat (§§ 8-10) ja luonddumuittut (§§ 11-12). Dát lea suodjalandoaibmabijut mat gullet geografalas1 guovlluide. Dasa lassin sáhttá dahkat erenoamás1 mearrádusaid meahcce s1addos1lájain dahje s1addoservodagain ja dihto ealles1lájain dahje elliidservodagaid ráfáiduhttimis (§§ 13-14), ja nu gohc1oduvvon biotohpasuodjalus § 9 mielde. Álbmotmehciid sáhttá ásahit stáhta eatnamiin ja guoskevas1 priváhta eatnamiin seailluhan dihte stuorát áidelas, masá áidelas sierralágan dahje c1áppis luonddubirrasiid, buo. luonddusuodjalanlága § 3. Álbmotmehciin galgá luonddubiras suodjaluvvot. Eanadat s1attuiguin, elliiguin ja luonddu- ja kulturmuittuiguin galget suodjaluvvot huksema, rusttegiid, nuoskkidemiid ja eará meassamiid vuostá. Suodjaleami ulbmil ja makkár luondduávkkástallan lea lobálas1, lea juohke álbmomeahci mearrádusaid duohken. Eanadatsuodjalanguovllu sáhttá ásahit seailluhan dihte sierralágan dahje c1áppis luonddu- dahje kultureanadaga, buo. luonddusuodjalanlága § 5. Dákkár guovlluin ii galgga álggahit doaibmabijuid mat sakka sáhttet muhttit eanadaga hámi dahje mihtilmasvuod1a, numo omd. viesut, rusttegat, geainnut ja c1ievraviec1c1ahagat. Eana- dahje vuovdedoalu sáhttá dihto ráddjehusain joatkit guovllus. Luonddureserváhta lea ráfáiduhtton guovllu namahus mii ásahuvvo guovlluin main lea áidelas dahje masá juo áidelas luondu. Guovllus sáhttá leat erenoamás1 died1alas1 dahje pedagogalas1 mearkkas1upmige, dahje sáhttá leat earálágan sierravuod1ainis, buo. luonddusuodjalanlága § 8. Luonddureserváhtaguovlu sáhttá juogo ráfáiduhttot áibbas, dahje ráfáiduhttot dihto ulbmiliidda, numo omd. vuovdereserváhta, jeaggereserváhta, loddereserváhta j.s. Luonddumuitoráfáiduhttin sáhttá go geologalas1, botanihkalas1 ja zoologihkalas1 gávdnos1tumit leat died1alac1c1at dahje historjjálac1c1at beros1tahtti. Seamma maid jus gávdnos1tupmi lea mihtilmas, buo. luonddusuodjalanlága § 11. Seamma gusto gorz1z1iide ja eará c1ázádatosiide. Eatnamat birra sáhttet seammás ráfáiduhttot jus dárbbas1uvvo. Suodjalanmearrádusa oktavuod1as sáhttet dárkilat njuolggadusat mearriduvvot guovllu anus ja divs1s1us, buo. luonddusuodjalanlága §§ 4 (álbmotmeahcit), 6 (eanadatsuodjalanguovllut), 10 (luonddureserváhtat) ja 12 (luonddumuitu). Meahcce s1addos1lájat dahje s1addoservodagat mat juogo leat hárve dahje leat jávkamin, sáhttet ráfáiduhttot luonddusuodjalanlága § 13 láhkavuod1uin. Ráfáiduhttinmearrádus sáhttá juogo siskkildit olles riikka dahje dan osiid. Eallis1lájat dahje elliidservodagat maid juogo leat hárve dahje leat jávkamin, sáhttet ráfáiduhttot § 14 láhkavuod1uin. Sáhttá mearriduvvot ahte mearrádus galgá siskkildit olles riikka dahje dan osiid. Johtolatmuddemiid sáhttá mearridit ráfáiduvvon guovlluin luonddusuodjalanlága § 22 vuosttas lad1d1asa láhkavuod1uin. Eanadatsuodjalanguovlluin, luonddureserváhtain, luonddumuittuin ja guovlluin mat leat biotohparáfáiduvvon, sáhttá buot johtalusa gieldit go adno dárbbas1uvvot seailluhan dihte s1attuid ja elliid dahje geologalas1 gávdnos1tumiid. Mohtorfievrojohtolaga álbmotmehciin sáhttá gieldit ja eará johtalusa muddet dihto erenoamás1 luonddusuodjalandeasttaid geaz1il, buo. § 22 nuppi lad1d1asa. Dát ii gusto boles- , buollinsuodjalus-, buohccevovnna- dahje sihkkarastinjohtolahkii, buo. § 22 goalmmát lad1d1asa. 4.19.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Orgánain main luonddusuodjalanlága mielde lea mearridanváldi leat Rád1d1ehus, Birasgáhttendepartemeanta, Luondduhálddas1andirektoráhta ja fylkkamánni. Hálddas1eaddjin lea Statskog:sge barggut ja váldi stáhta eatnamiin Finnmárkkus. Rád1d1ehus lea orgána mii luonddusuodjalanlága vuogádaga mielde galgá mearridit bidjat guovllu juogo álbmotmeahccin, eanadatsuodjalanguovlun, luonddusuodjalanreserváhtan dahje luonddumuitun. Seamma gusto mearridit s1addo- ja elliidráfáiduhttima ja mearridit biotohparáfáiduhttimiid, buo. luonddusuodjalanlága §§ 4, 6, 10, 12, 13 ja 14. Birasgáhttendepartemeanta ráhkkanahttá ás1s1iid rád1d1ehussii ja lea dasa lassin addon mearridanváldi muhtun surggiide. Suoidnemánu 3. b. 1987 ggl. cea. nr. 572 lea Birasgáhttendepartementii sirdon váldi ee. sáhttit muhttit suodjalanguovllu nama, divvut meattáhusaid ja ehpedárkilvuod1aid guovllu válddahusas, nuppástuhttit rájáid veahás1, addit dihto mearrádusaid divs1s1u, johtolatmuddema, mearkuma jna. hárrái. Luondduhálddas1andirektoráhtas leat moanat hálddás1anbarggut, ja lea váiddaeiseváldi fylkkamánni dahkan mearrádusaide. Direktoráhta ovddasvástida plánema, oktiiordnema, fágalas1 oaivadeami ja hálddas1annjuolggadusaid ovdáneami. Direktoráhtii lea vel sirdon váldi mearridit gaskaboddosas1 suodjaleami § 18 nr. 4 mielde. Fylkkamánni birasgáhttenossodat ovddasvástida váldonjuolggadussan juohke fylkka priváhta eatnamiid ráfáiduvvon guovlluid hálddas1eami, buo. suoidnemánu 26. b. 1983 ggl. cea. nr. 1385. Fylkkamánni váldi lea dárkilat muddejuvvon c1ealkámus1a II oasis ja ies1gud1et suodjalanmearrádusas. Cealkámus1 addá fylkkamánnái válddi ee. addit sierralobi suodjalusmearrádusain ja dohkkehit diks1oplánaid jus lez1z1et. Gielddat sáhttet, "birasgáhtten gielddain" pros1eavtta oassin, oaz1z1ut sirdot válddi mii dál lea biddjon fylkkamánni birasgáhttenossodahkii, buo. suoidnemánu 13. b. 1990 ggl. cea. Mud1ui galgá váldot gielddain oktavuohta ovdal suodjalanbargu lága mielde álggahuvvo, ja cealkit ás1s1ái ovdal suodjalandoaibmabidju mearriduvvo álggahuvvot, geahc1a luonddusuodjalanlága § 18 nr. 1 ja 3. Statskog SF, ovdal Stáhta vuvddiid direktoráhta, ii leat hálddas1anorgána luonddusuodjalanlága mielde, muhto sáhttá dahkat hálddahuslas1 ráfáiduhttinmearrádusaid. Vuovdeguovlluid ráfáiduhttin gáibida Eanadoallodepartemeantta dohkkeheami, muhto eará guovlluid ráfáiduhttima sáhttá Statskog:s stivra mearridit, buo. DSS johtuc1állosa, MA-60/78, 3.2. ja 3.3. c1uoggáid. Stáhta eatnamiid álbmotmehciid hálddás1anbarggut leat álgovuorus biddjon Statskog:i (Stáhta vuvddiid direktoráhtii) váldesirdinmearrádusa mielde, buo. borgemánu 26. b. 1983 ggl gea. mii dan nanne. Earret eará dan golmma álbmotmehciin Finnmárkkus lea sierralohpeváldi muhtun muddui sirdon Statskog:i. Statskog-Finnmark fuolaha álbmotmehciid beaivválas1 hálddas1anovddasvástádusa. Dát mearkkas1a omd. ahte Várrebálvalus áimmahus1s1á gohccidoaimma. 4.19.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Ás1s1emeannudeapmi Luonddusuodjalanlága ás1s1emeannudannjuolggadusat muddejit makkár guoskevas1 beros1tumit galget oaz1z1ut cealkit ja mielváikkuhit mearridanproseassas ovdalgo mearriduvvo suodjalit dahje ráfáiduhttit, buo. § 18. Cuo?ománu 21. b. 1989 lágas nr. 17 plána- ja huksenlága ja eará lágaid nuppástusain, muhttojuvvo § 18 ovddes1 gulaskuddannjuolggadusat, nu ahte suodjalanmearrádusain galgá gustot seamma ás1s1emeannudeapmi go muddenplána mearrideames. Dát mearkkas1a ahte eanavuovdinkantuvra, fylkkagielda, guoskevas1 gielda ja vejolas1 eará vuoigatvuod1alac1c1at ja eará almmolas1 eiseválddit ja organisas1uvnnat main lea erenoamás1 beros1tupmi doaibmabidjui, oz1z1ot eanet mielváikkuhanvejolas1vuod1a go ovdal. Finnmárkkus leat álo sihke eanavuovdineiseválddit ja boazodoalu orgánat proseassas mielde. Konkrehta mearkkas1a § 18 ahte guoskevas1 fylkkagielddain ja gielddain galgá váldit oktavuod1a vihkkedallamiidda go suodjalanbargu álggahuvvo, buo. § 18 nr. 1. Vihkkedallamat galget gustot suodjalanguovllu ráddjemii, mii suodjalusmearrádusain galgá c1uoz1z1ut ja eará mávssolas1 gaz1aldagat gieldda dahje fylkkagieldda plánenbargui. Suodjalaneiseválddiide galgá died1ihit jurddas1uvvon suodjalandoaibmabijuid birra ja mo dát c1uhcet buo. § 18 nr. 1 nuppi lad1d1asa. Eanaeaiggádat ja eará vuoigatvuod1alac1c1at berres1it died1ihuvvot c1álalac1c1at plánaid birra, ja oaz1z1ut govttolas1 áigemeari buktit mearkkas1umiideaset. Dasa lassin galgá árrat geahc1c1alit ovttasbargat eará almmolas1 eiseválddiiguin, organisas1uvnnaiguin jna. main lea erenoamás1 beros1tupmi doaibmabidjui, buo. § 18 nr. 1 goalmmát lad1d1asa. Go suodjalanevttohus lea ráhkaduvvon, galgá dat almmuhuvvot ee. Norsk Lysingsblad:s ahte evttohus lea oaidninláhkai 6 vahkku áigemeriin buktit cealkámus1aid, buo. § 18 nr. 2. Eanaeaiggádiidda ja vuoigatvuod1alac1c1aide berres1ivc1c1e died1ihuvvot evttohusa birra girjji bokte. Gielddastivra, fylkkagielda ja guoskevas1 stáhta fágaorgánat galget dán áigemuttus oaz1z1ut ás1s1i cealkámus1s1ii, buo. § 18 nr. 2 nuppi lad1d1asa ja § 18 nr. 3. Luondduhálddas1andirektoráhtii lea sirdon váldi § 18 man1imus1lad1d1asa mielde dahkat gaskaboddosas1 suodjalanmearrádusa gitta ás1s1i lea loahpalac1c1at mearriduvvon. Man1n1ilgo suodjalanmearrádus lea dahkkon, galgá dat almmuhuvvot Norsk Lysingsblad:s ja ovtta dahje eanet guovlluáviissain, buo. § 19 vuosttas lad1d1asa. Eaiggát, geavaheaddji ja guoskevas1 gielda galget almmuhuvvot dahkkon suodjalanmearrádusas. Jus mearrádus guoská ovtta dahje eanet sierra albmaduvvon opmodagaide, galget guoski opmodagaid suodjalanmearrádusat diggelogahallot. Eará háviid sáhttá Birasgáhttendepartemeanta gáibidit mearrádussii mearkkas1it vuod1d1ogirjesiiddus1802 opmodagaid maid navdá sakka guoskkahuvvot suodjalanmearrádusas, buo. § 19 goalmmát lad1d1asa. Váidin Mearrádusaide mat dahkkojit luonddusuodjalanlága mielde gusto dábálas1 váidinvuogasvuohta hálddas1anlága mielde, buo. Birasgáhttendepartemeantta dahkan borgemánu 26. b. 1983 váldesirdinmearrádusa ahte Luondduhálddas1andirektoráhta lea váidalaneiseváldi. Rád1d1ehusa mearrádusaid dáfus ásahit suodjalanguovlluid lea váidinvuogasvuohta caggojuvvon. Mearrádusaid dahkkon suodjalanmearrádusa mielde, sáhttá datte guoddalit. Luondduhálddas1andirektoráhta dahkan gaskaboddosas1 suodjalanmearrádusaid váidagat § 18 nr. 4 mielde, mannet Birasgáhttendepartementii. Geavat Finnmárkkus leat oktiibuot 1922 km2 ráfáiduhtton luonddusuodjalanlága mielde. Dát lea sullii 4% Finnmárkku ollislas1 eatnamiin, ja ráfáiduvvon eatnamat Norggas leat sullii 6,25% riikka ollislas1 eatnamiin. Finnmárkkus lea sullii 9,7% oktasas1 eatnamiin mii Norggas leat ráfáiduhtton luonddusuodjalanlága láhkavuod1uin. Finnmárkkus leat dasa lassin njeallje unnit guovllu maid Stáhta vuvddiid direktoráhta. dál Statskog, lea hálddahuslac1c1at suodjalan. Dát lea vuovdesárggát erenoamás1 mihtilmasvuod1ain, dávjá eamivuovdi1803. Oktiibuot leat dát guovllut sullii 1 km2. Dasa lassin leat fylkkas moanat guovllut mat lea suodjaluvvon meassamiidda kulturmuitolága, plána- ja huksenlága ja Verneplan for vassdrag olis. Lagat Finnmárkku suodjalanguovlluin Finnmárkkus leat golbma álbmotmeahci, oktiibuot sullii 1555 km2 eatnamiin. Unnimus álbmotmeahcci lea Bajit Báhc1aveajis sullii 67 km2 eatnamiin. Eanadagas leat eanas1 beahceguolbanat, jeakkit ja jávrrit, ja s1attut lea sihke nuorta- ja oarjeeurohpalas1 sorttat. Goahccevuovddis vuhtto ahte ii goassige leat leamas1 vuovdedoaibma dán guovllus. Bajit Anárjohka lea fylkka stuorámus álbmotmeahcci. Dat lea sullii 1398 km2. Mátta-nuorttas lea rádjá suoma álbmotmeahccái Leammojohka. Dát guokte álbmotmeahci leat gumpii, guvz1ii ja geatkái dehálas1 luohtobáikin1804. Vuovdi hábme Bajit Anárjoga eanadagage. Vuolimus guovlluid stuorra oassi lea ovddes1, roava beahcevuovddit masa dávjá leat seaguhuvvon soagit. Sullii bealli álbmotmeahcis lea vuovdi, mud1ui lea jeaggi ja duottar. Bajit Anárjohkii gullá fylkka stuorámus lunddolas1 guossa oktan sullii 200 muorain. Rávttos1njárggas lea Finnmárkku davimus álbmotmeahcci, mii lea sullii 98 km2. Luondu lea mán1ggalágan: várit, gorz1z1it ja duolba beahceguolbanat máilmmi davimus beahcevuvddiin. Rávttos1njárggas leat mán1ggalágan eallit, ja lea beakkán luossabivddunis. Rávttos1njárggas johtet turisttat án1girit. Stuorát meassamat leat gildosat buot álbmotmehciin. Bartahuksenge lea gielddus, muhto sáhttá addot lohpi cegget boazodoallo-, gohcci- ja turismasearvebarttaid j.s. Eaktun lea ahte álbmotmeahcit galget olgunastimii leat ávkin, ja lea danin lohpi olgunastit ja johtalit doppe. Mohtorjohtolat lea datte gielddus dán golbma álbmotmehciin, muhto lea lohpi vuodjit muohtaskohteriin boazodoalu oktavuod1as. Bivdomearrádusat rivdet meahcis meahccái. Rávttos1njárggas lea lohpi bivdit, Bajit Anárjogas sáhttet dus1s1e boazodoallit bivdit, ja Bajit Báhc1aveajis lea buot bivdu gielddus. Boazodoallu lea lobálas1 buot álbmotmehciin Finnmárkkus. Finnmárkkus lea 7 eanadatsuodjalanguovllu, main lea sullii 129 km2 eatnamat. Buot eanadatsuodjalanguovlluin Finnmárkkus lea ulbmilin seailluhit kvartearageologalas1 neguid, numo jiekn1aravdageardduid1805, gáddegittiid1806, gollanspáittuid1807, ud1asgeailluid1808 ja girdisáddolánaid1809. Ii leat lohpi makkárge meassamiidda eanadatsuodjalanguovllus mat sáhttet sakka muhttit eanadaga mihtilmasvuohta. Dákkár meassamat leat omd. váldit dahje deavdit mássa, rávdnjelinjáid bidjat, cegget viesuid dahje eará rusttegiid ja guod1d1it doabbariid. Mán1gga dáid guovlluin lea mohtorjohtolat gielddus. Od1d1ajagemánu 1. b. 1992 ledje 42 luonddureserváhta Finnmárkkus oktiibuot sullii 229 km2 alde. Kvartearageologalas1 gávdnos1tumiid, jekkiid ja njuoskaeanagávdnos1tumiid1810 suodjaleapmi lea luonddureserváhtaid vuod1d1oulbmil. Suodjalusmearrádusat rivdet suodjalanulbmila mielde, muhto buot reserváhtat leat suodjaluvvon teknalas1 meassamiidda numo geaidnoráhkadeapmái, viessohuksemiidda ja mássadeavdimii. Mohtorjohtolat eatnama alde lea dábálac1c1at gielddus. Dallego s1attut ja eallit leat ártan ráfáiduhttimii, leat suodjalusmearrádusat c1avgadat. Dáid háviid leat dábálac1c1at fuod1d1ut ja s1attut ráfáiduhtton, seammásgo dábálac1c1at gustojit c1avgadat gárz1z1ádusat monnemii, johtalussii ja gohttemiige. Dábálas1 guohtun ja murjen ja borramus1guobbariid c1oaggin lea dábálac1c1at lohpi luonddureserváhtain. Od1d1a luonddusuodjalanguovlluid plánat Finnmárkkus St.died1áhusas nr. 62 (1991-92) «Ny landsplan for nasjonalparker og střrre verneomrĺder i Norge», ovddida rád1d1ehus dálá luonddusuodjalanguovlluid viiddidanevttohusaid ja evttoha ásahit od1d1a guovlluid. Finnmárkui evttoha rád1d1ehus ahte sihke Bajit Báhc1aveadji, Rávttos1njárga ja Bajit Anárjohka álbmotmeahcit joatkkas1uvvojit riikkaplánas viiddidanáigumus1ain, geahc1a 92., 93. ja 109. siidduid. Mud1ui evttoha rád1d1ehus ahte ain bargo Várnjárgga, Sievjju ja Goahteluobbala suodjalanevttohusain. Áigeguovdilamos suodjalanvuohki lea ásahit álbmotmeahci buot dáid guovlluin. 