NAC1 NORGGA ALMMOLAS1 C1ILGEHUSAT Finnmárkku eatnamiid ja c1ázádagaid geavaheapmi historjjálas1 geahc1c1amiin Sámi vuoigatvuot1alávdegotti duogás1died1ut NOU 1994: 21 NOU Norgga almmolas1 c1ilgehusat 1994 C1ilgehusaid redaks1uvdna: Stáhta hálddáhusdoaimmahus Stáhta deaddilanossodat NORGGA ALMMOLAS1 C1ILGEHUSAT NAC1 1994: 21 Finnmárkku eatnamiid ja c1ázádagaid geavaheapmi historjjálas1 geahc1c1amiin Addojuvvon Justis- ja politidepartementii 1994 Stáhta hálddáhusdoaimmahus Stáhta deaddilanossodat OSLO 1994 SISDOALLU Álggaheapmi 29 Sámi vuoigatvuod1alávdegotti váldi1 29 Ás1s1edovdiid17 bargu 30 Gaskavuohtageavaheami ja vuoigatvuod1aoainnuid c1ielggademiid birra, dálá vuoigatvuod1a ja hálddas1eami c1ielggademiid birra ja Sámi vuoigatvuod1alávdegotti riektepolitihkalas1 barggu birra. 31 II oassi 34 Steinar Pedersen 34 Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid geavaheapmi vuosttas1 máilmmisoad1i rádjái 34 Ovdasátni 35 1. KAPIHTTAL 37 Áigodat 1300-logu ovdal 37 1.1. SÁMIT - VUOSTTAS1 DOVDDUS C1EARDDALAS1 ÁLBMOT 37 1.2 OKTAVUOHTA EARÁIGUIN 38 1.3 OTTARA MUITALEAPMI 39 1.4. SÁPMELAC1C1AID VEARROGÁLVVUS OAIDNIT JOHTALANKULTUVRRA JA 41 HĹLŘYGAID RIGGODAGA VUOĐU 41 1.5 GULLE GO SÁPMELAC1C1AT JA FINNMÁRKU NORGGA RIIKKASERVVODAHKII? DOABA "VEARRU" OVDAL SULLII 1300 43 2. KAPIHTTAL 45 Norgalas1 rittuid koloniseren. Sámi ealáhusaid differansierema álgin. Sullii 1300-1600 45 2.1 VUOSTELASVUOĐAT KOLONISEREMA OKTAVUOĐAS? 46 2.2 BUORIT EKONOMALAS1 VEJOLAS1VUOĐAT GÁVPEMÁRKAN- GUOLÁSTEAPMÁI 47 2.3 RESURSAGEAVAHEAPMI JA ÁSSANAVÁDAGAT68 49 2.4 SÁPMELAC1C1AT, JOHTALANKULTUVRA JA MÁRKANHEIVEHEAPMI 50 2.5 C1EARDDALAS1 JOAVKKUID GASKAVUOHTA 51 2.6 RESURSAGEAVAHEAPMI JA RIEKTEOAINNUT75 52 3. KAPIHTTAL 53 Stáhtapolitihkalas1 gaskavuod1at 1600-1826 birrasiid. 53 3.1 NÁS1UNALSTÁHTAID GILVALEAPMI 53 3.2. RIIDU 1600-LOGU BIRRASIID 56 3.3 KNĆREDA RÁFI 1613: s 57 3.4 RÁDJESOAHPAMUS1 RUOT1AIN 1751:s 58 3.5 RÁDJESOAHPAMUS1 RUOS1S1AIN. 1826 60 3.6 LAPPEKODISILLA JA RESURSAGEAVAHEAPMI 61 3.6.1 Gávppas1eapmi. § 28 62 3.6.2 Stáhtarievttalas1107 gullevas1vuohta 62 3.6.3 Lappekodisilla § 12. Bivdu ja guolásteapmi 63 3.6.4 Mearraguolásteapmi 64 3.6.5 Luossabivdu 66 3.6.6 C1oahkkáigeassu. Lappekodisilla 66 4. KAPIHTTAL 67 Ealáhusat ja álbmotdilálas1vuod1at, 67 16- ja 1700-logus 67 4.1 MÁRKANGUOLÁSTEAMIS HEDJONIT KONJUNKTUVRRAT 1600-LOGU RÁJES. DÁC1C1A HEIVEHEAPMI RIEVDÁ. VUOSTELASVUOĐAT SÁMI ÁSSAMIIN. 70 4.2 EARENOAMÁS1 DOAIMMAT. "FINMARKENA BAJÁSC1UOZ1Z1ILEAPMI" 75 4.2.1 Finnmárku rádjanbáikin131 76 4.2.2 Dác1c1at besse vearus 77 4.3 MANNE VEALAHEDJE? 78 4.4 C1EARDDAID RELATIIVA GASKAVUOĐAID RIEVDAN 1700-LOGUS 81 4.5 HUI SIERRA ÁSSANAVÁDAGAT 84 4.5.1 Ássanavádagat ja c1earddalas1 joavkkuid gaskavuohta 86 4.6 SÁMI RESURSAGEAVAHEAPMI. SISEATNANGUOLÁSTEAPMI. 88 BIVDU. DUODJI 88 4.6.1 Demográfalas1 oktavuod1as lei ies1birgenekonomiija deat1alas1 89 4.7 KVENAT 90 4.7.1 Resursagilvu kvena sisafárrema oktavuod1as 92 5. KAPIHTTAL 95 Boazodoallu 95 5.1 RÁĐĐEJEADDJI OAIDNU. VIIDÁNEAPMI SISEATNAMIS 97 MEARRAGÁDDÁI 97 5.2 BOAZODOALLU LEI OASSIN LOTNOLASEALÁHUSVUOGIS185 98 5.3 BOAZODOALLU VUOTNA- JA MEARRAGÁTTEGUOVLLUIN 1600-LOGU 99 LOAHPAGEAHC1EN 99 5.4 JOHTTI BOAZODOALLU193 VUOTNAGUOVLLUIN 101 5.5 DILLI SULLII 1700-LOGU GASKKAMUTTOS 104 5.6 BUOHTALAS200 JOHTTISÁMI BOAZODOALLU MAS VUOĐĐU LEA SIHKE RIDDO- JA SISEATNANSIIDDAIN 107 5.7 BOAZODOALLOVUOHKI JA HEIVEHEAPMI 110 5.8 MANNOLAT207 MAN1N1EL 1751 110 5.9 OKTAVUOHTA EARÁ EALÁHUSAIGUIN - EARENOAMÁZ1IT EANANDOALUIN 111 5.9.1 Riiddut ássiidlassáneami ja s1ibitdoalu viiddideami dihte 113 5.10 1852 RÁDJEDAHPPAN JA DAN VÁIKKUHUSAT 116 5.10.1 Boazosápmelac1c1at s1adde c1álihit iez1aset siseatnamii 117 5.10.2 Sámi vuogit dolos1 guovlluid joatkevas1 geavaheami doalahit 118 5.10.3 Bearras1at bied1ganedje 120 5.11 BOAZODOALLU 1900-LOGU ÁLGGUS 120 6. KAPIHTTAL 122 S1ibitdoallu ja eanandoallu 122 6.1 1300-LOGU S1IBITDOALLU 122 6.2 DILLI 1700-LOGU GASKU 124 6.3 EANANMIHTIDEAPMI. EANANC1ÁLIHEAPMI257. 1775 EANANJUOHKINMEARRÁDUS.258 127 6.4 EANANDOALLU JA LOTNOLASEALÁHUSAT278 130 6.5 GILVINMUDDU, FUOĐĐARDÁBUHEAPMI JA DIENAS 132 6.6 BEALDOS1ATTUT296 135 6.7 EANANJUOHKIMA C1EARDDALAS1 VEALAHEAPMI 136 6.7.1 1902 eananláhka310 138 7. KAPIHTTAL 140 Mearrariggodagaid316 geavaheapmi 140 7.1 ÁLGGAHEAPMI 140 7.2 ÁIGODAT 1700-LOGU RÁDJÁI 140 7.3 GUĐET JOAVKKUT OASÁLASTE GUOLÁSTEAPMÁI 1700-LOGU ÁLGGUS? 141 7.4 SISEATNANSÁPMELAC1C1A LOTNOLASTE331 GUOLÁSTEMI JA BOAZODOALLU. 142 7.5 LAPPEKODISILLA SIHKKARASTTII SISEATNANSÁPMELAC1C1AID MEARRAGUOLÁSTANVUOIGATVUOĐAID 142 7.6 FINNMÁRKKU ÁLBMOGIS GALGGAI LEAHKIT VUOSTTAS1RIEKTI 143 7.7 RUOS1S1AID GUOLLEBIVDU FORMALISEREJUVVO JA 145 GEAHC1C1ALUVVO GÁRZ1Z1IDUVVOT 145 7.8 GUOLLES1LÁJAT JA GEAVAHANVUOGIT. LEEMA JA COLLETTA GUORAHALLAMAT 145 7.9 1800-LOGU ÁLGU 148 7.10 1830 GUOLÁSTUSLÁHKA - VUOSTTAS1RIEKTI LOAHPAHUVVUI. 150 STUORA NUPPASTUMIT RITTUIN 150 7.10.1 Supmiic1álihuvvon sápmelac1c1aid guollebivdu 153 7.11 EAMBBO GÁRZ1Z1IDEMIID HEAITTIHEAPMI - RIIDDUT BÁIKKÁLAS1 153 ÁSSIID JA MÁTKKOS1TEDDJIID GASKKAS 153 7.12 RUOS1S1AID GUOLLEBIVDU FINNMÁRKKUS 1800-LOGUS 155 7.13 GUOLÁSTEAPMI 1800-LOGU MAN1IT OASIS 156 7.14 IES1GUĐET ÁIGODATGUOLÁSTUSOASÁLASTIN 158 7.15 1900-LOHKU 161 7.15.1 1905 VEALGEÁSAHUS. STUORIT FATNASAT JA MOHTORDOAIBMA 161 RITTUIN 161 7.15.2 Resursagáhtten 162 7.15.3 Báikkálas1 njuolggadusat sáidefierpmi geavaheames 164 7.15.4 Sáidesoaikonuohtit406 dagahedje suhtu. Bávkkanasaid geavaheapmi. 166 7.15.5 Gielddus gáddenuhtiin bivdit dorski - vuotnaálbmoga vuosttas1riekti 167 7.15.6 Vuosteháhku feastonuohttumii 170 7.15.7 Lassáneaddji sallitbivdu - industriála doaibma 170 7.15.8 Od1d1a teknologiija dagaha ies1gud1etláganvuod1aid 172 7.15.9 Seaktedábuhandilli c1ohkkii bivddu ja ostiid 175 7.16 MEARALUOSSABIVDU 176 7.16.1 1800-lohku 176 7.16.2 Dálveluossabivdu 177 7.16.3 Gáidánuohtit436 177 7.16.4 Luossagolgadangielddus 177 7.17 MEARANJIC1C1EHASAT444 - FÁLESBIVDU 178 7.17.1 Od1d1aáigásas1 fálesbivdu 1863-1904 - riggodagaid speadjan463 180 7.17.2 Garra vuosteháhku fálesbivdui 182 8. KAPIHTTAL 184 Pomorgávppas1eapmi 184 8.1 RUOS1S1AID GUOLLEBIVDU RAHPÁ VIIDDIS JÁFOGÁVPPAS1EAMI 185 8.2 FINNMÁRKU - SISAFÁRRENGUOVLU POMORGÁVPPAS1EAMI DIHTE 186 8.3 SÁPMELAC1C1AT JA POMORGÁVPI 188 9. KAPIHTTAL 191 C1oahkkáigeassu 191 Oanádusat 198 Báikenammalistu 199 Girjjit ja gáldut 204 Oassi III 229 Hans Prestbakmo 229 Finnmárkku meahcceriggodagaid geavaheapmi 1900-logus 229 Ovdasátni 230 1. KAPIHTTAL 236 Álggaheapmi 236 2. KAPIHTTAL 241 Boazodoallu 241 2.1 BOHCCO EKOLOGALAS1 HEIVEHEAPMI 241 2.2 LÁGAT JA HÁLDDAHUS 243 2.3 FINNMÁRKKU BOAZODOALU STURRODAT 249 2.4 BOAZODOALLIT JA VEARROSUOHKAN 252 2.5 MOVT BOAZODOALLU GEAVAHA RESURSSAID 253 2.5.1 Guohtumat 253 2.5.2 Johtimat/johtolagat 257 2.5.3 Guod1oheapmi 261 2.5.4 Ássanbáikkit 263 2.5.5 Boazodoallorusttegat 263 2.5.6 Hearggit ja mekaniseren 266 2.5.7 Muorraávdnasiid geavaheapmi 267 2.5.8 Bivdu/meahcásteapmi 267 2.5.9 Guollebivdu 268 2.5.10 Muorjjit, luopmánat, s1attut jna. 270 2.5.11 Gámasuoidni 270 2.5.12 Jeagelbordin 270 2.5.13 Duodji 271 2.5.14 Verddevuohta648 ja lonuhusgávpi mas meahccegeavaheapmi lea vuod1d1un 271 2.5.14.1 Eará s1ibitdoallu 271 2.5.14.2 Bargguid lonohallan 271 2.5.14.3 Gálvolonohallan 272 2.6 GUOHTUNEATNAMIID BILLISTEAPMI650 JA OLGGOBEALGEAVAHEAPMI 272 2.6.1 Guohtuneatnama massin 272 2.6.1.1 Guohtuma njuolggo massin 272 2.6.1.2 Guohtuneatnamiid eahpenjuolga656 massin 273 2.6.1.3 Guohtunmuosehuhttimat, guohtunáigodat, energigeavaheapmi ja váiban. 275 2.6.2 Lassibargu 276 2.6.3 Boazomassu 277 2.6.4 Luondduduohtademiid ollislas1 váikkuhus orohahkii 277 2.6.5 Lea go servvodatmannolat leamas1 ovdamunnin boazodollui? 278 2.6.6 Buhtadus luondduduohtademiid ovddas guohtuneatnamiin 279 2.7 BOAZODOALU RIEKTEOAINNUT - C1OAHKKÁIGEASSU 280 3. KAPIHTTAL 282 Báikki ássiid669 resurssageavaheapmi 282 3.1 ÁSAIDUPMI OPPALAC1C1AT 282 3.2 LÁGAT JA GEAVAHANRIEVTTIT671 283 3.3 BÁIKKI ÁSSIT 283 3.4 BÁIKKI ÁSSIID RESURSSAGEAVAHEAPMI 284 3.4.1 S1ibitdoallu ja guohtun 284 3.4.2 Niittut683 ja eará meahccefuod1ardábuheapmi 285 3.4.3 Guollebázahusat fuod1arin 288 3.4.4 S1ibitdoaluid heaitin/eatnama bargan 288 3.4.5 Vuovdegeavaheapmi 289 3.4.6 Darfegeavaheapmi 291 3.4.7 Johtaleapmi/bivdu 291 3.4.8 Sáivaguolásteapmi749 294 3.4.9 Luopmánat ja muorjjit 298 3.4.10 Gámasuoinnit 300 3.4.11 Golgi dimbarat ja riehkit 300 3.4.12 Goad1it/ealáhusbarttat 301 3.4.13 Álbmoga riggodatgeavaheapmi ja dan váikkuhus báikki olbmuide 301 3.4.14 Leat go báikki olbmuin mat leat vuod1d1oealáhusain, makkárge sierrarievttit773 meahcceriggodagaide? 303 3.4.15 Vuotnabivdu 304 3.5 LEA GO LOTNOLASEALÁHUSAIN BOAHTTEÁIGI? 311 3.6 BÁIKKI OLBMUID RIEKTEOAINNUT - C1OAHKKÁIGEASSU 312 4. KAPIHTTAL 317 317 C1oahkkebáikeássiid resurssageavaheapmi 317 4.1 C1OAHKKEBÁIKKIID OVDÁNEAPMI OPPALAC1C1AT 1900-LOGUS 317 4.2 C1OAHKKEBÁIKEÁSSIID MEAHCCERIGGODATGEAVAHEAPMI 319 4.2.1 Vuovdi, riehkit ja darfi 319 4.2.2 Bivdu ja meahcásteapmi 319 4.2.3 Sáivabivdu 321 4.2.4 Luopmánat/muorjjit 322 4.2.5 Olgolustadoaimmat805 322 4.2.6 Barttat 322 4.2.7 Mohtorjohtolat 325 4.3 C1OAHKKEBÁIKEÁSSIID, ÁLBMOGA OAIDNU MEAHCCERIGGODAGAID 326 GEAVAHEAPMÁI JA RIVTTIIDE 326 5. KAPIHTTAL 328 Gussiid riggodatgeavaheapmi Finnmárkkus 328 6. KAPIHTTAL 333 Finnmárkku mehciid luondduduohtadeamit 333 6.1 RUVKEDOAIBMA, RÁKTODOAIBMA, EANANROGGAN JNA. 335 6.2 DULVADEAMIT - RÁVDNJELINJÁT 337 6.3 JOHTOLAT ( GEAINNUT, TELEGULAHALLAMAT JNA.) 337 6.4 MILITEARA BÁHC1IN- JA HÁRJEHALLANGUOVLLUT JNA. 338 6.5 BARTAHUKSEN 338 6.6 ÁIBMONUOSKKIDEAPMI 339 7. KAPIHTTAL 340 Riidoguovllut 340 7.1 OPPALAC1C1AT SOAHPAMEAHTTUNVUOĐAID BIRRA 340 7.2 BÁIKKI OLBMOT/EANANDOALLU - BOAZODOALLU 340 7.2.1 Meahcceguohtun 340 7.2.2 Giettit 341 7.2.3 Od1d1a eatnamiid bargan 342 7.2.4 Áidedoallu 343 7.2.5 Eará guod1ohandilálas1vuod1at 343 7.2.6 Meahcásteapmi 343 7.3 C1OAHKKEBÁIKKIID OVDÁNEAPMI / C1OAHKKEBÁIKEÁSSAN - BOAZODOALLU 344 7.4 LUONDDUDUOHTADEAMIT - BOAZODOALLU 345 7.5 LUONDDUDUOHTADEAMIT - EANANDOALU/BÁIKKI OLBMUID 346 BEROS1TUMIT 346 7.6 ÁLBMOGA LUONDDURIGGODAGAID GEAVAHEAPMI - 347 BOAZODOALLU 347 7.6.1 Bivdu 347 7.6.2 Guollebivdu/mohtorjohtolat 347 7.6.3 Turisma 348 7.7 ÁLBMOGA MEAHCCERIGGODAGAID GEAVAHEAPMI - 348 BÁIKKI OLBMOT 348 7.8 VUOTNABIVDU - RIDDOBIVDU/ÁHPEBIVDU 350 7.9 LUONDDUSUODJALEAPMI - VUOĐĐOEALÁHUS 350 C1uovus 352 Finnmárkku mearaluossabivdiid 352 iskanjearahallama c1oahkkáigeassu 352 GIRJJIT 354 Oassi IV 379 Einar Richter Hanssen 379 Finnmárkku luondduriggodagaid geavaheapmi 379 1918:s sullii 1970 rádjái 379 1. KAPIHTTAL 380 Álgu 380 2. KAPIHTTAL 386 Boazodoallu 386 2.1 BOAZOLOHKU 387 2.2 JOHTOLATGEINNODAGAT 394 2.3 EANANGEAVAHEAPMI 394 2.4 BOAZODOALU OVDÁNEAPMI 1900-1970 398 2.5 LASSIEALÁHUSAT 400 3. KAPIHTTAL 403 Eanandoallu 403 3.1 DOABA "FINNMÁRKKU EANANDOALLU" 403 3.2 EANANDOALU VÁTTISVUOĐAT 404 3.2.1 Dálkkádagat 405 3.2.2 Ruhtavátni 407 3.2.3 Máhttu 407 3.2.4 Boaittobealássan 408 3.2.5 Eananvátni 409 3.3 VIIDODAT JA SAJÁDAT 423 3.4 MEAHCCEGEAVAHEAPMI 427 3.4.1 Soahtegaskaáigi 427 3.4.2 Áigi man1n1el soad1i 431 3.5 MEAHCCEFUOĐĐARAT JA EARÁ FUOĐĐARAT 432 4. KAPIHTTAL 437 Guolástusat 437 4.1 SOAHTEGASKAÁIGI 437 4.1.1 Lotnolas doaimmat 438 4.1.2 Váldoealáhus 439 4.1.3 Nuppástuhttin mohtordoibmii ja jahkodatbivdui966 440 4.2 ÁIGI MAN1N1EL SOAĐI 443 5. KAPIHTTAL 448 Muorjjit/luopmánat ja borramus1s1attut 448 5.1 SOAHTEGASKAÁIGI 448 5.2 ÁIGODAT MAN1N1EL SOAĐI 450 5.3 RESURSSAVÁTNIVUOTNA LASSÁNA 451 6. KAPIHTTAL 455 Lottit - Monit - Uvjjat 455 6.1 BIVDOÁIGGI JA BÁLKÁBIVDDU GUHKIDEAPMI 1920-1970 456 6.2 LODDERIGGODAGAID MÁVSSOLAS1VUOHTA 1920-1970 458 6.2.1 Siseatnamis 458 6.2.2 Vuonain 458 6.2.3 Riddu 461 6.3 RÁFÁIDUHTTINMEARRÁDUSAT JA EVTTOHUSAT 1920-1940 461 7. KAPIHTTAL 465 Eanan- ja mearanjic1c1ehasaid bivdu 465 7.1 SOAHTEGASKAÁIGI 465 7.1 Resursadábuhanvejolas1vuohta1044 465 7.1.2 Bivdu ruovttudollui ja vuovdima váste 466 7.1.3 Bálkábivdu1068 468 7.1.4 Soahpameahttunvuod1at eará ealáhusaiguin 469 7.2 ÁIGODAT SOAĐI MAN1N1EL 469 477 8. KAPIHTTAL 478 Guollebivdu jogain ja jávrriin 478 8.1 SOAHTEGASKAÁIGI 478 8.2 ÁIGODAT SOAĐI MAN1N1EL 480 9. KAPIHTTAL 488 Darfi ja vuovdi 488 9.1 BOALDÁMUS1VÁTTISVUOĐAT 488 9.2 DARFELOGGUN BIRRASIID 1900-1970 489 9.3 VUOVDI JA VUOVDEBUKTAGAT 490 9.3.1 Vuovdima váste vuovdedoaibma soahtegaskaáigge 491 9.3.2 Vuovdima váste vuovdedoaibma man1n1el soad1i 492 9.3.3 Goahte- ja viessohuksen 496 9.3.4 Fuod1ars1lájat ja bargoneavvut 496 9.4 GÁMASUOINNIT JA HEAVNNISÁVZZAT1128 498 10. KAPIHTTAL 499 Johtolat 499 10.1 JOHTOLATVEJOLAS1VUOĐAID OVDÁNEAPMI SULLII 1870 RÁJES 499 10.2 SOAHTEGASKAÁIGI 502 10.2.1 Geainnut ekonomalas1 gaskaoapmin 502 10.2.2 Heahtebargu 504 10.2.3 Nás1s1uvnnalas1 beros1tumit 505 10.2.4 Geográfija ja dálkkádat 506 10.2.5 Geaidnu buoredili ovddideaddjin 506 10.2.6 Álggaheaddjit ja vuostálastit 507 10.2.7 Giligeainnut ja váldogeainnut 508 10.2.8 Biila hobeheaddjin1231 509 10.2.9 Dálvemád1ijat1234, johkafatnasat, guorbmevávdnageainnut1235 511 10.2.10 Telegráfa ja telefuvdna 512 10.2.11 Soahtejagit 513 10.3 ÁIGI SOAĐI MAN1N1EL 514 10.3.1 Geaidnodási buorideamit 514 10.3.2 Johtolaga nuppástupmi mearas eatnama nala 515 10.3.3 Girdis1iljohuksemat 516 10.3.4 Soahpameahttunvuod1at 517 11. KAPIHTTAL 519 Báktedoaimmahat 519 11.1 SOAHTEGASKAÁIGI 520 11.2 ÁIGODAT SOAĐI MAN1N1EL 522 12. KAPIHTTAL 528 Fápmorusttegat 528 12.1 SOAHTEGASKAÁIGI 528 12.2 ÁIGI MAN1N1EL SOAĐI 531 12.2.1 Fápmorusttethuksemat 531 12.2.2 Soahpameahttunvuod1at 537 13. KAPIHTTAL 539 C1oahkkáigeassu 539 13.1 BOAZODOALLU 539 13.2 EANANDOALLU 539 13.3 GUOLÁSTUSAT 540 13.4 MEAHCÁSTANEALÁHUSAT 542 13.5 JOHTOLATVEJOLAS1VUOĐAT, BÁKTEDOAIMMAT, 542 FÁPMORUSTTEGAT JA VUOVDEDOAIMMAT. 542 14. KAPIHTTAL 546 Finnmárkku riekteoainnut 546 Oanádusat, prentejuvvon gáldut ja girjjit 551 Oanádusat 551 Gáldut ja girjjit 551 Gáldut mat eai leat deaddiluvvon 551 Justis- ja politidepartementii Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái lea biddjon bargun oppalac1c1at guorahallat sámi álbmoga riektedili eatnamiid- ja c1áziid vuoigatvuod1a ja hálddas1eami gaz1aldagaid ektui. Lávdegoddi lea dán oktavuod1as earenoamáz1it bargan Finnmárkku gaz1aldagaiguin. Oassin dán barggus galgá lávdegoddi buktit historjjálas1 c1ielggadusa gos riekteoainnut ja riektenjuolggadusat mat leat leamas1 gustovaz1z1an duohta eatnamiid- ja c1áziid geavaheamis ja vejolas1 soahpameahttunvuod1at gaskal rievtti ja duohta geavaheami bohtet ovdan. Lávdegoddi almmuha dákkobokte njeallje c1ielggadusa Finnmárkku eatnamiid- ja c1áziid geavaheami birra ja riekteoainnuid birra mat geavaheapmái leat c1adnon. Njeallje sierra nammaduvvon ás1s1edovdi leat c1állán c1ielggadusaid, Steinar Pedersen, Hans Prestbakmo, Einar Richter Hanssen ja Einar Niemi. C1ielggadusat leat Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái c1ájehuvvon. Miellahtuin lea liiba leamas1 mearkkas1umiid buktit, muhto c1állis lea ovddasvástádus loahpalas1 sisdollui ja hápmái. Lávdegoddi lea jagi dás ovdal almmuhan NÁC1 1993: 34 Finnmárkku eatnamiid- ja c1áziid vuoigatvuod1a ja hálddas1eami birra. Sihke c1ielggadusat máid dál almmuhit ja mat doppe almmuhuvvojit, s1addet duogás1gáldun Sámi vuoigatvuod1alávdegotti ságastallamiidda ja dálá riektedili vejolas1 rievdademiide. Almmuhuvvon c1ielggadusain ii boad1e ovdan makkár vuoigatvuod1a- ja hálddas1anvuogit leat vejolac1c1at boahtteáiggis. Oslo, juovlamánnu 1994 Sámi vuoigatvuod1alávdegotti ovddas Tor Falch ____________________ Jon Gauslaa Stein Larsen Ingunn Ĺ. Bendiksen Jon Andreas Lange Álggaheapmi Sámi vuoigatvuod1alávdegotti váldi1 Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi2 lea bivdojuvvon c1ielggadit oppalac1c1at sámi álbmoga riektedili3 eatnamiid ja c1áziid4, vuoigatvuod1aid5, oamasteami6 ja geavaheami7 ektui, vrd. NÁC1 1984:18, Sámi vuoigatvuod1aid dili birra8, kap.2.2.2. c1uokkis 1 s. 42. Lávdegoddi lea dákko bivdojuvvon dálá riekteovdáneami9 ja riektedili ovdanbuktit ja c1ilgejuvvon ákkastemiin c1ujuhit makkár rievdadeamit riektedilis leat sávahahttit. Barggu historjjálas1 oassi lea dan vuod1ul mearriduvvon c1uovvovaz1z1an: "Lávdegoddi galgá historjjálas1 c1ielggademiin10 c1ájehit makkár riekteoainnut11 ja riektenjuolggadusat12 leat adnon eatnamiid ja c1áziid vuoigatvuod1a ja geavaheami ektui sámi álbmoga ássanguovlluin dan muddui go dárbbas1uvvo c1ielggadit dálá gustojeaddji rievtti13 ja evttohit od1d1a c1ovdosiid. Seammá ládje berre historjjálas1 c1ielggademiin c1ájehit eatnamiid ja c1áziid duohta geavaheami dáin guovlluin ja maiddái heivetmeahttunvuod1aid mat lez1z1et rievtti ja duohta anu gaskal. Lassin riekteoainnuid, riektenjuolggadusaid ja geavaheami historjjálas1 c1ielggadeapmái lea lávdegoddi bivdojuvvon "c1ielggadit gustojeaddji riekteoainnuid ja gustojeaddji riektenjuolggadusaid ja obbalas1 riektedili mud1ui ja válddahallat dálá eatnamiid- ja c1áziid duohta geavaheami..." Dát namuhuvvo man1n1elis válddis, mas maiddái dálá ja ovddes1 riekteoainnut buohtastahttojuvvojit: "Lávdegotti váldobargu lea c1ielggadit ja mearridit iez1as oainnu dain oaiviliin, mat gusket sámeálbmoga dahje báikkálas1 ássiid vuoigatvuod1aide eatnamiidda ja c1áziide sámiid ássanguovlluin14. Dáid oaiviliid sáhttá guorrat ruovttoluotta boarráseamus sámi riekteáddejupmái15, muhtunlágan kollektiivvalas1 vuoigatvuod1a birra. Třnnesen lea ee. c1ilgen dan dutkkalmasastis." (Dás c1ujuhuvvo Sverre Třnnesena juridihkalas1 doavtterdutkkalmassii "Retten til jorden i Finnmark", 1972, nuppes deaddeluvvon 1979:s). Fápmudusa mielde galge c1ielggadeamit geavaheami ja vuoigatvuod1a oainnuid birra muddejuvvot dasa mii lea dárbbas1las1 sihke dálá gustojeaddji rievtti c1ilgemii dál ja dasto od1d1a riektepolitihkalas1 c1ovdosiid evttoheapmái. Muhto goitge lea viiddis ja váttis bargu, gos vud1olac1c1at leat ferten guorahallat gáldoávdnasiid16 mat gávdnojit dál. Lávdegoddi lea dan dihte fágalas1 ja áigemeriid dáfus gávnnahan dárbbas1laz1z1an olggobeale ás1s1edovdiid atnit dán bargooasi c1ad1aheapmái. Ás1s1edovdiid17 bargu Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi bivddii reivves Justisdepartementii skábmamánu 4. b. 1982 nammadit ás1s1edovdiid c1ielggadit Finnmárkku eatnamiid- ja c1áziid duohta geavaheami ja riekteoainnuid mat leat c1adnon geavaheapmái, sihke historjjálas1 oktavuod1as ja maiddái dálá dilis. (1) Historjjálas1 oasi ás1s1edovdin nammaduvvui Davviriikkaid Sámi Instituhta dutki Steinar Pedersen od1d1ajagemánu 1983. Pedersena bargu lea NÁC1:s 1984:18 s. 46 Sámi Vuoigatvuod1a dili birra dáinnalágiin c1ilgejuvvon: "Son oac1c1ui bargun buktit historjjálas1 c1ielggadusa eatnamiid ja c1áziid duod1alas1 geavaheamis Finnmárkkus, ja maiddái daid láhkaáddejumiin mat leat báikegottiid ássiid sierranas1 joavkkuin sihke siseatnamis ja rittuin. C1ielggadus galgá vuosttaz1ettiin buktit ovdan dutkama mii ovdal lea c1ad1ahuvvon. C1ielggadus sáhttá maid vuod1d1uduvvot eará, álket gávdnovas1 died1uide ja ráddjejuvvon árkiivvadutkamiidda. Ean1kil oasit historjjálas1 ovdáneamis galget leat mielde dus1s1e dan viidodagas mii lea dárbbas1las1 vai sáhttá addit c1oahkkáigeasu c1ilgehusa lávdegotti geavahussii. C1ielggadus c1állo Finnmárkku duoddariid luondduvárrelávdegotti (Gjćrevoll-lávdegotti) oktavuod1as NOU 1978:18A ja 18B ja dat galgá erenoamáz1it guorahallat daid guovlluid Finnmárkkus mat eai leat mielde, dahje mat leat unnan gied1ahallon c1ielggadusas." (2) Sivilagronoma Hans Prestbakmo nammaduvvui seammá áiggi ás1s1edovdin dálá dili c1ielggadeapmái. Su barggu birra lea c1állojuvvon dáinna lágiin NÁC1:s 1984:18 s. 47: "Son oac1c1ui bargun buktit c1ielggadusa eatnamiid ja c1áziid duod1alas1 geavaheamis Finnmárkku fylkkas ja maiddái c1ilget makkár riekteáddejupmi odne lea báikegottiid ássiid sierranas1 joavkkuin, sihke siseatnamis ja rittuin. Mii guoská daid geografalas1 guovlluide Finnmárkkus, mat lea mielde Luondduvárrelávdegotti c1ielggadusas, namalassii Finnmárkku duottar, de lea c1oahkkáigeassu dán c1ilgehusas doarvái. Muhto c1ielggadus ferte dán oasi dáfus oppa áigge divvojuvvot od1d1a áigge mielde. C1ielggadus berre maid viiddiduvvot vai sierra geavahanriiddut bohtet mielde. Viidáseappot ferte c1ielggadussii Finnmárkku duoddariid birra váldot mielde gaz1aldat riekteáddejumi birra." Dát guokte ás1s1edovdi bivdojuvvuiga nammadeami oktavuod1as ovttasbargat heivehit dan guokte c1ielggadeami. Pedersena c1ielggadeapmi "Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid geavaheapmi vuosttas1 máilmmisoad1i rádjái" gokc1á áigodaga Kristusa riegádeamis sullii 1915 rádjái, ja Prestbakmo c1ielggadeapmi "Finnmárkku meahcceriggodagaid geavaheapmi dán c1uohtejagis" lea muddejuvvon vuosttas1 máilmmisoad1i loahpageahc1ái. C1ielggademiid álgoc1állosiid c1ad1a manaiga Sámi vuoigatvuod1alávdegotti lahtut Torgeir Austenĺ ja Gudmund Sandvik c1oahkkimiin ovdal go olles lávdegoddái ovddiduvvui c1akc1amánus 1984. Lávdegotti gied1ahallama man1n1el rievdadeigga c1állit iez1aska c1állosiid daid ovdanbuktojuvvon oainnuid vuod1ul. Prestbakmoa ja Pedersena c1állosat almmuhuvvojedje loahpalac1c1at hámis njukc1amánus 1985 ja geassemánus 1986. (3) C1állosiid gied1ahaladettiin oaivvildedje mán1ggas Sámi vuoigatvuod1alávdegotti miellahtuin ahte lávdegotti bokte galge vel eambbo c1ielggadit eatnamiid ja c1áziid geavaheami Finnmárkkus, earenoamáz1it c1ad1ahan dihte historjáfágalas1 c1ielggadeami riggodagaid geavaheami birra Finnmárkkus 1. máilmmisoad1i rájes dássoz1ii. Lávdegoddi bivddii dasto reivves Justisdepartementii cuon1ománu 13. b. 1987 nammadit historjádutki Davvinjárgga Dávvervuorkkás Honnesvágis, cand.philol. Einar Richter Hanssen, od1d1a historjjálas1 ás1s1edovdin, ja departementa mied1ihii dasa geassemánus seammá jagi. Richter Hanssena bargu rievdaduvvui veahá 1989:s, ja lea leamas1: "-Addit oanehis historjjálas1 c1ielggadeami buot geavaheddjiid ja ássiidjoavkkuid luondduriggodagaid geavaheamis vuosttas1 máilmmisoad1i rájes dássoz1ii. - C1ielggadit vuoigatvuod1aoainnuid geavaheami oktavuod1as, nu guhkás go lea vejolas1." Richter Hanssena c1ielggadeapmi gárvánii 1989/90 jahkemolsumis ja namma lei: "Finnmárkku luondduriggodagaid geavaheapmi 1918 rájes 1970 rádjái.18" Lávdegoddi guorahalai dan guovvamánus 1990, ja ovdanbuktojuvvon mearkkas1umiid vuod1ul lea Richter Hanssen rievdadanja lasihan c1uoggáid c1ielggadeapmái. (4) Ii oktage ovdalis namuhuvvon c1ielggademiin guoskkat nuortasámiid, geat Norggas eanas leat Mátta-Várjjagis ássan. Ás1s1edovdit eai leat bivdojuvvon sin dili guorahallat earenoamáz1it. Lávdegoddi lea dattege gávnnahan dárbbas1laz1z1an c1ielggadit nuortasámiid dili ja bivddii reivves Justisdepartementii guovvamánu 28.b. 1991 nammadit professor Einar Niemi, Romssas, historjjálas1 ás1s1edovdin Finnmárkku nuortasámiid guovllu dáfus. Departementa c1uovvolii ávz1z1uhusa miessemánus 1991. Niemi bargun lea, man1n1el go dárkileappot c1ilgejuvvui 1993:s, leamas1: "Addit historjjálas1 c1ielggadeami: - dálá eatnamiid ja c1áziid duohta geavaheami birra nugohc1oduvvon nuortasámi guovllus Norggas, - vejolas1 soahpameahttunvuod1aid birra juridihkalas1 vuoigatvuod1a (láhkamearrádusaid ja hálddás1andoaimmaid) ja dálá geavaheami gaskal, ja - vuoigatvuod1aoainnuin daid gaz1aldagaid birra mat leat bohciidan guovlluássiid ies1gud1et joavkkuin" Niemi c1ielggadeami álgoc1álus, "Nuortasámit - riggodagaid geavaheapmi ja vuoigatvuod1at19", gárvánii ja Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi guorahalai dan cuon1ománus 1994. Guorahallama vuod1ul rievdadii Niemi c1uoggáid c1állosis ja lasihii died1uid nuortasámiid historjjá birra nuppi máilmmisoad1i rájes. (5) Ás1s1edovdiid c1ielggademiid ovdanbuktimat geavaheami- ja riekteoainnuid birra Finnmárkkus leat ádjánan measta logi jagi . Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi lea háliidan oppalac1c1at almmuhit daid, ee. dan dihte go dat sisttisdollet died1uid máid oktan berre geahc1c1at, ja go leat deat1alas1 oassin lávdegotti barggus. Oppalas1 almmuheapmi lea died1usge dárbbas1laz1z1an dahkan od1astit ja heivehallat vuosttas1 c1ielggademiid. Pedersen, Prestbakmo ja Richter Hanssen bivdojuvvojedje c1akc1at 1992 bargguideaset veardidit dainna oaiviliin ahte 1994 mielde daid almmuhit. Juohke c1állis lea leamas1 friddjavuohta dahkat rievdademiid máid lea atnán dárbbas1laz1z1an ii ge Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi leat od1d1asit s1at guorahallan daid rievdaduvvon c1állosiid. Lávdegotti miellahtus, Gudmund Sandvikas, lea dattege leamas1 lagas oktavuohta c1álliiguin loahppabarggus. C1ielggadeamit leat od1astuvvon ja rievdaduvvon geassemánu 30. b. 1994. Nugo dás ovdalis muitaluvvo, leat Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái ovdanbukton buot c1ielggadeamit, ja lávdegotti miellahtuin lea leamas1 liiba mearkkas1umiid addit. Juohke c1állis lea dattege ovddasvástádus c1ielggadeami sisdollui ja hábmemii. Gaskavuohtageavaheami ja vuoigatvuod1aoainnuid c1ielggademiid birra, dálá vuoigatvuod1a ja hálddas1eami c1ielggademiid birra ja Sámi vuoigatvuod1alávdegotti riektepolitihkalas1 barggu birra. Steinar Pedersena, Hans Prestbakmoa ja Einar Richter Hanssena c1ielggadeamit geavaheami ja riekteoainnuid birra gárvánedje 1986:s, 1985:s ja 1989:s, nu go namuhuvvon. Oktan Einar Niemi 1994 c1ielggademiin seammá gaz1aldagain nuortasámiid dáfus addet dát historjjálas1 c1ielggadeami guovlluássiid eatnamiid- ja c1áziid geavaheami birra ja veahkkin c1ájehit makkár ovdalas1 árbevierut ja vuoigatvuod1aoainnut ovddes1 áiggis gitta dássoz1ii leat c1adnon dan geavaheapmái. Nugohc1oduvvon riektejoavku lea atnán dan golbma vuosttaz1in namuhuvvon c1ielggadeami dad1imielde go dat leat gárvánan, vuod1d1oávnnasin c1ielggadanbarggus dálá vuoigatvuod1aid birra eatnamiidda ja c1áziide mat ovdalis leat almmuhuvvon NÁC1:s 1993:34Vuoigatvuohta Finnmárkku eatnamiidda ja c1áziide ja daid hálddás1eapmi.20 Riektejoavku lea ee. dáid historjjálas1 c1ilgehusaid vuod1ul váldán ovdan geavaheami, árbevieruid ja riektedilálas1vuod1aid21 iez1as c1ilgehusas gustojeaddji vuoigatvuod1aid birra. Go historjjálas1 c1ielggadusat muitalit ovddes1 áiggi dilálas1vuod1aid ja leat adnon dálá gustojeaddji vuoigatvuod1aid c1ielggadusa vuod1d1un, livc1c1ii lunddolac1c1amus jus historjjálas1 c1ielggadusat livc1c1e almmuhuvvon ovdal go vuoigatvuod1ac1ielggadusat. C1ielggadusaid gárvvisteami oktavuod1as leat praktihkalas1 ákkaid geaz1il vuoigatvuod1ac1ielggadusat deaddiluvvon jagi ovdal go historjjálas1 c1ielggadusat dál ovdanbiddjojit. Oppalas1 oainnu dihte namuhit ahte Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi lea maiddái eará historjjálas1 c1állosiid almmuhan go c1ielggadusaid mat dál ovdanbiddjojit. Riektejoavkku miellahtut Gudmund Sandvik ja Otto Jebens leaba historjjálas1 c1ielggadusaid ráhkadan c1uovusin riektejoavkku c1ielggadussii. Gudmund Sandvik lea c1állosis "Stáhta eanan Finnmárkkus. Historjjálas1 geahc1c1anvuohki"22 geahc1adan movt stáhta lea iez1as dahkan eaiggádin Finnmárkku eatnamiidda, ja movt dat lea váikkuhan eanangeavaheapmái (NÁC1 1993:34 s. 334-380). Otto Jebens lea c1állán c1ielggadusa "Finnmárkku geavaheami ja riekte-oainnu birra historjjálas1 geahc1c1anvugiin23" (seammá NÁC1 s. 382-399). Mud1ui lea Gudmund Sandvik c1állán Finnmárkku ovddes1 eananhálddas1eami birra, duogáz1in eananvuovdinortnegii 1965 rájes (NÁC1 1993:34 s. 412-425). Ovdal lea son earenoamás1 historjjálas1 ákkasteami buktán oaz1z1un dihte sámiparagráfa vuod1d1oláhkii (NAC1 1984:18 Sámi vuoigatvuod1a dili birra s. 409-418). Sámi vuoigatvuod1alávdegotti bargui leat sihke historjjálas1 c1ielggadusat ja riektec1ielggadusat duogáz1in ja vuod1d1un riektepolitihkalas1 ságastallamiidda dálá riektedili vejolas1 rievdademiide. Ovddes1 áiggiid árbevirolas1 eatnamiid- ja c1áziid geavaheapmi ja riekteoainnut mat leat c1adnon dan árbevirolas1 geavaheapmái dagahit ipmárdusa kultuvrra ja ealáhusa earenoamás1vuod1aide, maid ee. sáhttá leat gaz1aldat ovddidit, vejolac1c1at heivehuvvon málle mielde. Soaitá dán riektepolitihkalas1 oktavuod1as ahte geavaheami ja riekteoainnuid c1ielggadusain lea deat1aleamos doaibma. -Dálá riektedilli, gustojeaddji riekti, lea searvvis c1ujuheame gud1et guorahallamat galget c1ad1ahuvvot ja makkár rievdadeamit galget evttohuvvot c1ad1ahit dohkálas1 riekteortnega lávdegotti mearriduvvon doaimma olis. C1ielggadusat mat dál biddjojuvvojit ovdan, c1ájehit maiddái makkár lassi c1ielggadeamit Sámi vuoigatvuod1alávdegotti bealis leat sávahahttit. II oassi Steinar Pedersen Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid geavaheapmi vuosttas1 máilmmisoad1i rádjái Ovdasátni Dát c1ielggadus Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid geavaheami birra vuosttas1 máilmmisoad1i rádjái, c1állojuvvui álggos 1980-gaskkamuttos, ja vuod1d1un ledje dalá deat1aleamos c1állosat. Dan rájes leat almmuhuvvon oalle olu dutkanc1állosat mat ies1gud1et ládje gied1ahallet guovddás1 gaz1aldagaid fylkka historjjálas1 resursageavaheami birra. Guovtti vejolas1vuod1as, c1állit áibbas od1d1a c1ielggadusa, dahje od1astit dan mii lei juo c1állon, válljejin man1ibu. Muddejuvvon rájiid siskkobealde lean dasto geahc1c1alan od1astit c1ielggadusa man1imus logi jagi od1d1a died1uiguin. Njealji álgokapihttalis geahc1c1at oppalac1c1at resursageavaheami. Dan álgooasis olahit Kr. r.:s gitta 1700-logu loahpageahc1ái. Dan oktavuod1as deattuhuvvojit c1earddalas1, stáhtapolitihkalas1, konjunktuvra- ja ássiid gaskavuod1at, ovdal go lagabui geahc1astit deat1alac1c1amus ovttaskasealáhusaide24 mat oktii ledje ealáhusvuod1d1un dalá Finnmárkku ássiide. Njealji dasto c1uovvovas1 kapihttalis gied1ahallojuvvojit ies1gud1et ealáhusat eambbo sierran. Ovddemustá guoská dat boazodollui, mearrabivdui, eanandollui ja dasto pomorgávppas1eami vuod1d1omávssolas1vuhtii Finnmárkui 17- ja 1800-logus. Eará ovttaskasealáhusat livc1c1e ánssás1an sierra kapihttaliid, o.m.d. luossabivdu jogain, meahcásteapmi25, muorje- ja s1addoriggodagaid geavaheapmi, vuovdebargu, giehtaduodji lagas birrasa riggodagaid vuod1ul, ruvkedoaibma ja ráktodoaibma26, jna. Dovdomearkan eanas dáid doaimmaide, lea ahte buot dát muhtun ládje leat leamas1 lotnolasealáhussan oktan boazodoaluin, mearraguolástemiin, eanandoaluin dahje buot golmma ealáhusain. Lotnolasealáhusat han leat Finnmárkku ealáhuseallimis c1ad1a áiggi dássoz1ii leamas1 guovddáz1is1. Báikenamat leat eanas sámegillii. Vuosttas1 geardde lea juohke báikenama man1abealde dárogielnamma ruod1uid siste. Mud1ui c1ujuhuvvo alfabehtalas1 báikenammalistui gos sihke sámegillii ja dárogillii c1uoz1z1u, gos buohtalashámit, jus gávdnojit dákkárát, maid leat c1állojuvvon. Mud1ui lea sámi báikenamma nevvohaga jod1iheaddji, Kaisa Rautio Helander, leamas1 hui veahkkái sámi báikenammabarggus. Girjjit ja gáldoc1ujuhusat leat ruod1uid sisa c1állon. Dán oktavuod1as c1ujuhuvvo maid oanáduslistui ja girje- ja gáldolistui. Steinar Pedersen 1. KAPIHTTAL Áigodat 1300-logu ovdal 1.1. SÁMIT - VUOSTTAS1 DOVDDUS C1EARDDALAS1 ÁLBMOT Geografalas1 guovlu máid dál gohc1odit Finnmárkun, lei boaresdárogillii "Finnmork", mii lea seammá go "sámiid eanan". Sámigillii dadjat dál "Finnmárku", ja ovdal leat maid gohc1odan "Sámi Eana ámta". Finnmárkkus leat ássan olbmot guhkit go 10 000 jagi, ja doppe leat boarráseamos dovddus ássit Norggas. Gead1geáigi lea guhkimus dan áigodagas. Sámi oktavuod1as bisttii dat Kristusa riegádeapmái. Vuosttas1 oasi gead1geáiggi ássamis leat navdan komsakultuvran, dan rájes go Álttás (Álaheajus) gávdnojedje bázahusat 1920-30-jagiin. Arkeologat leat ies1gud1et ákkaid geaz1il leamas1 várrogas Finnmárkku gead1geáiggiservvodagaid c1atnat sámi c1earddalas1vuhtii (vrd. Olsen Schanche 1983). Bázahusaid mat leat gávdnon Kristusa riegádeami rájes, sáhttá nannosit gohc1odit sámivuod1as vuolgán. (NOU 1978 18A: 129). Sámit leat dasto vuosttas1 c1earddalas1 joavku man historjjálac1c1at sáhttá c1atnat guvlui máid Finnmárkun dál gohc1odit. Áiggiid c1ad1a leat olu hypotesat ja teorijat c1állon sámiid álggu birra, muhtumat oalle olu jurddagovaiguin. Daid eat áiggo dás gied1ahallat. Dat máid sáhttit dadjat arkeologalas1 duogás1ávdnasiid vuod1ul dál, lea ahte sápmelac1c1at, ja sámi kultuvra, lea bohciidan dán guovllus "...buot gead1geáiggi álbmogiid ja sisafárrejeddjiid stabiliserejuvvon seaguhussan." (Simonsen 1979:38). Vaikko dát cealkka álggos válddahallá Mátta-Várjjaga, de lea dat jáhkehahtti cealkka buot Finnmárkui, ja soaitá vel oba dan árbevirolas1 sámi ássanguvlui nai heivet. Bázahusat Kristusa riegádeami birrasiid álggahit dan áigodaga máid arkeologalas1 oktavuod1as gohc1odit sámi ruovdeáigin, mii bistá 1600-logu rádjái. Ávdnasat sámi ruovdeáiggi álggogeahc1en c1ájehit joatkevas1vuod1a27 nuorat gead1geáiggi rájes. Dasa gusket hávderogganvierut, bálseduodji28, ja maid guolástan- ja bivdoneavvut. Dán joatkevas1vuod1a geaz1il sáhttit bures jáhkkit Finnmárkku sámi kultuvrra ruohttasiid olu boarráseabbon go guokte duhát jagi. Ruovdeáigi lea nama oz1z1on ovddemustá dainna go ruovdi váldui atnui maiddái dáppe. Maiddái od1d1a kulturoasit bohte, nugo dáktehervemat29 ja guollevuokkaid hápmi. Od1d1a oasit ávnnaskultuvrras30 c1ájehit váikkuhusaid mat leat boahtán sihke nuortan ja oarjin. Dálmmát (Kjelmřya) dálá Máttá-Várjjagis lea eanemus dovddus bázahusbáiki máid leat gávdnan sámi ruovdeáiggi álggogeaz1i rájes. NOU:s 1978:18A "Finnmarksvidda - Natur - Kultur", ("Finnmárkkuduottar - Luondu - Kultuvra") geaz1uhuvvo ahte várra sáhttá sámi ruovdeáiggi geahc1c1at ovddidanproseassan bisánkeahtes kulturrievddadeamit ja váikkuhusat mat rievdadit daid báikkálas1 gead1geáiggi kultuvrraid, ja de loahpahuvvo dan sámi kultuvrii máid dán áigge dovdat. Seammá sajis c1ujuhuvvo ahte dan guovllus gos eanemus arkeologalas1 died1ut leat, Nuorta-Finnmárkkus, ja earenoamáz1it Várjjatguovllus Báhc1aveai-leagis (Pasvikdalen), lea vejolas1 dálá sámi kultuvrras vuohttit joatkevas1vuod1a gitta sámi ruovdeáiggi álggogeahc1ái (NOU 1978:18A :130). Arkeologalas1 gávdnosat sámi ruovdeáiggis c1ájehit ahte sápmelac1c1ain álggos lei johtalankultuvra31. Dat c1ájehuvvo maid vuosttas1 c1állosiin sápmelac1c1aid birra máid lulli-eurohpalas1 historjádutkit ja geográfat leat c1állán. Dain boahtá ovdan ahte bivdu lei deat1alac1c1amus ealáhusvuod1d1un. Sihke nissonat ja dievddut bivde. Muitaluvvo sii ledje c1eahpes c1uoigit. Bysantihkalas1 girjec1álli Prokopios guhte válddahalai skandinávalas1 njárgga 500-logus, muitala eallasit sápmelac1c1aid, daid nugohc1oduvvon "skridfinner"iid ealáhusheivehallama birra. Eai sii atnán biktasiid eai ge skuovaid. Eai juhkan viinnii, eai ge borran eanans1attuid. Dievddut eai gilván eatnama, ja nissonolbmot eai máhttán botnit eai ge god1d1it. Baicca bivde, sihke nissonat ja dievddut. Dain hirbmat váriin ja mehciin sin guovllus lei earenoamás1 vallji sihke elliid ja eará dáfus. Sii borre daid elliid máid godde, ja náhkiid atne bivttasin (rievdatkeahttá maidege dain), dan dihte go sis ii lean mas dahje mainna goarrut. Dan dihte c1atne náhkiid oktii suonaiguin, ja gárvvuhedje oba goruda daiguin (Hćtta 1976:10). Sámi kultuvra lei nappo álggos bivdo32- dahje johtalankultuvra. (vrd. 27) 1.2 OKTAVUOHTA EARÁIGUIN Ávdnasat mat leat gávdnon sámi ruovdeáiggi álggogeaz1i rájes, c1ájehit c1ielgasit ahte sápmelac1c1at dan guovllus máid Finnmárkun dál gohc1odit, eai lean eará álbmogiiguin oktavuod1a haga. Sihke nuortan ja oarjin bohte kulturoasit. Gielalas1 mearkkat c1ájehit oktavuod1a, ja ahte eará davviriikka álbmogat leat guovllus vánddardan ovdal vikin1gáiggi. Mearkkat leat muhtun báikenamain. Dolos1 namat main lea dác1c1a vuod1d1u, leat suolonamat. Sildi (Silda) ja Láhppi (Loppa) oarjelepmosis Finnmárkkus (Hovda 1967:56). Sámegiel namma Máhkarávju (Magerřya) sáhttá luoikkahuvvon vuoddodárogielas33 - ovdal jagi 700. Seammá ládje leat c1uoc1c1uhan Várjjat-nama (Varanger) luoikkahuvvon vuod1d1odárogielas sámegillii (Hovda 1967:57). Dát ovdamearkkat dattege eai govvit Finnmárkku rittuid báikenamaid-bidjama. Obbalohkái leat unnán báikenamat Finnmárkkus vuod1d1odárogielas dahje dárogiela-islánddagiela áiggis34 váldon. O.m.d. leat Finnmárkku stuorimus sullos áibbas guovttelágan sáme- ja dárogielnamat, Sállansuolu - Sřrřya. Sállansuolu lea maiddái Mátta-Várjjaga stuora sullo namma mii dárogillii lea Skogerřya. Finnmárkku anger-loahppasas1 vuotnanamat leat ovdal measta duod1as1tussan adnon dasa ahte bistevas1 dác1c1aálbmot ásai dalle juo go dárogiella lei vuod1d1odáru hámis . Eará dovddus gálduid mielde ii sáhte dat leat riekta. Historjádutkis A.W.Brřggeris dáidá leahkit riekta go dáid namaid lohká bohciidan mearramátkkiin "ii ge masge earás". (Brřgger 1931:48). Jus eará gáldomálliid go báikenamaid geahc1c1á, gávdnat oalle unnán arkeologalas1 ávdnasiid mat c1ielgasit leat dolos1 davviriikkalas1 áiggi rájes ovdal 12-1400-logu. Moadde davviriikkalas1 málle mielde hávde- ja c1iehkábáikkit leat gávdnon Finnmárkkus ovdal 1300-logu rájes, máid váttis lea identifiseret, o.m.d. hávdebázahus Ihkkohis (Ekkerřy), mat eai sáhte duod1as1tit bistevas1 dác1c1a ássama. Baicca duod1as1tit dác1c1a mearrajohtima, dahje ovttaskas dác1c1a kolonisttaid ásaiduvvan deike (Brřgger 1931:47-51). Soitet dus1s1e leamas1 dác1c1a gávpeguovddáz1at geassejagis (Niemi 1983:64). Vaikko Oarje-Finnmárkkus leat eambbo gávdnan bázahusaid go Nuorta-Finnmárkkus, leat goitge doppe nai hui unnán gávdnon duktásajit35 dolos1davviriikkalas1 málle mielde. Dan dihte ii báljo leat leamas1 joatkevas1 dác1c1aássan dán guovllus ge, ovdal go koloniserema vuosttas1 oassi álggii 1200-1300-logu álggus. Magistergrádac1ielggadeamis arkeologia birra man mihttomearrin lea dutkat oktavuod1a c1earddalas1vuod1a ja hávdevieruid gaskkas Finnmárkkus ja Davvi-Romssas 800-1200-logu gaskal, lea boad1usin seammaládje ahte dán áigodagas "...lea Finnmárku ja Romssa davit guovlu "ráinnas" sámi guovlu". (Reymert 1980: 130). 1.3 OTTARA MUITALEAPMI Báikenamat, ja muhtun arkeologalas1 ávdnasat, c1ájehit baicca dolos1davviriikkalas1 mearrajohtima guovllus ovdal go vuosttas1 c1albmevihtanmuitaleapmi c1állojuvvui. Dat lea Ottara muitaleapmi ovdalas1 jagi 900, mii lea adnon klassihkalas1 gáldun sihke sámi- ja dác1c1a historjjás vikin1gáiggi vuosttas1 oasi rájes. (NÁC1 1984:18, s. 653-54,vrd. maid Gunnes 1976:ff). Son ásai muhtun báikkis Romssa lulábealde. Das davás lohká eatnama áibbas "ávdimin". Goitge ásse olbmot doppe. Muhtun hárve báikái bisanedje sápmelac1c1at. Doppe bivde dálvet, ja guolástedje mearas geasset. Ottara muitaleami vuod1ul lea c1ielggas ahte sápmelac1c1at orro maid skandinávalas1 njárgga siskkimus guovlluin. Son c1álii namalassii ahte ávdin váriin nuorttas, bajábealde eatnamiid gos olbmot ásse, doppe orro sápmelac1c1at. Oktii háliidii son iskat man guhkás davás eanan lei ja ásse go olbmot "ávdin" guovllu davábealde. Golbma jándora borjjasteami man1n1el olli son nu guhkás go fálesbivdit lávejedje guhkimussii mannat. Sáhttá leamas1 muhtun báiki Oarje-Finnmárkku rittus. Son borjjastii gitta Vilgesmerrii. Doppe gávnnai ekspedis1uvdna Ottara sátneoaivila mielde ássanguovllu. Son oainnat gohc1odii "ávdimin" olles dan guhkes mearragátti gos son lei borjjastan, gos sápmelac1c1aid ealáhusat ja ássamat ledje -"...ovdal son ii lean oaidnán huksehusaid ovdal go ruovttus vulggii, muhto c1ad1at borjjastettiin lei seahpebordi36 bealde ávdin eana- earret guolásteddjiid ja loddejeddjiid ja bivdiid, ja sii ledje buohkat sápmelac1c1at..." Ottara muitaleami vuod1ul lea vejolas1 ássanhistorjjálas1 boad1us ahte su davábealde lei njulgestaga c1ielga sámi guovlu, mii dattege ii lean amas hĺlřygaide, geat jahkodagaid mielde mátkkos1tedje doppe. Vikin1gáiggis sáhttá maid leamas1 birrajagi dolos1davviriikkalas1 ássan muhtun báikkiin, o.m.d. Láhppi sullos (Nielsen 1990:25). Dolos1davviriikkalas1 báikenamaid bidjan duod1as1ta maid Ottara died1uid (vrd. kap.1.2.). Stáhpis (Stappen) Máhkarávjjus lea dasalassin gávdnon duktásadji gos boarráseamos oasit leat veahá boarráseappot go jagi 700 rájes, ja od1d1asepmosat sullii guokte c1uod1i jagi lagabus min áiggi. Bázahusat leat várra hĺlřyga bivdoguovddáz1iid rájes, vaikko bázahusat mat dan ovdal leat gávdnon dahket guhkit áiggi ollesjagi ássama jáhkehahttin (Richter Hanssen 1990:32). Sállanis leat maid gávdnan dác1c1a ássanbázahusaid. Árvvusge leat dat maid bivdoguovddáz1at leamas1. Dác1c1a ássan Oarje-Finnmárkkus nogai fas sullii jagi 1100 (Nielsen 1990:25). 1.4. SÁPMELAC1C1AID VEARROGÁLVVUS OAIDNIT JOHTALANKULTUVRRA JA HĹLŘYGAID RIGGODAGA VUOĐU Ottara died1ut sápmelac1c1aid "vearrogálvvu" birra muitalit ollu resursavuod1u, ealáhuseallima, ja ekonomalas1 árvvuid birra máid johtalankultuvra mielddisbuvttii. Sápmelac1c1aid ja hĺlřygalas1 oaivámuc1c1aid37 gaskavuohta boahtá c1ielgasit ovdan: "Muhto sin (hĺlřygaid) riggodat lea vuod1d1uduvvon sápmelac1c1aid vearromáksima nala. Vearrogálvun leat náhkit ja dolggit ja fálesdávttit ja fálesnáhkis ja njuorjjonáhkis dahkkon fanasbáttit. Juohkehas1 máksá opmodagas mielde. Riggámus máksá vihttanuplohkái neahtináhki ja vihtta bohccoduolji ja logi ambara dolggiid ja guovz1z1anáh- dahje c1eavránáhdorkka ja guokte fanasbátti. Goabbáge báddi galgá leahkit 60 alen guhku, nubbi fálesnáhkis ja nubbi njuorjjonáhkis." Mii oaidnit johtalan- ja bivdokultuvrra c1ielga detáljjaiguin. Áidna gálvu mii ii dárbbas1 leahkit mearaelliid bivdimis boahtán, leat bohcconáhkit. Vaikko Ottar c1ilge mán1gga ládje boazodoalu birra, gávdnojedje lojes bohccot áibbas sihkkarit (vrd. kap. 5.1.). Bohcconáhkit sáhttet liikká bures leamas1 lojes bohccuid go gottiid. Vearrogálvvut c1ájehit viiddis meara- ja siseatnanriggodagaid geavaheami. Muitaluvvo ahte sápmelac1c1at iez1a muohkadedje38 riggodagaid máid atne. Ottar muitala hui c1ielgasit iez1as ja su láhkásac1c1aid buresbirgejumi vuod1u. Sámi resursageavaheapmi lei vuod1d1un dása, dan dihte go sii riggo sápmelac1c1aid máksin vearuin. Dán hĺlřygaid deat1aleamos riggodatgáldu válddahallamiin 800-loahpageahc1en oaidnit dalá sámi johtalan- ja bivdokultuvrra ekonomalas1 vejolas1vuod1aid. Nu lei ge dát vuod1d1un vuosttas1 gálvovuovdimii doppe máid dál gohc1odit Davvi-Norgan, ja mainna Hĺlogalándda stuora eanandoallit duod1ai riggo. Sámi náhkkegálvvut ledje dán gálvovuovdimis áibbas guovddáz1is (Brřgger 1931: 32-38). Sápmelac1c1aid vearrogálvvu bággováldin, sámivearru, lei earenoamás1 deat1alas1. Dát vuollásteapmi39 gal ii dáidán vearromáksiid miela mielde. Soahtama ja badjelgeahc1c1ama bokte válde dác1c1a stuora eanandoallit ja hápmaneaiggádat40 fásta vearuid (Brřgger 1931:38). Einar Niemi dadjá dán birra vel c1ielgaseappot. Son oaivvilda ságác1állosiid vuod1ul sáhttit dolos1 dác1c1a gávpe- ja vearrodoaimma rievideapmin gohc1odit (Brřgger 1983:65). Lei hirbmat stuora riggodagaid birra sáhka. Andreas Holmsen lea sullii rehkenastan man ollu riggámus sápmelas1 Ottara muosáhusaid vuod1ul s1attai máksit vearu. Dovddus vearromeriid mielde jagis 1300, lei árvu 12 gusa dahje 108 bismerpundda (sullii 550 kg) vuodja dahje 4 márkki silba (lagabui 860 g). Dát attáldat vástidii 10-12 stuora dálolac1c1a leidangvearu41 Norgga garraseamos vearromáksinguovllus - Trřndelágas (Holmsen 1977:62). Davvi-Norgga dolos1 vikin1gáiggi aristokratiijii lei sápmelac1c1aid eatnamiid- ja c1áziid eanangeavaheapmi ee. Finnmárkkus hui deat1alas1 sihkkarastin dihte iez1aset mearridanvuoimmi vuod1u. Dan dihte lei ge hui deat1alas1 dác1c1a gonagasriikkii42 leavvat43 davás, ja rittu ja sámivearu vuollásis oaz1z1ut. Lea dábálac1c1at oaivvilduvvon ahte sápmelac1c1aid "vearru" s1attai regálan, dahje sierra vuoigatvuohtan gonagassii, Harald Hĺrfagre áiggi, ja lei c1adnon aktovuoigatvuhtii44 sámi náhkkegálvvuid oastit. "Vearrogálvvuid" alla árvvu dihte lea jáhkehahtti ahte sámivearu mávssolas1vuohta olahii guovddás1 dác1c1a stáhtafámu ekonomalas1 vud1d1ui ávkin. Andreas Holmsena vuod1ul sáhtii mávssolaz1z1an leahkit Norgga riikkii s1attai go sámivearru gonagasvuoigatvuohtan juo Harald Hĺrfagrii vikin1gáiggis, dahje easkka 1000-logu mielde, dainna go "... Norga lei eanandoalu dáfus nu geafes riika ahte sámi náhkkegálvu sáhtii deat1alas1 ekonomalas1 mávssolas1vuohtan leahkit gonagasfápmui, nu guhká go eanas oassi- dahje stuora oassi - manai Atlanterábigáddái ovdal go Bottenvikai dahje nuorta-karelaid bokte Vilgesmeara gáttis ruos1s1a náhkkegálvomárkanii Novgoradai." (Holmsen 1977:64-65). 1.5 GULLE GO SÁPMELAC1C1AT JA FINNMÁRKU NORGGA RIIKKASERVVODAHKII? DOABA "VEARRU" OVDAL SULLII 1300 Gaz1aldat máid dán oktavuod1as lea lunddolas1 jearrat, lea makkár dásis sámi vearromáksit ledje sin ektui geaidda vearu mákse. Doaba "vearru" (dolos1davviriikka gillii skattr) ii adnon norgga lágas daid attáldagaid birra máid dác1c1at mákse iez1aset gonagassii ovdal jagi 1300 man1n1el (Holmsen 1977:54). Sin attáldagaid gohc1odedje leidang:an. Dan ovdal ledje vearro-doahpagis 3 oaivesisdoalu: 1. Attáldagat pavai Ipmila sadjásaz1z1an 2. Máksu máid fán1ga mávssii hearrái go luitojuvvui 3. Máksu norgga gonagassii guovlluin riikka olggobealde mat bákkuin dahje soahpamus1ain ledje dohkkehan su bajimusmearridanválddi.45 Buot dán golmma dáfus ledje attáldagat vuollin bajásguvlui, "... muhtumii geas lei fápmu muhtumis geas ii lean- dahje geas ii lean doarvái fápmu iez1aska gaskavuod1as. Giela vuod1ul juo vuhtto makkár gaskavuohta sápmelac1c1ain ja vearrogáibideddjiin lei." (Holmsen 1977:57). Norgga historjádutkit leat muhtomin gohc1odan dan guovllu "norgga vearroeanamin"46 gos sápmelac1c1at s1adde vearu máksit norgga gonagassii (Brřgger 1931:40). Doaba vearroeanan nu movt 11-1200-logus adnui, sisttisdoalai ahte politihkalac1c1at gulai guovlu Norgii, muhto ii geografalac1c1at gal. Leas1 dál bidjan fřydalrievttálas147 (Orknřyene), dahje ollesveardásas1 servvodatmiellahtuid njuolggo vuolebus1dásálas1 dilli (Islánda), adnui eaktun ahte vearroeatnamis lei álmmolas1 orgána - fyrsta ja/dahje álbmotc1oahkkin(diggi) mii riektegustojeaddji48 vuogi mielde sáhtii cealkit49 Norgga gonagasa buorrindohkkeheami (Holmsen 1977:58). Vearroriikkaid eará oktasas1dovdomearka lei ahte buohkat ledje risttalac1c1at, ja dasto Nidarosa alimusbismma vuloz1at. Lassin lei dain álbmot mii gielalac1c1at ja c1earddalac1c1at lei norgalac1c1aid lahka. Andreas Holmsena oaivila mielde lea hui váttis sámi báikki bidjat dákkár meriid siskkobeallái gaskaáiggis. Go 1273 truvdnoárbelágas50 earuhuvvo siseanan ja vearroeanan, bohciida jearaldahkan leat go sii geat dán lága c1álle, bidjan sápmelac1c1aid sisriikalaz1z1an ja atnán sin eatnama oassin Norggas, masa geografalac1c1at goit lei c1adnon (Holmsen 1977:58). Ovdalas1 norgga historjádutkit leat dábálac1c1at oba mihá árvvos1talakeahttá dahkan juste dan. Holmsen dattege ii leat ovttaoaivilis dus1s1e c1atnat ovddes1 "Finnmorkr" Norgii. Dákkár jurddas1anvuogi, mii livc1c1ii mielddisbuktán sápmelac1c1aide ja dác1c1aide ovttalágan rivttiid, atná son jáhkemeahttumin. Dát boahtá maid ovdan c1állosis "Historia Norvegia" 1190 rájes. Doppe earuhuvvojit "ássit" ja "sápmelac1c1at" Hĺlogalánddas (Historia Norvegia 1969:20). Ná doaivugohtet fiktiivalac1c1at "Norge"- 1100-logu gonagasriikan maid fátmmastit sápmelac1c1aid eatnama. Norgga duohta dahje c1uoc1c1uhuvvon mearrideaddji váldi vearrogáibideami olis dahká goitge dákkár govvidemiid eambbo jáhkehahttin. "Sámivearru" Norgga gonagassii lei duod1as1tussan dasa ahte sápmelac1c1aid eatnamat eai gullan Norgii. Dat han lei attaldat "... mii jur giellanammadusain juo c1ájeha ahte sápmelac1c1at ledje olggobealde dan servvodaga gos dáin gonagasain lei sin lobálas1 politihkalas1 váldi ja doaibma." (Holmsen 1977:60.) 1326 soahpamus1 Novgorodain gullevas1 rádjeprotokollain (NAC1 1984:18, s. 658), mii lea vuosttas1 vurkejuvvon duod1as1teaddji gáldu Norgga gaskavuod1a birra sápmelac1c1aid eatnama ektui, c1ájeha c1ielgasit ahte guovlu mii lea gaskal Ivgu-/Báhccavuona (Lyngen/Balsfjord) ja Guoládatnjárgga (Kolahalvřya), ii lean lahttuduvvon51 dábálas1 riikkaoassin goappáge riikkii. Rádjeprotokolla gustui dus1s1e dasa gokko galge sápmelac1c1aid duppálit mávssihit vearu (Holmsen 1977:60, vrd. maid Larsen 1985:1-9). 