4.20 OLGUNASTIN 4.20.1 Álggahus Finnmárkkus leat viehka buorit olgunastinvejolas1vuod1at. Fylkkas lea mán1ggabealat luondu mii molsas1uvvo jahkodagaid mielde. Stuorra guovllut leat ain hui áidelasat, vaikko dásge dovdagoahtá mohtorfievrojohtolaga, boazodoalu ja nuoskkideami gollama ja vahágiid. Fylkkas leat viiddis eatnamat ja unnán ássandávjodat, dus1s1e 1,6 ássi juohke njealjadaskilomehtera nammii. Stáhta eaiggádus1s1á sullii 96% eatnamiin. Dát diktá ássiid bures ávkkástallat meahcceriggodagaiguin. Olgunastin lea s1addan ássiide kultuvrra ja eallinvuogi oassin. Olus finnmárkoássiin servet ies1gud1et olgunastindoaimmaide, juogo vázzimidda ja c1uoigamiidda vuovddis ja váriin dahje borramus1ávkkálac1c1abut doaimmain nugo bivdui, guollebivdui dahje murjemii. Olgunastin mii movttiidahttá ávkkástallat luonddu badjebáhcagis lea dábálabbot Finnmárkkus go riikkas mud1ui. Muhto Finnmárkkus lea c1álgu ja vuoi??asteapmige dehálamos movttiidahttin olgunastimii. Mán1ggalágan olgunastinvejolas1vuod1at leat dehálac1c1at buori eallindillái. Olusat deattuhit olgunastinvejolas1vuod1aid sihke go válljejit ássanbáikki ja cuohkkin ásaiduvvat fylkii. Olles 37% fylkka ássiin almmuhit stuorámus ovdun ássat Finnmárkkus go álkit besset meahccái ja váriide, ja 19% almmuhit soga ja ustibiid ja 17% ahte gullet fylkii. Sullii 50% ássiin almmuhit ahte olgunastin lea hui mávssolas1 go ásaiduvvet Finnmárkui. Erenoamáz1it gusto dát albmáide ja sidjiide geat leat riegádan Finnmárkkus. (Gáldu: Friluftslivet i Finnmark, NIBR-notat, 1987:133) Álbmogis lea álo leamas1 vuoigatvuohta mátkkas1it nu mo dáhttot meahcis ja vuoigatvuohta dihto eará doaimmaide, numo ee. gáfestallat, gálas1it, c1oaggit meahccemurjiid jna. Buohkaid vejolas1vuohta, nu gohc1oduvvon buohkaidvuoigatvuohta ja sivahis ávkevuoigatvuohta lea dárki dáz1a vieruiduvvan vuoigatvuohta. Od1d1aáigásas1 servodaga olgunastin lea mán1ggabealat doaba, mii gokc1á mán1ga sierranas doaimmaid numo vázzit meahcis, bivddu ja guollebivddu, riidema jna. Dábálac1c1at meros1tallo olgunastin ásadeapmin ja rumas1las1 árjjalas1vuohtan olgun joavddus birasnuppástuhtti ja luondduvásáhusaid áigumus1ain. St. died1áhusas nr. 40 (1986-87) Olgunastima birra, 1. mielddus, 55. siiddus máinnas1uvvojit c1uovvovas1 olgunastinárjjalas1vuod1a vuod1d1ojoavkkut mat leat joavddus ja luonddu birrasiin: «vázzimat, c1uoigamat, muorje- ja guopparmátkkit jna. luonddulohkamat, luonddugovvideapmi jna., gálas1eapmi ja beaivváz1is velohallat olgun, suhkan, meallun, borjjasteapmi ja eará fanasteami vuogit mas luondduvásáhusat leat dehálamos oassi, joavdobivdu, bivdu, luisten jien1a alde ja viehkan- ja njolggásteapmi, meahccedádjadeapmi, syhkkelastimat, riidemat, stoahkan ja lás1mmohallan mud1ui.» Erohusat gaskal olgunastima ja eará olgoárjjalas1vuod1aid leat eahpec1ielgasat. Valás1tallamat siste dahje c1oahkkebáikki rusttegis, eai gula olgunastindoahpagii. Valás1tallamat luonddulágan birrasiin gullet baicce olgunastindoahpagii. Mohtorvuojániin vuodjin ii adno olgunastindoaibman, vaikko sáhttá sulastahttit namuhuvvon olgunastindoaimmaid. Lassi joavdu ja buoret rud1alac1c1at eallindilli lea lasihan olgunastima stuorra álbmotárjjalas1vuohtan mii dat dál lea. Bartahuksema ovdáneapmige man1n1il 2. máilbmesoad1i lea dehálas1 oassi geavahit eatnamiid olgunastinulbmilii. Ee. Statistisk Sentralbyrĺ og NIBR dahkan guorahallamiid vuod1ul, sáhttá daddjot ahte olgunastin leat dehálas1 bud1aldeapmi olu ássiide. Dábálamos árjjalas1vuod1at Finnmárkkus leat vázzimat vuvddiin, mehciin ja váriin, murjen, c1uoigamat, jiekn1a- ja lustabivdu. Árjjalas1vuohta rievdá ássiid gaskkas. Nuorat oassálastet dávjjit go boarrasat, albmát dávjjit go nissonat, náitalkeahtes dávjjit go náitalan olbmot ja alit oahppan olbmot ja alla sisboad1olac1c1at dávjjit go unnán oahppan ja unnán sisboad1olac1c1at. (Gáldu: St.died1áhus nr. 71, 1976-77, Spesialanalyse 6. Friluftsliv 9. og 16. siiddut ja St. died1áhus nr. 40 1986-87 8. siidu, NIBR-notat 1987:133 Friluftslivet i Finnmark) Olgunastinbiergasat leat eanet aht` eanet leavvan ássiid gaskkas. 1980-logus lea olgunastin teknihkaluvvon, erenoamáz1it go muohtaskohter ja eará mohtorvuojánat ja fatnasat bohte. 4.20.2 Láhkavuod1us ja njuolggadusat Olgunastin lea muddejuvvon geassemánu 28. b. 1957 olgunastinlágas nr. 16. Geassemánu 9. b. 1978 boazodoallolága nr. 49 § 28:sge lea várrogasvuod1anjuolggadus1811 sidjiide geat mátkkas1it guovlluin gos bohccot guhtot dahje ásadit. Olgunastinláhka gusto miehtá riikka. Dat lea vuohc1c1an mearrideaddjin álbmoga ja eanaeaiggáda gaskasas1 gaskavuhtii. Almmolas1 hálddas1eapmi gusto eanas1 johtolatvuoigatvuod1a muddemiidda, masa gullá galgágo addit lobi dihto eanaeaiggátháldduide1812 mat váikkuhit álbmoga johtolatvuoigatvuhtii. Olgunastinpolitihka váldoulbmil lea ahte buohkat galget oaz1z1ut seamma vejolas1vuod1aid olgunastit. Dan oktavuod1as lea eiseválddiid bargu fuolahit ahte doarvái eatnamat leat olgunastinháldduide, sihke viidodagas ja kvalitehtas. (Gáldu: St. died1áhus nr. 71, 1976-77, 9-10. siiddut). St. died1áhusas nr. 40 (1986-87) Olgunastima birra c1uoz1z1u 6. siiddus ahte : «Rád1d1ehus oaidná dehálas1 ulbmilin nannet olgunastima luondduustitlas1 joavdodoaibman mii ovddida dearvvasvuod1a ja c1álgudahttá. Dát gáibida eiseválddiid bidjosa stáhta, fylkkagieldda ja gieldda dásis. Dehálas1 lea oadjudit álbmoga vuoigatvuod1a lud1olas1 johtalussii. Ovddidan dihte ee. dearvvas1vuod1adili ja eallineavttuid ferte erenoamáz1it deattuhit buoridit olgunastima vejolas1vuod1aid guovlluin birra gávpogiid ja c1oahkkebáikkiid. ... Departemeanta áigu ávkkástallat plána- ja huksenlága vejolas1vuod1ain suodjalit dehálas1 olgunastinguovlluid gielddaplánaid ja muddenplánaid bokte.» 12. siiddus c1uoz1z1u dasto: «Álbmoga vuoigatvuohta lud1olas1 johtalussii lea olgunastima vuod1d1oeaktu nugo lea ovddiduvvon min riikkas. Rád1d1ehus oaidná dehálaz1z1an oadjudit dán vuoigatvuod1a.» Finnmárkku 1992-1995 fylkkaplánas c1uoz1z1u 18. kapihttalis eanaplánema ja luondduhálddas1eami eavttuin leat váldomihttomearrin sihkkarastit biras- ja valljivud1d1osa. Dasto lea mihttomearrin seailluhit ja ovddidit buriid vejolas1vuod1aid mii Finnmárkku ássiin leat olgunastimii. Strategias juksat dáid mihttomeriid c1uoz1z1u 121. siiddus ahte galgá «Sihkkarastit oppa fylkka álbmogii buori vejolas1vuod1a bivdui ja muorjec1oaggimii stáhta eatnamiid hálddas1eamin. Bures lágidit olgoáimmu doaimmaide c1oahkkebáikkiin. Bivdu eará ássiide riikkas galgá stivrejuvvot nu ahte riiddut guovllu ássiiguin s1addet nu unnán go vejolas1.» Olgunastinlága váldonjuolggadusat Dehálamos buohkaidvuoigatvuohta lea johtolatvuoigatvuohta. Olgunastinláhka earuha gaskal meahccejohtalusa ja gieddeeatnamiidjohtalusa. Gieddeeatnamiin lea johtolatvuoigatvuohta garrasit ráddjejuvvon, muhto álbmogis lea stuorát vuoigatvuod1at meahcis. Olgunastinlága § 1:s leat gieddeeatnamat ja meahcci doahpagat meros1tallon, ja c1ujuhuvvo dán mearrádussii. Váldonjuolggadus lea ahte buohkat sáhttet mátkkas1it vácci (ja sabehiiguin) miehtá jagi meahcis, jus dan dahká fuolalac1c1at ja doarvái várrogasvuod1ain, buo. lága § 2 vuosttas lad1d1asa. Johtalus heasttain, gielkkáin, syhkkeliiguin j.s. luottas dahje bálgás meahcis ja birrarat meahcis váris, lea lohpi jus eaiggát, olgunastinlávdegotti mied1áhusain, ii leat gieldán dákkár johtalusa, buo. § 2 goalmmát lad1d1asa. § 4 nuppi lad1d1asa mielde lea váldonjuolggadussan lohpi guod1d1it fievrru almmolas1 luotta gurrii meahcis. Ii leat mearrideaddjin leago opmodat priváhta dahje almmolas1. Gieddeeatnamiin sáhttá mátkkas1it vácci go lea galbmon dahje muohta eana, muhto ii cuon1ománu 30. b. rájes golggotmánu 14. b. rádjai. Liikká gustojit dihto spiehkastagat, geahc1a § 3 vuosttas lad1d1asa. Dihto háviid sáhttá eaiggát dahje geavaheaddji gieldit johtalusa sierra guovllus dallege go lea galbmon dahje muohta eana, geahc1a § 3 vuosttas ja nuppi lad1d1asa. Buohkat sáhttet mearas johtit fatnasiin. Seamma gusto johtalussii galbmon mearas, buo. § 6. Oanehat áigái lea buohkain vuoigatvuohta geassit gáddái fatnasa meahcis. Muhto ii leat lohpi atnit hápmana dahje ruggu1813 eaiggáda dahje geavaheaddji mied1áhusa haga. Eará giddenráhkkanusaid1814, numo omd. rieggáid ja buolttuid, ii sáhte atnit jus eaiggát dahje geavaheaddji lea dan gieldán. Muhto vaikko eaiggát lea gieldán, sáhttá geavahit dákkár giddenráhkkanusaid1815 oanehat áigái jus sáhttá atnit heivemeahttin át1estuvvamin eaiggádii dahje geavaheaddjái, buo. § 7. C1ázádagain, namalassii jávrriin, gusto cuon1ománu 15. b. 1940 c1ázádatlága § 65, mii mearrida ahte johtalus dásge leat lud1olas1. Vuolggasadjin lea ahte johtalit fatnasiin sáhttet buohkat dahkat, muhto ráddjehusat gustojit lohpi beassat c1áhcái fatnasiin. Johtolat lea lobálas1 jus sáhttá lágidit fatnasa c1áhcái mohtorfievrruid haga, ja iige mannat gieddeeatnamiid badjel. Mohtorfatnasa atnin muddejuvvo mohtorjohtolaga lágas meahcis ja c1ázádagas, buo. 4.2.1. kapihttala. Eaiggáda dahje geavaheaddji mied1áhusa haga lea gielddus gieddeeatnamiin earret eará gáfestallat, idjadit j.s., buo. § 9 vuosttas lad1d1asa. Meahcis leat dákkár árjjalas1vuod1at lobálac1c1at jus dat eai heivemeahttumat át1estuhte dahje bilit earáid ovddas, dahje vahágahte namuhanveara nuorra vuovddi dahje s1addi vuovddi guovllu. Tealttá ii galgga goassige bidjat lagat go 150 mehtera orronviesus dahje barttas, ja iige nu lahka ahte muosehuhttá ássiid. Eaiggáda dahje geavaheaddji mied1áhusa haga ii galgga tealttá cegget badjel 2 jándora háválassii. Ii dárbbas1uvvo eaiggáda dahje geavaheaddji mied1áhus duoddaris dahje guovlluin guhkkin eret ássama, jus ii navdo ahte ásadeapmi sáhttá vahágahttit dahje bilidit namuhanveara, buo. lága § 9 goalmmát lad1d1asa. C1oahkkimat olgun, valás1tallangilvvohallamat j.s. eai galgga dábálac1c1at dollot eaiggáda dahje geavaheaddji mied1áhusa haga jus eatnamii bidjá cakki, c1oahku, vuolgaga dahje sisaboahtima, dahje jus olbmot c1oahkkanit dasa, buo. § 10. § 14 mielde lea eanaeaiggádis dahje geavaheaddjis dihto lohpi gáibidit govttolas1 divada álbmoga gálas1angátti, tealtasaji dahje eará ráhkaduvvon olgunastinguovllu lohpái. Dákkár divat leat ráddjejuvvon «ráhkaduvvon» olgunastinguvlui, ja ii galgga leat vuostá eaiggáda dahje geavaheaddji doaibmabijuid maid leat álggahan olgunastinguovllu geavaheaddjiide ovdun. Eaiggát dahje geavaheaddji ii galgga bidjat cakkiid dahje earaláhkai váddudit lobálas1 johtalusa jus ii dahkko iez1as vuoigaduvvon beros1tumiid áimmahus1s1ama dihte. Muhto vaikko leage iez1as vuoigaduvvon beros1tumiid áimmahus1s1ama dihte, ii sáhte eaiggát dahje geavaheaddji dahkat maidege mii heivemeahttun láhkai át1esta álbmoga johtalusa, buo. § 13. § 11 mielde galget buohkat geat johtalit dahje ásadit earáid eatnamiin dahje mearas olggobealde láhttet fuolalac1c1at ja várrogasat nu ahte ii vahágahte dahje bilit eaiggáda, geavaheaddji dahje earáid ovddas. Eanaeaiggát dahje geavaheaddji sáhttá vuojehit sin eret geat láhttejit fuolakeahttá dahje vahágahttet dahje bilidit opmodaga, buo. lága § 11. Meahccemohtorjohtolat meannuduvvo c1ielggadeami 4.13. kapihttalis, ja ii vihkkedallo dás dárkilat. 4.20.