1300-logu rádjái ledje dasto sápmelac1c1at ain norgga riikkaservvodaga olggobealde, muhto ledje deat1alac1c1at go lágidedje gálvvu man ollásit válde Finnmorkr:a, -sápmelac1c1aid eatnama luondduriggodagain. 2. KAPIHTTAL Norgalas1 rittuid koloniseren. Sámi ealáhusaid differansierema álgin. Sullii 1300-1600 Ottara Finnmárkku válddahallama man1n1el 800-logu loahpageahc1en, lea áibbas c1ielggas ahte sápmelac1c1at geavahedje maid olggumus vuotnagátti riggodagaid. Son han lei dus1s1e sápmelac1c1aid oaidnán doppe, borjjastettiin Vilgesmerrii. 1500-logus álget historjjálas1-topográfalas1 Finnmárku-válddahallamat. Govva lea rievdan áibbas Ottara áiggi rájes. Eai dus1s1e válddahallamat, muhto maiddái vearroolmmos1logut ja eará duogás1gáldut c1ájehit oalle olu dác1c1aássiid mearrágáttis. Vuonain ja siseatnamiin ledje ain measta aivve sápmelas1ássit. Mii lei dáhpáhuvvan dan rájes go Ottar c1álii vásáhusaidis Englándda gonagassii Alfredai? Mán1ga c1uod1i jagi Ottara man1n1el han ledje sápmelac1c1at measta aktorád1d1ejeaddjin Finnmárkkus. Makkár proseassat ja dáhpáhusat ledje dagahan daid od1d1a álbmotássiid dili- gos dác1c1at ledje eanetlogus, ja rittus dego mearrideaddjin? Jus geahc1c1at goas álggos dát rievdadeapmi álggii, de ii leat jáhkehahtti ahte lea boarráseabbu go 1200-logu rájes. Islándalas1 c1álus "Rimbegla" namuhuvvon jahkec1uod1is, muitala ahte Málatvuotna (Malangen) earuha dác1c1a eanandolliid52 ja sápmelac1c1aid. Doppe daddjo maid áhte Lenvikas lei máilmmi davimus girku (vrd. Brřgger 1931:40). Dáid cealkagiid berre deattuhit garrasit. Dan áiggi han lei karelalas1-novgorodalas1 viidáneapmi53. Dalle eai livc1c1e islándda dahje norgga bealis gávildan54 dác1c1a álbmoga dahje norgga ásahusaid davvelis . Ee. dien vuod1ul sáhttá Finnmárkku vuosttas1 koloniserenáigodaga jáhkkit "Rimbegla" man1n1el dáhpáhuvvan, vaikko muhtun historjádutkit leat navdán koloniserema 1100-logus juo álggahuvvon (Johnsen 1922:21). Eará deat1alas1 ággan dasa go dác1c1a koloniseren ii oro nu áigahas1 go Oscar Albert Johnsen vikkaha, lea go dat buorit gávppas1andilálas1vuod1at máid hanseáhtat ásahedje, eai vel gávdnon dalle. Dát hanseáhtat, geat orro Bergenis, boahtegohte Davvi-Norggagávppas1eapmái 1200-logu loahpageahc1en. Sii oste goikeguoli hui buori haddái. Dan bokte s1attai buorre europeálas1 goikeguollemárkkan, ja Finnmárkku guollebivdu lassánii oktan Lofuohta guollebivdduin (Brřgger 1931:41). Hanseáhtain lei gordni okta deat1alac1c1amus lonuhangálvvuin, nu ahte dác1c1at oaz1z1ugohte dán dárbbas1las1 biebmos1lája báikkiin gos dan ii sáhttán gilvit. Muhtun historjádutki lea válddahallan Bergena 12-1300-logus dáinnalágiin: "...na jur dego automáhtalas1 doaibmi gálvolonuhanguovddás1 gos báltalas1 rohkajáfuid lonuhit goikeguliin, vai norgalas1 sáhttá bivdit iez1as gordnes1attu ábis ja birget ies1 gilvvikeahttá dan." (Holmsen 1977:42. Vrd. maid Brřgger 1931:41.) Ovdal hanseáhtaid searvama Bergengávppas1eapmái ii leat jáhkehahtti ahte Finnmárkku riittuin orro dác1c1at. Arkeologalas1 died1uid mielde, báikenamaid, c1álalas1 gálduid j.ea. mielde orru dálá Finnmárku leamas1 jur c1ielga sámi guovlun 1300-logu rádjái. Várggát (Vardř) lea mán1gii namuhuvvon c1ielgaseamos ovdamearkan norgalac1c1a ásáiduvvámii Finnmárkku rittuide. Muitaluvvo gálduin ahte 1300-logu álggus huksejuvvui sihke girku ja ladni dohko. Muhto de ii leat ovttaoaivilvuohta historjádutkiin lei go huksendoaibma vuosttaz1ettiin dárbun dác1c1aássiide ásahusaid ráhkadit, go doppe ledje dác1c1at, vai ledje go politihkalas1 ulbmilat julggas1tit55 norgga bajimus allatvuod1a mat ledje mearrideaddjin (Johnsen 1922:22, Niemi 1983:74). Dáidet leamas1 goappes1 ulbmilat. Dasalassin bohtet alimusbismmaid ekonomalas1 beros1tumit. Veahá od1d1aset pávareivves - 1488:s-boahtá namalassii ovdan ahte buot Finnmárkku girkut ledje kapeallat mat buot sisaboad1uiguin ledje njuolga alimusbismmaid vuolde. Dáid guovlluid gohc1odedje terrae missions- mii lei organisas1uvdnavuohki mii sáhtii leahkit vuod1d1uduvvon 1200-logu rájes (Hamre 1977: 30/31.) Nidarosa alimusdoaimmahat viiddidii goitge bismaválddi davás, ja 1307:s bod1ii alimusbisma ies1 boaittobealbáikái Várggáide viháhit girku. Finnmárkku rittuid dác1c1a koloniserema oktavuod1as lea vel 1300-logu mávssolas1vuod1a mearkan56 go norgga dálolac1c1at vuosttas1 geardde namuhuvvojit dovddus láhkac1állosiin 1384:s (Holmsen 1977:67. Vrd. NGL III: 222). Máhkarávjjus c1ájehit mán1ggat dutkásajiid roggamat ahte daid boarrásepmosiin lea dác1c1aássan leamas1 1200-logu man1it beali rájis (Richter Hanssen 1990:39). Goitge lea árta57 jáhkkit sihke 13-ja 1400-logu áigin goas ledje muttolas158 norgga koloniserendoaimmat (Niemi 1983:69), ja ahte c1uohtejagiáigodagas 1400-logu gaskkamutto rájes lea oalle olu dác1c1asisafárren (Nedkvitne 1988: 56,87,152). Guollebivdu dássoz1ii lei jáhkkimis áigodatbivdu, go bivde áhpedorski Breivikas Sállan fávllis, ja s1áks1adorski nuorttas Várjjaga guvlui (Nedkvitne 1988: 56). Gávpotroggamat Várggain eai c1ájet o.m.d. siviila ássama ovdal 1400-jagiid (Simonsen 1959: 45). Eai leat goit gávdnon dác1c1a guollebivdosajiid bázahusat boarráseappot go 1450 rájes (Rřnning Balsvik 1989 I:15). Dát sáhttá c1ájehit ahte Várggát álggos lei militeara doarjjabáiki (Linchausen 1975:39). 2.1 VUOSTELASVUOĐAT KOLONISEREMA OKTAVUOĐAS? Sámi riggodagat dahke sápmelac1c1aid bivnnuhis vearromáksin hĺlřygaide, ja man1n1el riikkagonagasváldái lulde. Guolleriggodagat maid mielddisbukte dác1c1a ásaidumi Finnmárkku rittuide. Movt atne dasto sápmelac1c1at, geat doppe ledje juo ássame, dán riggodatgilvvu? Dán birra lea unnán c1állojuvvon. Norgga historjác1állosiin leat gitta dássoz1ii oaivvilduvvon dán áibbas váttisvuod1aid haga leamas1. Seammá sivas guoská dat maid oahppogirjjiide máid oallugat dán áigahas1 rávisolbmuin leat skuvlaváccidettiin atnán. Doppe gávdnat dávjá boarráset dác1c1a historjádutkiin dákkár vuod1d1ooainnu Finnmárkku koloniseremii, ovdamearkka dihte: "13. jahkec1uod1is ásaiduvvagohte norgga guollebivdit Finnmárkku rittuide Romssas gitta Várjjagii, ja guovtti c1uovvovas1 c1uohtejagiin viimmat ásaiduvve dác1c1at Finnmárkui. Lei áigi dákkár ovdáneapmái." (Klunde 1963: 59). Hárvát leat sii geat leat beros1tan vuostelasvuod1a vejolas1vuod1ain maid dác1c1a Finnmárkku- koloniseren mielddisbuvtii. Fágaolbmot leat c1ielggadusaineaset obbalohkái unnán deattuhan ahte riggodagaid, ja olu daid buoremus ássanbáikkiid Finnmárkku rittuin eahpitkeahttá ledje juo sápmelas1ássit geavahan go dác1c1at bohte. Omd. ásse sámit Várggain (Rřnning Balsvik 1989 I: 15). 1500-logus ledje oalle olu dác1c1a guollebivdohápmanat59 mearragáttiin. Ii ábut doaivut ásaiduvvomiid áibbas váttisvuod1aid haga dáhpáhuvvan, dan mielde go doppe ásse sápmelac1c1at ovddez1is. Mii sáhttit dasto árvidit áhte norgga koloniseren lea mielddisbuktán vuostelasvuod1aid areálaid- ja resursageavaheami dáfus. Sápmelac1c1ain dáidet leamas1 strategalas1 beros1tumit hehttet doaimma mii sin iez1aset ealáhusheiveheami ovdii dagahii. Dákkar vuohkin sáhtii leahkit karelaid bealus1teapmi, geat goit 1400-logu man1it oasi rádjái riidaledje garrasit dác1c1aiguin geat ásaiduvve Finnmárkku rittuide. Oscar Albert Johnsena oaivila mielde ledje riiddut dan dihte go karelat ja novgorodat atne Finnmárkku iez1aset boares vearroeanamin. Vuosttas1 dác1c1a ásaidumi atne sii lobihis sisabáhkkejupmin. Eai karelat eai ge Novgoroda olbmot fárren kolonistan, ja soitet dan dihte sápmelac1c1at atnán beros1tumiideaset buoremusat sihkkaraston sin doarjumiin. "Finnmárkena politihkalas1 historjjás"60 lea Oscar Albert Johnsen okta hárváin geat guoskkahit dan: "Ja vuostelasvuohta sápmelac1c1aid ja dác1c1a dálolac1c1aid gaskkas guollebivdinbáikkiid, ássanbáikkiid ja bivdovuoigatvuod1aid geaz1il seammaládje go vearrogáibideddjiiguin nággen lea veahkkin ealihan dan guhkes riiddu. Sápmelac1c1at bealus1tedje, goit nu guhká go dác1c1at ain ledje geanoheappot, falleheddjiid beali." (Johnsen 1923: 30). Dác1c1a koloniseren, ja stáhtafámu viiddideapmi davás, ii soahpan Novgoroda riikka beros1tumiide. 1200-logus dagahii dat ahte Novgoroda hearrá bijai karelaid ja ruos1s1aid rievidit guollebivdohápmaniid lulás Málatvutnii, ja dat c1ad1ahuvvui maid. Guovtte geardde 1320-logu álggus fallehedje albma fanasveagat61 davvinorgga riddoguovlluid. Vaikko lei ge ráfis1iehtadus 1326:s, jotke goappes1 bealit rievidan- ja soahtemátkkiid ain sullii 150 jagi (Eriksen 1992: 38/39). Ovdalis namuhuvvo ahte Várggáid ladni ja Várggáid girku árvvusge lea 1300-logu álggogeahc1en ásahuvvon. Dan navdet Hĺkon V Magnussona rád1d1enáigái, mii lei áigodagas 1299-1319. Norgga historjác1állimis lea dát ladni adnon mearkan dác1c1a bajimus stivrejupmái Finnmárkku badjel- rádjemearkan nuorttas, várjaleaddjin karelaid ja ruos1s1aid vuostá. Sáhttá várra seammá bures dán ladneásaheami geahc1c1at eará ládje. Soaitá leamas1 veahkkeneavvun sihkkarastit dác1c1a koloniserema vejolas1 riidduin sápmelac1c1aiguin. Ladni ii lean dasto dus1s1e dác1c1a rádjemearkan, muhto seammá dásis doaibman sápmelac1c1aid doalahit doppe gos ledje. Jus dákkár doaibma lei, de lea miellagiddevas1 mearkkas1it dan saji, go lei biddjon Várjjatvuona njálbmái, gos áiggiid c1ad1a várra lea eanemus sámi c1oahkkeássan leamas1 Finnmárkkus. 2.2 BUORIT EKONOMALAS1 VEJOLAS1VUOĐAT GÁVPEMÁRKAN- GUOLÁSTEAPMÁI Dáidet leamas1 buorit ekonomalas1 vejolas1vuod1at gávpemárkanguolásteapmái 1500-logu rádjái. Dát lea deattuhuvvon earret eará ovtta boarráseamos c1állojuvvon Finnmárkku válddahallamis. Lea alimusbisma Valkendorf gii muitala pávai, ja lea várra c1állon 1512:s. Guollebivddu haga ii livc1c1e dác1c1aássan leamas1 Finnmárkku rittuin: "Ii livc1c1e orohahtti risttalas1 Olbmuide dan eatnamis, jus Guollevallji ii filles1ivc1c1e Olbmuid ásaiduvvot dohko,..." (Valkendorf 1901: 6). Goikeguolli máid ráhkadedje, lei dan muttos buorre go fievrriduvvui measta buot amas "risttalas1 Olbmuide". Ledje maid earenoamás1 buorit goikadanvejolas1vuod1at, nu ahte guolli riibbai unnimustá 10 jagi, jus albmaládje dan vurkkodii. Lassin guollebivdui lei maid veahá s1ibitdoallu, muhto dat orrot leamas1 smávva doalut. Dus1s1e soames sávzza ja gáicca ledje. Jáhkkimis lei dác1c1a smávvadálolas1vuohta man birra Valkendorf c1álii. Dác1c1a guollebivdiid eahpesihkkaris ássanmállii heivejedje sávzzat ja gáiccat buoremusat. S1ibitdoallu62 livc1c1ii bággen olbmuid fuod1ardit63 ja ovttahat sajis orrut. Valkendorf lea dác1c1a álbmoga birra maid miellagiddevas1 died1uid c1állán eatnamiid ja riggodagaid heiveheami ektui. Geain ruovttubáiki lei Finnmárkkus, sii eai orron ovttahat sajis, muhto johte dad1istaga od1d1a báikkiide guollebivddu mielde. Vierroolbmuin geat guollebivddu dihte bohte dohko lei alddiineaset niesti mielde, earret eará biebmu ja juhkamus1 jahkái dahje guhkit, "mud1ui sii váldet buot Opmodagaset mielde ja Ruovttubiergasiid, ja Eamidiid ja Mánáid, ja váldet daid mielddiset go jorggihit ruoktot fas". (Valkendorf 1910: 7). Oaz1z1u roahkka jearrat ledje go dalá Finnmárkkus man ge meare fásta dác1c1aássit geat orro doppe buolvvas bulvii. Orru nu ahte oallugat bohte olggobealde, orro moadde jagi, ja máhcce fas ruoktot go ledje oz1z1on dan ekonomalas1 dietnasa man man1is ledje leamas1. Ealáhusstruktuvrrat fertejit maid dagahan váttisvuod1aid vearromáksi álbmoga birra sihkkaris died1uid c1állit. Olu buddestatnamat nu go "Jemt", "Skott", ja sullásac1c1at, orrot duod1as1teame olles Klondykedili 1500-logu álggogeahc1en (Dybdahl 1974: 239). Pávareive 1488:s duod1as1ta maid dan stuora johtaleami64. Doppe váidaluvvo namalassii man váttis lea juohkit Finnmárkku suohkaniidda, dan sivas go ássit johtalit duohko deike, guollebivddu mielde (Nedkvitne 1988: 42). Goitge lassánedje ássit sisafárrema geaz1il, mii dagahii ahte lohku ii unnon Novgoroda soahtamiin ii ge mud1ui luondduvárálas1vuod1aid geaz1il mat ledje. Dákkár oktavuod1as lei mearra died1usge várálas1vuohtan, muhto nubbi várálas1vuohtan oahppameahttun sisafárrejeddjiide lei skurbbetdávda65. Valkendorfa muitalusaid mielde dagahii dávda mán1ga várremeahttun olbmo ovdii beare árrat. Go ies1 ii dovdan C-vitamiinna dárbbas1las1vuod1a, doaivvui luonddulihkuhisvuod1a deaividan guovllu issoras buollas1iid geaz1il, ja galbma biepmu ja juhkamus1a geaz1il (Valkendorf 1901: 9). Vaikko birgejupmi luonddu dáfus sáhtii leahkit heittot, lei hui buorre ekonomalas1 dilálas1vuohta vuovdima váste guliid bivdit. Ain lei buorre lonohallangávpi guliiguin ja gortniiguin. Dát geasuhii olbmuid Finnmárkui, ii dus1s1e Norggas, muhto olles Oarje-Europas. Earenoamás1 buorre haddi lei goikeguolis man1it oasis 1400-logus. Dalle sáhtii oaz1z1ut Bergena gávpemárkanis 6-7 kg rohkajáfuid ovtta goikeguollekiluin (Nedkvitne 1988: 42-43). Buorit hattit dagahedje ekspans1uvnna mii jotkkii 1500-logu mielde, ja mii lei bajimusas man1it jahkec1uod1i-oasis. Dát dáhpáhuvai vaikko goikeguollehaddi, go buohtastahttá gordnehattiin, hedjonis1god1ii 1400-logu loahpageahc1en juo (Nedkvitne 1988: 44). Sii geat leat govvidan Finnmárkku dác1c1a álbmotovdáneami 1500-logus, eai leat goitge áibbas ovttaoaivilis. Leat oalle stuora erohusat c1ielggadusain. Einar Niemi lea árvvos1tallan Finnmárkku dác1c1a ássiid logu 1520:s 2 190 olbmui, ja 1597:s (98:s) leat sus olles 4 590 olbmo. Amund Helland buohtaluslogut leat 2 930 olbmo 1597:s (Helland II 1906: 31). Hellanda mielde livc1c1ii dác1c1aálbmoga lassáneapmi leamas1 bajimusas sullii jagi 1567:s ( 3 070) olbmo. (Vrd. ássankártta, fig. 2.1. man1n1elis.) Niemi oaivila mielde ii lean alimus mearri66 ovdal c1uohtejagi loahpageahc1en. Niemi mielde sáhttá maid 1520-21 ja 1567 gaskkas vuohttit oalle stuora erohusaid ássiidlassáneamis Nuorta- ja Oarje-Finnmárkkus. Nuorta-Finnmárkkus lassánii dác1c1aássiid lohku 91 %:in. Oarje-Finnmárkkus lei dus1s1e 18,6 % lassáneapmi: "Dás oaidnit c1ielgasit ahte sisafárren Finnmárkui ii lean nohkan. Ássiidlassáneapmi lei ollen Oarje-Finnmárkui olles deattuin ovdal 1520, easkka man1n1el 1529 ásaiduvve olbmot duod1as báikkiide nuortaleappos. Koloniserenáigodat lei bárrahis ain bistime." (Niemi 1983: 94-95.) Govus 2.1: Dác1c1a ássan 1567:s Gáldu: (Niemi mielde 1985: 116) Niemi lea mud1ui vuosttas1 gii dákkár rehkegiid lea dahkan historjjálas1 gáldokritihkain. Su loguid ferte dan dihte eanemusat deattuhit. Maiddái vearrodilálas1vuod1at c1ájehit ahte sihke dác1c1at ja sápmelac1c1at leat bures birgen 1500-logus. Gaskamearálas1 vearromáksu lei namalassii olu badjelis go dábálas1 lei gosge eará sajis Norggas. Vuotna-Finnmárkkus mávssii juohke norgalas1 vearromáksi 1520:s gaskamearálac1c1at sullii 9 márkki. Buohtastahttojuvvon vearru eanandoallogiliin Troanddinvuotnagáttis lei sullii 3 márkki ja Lofuohtas ja Viestterállasis sullii 6 márkki. Go mearragátti sápmelac1c1at 1567:s bohte dánska-norgalas1 vearrolisttuide, mákse sii gaskamearálac1c1at 7 márkki (Niemi 1979: 148). Lei veahá unnit go dác1c1aid máksu. Sin ekonomalas1 nákca67 ii dáidán leat unnit. Sin máksu han lei várra seammá ollu maiddái sihke Rut1t1ii ja Rus1s1ii, gosa dác1c1at dábálac1c1at eai dárbbas1an máksit. Dác1c1at riggo vuovdinguliin. Sápmelac1c1at oasálaste maid dása, muhto lassin ledje sis vel eará resursat. Bivdu ja guolásteapmi lei eahpitkeahttá eanemus gánnáhahtti. Náhkkehattit han ledje hui buorit (Steckén 1964), ja ledje rabas gávpegeainnut oarjeeuropeálas1 gávpevuogádahkii, ja nuorttas Ruos1s1a guvlui (vrd.Hansen 1984). Govvideaddjin lea go "norgga sámivearru" máksojuvvui ruos1s1arud1ain (Holmsen 1977:71). Sihke gávpeguollebivdimii ja johtalussii ledje dasto buorit konjunktuvrrat, mat ledje goappes1 c1earddalas1 álbmogiidda ávkin. Eará riikkat maid atne beros1tumi guolleriggodagaide, mii maid sáhtii mielddisbuktit buriid guollehattiid olbmuide, ja dagahedje alla vearromáksima ja riggodaga. Earret eará bod1ii en1gelas fanas davás Finnmárkui 1420-logus. Gildosat dása eai oro ábuhan nu olu (Richter Hanssen 1990: 45). 2.3 RESURSAGEAVAHEAPMI JA ÁSSANAVÁDAGAT68 1500-logu man1it oasis lassánii dác1c1a ássan alimus dássái man1n1el go koloniseren álggii. Dalle sáhttá leamas1 dakkár dásis ahte váikkuhii sámiid doaimmaide rittuin. Vaikko sii gal died1usge dalle nai, nu movt man1n1el ge, unnit dahje eanet geavahedje riddoguovlluid riggodagaid, sáhttá goitge álbmotásaideami báikeválljema ja resursageavaheami oaivemállen leamas1 ahte sápmelac1c1at geavahedje siseatnamiid ja vuonaid, ja dác1c1at bivde guliid vuovdima váste iez1aset guollebivdobáikkiin sulluin ja mearragáttiin. Dáid ies1gud1et ássanavádagaid duod1as1ta okta dain hárve dovddus c1állosiin mat válddahallet dan guovtti c1eardda eallinvuogi ja resursageavaheami Finnmárkkus 1500-logus, ja dan lea c1állán Peder Claussřn Friis (1545-1614). Son ii lean gal ies1 goasse leamas1 Finnmárkkus. Láhkaolmmái Jon Simonsson gii lei leamas1 c1adnon alimusbismadoibmii Troanddimis lei su gáldu (Vrd. NBL XIV 1962: 540-550). Finnmárkku namma, c1állá Friis, ii boad1e das go dus1s1e sápmelac1c1at ásset doppe ("Finner"), muhto go mearrasápmelac1c1at ("Sřfinner") ásset buot vuotnagáttiin, ja duottarsápmelac1c1at, "Fjeldfinner" dahje "Lappfinner", váriin badjelis. Dáinnalágiin s1addá Friis vuosttaz1in guhte atná doahpagiid mearrasápmelac1c1at ja várresápmelac1c1at. Dáin doahpagiin orrot eambbo c1anastagat orrunbáikái, ja unnit kultuvra- ja ealáhusheiveheami erohusaide. Oktasas1doaba kultuvrras govviduvvo doahpagiin "finn"- sápmelas1. Dác1c1at eai ássan seammá guovlluin go sápmelac1c1at, muhto orro dus1s1e "...Sulluin ja olggumus Njárggain". Son lasihii vel ahte sii elle guollebivdduin ja sis lei soames gussa (Claussřn Friis almmuhuvvon 1881: 396, 397, 404). 2.4 SÁPMELAC1C1AT, JOHTALANKULTUVRA JA MÁRKANHEIVEHEAPMI Ottara áiggi 800-logu loahpageahc1en, ja c1uovvovas1 c1uohtejagiin, atne jáhkkimis sámi siiddat rittuid ja siseatnama riggodagaid ráddjejuvvon guovlluid siskkobealde. Muhtun namakeahtes Finnmárkku-válddahallan 1500-logu loahpageahc1en govvida dákkar siidadoalu, dahje johtaleami gaskal riddoguovllu ja siseatnama. Doppe muitaluvvo ahte sápmelac1c1ain ovtta jagis ledje orohagat ("huse og bolige") njealji sajis. Geasset ledje vuotnagáttiin ja sulluin bivdime guliid ja lottiid ja c1oaggime moniid, dolggiid ja uvjjaid. C1akc1at ledje maid mearabealde ("sřesiden"), gos lei vuovdi. Fiertun bivde guliid, muhto dálkin ledje vuovddis ávnnasteame dimbariid fatnasiidda ja stuora lahtaide. Dálvet ledje orohagat meahcceváriin, gos ledje jávrrit ja jogat. Doppe johtaledje bohccuid man1is ja eará elliid ja lottiid man1is. Gid1d1at ledje fas mearabealde ("sřesiden") guollebivddus fiertun. Dálkin sáhtte mannat várrái johtalit ja bivdit, dahje dahke fatnasiid (Storm 1895: 232). Dás muitala eanas ain johtalanheiveheami birra. Namuhuvvon oaiveealáhusosiid gálvvut, fanashuksen, bivdu ja guolásteapmi, ledje maid oasit márkanekonomalas1 heiveheamis. Galgá goitge várrogas garrasit generaliseret dán namakeahtes c1álli válddahallamiid vuod1ul. Od1d1asit dutkamat c1ájehit ies1gud1et vuotnavuogádagaide buori heivehanmuni. Porsán1ggu birra muitaluvvo ovdamearkka dihte ahte ii lean makkárge vuod1d1u ná viiddis johtalanvuohkái go dasa mii lea c1ilgejuvvon (Richter Hanssen 1986:58). Porsán1ggusápmelac1c1aid johtalanvuod1d1un lei c1uovvut vuotnadorski mearragáddái gid1d1at, gos seammás bivde dan dorski mii Bárentsábis bod1ii gátti guvlui (Richter Hanssen 1990:78). Man1n1el go dác1c1at 1200-1300-logus viiddidedje iez1aset gávpeguolásteami69 Finnmárkku riddoguovlluide, sáhttá dat od1d1a ekonomalas1 vejolas1vuod1aid buktán sápmelac1c1aide ávkkástallat dorskeriggodagaid. Dál sáhtte eanet návccaid bidjat bivdit guoli vuovdima váste, ja jod1ihit guoli haddái mii dagáhii gávpeguollebivddu gánnáhahttin. Okta bohtosiin dás sáhttá leahkit go Bergena gonagasgárdima rehketdoaluin 1520 birrasiid lea c1állojuvvon ahte Álttá ja Lágesvuona (Laksefjorden) sámivearru lea mákson goikeguliin, dahje lagabui c1ilgejuvvon, guolli máid ludde beahcet rádjái70 ovdal hen1ge goikat (Nielsen 1990: 37). Nuppi márkanheiveheami-ovdamearkka71 gávdnat Várjjatsápmelac1c1ain. 1599:s muitaluvvo ahte stuora oassi sis lei olggumus vuona stuorimus guollebivdinbáikkis, Bierggis (Kiberg), guollebivddus (Niemi 1983: 167). Mearrasámi goikeguliid buvttadeapmi lei nu deat1alas1 ahte dánska-norgga gonagas c1álii moaitevac1c1at ruot1a gonagassii 1594:s. Son váidalii go muhtun namuhuvvon ruot1elas1 juohke jagi bod1ii lonuhit mearrasápmelac1c1ain goikeguoli, namuhuvvon gálvvuin. Gávpi dagahii norgga giehmánniid ovdii (Richter Hanssen 1986: 46). Jens Petter Nielsen oaivvilda Álttávuona (Altafjorden) c1állosiid vuod1ul ahte vuotnabivdu lei mearrasápmelac1c1aid oaiveealáhus 1500-logu loahpageahc1en, ja stuoraguolástanáiggi geaz1il eai dárbbas1uvvon s1at jahkodagaid mielde johtit (Nielsen 1990: 78). Peder Claussřn Friis namuha maid 1500-logu loahpageahc1en sámi gullevas1vuod1a goikeguollevuovdimii. Son muitala ahte sápmelac1c1at eai iez1a borjjastan Bergenii guliiguin, muhto vuvde dan njuolga gávpeolbmáide (Claussřn Friis, 1881: 404)- dahje nu go leat gullan, vuvde goit dan máid ruot1elac1c1at eai oastán. Nubbi mearkan sápmelac1c1aid márkanheiveheapmái leat vearroolmmos1lohkolisttut. Ruot1a vearroolmmos1loguid vuod1ul 1550 rájes veahá man1n1elii 1600-jagi oaidnit ahte gávpi lei deat1alas1. Gálvvut maiguin mearrasápmelac1c1at mákse vearuideaset, bohte obbalohkái sin resursaguovlluid olggobealde. Lunddolas1 c1ilgehussan dása lea ahte gálvu bod1ii dohko gávpedoaimmaid mielde (Hansen 1985b: 133). Maiddái siseatnansápmelac1c1at mákse vearu muhtunráje dihto meari gávpegálvvuin, muhto doppe lei stuorit luondduoassi, dahje eambbo gálvvut máid iez1a ledje ráhkadan (Hansen 1985b: 133). Vaikko oaidnit dákkár gávpedoaimma mávssolas1vuod1a riddo- ja vuotnasápmelac1c1aid ekonomiijii, ii leat goitge vuod1d1u navdit johtalan- dahje bivdo- ja guolástankultuvrra nohkan sis (Hansen 1985b: 137). Mearrasápmelac1c1at ledje ain án1giris ja oahppan bivdit. Peder Claussřn Friis namuha earenoamáz1it njuorjju ja nissu deat1alas1 bivddáhassan.72 Dáid elliid "vuodja" lei deat1alas1 oassin sápmelac1c1aid beaivválas1 biepmus (Claussřn Friis 1881: 404). Mearrasápmelac1c1ain ledje maid olu lojes álddut, main oz1z1o mielkki, vuoja ja vuosttá. C1akc1at dolvo muhtun ráje bohccuin "dác1c1aide", ja vuvde njuovvanboazun. Maiddái bivde olu gottiid. Orru nu ahte dán bivdui dávjá atne vuod1gn1inbohcco73 veahkkin. Eanas dovddus meahcceeallit namuhuvvojit bivddohassan. Lottiin lei rievssat mávssolac1c1amus, sihke bierggu ja dolggiid dihte. Bivdu lei dasto okta sápmelac1c1aid deat1aleamos ealáhusain. Sii iez1a ráhkadedje neavvuid máid dárbbas1edje. Earret eará derpe sii iez1a njuollagez1iid . Mánát oahpahuvvojedje buorren dávgebáhc1c1in unnin juo. Lei heahpat jus báz1ii deaivvatkeahttá (Claussřn Friis 1881: 406). Dábálas1 s1ibihiin atne gáiccaid, muhto deattuhuvvo c1ielgasit ahte sis eai lean sávzzat. Vuotnaássi sápmelac1c1at ledje dasa lássin c1eahpes skihpa- ja fanashuksejeaddjit, geat dávjá válljejedje orrut vuovdeguovlluin, sihke ávdnasiid ja boaldámus1a dihte. Go vuovddi ledje njáskan ovtta sajes vulge eará vuovddi ohcat. Eanangilvima birra ii lean dalle sáhka (Claussřn Friis 1881: 404). Mii oaz1z1ut jáhkkit ahte Peder Claussřn Friis did1ii unnit siseatnama sápmelac1c1aid birra. Siseanan lea ain 1500-logus leamas1 unnit eanet amas borjjasteaddji norgalac1c1aide ja dánskalac1c1aide, geat ledje su, dahje su diehtojuohkki Jon Simonssona, gáldut. Muitaluvvo goitge ahte bivdu lei nugohc1oduvvon várresápmelac1c1aid deat1aleamos ealáhus. Sii bisánedje dohko gos meahceelliid gávdne. Mud1ui ledje sis maid bohccot (Claussřn Friis 1881: 498), muhto sin birra ii leat c1állojuvvon ledje go ollu vai unnán, nu go mearrasápmelac1c1aid birra. Ii c1állojuvvo dan ge birra movt dahje jorahedje go obage gávpegálvun, dan máid bohccos válde. Died1usge eai johtalan nugohc1oduvvon várresápmelac1c1at ge ulbmilhaga duohko deike. Olggobealde ipmirkeahtes olbmui sáhttá goitge orron dáinnalágiin (vrd. 5 kap. boazodoalu birra). 2.5 C1EARDDALAS1 JOAVKKUID GASKAVUOHTA Resursageavaheami oktavuod1as lea dárbbas1las1 geahc1c1at ledje go eará oasit go ráinnas ekonomalas1 oasit, mat c1uhce resursageavaheami vuohkái. Lei go ovdamearkka dihte c1earddalas1 joavkkuid oaidnu gaskaneaset mainnage lágiin mielde váikkuheame? Mii guoská dalá Finnmárkku ássiid gaskavuhtii, lei gávpeoktavuohta goit mearrasápmelac1c1aid ja dác1c1aid gaskkas. Oalle sihkkarit oasálaste maid várresápmelac1c1at dán gávpedoibmii. Mud1ui ii báljo lean ovttastallan sis Peder Claussřn Friisa c1ilgehusaid mielde. Daddjo mud1ui ahte sápmelac1c1at eai boahtán dákkár báikkiide gos olu olbmot (namalassii dác1c1at) ledje. Nuppe dáfus eai háliidan ge sin dohko (Claussřn Friis 1881: 404). Soaitá leamas1 ággan dat go sápmelac1c1aid jáhkke noaidut máhttit. Dasa jáhkke nannosit dan áigge. Gáttut sápmelac1c1aid noaiddástallamiid birra soitet mielde leamas1 dagaheame daid oalle mihá sierra orrunguovlluid sápmelac1c1aide ja dác1c1aide. Nu lea ge noaiddástallanballu leamas1 mielde váikkuheame resursageavaheapmái. Duod1as1tussan dán ballui bod1ii ovdan alimus dásis Křbenhámmanis. 1609:s attii Christian IV hui garra gohc1c1ojumi Várggáidladni leanahearrái, movt son galggai láhttet sámi noaidevuod1a ektui. C1állojuvvo doppe ahte sápmelac1c1ain ja suopmelac1c1ain ("Finske og Lappiske Folk") lei lunddolas1 háliidus noaiddástallat. "Nordmćn og andre fromme folk", dahje dác1c1at ja eará ipmilbalolas1 olbmot eai duostan sin lahka orrut. Ja vel unnit duste ásaiduvvat vuonaide gos olu ledje sápmelac1c1at. Leanahearrá galggai dárkilit c1uovvut mielde, ja c1ielgasit dubmet sin geat gávnnahalle noaiddástallamis. Sii galge dubmejuvvot ja árpmikeahttá goddojuvvot ("uden al Naade aflives." (NRR IV: 300, vrd. maid Nielsen 1990: 107). Nuppiin sániin eai lean dus1s1e ávnnaslas174 ákkat, vuosttaz1ettiin ies1gud1etlágan heiveheapmi márkaniidda ja riggodagaide, mat mearridedje ássanbáikki válljema 15-1600-logus. Ledje eará ákkat maid, olmmos1las1 ballu ja gáttut. Boad1usin lei goitge ahte Finnmárku dego juohkásii guovtti oassái, c1earddalas1 "rájiiguin": 1. Dác1c1aássan olggomus rittuin ja sulluin. Dán ássama vuod1d1un lei eanas márkanguolásteapmi, ja maid veahás1 s1ibitdoallu. 2. Vuonat ja siseatnamat ledje sámi guovllut, gos bivdu, guolásteapmi, boazodoallu ja eanandoallu lei vuod1d1un. 2.6 RESURSAGEAVAHEAPMI JA RIEKTEOAINNUT75 Riektehistorjádutki Sverre Třnnesen (1979) oaivvildii sihke dác1c1a ja sámi guovllus c1ielga oainnu dasa ahte vánesresurssaid76 galge geavahit dus1s1e sii geat beaivválac1c1at geavahedje guovllu. Dán sáhttit gávdnat maid dálá áiggi gálduin. Muorraávdnasat mat fiervái rivde leat ovdamearkan. Dác1c1a guollebivdi álbmogii Finnmárkku guorba mearragáttis, ledje muorraávdnasat huksemii ja boaldámus1s1an bivnnuhat. Álkimus vuohki dákkáriid dábuhit lei fiervvás c1ohkket daid. Ii leat imas1 jus olbmot háliidedje bealus1tit dan rievtti. Dákkár ás1s1i bod1ii hearrárievtti77 ovdii Oslos 1578:s. Vuollásac1c1at Várggáidladni leanas ledje riidalan leanahearráin, ja oz1z1o gonagasa addin sierralágas deattuhuvvot ain (akto)rievtti78 dán buori geavahit. Galggai ain leahkit nu go lei leamas1 ("som gamilt och fund hauffuer verit") (NHD I: 305). Gonagasa addin sierraláhka dáidá sáhttit leahkit buorren ovdamearkan dác1c1aid rád1d1ejeaddji riektedovdui79. Sin ássanmálle lei eahpec1ielggas, ja sis lei dárbu oaz1z1ut muhtun riggodagaid várjaluvvot guoskevas1 guovllus. Jus leanahearrá s1attai aktorád1d1ejeaddjin meara muorraávdnasiid badjel, livc1c1ii váttis doalahit dan ássama mii lei ja od1d1a ássama vuod1d1udit. Ovdamearkan mearriduvvon riggodagaid sámi geavahanriektái sáhttá válljet Deanu luossabivddu (vrd. Pedersen 1986:kap. 2.2). Dás govviduvvo dat hui bures. Ruot1a gáldus sullii 1580:s muitaluvvo go Deanuleagi siidda sápmelac1c1at bivde Deanus. Miellagiddevas1 gaz1aldat dán oktavuod1as lea ahte lei go sápmelac1c1ain aktoriekti bivdit, bivde go iez1aset lobiin, vai galge go earáin oaz1z1ut bivdolobi. Ovdalis namuhuvvon ruot1a gáldu lea áibbas c1ielggas dás. Eai sii máksán makkárge vearu ("Laxeskatt") bivddu ovddas. Baicca muitaluvvo eará vearu birra máid mákse, ja died1usge lei dat oassin dalá golmmageardán vearuheamis. Luossabivddus ii lean vásedin vearromáksin gud1ege gonagassii. Jus oktage gonagasain livc1c1ii oamastan guollebivdinrievtti, oaz1z1u roahkka jáhkkit luossabivddu ovddas livc1c1ii gáibiduvvon vearru. Maiddái dánska-norgga died1ut duod1as1tit ruot1a gálduid doallevas1vuod1a. Nugohc1oduvvon mearrasámiolmmos1logu olis 1601:s muitaluvvo Deanus buorre luossabivdu. Vuotnasámit eai bivdán, muhto sii geat orro Deanuleagis bivde (Johnsen 1922: 277). Dás duod1as1tuvvo ahte mearrideaddjin lei lagasvuohta riggodahkii. Vuoigatvuod1aguoddit80 ledje sii geat orro Deanuleagis njuolggo oktavuod1as c1ázádahkii. Mearrasámiolmmos1logus 1601:s duod1as1tuvvo maid c1ielgasit ahte riggodagat ássiid fásta geavahanguovllus ledje mearriduvvon dan gullevas1 olmmos1jovkui mii dohko gullá. Doppe muitaluvvo go dác1c1at ledje viggan oasálastit guolásteapmái. Jáhkkimis ledje dan dihte lohpidan gonagassii vearu máksit vai eiseválddiin oz1z1ot doarjaga. Ii vel dat ge ábuhan. Sápmelac1c1at geat hálddas1edje guollebivddu ledje nu vuoimmálac1c1at ahte sii gilde dác1c1aid bivdimis. Bivdingielddus ii lean dattege loahpalas1. Bivdolohpi sáhtii addot jus mákse vearu njuolga sápmelac1c1aide. Sii doalahedje válddi mearridit vearu sturrodaga. Dát lea ovdamearkan dasa ahte sápmelac1c1ain lei mearriduvvon guovllu siskkobealde, mearriduvvon meahcceriggodaga ektui, nu viiddis rád1d1enriekti ahte earáid sáhtte doalahit olggobealde. Eará sámi guovllus mas rájit leat Finnmárkui, Davvi-Romssas, leat seammalágan riektedili vuod1d1oc1uoggát go Deanuleagis 1601:s. Doppe lei gietti birra sáhka. Hĺvard Dahl Bratrein guhte lea gied1ahallan dan gaz1aldaga, lea ee. gávnnahan ahte ovdal jagi 1608 orro sápmelac1c1at gáibideame buot gittiid Skiervvá (Skjervřy) diggerievttis81, báikkiin gos lei fásta dác1c1aássan. Dan dahke c1ujuhettiin geavaheapmái mii lei áiggiid c1ad1a leamas1 (Bratrein 1984: 30). 3. KAPIHTTAL Stáhtapolitihkalas1 gaskavuod1at 1600-1826 birrasiid. 3.1 NÁS1UNALSTÁHTAID GILVALEAPMI Resursageavaheami oktavuod1as leat died1usge stáhtapolitihkalas1 gaskavuod1at deat1alac1c1at. Makkár stáhtat ledje oasseváldin go geahc1c1aledje sámi guovllu badjel fámu oaz1z1ut, ja goas bidje rájiid? Dát han dad1istaga s1adde hui mearrideaddjin duohta resursageavaheamis. Gehc1c1ot dál movt dalá áiggi veardidedje nás1unalstáhtaid dili sámi eananguovlluid gilvaleamis, ja makkár dillái man1imus namuhuvvomat ledje gártan. Peder Claussřn Friisa mielde, gulle1500-logu loahpageahc1en sihke mearrasápmelac1c1at ja várresápmelac1c1at sihke Norgga, Ruot1a ja Ruos1s1a gonagasa vuollái, ja ledje geatnegahtton vearu máksit buot golbmasii (Claussřn Friis, 1881: 406). Golmmageardán vearromáksin vulggii das, Claussřn Friisa mielde, go okta gonagas ii akto nagodan vuollásis sápmelac1c1aid bidjat sin noaiddástallanfámu geaz1il. Gonagasat ledje bággejuvvun juogalágan soahpamus1a dahkat dan c1ad1ahit. Ruot1a gonagas lei boahtán veahkehit Norgga gonagasa iez1as nuortasápmelac1c1aiguin, ja ruos1s1a fas bjarmalac1c1aiguin. Guokte man1it namuhuvvon joavkku galge leahkit seammá dásis noaidegoansttaiguin go sápmelac1c1at. Easkka go dan guovtti fámut ledje ovttastuvvon, fertejedje sápmelac1c1at vuollánit. Historjádutkkis Friisas lei gal maid eará c1ilgehus sápmelac1c1aid golmmageardán vearromáksimii, namalassii: ..."Sii háliidedje Ráfi eai ge makkárge Vas1i Ránnáriikkaiguin." (Friis 1881:407). Man1it áigge lea álki válljet dan c1ilgehusa. Sápmelac1c1at ledje maid nu mávssolas1 vearromáksit, ahte jus oktage gottii sápmelac1c1a, de fertii buhtadusa máksit buot golmma gonagassii (Friis, almmuhuvvon 1881: 407). Dat mii c1ielgasit dáhpáhuvvá 1500-logu gaskkarájes, lea ahte mán1ggat fámut geahc1c1alit vuolláseaset bidjat sámi eatnanguovlluid. Guovddáz1is rahc1amus1ain lei dálá Finnmárku. Danmárku-Norggas lei unnit eanet fápmu olggumus rittuid badjel. Dác1c1at geat ásse doppe, gulle Danmárkku-Norgga vuollái go vearromáksima ja eará duopmoválddi82 birra lei sáhka. Ii dan ge lean Ruot1t1a ollásit dohkkehan vel 1608:s. Dalle s1adde maid C1áhcesullo guovllu dác1c1at máksit vearu ruot1elac1c1aide (Niemi 1983: 204). Vuotna- ja siseatnanássit ledje dus1s1e sápmelac1c1at. Sii geat lagabus meara ásse, ledje eanas dánska-norgga duopmoválddi vuolde. Earret sin vearrogáibideami, gáibidedje oainnat sihke Ruos1s1a ja Ruot1t1a vearu sis. Man1imus namuhuvvon lei maid gáibidis1goahtán vearu, man1n1el go Norga ja Novgoroda vuosttas1 oasis 1300-logus formálalac1c1at s1iehtedje goappes1 riikkaide vejolas1vuod1a gáibidit vearu sápmelac1c1ain Ivgu/Báhccavuona ja Vilgesmeara gaskkas (geahc1a kap. 1.5). Ovdal vuogáduvvon ruot1a vearrorehketdoaluid álggaheami 1553:s eai leat makkárge c1ielga died1ut, dahje leat unnán died1ut dan stuora siseatnanguovllu birra (Smith 1938: 1). Dat mii duod1ai dáhpáhuvai dalle, lei ahte ruot1a gonagas bággolonui83 ovttalágan vearrogáibideami dahje bággema sápmelac1c1aid guovdu, seammaládje go Bottenvika gávpeolbmát, birkarlat, ovdal ledje dahkan (Smith 1938: 3). Áibbas c1ielggas lea goitge ahte lei ruot1a váldi mii c1ad1ahii duopmoválddi siseatnamis (Smith 1938: 4), dan muddui go sáhttá olggobealde olbmuid duopmováldin gohc1odit go eanemusat oktii jagis finai fáldi84 doppe. Muhtun osiin siseatnamis lei maid c1ielga ruos1s1a vearrogáibideapmi dán áigodagas. Dánska-norgga doaibma siseatnamis c1ájehuvvui ovddemustá vearrogáibideamis mii lei bied1gguid ja hui soaitimis 1500-loahpageahc1en (Smith 1938: 101). Duopmováldi ee. sáhkuid gáibideami bokte geahc1c1aluvvui, muhto ii nu garrasit. Lea nappo geahc1c1aluvvon duppálduopmoválddi. 3.2. RIIDU 1600-LOGU BIRRASIID 1500-logu loahpageahc1en s1attai nás1unalstáhtaid gaskavuohta vel heajut. Sápmelac1c1at bohte dasto vel váddáset ja c1avggat dillái go ovdal. 1595:s ledje Ruot1t1a ja Ruos1s1a Teusinas ráhkadan s1iehtadusa gos Ruot1t1a luobai Guoládatnjárgga gáibideamis, muhto "válddii badjelasás" ruos1s1a boares gáibádusaid oarjjásguvlui. Dán soahpamus1a mielde galggai rádji gaskal Ruos1s1a ja Ruot1a mannat Várjjaga nuorttabealde, nu ahte Ruot1as galggai rabas geaidnu Jiekn1amerrii. Ruot1a vearrogáibádus 1595 rájes, Várjjagis oarjjáslulas gitta Divttasvutnii, lei ahte sii galge oaz1z1ut 2/3 vearus, ja Danmárku-Norga 1/3. (Niemi 1983: 199). Formálalac1c1at lei dát s1iehtadus ruot1a politihka vuod1d1un Finnmárkku luossajogaid ja vuonaid guovdu. Jurdda lei áibbas c1ielgasit viiddidit ruot1a fámu. Vástádussan Teusinas1iehtadussii gilde dánska-norgga eiseválddit sápmelac1c1aid dán guovllus máksimis vearu ruos1s1aide. Maiddái muitaluvvui sidjiide ahte sii eai lean geatnegahtton vearu máksit Rut1t1ii. Sápmelac1c1aid váttis dilli boahtá earenoamáz1it ovdan go sii geat rittuin ja vuonain orro, garra nihttimiiguin gielddahalle máksimis vearu Rut1t1ii. Seammaládje nihtte ruot1elac1c1at siseatnansápmelac1c1aid, jus Danmárku-Norgii mákse vearu. Karl 9. ii oppanassiige dohkkehan Danmárku-Norgga vearrogáibidanrievtti siseatnansápmelac1c1ain (Hansen 1985a: XXXIV). Moivedillái vel lassin, geahc1c1aledje maid dasa seahkánan bealit ain bajidit vearuid. Várra jurddas1edje stuorimus vearu addit vuoigatvuod1a eatnamii ja álbmogii (Johnsen 1922: 104). Vel váddáseabbon dagahii dili died1usge go Teusinas1iehtadus ii lean ratifiserejuvvon dahje dohkkehuvvon bealálac1c1ain ovdal 1609:s ja 1617:s (Hansen 1985a: XVIII). Ruos1s1a vearrogáibideapmi jotkui dasto 1602 rádjái, seammás go ruot1elas1 ja dánska-norgga bealli maid gáibidii ruos1s1avearu. Namalassii sáhtte sápmelac1c1at dán riidovulos1 guovllus vásihit njealjegeardán vearuheami (Hansen 1985a.XIX, vrd. maid Richter Hanssen 1986: 42). Áigeguovdilis gaz1aldahkan lea maid man olu vearrogáibádusat oktiibuot dahke. Einar Richter Hanssen lea rehkenastán vearu "dábálas1 jagis" sullii 1600-logu álggogeahc1en: Sápmelas1 guhte mearragáttis ásai, galggai bivdit 857 kg dorski, dábuhit85 goikeguoli man árvu govc1c1ai diiddu86 , vearu ja eará fásta goluid (Richter Hanssen 1986: 46). Dan áigahas1 gaskaomiiguin ja bivdoneavvuiguin lei dat olu guolli. Sullii jagi 1600:s manai Danmárku-Norga siseatnamii. Ruot1t1a manai mearragáddái, Ruos1s1a ges lei dego gaskadilis go c1uoc1c1uhii Deanu "Sámieatnama ja Norgga" gaskkas rievttes rádjin, ja eatnamiid das nuorttas iez1as eanamin (Johnsen 1923: 136). Várjjatnjárga gal ii lean dán gáibádusas mielde (Selnes jahkedahton haga: 128). Eará lassiboad1usin Danmárku-Norgga ja Ruot1a riiddus, lei od1d1a ja ovdalis amas vearuid geahc1c1alit bidjat sámi ealáhusdoaimmaide. Christian IV han mearridii 1609:s buot "mearrasápmelac1c1aid dahje várresápmelac1c1aid" ("Sřfinner eller Fjeldlapper") geat geasset bohte váris mearragáddái, máksit riikkavearu87 ja diiddu. Eai galgan guliid bivdigoahtit ge ovdal leanahearrás alddis dahje fálddiin oz1z1o lobi. Leanahearrá galggai maid bearráigeahc1c1at ahte sii eai addán ruos1s1aide eai ge ruot1elac1c1aide maide, deinna go "Allatvuohta seammá merrii gullá dus1s1e midjiide." (NRR IV: 299). Dánska-norgga gonagasa c1uoc1c1uhusgáibádusa88 ektui orru ies1vuosttaldeaddjin89 go mearrasápmelac1c1at galge rikkavearu máksit go mearas bivde. Mearkkas1it maid go eará sámi ealáhusdoaimmat, ee. boazodoallu, eai leat mearrádusas namuhuvvon. Dan dihte lea ágga c1ujuhit ahte eará c1állosat atnet sáni "Fieldfinner" (várresápmelac1c1at) "Sřfinner" (mearrasápmelac1c1at) sajis (NNS III: 246). Jáhkkimis lea dat rievttamus, vaikko Riikkaárkiivvas died1ihit ahte gonagasreive ii várra gávdno s1at, muhto nubbehusc1álus90 (originála kopigirji) mii lea gohc1c1uma91 lagamusas, geavaha doahpaga "Sřfinner" (mearrasápmelac1c1at) (Reive NRA:s, dat. 11.3.1986, Jnr. 790/86. A. 884.157 KS/OJ). 3.3 KNĆREDA RÁFI 1613: s Ee. ledje riiddut sámi guovlluid rád1d1ejumi nalde dagaheame nugohc1oduvvon Kalmarsoad1i Ruot1a ja Danmárkku-Norgga gaskkas. Ráfisoahpamus1 dán soad1i man1n1el dahkkui Knćredas 1613:s. Dan rájes álge dálá Finnmárkku rájit duod1as ovdanboahtit. 1613 rájes ledje rittut ja vuonat ja lagamus eatnamat siskelis, visot Danmárkku-Norgga vuolde. Sápmelac1c1at geat ásse dáin guovlluin ledje dasto aivve dánska-norgga vuollásac1c1at. Sápmelac1c1at siseatnamis gal ledje ain duppal vearrogáibideami vuolde, muhto ruot1a duopmoválddi vuolde. Anár lei dasalassin vel ruos1s1a vearrogáibideami vuolde. Arnold Rćstada oaidnu 1613 dáhpáhusaide, lei ahte ráfi Knćredas c1ulddii oasi riddoguovlluin ja sulluin eret Sámieatnamis ("Lappmarkeniin") (Rćstad 1930-33: 418). Knćreda fári man1n1el ledje dasto duopmoválddi dilit c1ielgasat Finnmárkku riddo - ja vuotnaguovlluin, earret dálá Mátta-Várjjagis. Siseatnansiiddaid guovdu ledje ain olu gaz1aldagat eahpec1ielgasat. Eahpec1ielggasvuohta guoskkai oktiibuot 6 sámi siidi nugohc1oduvvon "Lulliváris" ("Sřrfjeldet") guovllus Várggáidladni leana lulábealde - Finnmárkku mearragáddi. Lulliváris ledje dát siiddat: Guovdageaidnu, Láhpojávri, Ávjovárri (Kárás1johguovlu), Teno ("Juxby"), Ohcejohka ja Anár. Dát guovlu man vuolde lei ee. olles dálá Sis-Finnmárku, lei ruot1a girkolas1 ja máilmmálas1 duopmoválddi vuolde 1751 rádjái, muhto sápmelac1c1at dán guovllus galge maid vearu máksit Danmárku-Norgii seammá áigodagas. "Lullivári" vuosteeanan lei "Davvivárri"- Guoládatnjárga. Dán guovllus ledje olles 14 siidda. Golbma dáin siiddain, Njávdán (Neiden), Báhc1aveadji (Pasvik) ja Beahccán (Petsjenga) leat earenoamás1 miellagiddevac1c1at. Dat ledje 1613 ja 1826 gaskkas Danmárku-Norgga (Norgga 1814 man1n1el) ja Ruos1s1a oktasas1 vearroguovlun. Siiddat ledje goitge eanas ruos1s1a duopmoválddi vuolde. Sin eatnamiid váldoguovllut gullágohte Norgii 1826 rádjekonvens1uvnna man1n1el man Ruot1a-Norgga gonagas ja ruos1s1a tsára s1iehtaiga. Dat lea dálá Mátta-Várjjat suohkan. Ferte deattuhit, daid unnánas1 duopmoválddi- ja vearrogáibidan rádjebidjamiid oktavuod1as 1613:s guovllus mii dál lea Finnmárku, ahte eai lean dát rájit dálá sátneoaiviliin. Dánska-norgga aktorád1d1enguovllus92 máid viiddidedje vuonaide oktan lagamus várreeatnamiidda, eai lean áibbas c1ielga rájit sisaguvlui. Dan dihte oaidnit "rádje"-rievdadusaid 1613 ja 1751 gaskal. C1uovvovas1 beannot c1uod1i jagi, 1751 rádjái, eai c1ad1ahuvvon makkárge rievdadeamit guovllu olgguldas stáhtapolitihkalas1 meriin. Duollet dálle sáhttet geahc1c1alan doaimmaid maiguin áigo gievrudit ain ies1gud1et stáhta fápmosajádaga93. Dábálac1c1at ii válganan das mihkke. Strategalas1 bealis dáhpáhuvai olu, mii jáhkkimis unnidii Ruot1a ja Danmárkku finnmárkkugaz1aldaga beros1tumi. Go ráfi s1attai Roskildes 1658:s han oac1c1ui Ruot1t1a buot geainnuid máilmmeábiide máid leac1c1ai sávvan. Dan rájes lei olles mearragáddi Svinesunddas Řresundii, ja Skĺne birra, ruot1a guovlu. Jus dánska-norgga eiseválddit leat davvin Ruot1a várálaz1z1an oaidnán, de goit várálas1vuohta unnui dalle. 3.4 RÁDJESOAHPAMUS1 RUOT1AIN 1751:s Ráfisoahpamus1aid vuolde 1720/21, man1n1el stuora davviriikkalas1 soad1i, unnui Ruot1a fápmu garrasit. Ruot1t1a massii ee. viiddis eatnamiid Rus1s1ii, ja lei guhká man1n1elelii ruos1s1a deattu vuolde. Loahppan dasa lei vel go Ruot1t1a 1809:s fertii Suoma luoitit Rus1s1ii. Go Danmárku-Norga ja Ruot1t1a 1700-logu álgooasis s1adde fas oalle ovttadássásaz1z1an, sohpe c1oavdit soahpameahttunvuod1a ráji birra mii juo lei lulábealde. Norgga ja Ruot1a gaskal galggai maid rádji biddjot sámi guovlluid c1ad1a, gos goappes1 stáhtat dassoz1ii leigga gáibidan vearu. Dán geaz1il s1adde váttis meahcceguorahallamat ja s1iehtadusat dássoz1ii go rádjes1iehtadus gárvánii 1751:s, mii dakkavid1e duppalasttii Danmárku-Norgga eatnamiid Finnmárkkus. Stuora oassi dán guovllus gohc1oduvvo dál Finnmárkku-duottarin, ja dása gullet dálá suohkanat Guovdageaidnu, Kárás1johka, stuora oassi Deanus, ja oasit goit Unjárggas, Davvisiiddas, Porsán1ggus ja Álttás. Ráhkkananbargguid oktavuod1as mat 1740-logus c1ad1ahuvvojedje, lei dánska-norgga beali guovddás1 olmmos1, majora ja jurista Peter Schnitler, garrasit ávz1z1uhan Finnmárkku-duoddara Norgga vuollái bidjat. Sus ledje ekonomalas1 ja strategalas1 oaiveákkat. Ekonomalas1 ákkasteapmi lei go norgalac1c1at doalahivc1c1e akto gávpevuoigatvuod1aid gálvvuide máid sápmelac1c1at ráhkadedje. Strategalas1 ággan lei ahte Finnmárku livc1c1ii dustenavádahkan94 gievrrat ránnáid vuostá (Schnitler III 1985: 84). Konkrehta boad1usin1751:s lei ahte Ohcejohsiida galggai Ruot1a vuollái s1addat, ja massii buot eatnamiid Deanu oarjjabealde, ja dat s1attai rádjejohkan. Guovdageaidnu ja Ávjovárri (Kárás1johguovlu) s1adde Danmárkku-Norgga vuollái. Anárii ii guoskan ies1 rádji, muhto Danmárku-Norga ii gáibidan vearu doppe man1n1el 1751. Loahppa rádjegeassin95 1700-gaskkamuttos mielddisbuvttii Danmárku-Norgii govda eananbihtá, Sis-Finnmárkku, dego várjaleaddjiguovlun Ruot1a vuostá. Dan ii báljo livc1c1e nagodan dan earenoamás1 sámi ealáhusheiveheami haga guovllus, vuosttaz1ettiin go boazosápmelac1c1at geavahedje siseatnama duoddaris dálveguohtumin. Gudmund Sandvik lea earenoamáz1it deattuhan ahte siseatnansápmelac1c1aid boazodoallu dagahii duoddara Danmárkku-Norgga vuollái, ii ge Ruot1a vuollái. Son c1állá ahte sápmelac1c1at ruot1a-norgga oktasas1guovllus eai sáhttán boazodoaluin bargat almmá geassejohttima haga mearragáddái. Dan geaz1il s1attai boazojohtin mearrideaddji ággan Finnmárkku-duoddara Norgga vuollái bidjat, ja gullevas1 mearragáddeguovlluide eanamin (Sandvik 1980a: 117). Lei dasto sámi geavaheapmi mii dagáhii Finnmárkku-duoddara Norgga vuollásaz1z1an. Sandvik lasiha: " Ja dat berre muitomearkan leahkit buot jurddas1eamis eatnamiid ja c1áziid birra sámi vuoigatvuod1aid oktavuod1as maiddái dálá áiggis" (Sandvik 1980a: 119). Ii lean gal dus1s1e siseatnansápmelac1c1aid boazodoallu mii dagahii Finnmárkku-duoddara Danmárkku-Norgga vuollásaz1z1an 1751:s. Maiddái riddo - ja vuotnasápmelac1c1at johte boazodoaluideasetguin 1700-gaskkamuttos guhkás siseatnamii dálvet. Nu ledje dat maid deat1alac1c1at rájiid bijadettiin. Scnitler gal bealistis álggos juo rehkenasttii guovlluid máid sápmelac1c1at geavahedje, dánska-norgga rieviduvvon96eanamin. Dása guske eatnamat Kárás1joga/Ies1joga birra, ja guovllut 3-4 miilla Máze lullelis (Schnitler III 1985: 159). Vuod1d1un sutnje navdit dán, lei go boazosápmelac1c1at, geat sihke duopmoválddi- ja vearrodili dáfus ledje c1ielga dánska-norgga vuollásac1c1at, juo geavahedje guovlluid. Dat fertii c1uohcán loahppabohtosiidda. 1751 rájes leat Finnmárkkus earret Mátta-Várjjaga leamás1 dálá rájit gitta dálá Unjárgga gieldda oarjelulli c1ihkii. 3.5 RÁDJESOAHPAMUS1 RUOS1S1AIN. 1826 Veahá stuorit guovlu go dálá Máttá-Várjjat lei nu movt ovdalis namuhuvvon, ain nugohc1oduvvon "searveguovlun" Ruos1s1ain man1n1el 1751. Dat ledje Peter Schnitlera died1uid mielde Njávdán, Báhc1aveadji ja Beahccán. Buot dát ledje Várjjatvuona lulábealde. Dáid guovlluid sámit ledje geasset vuotnagáttiin, gos bivde meara ja jogain bivde luosa. Dálvet ledje siskelis, ja elle nu go eará sápmelac1c1at boazodoaluin ja bivdduin. Ruos1s1as lei girkolas1 ja máilmmálas1 duopmováldi doppe. Norga válddii dus1s1e vearu doppe oktan Ruos1s1ain (Schnitler III almmuhuvvon 1985: 69 f.). Eará died1uid mielde oaidnit ahte dát oktasas1 guovlu s1attai oalle olu almmolas1 mieldec1uovvumiin dánska-norgii gullevaz1z1an 1700-logu man1it oasis. Ii makkárge rievdadus c1ad1ahuvvon rádjejearaldaga ektui goitge ovdal go Norga bággejuvvui gonagaslihttui97 Ruot1ain 1814:s. Buorre oktavuohta gaskal Ruot1a-Norgga gonagasa, Karl Johan, ja Ruos1s1a tsára ja Suoma stuorafyrstta, Aleksander I, dagahii s1iehtadallanvuod1u rádjebidjamii dán guovllus. 1826:s c1ad1ahuvvui rádjes1iehtadus. Dan rájes go dát sámi guovlu biddjui Norgga vuollái, leat Finnmárkkus ja Norggas leamas1 dálá gustojeaddji nannánrájit. Sii geat fas s1adde váttisvuod1aide, ledje sápmelac1c1at geat ledje geavahan eatnamiid guovttebealde od1d1a ráji. Seammaládje go 1751 vel viidát rádjebijadettiin, fertejedje maid Mátta-Várjjaga sápmelac1c1at válljet stáhtaborgárvuod1a. Oallugat Báhc1aveaji sápmelac1c1ain s1adde Ruos1s1a vuollái, muhto vissis mearrái oz1z1o lassis1iehtadusaid bokte sihkkarastit iez1aset árbevirolas1 ealáhusberos1tumiid guovllus mii s1attai norgga eanamin. Muhtumat dáin vuoigatvuod1ain biste measta 100 jagi, dassoz1ii go ies1gud1et juonalas1 vugiid bokte loahpahuvvoje 1920-jagiin (Andresen 1983). 