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Birasgáhttendepartemeanttas lea olgunastima bajit hálddas1anovddasvástádus, muhto váldi olgunastinlága mielde lea biddjon njuolga Rád1d1ehussiige. Rád1d1ehus sáhttá Stuorradikki mied1áhusain mearridit ahte stáhta eatnamiid guovllut biddjojit olgunastineatnamiidda, buo. olgunastinlága § 34. Dát láhkavuod1d1u ii leat datte leamas1 adnon. Rád1d1ehus sáhttá, dárkilat njuolggadusaid mielde, addit servviide maid bargun lea ovddidit mátkkos1teami dahje olgunastima, vuoigatvuod1a dihkkádit bálgáid meahcis, ja bidjat roviid dahje s1alddiid dahje álggahit eará doaibmabijuid álkidan dihte meahccejohtalusa, buo. olgunastinlága § 35. Birasgáhttendepartemeanta ráhkada mihttomeriid ja njuolggadusaid, stivre doaimma bus1eahta, lágaid ja guhkesáigeplánema bokte ja lea váidalanásahus ja fuolaha bagadanválddi orgánaide mat leat departemeantta vuollásac1c1at. Luondduhálddas1andirektoráhta lea oz1z1on sirdot válddi olgunastinlága § 9 njealját lad1d1asa mielde gieldit dahje muddet gohttema duoddaris goddebivddu oktavuod1as. Das ii leat mud1ui makkárge mearridanváldi olgunastinlága mielde, muhto ovddasvástida doaimmaheaddji doaimmaid guovddás1hálddahusa dásis. Direktoráhta galgá áimmahus1s1at olgunastinberos1tumiid ies1gud1et ás1s1iin mat gustojit luonddumeassamiidda, ja leat dehálas1 olgunastima dutkan- ja ovddidanbarggut ja diehtojuohkin ja oaivadeapmi. Fylkkamánni lea ee. váidalanásahussan dallego gielddastivra dahje ovdagoddi dahket mearrádusa, geahc1a omd. § 14 doaibmageatnegasvuod1a1816 mearrádusa dáfus go gáibidis1goahtá divada álbmoga vejolas1vuhtii olgunastinguvlui. Dasto leat fylkkamánnis dihto barggut almmuhit gieldda ja fylkkagieldda mearrádusaid meannonjuolggadusaid1817 §§ 15 ja 16 mielde, buo. olgunastinlága § 17. Fylkkamánni galgá nannet gieldda mearrádusage mearridit meannonjuolggadusaid guovlluin gos lea stuorra johtolat, geahc1a § 15 vuosttas lad1d1asa. Fylkkamánni vel mearrida áigemuttu goas mearrádusat §§ 15 ja 16 mielde galget leat fámus, buo. § 17 vuosttas lad1d1asa. Fylkkamánni birasgáhttenossodat lea biddjon ovddasvástidit ahte stáhta olgunastinberos1tumit fylkka dásis áimmahus1s1ot, ja ovddasvástida fágalac1c1at fylkka birasgáhttenbarggu ja olgunastinas1s1iid. Birasgáhttenossodat galgá searvat gieldda plánenproseassas sihkkarastin dihte olgunastin- ja luonddusuodjalandeasttaid, ja sáhttá dan oktavuod1as ovddidit plánaide vuosteákkaid. Fylkkagielda sáhttá olles fylkii dahje dan osiide muhttit gieddeeatnamiid johtolatgildosa áigemuttuid, buo. olgunastinlága § 3 goalmmát lad1d1asa. Fylkkagielda sáhttá, dihto dilálas1vuod1ain, addit eanaeaiggádii dahje geavaheaddjái lobi giddet opmodaga mas álbmot sakka johtá, buo. § 16, nuppi lad1d1asa. Dán mearrádusa mielde ii sáhte addot lohpi guhkit áigodahkii go 5 jahkái háválassii. Fylkkaolgunastinlávdegoddi lea láhkageatnegas1818 orgána maid fylkkadiggi vállje 4 jahkái ain háválassii, buo. olgunastinlága § 22. Lávdegoddi galgá ovddidit fylkka olgunastinulbmila. Das lea bus1eahttameriid siskkobealde vuoigatvuohta ás1s1ec1uoc1c1aldahttit1819 álbmoga beales buot ás1s1iin mat leat olgunastimii beros1tahtti, ja ovddidit vuosteákkaid plána- ja huksenlága njuolggadusaid mielde, buo. olgunastinlága § 22. Lávdegoddi galgá áimmahus1s1at álbmoga vuoigatvuod1aid olgunastinlága mielde, muhto dasa sáhttet biddjot eará sullasas1 luonddusuodjalus-, bivdo- ja guollebivdobarggutge. Lávdegoddi galgá áimmahus1s1at luondduriggodatháldema olgunastindeasttaid, sihke fylkka iez1as doaimma ja eará surggiid plánema ektui numo omd. geaidnoráhkadeami, viesso- ja industriahuksema, eanadoallodoaimma jna. Lávdegoddi berres1ii cealkit gieldda plánema ektuige mii guoskkaha olgunastinberos1tumiid, ja lea vuosteággavuoigatvuohta, geahc1a plána- ja huksenlága § 95 goalmmát lad1d1asa. Gielda sáhttá, eanaeaiggáda dahje geavaheaddji mied1áhusain, mearridit meannonjuolggadusaid guovllus gos lea olu johtolagat, buo. lága § 15 vuosttas lad1d1asa. Njuolggadusat galggas1edje erenoamáz1it geahc1c1alit bisuhit ráfi ja ortnega, suodjalit elliid ja s1attuid ja ovddidit dearvvas1vuod1adoaibmabijuid ja buhttáivuod1a1820. Birasgáhttendepartemeanta sáhttá addit c1ujuheaddji láhkaásahusaid njuolggadusaid dábálas1 sisdoalus. Guvlui maid stáhta eaiggádus1s1á, sáhttá «guoskevas1 eiseváldi» mearridit meannonjuolggadusaid, buo. lága § 15 nuppi lad1d1asa. Jus gielddastivra addá doaibmalobi1821, sáhttá priváhta eanaeaiggát váldit govttolas1 bummedivada priváhta s1alddis buot johtalusas (maiddái vácci). Johtalussii priváhta luottas sáhttá dus1s1e váldit divada jus mátkkas1a heasttain dahje vuojániin, buo. lága § 5. Gielda sáhttá bidjat lohpái eavttuid. Dán mearrádusa mielde ii leat stáhtas lohpi gáibidit bummedivada johtalussii stáhta s1alddis dahje geainnus. Gielda sáhttá, Birasgáhttendepartemeantta dohkkehemiin, mearridit ahte eanaeaiggát ii galgga sáhttit gáibidit divada olgunastinguovllu vejolas1vuhtii gieldda erenoamás1 lobi haga, buo. lága § 14 nuppi lad1d1asa. Dákkár lohpái sáhttá bidjat eavttuid. Jus gielda ii daga dákkár mearrádusa, lea eanaeaiggáda dahje geavaheaddji duohken váldágo govttolas1 divada, mearrádusaid § 14 vuod1ul. Gielddastivra sáhttá mearridit ahte gielddas galgá nammaduvvot olgunastinlávdegoddi, mii galggas1ii gielddas ovddidit olgunastinulbmila. Lávdegottis livc1c1ii bus1eahttameriid siskkobealde vuoigatvuohta c1uoc1c1aldahttit álbmoga beales buot ás1s1iid mat álbmogii leat beros1tahtti, buo. olgunastinlága § 23. Mearrádusa man1imus1lad1d1asa mielde sáhttá gielddastivra mearridit ahte olgunastinlávdegotti barggut galget biddjot gieldda eará orgánii. Dát c1uovvu od1d1a gieldalága § 10 nr. 1 ja 2ge. Vai eanaeaiggát sáhtás1ii gieldit johtalusa riiden- dahje guorbmeheasttain, gielkkáin, duolbmansyhkkeliin j.s. dárkilat albmaduvvon gaskkain meahcis, ferte gielda leat miehtan dasa, buo. olgunastinlága § 2 nuppi lad1d1asa. Gielddas lea cealkámus1vuoigatvuohta § 16 mielde fylkkagieldda mearrádusaid ektui erenoamás1 c1uohci guovllu giddema hárrái. 4.20.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Ás1s1emeannudeapmi Mearrádusaide olgunastinlága mielde gustojit moadde erenoamás1 njuolggadusa dasa makkár beros1tumit galget gulaskuddot. Ovdal fylkkalávdegotti mearrádusa olgunastinlága § 16 mielde caggat guovllu gos olbmot sakka johtalit, galgá viz1z1ot cealkámus1 eanadoallostivrras, olgunastinlávdegottis, gielddastivrras ja fylkkaolgunastinlávdegottis. Fylkkamánni bargun lea fuolahit ahte meannonjuolggadusaid mearrádus § 15 vuosttas lad1d1asa mielde guovlluid hárrái gos lea olu johtolat, ja § 16 mielde caggat erenoamás1 c1uohci guovllu, dalán almmuhuvvo Norsk Lysingsblad:s ja ovtta dahje eanet áviissain maid dábálac1c1at báikkis lohket. Fylkkamánni sáhttá mearridit ahte mearrádus galgá dahkkot dovddusin plakáhtain opmodagas dahje earaláhkaige, buo. § 17 vuosttas lad1d1asa. Mearrádusaide §§ 15 ja 16 mielde stáhta eatnamiid dáfus gustojit seamma njuolggadusat go mii mearrádusa dahkan stáhta orgániige, buo. § 17 nuppi lad1d1asa. Jus rád1d1ehus attas1ii olgunastinservviide j.s. vuoigatvuod1a álggahit dihto doaibmabiju álkidan dihte meahccejohtalusa § 35 vuosttas lad1d1asa b) bustáva mielde, lea eaiggádis vuoigatvuohta ovddidit cealkámus1a ovdal mearrádus dahkko, buo. § 35 man1imus1lad1d1asa. Luottaid dihkkádeames j.s. § 35, vuosttas lad1d1asa a) bustáva mielde galgá eaiggát dahje geavaheaddji died1ihuvvot buori áiggis ovdal dihkkádeapmi álggahuvvo, buo. § 35 goalmmát lad1d1asa. Váidin Olgunastinlágas leat dihto erenoamás1 njuolggadusat váidinvuogasvuod1a hárrái. Gieldda mearrádusat olgunastinlága mielde § 5 bummerud1as ja § 14 olgunastinguovllu vejolas1vuod1a divadis, sáhttá guoddalit fylkkamánnái hálddas1anlága njuolggadusaid mielde. Dihto guoskevas1 bealit sáhttet lágidit Birasgáhttendepartementii dan go fylkkamánni nanne gieldda mearrádusaid § 15 mielde johtalusa muddemis guovllus gos lea olu johtolat ja fylkkalávdegotti mearrádusaid § 16 mielde doaibmalobi caggat guovllu gos erenoamás1 olu álbmot johtala, buo. lága § 17 goalmmát lad1d1asa. Sis geain mearrádusa mielde lea váidinvuoigatvuohta, leat eanaeaiggát, geavaheaddji, gielda gos opmodat lea, eará gielda mas lea ás1s1ái beros1tupmi, ja dan fylkka fylkkaolgunastinlávdegoddi mii das beros1ta. Stáhta eaiggádin dahkan mearrádusa § 15 nuppi lad1d1asa mielde guovlluid hárrái gos lea olu johtolat, ii sáhte guoddalit olgunastinlága mielde. Jus eaiggát dahje geavaheaddji vuostálastá rád1d1ehusa dahkan mearrádusa § 35 vuosttas lad1d1asa a) bustáva mielde meahccedihkkádeamis, mearrida Birasgáhttendepartemeanta galgágo dihkkádit oppanassiige, ja jus, de mo dihkkádeami galgá diktit dahkat, buo. olgunastinlága § 35 goalmmát lad1d1asa. Rád1d1ehusa váldi dán mearrádusa mielde ii leat vel adnon. Geavat Dehálas1 eavttut buriid olgunastinvejolas1vuod1aide Finnmárkkus lea unnán ássandávjodat, stuorra oktilas1 luondduguovllut ja ássiid olgunastima vuoigatvuod1at ja árbevierut. Finnmárkolac1c1aid olgunastinárjjalas1vuod1aid guorahallamat c1ájehit ahte nissonat seamma olu go albmát c1uvgejit ahte sii leat muhtunláhkai olgunastán fylkkas, vaikko albmát servet dávjjit go nissonat. Dábálamos árjjalas1vuod1at sihke riikkas mud1ui ja Finnmárkkus leat vázzin ja c1uoigan, ja murjen, jien1a alde oaggun dahje lustaguollebivdu ja bivdu ja monnen leat doaimmat maid finnmárkolac1c1at dahket dávjjit go ássit riikkas mud1ui. Dálkkádat dahká ahte gálas1eapmi ii leat nu olu go riikkas mud1ui. (Gáldu: Friluftslivet i Finnmark, NIBR -c1álus 1987:133). Hui moadde ovdamearkka leat álbmoga vuoigatvuod1a ráddjehusain lud1olac1c1at johtalit Finnmárkkus. Dovddusamos lea divat vuoigatvuhtii beassat Davvenjárgga-s1lead1u1822 ala. Guovlu leat "matrikulerekeahtes" stáhtaeatnamat ja lihttoláigohuvvojit "Norkaps Vel A/S:i", mii 1988:s mearridii ahte buohkat geat háliidivc1c1e ies1 Davvenjárgga-s1lead1d1ui, fertejit máksit divada dalle maid go áigot dus1s1e leat olgun. Fylkkamánni birasgáhttenossodat vuostálasttii dása, ja c1uoc1c1uhii divada leat vuostá olgunastinlága § 14, go divat ii soahpan geavaheaddji dahkan doaibmabijuide s1lead1us1823 olgunastinolbmuide ovdun. Finnmárkku fylkkagielda oaivvildii datte ahte ii lean ávkkálaz1z1an atnit olgunastinlága mearrádusaid dán ás1s1is. Friluftslivets fellesorganisasjon ja Friluftsrĺdenes Landsforbund ovddidedje ás1s1i Birasgáhttendepartementii, mas álgovuolggalac1c1at eai lean mearkkas1umit divada bidjamii. Ás1s1i datte guoddaluvvui Siviilaáittardeaddjái, gii geassemánu 19. b. 1992 celkki konklus1uvdnan ahte olgunastinlága § 14 «ii addán vuoigatvuod1avuod1u gáibidit lohpedivada gávppálas1 rusttegii mii bargá mátkkos1teami ja turismma ektui. Geavat ferte dán vuod1ul adnot gullat olggobealde meari masa sáhttá addit lobi olgunastinlága § 14 láhkavuod1uin». Suoidnemánu 31. b. 1992 girjjis "Nordkaps Vel A/S:i" árvvos1talai Birasgáhttendepartemeanta od1d1asit oaiviliiddas ja konkluderii ahte olgunastinlágas ii leat láhkavuod1d1u johtalusa ja ásadeami oktasas1 divadii luonddu ja viesu sis fálaldagaide. Departemeanta dadjá ahte «riekta olgunastinlága mearrádusaid ektui lea danin juogaduvvon divat....» 1993:s leat atnigoahtán juogaduvvon divada, mas ollesolbmot fertejit máksit 80 ru. galledit s1lead1u ja hálla ja 30 ru. lassin jus dáhttot oaidnit nu gohc1oduvvon "supervideográfa". Sáhttá datte oastit "buot" 95 ru. ovddas. Mánáide lea dus1s1e okta haddi; 35 ru. Nordkaps Vel A/S orru dán man1n1il joatkimin geavadis bidjamin divada sidjiide geat dus1s1e dáhttot leat olgun ies1 Davvenjárgga-s1lead1us. Lassin dása leat dihto muddemat dahkkon § 15 mielde Lahtar-olgunastinguovllus Álttás. Dát lea olgunastinguovlu maid stáhta lea oastán ee. gálas1eapmái. Dáppe lea gielddus johtit mohtorfievrruiguin ja dihto meannomuddema1824 mearrádusat leat addon. Finnmárkku fylkkagielddas died1ihuvvo ahte fylkkaolgunastinlávdegotti doaibma man1imus1jagiin lea mealgat leamas1 ráddjejuvvon addit cealkámus1aid ies1gud1et gielddaid bartasajiid ohcamiidda. 1992 rájes lea datte olgunastinlávdegoddi eanet adnon gulaskuddanásahussan moanaid oktavuod1ain, ee. mohtorfievrojohtolaga j.s. od1d1a láhkaásahusaid gárvvisteamis. Bartasajiid cealkámus1at leat váldesirdon hálddahussii, ja olgunastinlávdegoddi eanet iská váikkuhit gieldda eanaháldduid, nu ahte man1it áiggis garvá riidduid. Oppalac1c1at lea olgunastineiseválddiin leamas1 hui unnán iehc1anas vejolas1vuohta suodjalit eatnamiid huksemiid, muhto gulaskuddanvuogádaga bokte leat sii váikkuhan eanavuovdineiseválddiid earret eará biehttalit bartasadjeohcamiid dehálas1 olgunastinguovlluin ja dalle erenoamáz1it ávdinlágan1825 guovlluin. Statskog-Finnmark Várrebálvalus bargá olu mávssolas1 bargguid olgunastimii Finnmárkkus, omd. doarju rud1alac1c1at servviid más1iinnaid háhkat c1uoiganláhttuid ráhkadeapmái, ráhkaduvvojit biilaguod1d1insajit, goavddit1826 ja vuoi??astansajit johtolatguovlluin, c1orgejuvvojit bálgát ja lahttut, dorjojuvvojit gárvvistit olgunastinplánaid ja servet gárvvistit "ávdinviesu pros1eavttaid" Mátta-Várjjagis mii leat váfistan álbmoga beassat 7 ávdinvissui. Olgunastima doaibmaplána evttohusas lea Statskog, eanavuovdinkantuvra ja Várrebálvalus oz1z1on moanaid dehálas1 bargguid, numo omd. seailluhit ávdinlágan guovlluid, ráhkadit bálgáid ja láhttuid duottarguovlluin gos olu johtaluvvo, luondduoaivadeapmi, galben, dihkkádeapmi ja eará olgodiehtojuohkin. Plánaevttohusas c1uoz1z1u ahte 96% eatnamiid eaiggádin Finnmárkkus lea Statskog dehálas1 olgunastinbarggus ja ulbmilin lea ovddidit ovttasbarggu láhc1imiin vejolas1vuod1aid olgunastimii stáhta eatnamiin. 