1826 nohket nás1unalstáhtaid eananviiddideamit davvin, man boad1usin s1attai boares sámi ássanguovllu siskkildas juohkin alcceseaset. Lars Ivar Hansen c1ilge ovdáneami mii c1ad1ahuvvui dáinna lágiin: "Davviguovlluid eatnamiid veagaloamasteapmi98 ja juohkin lei áiggeáddjás doaibma, mii bisttii mán1ga c1uod1i jagi, ja man ruohttasat leat gaskaáiggi rájes, ja das ledje mán1ga suksessiiva áigodaga. Mannolaga sáhttá várra juohkit golmma oassái, vaikko áiggi dáfus sáhtte muhtun muddui leahkit badjálaga: -Vuosttas1 oasis leat birastahtti stáhtain c1uoc1c1uhusat99 mat sisttisdollet gáibádusaid ja eavttuid vuoigatvuod1aide ies1gud1et sámijoavkkuin vearu gáibidit, vaikko sápmelac1c1at eai adnon albma vuollásaz1z1an dan guoski stáhtii, dan áiggi stáhtariektejurddas1eami100 mielde. -Nubbi oassi, mas vuosttaz1ettiin ásahedje hálddahusa, ja girkolas1- ja máilmmálas1 duopmoválddi sápmelac1c1aid badjel, -earenoamáz1it girkolas1 ekspans1uvnna bokte, girkuid ja klosteriid huksemiid bokte ja mis1uvdnadoaimmaid bokte. - Goalmmát oassi, goas dat vuoigatvuod1at ja váldi mii nás1unalstáhtaid bealis dad1istaga lei c1ad1ahuvvon, sápmelac1c1aid vearu mávssihit ja eará duopmoválddit, ohccojuvvojit "sirdojuvvot" dahje "konverterejuvvot" alimusriektin101 eananguovlluid badjel." (Hansen 1985: IX. Go guoská rádjebidjamiidda c1ujuhuvvo Aarsethii 1989: 43 ff). Ruot1a ektui lei Knćredráfi 1613:s oassin proseassas mii loahpahuvvui 1751:s. Ruos1s1a dáfus lea 1826 dan ovdáneami loahppa máid Lars Ivar Hansen dás c1ilge. 3.6 LAPPEKODISILLA JA RESURSAGEAVAHEAPMI Earenoamás1 miellagiddevaz1z1an resursageavaheapmái stáhtapolitihkalas1 guovllu ovdaneami oktavuod1as gaskal 1613 ja 1826, lea go 1751 rádjesoahpamus1s1ii bod1ii lassi sápmelac1c1aid vuoigatvuod1aid birra. Dat lei "Fřrste Codisil og Tilleg til Grendse-Tractaten imellem Kongerigerne Norge og Sverrig Lapperne betrćffende". Dat gávdno maid ee. Norges traktater I (1967) (Norgga s1iehtadusain), ja 1992 rájes lea maid Norgga Lágain102 mielde. Dát lassic1álus lea man1n1el dávjá lappekodisillan gohc1oduvvon. Das galggai ollislac1c1at leahket seammá formálalas1 stáhtus go alddis dan rádjesoahpamus1as. Dat deattuhuvvo c1ielgasit soahpamus1a 8. artihkkalis, ja kodisilla 30. §:s. Fágagirjjálas1vuod1as lea dábalas1 oaidnu ahte kodisilla dus1s1e galggai sihkkarastit daid boazosápmelac1c1aid vuoigatvuod1aid geat ledje fárren. Lea goitge vuod1d1u jearrat ii go eará sámi ealáhusdoaibma masa rádjebidjan váikkuhii, galgan sihkkarastot. Ságastaladettiin dán birra, ovdandoallá Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi vuosttas1 oassec1ielggadusastis, ahte kodisilla 30. §:s , ja dan ráhkkananbargguin, c1ielgasit boahtá ovdan ahte sámi álbmot galggai várjaluvvot. Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi namuha maid ahte dánska-norgga rádjefáldi103, Mangelsen, hui garrasit lei deattuhan "Lappernes Conservation":a, sápmelac1c1aid bisuheami, kodisillain barggadettiin. Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi joatká: "Boazodoallu lei dus1s1e okta mán1gga ealáhusvuod1us sápmelas1 geavahanguovllu siskkobealde, man rádji jugii. Jus sámiide galggai addojuvvot ollesárvosas1 suodjalus ja vejolas1vuohta ain eallit nás1uvdnan fertii sin luondduriggodagaid geavaheapmi gehc1c1ojuvvot oppalas1vuohtan. Dákkár oainnu c1uovvumus1s1an ferte leat dat ahte ráji rastá olles johtti álbmot lei suodjaluvvon, eai dus1s1e sii geat elle boazodoalus." (NAC1 1984: 18, s. 187). Sámi vuoigatvuod1alávdegotti vuosttas1 oassec1ielggadus ii atte goitge c1ielga vástádusa dasa lei go ás1s1i nu. Topográfalas1 dilálas1vuod1aid geaz1il Norgga ja Ruot1a rádjeguora 1751 rájes, lea Finnmárkkus, ja dasto Deanu-/Várjjatguovllus, jáhkkimis buoremus vuod1d1u vuohttit geavahuvvui go kodisilla eará ealáhussurggiide go boazodollui. Ii gos ge eará báikkis lean od1d1a rádji formálalac1c1at botken nu viiddis riggodatguovllu geavaheami go dáppe. Sámi siiddat jur Deanuleagis masse omd. buot eatnamiid Deanu oarjjabealde. Rádji Norgga ja Ruot1a (dálá Suoma) gaskal manai dál Skoarrojogas Buolbmágis dohko gos Kárás1johka ja Anárjohka gávnnadeaba, viidáseappot dohko gos Anárjohka ja Skiehc1anjohka gávnnadeaba. Bajimusas c1uovui rádji Skiehc1anjoga. Sihke bivdoberos1tumiide, mearra-, jávre- ja luossabivdui, ja guohtumii ja boaldámus1dábuheapmái livc1c1ii hejot váikkuhan, jus lappekodisilla livc1c1ii sihkkarastán dus1s1e boazosápmelac1c1aid riggodagaid geavaheami nuppe bealde dan od1d1a ráji. Leat ge mán1ga dilálas1vuod1a main vuohttá kodisilla mearrádusaid dán guovllus duod1as adnon reguleret, dahje sihkkarastit maiddái eará sápmelac1c1aid vuoigatvuod1aid go sin geaid oaiveealáhusvuod1d1un ledje gáiddusjohttimat104 bohccuiguin. C1uovvovas1 oasis áigut geahc1c1at dan lagabui, oaidnit leat go ákkat doaivut lappekodisilla adnon earáide go boazodoallojoavkkuide. Dákkár ákkaid vuod1u sáhttá ee. gávdnat c1ujuhettiin resursageavaheami c1ad1aheapmái, ja mud1ui eiseválddiid cealkámus1aide (vrd. Pedersen 1986, 1987, 1989). 3.6.1 Gávppas1eapmi. § 28 Ovtta sajes lea áibbas c1ielggas ahte kodisillain áigo sihkkarastit earáid go boazosápmelac1c1aid beros1tumiid, namalassii Ohcejoga sápmelac1c1aid, geat dál ledje Ruot1a vuollásaz1z1an, gávpeberos1tumiid. Árvvusge gustui mearrádus maid Anára sápmelac1c1aide, dan dihte go sii gulle hálddas1eami dáfus Ohcejohkii. Lappekodisilla 28. § bokte oz1z1o duod1as1tuvvot gávpevuoigatvuod1aideaset dánska aktogávperivttiin105. Dat c1ad1ahuvvui mearrádusa bokte gos Ohcejoga ássit geat ledje rieviduvvon ruot1a vuollásaz1z1an ("privative Svenske Undersaatter") rádjebidjamiin, gávppas1eami oktavuod1as buot dáfus galge norgga vuollásac1c1aiguin ovttadássásaz1z1an adnot. Dat guoskkai sihke sin iez1aset ráhkaduvvon gálvvuide, ja gálvvuide máid aktogávperiekti lei dohko fievrridan. Dat galggai gustot sihke dalle, ja boahttevas1 aktogávperiektemearrádusaide, ja dasto vel eará gávpeásahusaide mat boad1ás1edje dohko. Áidna váras1upmi ovttadássásas1vuod1as lei ahte ruot1a vuollásac1c1ain ii galgan seammá riekti vealggás váldit106 go dánska-norgalac1c1ain. Luossa lei okta deat1aleamos gálvvuin mii Ohcejohsámiin lei vuovdimassii. Dalle lei died1usge hui dárbbas1las1 sihkkarastit ahte od1d1a rádji ii hehtten sin luossa- ja eará gálvogávppi. Dát gálvu vuvdui hui ollu lagamus aktogávperiektebáikkis Gollesullos (Gullholmen) mii lei Deanodatnjálmmis. Doppe viz1z1e maid eanas gálvvuid máid iez1a dárbbas1edje. Lappekodisilla 28. § ii lean makkárge oad1d1i mearrádus. 1791:s muitaluvvo omd. go Ohcejoga ássit rádjes1iehtadusa bokte oz1z1o buot gálvvu máid dárbbas1edje norgga gávpebáikkiin, muhto eai fal vealggás, dus1s1e duksarud1ain (Sund 1791. Ĺbo Tidning No. 3). Sullii 1790 rájes lea maiddái nubbi girjec1álli mii gávnnaha ahte § 28 sisttisdoallá earenoamás1 ovdamuniid Ohcejohsápmelac1c1aide, gávppas1eami oktavuod1as Norggain (Hülphers, 1921: 192). 3.6.2 Stáhtarievttalas1107 gullevas1vuohta Ohcejohsiidda sápmelac1c1at geat ledje geavahan eatnama guovttebealde Deanu gaskal Buolbmága ja gokko Kárás1johka ja Anárjohka gávnnadeaba, masse nu go juo namuhuvvon buot eatnamiid oarjja- ja davábealde Deanu 1751:s. Sii geat dán guovllu ledje geavahan, galge dan rájes leahkit Ruot1t1ii gullevaz1z1an. Dat boahtá ovdan rádjesoahpamus1a 2. artihkkalis. Doppe han lei s1iehtaduvvon ahte Ruot1t1a ja Ruot1t1a akto ("Eensidig og allene") galggai viez1z1at buot vearu Ohcejoh- ja Tenosápmelac1c1ain (unna siiddas1 máid dávjá logahalle ovttas Ohcejogain). Eanas gáldut c1ujuhit goitge dasa ahte Deanuleagi sámit, álggos eai mearkkas1an nu olu riikkaráji bidjama guovdu iez1aset guovllu. Dása oaidnit ovdamearkka sullii 20 jagi man1n1el go rádjesoahpamus1 dahkkui. Dalle ledje dánska-norgga ja ruot1a eiseválddit ain nággeme vid1a namuhuvvon bearras1a stáhtagullevas1vuod1a birra. Ás1s1i fievrriduvvui ruot1a diggái Ohcejohkii 1770:s, man1n1el go dánskalac1c1at ledje c1uoc1c1uhan bearras1iid alcceseaset gullat (vrd. Pedersen 1994). Guorahalakeahttá movt ruot1a ja dánska-norgga bealde formálalac1c1at ákkastuvvui, lea goitge buorre árta namuhit movt dát, ja eará bearras1at geavahedje luondduriggodagaid. Maiddái 1751 man1n1el orui geavaheapmi áibbas rádjeváikkuhusaid haga. Sii eaiggádus1s1e (ägare) ovtta meare gittiid, guohtumiid ja guollejávrriid goappas1iid bealde ráji. Guohtumiid atne ee. gusaide, sávzzaide ja bohccuide. Sii ledje maid bivdán Jiekn1ameara ("Ishafvet"), Deanu ja died1usge unna jávrráz1iid goappas1iid bealde ráji. Riektegirjjis108 deattuhuvvo ahte sii eai lean boazosápmelac1c1at, muhto guollebivdi sápmelac1c1at ("fiskare Lappar"). Dán ás1s1is oaidná c1ielgasit ahte eiseválddiin ledje váttisvuod1at gávnnahit ja c1ilget daid sápmelac1c1aid stáhtagullevas1vuod1a geaidda rádjebidjan lei guoskan. Eatnamiid ja c1áziid árbevirolas1 áigodatgeavaheapmi109 guovttebealde ráji dagahii dan. Go njuolgut lappekodisillii guoská, de gávdnat dás c1ujuhusaid muhtun kodisillamearrádusaide, vaikko ii lean boazosápmelac1c1aid birra sáhka. Riektegirjjis boahtá ovdan ahte formálalac1c1at gulle dát bearras1at Norgii, go dálvet orro Deanu norggabealde, dan dihte go kodisilla 4.§:s mearriduvvui ahte sápmelas1 gullá dan riikkii gos su dálvevearroeanan lea. Vaikko ruot1a eiseválddiin ledje ollu ákkat sin goitge ruot1a vuollásaz1z1an atnit, de c1ájehuvvo dáinna ás1s1iin ahte stáhtagullevas1vuod1a110 mearrideamis lei lappekodisilla áigeguovdilis riekteneavvu111, lez1z1e dál boazosápmelac1c1at dahje eai. Ii sáhte goitge dán ás1s1i vuod1ul cealkit ahte lappekodisilla sihkkarasttii maiddái eará ealáhusdoaimmaid go boazodoalu nuppebealde ráji. Dán oaidnit dárkileappot go duohta dili geahc1c1at 1751 man1n1el, go lei sáhka Ohcejoga- dahje Deanuleagisámiid eará árbevirolas1 ealáhusain. 3.6.3 Lappekodisilla § 12. Bivdu ja guolásteapmi Formálalac1c1at soaitá ovddemustá § 12 mii beros1tahttá eanemusat go galgá guorahallat man muddui kodisilla guoskkahii rádjesápmelac1c1aid resursageavaheami mas ii lean boazodoaluin njuolgut dahkamus1. Dát paragráfa guoskkaha fárrensápmelac1c1aid bivdo- ja guolástanvuoigatvuod1aid dan nuppi riikkas. Ruot1a sápmelac1c1at oz1z1o visot vuoigatvuod1aid bivdit ja guolástit seammá dásis go norgga vuollásac1c1at. Norgga beale sápmelac1c1at oz1z1o ges seammá vuoigatvuod1aid sámieatnamis Ruot1a bealde. ("Lapmarken paa den Svenske side"). Olggosfárren sápmelac1c1at buohtastahttojuvvoje riikka iez1as vuollásac1c1aiguin go bivdo- ja guolástanvuoigatvuod1aid birra lei sáhka. Eahpec1ielga c1uokkis lea gustui go riekti dus1s1e sidjiide geat bohccuiguin johte ráji rastá. Hui oppalac1c1at sáhttá várra dadjat ahte ii oro áibbas jáhkehahtti ahte boazu ies1alddis galggai vuod1d1un sápmelac1c1aid resursageavaheami vuoigatvuod1aide. Dan dihte sáhttá dus1s1e duohta geavaheami duod1as1teapmi112 muitalit dan. 3.6.4 Mearraguolásteapmi Ás1s1is mas nákkáhalle dan vid1a bearras1a birra, daddjui ahte sii ledje álo leamas1 guollebivdisámit ("fiskare Lappar"), ja ahte sii ledje maid mearas bivdán (vrd. kap. 3.6.2). Dás vuhtto ahte Ohcejohsámiid árbevirolas1 mearraguolásteapmi jotkkii ain 1751 man1n1el. Jus dulko dahje geavaha kodisilla dainna lágiin ahte dus1s1e boazosápmelac1c1at oz1z1o vuoigatvuod1aid nuppi riikkas, livc1c1e dan vuod1ul siseatnansápmelac1c1at geat eai lean boazosápmelac1c1at s1addan heaitit mearrabivdduset. Dákkár heaitin ii oro c1ad1ahuvvon gosge. 1773:s c1állá gávpehálddas1eaddji113 Deanus reivve ámtamánnái, mas boahtá ovdan ahte measta buot "ruot1a" Ohcejohsápmelac1c1at orrot Gilivuonas (Kjřllefjord) ja Deanu suohkanis guolásteami dihte gid1d1at ja geasset (14.5.1773. SATŘ. FA. Skr.fgvBiA 1772-73. Pk. 39). Sáhttá leahkit hui miellagiddevas1 geahc1c1at geavaheami lappekodisilla ektui, ja jearrat soahpá go dat dasa jus dus1s1e boazodoallo-/ johttisápmelac1c1at oz1z1o sihkkarastot rivttiid maiddái eará ealáhusdoaimmaide nuppebealde ráji. Dás oaidnit ahte measta buot ("Nćsten alle") Ohcejohsámit bivde mearas, ii ge oktage dan gohc1odan lobiheapmin. Ii ge gosge dán gáldus muitaluvvo ahte ruot1abealsiseatnama sápmelac1c1ain ii livc1c1e ollislas1 vuoigatvuohta ain bivdit mearas. Gávpeolmmái váidalii dus1s1e go eai máksán diiddu bivddus. Eanasoasi guliin oainnat dolvo dálvemárkaniidda Ohcejohkii ja vuvde goikeguollin. Oktiibuot sáhtte leahkit olles 4 500- 5 000 kg (250-300 vĺger) máid ain dolvo, mii lea sullii seammá go 20 000 kg njuoska guolli. Od1d1asit gáldut orrot maid duod1as1teame ahte Ohcejohsápmelac1c1aid vuotnabivdu ii lean mihkke riidogaz1aldagaid114. Dán oktavuod1as muitaluvvo 1790:s ahte sihke Ohcejoh- ja Anárolbmot geat ledje diiddu máksima vuostá, bivde Deanus ("Ishafvet") juohke geasi. Guollebivdu lei deat1alac1c1amus olggosfárrenágga, vaikko sis ledje gal bohccot maid mielde, mat guhto rási mearragáttis (Sund 1791). Okta eará seammaáiggi girjec1álli deattuha nuppe bealis Ohcejohsápmelac1c1aid boazodoalu, muhto lasiha ahte muhtumat bivdet mearas "...go lea earenoamás1 lohpi sis,..." (särskild tillstĺnd för denna orten,...) (Hülpers, 1921: 192). Dan man1it dilálas1vuod1as sáhttá jearrat makkár eará earenoamás1 lohpi dat livc1c1ii go lappekodisilla § 12. Ohcejohsápmelac1c1aid mearraguolásteami oktavuod1as sáhttá maid oaidnit ahte goit muhtun báikkiin ledje bistevas1 huksehusat, o.m.d. guolleáittit. 1806:s gullat ee. ahte "Kronolensmann Hřegmann" eaiggádus1ai áitti Uhca-Lágesvuonaz1is (SAK. FA. kpb. 1806. Cronobefalingsmand Westbergii, 28.3.1806). Hřegmanna ealáhusheiveheamis ii vuhtto gokkoge ahte son lei boazosápmelas1. Sus ferte dasto leamas1 eará riektevuod1d1u guolástit, ja eaiggádus1s1at visttiid Lágesvuonas. Lappekodisilla dulkoma mearraguolásteami birra lea pastor Fellman c1állán 1851:s. Son orui 11 jagi Ohcejogas, 1820 rájes 1831 rádjái, ja oac1c1ui dan bokte ean1kildied1uid báhpasuohkana dili birra. ("P.m. i anledning av ifrĺgasatt gränsespärrning mot Norge". Fellman IV 1906:246 f.). Buohkat geat háliidedje, sáhtte dalle hehttekeahttá mannat vuonaide, earenoamáz1it Várjjagii, guliid bivdit go dan dárbbas1edje. Eai obage biddjon makkárge hehttehusat sidjiide. Son c1uoc1c1uhii115 áibbas eavttuidhaga 1751:s ahte c1ielgasit sihkkarastojedje ruot1a sámiid, ja dasto Ohcejoh- ja Anarsápmelac1c1aid, boares guollebivdinvuoigatvuod1at Jiekn1ameara gáttis (Fellman III 1906: 252). Sus lei dette boastut go maid oaivvildii dán vuoigatvuod1a nohkan 1826:s. Earenoamáz1it Anáris lei mearrabivdin dássedeabbo go Ohcejogas, Fellmanna bargojagiin 1820-logus. Gos guokte dahje eambbo olbmá ledje viesus, galggai dábálac1c1at "doaimmalac1c1amus" meara vuolgit bivdit. Dán dahke Fellmanna oaivila mielde 1751 rádjes1iehtadusa mielde gos sin bivdinriekti mearas deattuhuvvui (..."fiskerätt i ishafvet (som) dem uttryckligen förbehĺlles..."). Maiddái eará girjec1állit Suoma bealde ledje dan oaivilis ahte kodisilla attii oppalas1 vuoigatvuod1a Suoma sápmelac1c1aide o.m.d. bivdit Finnmárkku vuonain. Gabriel Rein lei okta sis geat oaivvildedje ahte nugohc1oduvvon rádjedahppan116 1852:s dahkkui go norgga eiseválddit eai doahttalan 1751-soahpamus1a ja rádjegeassimiid("gränsvärket") suoma sámiid guollebivdinvuoigatvuod1aid ektui (Rein 1867: 290., vrd. maid kap. 5.10 rádjedahppama birra). Eanas orru duot1as1teame ahte mearrabivdui man c1ad1ahedje ruot1a/suoma ja suoma/ruos1s1a bealde sápmelac1c1at geain eai lean bohccot, ii lean rádjegeassin vahágin. Bivdu jotkojuvvui nu go ovdal man1n1el 1751, ja man1n1el 1809, go Suopma s1attai stuorafyrstaváldin ruos1s1a tsára vuollái. Norgga eiseválddit eai hehttegoahtán bivddu ovdal lagamus logijagiin ovdal 1852 (Vrd.kap. 7.10.1). Jus namuhuvvon mearrabivddus lei formálalas1 eaktu, dahje "sćrskild tillstĺnd", nu go Hülpers c1álii 1790 birrasiid, de ii dáidde sáhttit lappekodisilla mearrádusaid garvit. 3.6.5 Luossabivdu Movt lei dasto luossabivdduin? Dát lei eanemus guovddás1 ealáhussan sidjiide geat eai johtalan bohccuiguin. Go od1d1a rádji galggai mannat Deanus Buolbmágii ja bajásguvlui, gos oba olu bivde luosaid, de livc1c1ii died1usge mielddisbuktán measta c1oavddekeahtes váttisvuod1aid jus boares geavahanmálle galggai lihkahallot. Dat nappo ii dáhpáhuvvan ge . Guollebivdu jotkkii nu go ovdal, ja ássit sohpe ee. ies1gud1et vugiid movt searvebivddu c1ad1ahedje badjel ráji, o.m.d. goldima ja golgadaga oktavuod1as, mas atne golgadeami ja buod1uid. Deat1alas1 lei oktasas1 doaris117 mii juohke geasi c1uod1i jagi áigodagas sullii 1770 ja 1870 gaskal, measta buod1ui118 olles joga vuollelis báikki gokko Kárás1johka ja Anárjohka gávnnadeaba. Oasálac1c1at bivddus ledje Kárás1johsápmelac1c1at ja sii geat ásse bajimusas Ohcejoga diggerievtti ruot1a-suoma bealde, man1n1el 1809 suoma-ruos1s1a bealde. Sii sohpe 1830-jagiin bidjat oktasas1 buod1u119 Anárjohkii, mii lei rádjejohka. Rádjesápmelac1c1ain lei dasa lassin siskkáldas s1iehtadus ráji badjel, Buolbmátjoga luossariggodagaid geavaheami birra (vrd. Pedersen 1986, 1988, 1992). Ovdalis namuhuvvon lágidemiin ii c1ujuhuvvo njuolga lappekodisillii, muhto gávdnat maid gálduid mat c1ájehit ahte lappekodisilla njuolggadusaidisguin váldui atnui luossaás1s1iid oktavuod1as, vaikko eai lean boazosápmelac1c1at oasálaz1z1an ás1s1is. C1ielgaseamos ovdamearka lea 1800-logu álggogeahc1en. Duogáz1in lei riidu luossabivddu birra gaskal Kárás1johsápmelac1c1aid ja muhtun Ohcejohsápmelac1c1aid (vrd. NAC1 1984: 18, s. 188 ja Pedersen 1989: 197 ff). Dánska-norgga fievrriduvvon ákkasteami vuod1ul orro sii c1ielgasit dohkkehan lappekodisilla riektevuod1d1un Kárás1johsápmelac1c1aid luossabivdui. Sin oaivila mielde lei luossabivdu ráji bakte gullan Kárás1johkalac1c1aide sihke ovdal ja man1n1el rádjesoahpamus1a. Nu lei dat suodjalussan dán vuoigatvuhtii. Dákkár suodjalanjurdagiin álggos ákkastedje ahte riidu Ruot1a Ohcejohsápmelac1c1aiguin galggai gied1ahallot kodisilla riektemeannuparagráfa120 (§ 22) mielde, mii livc1c1ii buktán garraseamos dánska-norgga/sámi váikkuheami bohtosii. Ás1s1is bod1ii duopmu ruot1a dikkis Ohcejogas 1801:s, muhto duopmu ii dohkkehuvvon go eai lean c1uvvon lappekodisilla njuolggadusaid lágariekteolbmáid121 nammadeami dáfus. Ruot1a duopmár guhte lei riektes1iehtadusaid jod1ihan, biddjui barggus eret go ii lean c1uvvon kodisilla njuolggadusaid. Maiddái ruot1abealde atne dasto lappekodisilla lunddolas1 neavvun go riidduid galge c1oavdit Deanuleagi sápmelac1c1aid gaskkas, geat ledje guovtti stáhta borgárin s1addan 1751 rádjebidjama man1n1el. 1830 birrasiid vuhtto c1ielgasit ahte lappekodisilla njuolggadusaid galggai c1uovvut luossabivdoriidduin ráji bakte. 1820-logus leat mud1ui died1ut ahte Anársápmelac1c1at bivde luosaid Kárás1jogas guhkkin norggabealde, lagabui c1ilgejuvvon Bávttajogas. Ii leat veadjemeahttun ahte guollebivddu lobi vuod1d1u sáhttá lappekodisillas gávdnot (vrd. Pedersen 1986, 4. kap.). 3.6.6 C1oahkkáigeassu. Lappekodisilla Go jearrá sihkkarasttii go lappekodisilla dus1s1e boazosápmelac1c1aid rivttiid, sáhttá ovddemustá c1ujuhit go Ohcejohsápmelac1c1aid gávpevuoigatvuohta váldui mielde lappekodisillii, lea dat c1ielga ovdamearkan ahte ii dat lean dus1s1e ráhkaduvvon eretfárren boazosápmelac1c1aid dárbbuide. Oaidnit maid ahte muhtun kodisilla mearrádusain leat adnon guorahallat nugohc1oduvvon guollebivdisápmelac1c1aid dahje dávjá gohc1oduvvon johkasápmelac1c1aid ("Fiskarlappar") stáhtagullevas1vuod1a. Mud1ui lei geavatlas1 dilli mearraguolásteamis ahte buohkat Ohcejogas ja Anáris geat dan háliidedje, besse bivdit lagamus vuonain, norgga eiseválddiid vuosttaldemiid122 haga. Dás leat maid ás1s1it main vuohttá ahte lappekodisilla, várra earenoamáz1it dan § 12, leat lobalas1vuod1a123 vuod1d1un leamas1. Jus vuosttalda ja dadjá siseatnansápmelac1c1aid guolásteami soaitit leamas1 árbevirolaz1z1an, muhto ii regulerejuvvon geavaheapmin, ferte nuppe bealis muitit ahte dákkár geavaheapmi galggai nohkat dan nuppi riikka guovllus, jus ii lean lappekodisilla mearrádusaid vuod1ul. Go guoská luossabivdui, c1ájeha luossariidu Kárás1joga- ja Ohcejoga dáloniid gaskkas 1799-1808 jagiin, ahte norgga eiseválddit sihke ámtta- ja rád1d1ehusa beales atne rádjes1iehtadusa (lappekodisilla) vuod1d1un Kárás1johkalac1c1aid joatki hehttekeahtes bivdovuoigatvuod1aide Deanus. Kodisilla riektemeannumearrádusat ledje maid dán ás1s1i oassin eiseválddiid ás1s1emeannudeamis, sihke Křbenhámmanis ja Stockholmmas. Ruot1a bealde bijahallui duopmár barggus eret, nu go muitaluvvon ovdal, go ii lean ollásit c1uvvon kodisilla njuolggadusaid, go dán ás1s1is bod1ii duopmu Ohcejoh-dikkis. Obbalohkái vuhtto c1ielgasit ahte Deanuleagiguovllus lea lappekodisilla geavahuvvon mán1gga sajes, lez1z1e dál ás1s1i oasálac1c1at boazosápmelac1c1at dahje eai. Dás vuhtto mán1gga sajes ahte lappekodisilla sihkkarasttii stuorit joavkku beros1tumiid go dus1s1e johtti boazosápmelac1c1aid. Dan dihte ledje váikkuhusat resursageavaheapmái rájiid rastá. Boazosápmelac1c1aide lei kodisilla áibbas deat1alas1. Ovdal 1854 lei lappekodisilla áidna oppalac1c1at c1állon riektegáldu mii gied1ahalai sin riektedili (Jebens 1986: 217). 4. KAPIHTTAL Ealáhusat ja álbmotdilálas1vuod1at, 16- ja 1700-logus Dálá Finnmárku vuod1d1uduvvui áigodagas 1600-álggogeahc1en 1826 rádjái. Fylkka rájit biddjojedje Knćredráfi bokte 1613:s, Ruot1a rádjes1iehtadusa bokte 1751:s ja Ruos1s1a rádjesoahpamus1a bokte 1826:s. Stáhtapolitihkalas1 diliin c1ad1ahuvvojedje nappo hui stuora rievdadusat. Ássiide guoski dilit rivde unnimusat seammá ollu. 1800-logu rádjái lei dilli nu ahte dác1c1aid lohku njieiai. Sápmelac1c1at lassánedje (geahc1a govvosa 4.1 vuolábealde). Dasa lassin bohte kvenat 1700-logus, geaid logu eat died1e. Ássiid dilálas1vuod1a rievdadusat dáhpáhuvve buohtalaga resursageavahemiin. Dác1c1aid ealáhuseallimis lei gávpeguolásteapmi ain deat1aleamos doaibma, muhto sii maid dad1istaga ássagohte bied1gguid ja s1ibitdoallu s1attai deat1aleabbo. Sápmelac1c1aid bivdoservvodat maid báidnui, ja rievddai nu ahte muhtumat bargagohte bohccuiguin maiguin johte, earát fas geavahedje eanet áiggi s1ibitdollui ja guolásteapmái. Olu sápmelac1c1at barge lotnolasat buot namuhuvvon ealáhusaiguin. 1700-logu álggu dovdomearkan lea vel go od1d1a c1earda bod1ii searvái resursagilvui, namalassii kvenat. Sis lei muhtun muddui veahá eará ealáhusheiveheapmi go dác1c1ain ja sápmelac1c1ain. Finnmárkku ies1gud1et c1earddalas1 joavkkuid demográfalas1 ovdáneapmi. 1567-1910 Sápmelac1c1at Dác1c1at Kvenat Govus 4.1: Finnmárkku ies1gud1et c1earddaid demográfalas1 ovdáneapmi. 1567-1910. Logut gusket ies1gud1et c1earddaide dánska-norgga duopmoválddi vuolde. (Ovdal 1613 lei buot sápmelac1c1aid duopmováldedilli oalle eahpec1ielggas). 1751 rádjái gustojit logut dus1s1e vuotnaássi- ja riddoássi sámiide (earret dálá Mátta-Várjjaga). Obba siseanan s1attai dánska-norgga aktorád1álas1 allatvuod1a124 vuollái 1751:s. Govas oaidnit dán das go sápmelac1c1at lassánedje olu. 1826:s s1attai Mátta-Várjjat norgga aktorád1álas1 allatvuod1a vuollái. 1835 rádjái rehkenastojedje sápmelac1c1at ja kvenat oktan. Kvenaid lohku gal lei oalle unni dassoz1ii. Dác1c1a ássiid logu heajos ovdáneapmi váivvidii dánska-norgga eiseválddiid hui sakka. Dác1c1a ássiid logu njiedjan lei eahpitkeahttá áittan formálalas1 eananvuoittuide máid mud1ui ledje oz1z1on. 4.1 MÁRKANGUOLÁSTEAMIS HEDJONIT KONJUNKTUVRRAT 1600-LOGU RÁJES. DÁC1C1A HEIVEHEAPMI RIEVDÁ. VUOSTELASVUOĐAT SÁMI ÁSSAMIIN. Dác1c1a-ássit Finnmárkkus ledje c1oahkkanan guollebivdobáikkiide olles vuosttas1 koloniserenáigodagas. Nu lei dilli 1500-logu loahpageahc1en ain. Dan dihte lei dát álbmot hui ras1s1i go lonohallandilálas1vuod1at rievddadedje guoli ja ealiheapmái dárbbas1las1 gálvvu dáfus máid oastit s1adde - dahje nuppiin sániin hui ras1s1i heajos guollehattiid áigge. Guollebivdoolbmuin lei dus1s1e guolli luohtehahtti gávpegálvun. Guollebivdi lei áibbas stuoragávpeolbmáid hálddus. Dan birra c1állá Alf Kiil eambbo (Kiil, vuod1d1ologu125 haga). Dat s1attai bahc1a duohtavuohtan Finnmárkku dác1c1a ássiide, go lonohallandilli gaskal gortni ja guoli issorasat hedjonii 1500- ja 1600-logus. Hattit hedjonis1gohte 1500-logu álggu rájes juo. Dan jahkec1uod1i vuosttas1 oasis sáhtii goitge oaz1z1ut 3 kg rohkajáfuid juohke goikeguollekilu ovdii. Jahkec1uod1i man1it oasis lei gahc1c1an 1,9 kg rádjái, ja 1600-logu loahpageahc1en lei vel heajut lonohallandilli, 1,4 kg. (Nedkvitne 1988:42). Seammá dilli lei eará gálvvu dáfus, ovdamearkka dihte sáltti (Kiil vuod1d1ologu haga: 10). Guolis lei njuolgut olu unnit árvu go ovdal. Diehtogirjjiin norgga ekonomalas1 historjjá birra gaskal 1500 ja 1850, c1ujuhuvvo maid ahte sii geat eanemus ledje gávpeguolásteami duohken, sidjiide c1uhce hedjonan konjunktuvrrat garrasepmosit. Dan dihte unnui ássiidlohku riddoguovlluin olu báikkiin Davvi-Norggas. Lofuohtas ja Viestterállasis almmotge dus1s1e gaskaboddosac1c1at unnui olmmos1lassáneapmi. Dát c1ilgejuvvo dainna go doppe ledje heajos guollehattiid áigge dohkálas1 eanandoallovejolas1vuod1at, nu ahte dietnasat bohte ovttaide. Áibbas davvin riikkas lei ealáhusvuod1d1u eambbo ovttageardán. Dan dihte c1uzii dáidda servvodagaide garrasepmosit (Dyrvik, j. ea. 1979: 26). Vaikko lei ge veahás1 s1ibitdoallu dác1c1ain Finnmárkkuvuonas juo ovdal 1600-logu heajos konjuktuvrraid áigge, orru goitge c1ielggas ahte dál s1attai bággu eará ealihanvejolas1vuod1aid gávdnat (Nielssen 1985: 116/119). Dát mielddisbuvttii muhtun rievdádusaid dác1c1a ássanmállii. Muhtumat gud1d1e Finnmárkku, ja sii geat báhce, ohcagohte eará ealáhusaid. S1ibitdoallu lei dábálac1c1amus. Eananriggodagat boares guollebivdobáikkiid olggumus mearragáttis ja sulluin eai lean dattege nu buorit. Dan dihte ledje vuonat bivnnuhis guovllut (Nielssen 1984a: 102). Dác1c1a ássan s1attai eambbo dábálaz1z1an maiddái siskelis vuonain. Dán rievdadeami ja daid riidduid birra mat bohciidedje diehtit mii eambbo, go buohtastahttit Finnmárkku riddoguovlluid vuosttas1 koloniseremiin 1300-logu rájes man1ás (vrd. kap. 2.2). C1ielgaseamos ovdamearkan dasa mii gávpeguolásteami heajos konjuktuvrraid boad1usin lei, lea várra Álttávuonas (Nielssen 1984a). Doppe viiddui dác1c1a ássan siskelii vuonain go ovttage eará vuotnaguovllus dan áigge. Dáinnalágiin mannagod1ii jagiin man1n1el 1610, goas Áks1ovuotna (Řksfjord) lei Álttávuona lagamus dác1c1a ássanguovlu (Nielssen 1984a: 102). Vuotnasápmelac1c1ain ledje maid s1ibihat, mii mielddisbuvttii duohta resursagilvvu guovlluin gos sápmelac1c1at ledje aktorád1álac1c1at126 leamas1 ovdal. Dác1c1a ássan oainnat bod1ii guovlluide mat dassoz1ii ledje leamas1 sámi guovlun. Lei seammá go: "... dác1c1at bohte sápmelac1c1aid sadjái álbmogin oalle olu deat1alas1 ássanguovlluin". Álttávuotna 1600-logus lea buorren ovdamearkan. Doppe ledje hui unnán dác1c1at sápmelac1c1aid ektui, muhto sii nagodedje: "... dáppe maid nu go mud1ui ge alcceseaset rievidit buoremus orrunbáikkiid áigá juo." (Nielssen 1984a: 101). Go galgá c1ilget dác1c1a fárrema Álttávutnii, ferte maid muitalit politihkalas1 historjjá. Ruot1a riidduid oktavuod1as, ja Kalmarsoad1i oktavuod1as, huksegohte 1611:s ladnerusttega Ladnesullui (Ĺrřya). Juste 1611-12:s namuhuvvo maid Ladnesuolu man1imus geardde sámi ássanguovlun. Dat 7 sámi bearras1a geat ásse doppe, bággejuvvojedje árvvusge fárret (Nielssen 1984a: 101). Dáid konkrehta died1uid vuod1ul oaivvilda Alf Ragnar Nielssen ahte mán1ga ás1s1i dagahedje dác1c1aássama viiddideapmái: "...dác1c1a ássamis sihke Dálbmeluovttas (Talvik) ja Ladnisullos ledje njuolga c1anastagat "Altenhus ladnái". Ladni ceggejuvvui suodjin ruot1a gáibádusaid vuostá Álttá sámivutnii, ja jáhkkimis oidne eiseválddit dác1c1a ássama vuonas vejolas1 suodjalussan vejolas1 ruot1a gáibádusaid vuostá man1n1el. Dác1c1at leat sihkkarit ávz1z1uhuvvon vutnii ásaiduvvat, ja dan dihte sáhttit dadjat Álttávuona dác1c1a koloniseremis leamas1 sihke politihkalas1 ja ekonomalas1 ákkat." (Nielssen 1984a: 104). Ássanbáikkit ovdal jagi 1600 Od1d1a ássanbáikkit 1600-1620 Govus 4.2: Kárta c1ájeha Finnmárkku vuonaid dác1c1a koloniserema áigodagas 1600-1620 Gáldu: (Nielssena mielde 1984a: 102) 1600-logu mielde ledje mán1ga riekteás1s1i dan dihte go dác1c1at válde sámi ássanguovlluid siskkit Álttávuonas. Boad1usin dáin ás1s1iin lei dávjjimusat ahte sápmelac1c1at vuoittahalle, ja masse boares rivttiideaset guovllus. Riektegirjjiin dattege eai leat sin ákkasteamit ja riekteoainnut (Nielssen 1990: 124). Lea c1ielggas ahte gaskal 1600 ja 1620 dáhpáhuvai olggut guovlluin eanas Finnmárkku stuorit vuonain, prinsihpalac1c1at seammá go Álttávuonas (vrd. gov. 4.2 bajábealde). Dáin báikkiin eai lean ladnerusttegat dahje sullásac1c1at. C1ilgehussan ferte dasto leahkit ahte riddoguovlluid hedjonan ealáhusdilálas1vuod1at bággejedje muhtun ráje dác1c1a ássiin sámi aktorád1d1enbáikkiide. Vaikko rievdadedje ealáhusaid stuorit s1ibitdoalu guvlui, dan dihte go guollebivddus ledje heajos konjunktuvrrat, de c1ájehuvvo ahte dat ii goitge nagodan doalahit dác1c1a ássama ovddes1 dásis. Márkanguolásteami dilli hedjonii vel eambbo 1600-logus. 1630 birrasiid s1attai dilli earenoamás1 váttis. Finnmárkku guolásteaddjit s1adde máksit 10 voaga (1 vĺg: 17,95 kg) guoli ovtta jáfofárpala ovddas. Dus1s1e golbmalot jagi das ovdal mákse 3-4 voagain seammá meare jáfuid. Juste dáid jagiid bihko ge nealggi127 muhtun diggebáikkiin Finnmárkkus (Nielssen 1985: 123). 1600-logu mielde bisanii jáfofárppalhaddi 5-7 guollevoagai, mii lei sullii beali eambbo go máid mákse ovdal heajos áiggi. C1áhppesjagit guollebivddu guovdu eai buoridan dili. Dát váikkuhii olu mán1gga dáfus: "1630 man1n1el s1adde guollebivdit davvin heajumus vearromáksin stáhtii, vaikko ovdal ledje eanemus vearu máksán. Dán vuod1ul sáhttit dadjat ahte s1attai c1ielga ekonomalas1 hedjoneapmi, ja eallindilálas1vuod1at fertejit maid hedjonan. Dát od1d1a dilálas1vuohta bisttii c1uohtejagi lohppii ja maid 1700-logus." (Nielssen 1985: 123). Eanas ámmátolbmoc1ilgehusain128 gávdnat váidalusaid ahte dát dilálas1vuohta lea dác1c1a guollebivdiid láikodaga geaz1il. Liikká c1ájehit od1d1a dutkamat ahte juohke guollebivdi nammii lassánii buvttadeapmi 1600-logus. Buvttadeami lassáneapmi ii lean dattege doarvái stuoris vástidit heajos hattiid. (Nedkvitne 1988: 124/125). 4.2 EARENOAMÁS1 DOAIMMAT. "FINMARKENA BAJÁSC1UOZ1Z1ILEAPMI" Dác1c1a ássiid logu njiedjan lei guovddás1eiseválddiid oainnu mielde nu duod1alas1 ahte 1600-logu man1it oasis gávnnahedje dárbbas1laz1z1an áibbas earenoamás1 c1ad1ahemiid lasihan dihte dác1c1a ássiid. Dát doaimmat ledje vearromáksinbeassan, militearbálvalusas beassan sidjiide geat fárrejedje Finnmárkui, láhkarihkkuid sáddet dohko, jna. Velggiid maid c1álle vulos. Ovdal vealgevulosc1állimiid 1685:s lei dilli nu ahte eanas Finnmárkku dác1c1at eai nagodan máksit velggiideaset. Ássiid lohku lei vuod1d1un doaimmaid álggaheapmái. Logut c1ájehedje ahte dác1c1a vearromáksiid lohku lei unnon 561:s 1567 rájes gitta 378 olbmui 1678:s (Helland II 1906: 29). Dain man1imusain ledje olles 117:s fárren Finnmárkui jagiin 1671-79 (Tronstad 1981: 15). Adelaer-olmmos1lohku 1690:s c1ájeha seammá dili. Olles 72% norgga vuoigatvuod1aolbmáin129 ledje dalle riegádan ámtta olggobealde (Niemi 1983: 245). Dánska-norgga duopmoválddi guovllus riddo- ja vuotnaguovlluin lei sámi vearromáksiid lohku sturron 154:s 225 rádjái 1567 rájes 1678 rádjái (Helland II 1906: 29). Ruot1a duopmoválddi vulos1 guovllus siseatnamis orro goit dus1s1e sápmelac1c1at, muhto eai leat c1ielga logut sis. Ámmátolbmuid olu muitaleamit Finnmárkkus 16- ja 1700-logus addet maid duod1alas1 gova Finnmárkku heajos áiggis dalle. Buot dáin ámmátolbmoc1ilgehusain leat unnit eambbo bures jurddas1uvvon árvalusat movt sihkkarastit "Finmarkena bajásc1uoz1z1eleami", dahje doaimmaid mat mielddisbuktet fásta dác1c1aásaiduvvoma Finnmárkui. Sundi Knag ja ámtamánni Lilienskiold leaba 1600-logu loahpageahc1en guovddás1 olbmát dán oktavuod1as. Dan seammá leaba Thomas von Westen ja Peder Harboe geat 1700-logu vuosttas1 oasis attiiga girkolas1 osiid ságastallamii "Finmarkena bajásc1uoz1z1eleami" birra. Muhto olu árvalusat eai boahtán dattege ovdal sullii 1700-logu gaskkamuttos. Dat mii várra lea deat1alac1c1amus dain lea Schnitlera "7de volumen", mas earenoamás1 vud1olac1c1at ja c1ielgasit válddahallojit Finnmárkku dili sivat ja movt buoridit dili (Schnitler III, almmuhuvvon 1985). 1750-logus c1álii Collett c1ielggadusa Finnmárkku birra (Collett 1757). Das boahtá c1ielgasit ovdan ahte dánska-norgga eiseválddiin lei váivahuvvanágga dác1c1a álbmoga lassáneami ektui Finnmárkkus. Dása várra heive lasihit ahte jus ámtamánni130 oaidnu Finnmárkui lei dábálas1 oaidnun mud1ui Danmárku-Norggas, de ii lean imas1 jus lei váttis dássedis dác1c1alogu doalahit doppe. Dánskalac1c1at ja lulli-norgalac1c1at eai sáhttán Colletta oaivila mielde : "...leahkit duhtavac1c1at diekkár Eatnamiin ...". Europeálac1c1at eai livc1c1e duostan ("skrćkkes") doppe orrut, jus fal ii livc1c1e hui gánnáhahtti sidjiide (Collett 1757: 80). Maiddái Colletta man1isboahtti, Gunder Hammer, c1álii vud1olas1 c1ielggadusa Finnmárkku dilálas1vuod1a birra, namalassii "Historisk Underretning om Finnmarkens Handel" (c1állon 1763, almmuhuvvon 1835). Dasto bohte c1ilgehusat dáin: Paus (sullii 1760), Garman (1784) ja Heiberg (c1állon 1784, almmuhuvvon 1800). C1uohtejagi áibbas loahpageaz1i rájes heive vel ámtamánni Sommerfeldt namma ráidui (1799-1800). Doaibmagottit nammaduvvojedje maid duos dás, dilálas1vuod1aid guorahallat ja buoridanevttohusaid gávdnan dihte. Symptomatalac1c1at eai bargagoahtán ovdal 1600-logu loahpageahc1en, Lindenow-doaibmagoddi 1685:s, ja Adealer-doaibmagoddi 1690:s. Soai goappes1agat guorahalaiga dilálas1vuod1aid báikkis, muhto 1700-logu doaibmagottit c1ohkkájedje eambbo guovddáz1is duppalmonarkijas. Berre namuhit go Finnmárkku-doaibmagoddi ain 1826:s doalahii boares doahpaga "Finmarkena Bajásc1uoz1z1eleapmi". Ámmátolbmuid jurdagiid ja doaibmagottiid vuod1ul bidje johtui man1it oasis 1600-logus doaimmaid sihkkarastit (dánska)-norgga álbmoga ássama Finnmárkui. Doaimmat ledje sihke bahádahkkiid rádjat dohko ja ies1gud1et bálkáhanvugiiguin ja subsidieremiin olbmuid oaz1z1ut dohko. Deat1alaz1z1an dan oktavuod1as lei militearbálválusas beassan, ja vearus beassan. Finnmárku s1attai ge Lulli-Norgga ja Danmárkku vealggáiduvvon olbmuid friddjabáikin. 4.2.1 Finnmárku rádjanbáikin131 Demográfalas1 dilálas1vuod1a rievdan lei jáhkkimis njuolggo sivvan go eiseválddit rievdadedje oainnuideaset dasa ahte Finnmárkku geavahit rádjanbáikin Danmárkku ja Lulli-Norgga olbmuide geaid eai s1at fuollan doppe. 1630-logus ii leat jáhkkimis s1at leamas1 jur heahti dác1c1a ássiid logus. Dan áigge galge ges olbmot Finnmárkkus geaid golgolaz1z1an gohc1odedje, sáddejuvvot Danmárkui, rán1ggás1tusbargui Bremerholma mearramiliterrii Křbenhámmanii (Juel 1891: 328/29). Moaddelotjagi man1n1el lei eiseválddiid oaidnu rievdan áibbas. 1667:s evttohii o.m.d. ámtamánni ásaiduhttit Finnmárkku Bergen-soalddáhiiguin, ja sihke nuorra nieiddaiguin ja bártniiguin geat bohte rán1ggás1tusviesus Křbenhámmanis (Helland II 1906: 67). Stuorimus rievdadusat goanstadoaimmaiguin lasihit dác1c1a ássama eai boahtán ovdal 1670- ja 80-jagiin. 1680:s bivde Bergengávpeolbmát ahte sii geat mied1ihedje fárret Finnmárkui ja ássat doppe 5 jagi, galge beassat soalddátbálvalusas. Eará sávaldat sis lei sáddet golgolac1c1aid ja gievrras láikkes gearjideddjiid Bergenladni leanas Finnmárkui, gos galge geatnegahttot ássat 5 jagi (Tronstad 1981: 27). 1681:s nammaduvvui ge Finnmárku rádjanbáikin , go "gearjideaddjit, golgolac1c1at ja roavva bahádahkkit" galge sáddejuvvot dohko. (Tronstad 1981: 37). Amund Helland lea dan birra dadjan ahte "Jurdda deavdit Finmarkena buotlágan ruskkaiguin..." ollás1uvai (Helland II 1906: 67). Maiddái militearbálvalusa hárrái oz1z1o sii geahpádusaid geat bohte Finnmárkui ja ásse doppe unnimusat 5 jagi. Sii besse soahtevehkii c1áliheamis, muhto eai mearavehkii gal (Tronstad 1981: 37). Gávpenjuolggadusat132 geatnegahtte sáddet nu ja nu olu olbmuid Finnmárkui. Gávpenjuolggadusat lohpidedje maid árpmu133 vealggáiduvvon olbmuide jus ásaiduvve dohko. Ámtamánni Collett, guhte 1750-birrasiid anii ovddasmorras1a lulliguovllu olbmuiguin deavdit Finnmárkku, fertii váidalemiin dadjat ahte muhtun doaimmat mat báhpira nalde gávdnojedje, eai dattege lean doaimmas. Ee. ii lean c1ad1ahuvvon mearrádus sáddet Bergena ja Troanddima ámmátguovllu olbmuide geat dubmejuvvojedje nuskos1eami geaz1il "udi de forbudne led"), Finnmárkui ásaiduvvot ("peuplere") ávdin guovlluide (Collett 1757: 60). Sus maid lei, nu go eará ámmátolbmuin, ovddasmoras1 oahpahit nissonolbmuid duddjot. Křbenhámmana rán1ggás1tusviesu giddagasolbmot sáhtte gaskaoapmin leahkit nissonolbmuid oaz1z1ut dohko geat máhtte botnit, god1d1it ja c1uoldit, oaivvildii son. Muhto son goitge balai daid s1addat heajos ovdamearkan ássiide. Dan ledje vásihan ovdal (Collett 1757: 61). Eai lean dus1s1e olbmot geain eai lean nu roavva bahádagut geat Finnmárkui galge sáddejuvvot. 1751:s mearriduvvui o.m.d. ahte agibeaivái dubmejuvvon fán1ggat goappes1 sohkabeliin, Dánskalac1c1at, juohke jagi galge sáddejuvvot Finnmárkui gávpesearvvi fatnasiin veahkehan dihte deavdit Finnmárkku ("til hjelp at peuplere"). Nuppe jagi juo dadje guovddás1 eiseválddit ahte eai ábuhan sáddet beare olu fán1ggaid dohko. Soite álgán jurddas1it sosiála birrasa birra dan báikkis gosa fán1ggat bohte. Rádjamat Finnmárkui orrot nohkan 1780-jagiin, muhto earenoamás1njuolggadusat Finnmárkku rádjanguovlun geavahit nohke easkka kriminallága bokte borgemánu 20.b. 1842. Doppe ledje ge 28. kapihttalis, 12. §:s, ollásit c1állojuvvon dat eatnat njuolggadusat Finnmárkku birra bahádahkkiid rádjanguovlun (vrd. Wessel Berg 1847, ohcansátni: Finmarken). 4.2.2 Dác1c1at besse vearus Ekonomalas1 veahkkedoaimmat ja subsidiat adnojuvvojedje várra ávkkáleabbon go bággodoaimmat. 1671 rájes besse o.m.d. dác1c1at geat fárrejedje ámtai, vearromáksimis 6 jagi (Tronstad 1981: 12). Dát gal sáhttá bures váikkuhan sisafárremii. Dárkilis dutkan C1áhcesulloguovllus, goit c1ájeha doppe váikkuhan nu (Niemi 1983: 246). Eai dat guhtta vearrobeassanjagi sisafárrejeddjiide lean doarvái, eai goit go guoská bistevas1 dahje stuorit dác1c1aássama Finnmárkui oaz1z1ut. 1680:s ákkastedje Bergena gávpeolbmát ahte earenoamáz1it dálke- ja ilbmedilálas1vuod1at dagahedje váttisin dác1c1aid oaz1z1ut Finnmárkui (Tronstad 1981: 25). Dan dihte árvaledje sii ahte eai dus1s1e sisafárrejeaddjit, muhto maiddái sii geat juo ásse Finnmárkkus, galge beassat vearus ja ledingas (Tronstad 1981: 26). Buot dác1c1at Finnmárkkus besse dasto dábálas1 vearus ja ledingas 1681 rájes (Tronstad 1981: 36). Dán vearrobeassama eai dahkan formálalaz1z1an alimus dásis Křbenhámmanis ovdal 6 jagi man1n1el (Tronstad 1981: 147) 1691 rehkenasto goitge dábálac1c1at jahkin go loahpalac1c1at mearriduvvui dác1c1aid ja sápmelac1c1aid gied1ahallat guovtteládje vearrooktavuod1as. Sápmelac1c1at eai oz1z1on makkárge earenoamás1 ovdamuniid. Mearrasápmelac1c1at jotke máksimis sin dábálas1 vearuid, nu go lei mearriduvvon vearroreivves cuon1ománu 10.b. 1611 (NNR IV: 429 ff). Dan mielde galggai juohke ollesvearromáksi sápmelas1 máksit 2 riikkadálera, mii lei rehkenaston sullii 4 guollevoagan (1 voaga lea sullii 18-19 kg). Sápmelac1c1at s1adde maid máksit ledinga. Dat lei mearriduvvon gonagasreivves geassemánu 10.b. 1614, 1 voagan ja 16 mearkka guollin juohke ollesvearromáksi sápmelaz1z1ii (NRR IV: 1529). Ledinga bod1ii dalle Ruot1a ja Ruos1s1a vearu sadjái, mii mearrasápmelac1c1aid guovdu nogai jagiin ovdal 1614 (NRR IV: 1529. Vrd. maid kapihttal 3.3.). Dác1c1at mákse gal nugohc1oduvvon rievtti, mii lei sullii bealli olles vearus. Muhtun guovlluin goit lei dábálac1c1at vearu vuolidit go rievtti. Máksámus1at eai goitge lean rievttalac1c1at juhkkojuvvon, vaikko 1700-logu man1it oasis s1attai juohkin eambbo riekta muhtun od1d1a doaimmaid bokte (Richter Hanssen 1990: 103). Vearromáksima vealáheapmi bisttii gitta vearroláhka "Lov angaaende Skattevćsenet..." borgemánu 26.b. 1883 (§ 9) mearridii dad1istaga heaittiheami. Maiddái dát láhka duod1as1tii Finnmárkkus-riegáduvvon dác1c1aide ain vearrobeassama. Dasa lassin adde vihtta jagi vearrobeassama sidjiide geat ásaiduvve ámtai. (Gudmund Sandvik lea c1állán oppalas1 geahc1astaga vearropolitihka birra NOU:s 1993:34, s. 360 ja c1uovvovas1) 4.3 MANNE VEALAHEDJE? Ies1gud1etlágan jurdagiiguin sáhttá guorahallat ákkaid go sisafárrejeaddjit galge ávnnaslas1 ovdamuniid oaz1z1ut Finnmárkkus ovdalii sápmelac1c1aid, geat juo ásse doppe. Dan oktavuod1as lea c1ujuhuvvon ahte sápmelac1c1at nagodedje eambbo vearu máksit go dác1c1at, goit 1600-logu loahpageahc1en 1700-logu gaskkamuddui (Richter Hanssen 1990: 103). Eará c1ielga ágga lea go Finnmárku lei sápmelac1c1aid eanan gos sin ruovttubáikkit ledje. Eai sis lean eará báikkit gosa fárrejedje, ja sin sáhtii dan dihte mávssihit olu eambbo vearuid ja máksámus1aid go dác1c1aid. Knud Leem govvida mud1ui sápmelac1c1aid c1anastagaid ruovttubáikái hui eallasit. Son c1álii ahte vaikko sápmelac1c1ain lei garra eallin ja unnánac1c1ain birgeje, de ledje sii hárjánan dása, ja unnin juo nanusnuvvon dása. Dan dihte sii eai diehtán buorebu, ja sii liikojedje váhneneatnamii ("Fćdreneland") ja eallinvuohkái nu bures, ahte seammá vuostemielain sii dan guod1ás1e go bahádahkki jápminduopmobáikái manas1ii (Leem 1767: 172). Dác1c1at gal ledje eanas sisafárrejeaddjit. Adelaera olmmos1lohkamis riddo- ja vuotnaguovlluin 1690:s, c1ájehuvvui ahte badjel 70 % dác1c1a bearas1isidiin dan áigodagas ledje olggobealde boahtán. Go buohtastahttá sápmelac1c1aiguin, de ledje dadjat buot sápmelac1c1at Finnmárkkus riegádan. Láhppi (Loppa) giligirjjis muitaluvvo o.m.d. go ii báljo oktage dác1c1ain geat ásse doppe 1690:s ledje sin man1isboahttit geat 1520 dahje 1567 ásse doppe (Samuelsberg/Gamst 1983: 55). Dát lea oalle govvideaddjin Finnmárkku rittuide obanassiige. 1700-logu c1állon gáldut c1ájehit seammáládje ain hui olu molsas1umiid dác1c1a álbmogis. Hammerfeastta suohkanbáhppa Harboe muitalii dan oktavuod1as 1720 birrasiid, ahte 34 dác1c1a bearras1is suohkanis, ledje 22 dievddu ja 16 nissona geat eai lean riegádan eai ge bajáss1addan Finnmárkkus. Son logai hárve gávdnat ovddit ássiid man1isbohttiid ("Saa gandske faae af de forrige Indbyggeres Afkom ere at finde") (Harboe alm. 1952: 8). Go ii lean bistevas1vuohta, de váikkuhii dat hejot, ja dagáhii heajut resursageavaheami dain jahkeáigodagain goas gáibiduvvoje earenoamás1 bargonávccat. Dan birra lea ee. Henry Minde c1állán, go c1állá ahte buot áigodatbargu, nu go guollebivdu, lájut, murjen- ja lubmen, muorrac1uohppan, jna. buot galge measta oktanis dahkkot. Dan c1uovusin lei, Henry Minde oaivila mielde, ahte dat moadde dác1c1a geat ledje báhcán Finnmárkui, seammás go sis fas ledje oallugat sisafárrejeaddjit, sidjiide lei váttis sosiála málliid dahkat main livc1c1ii veahki oz1z1on go heahtiládje olu bargu lei. Sivvan lei ee. go hárváin ledje fuolkkit earret sin geaiguin orro ovttas. Nuppe dáfus oaivvilda Minde hui jahkeháhttin ahte mearrasápmelac1c1at olu ávkkálac1c1abut atne riggodagaideaset. Sis ledje fuolkevuod1a c1anastagat: "Dác1c1aid ektui leat sápmelac1c1ain nanu fuolkevuod1ac1anastagat leamas1 dan áigge. Dan dihte barge bearras1at buorebut ovttasrád1iid, ja oktasas1doaibma stuorit joavkkus, siiddas, lei vejolas1" (Minde 1975: 290/91). Eará earenoamás1vuohtan sápmelac1c1aid resursageavaheamis lei go buot bearas1láhtut serve eanas bargguide. Dat guoskkai maid mearrabivdui. Knud Leem, gii lei dárkilit c1uvvon mielde, muitalii ahte mearrasámi nissonat dávjá ledje mearrabivddus mielde dievdduid fárus, muhto rivgut ledje láikkibut ("...dertil alt for magelige") (Leem 1767: 328). Dákkár heiveheapmi, go nissonat serve guollebivdui, ferte olu váikkuhan ássama doalaheapmái smávva giliin. Dalle sáhtte doppe maid guolástit, vaikko eai lean nu galle rávis bargoolbmá. Láikivuod1agovvideapmi ovdalis lei oalle govvideaddji ovdamearkan dan negatiivvalas1 oidnui mii davjá lea c1állosiin dác1c1a ealáhusheiveheami birra 16- ja 1700-logu Finnmárkkus. Doppe c1állet ee. ahte rivgut eai báljo searvan guollebivdui, dahje sii ledje c1uorbbit eará bargguin. Okta gii ii c1ále nu, lea Hammerfeastta suohkanbáhppa Harboe. Son muitala go 1720-logus sáhtii dáhpáhuvvat go geasset ledje unnán bargoolbmát, vis1s1alepmosiid gaskkas sáhtii eamit njammi máná váldit mielde, ja sugai dan botta go isit bivddii (Harboe, alm. 1952: 20). Jus galgá ipmirdit daid olu negatiivvalas1 c1ilgehusaid, lea váilevas1 birasduogás1 hui deat1alas1. Dác1c1aide ii oba lean ge vejolas1 geavahit riggodagaid nu viidát ja ávkkálac1c1at go sápmelac1c1at dahke. Died1usge lei dan dihte go eanas ledje sisafárrejeaddjit, dávjá boahtán dakkár birrasis mii lei guhkkin eret Finnmárkku garra duohtavuod1as, ja muhtumat vel ledje iez1aset miela vuostá s1addan dohko vuolgit. Ii leat imas1 jus sis ledje heajut eavttut riggodagaid geavahit ollislac1c1at báikkiin gosa bohte dahje gosa biddjojedje. DÁC1C1A ÁSSAMA VIIDÁNEAPMI FINNMÁRKKUS GUOLLEBIVDOSAJIT JA ÁSSANBÁIKKIT 1520-1694 Ássanbáikkit 1520 ja 1694 Ássanbáikkit dus1s1e 1520:s Báikkit boahtán 1694:s Govus 4.3: Dác1c1a ássama viidáneapmi Finnmárkkus. Guollebivdosajit ja ássanbáikkit 1520-1694. (Gáldu: Kolsrud 1961: 62) Dan dihte s1adde sii olggobealde gálvobuktima háldui. Roger Tronstad lea o.m.d. rehkenastán ahte mearrasápmelac1c1at gokc1e eallindárbbuideaset báikkálac1c1at, eambbo go dác1c1at. Sii birgejedje vuolamáldá134 haga, eai ge dárbbas1an nu olu jáfuid go dác1c1at. Dasto sii ráhkadedje stuora oasi gálvvuin iez1a, nu go gápmagiid, biktasiid, mearragárvvuid j.n.a. Mearrasámibearas1 birgii measta beali unnit olggobealde bukton gálvvuin go dác1c1a bearas1. Lunddolas1 váikkuhussan dása lea maid ahte eai sii vealggáiduvvan ge (Tronstad 1981: 58, 60, 65, 71). Ámmátolbmot atne dán doalu, mii lei measta luondduruovttudoallu135, hui positiivvalaz1z1an. Ámtamánni Lilienskiold lei okta sis. Son c1álii sápmelac1c1aid govvideamis ahte luondu lei oahpahan sin seastit ja unnánac1c1ain birget, ja sii eai gáibidan nu olu ("Grĺdighet") go dác1c1at (NNS IV: 134). Eará deat1alas1 ás1s1i ies1birgejupmái, lei go sápmelac1c1ain riddo- ja vuotnaguovlluin ledje gaskamearálac1c1at stuorit s1ibitdoalut go dác1c1ain jagi 1700 birrasiid (Nielssen 1984a: 104). Nu go juo leat namuhan ovdal, dagahedje márkanguolásteami konjunktuvrra rievdamat c1ielga váikkuhusaid ássanguovllu válljemii, go dác1c1a riddoássit eambbo bággehalle s1ibitdoaluin bargagoahtit, ja dan dihte fárrejedje guollebivdosajiide ja siskeliidda vuonaide. Dan oaidnit c1ielgasit 1600-logu vuosttas1 logijagiin (vrd. kap. 4.6). Ovdal go 1700-lohku rahpasii, lei dákkár girjás dilli ahte olu báikkiin ledje eambbo dác1c1at 1694:s go 1520:s, vaikko dác1c1aidlohku lei garrasit unnon (Kolsrud 1961: 62). Knut Kolsrud lea geahc1adan movt dác1c1a ásaiduvvanmálle rievddai namuhuvvon áigodagas. Vrd. gov. 4.3. Sápmelac1c1aid ja dác1c1aid goabbatlágánvuod1at ies1birgejumi vejolas1vuod1aid ja eavttuid hárrái, sáhttet muhtun muddui c1ilget manne guovddás1eiseválddit oidne dárbbas1laz1z1an dác1c1aid bidjat ovdalii vai sii fárres1e, dahje bisánivc1c1e Finnmárkui. Sápmelac1c1aid vearromáksin galggai maid c1ájehit ahte gonagas Křbenhámmanis doalahii, ja c1ad1ahii iez1as allatvuod1agáibádusaid Finnmárkkus (Tronstad 1981: 224). Dát soaitá leamas1 oaiveulbmilin go stáhta vealahii sápmelac1c1aid ja dác1c1aid. Ja de lei sápmelac1c1aid lagasvuohta, sin eatnamiid- ja c1áziid geavaheapmi, ja sin vearu ja ledinga máksin, gaskaoapmin sihkkarastit Finnmárkku Danmárku-Norgii. 