4.21 MOHTORJOHTOLAT 4.21.1 Álggahus Finnmárkkus oahpástuvvui1827 muohtaskohteriin boazoealáhusa oktavuod1as. Gitta dáláz1ii lea boazodoallu garrasit mekaniserejuvvon go olu vudjet mohtorvuojániiguin, sihke geasse- ja dálvesiivvus. Gitta 1960-jagiid lohppii lei olgunastiide dábálas1 c1uoigat dálvet. Dad1is s1attai maiddái dábálas1 ahte sii geat eai gullan boazodollui, nás1s1e muohtaskohtera, váldoás1s1álac1c1at olgunastimii. Muhto siige geain eai lean leamas1 olgonastinárbevierut nás1s1e muohtaskohtera, eanas1 sieiva veajuiduvvangaskaoapmin. Finnmárkku rievddalmas dilálas1vuod1at stuorra gaskkaiguin, bied1ggus ja uhccán ássiiguin, ráddjejuvvon geainnuiguin, álkit beassat luottas meahccái, rabas eanadagain, váttis dálkkádatdilálas1vuod1aiguin, viiddis boazodoaluin ja go masá buot eatnamat Finnmárkkus leat matrikulerekeahtes stáhtaeatnamat, leat mielddisbuktán ahte mohtorfievrojohtolat meahcis ja c1ázádagain lea hirbmadit lassánan. Gos lea olu muohtaskohtervuodjin leat bohciidan riiddut gaskal sin geat bealus1tit ja sin geat vuostálastet muohtaskohteranu olgunastimii. Árrat juo 1970-logus fuobmágod1ii áloládje lassi muohtaskohtervuodjima. Dát dagahii ahte Finnmárkku eanavuovdinkantuvra, eanaeaiggádin, 1971:s ráhkadii muohtaskohtervuodjima njuolggadusaid stáhtaeatnamiin. Váldonjuolggadus lei gieldit muohtaskohtervuodjima, muhto eanavuovdinkantuvra sáhtii addit sierralobi ovttaskas olbmuide ja muohtaskohterlahttovuodjimii. Eará meahccevuojánat bohte dad1is gávpemárkaniidda. Erenoamáz1it gusto dát nealljejuvllat biillaide, meahccemohtorsyhkkeliidda, ja golmma- ja njealljejuvllat mohtorsyhkkeliidda, mat leat erenoamáz1it jurddas1uvvon bievlavuodjimii. Man1imus1 jagiid leat ráhkaduvvon jorritge muohtaskohteriidda, mat leat jurddas1uvvon idjadeapmái, suodjin jna. (nu gohc1oduvvon «gumpi»). Váttisvuohtan dáid «camping»- jorriin lea ahte dat ain gud1d1ojit lundui ja adnojit fásta ássanbáikin guhkit áigái, namalassii muhtunlágan johtti meahccebartan. Mohtorjohtolat luonddus bilida olu, ja mii boahtá das makkár mohtorjohtolagas lea sáhka. Helikopter seaivun ja girdileapmi ii vahágahte meahci numo omd. meahccemohtorvuojánat, muhto dás lea s1lápma ja johtolat váttisvuohtan. Bievlavuodjin vahágahttá maiddái eanetgo dálvevuodjin. S1lápma, bázahassuovva1828 ja eará nuoskkideapmi lea mihtilmasamos bilideamit lassin bindilat luondduvahágiid erenoamáz1it bievlavuodjima geaz1il. Go mohtorvuojániiguin olaha nu guhkás ovdal dárbbas1a boaldámus1a deavdit, ollá dainna guovlluide mat mud1ui leat hui boaittobealde ja áidelasat. Seammás leat mohtorvuojánat hirbmat ávkin, numo omd. eanadoalus, vuovdedoalus, boazodoalus, boles- ja gádjunbálvalusas jna. Dasto leat mán1ggas geaid mielas muohtaskohter lea ovdáneapmi ja c1álgobuorrin1829, mii váfista eanet ássiid beassat finnmárkolundui. Mán1gasiid mielas lea go ná sáhttá olgunastit dehálas1 árta ássat fylkkas. Muohtaskohter lea dehálas1 daningo dainna jod1ánit joavdá, lea álki ja sáhttá váldit olles bearras1a ja olu biergasiid várrái, nu ahte ásadeapmi s1addá nu vuogas go vejolas1. Finnmárkkus leat sakka lassánan logahallon muohtaskohterat. Geaidnodirektoráhta statistihkka c1ájeha ahte Finnmárkkus 1980:s ledje logahallon 4259 muohtaskohtera ja od1d1ajagemánu 1. b. 1993 olles 11511, sullii 170% lassáneapmi dán 11 jahkeáigodagas. Juogaduvvon ássiide vástida dát 1980:s okta muohtaskohter juohke 18. ássái Finnmárkkus. Vástideaddji lohku riikkas lei 304 ássi juohke muohtaskohtera namas, ja omd. Hedemárkku fylkkas sullii 441 ássi juohke skohtera nammii. 1993:s lei dát lassánan ovtta muohtaskohterii juohke 7. ássi nammii Finnmárkkus. Finnmárkkus leat erenoamáz1it Guovdageainnu, Kárás1joga, Porsán1ggu, Deanu ja Unjárgga gielddat main leat viehka olu muohtaskohterat, mii várra lea boazoealáhusa dihte. Eanas1 muohtaskohterat Finnmárkkus, ja erenoamáz1it omd. Álttás ja Mátta-Várjjagis, leat datte nás1s1on olgunastimii. Ii c1állo bienasta bitnii statistihka eará vuojániin maid sáhttá atnit meahcis. Danin lea váttis dadjat maidege konkrehta dása. 1980:s ledje logahallon 36 722 vuojána fylkkas, ja 1992:s ledje logahallon 60 105, namalassii 23 383 vuojániid lassáneapmi dahje sullii 64%. (Gáldu: Statistisk Ĺrbok 1992, Statistikk fra Vegdirektoratet) Mán1ga muohtaskohtergeavaheaddji leat muohtaskohterservviin mielde, mat muhtun oktavuod1ain sáhttet leat dehálas1 váikkuhanjoavkun1830 báikegottis. Iige eahpiduvvo ahte mohtorvuojániid, boaldámus1a, biergasiid jna. vuovdimis lea sakka rud1alas1 mearkkas1upmi fylkka muhtun ealáhusaide. Dihto ássit atnet hui stuorra oasi sisaboad1uin mohtorvuojániidda, ja dalle erenoamáz1it muohtaskohterii. 4.21.2 Láhkavuod1us ja njuolggadusat Geassemánu 10. b. 1977 meahci ja c1ázádagaid mohtorjohtolaga láhka nr. 82, (mohtorjohtolatláhka) lea guovddás1 láhka mii mudde mohtorjohtolaga meahcis ja c1ázádagain. Eará dehálas1 lágat leat geassemánu 28. b. 1957 olgunastinláhka nr. 16 ja njukc1amánu 15. b. 1940 c1ázádatláhka nr. 3 ja geassemánu 14. b. 1985 pláná- ja huksenláhka nr. 77. Ránnjá- ja luonddusuodjalanlágatge sáhttet leat mávssolac1c1at. Mohtorjohtolatláhka ráddje mohtorfievrojohtolaga lobi olgunastinlága ja c1ázádatlága ektui, ja dus1s1e dat meannuduvvo dán ovdanbuktimis. Mohtorjohtolaga mearrádusat suodjalanmearrádusaid oktavuod1as luonddusuodjalanlága mielde leat dávjá c1avgadat go mohtorjohtolatlága mearrádusat, muhto eai manno dárkilat dás c1ad1a. Finnmárkku 1992-1995 fylkkaplána cealká 18. kapihttalis eanaplánema ja luondduhálddas1eami eavttuin ahte váldomihttomearrin lea sihkkarastit biras- ja valljivud1d1osa ja geahpedit dálá nuoskkideami ja birasfuotnáneami ja c1uovvut "ovddalgihtii várrugasvuohta" prinsihppa huksengaz1aldagain. Strategia c1uoggás juksat dáid mihttomeriid c1uoz1z1u: «Mohtorfievrruid johtolat galgá gárz1z1iduvvot ja ii viidánit od1d1a guovlluide. Eanagollan, eros1uvdna ja ráfehuhttin mii c1uovvu dán johtolaga geaz1il galgá gárz1z1iduvvot. Diehtojuohkin ja bearrráigeahc1c1u nannejuvvo. Gárz1z1idit mohtorfievrojohtolaga bievlan nu go «Flřttenlávdegoddi» lea evttohan». Oanehac1c1at mohtorjohtolatlágas Mohtorjohtolatlága § 1 mielde lea lága ulbmil «servodatlas1 oppalas1 oainnus muddet mohtorjohtolaga meahcis ja c1ázádagain áigumus1ain suodjalit luonddubirrasa ja ovddidit c1álggu». Luonddubirrasa doahpaga galgá áddet viidásamos mearkkas1umis, ja siskkilda sihke luonddu eatnamiiguin, s1attuin ja elliin ja eará birasárvvuid numo buhtes áimmu, buhtes c1ázi, eanadaga, jaskatvuod1a ja ráfi. «C1álggu» doahpagii gullá ahte láhka galgá fuolahit veajuiduvvanárvvuid, olgunastima ja luondduvásáhusaid. Láhka gusto dus1s1e mohtorjohtolahkii meahcis ja c1ázádagain. § 2 mielde gusto láhka sihke mohtorvuojániidda (biila, tráktor, mohtorsyhkkel, bealtabiila, muohtaskohter j.s.), mohtorfatnasiidda ja girddániidda (girdi, helikopter j.s ). Dát logahallan ii leat ollislas1. Finnmárkkus lea mohtorvuojániid vuodjin eanemusat leavvan ja áigeguovdil dán oktavuod1as, muhto helikoptera ja smávvagirdi geavaheapmige duoddaris sáhttá s1addat váttisvuohtan boahtteáiggis, erenoamáz1it s1láma dáfus. Mohtorjohtolatlága olis leat addon guovddás1 ja báikkálas1 láhkaásahusat. Guovddás1 láhkaásahusat leat miessemánu 15. b. 1988 riikkalas1 láhkaásahus mohtorvuojániid atnu meahcis ja galbmon c1ázádagain, njukc1amánu 14. b. 1988 láhkaásahus gieldit helikopteriin fievrrideapmi jna. ja suoidnemánu 28. b. 1989 láhkaásahus vuodjit mohtorvuojániiguin bievllas árbevirolas1 johtolagaid mielde Finnmárkkus. Dán oktavuod1as addui golggotmánu 7. b. 1992 T-5/92 johtuc1álus, mii addá dárkilat njuolggadusaid mo áddet lága ja láhkaásahusaid mearrádusaid. Láhka ja dehálamos láhkaásahusat c1ad1amannojit dárkilat vulobealde. Váldonjuolggadus mohtorjohtolatlága mielde lea ahte mohtorjohtolat meahcis ja c1ázádagain lea gielddus, buo. § 3. Gielddus gusto jus eará ii c1uovo ies1 lágas (§ 4), dahje mearrádusas lága (§§ 5 ja 6) láhkavuod1uin, dahje láhkaásahusas addon lága § 4a láhkavuod1uin. Mohtorjohtolaga dáfus, de c1uoz1z1u lága § 8:s ahte «mohtorjohtin meahcis ja c1ázádagain galgá leat várrogasat ja fuolalac1c1at vai ii vahágahte ja bilit luonddubirrasa ja olbmuid ovddas». § 4 vuosttas lad1d1asis leat oppalas1 gildosa spiehkastagat moanat konkrehta ulbmiliidda, ee. boles-, buohccevovdna- ja gádjunbálvalussii, almmolas1 poasta- ja telebálvalusaide, suodjalusa doibmii, eanadoallo-, vuovdedoallo- ja boazoealáhussii ja dárbbas1las1 sáhtui ovdan ruoktot bissovas1 ássanbáikkiid. 4.21.3 Hálddas1anorgánat ja daid váldi Mohtorjohtolatlága mielde lea váldi biddjon Birasgáhttendepartementii, fylkkamánnái ja gildii, ja Luondduhálddas1andirektoráhta riikkalas1 láhkaásahusa láhkavuod1uin lea fas oz1z1on dihto bargguid earret eará váidalanásahussan. Dán joatka govvádus várduda vuos hálddas1anorgánaid válddi mohtorjohtolatlága mielde ja dasto daid válddi miessemánu 15. b. 1988 riikkalas1 láhkaásahus mielde. Suoidnemánu 28. b. 1989 láhkaásahus geavahit mohtorvuojána bievllas máinnas1uvvoge oanehac1c1at. Váldi mohtorjohtolatlága mielde Birasgáhttendepartemeanta sáhttá, mohtorjohtolatlága § 4 nuppi lad1d1asa mielde, láhkaásahusaid bokte addit mohtorjohtolaga lobi earáide go sidjiide geain lea lágafámus lohpi,. Dát vuoigatvuod1avuod1d1u ii leat adnon. Birasgáhttendepartementii lea addon sierra vuoigatvuod1avuod1d1u § 4a:s addit láhkaásahusaid geavahit mohtorvuojániid meahcis ja galbmon c1ázádagain. Dát láhkavuod1d1u lea adnon addit miessemánu 15. b. 1988 láhkaásahusa, ja suoidnemánu 28. b. 1989 láhkaásahusa bievlavuodjimii Finnmárkkus. Birasgáhttendepartemeanta sáhttá, erenoamás1 árvvolas1 luonddu- ja olgunastinguovlluide láhkaásahusain gieldit dahje addit dárkilat mearrádusaid mohtorjohtolaga hárrái mii mud1ui lea lohpi lága § 4 vuosttas lad1d1asa mielde, buo. § 7 nuppi lad1d1asa. Dákkár njuolggadusaid sáhttá addit priváhta luottaid mohtorjohtolahkiige. Dán njuolggadusa duogás1 lea ahte mohtorjohtolatláhka ii gusto meahcceluddii mii lea ráhkaduvvon biilavuodjimii, buo. § 2 goalmmát lad1d1asa. Mearrádusa sáhttá ee. geavahit caggat mohtorvuodjimiid mat eai leat sávahahtti erenoamás1 dehálas1 luonddu- ja olgunastinguovlluin; omd. biilagilvovuodjimii, guhkes joavkobiilamátkkiide j.s. Birasgáhttendepartemeanta sáhttá addit mearrádusaid ovttasbargat guovtti dahje eanet gielddaid gaskkasge ja muddet johtalusa maid ferte buohtalastit gielddarájáid badjel, buo. § 9. Birasgáhttendepartemeanta sáhttá dasto addit dárkilat mearrádusaid gieldda ja fylkkamánni váldegeavaheamis §§ 5 ja 6 mielde, buo. § 7 vuosttas lad1d1asa. Dákkár ráddjehusat leat addon njukc1amánu 14. b. 1988 láhkaásahusas gieldit helikopteriin fievrrideapmi jna., mas c1uoz1z1u ahte gielddas ii leat lohpi várret girdániid seaivunsajiid várrec1ohkain, várdduin, jihkiin ja sullasac1c1ain. Mohtorjohtolatlága § 13 mielde sáhttá Birasgáhttendepartemeanta addit láhkaásahusaid ee. leavttu ja mohtorsturrodaga ráddjemis. Dássáz1ii eai leat addon dákkár láhkaásahusat, muhto gaz1aldaga leat árvvos1tallamin Johtolatdepartemeanttas departemeanttaid gaskkasas1 bargojoavkku c1ielggadeami vuod1ul. Ovdal lei gielddastivrras, lága § 5 láhkavuod1uin váldi gárvvistit sierra láhkaásahusaid buot mohtorjohtolahkii. Dáid gieldda njuolggadusaid vásáhusat ledje ahte vaikko lágas lei oppalas1 gielddus, meahccemohtorfievrojohtolat lassánii sakka. Mán1gga gieldda eai váldán dán nu duod1as, dávjá lága ulbmila vuostá. Riikkalas1 láhkaásahusa ulbmil lea head1us1tit c1ielga lustavuodjima, almmá caggamis ávkkálas1 ja dárbbas1las1 vuodjima, geahc1a Od. prp. nr. 60 1986-87, 10. siidu. Láhkaásahus gusto dus1s1e mohtorvuojániidda. Dát mearkkas1a ahte ain sáhttet leat báikkálas1 láhkaásahusat mohtorvuojániid ja girddániid geavaheames. 1988 riikkalas1 láhkaásahus fámuhuhtui dus1s1e gieldda láhkaásahusaid mohtorvuojániid hárrái. Luondduhálddas1andirektoráhtii lea addon váldi miessemánu 15. b. 1988 láhkaásahusa mohtorvuojánat meahcis jna. ektui. Láhkaásahusa mielde lea direktoráhta váidalanásahus fylkkamánni mearrádusaide gullágo vuodjin § 2 vuosttas lad1d1asii ( bievlan), § 3 vuosttas lad1d1asii (dálvesiivus) ja mearrádusat sierralohpeohcamiid gid1d1agildosis gaskal miessemánu 5. b. ja geassemánu 30. b. Finnmárkkus ja Davvi-Romssas. Láhkaásahusa § 8 mielde galgá direktoráhta árvvos1tallat ja dohkkehit guovlluid gokko muohtaskohterlahttut galget biddjot boaittobeale guollejávrriide. Direktoráhta beales died1ihuvvo ahte hui moadde váiddaás1s1i meannuduvvojit. Lassin dáid bargguide lea Birasgáhttendepartemeanta addán Luondduhálddas1andirektoráhtii dihto bargguid sihke lága ja láhkaásahusaid mearrádusaid dulkomiin. Dus1s1e prinsihpalat ás1s1it galget ovddiduvvot Birasgáhttendepartementii mearrideapmái, geahc1a golggotmánu 7. b. 1992 T-5/92 johtuc1állosa, 3. siidu. Gielddas lea, mohtorjohtolatlága § 4 goalmmát lad1d1asa mielde, váldi ollásit dahje belohahkii gieldit mohtorfievrojohtalusa dihto jávrriin ja johkagaskkain gos álgovuorus lea lohpi lága mielde. Mohtorjohtolatlága § 5 vuosttas lad1d1asa a ja b bustávaid mielde, sáhttá gielddastivra addit láhkaásahusaid girddániid seaivumis ja girdileames ja mohtorfievrovuodjimis vuollel 2 njealjadaskilomehtera jávrriin. Dán láhkaásahusválddi1831 ii sáhte sirdit gieldda lávdegottiide dahje virgeolbmuide, numo dábálac1c1at lea lohpi go váldi lea biddjon gildii, buo. § 5 nuppi lad1d1asa. Dán njuolggadusa duogás1 lea go mearridit láhkaásahusaid lea nu dehálas1 ahte bajimus1 gieldda orgána ferte dan meannudit. Erenoamás1 árttaid geaz1il sáhttá gielda addit ovttaskas olbmuide lobi geavahit mohtorvuojána dahje girddána mii dábálac1c1at ii leat lohpi lága dahje láhkaásahusa mielde, buo. mohtorjohtolatlága § 6. Erenoamás1 árttaid doahpagii gullá ahte galgá gustot ávkkálas1 dahje dárbbas1las1 atnui. Sieiva lusta - dahje lustovuodjimii ii galgga lohpi. Gieldda mearrádusa dán mearrádusa mielde sáhttá guoddalit fylkkamánnái. Fylkkamánnis lea, gielddastivrra evttohusa mielde, váldi addit láhkaásahusa lobis vuodjit muohtaskohteriin dálvesiivvus erenoamás1 láhttuid mielde meahcis ja galbmon c1ázádagain. Dát lea sierranjuolggadus Finnmárkui ja Davvi-Romsii, buo. mohtorjohtolatlága § 5 goalmmát lad1d1asa. Dát sierramearrádus mearriduvvui geassemánu 8. b. 1984 nuppástuslágas nr. 71 Finnmárkui, ja viiddiduvvon gustot Davvi-Romsii od1d1ajagemánu 15. b. 1988 lágas nr. 4. Vuodjin dáid láhkaásahusaid mielde ii galgga ráddjejuvvot erenoamás1 ulbmiliidda. Gielddastivrras lea evttohanváldi, ja Birasgáhttendepartemeanta eaktuda ahte gielddastivra lea várrogas váldesirdimiin, geahc1a Od. prp. nr. 60, 1986-87, 15. siiddus. Mearrádusa duogás1 lea ahte Finnmárkku ja Davvi-Romssa dilálas1vuod1at lea erenoamáz1at, garra dálkkádagain; guhkes dálvi, oanehis geassi, guhkes gaskkat ja bied1ggus ássan. Dát dilálas1vuod1at cealkkihit ahte Finnmárkkus lea hui vuogas muohtaskohtera vuodjimii sihke sáhtto/johtolatgaskaoapmin ja veajuiduvvamii, geahc1a Od. prp. nr. 48 1983-84, 3. siidu ja Od. prp. nr. 60 1986-87 11. siidu. Váldi láhkaásahusa mielde meahccemohtorvuojániidda jna. Miessemánu 