4.4 C1EARDDAID RELATIIVA GASKAVUOĐAID RIEVDAN 1700-LOGUS 1700-logus lei s1addan vel olu heajut dilli dánska-norgga eiseválddiid oainnu mielde. Dác1c1a álbmot unnui ain. Sámi álbmoga lohku vel lassánii sullii 1700-logu gaskkamuttos, vaikko siseatnansápmelac1c1at s1adde oalát dánska-norgga vuollásaz1z1an 1751 man1n1el. Sámi siseatnansiiddain, dahje oktasas1guovlluin, ásse Schnitlera died1uid mielde 72 bearras1a 1745:s. Dáin s1adde várra 50 bearras1a, dahje sullii 250-300 olbmo, dánska-norgga vuollásaz1z1an man1n1el go guovllu juhke. Dát álbmotlassáneapmi ii sáhte c1ilget sámiid logu stuora lassáneami, dahje go relatiiva gaskavuohta c1earddain ollásit rievddai 1700-logu mielde, nu go oaidnit tabeallas 4.1. Tabealla 4.1: Ássiidlogu ovdáneapmi 1700-logus. Jahki Dác1c1at Sápmelac1c1at Olmmos1lohku oktiibuot (oktan kvenaiguin) Gáldu: (Helland II 1906: 31).. Duohta gova Finnmárkku rittu ovdáneamis oaidnit maid go geahc1adit ássama muhtun dovddus báikkiin Finnmárkkurittus. Ámtamánni Colletta c1ilgehusat 1757:s lea dása buorren gáldun. Nuorta-Finnmárkkus lei o.m.d. Annejohka (Vestre Jakobselv) ja "Bugře" ávdimin. Lulábealde Várjjatvuona ii ge gávdnon eará dác1c1a ássan. Dakkár báiki go Biergi (Kiberg) lei maid ávdimin, earret ruos1s1a guollefatnasiid mat geassejagis ledje doppe. Várggáin ledje 4 bearras1a, ja Báhccevuotna (Bĺtsfjord) ja Bearalváhki (Berlevĺg) maid ledje ávdimin. Oba C1orgas1njárggas (Nordkynhalvřya) ásse oktiibuot 18 dác1c1a bearras1a. Doppe lei "Hoop", dahje Skeavvonjárga (Skjĺnes) áibbas ávdimin. Gán1gaviikkas (Gamvik) orro guokte bearras1a. Donjevuotna (Mehamn) ii oba namuhuvvo ge. Nuorta-Finnmárkkus lei nu olmmos1vátni ahte hálddahus goasii heaittihuvvo. Earenoamáz1it Gilivuonas, Vuokkáhis (Omgang) ja Várggáid diggebáikkis ledje nu unnán olbmot ahte eai báljo sáhttán sáhtostangeaskku doallat. O.m.d. s1adde jahkásas1 diggemátkki goasii s1luhttet dán geaz1il. Porsán1gu gohc1oduvvo sámivuotnan. Sápmelac1c1at ásse ee. Billávuonas (Billefjord), Smiervuonas (Smřrfjord) ja C1ud1egiettis (Kistrand), Dáz1avákkis ("Nordmands Dal") ja Keaissas ("Kias"). Juohke báikkis ledje 2-3 ássi, jáhkkimis bearras1a. Siskkimus báikkit oarjjabealde vuona gos dác1c1at orro, ledje Reihvággi (Reipervaag) ja Stranden. Máhkarávjju guollehápmana birra muitaluvvui ahte doppe lei gávpi, muhto ássit eai lean. Jealmeseaju (Hjelmsřya) guollehápmanis ledje oalle olu olbmot, 6 olbmá (bearras1a). Oarjelis, Ávanuoris (Havřysund) ledje 2 ássi. Hammerfeastta suohkana dác1c1a oasis orrot leamas1 Sivlu (Forsřl) Fálás (Kvalřya) bajimusas golmmain olbmáin. Muhto dáppe ledje maid olu báikkit "ávdimin", o.m.d. Áhkárvuotna (Akkarfjord). Ákn1oluovtta suohkanis (Hasvik) lei Márregohppi (Sřrvćr) stuorimus gud1ain olbmáin. Báiki namuhuvvo buorren guollebáikin, ja Goahtec1orru (Breivik) njeljiin olbmáin ges namuhuvvo buoremus guollebáikin Oarje-Finnmárkkus. Ákn1oluovttas ledje maid 4 olbmá, suohkana eará báikkiin ledje gaskal 1 ja 3 ássi. Láhppi suohkanis ásai okta olmmái Andsnes nammásas1 báikkis. Láhppi sullos ásse 8 olbmá. Sáttomohgáddi (Sandland) ja Sildi (Silda) ledje ávdimin. Jogas (Bergsfjord) ásai okta olmmái. Ullovuonas ("Ulsfjord") ásse 5 sápmelac1c1a. Álttá suohkan lea áidná báiki gos muitaluvvo leamas1 "badjelmeare" ássan, vaikko muitaluvvojit doppe nai báikkit gos unnán ásse olbmot. Eai dattege muital lagabui gud1iin báikkiin Álttás ásse olbmot, nu go mud1ui muitalit Finnmárkku rittu birra. Colletta died1uin vuohttá ahte ii leat dus1s1e dác1c1a ássiid lohku unnon, muhto maiddái báikkiid lohku gos sii orro. 1600- logu dác1c1a ássanguovlluid viiddideapmi lei nappo nohkan. Dác1c1a álbmot lei dál nu unnon ahte muhtumat dain ássanbáikkiin mat namuhuvvon c1uohtejagis váldojuvvoje atnui vuonain, guorranedje 1700-logus. Dan dihte várra válddahallá Schnitler dác1c1aid dili 1750 birrasiid prinsihpalac1c1at riekta. Son muitala namalassii ahte sii ásse báljes báktelágan sulluin ja mearragáttiin. Doppe lei unnán rássi ii ge veahá ge vuovdi. Sii bolde darffi. Olu barggu ja várálas1vuod1a c1ad1a s1adde guhkás mannat vuonaid dahje meara rastá viez1z1at suinniid, jeahkáliid, boaldámus1a ja huksenávdnasiid nannamis (Shcnitler III alm. 1985: 108). 4.5 HUI SIERRA ÁSSANAVÁDAGAT Lea c1ielggas ahte Schnitler, ja eará dan áigahas1 geahc1c1it atne vuotnaguovlluid bivnnuheamos ássanguovlun. Galggas1ii doaivut ahte dác1c1a riddoássit livc1c1e garrasit bargan bisánan dihte dohko. Nu ii almmotge dáhpáhuvvan, ja dat veahá dác1c1a ássanviiddideapmi mii 1600-logus lei, bisanii ja manai man1os. Lea go c1ilgehus dus1s1e ahte dác1c1aid lohku unnui ja unnui? Dán oktavuod1as lea áigeguovdil c1ujuhit ás1s1ái máid dássoz1ii leat unnán guorahallan. Ii soaitte dác1c1aide leamas1 nu álki ásaiduvvat buoremus vuotnabáikkiide. Doppe ásse sápmelac1c1at geat atne daid iez1aset guovlun, ja geat várra eai dohkkehan eará ásaiduvvama. Hammerfeastta suohkanbáhppá Harboe lea dákko maid, nu go eará oktavuod1ain, buorre gáldu. Hammerfeastta birrasiid ledje ráddjejuvvon ássanguovllut, gaskkat ja kulturerohusat c1earddaid gaskkas hui ealli duohtavuohtan 1720-jagiin. Son muitala sápmelac1c1aid leamas1 sirrejuvvon dác1c1ain sihke eallinlági, ássanguovlluid ja ealáhusgeavaheami dáfus. Oktan ovdamearkan lea go sámi nieiddat dávjá iez1aset s1ibitdoaluin álge- "...paa egen haand at leve af Creature...". Sámi nuorat eai háliidan bálván mannat earáide go iez1as c1eardda olbmuide (Harboe alm. 1952: 11). Suohkana mearrasámiin ledje buoremus ("deyligste") guollevuonat, soahkevuovddit ja buoremus giettit. Dát buorrevuod1at ledje died1usge bivnnuhat, go sápmelac1c1at dihtomielalac1c1at136 suodjaledje137 vuoigatvuod1aideaset ja guovlluideaset. Sápmelac1c1at eai dohkkehan ahte dác1c1at bohte lahka, dahje gitta vuonaide ásaiduvvat sin lusa. Dan dihte ásse dác1c1at sulluin, gos eai lean lahka ge nu buorit dilálas1vuod1at. Nu lei vaikko eanebut livc1c1e vuotnaguovlluin birgen vahágahttikeahttá ovttage, earenoamáz1it jus juohkehas1 livc1c1ii oz1z1on juo sierra ássan- ja njáskanbáikki138 (Harboe alm. 1952: 16/17). Hammerfeastta suohkana nannan gulai ollásit sápmelac1c1aide. Doppe orro váris ja mearragáttis ("fields og fiere"). Harboe geavahii doahpaga "sámivuonat ja dác1c1asullot" ("Finne-fiordene og Nordmands-řerne"), vaikko orru nu ahte sulluid gáttabeali gulai sámi guvlui. Mud1ui leat sihke Hammerfeasttas ja Lávz1eluovttas (Rypefjord) ássan sápmelac1c1at. Harboe áigge lei sámi ássan Fálásullo buoremus oasis, dahje dan nannan bealde. Sievjjus (Seiland) ledje Fálesnuori sápmelac1c1ain bohccot. Sievjju birra dadje sápmelac1c1at ahte dus1s1e sis lei vuoigatvuohta eatnamii gaskal Muorkevuona (Eidvĺgeid) ja Gearvuona (Bekkarfjorden). Doppe eai ássan olbmot Harboe died1uid mielde, muhto doppe ledje buorit suoidne- ja muorrac1uohppanbáikkit. Muhtun báikkiin goitge leat sápmelac1c1at orron áigodagaid mielde, go son maid c1állá ahte muhtumat dain sápmelac1c1ain geat doppe leat, eai gierddas1e dác1c1aid orrut nu siste. (Harboe alm. 1952: 29, 30, 40, 41. Geahc1a maid Jakobsen 1983: 32-33.) Ii lean dus1s1e Hammerfeastta guovllus gos muitaluvvo sápmelac1c1ain leamas1 oalle olu mearridanvuoigatvuohta dasa geat sin guovlluide sáhtte ásaiduvvot ja gos dác1c1a ásaidupmi lei sápmelac1c1aid lobi addima duohken. Muosátguovllus lea eará, veahá od1d1asit gáldu, mii muitala seammá dili bira. Lea ámtamánni Collett gii muitala 1757:s ahte orro dus1s1e sápmelac1c1at dalle Muorralvuonas (Snefjord) ja Jáhkovuonas (Revsbotn). Ovdal ledje gal orron dác1c1at maid doppe, "jus soabadedje sápmelac1c1aiguin" (Collett 1757: 17). Dás sáhttá vuhttot ahte dác1c1a ássan, goit dán vuotnaguovllus, galggai muhtun ládje s1iehtadallot sápmelac1c1aiguin geat ásse doppe. Finnmárku nuorttabealde gávdnat maid c1ielga resursageavahanrájiid. Dáid rájiid maid doalahedje sápmelas1joavkkut siskkáldasat. Dákkar ovdamearkka oaidnit 1700-logu vuosttas1 njealjádasoasis Deanuvuonas. Riekti mearridii dalle, dan siidda gullevas1 sápmelac1c1aid váidaga vuod1ul, ahte Deanusápmelac1c1ain lei aktoriekti gáddáirievdan bossuide olles siskkit Deanuvuonas, oarjjabealde Johkangeangeaz1i (Digermulodden) rájes, olles nuorttabeali gitta C1ievlla (Kjřlnes) rádjái, Bearalvági nuorttabeallái (SATŘ. t b. 31- fol. 50, Omgang, 24.7.1713). Das lei lágalas1 duohtavuohta mii c1ájehuvvui moadde jagi man1n1el, go Lákku (Langfjord) sápmelac1c1at ledje oamastan bossu dan namuhuvvon báikkis. Vaháguvvomat guoddaledje sin rievtti ovdii. Sii sohpe nu ahte Lákkusápmelac1c1at mákset bealgoalmmat guollevuoj-ankera buhtadussan, "...Ja de s1adde ustibaz1z1an ja soabalaz1z1an,..." ("...Hwor med de blefwe som fřr wenner og wel forligte,..." ) (SATŘ. Tb. 31- Fol. 262. Omgang, 24.7.1717). Finnmárkku nuorttimis vuonas, Várjjagis, lea várra buoremus duod1as1tuvvon resursa- ja c1earddalas1 rádji obanassiige Finnmárkkus. Lea rádji C1áhcesulloguovllu dác1c1aid ja siskkit Várjjatvuona sápmelac1c1aid gaskka. Einar Niemi dadjá viiddis gáldoc1oakkáldaga vuod1ul guovllu Kluppu/Ánnejoga birrasiid juo sullii jagi 1600 leamas1 ovttalágan rádjin gaskal dác1c1a ja sámi geavaheami. Dalle juo s1attai muhtun lágan c1earddalas1 rádjin, mii vuod1d1uduvvui ássanmállii. Go suohkanrádji od1d1asit áiggi biddjui Unjárgga (Nesseby) ja C1áhcesullo gaskal, de biddjui ge dat juste dakko (Niemi 1983: 190). 4.5.1 Ássanavádagat ja c1earddalas1 joavkkuid gaskavuohta Dakkár dárkilis geahc1c1i go major Schnitler fuomás1ii 1740-logus juo sámi ies1dovddu, ja c1earddalas1 joavkkuin muhtun vuostevuod1aid, mat died1usge sáhtte searvvis váikkuheame ásaidumi málle. Schnitler lasihii dan oktavuod1as ahte sápmelac1c1at ledje "... Finnmárkku rievttes ja boarráseamos ássit." Sii doalahedje boares vieruideaset ja dábiideaset, sin earenoamás1 biktasiiddiset, ja hupme iez1aset giela. Eai náitalan c1earddaset olggobeallái, dác1c1aiguin dahje rivguiguin. Schnitler fuomás1ii ovttalágan "Emulation":a, dahje dikki ja guovtteguvlui hejoheami gaskal sápmelac1c1aid ja dác1c1aid, dainna go goappes1agat aniiga iez1aska buorebun go nuppi (Schnitler III alm. 1985: 55 f.). Schnitler dajai mud1ui ahte vaikko ealáhusvuogi mielde ledje mán1gga lágan sápmelac1c1at, de sis ledje goitge oktasas1 biktasat, dábit ja giella (Schnitler III alm. 1985: 56). Sápmelac1c1ain lei muhtun dáfus vuoibmi cakkadit dác1c1a sisafárrema. Sápmelac1c1aid ja dác1c1aid muhtunmuddui vuostelas gaskavuohta, nu go gálduin c1állojuvvo, ferte searvvis leamas1 váikkuheame duohta eatnamiid- ja c1áziid geavaheami, ja Finnmárkku ássanavádagaid doalaheapmái. Dác1c1at gal maid ain 1700-logus balle sámiid máhttit noaiddástallat, ja ballu maid várra goazadii dác1c1aid bisaneames sámi guovlluide (vrd.kap. 2.5.). Guovddás1 geahc1c1i Peter Schnitler c1állá ain nu easkka go 1700-logus dác1c1aid balu birra go doivo sápmelac1c1ain noaidevuod1amáhtu. Su oainnu mielde besse sápmelac1c1at geat ásse duoddaris, ráfis leahkit dan dihte. Sápmelac1c1aid mielas lei buorre doalahit dákkár oainnu. Dat gustui sihke go dác1c1a guovlluide bohte, ja go sii orro duoddaris - ahte dác1c1at doalahedje iez1aset eret- ("...i det at Nordmćn skyede dem.") Schnitler, guhte lei 1700-jagi rationalista, ii c1uovvolan dán. Son anii sápmelac1c1aid noaidevuod1a dus1s1i jurddagovvan139. Ii son jáhkkán sápmelac1c1aid máhttit noaidut ("runne eller hexe"), dahje ovdal ge sin diehtán olu dan birra. Mud1ui fal livc1c1e uhkidan sihke ruos1s1aid ja ruot1elac1c1aid, dahje dálkki sin badjelii bidjan, go báhkkejedje sin eatnamiidda ("Lappe-Eiendoms Mark"), váivin ja ráfehisvuohtan sápmelac1c1aide (Schnitler alm. 1985: 15-16). 1700-logu vuosttas1 oasis lea eahpitkeahttá Thomas von Westen c1ielgasepmosit válddahallan man heittot sápmelac1c1aid ja dác1c1aid gaskavuohta duod1ai sáhtii leahkit. Álgonammuhuvvomat eai báljo gohc1odan sápmelac1c1aid earán go noaidebeanan ("Ganhunde")- ja sápmelac1c1a goddit buohtastahtte beatnaga goddimiin. Dáinnaládje hupme maid sii geat von Westena mielas jierbmájin galggas1e leat. Dác1c1a borai sápmelac1c1ain searválaga seammá illevis1á go juvddálac1c1at greikkalac1c1aiguin. Girkuin ledje juo várrejuvvon sajit, eandalii uskkis140, sámi girkostalliide. Von Westen lasihii ahte lei dego dác1c1at eai servvos1talas1e sápmelac1c1aiguin eai eatnan nalde eai ge almmis (Westen alm. 1934: 93). Nu viiddui dát ahte eiseválddit fertejedje bargagoahtit dainna. Gonagaslas1 c1állosis c1akc1amánu 27.b. 1726:s c1állojuvvo ee. go mis1s1uvdna ii ovdánan nu ahte dárbbas1las1 livc1c1ii sápmelac1c1aid ja suopmelac1c1aid balu, hástaleami ja bilkideami dihte, ja muhtun dác1c1a ássiid duolbmama dihte. Earenoamáz1it geatnegahttojuvvoje báhpat dác1c1aid váruhit od1d1a jorgaluvvon sápmelac1c1aid ja suopmelac1c1aid givssideames dahje suhttadeames. (vrd. Steen 1954: 378-79). Dáid gaskavuod1aid dihte, mat várra ledje vel albmoseappot Finnmárkku lulit sámi guovlluin, oaz1z1u jáhkkit c1earddalas1 rájiid, ja dasto maid ássanguovlluid oaivemálliid doalahuvvon. Sámi dievddut ja rivgut eai goasse náitalan oktii, muhto dác1c1at gal dávjá náitaladde sámi nissoniiguin, muitala váldi Hans Paus 1760-logus. Dákkár náittusdilis lei dávjá hui c1ielga boad1usin ahte dác1c1at assimilerejuvvojedje sámi servvodahkii- "forbinde sig til den findske levemaade og regne sig blant Finnealmuen" (Paus sullii 1760: 272). Dovddus lei dilli maid Davvi-Romssas ovdal 1700-logu gaskkamuttos, gos kvena sirddolac1c1at141 besse sámi geavahan- ja resursaguovlluide náitalemiid bokte, ja go doalahedje juo sámi kultuvrras iez1aset (Bjřrklund 1983b: 161-69). Lea ágga jearrat lei go Pausa fuomás1emiide seammá sullasas1 dilálas1vuohta. Lea goit duohta ahte dác1c1at dákkár náitalemiid bokte besse geavahit Finnmárkku bivnnuhis vuotnaguovlluid, gosa dác1c1ain mud1ui lei váttis beassat. Historjádutkit leat gal dássoz1ii hui unnán guorahallan movt c1earddaid gaskavuohta soaitá váikkuhan ássanbáikki válljemii, dahje lea go oktage c1earda Finnmárkkus duod1as rád1d1en earenoamás1 guovlluin nu easkka go 1700-logus. Ovdamearkkáin dás ovdalis vuohttit c1ielgasit ahte sápmelac1c1ain lea viiddis rád1d1envuoibmi leamas1 das gii galgá beassat ásaiduvvat vuotnaguovlluide. Od1d1a ja mihttomeriin dutkan sáhtás1ii c1uvget eambbo dán gelddolas1 ja hástaleaddji váttisvuod1a. 4.6 SÁMI RESURSAGEAVAHEAPMI. SISEATNANGUOLÁSTEAPMI. BIVDU. DUODJI Mii sáhttit goit dadjat ahte dác1c1ain ain lei vuovdinguolásteapmi oaiveealáhussan 1700-logus, ja lassin lei oallugiin vel s1ibitdoallu. Eará ealáhusat dahje lassiealáhusat eai namuhuvvo sis, muhto sámi resursageavaheapmi c1ájeha áibbas eará ja viidát málle. Sápmelac1c1aide gal eahpitkeahttá, demográfalas1 rievdademiid geaz1il, s1attai resursaid dáfus olu buoret dilli. Sihke mearra- ja duottarsápmelac1c1ain ledje ollu riggodagat máid badjel rád1d1ejedje, vaikko eat galgga ráhkadit badjelmeare s1elges govaid ovdamearkka dihte das movt Schnitler válddahallá mearrasápmelac1c1aid eallindilálas1vuod1a 1700-logus. Son muitalii álggos sápmelac1c1aid eallit olu buoret dilálas1vuod1ain go dác1c1at. Dat vulggii das go son orui nannamis dahje vuovddi lahkosis, gos oac1c1ui sihke boaldámus1a ja huksenávdnasa, ja sáhtii jus dan háliidii - njáskat vuovddi gieddin. Jur uvssa olggobealde lei vuotna gos guolli lei. Lahka ledje maid várit gos sáhtii bohccuid atnit, meahcceelliid báhc1it, ja jeahkála bordit s1ibihiidda dálvái (Schnitler III alm. 1985: 108). Knud Leemas, guhte lei mis1s1unearan ja báhppan Oarje-Finnmárkkus 1730 birrasiid, leat jáhkkimis eanemus ja c1ielgaseamos died1ut das movt Finnmárkku sápmelac1c1at geavahedje báikkálas1 riggodatvuod1u (Leem 1767). Bivde buotlágan jávrreguoli. Muitaluvvo olu rávdu leamas1. Geavahedje ies1gud1et bivdovugiid, muhto sihke geasset ja dálvet bivde firpmiin. Juon1asteapmi lei várra dábálac1c1amus vuohki jávrriin. Hávggaid c1uggejedje sáittiin coaganis geasset. Geavahedje maid gaskkasvuokkaid main lei seakti. Buorre vuohki lei maid garrasit dearpalit jien1a c1akc1at, dakko gokko oidnojedje guolit (Leem 1767: 335-36, 338, 348). Bivde eanas meahcceelliid - ja lottiid. Guovz1a lei buoremus ealli man bivde, báhc1imiin, áks1uin c1uolastemiin bieju olggobealde, dahje ies1gud1et njuollabáhc1invugiiguin. Gumppe godde báhc1imiin dahje ruvddiiguin. Ies1gud1et riebans1lájaid náhkit ledje bivnnuhat. Bivde bissuin, ruvddiin, rihttáin142, mirkuin, ja dahje biedjobivdduin. Áhkalakkis143 lei buorre seakti riebaniidda. Earenoamáz1it man1n1el stuora goddesáhpánjagiid sáhtte mearrasámit bivdit olu riebaniid. Neahti144 ja buoidaga145 bivde ruvddiiguin ja rihttáiguin. Njoammiliid báhc1e dahje bivde gielaiguin ja ruvddiiguin. Leema ássanguovllus - Lágesvuonas, Porsán1ggus ja Álttás eai lean mádjihat146, muhto son lei gullán mádjitbivddu birra eará guovlluin (Leem 1767: 203-06). Oarriid147 maid bivde. C1eavrris148 ferte leamas1 deat1alas1 bivddohas, go das leat nu olu namahusat mat válddahallet agi ja sohkabeali. C1eavrá bivde ruvddiiguin ja muhtun earenoamás1 rihttámálliin. Dát ealli lei earenoamás1 dainnalágiin go dan sáhtii dápmat. Dan ávkin sáhtii leahkit eaiggádii bivdit guoli. Njuorju149 ja mors1a150 orrot leamas1 deat1aleamos mearaeallit. Njuorjjus leat maid hui olu ja válddahalli namahusat. Daid bivde bissuin, s1luppohiin ja ruovdevuokkaiguin. Leem muitala Várjjatsápmelac1c1aid ovdal bivdán bossuid151 iez1asetráhkaduvvon bivdoneavvuiguin. Finnmárkku vuonain ledje maid olu nissut152. Nissubirgui liikojedje sihke sápmelac1c1at ja dác1c1at. Olu ies1gud1etlágan lottiid, earenoamáz1it állaha153, bivde borramus1s1an. Rievssat lea goitge dat loddi mii eanemus lea váikkuhan Finnmárkku sápmelac1c1aid ekonomijai man1imus c1uod1i jagiid. Rievssat lea died1usge Leema c1állosis mielde. Muitala leamas1 olu rievssahiid. Dábálas1 bivdovuohki lei gárdut dálvet (Leem 1767: 187, 190, 192, 199, 200, 203, 206, 221, 222, 225, 302). Sihke Leema ja eará gálduid vuod1ul lei ain 1730 birrasiid goddebivdu hui mávssolas1 sihke mearra- ja duottarsápmelac1c1aide. Dákkár bivdu lei sihke geasset ja dálvet. Geasse- ja dálvebivddus geavahedje beatnaga. Ragatáigge ledje lojes álddut vuod1gn1inboazun, ja dálvet bivde guorademiin. Muhtun báikkiin geavahedje sáitti dálvebivddus, ja giela. Leem muitala ahte ledje heaitán bivdimis gottiid sáittiin fatnasis duottarjávrriin. Rikkis duottarsápmelac1c1at bivde hárve. Eai sii astan eaige dárbbas1an bivdit. Lea maid c1ielggas ahte Leema áiggi lea dáhpáhuvvan hui guovddás1 teknologalas1 rievdadeapmi. Bissu lei dál guovddáz1is. Gottiid eai s1at bivdán gárdái, nu go ovdal ledje dahkan ee. Várjjatguovllus. Leem oaz1z1u olu doarjaz1a od1d1a dutkamiin dán dáfus, go deattuhit ahte bissu geavaheapmi dagahii áigeráji sámi bivdoárbevirrui, ja mielddisbuvttii sámi servvodagaide rievdamiid. Goddebierggu vurkkodedje "biejus" man vud1d1ui borde ged1ggiid (Leem 1767: 52, 104, 105, 181, 185). Dákkár biergovuorkkáid sáhttá ain dál gávdnat meahcis ja gittiin. Dutkama oktavuod1as berre namuhit Řrnulf Vorrena, gii vud1olac1c1at lea c1állán Finnmárkku sámi goddebivddu birra (vrd. Vorren 1944, 1953, 1958). Eará guovddás1 c1uokkis viiddis sámi bivdodoaimma oktavuod1as, lea go obalohkái buot lágan elliid ja lottiid máid bivde, maiddái atne biebmun. Sundi Paus, gii veahá man1n1el 1700-logu gaskkamutto várra lei Finnmárkku ja c1earddalas1 ealáhusvuod1u heivehemiid oahppáseamos olmmos1, c1ilgii sápmelac1c1aid ja dác1c1aid erohusa guovddás1 borramus1riggodagaid geavaheami oktavuod1as. Pausa died1uid mielde máhtii sápmelas1 buorebut geavahit buot eatnama buktagiid. Dác1c1a s1attai dávjá nealgut rántovuod1a geaz1il. Go sápmelas1 bissuin báz1ii skávhlliid, garjjáid, riebana, c1eavrá, guovz1z1a dahje eará ealli, de geavahii sihke náhki ja bierggu. Geafes sápmelac1c1at ledje vel beatnatbierggu nai borran. Dác1c1a gal ovdal jámás1ii nealgái go dábálas1 njuolggadusaid rihkkut (krenke "en urimelig Sćdvanes Lov") dákkáras1 borramus1a borramiin (Paus sullii 1760: 266/67). Leema died1uid mielde lei sápmelac1c1ain buorre ies1birgenteknologiija duoji beales. Nissonat diks1o ee. rieban-, c1eavrá- ja miesenáhkiid. Sii god1d1e ránuid máid sihke mearra- ja duottarsápmelac1c1at geavahedje. Dievddut ráhkadedje nahpiid ja guvssiid báhkis, c1oarvebasttiid ja olu eará c1ikn1a- ja atnubiergasiid. Sii dahke reagaid ja gielkkáid, ja vus1s1e guollenáhkis dahje bohccoc1oarvvis liimma. C1uovgga eai dárbbas1an oastit. Buot mii guollevuojc1uvgii dárbbas1uvvui, ráhkadedje iez1a dahje viz1z1e luonddus (Leem 1767: 132, 373-75). 4.6.1 Demográfalas1 oktavuod1as lei ies1birgenekonomiija deat1alas1 Vaikko ii leat daddjon ahte buorit ekonomalas1 áiggit bukte buori demográfalas1 ovdáneami, de sámi ies1birgenekonomiija jáhkkimis lea oaivec1ilgehussan sámi ássiidlogu buori ovdáneapmái, várrá earenoamáz1it 1700-logus. Dás fas ledje njuolggoc1anastagat resursageavaheapmái. Sundi Hans Paus lei ies1 goalmmát buolvva finnmárkulas1 C1áhcesullos eret (NBL X: 622). Son lei okta sis geat áibbas eavttuid haga c1uoc1c1uhedje heiveheami ja lagasbirrasa resursageavaheami erohusaid dagahan sápmelac1c1aide ja dác1c1aide dan goabbatlágan ássanvuod1u ovdáneami 1700-logus. Son logai dác1c1a dárbbas1it oastit 3-4 geardde eambbo go sápmelas1. Dat ges dagahii ahte sii eai sáhttán náitalit nu nuorran go sápmelac1c1at. Sápmelac1c1at sáhtte náitalit dakkavid1e go náitalanahkái bohte, gávpeolbmáid dárbbas1keahttá, geaid hálddus dác1c1at ledje. Dan oaivvilda Paus ággan sápmelac1c1aid lassáneapmái ja dác1c1alogu unnumii (Paus sullii 1760: 267). Dác1c1alogu unnun sáhtii sámi ealáhusaide c1áhkken saji ja buoret vejolas1vuod1aid, go dál eai ássan dác1c1at nu olu báikkiin go ovdal. Sápmelac1c1at sáhtte fas váldit báikkiid máid dác1c1at gud1d1e. Guovllut máid dác1c1a koloniserema ovddit oasis ledje massan, bohte fas sidjiide. Láhppi riddoguovllu álbmotovdáneapmi 1700-logu mielde sáhttá várra govvidit dán jod1u. Láhppi lei jáhkec1uod1i álggus measta ráinnas dác1c1a ássanguovlun. Sámi sisafárren álggi ovdalas1 1750. 1770:s ledje dan dihte gártan measta seammá meare sápmelac1c1at go dác1c1at dohko - 21 "vearrosápmelac1c1a"154 ja 24 dác1c1a. 1780:s ledje sápmelac1c1at eanetlogus. Dalle ledje 41 vearrosápmelac1c1a ja 26 dác1c1a (Samuelsberg 1983: 62). Goitge ledje doalahan árbevirolas1 ássanmálliid. Sápmelac1c1at ásse vuonain. Dác1c1at ásse sulluin, olggumus vuotnaguovlluin, dahje mearragáttis (Samuelsberg 1983: 62). 16-1700-logus oaidnit nappo c1ad1at ahte sápmelac1c1at aktiivvalas1 ies1birgenekonomiijain birgejedje olu buorebut go sin dác1c1a ránnát. Muhto sápmelac1c1ain gal maid sáhtte gávdnot sii geat ledje gitta gávpeolbmáin. Nu s1adde sii maid njuolgut gillát head1i jus ealáhusvuod1d1u man1os manai, ii ge lean mihkke vuovdit, nu go muitaluvvo Porsán1ggu/Goaskinvákki guovllus 1702:s (Richter Hanssen 1990: 102). 4.7 KVENAT Dássoz1ii leat aivve geahc1c1an sápmelac1c1aid ja dác1c1aid resursageavaheami, sin siskkáldas gaskavuod1aid, ja almmolas1 ásahusaid mat dác1c1a ássama galge sihkkarastit ámttas ies1gud1et bággen- ja ekonomalas1 veahkkedoaimmaid bokte. Muhto bod1ii vel goalmmát c1earda, kvenat. Sii ledje suoma sirddolac1c1at geat bohte searvái Finnmárkku resursagilvui ja resursageavaheapmái 1700-logu álggus. Sii fárredis1gohte Finnmárkui dalá Ruot1a davviguovlluin, gosa Suomas gulai oassi dan áigge. Porsán1gui, mii ain lea guovddás1 kvenakulturbáiki, bohte árvvusge vuosttas1 kvenat man1n1elas1 1700-logu gaskkamutto (Richter Hanssen 1986: 113). Kvenat barge eanandoaluin, ja dat lei norgga eiseválddiid miela mielde dan ektui máid sii dán guovllus, ja maiddái ássiide, atne buoremussan. Major Schnitler muitalii ahte kvenat ledje eanandoallit geat bohte "Ruot1as, Durdno Sámis ja Suomas (Storfindland)." Sii ledje njáskan vuvddiid ja huksen, ja ásaiduvve báikái. Giela ja vieruid dáfus doalahedje iez1aset norgga mearrasápmelac1c1aide ja sii sáhttet rehkenaston danin ("...saa kan de fřyeligen til disse regnes" (Schnitler III alm. 1985: 57). Doaimmat máid bidje johtui lasihan dihte dác1c1aid, ávkkuhedje unnán dahje eai obanassiige. Gaskkamuttos 1700-logu lei Finnmárkku bajásc1uoz1z1eleapmi ("Finmarkens Opkomst") ja dác1c1a álbmoga lasiheapmi vel eambbo dárbbas1las1 eiseválddiide go ovdal. Dán dilis ledje kvenat deat1alac1c1at. Jáhkkimis atne eiseválddit sin dego vejolas1 máksun dása go dác1c1aid lohku unnui. Dan dihte válde sin dábálac1c1at bures vuostá. Peter Schnitler lei árvvusge vuosttaz1iid gaskkas geat ráhkadedje kvena sisafárremii vuosttas1 politihkalas1 vuod1u (Schnitler III alm. 1985: 112 ff). Okta ágga dása go kvenaide sávai bures boahtima, lei go sii eai ásaiduvvan dác1c1aid lusa geat eai máksán vearu, muhto sápmelac1c1aid lusa geat mákse vearu gonagassii. Nu s1adde kvenat maid vearromáksin. Dan dihte háliidii Schnitler eambbo dáid ruot1a vuollásac1c1aid Finnmárkui (Schnitler III alm. 1985: 113). Son evttohii kvenaid galgat beassat buotlágan soalddátc1áliheamis, vearus, ledingas ja sáhttogeaskkus 5 jagi, fillen dihte sin ásaiduvvat riikii. Sii galge oaz1z1ut muorrac1uollanbáikki ja álgoveahki gávpedoaimmas. Sii eai galgan dárbbas1it addit duod1as1tusc1állosiid. Schnitler anii ákkasteapmin go bahádahkkit Danmárku-Norggas sáhtte sáddejuvvot buorideapmái ávdin Finnmárkkuguovlluide, manne de ii diktit dán gustot maiddái olbmuide duod1as1tusbáhpiriid haga eará riikkain? (Schnitler III. alm. 1985: 113.) 