15. b. 1988 riikkalas1 láhkaásahus mohtorvuojániidda meahcis ja galbmon c1ázádagain lea hábmejuvvon nu ahte dat vuos albmada daid háviid go mohtorjohtolat leat lohpi sierra ohcama haga. Dát gusto § 2:i vuodjit bievllas olggobealde luotta ja § 3:i vuodjit dálvesiivvus. Vuodjin dálvesiivvus lea lohpi eanetgo bievllas daningo bievlavuodjin vahágahttá meahci eanet. Spiehkastagat gustojit vuodjit dihto ávkkiide earret ulbmiliidda mat leat namuhuvvon mohtorjohtolatlága § 4:s. Ulbmilat siskkildit ee. fievrridit stuorát álvvu, ráhkadit geainnuid ja rusttegiid, vuodjit almmolas1 gohccibálvalusa oktavuod1as, died1alas1 guorahallamat, turismarusttega doaimmahit, fievrridit iez1as muoraid fásta ássansadjái, ja fievrridit c1ujuhuvvon muoraid Finnmárkkus. Ii dárbbas1 ovttasge ohcat lobi vuodjit dákkár ulbmiliid mielde. Fylkkamánni sáhttá, earret láhkamearriduvvon lobiid lága § 4:s, ráddjet dahje gieldit vuodjit erenoamás1 ras1is guovlluin, buo. láhkaásahusa §§ 2 goalmmát lad1d1asa ja 3 goalmmát lad1d1asa. Juovlamánu 3. b. 1990 nuppástusa mielde sáhttá fylkkamánni sirdit dán válddi gielddastivrii. Jus eahpiduvvo gullágo vuodjin oppalas1 lobiide láhkaásahusa §§ 2 vuosttas lad1d1asis ja 3 vuosttas lad1d1asis, mearrida fylkkamánni, buo. §§ 2 njealját lad1d1asa ja 3 goalmmát lad1d1asa. Gielddastivrras lea váldi ee. addit lobi vuodjit muohtaskohterin oktagaslas háviid doaimmashehttejuvvomiidda, dáloniid dienasládje vuodjimii dihto háviid ja dihto eavttuid mielde bartaeaiggádiid fievrrideapmái biilageainnus bartii, buo. láhkaásahusa § 5. Lassin dáidda sáhttá gielddastivra spiehkastahkan addit lobi vuodjimii mii ii gula láhkaásahusa eará mearrádusaide, jus ohcci sáhttá duod1as1tit dan fertet ja mii ii gula mátkevuodjimii, ja mii ii gokc1o earaláhkai, geahc1a láhkaásahusa § 6. Birasgáhttendepartemeantta beales lea eaktuduvvon hiegis geavat dán spiehkastatnjuolggadussii. Láhkaásahusa § 5 nuppi lad1d1asa mielde sáhttá gielddastivrra sierralohpeváldi § 5 mielde sirdot álbmotválljejuvvon orgánii dahje gieldda virgeolbmui, ja váldi dahkat ean1kalmearrádusa § 6 mielde sáhttá dus1s1e váldesirdot eará álbmotválljejuvvon orgánii. Sierra guovlluin maid Luondduhálddas1andirektoráhta lea c1ujuhan, sáhttá fylkkamánni gieldda evttohusa mielde, bidjat láhttuid muohtaskohtervuodjimii dehálas1 guollejávriide ráddjejuvvon guovlluin. Guollejávrrit fertejit leat badjel 5 km eret boltojuvvon geainnus, guovlluin fertejit leat uhccán ássit ja leat bartaguovlluid ja ras1is luonddusuodjalus-, olgunastin- ja fuod1d1oguovlluid olggobealde, buo. láhkaásahusa § 8. Birasgáhttendepartemeanta eaktuda ahte dákkár láhttuid dus1s1e lea áigeguovdil dohkkehit Davvi-Norggas, geahc1a Od. prp. nr. 60 (1986-87) 10. siidu. Miessemánu 5. b. rájes geassemánu 30. b. rádjai lea mohtorjohtolat gielddus Finnmárkkus ja Davvi-Romssas, buo. láhkaásahusa § 4 goalmmát lad1d1asa ja § 9 vuosttas lad1d1asa. Fylkkamánni sáhttá spiehkastit gildosis ja mearridit ahte gielddus galgá gustot eará áigodagas, olles gildii dahje sierra guovlluide go adno dárbbas1uvvot áimmahus1s1at boazodoalloberos1tumiid, fuod1d1oberos1tumiid dahje eará beros1tumiid maid mohtorjohtolatláhka galgá áimmahus1s1at, buo. láhkaásahusa § 9 vuosttas ja nuppi lad1d1asa. Dát gielddus ii gusto vuodjimii masa lea lohpi njuolga mohtorjohtolatlága § 4 láhkavuod1uin, buo. láhkaásahusa § 9, man1imus1lad1d1asa. Láhkaásahus geavahit mohtorvuojána bievllas Birasgáhttendepartemeanta lea suoidnemánu 28. b. 1989:s addán sierra láhkaásahusa geavahit mohtorvuojániid bievllas árbevirolas1 johtolagaid mielde. Láhkaásahusa láhkavuod1d1u lea mohtorjohtolatlága § 4a. Gielddastivrra evttohusa mielde lea fylkkamánnis váldi diktit vuodjit mohtorvuojániiguin bievllas tráktorluottaid mielde maid sáhttá gohc1odit dábálas1 johtolahkan. Vuodjin dákkár johtolagain sáhttá dus1s1e diktit gokko mohtorjohtolat ovdal lea leamas1 lohpi, ja dus1s1e sáhttui barttaide ja bivddu, guollebivddu ja murjema oktavuod1as. Fylkkamánni váldi siskkilda vel lobi addit sierra mearrádusaid dákkár tráktorluottaide, masa gullá dihkkádeapmi, áigeráddjen, buorideamit ja mearrádusat dan ektui makkár vuojániin lea lohpi vuodjit . Eanavuovdinorgánain lea eanaeaiggádin váldi gieldit dahje ráddjet mohtorjohtolaga stáhta "matrikulerekeahtes" eatnamiin, buo. mohtorjohtolatlága § 10. 1982 rájes 1985 rádjai geavahii eanavuovdinhoavda dán válddi gieldit mohtorjohtolaga miessemánu 5. b. rájes suoidnemánu 1. b. rádjai boazodoalu ja fuod1d1uid deasttas. Man1n1il ii leat dát váldi adnon c1ujuhusain ahte mohtorjohtolat berres1ii muddejuvvot mohtorjohtolatlága ja iige eanaeaiggátvuoigatvuod1a vuod1ul. 4.21.4 Ás1s1emeannudeapmi ja geavat Ás1s1emeannudeapmi Fylkkamánnis lea dál guovddás1 sajádat hálddas1it mohtorfievrojohtolaga meahcis ja c1ázádagain lága. Dát ee. báhkkoduvvo lága § 5 goalmmát lad1d1asis ja 1988-láhkaásahusa § 4:s ahte fylkkamánni dat addá láhkaásahusa veajuiduvvanláhttuid dáfus ja láhkaásahusa § 8:s muohtaskohterláhttuin boaittobeale guollejávriin. Gieldda láhttoevttohusa meannudeamis ferte fylkkamánni ollislac1c1at árvvos1tallat evttohusa, ee. leago doarvái dárbu láhttuide, leago fágalas1 dohkálas1 bidjat láhttuid numo leat evttohuvvon ja leago deastta atnán riikkalas1 ja guovllu beros1tumiide. Fylkkamánni maiddái ovddasvástida sihkkarastit ahte ás1s1emeannudeapmi lea leamas1 hálddas1anlága njuolggadusaid mielde, ee. leatgo guoski bealit gieldda ja fylkkagieldda dásis beassan cealkit ovdal láhttut dohkkehuvvojit. Fylkkamánni sáhttá bidjat eavttuid omd. áiggi ráddjehusaide geavahit láhttuid dahje galget sierraláhkai dihkkádit j.s. Fylkkamánni mearrádusat láhttuid hárrái leat láhkaásahusat hálddas1anlága mielde, ja ás1s1emeannudannjuolggadusat hálddas1anlága VII kapihttalis láhkaásahusaid hárrái. Dát mearkkas1a ee. ahte ás1s1i galgá leat nu bures go vejolas1 died1ihuvvon ovdal mearrádus dahkko, ahte láhkaásahus galgá almmuhuvvot Norsk Lovtidend:s ja ahte dan ii sáhte guoddalit. Priváhta olbmuid sierralohpeohcan meahccemohtorjohtolaga gildosis miessemánu 5. b. rájes geassemánu 30. b. rádjai láhkaásahusa § 9 mielde galgá sáddejuvvot gieldda bokte fylkkamánnái. Fylkkamánni ean1kalmearrádusa sáhttá guoddalit hálddas1anlága njuolggadusaid mielde. Gielddas leat dehálas1 barggut mohtorjohtolatlága hálddas1eamis, sihke mearridanorgánan lága §§ 5 ja 6 ja láhkaásahusa §§ 5 ja 6 mielde ja fylkkamánni evttohanásahussan1832, geahc1a ee. lága § 5 goalmmát lad1d1asa veajuiduvvanlahttuid birra Finnmárkkus ja Davvi-Romssas ja § 8 láhttut dehálas1 guollejávriide. Eanas1 gielddain lea nammaduvvon nu gohc1oduvvon sierralohpelávdegoddi, masa lea sirdon gieldda váldi mearridit sierralohpeohcamiid láhkaásahusa §§ 5 ja 6 mielde. Sierralohpeohcamat galget leat c1állon, ja dain galget leat died1ut spáitoválljemis (áinnas sárgon kártii), áigodat ja logahallannummar. Láhkaásahusaid gárvvisteapmi lága § 5 vuosttas lad1d1asa a) ja b) bustávaid mielde leat mearrádusat mat sakka sulastahttet eanaplánema plána- ja huksenlága mielde. Láhkaásahusat galget sáddejuvvot guoskevas1 stáhta fágaeiseválddiide (suodjalussii, fylkkaeanadoallokantuvrii, fylkkageaidnokantuvrii ja fylkkamánni birasgáhttenossodahkii) ja fylkkagildii cealkámus1s1ii ovdal gielddastivra dahká mearrádusa. Láhkaásahusaid galgá dus1s1e fylkkamánni dohkkehit jus gielddastivra ii leat deastta atnán fylkkagieldda dahje guoski stáhta fágaeiseválddiid vuosteákkaide, buo. § 5 nuppi lad1d1asa. Mud1ui gustojit ás1s1emeannudannjuolggadusat hálddas1anlága VII kapihttalis láhkaásahusaid birra, buo. mii bajábealde lea celkon fylkkamánni hárrái. Vai ean1kalsierralohpeohcamat eai váldde nu guhkes áiggi ja healbba dasa ovdal luomuid j.s., lea Birasgáhttendepartemeantta beales od1d1ajagemánu 4. b. 1989 johtuc1állosis T-5/92, rávven gielddaid died1ihit álbmogii ahte ohcamat berres1ivc1c1e sáddejuvvot buori áiggis ovdal vuodjigoahtá, jus dárbbas1uvvo dihto áigemeriin. Váidin Fylkkamánni ean1kalmearrádus riikkalas1 láhkaásahusa § 9 nuppi lad1dasa mielde sierralobi gildosa miessemánu 5. b. rájes geassemánu 30. b. rádjai, sáhttá guoddalit Luondduhálddas1andirektoráhtii. Seamma gusto fylkkamánni mearrádussii § 2 njealját lad1d1asa mielde gullágo vuodjin bievllas daid ulbmiliidda mat leat logahallon láhkaásahusa § 2 vuosttas lad1d1asis ja dávistago vuodjin dálvesiivvus daid ulbmiliidda mat leat logahallon § 3 vuosttas lad1d1asis, buo. láhkaásahusa § 3 goalmmát lad1d1asa. Gieldda mearrádus mohtorjohtolatlága § 6 ja láhkaásahusaid §§ 5 ja 6 mielde, galget vuod1d1uduvvot ja sáhttet guoddaluvvot fylkkamánnái hálddas1anlága njuolggadusaid mielde, buo. mohtorjohtolatlága § 6 goalmmát lad1d1asa ja láhkaásahusa § 7 goalmmát lad1d1asa. Geavat Vaikko mohtorjohtolatláhka siskkilda sihke biilla, tráktora, mohtorsyhkkela, bealtabiilla, muohtaskohtera, fatnasa ja girdi, lea muohtaskohtera atnu ja boasttoatnu eanamus leavvan ja riidovulos11833, vaikko bievlavuodjin dál lea fylkkas áloládje lassáneaddji váttisvuohtan. 1987 guorahallamat c1ájehit ahte oktiibuot 60% ássiin háldejit muohtaskohtera, juogo go iez1a eaiggádus1s1et dahje go sáhttet luoikkahit. Sullii 25% háldejit meahccemohtorsyhkkeliid ja 21% meahccebiilla. Dánne johtaluvvo olu olggobealde geainnuid. Muohtaskohteriin duohtavuod1as vuddjoge olu. 50% sis geat dán guorahallamis ledje leamas1 jod1us ledje leamas1 olgun gaskal 1 ja 10 geardde, ja 31% ledje leamas1 mátkkis badjel 20 geardde. Hui duod1alas1 lea go 25% ledje vuodján biillain meahcceguovlluin, ja sullii 15% ledje vuodján mohtorsyhkkeliin dahje mopedain meahcis. (Gáldu: Friluftslivet i Finnmark, NIBR-rapport 1987:133) Ovdal láhkanuppástusa ja miessemánu 15. b. 1988 láhkaásahusa lei finnmárkogielddaid geavat hui loaz1z1a ja muhtumiin iige mohtorjohtolatlága eavttuid mielde. Dál lea geavat ain loaz1z1a, vaikko vuohttá eanet áddejumi váttisvuod1aide maid mohtorfievrojohtolagat dagaha. Dálvesiivvus addojit Finnmárkkus sullii 3000 sierralobi jahkái. Sullii 50% dáin leat addon riikkalas1 láhkaásahusa § 6 sierra spiehkastamearrádusa vuoigatvuod1avuod1uin, ja sullii 40% lea addon fievrrideapmái biilaluottas iez1as bartii. Dus1s1e sullii 10-20% sierralohpeohcamiin biehttaluvvojit. Gielddat main lea eanemus sierralohpeohcamat leat Mátta-Várjjat, Deatnu, Áltá, Unjárga, C1áhcesuolu, Kárás1johka ja Guovdageaidnu. Fylkkamánni birasgáhttenossodagas died1ihuvvo ahte od1d1ajagemánu 1. b. 1992 ledje fylkkas 291 dohkkehuvvon skohterláhttu sullii 5000 km guhki, ja sullii 650 km bievlamád1iid. Stáhta Geaidnodoaimmahagas Finnmárkkus died1ihuvvo ahte fylkkas lea sullii 4000 km almmolas1 geainnu. Fylkkamánni mearrádusa mielde leat dál fylkkas biddjon moanat bievlamád1iid, gos lea lohpi vuodjit erenoamás1 sierralobi haga. Muhtun mád1it mannet bartaguovlluide, ja earát fas geasuheaddji bivdo- ja guollebivdoguovlluide. Buot dát bievlamád1iit c1uvvot ásahuvvon tráktorluottaid. Finnmárkku fylkkagieldda ás1s1eovddideami mielde, ás1s1i nr. 29/92 bievlavuodjima hárrái, leat vuodjinvahágat meahcis meannuduvvon lassáneaddji ja duod1alas1 váttisvuohtan. Ártan lea ee.: - ahte boazoealáhus atná mohtorvuojániid áloládje eanet ulbmiliidda numo vuojehit/c1ohkket ealu, dábálas1 guod1oheapmái/geahc1c1ui, áiddiid/rusttegiid goziheapmái/mád1asatnimii jna. - ahte eanadoallu dad1is atná meahccevuojániid, erenoamáz1it sávzzadoalu oktavuod1as. - ahte menddo mán1ga gieldda addet menddo olu lobiid riikkalas1 láhkaásahusa § 6 mielde (sierra dárbbuide). - ahte menddo mán1ga bievlamád1ii leat menddo funet dihkkáduvvon ja fuonit, nu ahte dad1is od1d1a luottat vuddjojit. - ahte mán1ga fylkka tráktorluottain ja vuodjinluottain lea dakkár dásis ahte lea váttis diehtit gokko luodda nohká ja meahcci álgá. - ahte leat ráhkaduvvon meahccebiilla-, rusttet- dahje bartaluottat almmá árvvos1tallamin mo dát c1uohcá lundui ja birrasii go dáid meassamiid ii leat geatnegahtton died1ihit plána- ja huksenlága huksenmearrádusaid mielde. - ahte lassi bartahuksen gáibida bistevas1 vuodjinmád1ii gitta bartta lusa. - ahte Suodjalus garrasit loaktá meahci hárjehallamiid oktavuod1as ja ahte dát doaibma lea spiehkastuvvon gildosis. - ja viimmat ahte váilevas1 diehtojuohkima geaz1il lea vahágiidda áddejupmi váilevas1. Finnmárkku fylkkagieldda beales leat evttohuvvon ies1gud1et doaibmabijut sihkkarastin dihte bievlavuodjima ráddjehusa. Evttohuvvo ee. ahte mohtorjohtolatlága § 4 nuppástuvvo nu ahte buot vuodjinvuogit olggobealde dohkkehuvvon láhttuid galget gildot, muhto galgá sáhttit diktit addit sierralobiid gildosis ee. ealáhusdoalliide. Dasto evttohuvvo nannet gohcci ja goziheami, buoridit diehtojuohkima ja dihkkádeami ja buoridit láhttuid ja c1avget dárkkisteami sierralohpegeavada. Evttohus lea dasto ahte ii galgga addot sierralohpi veajuiduvvamii, ahte bievlamád1iid atnu boazodollui galgá geahpeduvvot ja ahte galgá ásahit avádagaid main ii galgga suovvat johtit mohtorfievrruiguin. Gielddat dat ovddasvástidit dihkkádeami, heivehallet láhttuid ja ráhkadit biilabisánansajiid veajuiduvvanláhttuide. Datte lea ovttasbargu gaskal gielddaid ja Statskog-Finnmark Várrebálvalusa. Várrebálvalusa doaibmá maiddái rád1d1eaddin ja oaivadeaddjinge gielddaide láhttoválljemiin. Dasa lassin árvvos1tallá Várrebálvalus, Fylkkamánni birasgáhttenossodaga ovddas, sierralobiid mat leat addon lága ja láhkaásahusaid mielde. Várrebálvalus oaz1z1u mán1gosa buot sierralobiin ja árvvos1tallá dán mielde maid diehtá ies1gud1et gielddaid geavadis. Dábálas1 boleseiseválddiide gullá bearráigeahc1c1at ahte mohtorjohtolatláhka oktan láhkaásahusaid mearrádusaiguin doahttaluvvojit. Bolesis leat datte ráddjejuvvon resurssat, ja lea c1ájehuvvon bearráigeahc1c1u lea váilevas1. Finnmárkkus lea Boazobolesisge gohcceváldi, ja ovttasbargá lahka Várrebálvalusain. Várrebálvalusas lea ráddjejuvvon bolesváldi miehtá fylkka ee. mohtorjohtolatlága mielde, ja ferte juohke jagi ohcat Justisdepartemeanttas oaz1z1ut dán bolesválddi. Justisdepartemeantta gohc1c1osa mielde galgá c1ielga gohccebargu leat ovttas bolesain/leansmánniin. Nuorta-Finnmárkus gohcco váldoás1s1álac1c1at ovttas Boazobolesiin, muhto Kárás1joga rájes ja oarjjás lea ovttasbargan sihke Boazobolesiin ja leansmánnekantuvrraiguin. Man1imus1 áiggi leat leansmánnekantuvrrat oz1z1on dárbbas1las1 neavvuid nu ahte buorebut sáhttet doaimmahit mohtorjohtolatgohcci. Ii leat datte fylkka buot leansmánniid gaskkas seamma án1girvuohta ja áddejupmi dákkár gohcci dárbui. Go ná oktasac1c1at gohcá, bargá boles boliisa bargguid ja c1állá raporttaid. Jus Várrebálvalus fuobmá láhkarihkkumiid eará doaimmaid oktavuod1as, died1ihuvvo dát ás1s1ec1uoc1c1aldahttieiseváldái mii mearrida galgágo dahkat dainna maidege. Eanas1 váttisvuod1at mohtorjohtolaga geaz1il meahcis leat lagas1guovlluin ja bartaguovlluin. Dálvet lea buot mohtorjohtolatgohcci muohtaskohteriin, muhto geasset lea muhtun ráje mohtorjohtolatgohccis helikopteriin ja dalle álo ovttas bolesiin dahje leansmánnebálvváiguin. 5. Friddjasuohkangeahc1c1aleapmi Guovdageainnus 5. KAPIHTTAL 5. Friddjasuohkangeahc1c1aleapmi Guovdageainnus 5.1 ÁLGGAHUS Guovdageainnu suohkanis lea stuorámus eanaviidodagat Norgga buot gielddaid gaskkas (sullii 10 000 km2). Suohkanis ledje od1d1ajagemánu 1. b. 1993 3080 ássi. Numo Finnmárkkus mud1ui lea dáppege buot meahcci matrikulerekeahtes stáhtaeatnamat maid Finnmárkku eanavuovdinkantuvra hálddas1a njukc1amánu 12. b. 1965 eanavuovdinlága ja láhkaásahusaid ja mearrádusaid mielde mat dan láhkavuod1ul leat addon. Eanemus oassi guovllus leat birzzehis1834 ja ras1is luondduguovllut. Birrasii 50% ássiin gullet vuod1d1oealáhusaide ja dain lea sullii 35% boazodoallu áidna eallingeaidnun. Sihke ealáhusdoaimma ja veajuiduvvanárjjalas1vuod1aid geaz1il lea mohtorfievrojohtolat meahcis buot jahkodagain. Suohkana riggodagat leat danin garrasit gollan, mii lea mielddisbuktán ahte suohkanis lea bohciidan riidu luondduriggodagaid geavaheamis, erenoamáz1it gaskal boazodoalu ja "dáloniid". Suohkana áddejupmi lea leamas1 ahte ovddes1 hálddas1anvuogádat ii lean doarvái buorre stivret ja gozihit meahcceriggodagaid geavaheamis suohkana beros1tumiid, geavaheddjiid dárbbu ja luondduvud1d1osa gierdama ektui. Sii háliidedje danin nannosat báikkálas1 stivrema ja ovddasvástádusa suohkana meahcceguovlluide. 5.2 LÁHKA- JA LÁHKAÁSAHUSVUOĐUS Juovlamánu 19. b. 1986 gonagaslas1 cealkámus1as oac1c1ui Guovdageainnu suohkan friddjasuohkana árvodási miessemánu 2. b. 1986 gaskaboddosas1 lága nr. 16 vuoigatvuod1avuod1uin gielddaid ja fylkkagielddaid (friddjasuohkanláhka1835) viiddiduvvon geahc1c1alandoaimmain1836. Dán lága mielde sáhtii iskat juksat earret eará gieldda hálddas1eami buorebut heivehit báikkálas1 dilálas1vuhtii, buorebut bálvalit ássiid ja ávkkástallat juvssahahtti riggodagaid buoret ja beaktilat láhkai. Guovdageainnu suohkan oz1ai od1d1ajagemánu 4. b. 1989 friddjasuohkangeahc1c1aleami biras- ja luonddusuodjalanhálddas1eami oktavuod1as oaz1z1un dihte stuorát báikkálas1 stivrema ja ovddasvástádusa geavahit suohkana luondduriggodagaid. Friddjasuohkanlága § 5 láhkavuod1uin mearridii Guovdageainnu suohkanstivra c1akc1amánu 18. b. 1991 mearrádusláhkaásahusa suohkana biras- ja luonddusuodjalanhálddas1eapmái. Dán láhkaásahusa dohkkehii Gielddadepartemeanta guovvamánu 25. b. 1992 ja gustui od1d1ajagemánu 1. b. 1993 rádjai. Gaskaboddosas1 láhka friddjasuohkaniid birra bod1ii geassemánu 26. b. 1992 lága nr. 87 almmolas1 hálddas1eami iskkadeami birra sadjái, mii bod1ii fápmui od1d1ajagemánu 1. b. 1993. Lága § 7 láhkavuod1uin mearridii Gieldda- ja bargodepartemeanta guovvamánu 15. b. 1993 od1d1a friddjasuohkanjuolggadusaid seammaláganin go ovdal Guovdageainnu suohkanii. Gieldda- ja bargodepartemeantta guovvamánu 15. b. 1993 girjjis leat njuolggadusat gustojeaddjin od1d1ajagemánu 1. b. 1996 rádjai. Dás ráddjet c1ad1amannat guovvamánu 15. b. 1993 láhkaásahusa friddjasuohkannjuolggadusaid hárrái Guovdageainnu suohkanis. Fuomás1uhttitge ahte dás dus1s1e c1ad1amannat friddjasuohkangeahc1c1aleami biras- ja luondduhálddas1eapmi dáfus, eará surggiid iskandoaibma ii máinnas1uvvo. 5.3 HÁLDDAS1ANORGÁNAT JA DAID VÁLDI Dás máinnas1uvvo dus1s1e gieldda hálddas1anorgána, vaikko sihke Birasgáhttendepartemeanta, Luondduhálddas1andirektoráhta ja Eanadoallodepartemeanta ja Fylkkamánni birasgáhttenossodat iez1aset fágasurggiin leat bajábealde gieldda ja dihto háviid doibmet gieldda mearrádusaid váidalanásahussan. Dáid orgánaid váldi lea meannuduvvon c1ielggadeami resursamiel c1ad1amannamis, ja c1ujuhuvvo dáid kapihttaliidda. Finnmárkku stáhta eatnamiid hálddas1eaddjin, ja danin Guovdageainnuge, lea Statskog:s ain moanat eanaeaiggátrád1d1ejumit, vaikko muhtun oassi dáin leat sirdon suohkanii. Statskog:a ja Finnmárku eanavuovdinkantuvrra hálddas1eamit eaige guoskkahuvvo dás. C1ujuhuvvo oppalas1 c1ad1amannamii bajábealde 2. kapihttalii eanavuovdinortnega birra. Birasgáhttema ja luondduhálddas1eami váldolávdegottis lea hálddas1anovddasvástádus geahc1c1aleapmái, geahc1a láhkaásahusa § 2. Váldolávdegottis galget leat 7 miellahtu várrelahtuiguin maid suohkanstivra vállje. Unnimus okta miellahtuin berres1ii leat ovdagotti miellahttu, ja okta miellahtuin galgá ovddastit boazoealáhusa. Váldolávdegoddi galgá válljet 3 miellahttosas1 bargolávdegotti. Birasgáhttema ja luondduhálddas1eami ossodaga jod1iheaddjis lea lávdegotti c1állingoddedoaibma ja lea vuoigatvuohta ja geatnegasvuohta searvat c1oahkkimiin hállanvuoigatvuod1ain, geahc1a láhkaásahusa § 4. Váldolávdegoddi sáhttá sirdit válddis bargolávdegoddái ja hálddahussii, muhto bargolávdegotti dahkan mearrádusat, fertejit leat ovttajienalac1c1at vai leat fámolaz1z1an, geahc1a láhkaásahusa § 5. Láhkaásahusa § 6:s c1uovvu ahte ovdagoddi sáhttá rievdadit váldolávdegotti mearrádusa jus unnimusat goalmmátoassi ovdagotti miellahtuin, sátnejod1iheaddji dahje rád1d1eolmmái dan gáibidit. 5.4 FRIDDJASUOHKANGEAHC1C1ALEAMI SISDOALLU Birasgáhttema ja luondduhálddas1eami váldolávdegoddi oac1c1ui sirdot bargguid mat ovdal ledje earret eará fuod1d1olávdegottis ja sáivabivdolávdegottis. Man1n1ilgo dát stáhta lávdegottit leat heaittihuvvon ja barggut sirdon gildii, eai siskkil geavadis dát barggut s1at friddjasuohkangeahc1c1aleapmái, vaikko dat formálalac1c1at leat mearriduvvon láhkaásahusa § 3 vuosttas lad1d1asis. Friddjasuohkangeahc1c1aleami oktavuod1as oac1c1ui suohkan sirdot muhtun bargguid ja válddi bivddu, guollebivddu, lubmema ja muorrac1ujuheami hálddas1eamisge buo. friddjasuohkannjuolggadusa § 3 nuppi lad1d1asa a rájes c rádjai. Dát leat barggut ja válddit mat eanavuovdinkantuvrras ja Statskog:s leat matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiin mud1ui Finnmárkkus. Njuolggadusa § 3 c:s ovdanboahtá ahte váldolávdegoddi sáhttá mearridit sierralohpeohcamiid mohtorfievrojohtolat meahcis ja c1ázádagain lágas daid guovlluin gos suohkanis lea sierralohpeváldi njuolggadusaid mielde. Dát váldi lea juo suohkanis miessemánu 15. b. 1988 láhkaásahusa nr. 356 §§ 5 ja 6 mielde mohtorvuodjima birra meahcis jna. Guovvamánu 25. b. 1992 dohkkehanmearrádusas ovdanboahtá ahte Gielddadepartemeanta lea bidjan dihto ráddjehusaid suohkana hálddas1eapmái. Suohkanii sáhttá dus1s1e sirdit muddenválddi ja váikkuhangaskaomiid mat juo leat lágaid mielde. Buot váidinortnegat galget bisuhuvvot, ja iez1aset fágasurggiin galgá Birasgáhttendepartemeanta ( bivdu, guollebivdu ja mohtorjohtolat ) ja Eanadoallodepartemeanta ( luopmánat ja murrenc1ujuhus ) sáhttit suohkana bagadallat. Gieldda hálddas1eapmi ferte leat ies1gud1et surggiid riikkalas1 politihka rámmaid siskkobealde. Guovddás1 prinsihppa leat dasto ahte galggas1edje leat seamma njuolggadusaid buot fylkka ássiide, namalassii ahte finnmárkolac1c1at mud1ui galget doalahit vuoigatvuod1aideaset. Konkrehta mearkkas1a dát ahte galget leat govttolas1 bivdo- ja guollebivdohattit ja ahte vierrogiliássit eai galgga fud1os1bivddu ovddas máksit badjel 3 geardde eanet go giliássit. Almmolas1 hálddas1eami iskkadeami lága § 4:sge ovdanboahtá ahte ii sáhte dohkkehit iskkademiid mat spiehkastit gieldalága vuod1d1omearrádusain gielddaid ja fylkkagielddaid doaimma ordnemis. Iige sáhte spiehkastit hálddas1anlága ás1s1emeannudannjuolggadusain ja eará lágaid ás1s1emeannudannjuolggadusain mat leat addon ovttaskas olbmuid riektesihkkarvuod1a deasttas, jus od1d1a njuolggadusat eai áimmahus1a dáid deasttaid seamma bures. Dasto ii sáhte dohkkehit iskkademiid mat mearkkas1it vuoigatvuod1aid gárz1z1ideami dahje geatnegasvuod1aid viiddideami mat ovttaskas olbmuin leat gustojeaddji lágaid mielde. Dasto ovdanboahtá lága § 5:s ahte, spiehkastuvvon mearrádusaid buhtadeapmái, láhkaásahusa bokte galget ráhkadit dárkilat njuolggadusaid iskkadeami c1ad1aheapmái, ja ahte dáid láhkaásahusaid galgá Gieldda- ja bargodepartemeanta dohkkehit. Váldolávdegotti barggut ja bargosuorgi ovdanboahtá láhkaásahusa § 3:s. Váldolávdegottis lea, numo namuhuvvon bajábealde, dat váldi mii suohkanis lea miessemánu 15. b. 1992 lága nr. 47 luossaguoli ja sáivaguoli birra jna., miessemánu 29. b. 1981 lága nr. 38 fuod1d1u birra ja miessemánu 29. b. 1957 lága nr. 16 olgunastima birra mielde. Fuod1d1ohálddas1eami dáfus galgá suohkan "hálddas1it bivdohálddas1eami stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin suohkanis, masa gullá mearridit bivdogoarttaid ja hattiid ja olgoriikalac1c1aid bivdolobis", geahc1a láhkaásahusa § 3 nuppi lad1d1asa a bustáva. Dát lea hui viiddis váldesirdin1837 suohkanii, ja ii leat ráddjejuvvon mearridit bivdogoarttaid, hattiid ja olgoriikalac1c1aid bivdolobi. Buot bivdovuoigatvuod1a hálddahus gullá prinsihpas suohkanii. Fud1os1bivdui sáhttá váldolávdegoddi láhkaásahusa mielde oanidit bivdoáiggi daid bivdoáiggiin maid bajit fágaeiseváldi lea mearridan nálliide maid lea lohpi bivdit. Váldi lea sirdon váldesirdima bokte Birasgáhttendepartemeanttas. Bivdoáiggi oanideami ferte mearriduvvot láhkaásahussan. Váldolávdegoddi sáhttá dasto juohkit suohkana bivdoguovlluide ja juogadit bivdiid guovlluide ja muddet beanageavaheami bivddus. Ealgabivdui sáhttá váldolávdegoddi juohkit suohkana bivdoguovlluide, mearridit goddineriid ja juogadit eriid ies1gud1et bivdoguovlluide. Ealgabivdui sáhttá ásahit sierra haddevuogádaga. Suohkan ráhkada sierra njuolggadusaid ies1gud1et bivdoguovlluid juohkimii, ja mearrida njuolggadusaid olgoriikalac1c1aid fuod1d1obivdolohpái. Fuod1d1uid dihte sáhttá lávdegoddi viiddidit beatnagiid gittadoallamage. Gittadoallan omiid dihte ferte Eanadoallodepartemeanta dohkkehit. Váldi muddet guollebivdu gusto dus1s1e sáivaguliide. Dán suorggisge lea lávdegoddi oz1z1on viiddis válddi "hálddas1it sáivabivddu suohkanis, masa gullá mearridit oaggungoartahattiid sidjiide geat eai ása fylkkas ja olgoriikalac1c1aide." (min deattuhus). Lávdegoddi sáhttá dasto lihttoláigohit guollebivdovuoigatvuod1a earáide stáhta eatnamiin, addit lobiid c1ujuhit fierbme- ja/dahje nuohtteguollebivdui ja addit njuolggadusaid olgoriikalac1c1aid guollebivdui 5 km eret riikkageainnus. Suohkanis lea dasto vejolas1vuohta muddet bivdiid ja guollebivdiid logu jus oaivvilduvvo ahte fuod1d1uid dahje eará beros1tumiid deasta numo omd. boazodoalu dan gáibida. Suohkan ii sáhte datte dahkat mearrádusaid mat addet suohkanássiide oktovuoigatvuod1a ná bivdit dahje bivdit guliid, muhto sáhttet addot mearrádusat mat muhtun muddui addet giliássiide vuosttasvuoigatvuod1a, numo Finnmárku eanavuovdinkantuvrras lea fylkka matrikulerekeahtes stáhtaeatnamiidda mud1ui. Suohkana duohken lea mo stivre olgoriikalac1c1aid lobi bivdit dahje bivdit guliid. Sáhttá addit sierra njuolggadusaid mat spiehkastit fylkkas mud1ui. Suohkan sáhttá mearridit olgoriikalac1c1aide hattiid dainna ráddjehusain ahte hattit eai sáhte leat badjel 50% alit go sidjiide geat ásset fylkkas. Eará meahccehálddas1eami dáfus, sáhttá váldolávdegoddi vuohc1c1an mearridit sierralohpeohcamiid mohtorfievrojohtolat meahcis ja c1ázádagain lágas dálá válddi njuolggadusaid mielde, mii lágas dahje láhkaásahusas lea biddjon suohkanii. Suohkan lea oz1z1on lobi bidjat divada dákkár sierralohpeohcamiid meannudeapmáige, geahc1a geassemánu 29. b. 1993 láhkaásahusa § 1. Suohkan lea dasto oz1z1on sirdot válddi dahkat mearrádusaid eanavuovdinláhkaásahusa § 8a mielde luomejekkiid c1ujuheamis. Suohkan ii sáhte muhttit njuolggadusaid luomevalljiid c1ujuheapmái, ja leat dus1s1e badjelasas váldán válddi mii Finnmárku eanavuovdinkantuvrras lea dán mearrádusa mielde. Suoidnemánu 19. b. 1990 girjjis Finnmárkku eanavuovdinkantuvrras lea Guovdageainnu suohkanii váldesirdon addit earáidego finnmárkolac1c1aide lobi lubmet. Lubmema njuolggadusat Finnmárkkus leat vihkkedallon dárkilat Riektejoavkku c1ielggadeami 3.10. kapihttalis ja Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.7. kapihttalis. Suohkan ovddasvástida muorrac1ujuheami lastavuovddisge ja galgá hálddas1it eanavuovdinláhkaásahusa § 8 mii addá giliássiide vuoigatvuod1a earret eará oaz1z1ut c1ujuhuvvot dálloatnui nuvttá muoraid lastavuovddis. Geat eai leat giliássit dahje áigot vuovdit boaldinmuoraid dahje atnit muoraid áiddiide, bartii j.s. fertejit máksit c1ujuheami ovddas. Dán dárkilat válddahallamii c1ujuhuvvo Hálddas1anjoavkku c1ielggadeami 4.4. kapihttalii vuovddi birra, ja Riektejoavkku c1ielggadeami 3.2 kapihttalii muorraávdnasiid birra. Meahccehálddas1eami sisaboad1ut dán láhkaásahusa mielde galget mannat suohkana meahccefondii maid váldolávdegoddi galgá háldet suohkanstivrra dárkilat mearriduvvon njuolggadusaid mielde, geahc1a láhkaásahusa § 3 man1imus1lad1d1asa. Friddjasuohkangeahc1c1aleami mearrádus mearkkas1a ahte váldi muddet bivddu, guollebivddu jna. lea biddjon hálddas1anorgánii mas seammás lea almmolas1rievttálas1 hálddas1anválddi eanet lágaid mielde. Dát guovttegeardásas1 doaibma1838 dagaha ahte seamma olbmot galget hálddas1it beros1tumiid mat dávjá sáhttet leat vuostálasti. Ovddes1 fuod1d1olávdegottis eai lean omd. makkárge rud1alas1 beros1tumit maidda dárbbas1ii deastta atnit ealgaeriid mearrideames, go ealgabivddu sisaboad1ut manne Stáhta vuvddiid vuovdehálddas1eapmái. Dál oaz1z1u váldolávdegoddi, ja danin suohkan, háldenvuoigatvuod1a suohkana fuod1d1ohálddas1eami sisaboad1uide. Suohkan lea ásahan organisas1uvnna mii ollásit dahje belohahkii galgá ruhtadit doaimmas meahccehálddas1eami sisaboad1uin. Rud1alas1 deasttaid ferte dás árvvos1tallat earret eará luonddu- ja meahcceriggodagaid deasttaid ektui. Sisaboad1uid dárbu lea omd. báhkkoduvvon go suohkana dál lea oz1z1on doarjaga gáibádusastis galgat váldit divada meannudit meahccemohtorjohtolaga ohcamiid. Erohus gaskal almmolas1 hálddas1eami ja eananeaiggáthálddáhusa lea dás eahpec1ielggas, ja doaimmat s1addet mealgat latnjalassii. Lihkostuvvágo dáid deasttaid veajihit njuolga1839 vuostálaga bures, ferte oaidnit friddjasuohkangeahc1c1aleami árvvos1tallamis. 5.5 ÁS1S1EMEANNUDEAPMI JA GEAVAT Ás1s1emeannudeapmi Gieldda ás1s1emeannudeapmi ii leat prinsihpas earalágango ás1s1emeannudeapmi mii mud1ui gusto surggiide maidda lea addon lohpi dahkat iskkadeami. C1ujuhuvvo dasa mii lea celkon ás1s1emeannudeamis fuod1d1uid, sáivabivddu, luopmániid, vuovddi, mohtorjohtolaga ja olgunastima kapihttaliin. Hálddas1anlága ja guoski sierralágaid láhkaásahusaid váidinnjuolggadusat, galget gustot mearrádusaide maid suohkan sáhttá dahkat friddjasuohkangeahc1c1aleami olis, geahc1a láhkaásahusa § 7. Geavat Suohkan oac1c1ui guovvamánu 1992:s dohkkehuvvot friddjasuohkangeahc1c1aleami. Dát mearkkas1a ahte 1993:s leat unnán masa c1ujuha. Sáhttá namuhit ahte go suohkan 1988:s ozai meahcceriggodagaide lassi báikkálas1 stivrema, digas1tallui gaz1aldat án1girit fylkkas. Mán1ggas balle ahte suohkan livc1c1e gieldán buohkaid earáid geavahit meahci Guovdageainnus ja ahte livc1c1e mán1ggalágan njuolggadusat, hattit ja vejolas1vuod1at bivdui, guollebivdu, murjemii ja olgunastimii fylkkas mii dassáz1ii lei leamas1 oktasas1guovlun. Dát vuosteoainnut ledje muhtun muddui daningo álgo ohcama ii lean suohkan doarvái vuod1ustan. Danin sáddejuvvui man1n1il 1991:s od1d1a ohcan mii buorebut vuod1ustii guovddás1 deasttaid manne háliidedje meahcceriggodagaid eanet stivret báikkálac1c1at. Geahc1c1aleapmi mearkkas1ii stuorra hástalusaid suohkanii, mas álggus ledje hui unnán resurssat c1oavdit bargguid mat ain ihte. Álggus juo álggahuvvui buorre ovttasbarggu Finnmárkku eanavuovdinkantuvrrain ja Stáhta vuvddiin c1oavdin dihte váttisvuod1aid ja sihkkarastit njuovz1ilis váldesirdima suohkanii. Moanat ovttasbarggut s1iehtadallo gaskal suohkana ja Finnmárkku eanavuovdinkantuvrra ja Statskog earret eará sáivabivddu, ealgabivddu ja vuovdefáldevirggiid sirdimis. Suohkanii lei erenoamás1 dehálas1 báikkálac1c1at stivret fuod1d1origgodagaid nu ahte báikegotti vásáhusat ja oaivilat vuhtii váldojedje. Dát lea dagahan ahte suohkan bivdojahkodaga 1992/93 rájes mearridii man1idit rievssatbivddu c1akc1amánu 10. b. rájes 20. b. rádjai nu ahte sáhtii muddet ja stivret rievssatlohkobáhc1c1ima. Váldolávdegotti mearrádus sáddejuvvui gulaskuddamii fylkkas. Dát gárz1z1ideapmi dagahii 1992:s dihto váttisvuod1aid ránnjágielddaide, maidda dalle eanet bahkkejedje bivdit geat dábálac1c1at livc1c1e bivdán Guovdageainnus juo c1akc1amánu 10. b. rájes. Go fuod1d1obivdu álggii c1akc1amánu 25. b, dagahii dát ahte seamma áigodagas bivde suohkanis sihke fuod1d1uid ja fud1oz1iid. Namuhanveara lea ahte fud1os1bivdu mud1ui, omd. njoammiliid, ain sáhttá Guovdageainnus bivdit c1akc1amánu 10. b. rájes. Bivdoáiggi oanideami dáfus, lea eahpec1ielggas leago Guovdageaidnu suohkan oz1z1on válddi gáibidit ás1s1ec1uoc1c1aldahttima1840 stáhta beales bivdoriektelaz1z1an1841 rán1ggás1tanlága § 407 rihkkumis. Suohkan lea eaktudan ahte váldi gáibidit ás1s1ec1uoc1c1aldahttima lea váldesirdima váikkuhus. 1992:s vuvdo badjelas1 700 bivdogoartta Guovdageainnus, badjelas1 30% goarttain vuvdo ránnjágieldda Álttá olbmuide, ja sullii 8% goarttain vuvdojuvvo guovdageaidnolac1c1aide. Oktiibuot sullii 43% bivdogoarttain vuvdo finnmárkolac1c1aide, ja sullii 35% goarttain vuvdo mátta-norgalac1c1aide. 1992:s eai logahallon olgoriikalac1c1aid bivdoohcamat. (Gáldu: Jaktstatistikk fra Guovdageaidnu- Kautokeino kommune) 1992:s oac1c1ui suohkan sullii 170 000 ru. sisaboad1uid fud1os1bivddus. 1993/94:s leat mearriduvvon c1uovvovas1 bivdogoartahattit: Jahkodatgoarta giliássiide: 100 ru. Jahkodatgoarta earágiliássiide: 300 ru. Vahkkogoarta Guovdageainnu suohkanis: 250 ru. 3-beaivvi goarta: 150 ru. Guovdageainnus hálddas1ii 1992/93:s fuod1d1obivddu Finnmárkku hálddas1eapmi, ja seamma hattit ja mearrádusat gusto dalle Guovdageainnu suohkanii. Bivdojahkodaga 1993/94 rájes váldá Guovdageaidnu ies1 ovddasvástádusa, ja oaz1z1u dalle sisaboad1uid mat fylkkas mud1ui mannet Statskog:i. 1993:s lea Guovdageainnus mearriduvvon vuod1d1odivat mii rievdá gaskal 1500 ru. ja 2040 ru. ealli nammii, gilohaddi gaskal 28,50 ja 31,50 ru. ja sagahanárvolásahusa1842 badjel 2,5 jagi ja boarrasat nji??elasaide 660 ru. Guovdageainnus lea goddinlohku dábálac1c1at sullii 25- 30 ealli. Dáin goddojit sullii 40-50%. Finnmárkku hálddas1eamis ledje 1992:s sisaboad1ut sullii 80 000, - ru. fuod1d1obivddus Guovdageainnus. Guovdageainnu suohkan navdá oktasas1 fuod1d1osisaboad1uid 1993:s leat sullii 270 000 ru. Oaggungoarttaid vuovdimis olgoriikalac1c1aide ja sidjiide geat eai ása Finnmárkkus bod1ii 1992:s sullii 60 000 ru. 1993/94:s leat mearriduvvon c1uovvovas1 hattit oaggungoarttaide: Olgoriikalac1c1aid guollebivdu gitta 5 km eret riikkageainnus: 1 beaivegoarta: 70 ru. 3 beaivvegoarta: 100 ru. 1 vahkkogoarta: 190 ru. 10 beaivvegoarta: 250 ru. Olgoriikalac1c1aid guollebivdu badjel 5 km riikkageainnus: 1 beaivvi goarta: 90 ru. 3 beaivvi goarta: 120 ru. 1 vahkkogoarta: 210 ru. 10 beaivvegoarta: 270 ru. Oaggungoarttat dáz1aide geat eai ása Finnmárkkus: 1 beaivvi goarta: 50 ru. 3 beaivvi goarta: 70 ru. 1 vahkkogoarta: 130 ru. 10 beaivvegoarta: 240 ru. Jahkodatgoarta: 240 ru. Sierralohpeohcamiid meannudeapmái mohtorjohtolatlága ektui lea divat mearriduvvon ru. 150, buo. geassemánu 29. b. 1993 láhkaásahusa máksit divada meannudit ohcamiid mohtorjohtolatlága § 1 mielde. (Gáldu: Guovdageainnu suohkan) 5.6 VIIDDIDIT FRIDDJASUOHKANGEAHC1C1ALEAMI ? Guovdageainnu suohkanis c1uvgejuvvo ahte árvvos1tallá viiddidit iskkadeami siskkildit lágaidge maid eará orgánat hálddas1it, numo omd. boazodoallohoavda ja Finnmárkku eanavuovdinkantuvra. Árvvos1tallo earret eará suohkana dohkkehit guod1oheaddjibarttaid sajiid ja boazoáiddiid ja mearridit eavttuid daid cegget, gohcit guohtondili ja boazologu ja sierralohpeváldi guohtumii guovlluin mat leat boazoguohtumii ráfáiduhtton. Dasto dáhttu suohkan badjelasas váldit válddi mii Fylkkamánni birasgáhttenossodagas lea meahccemohtorjohtolaga lága ja láhkaásahusa mielde. Vejolas1 viiddideamis lea guovddáz1is dáhttuge ásahit suohkana biras- ja luonddu gohcci. Dat galgá ovddasvástidit suohkana meahcceriggodagaid goziheami ja kártema. Dákkár gohcci galgá eanetgo dálá Boazoboles ja Várrebálvalus bargat eastadeaddji doaibmabijuiguin ja kártet meahcceriggodagaid ja vejolas1 luonddu ja birrasa áitagiid, ja plánet ja c1ad1ahit doaibmabijuid mo sihkkarastit riggodagaid. Dát dáhttu viiddidit friddjasuohkangeahc1c1aleami lea suohkanis buot meahcceriggodagaid oppalac1c1abut (ja ovttalat) hálddas1it. GÁLDUT FINNMÁRKKU EATNAMIID JA C1ÁZIID HÁLDDAS1EAPMI Andresen, Astri: Sii`daen som forsvant. Řstsamene i Pasvik etter den norsk-russiske grensestrekningen i 1826, Sřr-Varanger Museum 1989 (historjjá váldobargu, Romsa, 1983). Benum, Edgeir: Sentraladministrasjonens historie, bd. 2 (1845-1884), 1979. Bergvesenet: Orientering om utnyttelse av mineralske ressurser - aktuelle lover og regler. Notat av 13 mars 1991. Besl. O. nr. 72, cuon1om. 9. b. 1992: Vedtak til lov om laksefisk og innlandsfisk m.v. Besl. O. nr. 78, miessem. 15. b.1992: Vedtak til lov om forsřk i offentlig forvaltning. Besl. O. nr. 88, geassem. 2.b.1992: Vedtak til lov om endring i vassdragsreguleringsloven m.fl. Besl. O. nr. 107, geassem. 15. b. 1992: Vedtak til lov om endringer i lov av 29. mai 1981 nr. 38 om viltet. Besl. O. nr. 118, miessem. 27. b. 1993: Vedtak til lov om endringar i lov av 18. mars 1955 nr. 2 om tilskiping av jordbruk (eanaláhka) m.fl. Besl. O. nr. 133, c1akc1am. 17. b. 1992: Vedtak til lov om kommuner og fylkes­kommuner (gielddaláhka). Dalseide, Nils: Fritidsbebyggelse etter plan- og bygningsloven. Od1d1ajagem. 1991. De Regno Danić et Norwegić Tractatus varij, 2. dea. Universitetsbiblioteket i Oslo. Den finske fare. Sikkerhetsproblemer og minoritetspolitikk i nord 1860-1940, 1981. Diplomatarium Norvegicum VII nr. 621; Vii nr. 644, 645, 646; II nr. 1116). Direktoratet for naturforvaltning Terje Karterud bokte: Forvaltningen av de store laksevass­dragene i Finnmark, grensevassdragene Pasvikelva og Grense-Jakobselv, utvisning av lakse­plasser i sjřen řr 1973 og praksis i klagesaker ved utvisning av lakseplasser etter 1973. Siskkáldas, c1ielggadeapmi Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái mii ii leat beaiváduvvon (F 15). Direktoratet for statens skoger: Statens skogers strategi for flersidig skogbruk.. DSS´s orientering Nr. 3 1992. Direktoratet for statens skoger: Vedhogst pĺ statens grunn i Finnmark. DSS gihpa. Direktoratet for statens skogers organisasjon i Finnmark. Innstilling fra arbeids­gruppe nedsatt av Direktoratet for statens skoger 27. september 1983, addon njukc1am. 27. b. 1984. Eckhoff Torstein: Forvaltningsrett. 4. dea. Oslo 1992. Eckhoff Torstein: Rettskildelćre. 3. dea. Oslo 1989. Falch Ingvald: Bygdelagsrettigheter til laksefisket i vassdragene i Finnmark. Institutt for privatretts stensilserie nr. 118, 1988. Falkanger Thor: Eierrĺdighet og samfunnskontroll. 3. dea. Oslo 1985. Finnmárkku Fylkkagielda: Fylkesplan for Finnmark 1980-83. Finnmárkku Fylkkagielda: Fylkesplan for Finnmark 1984-87. Finnmárkku Fylkkagielda: Fylkesplan for Finnmark 1992-95. Finnmárkku eanavuovdinkantuvra Per Stene bokte: Jordsalgspraksis vedkommende berg­verksdrift i Finnmark. Siskkáldas c1álus Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái, miessem. 1987, (dok. F 31). Finnmárkku eanavuovdinkantuvra Per Stene bokte: Jordsalgspraksis vedkommende for­svarets arealer og rettigheter. Siskkáldas c1álus Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái, miessem. 1987 (dok. F 32). Finnmárkku eanavuovdinkantuvra Per Stene bokte: Jordsalgspraksis vedkommende kraftutbygging i Finnmark. Siskkáldas c1álus Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái, miessem. 1987 (F 30). Finnmárkku eanavuovdinkantuvra Sverre Pavel bokte: Finnmark jordsalgskontors forvaltning av statens jakt- og fiskerettigheter i Finnmark. C1ielggadeapmi Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái, 1986 (dok. 784). Finnmarksforskning, Akvaplan: Innlandsfiske i Finnmark, ressurskartlegging og markeds­ analyse. Raporta geassem. 27. b. 1991. Fiskeridepartementet: Sammendrag av St. meld. nr. 65 (1987-88) Om havbruk Fiskerisjefen i Finnmark: Fiskeristatistikk Finnmark 1992, C1áhcesuolu geassem. 8. b. 1993. Fiskerisjefen i Finnmark: Melding om virksomheten i 1989 og 1990, skábmam. 1991 Fiskerisjefen i Finnmark: Melding om virksomheten i 1991, skábmam. 2. b. 1992 Fiskerisjefen i Finnmark: Melding om virksomheten i 1992, c1akc1am. 27. b. 1993. Fladby, Rolf: Hvordan Nord-Norge ble styrt. Nordnorsk administrasjonshistorie fra 1530-ĺra til 1660, 1978. Folke-og boligtellingen 1990, Statistisk Sentral­byrĺ 1992 Forhandlinger i Odelstinget nr. 30, njukc1am. 9. b. 1992 Om lov om laksefisk og innlandsfisk m.v. 435. siiddus c1uo. Forhandlinger i Stortinget nr. 130, juovlam. 7. b. 1992 om struktur og regional­politikk overfor fiskeflĺten (strukturmeldingen) Ás1s1i nr. 6 s. 1979 c1uo. Suodjalusdepartemeanta ja Birasdepartemeanta: Řvingsomrĺder for forsvaret. Saksbe­ handl­ing/prosedyre ved nyetableringer og utvidelser. Johtuc1álus FD/MD 1/84. Frihagen Arvid: Forvaltningsloven. Oslo 1986. Fylkeskartkontoret i Finnmark: Hvorfor er det nřdvendig med ny matrikkel for Finnmarkn1 C1áhcesuolu guovvam. 26. b. 1981. Fylkeslandbrukskontoret i Finnmark: Landbrukskontorene blir overfřrt fra staten til kommunene fra 1.1.1994. Diehtojuohkingihpa ilbman 1993. Fylkeslandbrukskontoret i Finnmark: Ĺrsmelding 1991. Fylkeslandbrukskontoret i Finnmark: Ĺrsmelding 1992. Fylkesmannen i Finnmark, Miljřvernavd: Miljřstatus 1992. Raporta nr. 3 1992. Fylkesmannen i Finnmark: Rapport nr. 29 Reinřya naturreservat Vardř kommune. Fylkesmannen i Finnmark: Snřscooterkjřring i Finnmark. Informasjon om lover og regler. C1áhcesuolu skábmamánu 1989. Gauslaa Jon: Jordbruket i Finnmark. Siskkálda c1álus Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái guovvam. 4. b. 1991 (dok. 1005). Hagen Tore: Dagens bruk av naturressursene i Finnmark. Siskkáldas c1álus Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái, guovvam. 26. b. 1986 (dok. 787). Helland, Amund: Norges Land og Folk, Finnmarkens Amt, bd. I, 1905. Historisk tidskrift 1981. Hoffmann Jřrgen: Aust-Finnmark skogforvaltning. Notáhta, Girkonjárga 1990. Hyttebygging i Finnmark. Aktuelle tiltak. Utredning fra en arbeidsgruppe oppnevnt av Land­bruksdepartementet 19. september 1988, addon njukc1am. 1. b. 1989. Hĺndbok for Riksarkivet. Red. Knut Johannessen, Ole Kolsrud, Dag Mangset, 1992, s. 54 c1uo. Indst. O. XI for 1901-02 Om Lov om afhćndelse af Statens Jord og Grund i Finmarkens Amts Landdistrikt Innstilling om lov og forskrifter om statens umatrikulerte grunn i Finnmark fylke. Eanavuovdinláhkalávdegoddi addán Eanadoallodepartementii c1akc1am. 29. b. 1962. Innst. O. nr. 48 (1991-92) Innstilling fra kommunal- og miljřvernkomiteen om lov om lakse­fisk og innlandsfisk mv. Innst. O. nr. 57 (1991-92) Innstilling fra kommunal- og miljř­vern­komiteen om lov om forsřk i offentlig forvaltning. Innst. O. nr. 66 (1991-92) Innstilling fra energi.- og industrikomiteen om lov om endringer i vassdragsreguleringsloven m.fl. Innst. O. nr. 73 (1991-92) Innstilling fra kommunal- og miljřvernkomiteen om lov om end­ringer i lov av 9. juni 1978 nr. 50 om kulturminner. Innst. O. nr. 82 (1991-92) Innstilling fra kommunal- og miljř­vern­komiteen om lov om end­ringer i viltloven. Innst. O. nr. 95 (1991-92) Innstilling fra kommunal- og miljřvernkommiteen om lov om kommuner og fylkeskommuner (kommuneloven). Innst. O. nr. 97 (1992-93) Innstilling frĺ landbrukskomiteen om lov om endringar i lov av 18. mars 1955 nr. 2 om tilskiping av jord­bruk (jordlova) m.fl. Innst. S nr. 205 (1987-88) Innstilling frĺ sjřfarts- og og fiskerikomiteen om havbruk. Innst. S nr. 158 (1991-92) Innstilling fra landbrukskomiteen om omorganisering av Direktoratet for statens skoger. Innst. S. nr. 34 (1992-93) Innstilling fra landbrukskomiteen om organisering av landbruks­ etatene. Innst. S. nr. 50 (1992-93) Innstilling frĺ sjřfarts- og fiskerikomiteen om struktur- og reguler­ings­politikk overfor fiskeflĺten (struktur­meldinga). Jaktkortstatistikk fra Kautokeino-Guovdageainnu kom­mune, suoidnem. 8. b. 1993. Jutikkala, Einu og Pinnen, Kauko: Finlands historia, 4. dea. 1982. Karlstadforhandlingene 1905. Av den norske delegasjonssekretćr andreas Urbye. Utg. av Utenriksdepartementet, Gyldendal Norsk Forlag, 1953. Kongelige Rescripter, Resolutioner og Collegial-Breve for Norge i Tidsrummet 1660-1815, utg. Fr. Aug. Wessel Berg, bind I-V., 1841-47. Konsekvenser av ĺ řke arealgrensene for konsesjonsfrie erverv ved overdragelse av fast eiendom i Finnmark. Evaluering av virkningene av lov 31. mai 1974 nr. 9 om konsesjon og om forkjřpsrett for det offentlige ved erverv av fast eiendom (konsesjons­loven) i Finnmark. Rapport fra arbeidsgruppe nedsatt av Administra­ sjons­departementet og Landbruks­dep­arte­mentet, addon suoidnem. 1993. Landbruksdepartementet: Frĺ sektoretatar til samfunnsetatar. Omorganisering av land­bruks­ etatane. C1uvgehus gielddaide od1d1ajagem. 1993. Landbruksdepartementet: Kommunal landbruksforvaltning; arbeidsoppgaver og organisering. Raporta miessem. 1993. Lappekommissionen 1897, Indstilling..., 1904. Lindstřl, Tallak: Stortinget og statsraadet, vd. I, 1914. Matheson, Wilhelm og Woxholth, Geir: Lovavdelingens uttalelser. Oslo 1990. Mestad Ingvild: Rettspolitisk notat vedrřrende saltvannsfisket. Siskkáldas c1álus Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái guovvam. 5. b. 1990 (dok. 978). Mevassvik Eilif: Notat om forvaltningen av skogen i Finnmark. Mussir skábmam. 3. b. 1986. Miljřverndepartementet: Kulturminnevern og planlegging etter plan- og bygnings­loven. Johtuc1álus T-4/92. Miljřverndepartementet: Om lov om motorisert ferdsel i utmark og vassdrag av 10. juni 1 977, nr. 82. Johtuc1álus T-5/92. Minde, Henry: Folketilveksten i Alta pĺ 1700-tallet (historjjá váldobargu, Romsa, 1975). Nellejet, Zorgdrager, De strijd der rechtvaardigen Kautokeino 1852. Religieus verzet van Samen tegen intern Noors kolonialisme, Groningen 1989 (nákkosgirji Riksuniversitetet i Utrecht. Jorgalusas, Norsk Folkemuseum). Nilsen Hans O. og Dahl Anton Leier: Řkt lokal styring av ut­marks­ressursene - et virkemiddel for ĺ fĺ en bedre viltfor­valt­ning. Ruovttubargu Nord-Kalott Tekniker­utdanning, Guovdageaidnu c1akc1amánu 20. b. 1992. Norges vassdrags- og elektrisitetsvesen: Vassdragsutbygging. Veiledningshefte, ilbman 1980. Norges vassdrags- og energiverk: Mulig vannkrafttilgang fram til ĺr 2005. Publikas1uvdna nr. V 23. Norges vassdrags- og energiverk: Retningslinjer for inngrep i vassdrag - saksbe­handling i forhold til vassdragsloven §§ 104-106 m.v. (almene interesser). Publikas1uvdna nr. 02/1993. Norges vassdrags- og energiverk: Retningslinjer for konsesjonssřknader vedr. vassdrags­ reguleringer. Publikas1uvdna nr. V 10, johtuc1álus 36. Norsk biografisk leksikon. Norsk historisk leksikon ... 1500-1850, red. Rolf Fladby, Steinar Imsen, Harald Winge, 1974, s. 15ff. Norsk institutt for by- og regionsforskning: Friluftslivet i Finnmark. NIBR-rapport 1987:133. Norsk institutt for by- og regionsforskning: Hovedtrekk ved friluftslivet i Finn­mark. NIBR-rapport 1988:109. Norsk institutt for by- og regionsforskning: Mot et bćrekraftig samfunn i Indre Finnmark. NIBR-rapport 1990:12. Norsk Retstidende, nr. 4-6, 1920. «Trykt efter landbruksdepartementets foranstaltning.» Norske Rigs-Registranter X. NOU 1978 : 18 A Finn­marksvidda, Natur - kultur. NOU 1978 : 18 B Bruken av Finnmarksvidda. NOU 1980: 18 Sand og grus. NOU 1981: 21 Hytter og fritidshus. NOU 1983: 15 Planlov. NOU 1983: 43 Kulturminner og vassdragsvern. NOU 1983: 44 Vilt og ferskvannsfisk og vassdragsvern. NOU 1983: 6 Stadnamn. NOU 1984: 8 Utnyttelse og forvaltning av mineralressurser. NOU 1984: 18 Sámi vuoigatvuod1aid dili birra NOU 1987: 2 Lov om anadrome laksefisk og innlandsfisk. NOU 1988: 42 Nćringskombinasjoner i samiske bosettingsomrĺder. NOU 1989: 5 En bedre organisert stat. NOU 1991: 8 Lov om statsforetak. NOU 1991: 28 Mot bedre vitende? Effektiviseringsmuligheter i offentlig sektor. Omstilling i Indre-Finnmark . Rapport fra utvalg oppnevnt av Finnmark fylkes­kommune (Flřtten-utvalget) 1992. Organisering av Skogforvaltningene. Innstilling til Direktoratet for statens skoger fra Distrikts­utvalget, nammaduvvon skábmam. 21. b. 1977. Árvalus addon njukcam. 22. b. 1982. Oth.prp. No. 33 for 1863 Om Lov om afhćndelse av Statens Jord og Grund i Finmarkens Amts Landdistrikt. Ot. prp. nr. 20 for 1901-02 Om Lov om afhćndelse av Statens Jord og Grund i Finmarkens Amts Landdistrikt. Ot. prp. nr. 3 (1962-63) Om lov om laksefisket og innlandsfisket. Ot. prp. nr. 48 (1963-64) Om lov om statens umatrikulerte grunn i Finnmark fylke. Ot. prp. nr. 38 (1964-65) Om forvaltningsloven. Ot. prp. nr. 45 (1976-77) Om lov om motorferdsel i utmark og vassdrag. Ot. prp. nr. 7 (1977.78) Om lov om kulturminner. Ot. prp. nr. 9 (1980-81) Om lov om viltet. Ot. prp. nr 28 (1982-83) Lov om endringer i lov av 29. mai 1981 nr. 38 om viltet Ot. prp. nr. 60 (1986-87) Om lov om endringer i lov av 10. juni 1977 nr. 82 om motorferdsel i utmark og vassdrag. Ot. prp. nr. 31 (1989-90) Om lov om endring i lov nr. 16 av 14. desember 1917 om erverv av vannfall, bergverk og annen fast eiendom m.v. Ot. prp. nr. 29 (1991-92) Om lov om laksefisk og innlandsfisk m.v. Ot. prp. nr. 42 (1991-92) Om lov om kommuner og fylkeskommuner (kommune­loven). Ot. prp. nr. 50 (1991-92) Om lov om endringer i vassdargsreguleringsloven m.fl. Ot. prp. nr. 51 (1991-92) Om lov om endringer i lov av 9. juni 1978 nr. 50 om kulturminner. Ot. prp. nr. 54 (1991-92) Om lov om forsřk i offentlig forvaltning. Ot. prp. nr. 63 (1991-92) Om lov om endringer i viltloven. Ot. prp. nr. 73 (1991-92) Om lov om offentlig střtte og lov om endringer i nćringslov­ givningen m.v. som fřlge av EŘS-avtalen. Ot. prp. nr. 54 (1992-93) Om lov om endringer i viltloven. Ot. prp. nr. 71 (1992.93) Om lov om endringar i lov 18. mars 1955 nr. 2 om tilskiping av jordbruk (eanaláhka) m.fl. Ot. tid. for 1901-02, s. 1239. Pedersen Roger: Snřscooteren. En forutsetning for et vellykket friluftsliv? Váldobargu, Insti­tutt for Naturfor­valtning Nor­ges Landbrukshřgskole 1988. Pedersen, Steinar: Bruken av land og vann i Finnmark inntil 1. verdenskrig, historisk utredning for Samerettsutvalget., 1986, jurddas1uvvo ilbmat 1994. Pedersen, Steinar: Laksen, allmuen og staten. Fiskerett og forvaltning i Tanavassdraget fřr 1888, Died1ut nr. 2, 1986 (historjjá váldobargu, Romsa 1985). Pestalozzi Astri : Notat om situasjonen for oppdrettsnćringa i Finnmark. Behov og muligheter for bistand. C1áhcesuolus njukc1am. 18. b. 1992. Polvinen, Tuomo: Riket och gränsmarken. N.I: Bobrikov, Finlands generalguvernör 1898-1904, Helsset 1984 (ruot1a jorgalus 1988). Rapport fra Finnmarksgruppen. Rapport fra Mevassvik-gruppen, oppnevnt av Direktoratet for statens skoger 13. april 1988, addon njukc1amánu 31. b. 1989. Rettsbok for Alta Herredsrett, borgem. 28. b. 1992. Ás1s1i jávkadit bartta Krokvann gáttis Álttá gielddas. Rundskriv MA 21/91, 13. mas 1991 fra Direktoratet for statens skoger vedr. retningslinjer for salg av festetomter. Sametingets Utredninger: nr. 1:1991 Framtidig organisering av samisk kultur­minnevern. Sandvik, Gudmund: Dřmande kommisjonar i Norge. Ein rettshistorisk studie, Institutt for privatrett, Stensiilaráidu, 1974:1. Sandvik, Gudmund: «Non-existent Sami Language Rights in Norway, 1850-1940», i Sergij Vilfan (ed.), Ethnic Groups and Language Rights (Comparative Studies on Governments and Non-dominant Ethnic Groups in Europe, 1850-1940, Volume III), European Science Foundation 1993 (dea. Dartmouth ja New York University Press). Schanche Steinar, Fylkesmiljřvernsjef ved Fylkesmannen i Finnmark: Barmarks­kjřringen - et řkende miljřproblem. Notáhta, C1áhcesuolu suoidnem. 20. b. 1992. Selfors Finn Arne S.: Forvaltningen av statens umatrikulerte grunn i Finnmark. Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái guorahallan eanavuovdinkantuvrra geavadis, addon suoidnemánu 27. b. 1984 (dok 667). Smith Carsten: Rettstenkning i samtiden. Oslo 1992. Smith Eivind: Avtaler som forvaltningsvedtak. Lov og rett 1978. Smith Eivind: Om fordeling av řkonomiske goder i forvaltningsretten. Jussens venner 1978. Smith Eivind: Rettssikkerhet ved offentlig tjenesteyting. Artihkkal 1984. Sokn, Erik: Lappiske rettsstudie, 1933 (2. dea. 1970). St. meld. nr. 57 (1980-81) Om mĺlssetting og arbeids­oppga­ver for Direktoratet for statens skoger. St. meld. nr. 46 (1984-85) Direktoratet for statens skogers virksomhet i ĺret 1983. St. meld. nr. 40 (1986-87) Om friluftsliv. St. meld. nr. 65 (1986-87) Om havbruk. St. meld. nr. 34 (1988-89) Boligpolitikk for 90-ĺrene. St. meld. nr. 34 (1990-91) Om miljřvern i kommunene. St. meld. nr. 38 (1990-91) Om frikommuneforsřket. St. died1. nr. 28 (1991-92) Nana bissovas1 boazodoallu. St. meld. nr. 40 (1991-92) Frĺ sektoretatar til samfunnsetatar. Om organi­ser­ing av landbruks­etatane. St. meld. nr. 58 (1991-92) Om struktur og reguleringspolitikk over­for fiskeflĺten (Struktur­meldingen). St. meld. nr. 60 (1991-92) Om Samlet plan for vassdrag. St. meld. nr. 16 (1992-93) Hovedretningslinjer for forsvarets virksomhet og utvikling i tiden 1994-98. St. meld. nr. 31 (1992-93) Den regionale planleggingen og arealpolitikken. St. meld. nr. 34 (1992-93) Norsk veg- og vegtrafikkplan 1994-97. St. meld. nr. 41 (1992-93) Om energiřkonomisering og nye fornybare energi­kilder. St. meld. nr. 52 (1992-93) Om norsk samepolitikk. St. prp. nr. 52 (1991-92) Omorganisering av Direktoratet for staten skoger. St. prp. nr. 118 (1991-92) Verneplan IV for vassdrag. St. prp. nr. 1 (1992-93) For budsjettermin 1993 Miljřverndepartementet. St. prp. nr. 66 (1992-93) Om ny hovedavtale for reindriften. Statens skogers organisering i Finnmark. Rapport fra Aarseth-utvalget), oppnevnt av stat­ skogsjefen 28. september 1989, addon c1uo?om. 3. b. 1990. Statens vegvesen: Konsekvensanalyser. Giehtagirji-140. Statens vegvesen: Vegplanlegging - forskrifter for utarbeiding og behandling av planer for riks- og fylkesveger. Giehtagirji-077. Statistisk Sentralbyrĺ: Historisk statistikk 1978. Statistisk Sentralbyrĺ: Regional­statistikk for Finnmark 1993. Statistisk sentralbyrĺ: Norges bergverksdrift 1989 Statistisk sentralbyrĺ: Statistisk Ĺrbok 1992. Tingbok for Finnmark 1620-1633. «Emneregister» ja «Lovanvendelsesregister». Tingbok for Finnmark 1620-1633. Red. Hilde Sandvik ja Harald Winge, Norsk lokalhistorisk institutt, Oslo 1987. Tromsř Museum: Ĺrsberetning 1991. Třnnesen, Sverre: Retten til jorden i Finnmark, nákkosgirji 1972, 2. dea.1979. Uggerud Ken: Tomteutnyttelse. Siskkáldas riektepolitihkalas1 c1álus Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái, cuon1om. 25. b. 1991 (dok. 1011). Vegdirektoratet: Tabell 2 registrerte kjřretřyer i Norge, 1980-1992. Vilt og fiskenytt nr. 1 1991 (Utgitt av Fylkesmannen i Finnmark, Finnmark jord­salgskontor og Fjell­tjenesten). Vilt og fiskenytt nr. 1 1992. Woxholt Geir: Forvaltningsloven. Kommentarutgave. Oslo 1986. Aarsberetninger fra det kongelige Geheimearchiv, dea. C.F. Wegener, 2. bd. Kbh. 1856-1860, s. 253ff, s. 272ff. Ĺrsmelding for Statens skoger 1992. Ĺrsmelding for Statens skoger, avdeling Finnmark Forvaltning 1991. Ĺrsmelding fra Sivilombudsmannen for 1984. Ĺrsmelding fra Sivilombudsmannen for 1985.