1750:s vásihedje earenoamás1vuod1a go ámtamánni, Kjeldsen, bijahalai barggus eret go navdojuvvui vearrut bargan Álttá kvenaide (Henninen 1972: 89/93). Dan oktavuod1as almmuhuvvui seammá jagi gohc1c1un mii buoremuddui vuhtii válddii oaiviliid man birra ee. Shcnitler lávii hupmat. Gohc1c1umis lei c1állon ahte muhtun kvenat geat Ruot1as ledje boahtán, ja ásaiduvvan ovddes1 "ávdin" báikkiide siskkimis vuonain, sin galge váibmolád1isvuod1ain ja muttolas1vuod1ain vuostáiváldit. Buoremielalas1 vuostáiváldimiin galge eanebuid sis movttiidahttit fárret. Dasalassin galge kvenat geat bohte, oaz1z1ut buotlágan veahki ja doarjaga ("al mulig Hjćlp og Haandstrćkning...") (Wessel Berg II 1842: 89). Jens Petter Nielsen lea girjjis Altas historie, bind I (Nielsen 1990: 249 ff) dan namuhuvvon ás1s1i Álttás guorahallan dárkilit. 1700-logu loahpageahc1en lei ain álmmolas1 poltihkkan veahkehit ja bures vuostáiváldit kvenaid. Ámtamánni Sommerfeldta cealkámus1as 1796:s boahtá maid dat ovdan, go nealggi geaz1il ledje olu kvenabearras1at boahtán Áltái. Son muitala hui positiivvalac1c1at kvenaid birra. Ruot1a karelat dahje kvenat ledje dohkálas1 olbmot. Sii ledje luonddus dearvas1at, stuoras1attogat ja jierbmát. Sii ohppe jod1ánit guolástit, ja ledje bures hárjánan gilvit eatnama. Oallugat rávis dievdduin ledje viessohuksejeaddjit155, ja muhtumat ledje roavvarávddit156. Nissonat máhtte dábálac1c1at sihke botnit, c1uoldit ja báidnit. Dákkár olbmot galggas1e Sommerfeldta oainnu mielde leahkit buresboahtin buot riikkaide gos eai lean doarvái ássit. Earenoamáz1it guoskkai dat Finnmárkui, gos oaiveváttisvuohtan lei olmmos1vátni. Guollás mearragáttit han sáhtte biebmat olu eanet olbmuid go dalle ledje doppe (Qvigstad 1921: 17). Ámtamánni evttohii dan dihte ruhtadoarjagiid bokte movttiidahttit sin ásaiduvvat, muhto ii Áltái gal. Beahcevuovdi doppe ii gierdan eambbo olbmuid su oainnu mielde. Gonagaslas1 resolus1uvdna157 doarjjui dan c1akc1amánu 26.b. 1796:s. Ámtamánni oac1c1ui dasto fápmudusa158 addit njuolggo ruhtadoarjagiid dan 14 bearras1ii geaid birra lei hupmu. Dasalassin galge maid eará amas dahje olgoriikka bearras1at geat Álttá olggobeallái háliidedje ásaiduvvat, oaz1z1ut ruhtadoarjagiid, ja geat livc1c1e luohtehahtti boahttevas1 vis1s1alis ja ávkkálas1 ássit. Sii galge viessohuksendoarjaga oaz1z1ut, ja doarjagiid fanas- ja guollebivdoneavvuid háhkamii. Juohke bearas1 sáhtii dan atnui oaz1z1ut 20-24 riikkadálera (Wessel Berg III 1843: 814). Dáinnalágiin s1attai vuod1d1ojurddan dánska-norgga eiseválddiide1700-logu man1it oasis maiddái earáide go dus1s1e dánskalac1c1aide dahje dác1c1aide geat eai lean sápmelac1c1at, earenoamáz1it kvenaide, juolludit ruhtadoarjagiid ja eará sierra ovdamuniid159 Finnmárkku ássama doalaheami ja ásaidumi dihte. Maiddái 1751 ovdal bohte kvenat dálá Sis-Finnmárkku ruot1a duopmoválddi guvlui, mii dál lea Sis-Finnmárku. Sii oz1z1o maid muhtun sierra ovdamuniid, nu go sii geat vuotnaguovlluide ásaiduvve. Sis ledje ee. 15 ng. friddjavuod1ajagi, goas muhtun hárve spiehkastagaiguin160 besse vearus ja eará bákkuin. Dáid jagiin rehkenaste sin huksen dálu ja gilván eatnama. Eará deat1alas1 ovdamunnin Ruot1a mearragátte-eanandolliid ektui lei go sii besse soalddátgohc1c1umis (Arell 1979: 32). 4.7.1 Resursagilvu kvena sisafárrema oktavuod1as Kvena sisafárren váikkuhii eahpitkeahttá Finnmárkku resursageavaheapmái, ja earenoamáz1it vel sápmelac1c1aid ektui. Kvenat ásaiduvve vuosttas1 áigodagas guovdu sámi guovlluid geavahit riggodagaid máid sii juo atne. Muhtun báikkiin sáhtii leahkit gilvu s1ibitdoalu, ládjoeatnamiid ja dakkáriid dáfus. Eará báikkiin ges lei johkaluossabivdo-riidu. Nu lei ee. Álttás, gos vuhtto ahte kvenat oz1z1o mearrideaddji saji johkabivddus, ja 1725:s ledje juo sápmelac1c1aid duvdigoahtán dobbelii (Nielsen 1990: 218). Henry Minde lea oaivvildan oktan ággan ámtamánni Kjeldsena ja Álttá kvenaid riidui 1740-logu loahpageahc1en, ahte Kjeldsen ii ovttamanu dohkkehan kvenaid sajáiduvvama. Ámtamánni oaivvildii ahte galggas1e árbevieru ja riektedoaimma bokte sáhttit muhtun muddui várjalit ássanguovlluid ja gittiid (Minde 1982: 99). Muhto Kjeldsena died1uid mielde ii lean hálddahuslas1161 ja juridihkalas1 doaibma vuhtii váldojuvvon Álttás. Sisafárrejeaddji ("overlřbne") ruot1a kvenat ledje juo ies1rád1álac1c1at sajáiduvvan ovdal go son s1attai ámtamánnin, ja dan bokte báikkálas1 ássiid ("Indföede") duvdán eret (Minde 1982: 110). Báikkálas1 ássit ledje dán oktavuod1as sihke sápmelac1c1at ja dác1c1at. Ámtamánni gal juo oaivvildii ahte sápmelac1c1at eai gierdan kvenaid, go sii ledje buot vejolas1 vugiiguin sápmelac1c1aid viggan duvdit eret, ja áinnas, jus eiseválddit eai head1us1tan162 dan, gavdnjejedje sápmelac1c1aid báikkiin ja gittiin gos guhkes áiggiid ledje ássan. Minde oainnu mielde bealus1tii Kjeldsen dákko boarrásit riekteoainnu mii dohkkehii sámi árbevirolas1 vuoigatvuod1a, ja suinna jávkkai vel man1imus sámi boares árbevirolas1 vuoigatvuod1a bealus1teaddji. (Minde 1982: 100). Dan namuhuvvon Álttá ás1s1is lei gittiid ja dakkáriid birra sáhka, dahje s1ibitdoalu vejolas1vuod1aid birra. Lei go dasto riidovuod1d1u163 guovlluin gos sápmelac1c1ain jáhkkimis eai lean nu olu s1ibihat, ee. siseatnanguovllus? Dohko han bohte veahá kvenat 1700-logu vuosttas1 oasis. Ee. Deanuleagis deaividedje sámi servvodagain, man eallinvuod1d1un ledje eará riggodagat go s1ibitdoalu eanangeavaheapmi. Bivdu, luossa- ja jávrrebivdu, mearaguolásteapmi ja boazodoallu ledje dán servvodaga guovddás1 vuod1d1un. Ealáhuseallima eará osiid ektui lei eanandoalus ja s1ibitdoalus unna sajás1 1740-logus ain, goas vuosttas1 njuolggodied1uid oaz1z1ut Deanuleagi sámi eanandoalu birra. Muhtun "hárve guollebivdi sápmelac1c1as" lei darfegoahti ja eanan, okta dahje guokte gusa, ja veahá sávzzat. Ii lean báljo go 3-4 sámi bearras1a birra sáhka geain dákkár ealáhusheiveheapmi lei Buolbmágis bajásguvlui (OAJ. saml. UD. Den svenske sjefsforhandler til kongen, 23.1.1749). Mud1ui ledje moadde kvena fárren sihke Kárás1johguvlui 1720 birrasiid, ja okta juohke dálá Deanugillái Bonjákassii, Sieidái ja Buolbmágii 1730-logus. Sii dáide guovddáz1is s1ibitdoalu ja eanandoalu viidásit ovdáneamis dán Deanuleagi guovllus. Siseatnama sámi siiddat ruot1a duopmoválddi vuolde, oktan eanas Deanulegiin, ledje nannosat (vrd. Třnnesen 1979: 114). Sis lei ee. viiddis, measta earenoamás1 luossabivdo-vuoigatvuohta (vrd. Pedersen 1986, kap. 2.8). Movt atne sii kvena sisafárrema mii lei Kárás1johguovllus 1720-logus? Oaidnit doppe ovdamearkkaid go sápmelac1c1at, man1n1el go kvenat ledje sajáiduvvan, rievtti bokte vigge nannet iez1aset boares sajiid sisafárrejeddjiid ektui. Ii dát leat dattege dievas govva, go died1uid mielde mat gávdnojit, vuhtto ahte siiddat ledje maid iez1a addán kvenaide lobi geavahit riggodagaid iez1aset guovllus. Dán vuohttá Ávjovári dikkis 1737:s (SI 1981). Doppe váide golbma namuhuvvon Kárás1joga kvena eanandoalli, Claes Jřnsson, Mats Ersson ja Jřns Ersson, go Per Piaskainen nammásas1 sápmelas1 lei báhkken báikái gos sii bivde guliid. Piaskainen maid oc1c1odii alcces dus1s1e smávva gieddebihtá máid sii eaiggádus1s1e, ja máid riekti ies1 lei juolludan ja lohpidan. Ávjováridikki, nappo báikkálas1 gielddarievtti164 ovdalis addin lobiin, geavahedje kvena eanandoallit eatnamiid. Earret ruot1a válddi ledje rievttis dus1s1e sápmelac1c1at. Sidjiide lei c1ielgasit deat1alas1 dikki od1d1asit oaz1z1ut dohkkehit vuoigatvuod1aid máid sii ovdal ledje oz1z1on ("...af den Högtährade Härads Rätten som och hela Menigheten lofwat är..."). Dát c1ájeha ahte ii lean dus1s1e gielddariekti, muhto ledje maiddái eará sápmelac1c1at siiddas, "Menigheten", lobi addán ásaidupmái. Formálalas1 dili geaz1il ii s1addan ás1s1i duohtagied1ahallamii165, muhto ás1s1i rahpá hui miellagiddevas1 guorahallama dan dáfus makkár geavahanlobi Ruot1a gonagas sáhtii addit sámi siidaguovlluin ja makkár lobiid fertejedje guoskevas1 siidaguovlluid geavaheddjiin oaz1z1ut. Kvenain han ledje vel almmolas1 friddjavuod1areivvet166 iez1aset geavaheapmái. Ávjovári dikkis guovvamánu 6.b. 1728, leigga guokte Kárás1joh-kvena c1ájehan friddjavuod1areivve mas lei dáhton 31.1. 1724. Dan mielde oac1c1uiga Mickel Hinderson Mázes, ja Eric Matzon bártniidisguin, Muonioniskkis, geavahanlobi , "uptaga Crono Öde" Kárás1jogas (Fellman I.I 1910: 422 ff). Eaba dáinna friddjavuod1areivviin ge lean soai oadjebasat vuoigatvuod1aideaska dáfus 1737:s, ja dáhtuiga báikkálas1 dikki od1astit iez1as ovddes1 addin resursageavahanlobi. Oppalac1c1at oaidná ahte lei dábálas1 siiddain sisafárrejeddjiide resursageavahanlobi addit iez1aset guovllus. Diehtit mán1ga ovdamearkka dasa ahte sisafárrejeaddjit oz1z1o lobi dihto siiddaid eatnamiidda bisánit, dahje sii oz1z1o rivttiid sámi nieiddaiguin náitaleami bokte (Tegengren 1977: 53). Dat máid smávvát oaz1z1u jáhkkit dás, lea ahte sisafárrejeaddji kvenaide ii lean friddja lohpi dus1s1e geavahis1goahtit riggodagaid sámi siiddaid siskkobealde Deanuleagis. Kvena sisafárrejeaddjit dárbbas1edje lobi sihke ruot1agonagasas ja sápmelac1c1ain. Man1imus ovdamearka resursagilvui mii bohciidii vuosttas1 kvenasisafárrema man1n1el, lea Buolbmátguovllus, mii 1730/40:s lei jur dánska-norgga ja ruot1a duopmoválddi gaskkas. Go kvena eanandoalli fárrii dohko, vuosttaldedje Ohcejohsámit garrasit. Kvena c1ujuhii dánska-norgga lobi addimii iez1as fásta ásaidumi ja Deanu luossabivddu vuoigatvuod1aid dáfus. Ohcejohsiidda sápmelac1c1at váidaledje garrasit ja bahc1c1agit, go sis ledje ain boares guollebivdinsajit Buolbmága buohta dahje badjelis (Fellman I 1910: 430 ff). Ohcejohdikkis 1740:s deattuhedje sii ahte ii dalle ii ge ovdal lean oktage "dác1c1a" bivdán bajábealde boares siidaráji Skoarrojoga nammasas1 doaresjoga njálmmi - gokko maid 1751:s mearriduvvui Norgga ja Ruot1a (Suoma) riikkaráji vuolgga Deanus nuorttaslulás. Muhto dilálas1vuod1at ledje rievdan. Luossabivddu dolos1 ortnet lei nohkagoahtán. Dánska-norgga eiseválddiid doarjagiin gáibidii Buolbmágii ásaiduvvan eanandoalli, "Hinrich Ersson", Bajit-Durdnosa suohkanis eret, bivdit beassat maid Skoarrojoga bajábealde. Son lei lobi oz1z1on ásaiduvvat 2-3 km Skoarrojoga vuolábeallái, dárkileappot muitaluvvon Buolbmátsullui (Polmakholmen), dahje "Polmacksari" movt diggegirjái lea c1állojuvvon. Dán lobi fertejit dánska-norgga eiseválddit addán 1733:s dahje 1734:s. Buolbmátsullo guovlu orru goitge leamas1 deat1alas1 bivdobáikin Ohcejohsiidda (ja Anársiidda) olbmuide, go fásta ásaidumi lobi addin lea njuolgut c1uohcán sin guollebivdui doppe. Diggeoasseváldit167 eai lean váibmolád1d1ásat duomuin dán dáfus. Sii einnostedje dán lobi oktan dánskalac1c1aid eará heajos doaimmaiguin, billistit ja goaridit sin ovdii- ("totala undergĺng och fördärf".) Dánska-norgga eiseválddit ledje eará vugiiguin 1740 birrasiid bággen Ohcejohsiidda sápmelac1c1aid, geat gulle ruot1a duopmoválddi vuollái. Sii bidje sidjiide sáhtostangeaskku168, gáibidedje eambbo vearu, ja nihtte169 sápmelac1c1ain váldit luossabivdo-vuoigatvuod1aid jus sii eai doahttalan dán. Vihtanat oaivvildedje dánska-norgga fallehemiide sivvan juste dan Buolbmága kvena eanandoalli. Sin muitalemiid mielde ii sáhttán son dohkkehit ahte sápmelac1c1at galge beassat geavahit iez1aset guollebivdinsajiid dolos1 vuoigatvuod1aid mielde. Sii ledje gillán su dihte ja maid váidán su ovdal. Goitge ledje sii dál gáidame boares árbevieru vuoigatvuod1ain, ja dolos1 friddjavuod1ain ja guollebivdosajiin máid doloz1is ledje juo geavahan. Eai lean dus1s1e doloz1a rájes geavaheapmi170 vuod1d1un guollebivdosajide, muhto sii atne maid formálalas1 beali c1ielggasin. Sii ledje diiddu ja sullásac1c1aid máksán Deanunjálmmi gávpeolbmái , ja vel jahkásas1 fásta vearu dánskkalac1c1aide. Go dál eai beassan boares guollebivdosajiid geavahit, bivde sii beassat diiddus, vearus, sáhtostangeaskkus ja eará dánskka nod1iin. Álbmot oaivvildii dánská-norgga eiseválddiid geavaheame kvena eanandoalli oassin iez1aset viidánanpolitihkas171. Ii lean oainnat eambbo 2-3 jagi áigi go dánska-norgga eiseválddit c1uoc1c1uhis1gohte ráji mannat Geavgn1oaisullo (Fossholmen) bokte, ii ge 15 km vuollelis, Skoarrojoga boares siidaráji bokte. Dán oktavuod1as c1uoc1c1uhedje Ohcejohsápmelac1c1at dan riekteoainnu ahte sii doloz1a rájes eaiggádus1s1e sin luossaguollebivdduid ("Laxefiskerier") Geavgn1oaisullo vuollelis, nu ahte dánskalac1c1aid dagut ledje áibbas vuod1u haga. Diggeálbmot172 ráhkadii c1állosa gos álggos c1ujuhedje dan ahte dánskka eiseválddit áigo sin gieldit bivdimis luosaid Deanus jus sii eai boahtán Vuokkátdiggái173 áhpegáddái, máksin dihte vearu ja ledinga dánskalac1c1aide. Dasto gáibidedje sii beassat bivdit jogas nu go doloz1a rájes ledje dahkan, beros1keahttá Buolbmát eanandoallis. Luossabivddu joatkiin boares guollebivdosajiin hehttes1ii sin oalát vuolláneamis ja nohkkomis ("theras totale ruin ock undergĺng"). Dáinna golmmain ovdamearkkain Álttás, Kárás1jogas ja Buolbmágis, maid birra ovdalis lea muitaluvvon, c1ájehit ahte kvena sisafárren sámi guovlluide, dagáhii váttisvuod1aid. Olu riggodagat ledje juo anus go kvenat bohte. Álttás válde sápmelac1c1aid eananvuoigatvuod1aid duod1as. Kárás1jogas, mii lei ruot1a duopmoválddi guovlu, fertejedje kvena sisafárrejeaddjit oaz1z1ut sihke gonagasas ja dikkis/sámi álbmogis lobi ásaiduvvat ja geavahit riggodagaid. Deanuleagi vuolit guovllus, dánskka ja ruot1a duopmoválddi guovllu "friddjaavádagas"174, orrot dánska-norgga eiseválddit geavahan Buolbmága kveana eanandoalli oassin strategalas1 spealus viiddidan dihte iez1aset váikkuhanválddi 1613 rájes, Deanuleagis bajásguvlui. Dat dáhpáhuvai ee. go son oac1c1ui ovdamuniid luossabivdosajiid hárrái. Dán guvlui kvenasisafárren lei mielde billisteame osiid Ohcejohsiidda árbevirolas1 resursageavaheamis. Áibbas eará ás1s1i lea go Deatnogátti vuosttas1 kvenaid man1isboahttit dad1istaga seahkánedje sámi servvodahkii, man bokte Deanuleagi kvenat s1adde sápmelaz1z1an (Niemi 1981: 23). 5. KAPIHTTAL Boazodoallu Oaz1z1ut ovttatmanu deattuhit boazodoalu stuora mávssolas1vuod1a Finnmárkku ásaiduvvama ja ealáhuseallima oktavuod1as olu duhát jagiid. Dán loahppajurdaga175 sáhttit vuod1d1udit olu báktesárgumiidda Álttás, mat leat 4 200 jagi ovdal Kr. rájes gitta sullii jagi 500 ovdal Kr. rádjái. Báktesárgumat c1ájehit dán áigodagas bohcco eallin mii eanemusat beros1tahtii dolos1áigásas1 gead1gedáiddáriid. Boazu lea govviduvvon oktiibuot 90% buot elliidgovvidemiin (Helskog 1985: 194). Dáid báktesárgumiid vuod1ul lea árvvos1tallon ahte 5-6 000 jagi dás ovdal juo lei muhtun lágan boazodoallu Davvi-Skandinávias. Lojes bohcco sáhttet dasto geavahan vuod1gn1inboazun ja noad1d1eheargin (Helskog 1983: 57-58). Dálmmát-bázahusaid oktavuod1as Mátta-Várjjagis, mat leat veahá man1n1el Kristusa riegádeami rájes (vrd. kap. 1.1.), leat árvvos1tallan sápmelac1c1aid guod1d1án dan c1ielga c1ohkkendási176, ja álgán muhtun lágan boazodoaluin (Simonsen 1967: 65 ff). Vuosttas1 luohtehahtti died1uid boazodoalu birra oaz1z1ut hĺlřygalas1 oaivámus1ain Ottara muosáhusaid bokte máid lea c1állán Englándda gonagas Alfredii, jur ovdalas1 jagi 900. Su muitaleami dán fáttá birra lea goitge váttis dulkot: "Son lei olmmái geas lei valjit dakkár opmodat go dis (Hĺlřygain) nai, namalassii eallit. Sus ledje ain dalle go oahppalattai gonagasa, guhtta c1uod1i lojes ealli máid ii lean vuovdán. Elliid gohc1odit boazun. Gud1as dáin ledje vuod1gn1inbohccot. Sápmelac1c1ain leat dat hui divrasat, go sii geavahit daid vuod1gn1inboazun goddebivddus". (NOU 18: 1984, s. 653). (Sitáhta lea od1d1asit jorgaluvvon.) Áiggiid c1ad1a leat dáid died1uid mán1gga ládje dulkon. Muhtun dulkomiin eaiggádus1ai Ottar bohccuid, dávjá searválága sámi guod1oheddjiiguin, ovdamearkka dihte sullos, dahje dat ledje sápmelac1c1aid geaid Ottar mávssihii vearu dahje geain bearai eará attáldagaid. Dássoz1ii ii sáhte maide dadjat c1ielgasit gáldu birra. Ottara 600 "lojes ealli máid ii lean vuovdán" leat ain váttisvuohtan dutkiide. Vuod1gn1inbohccuid válddahallama gal lea álkit ipmirdit. Gottiid bivde vuod1gn1inbohccuiguin, ja ledje sápmelac1c1at geat bivde. Go lahkonit 1200-logu, oaz1z1ut od1d1a c1álalas1 died1uid sápmelac1c1aid ja bohccuid birra. Dat lea Historia Norvćgia mii c1állouvvui earkebismaguovddáz1is177 Troandimis (Trondheim) sullii 1190. Doppe lea sápmelac1c1aid birra c1állojuvvon ahte sii c1ierastit juolggis njalkkás duolba muoraiguin "...muohtaskálvviid mielde vilttiid vulos ja bohccot c1uvvot sin mátkkis". (Historia Norvćgia alm. 1969: 21.) Sáhttá dán mielde dálveráiddu válddadallan, ja lojes bohccuid doalu birra sáhka. Knut Odner gii lea Várjjatsápmelac1c1aid servvodaga birra c1ad1ahan guhkesáiggiguorahallama, oaivvilda lojes bohccuid sis leamas1 measta sihkkarit jagi 1200 birrasiid. Daid atne noad1d1eheargin178 ja gisorin179, ja jáhkkimis maid mielkki dihte, ja vel vuod1gn1inboazun. Ovtta dállodoalus goitge várra eai lean go 5-10 bohcco (Odner 1992: 33). 12-1300-logu rájes gávdnat ovdamearkkaid go bohcco- ja miesenáhkit ledje gávpegálvun eurohpalas1 oktavuod1as (Fjellström 1983: 167). Lea oalle c1ielggas ahte náhkiid ledje bivddus oz1z1on. Gávppas1eapmi goitge lea gáibidan veahá ráhkkananbarggu. Dán dihte sáhttet muhtun lojes ealut leamas1. De sáhtii buoremus vuovdingálvvu váldit buoremus áigge. Dán oktavuod1as lei dat misiid njuovvan (Fjellström 1983: 169). Dát gaskaáiggegáldut gustojit gal lulit guovlluide, ii ge leat ovttatmanu daddjon ahte dat duolba muorat ledje sámivuod1as bohciidan. C1álalas1 gáldut boarráseappot go 1600-logu rájes leat váilevac1c1at, muhto 1603 gullat ahte Durdnosa Sámi (Torne lappmark) sápmelac1c1at, ee. doppe mii dál lea Finnmárkku siseanan, juohke jagi vulge meara bivdit. Sii bohc1e áldduid mat ledje mielde, seammás go geavahedje guohtumiid mearragáttis. Namuhuvvo maid dán gáldus ahte doppe lei buoret rássi, go badjelis váriin (Qvigstad/Wiklund II 1909: 285). Doppe muitaluvvo johttimis leamas1 guokte ulbmila. Nubbi lei mearrabivdu. Nubbi lei lojesbohcco dili beros1tupmi. Ii leat dárkileappot c1ilgejuvvon man viiddis boazodoallu lei, dahje man deat1alas1 dat lei mearraguolásteami ektui. Muhto boazodollui vuod1d1uduvvui johttinmálle siseatnama ja mearragátte johtaleapmi dahje nuppeguvlui, lea dás vuod1d1uduvvon. 1500-logu gálduid mielde mat gávdnojit, ja ávnnaslas1 bázahusaid mielde, ee. ies1gud1et lágan goddebivdogárddiid, ledje sámi servvodagat johtaleapmái heivehuvvon. Nu guhká go meahcceallit, o.m.d. gottit, ledje doarvái, sáhttá johtalanservvodaga dadjat leamas1 ekologalas1 dássádagas180. 1500-logu loahpageahc1en, -ja 1600-logu mielde, várra ovdánii dainnalágiin ahte ekologalas1 dássádatvuohta gopmánii. Sivvan dása lea navdon ahte badjelmeare geavahedje riggodagaid masa johtalanservvodat lei vuod1d1uduvvon, ee. gávppas1eami dihte (Vorren 1987: 153). Sáhttá maid jurddas1it sámi servvodaga siskkáldas gaskavuod1aid dagahan badjelmearálas1 geavaheami. Sámi ássiid lassáneapmi sáhttá leamas1 okta sivvan ekologalas1 eahpedássádatvuhtii, ja go johtalanservvodaga riggodatvuod1d1u ii s1at gokc1an buot ávnnaslas1 dárbbuid mat galge gokc1ojuvvot. Boad1usin goitge s1attai ahte boares bivdoservvodat earáhuvvagod1ii. Juohkásii mán1gga ies1gud1etlágan ealáhusgeainnuide, dego vástidit dan eahpedássásas1vuod1a mii lei bohciidan. Muhtumat bargagohte eambbo s1ibitdoaluin/guolástemiin, ja earát fas viiddidedje boazodoalu earenoamás1vuod1a. Stuorit boazoealut ledje dus1s1e oassin oppalas1 ealáhusovdáneami govvideames 1600-1700-logus. Muhto boazodoaluin buohtalaga jotke ain goddebivdduin guhkes áigge. Muhtun Finnmárkku osiin, o.m.d. Porsán1ggus, godde man1imus gotti nu easkka go jagi 1900 birrasiid (Richter Hanssen 1986: 49). Lea goitge árta deattuhit ahte sámi johtalanservvodaga earáhuvvamat sáhttet ies1gud1et áiggi dáhpáhuvvan, juohke guovllu dilálas1vuod1aid mielde. Dan dihte eat sáhte c1ielga gova oaz1z1ut dán suorgásuvvamis181 ráddjejuvvon guovlludutkamiid182 haga, dása guoská viidát johtalan boazodoallu. Man1imus jagiid leat boahtán olu deat1alas1 ákkat dan guvlui (vrd. Niemi 1983, Richter Hanssen 1986, Nielsen 1990, ja maiddái vel Odner 1992). 5.1 RÁĐĐEJEADDJI OAIDNU. VIIDÁNEAPMI SISEATNAMIS MEARRAGÁDDÁI Dálárád1d1ejeaddji oaidnun lea ahte boazodoallu lassánii gáfadit 1600-1700-logus, earenoamáz1it siseatnamis, ja dat dagahii deattu mearragátti guohtunguovlluide ja eará ealáhusdoaimmaide, ovdamearkka dihte bivdui. Dán oainnu oaiveosiide lea ea.ea Svein Třnnesen guorrasan (Třnnesen 1979: 59). Gáldut huksejit c1ielgasit váidalusaid nala mat bohte muhtun vuotnaguovlluin 1600-logu loahpageahc1en, go duottarsápmelac1c1at báhkkejedje sin guovlluide. Ledje Ohcejoh-, Ávjovári- ja Guovdageainsiidda duottarsápmelac1c1at. Dákkár oalle c1ielga váidalusaid Deanus, Lágesvuonas ja Álttás, lea Adealerlávdegoddi c1állán 1690:s (Adealer alm. 1938). Ovdamearkan dás lea c1állojuvvon deat1alac1c1amus oassi "Nedertanens finner" (Deanusápmelac1c1at geat mearragáttis ásse) váidalusain. Sii váidaledje go Badje-Deanu sápmelac1c1at ("Řfertanens finner"), ja Ohcejohsápmelac1c1at báhkkejedje sin guovlluide, máid ovdal juo ledje eiseválddiide namuhan. Sii bohte mearragátteváriide, ja báhc1e gottiid ee. Nuori (Hopseidet) olggobealde Vuokkátváriin (Omgangsfjellene). Mud1ui dagahedje Vuolle-Deanu sápmelac1c1aid ealáhusgeavaheami ovdii riebaniid ja c1eavráid báhc1imiin mearragáttis, ja go vel bohte dohko olu bohccuiguin. Ealut guhto buot Vuolle-Deatnulac1c1aid bohccuid jeahkála ja buot sin omiid ja sávzzaid rásiid (Adealer alm. 1938: 297). Lei go dasto nu ahte boazodoalloviiddideapmi dus1s1e lei siseatnamis meara guvlui, dus1s1e vuotna- ja riddoguovllu sápmelac1c1aide noad1d1in dán oktavuod1as? Mearrasámi siiddaid váidalusaid vuod1ul sáhttá dulkot boazologu lassánan dus1s1e siseatnamis. Nu álki ii dattege leat. Siseatnama ruot1a duopmoválddi guovllus oaidnit maid boazodoalloviiddideami riddoguovllu sámisiiddain siseatnama guvlui. Ovdamearkka dihte muitalii Guovdageainnu diggeálbmot jagis 1700 ahte muhtumat "norgga" sápmelac1c1ain, geat eai máksán vearu Rut1t1ii, dálvet johte dohko bohccuideasetguin (SI 1981, oassi IV: 2). Dad1istaga váidalis1gohte siseatnansápmelac1c1at dan boazodoalu nala mii riddo - ja vuotnaguovlluin lei siskelis. Movt heive dasto dat? C1ilget dán sáhttá dan vuod1ul go bohccot jáhkkimis leat ovtta málle mielde johttán gaskal siseatnama ja mearragátti. Dáinna lágiin s1attai sápmelac1c1aide vejolaz1z1an goddeealuin maid oc1c1odit ávkki dan siidaguovllus gos ain ledje áigges áigái. Nu eai s1addan ies1gud1et siiddat gilvalit gaskaneaset. Siida dán oktavuod1as lea sámi servvodaga vuod1d1odoallu dan áigge, dahje joavku mii ovttasrád1iid geavahii guovllu mas dávjá ledje c1ielga rájit. Veardit johtalansiidda 1694 rájiiguin máid Řrnulf Vorren lea govahallan, govus 5.1 man1n1elis. Govus 5.1: Finnmárkku siidarájit 1694:s Kártta lea Romssa universitehta, Museadoaimma Instituhta sámi etnográfalas1 ossodat, ráhkadan. NOU 1978:18A Finnmarksvidda-natur-kultur, s. 155. Go eambbo álge dápmat ja priváhtan atnit bohccuid mat johte mearragátti ja siseatnama gaskal, de eai lean oasit boazoealuin mat fiervái bohte gid1d1at, bivdimassii. Dat ledje dál siseatnansápmelac1c1aid geahc1u vuolde. Seammaládje lei riddo - ja vuotnasápmelac1c1aid ealuiguin mat dálvet bohte siseatnamii. Dat ledje maid s1addan ean1kilolbmuid priváhta opmodahkan ja sin geahc1u vuollái. Váidalusat sáhttet seammá bures leamas1 eahpeduhtávas1vuod1a c1ájeheapmin go ovddes1 searveriggodat183 lei priváhta eaiggádus1s1anrievtti184 vuollái s1addan, mas álbmot ii oz1z1on ávkki. Soaitá vel leamas1 nu ahte sii geat vuosttaz1ettiin váidaledje, ledje sii geat eai lean od1d1a ovdáneamis mielde, bohccuid dápmamis ja stuorit ealuid priváhta eaiggádus1s1amis. 5.2 BOAZODOALLU LEI OASSIN LOTNOLASEALÁHUSVUOGIS185 Deat1alas1 lea muittus atnit ahte sátni duottarsápmelac1c1at man 16-1700-logus geavahedje, ii ábut ovttatmanu assosieret dálá boazosápmelas1tearpmain. Go omd. Sverre Třnnesen dadjá siseatnansápmelac1c1aid "duod1as s1addan johttisápmelaz1z1an" 1600-logu loahpageahc1en, de ferte dan c1uoc1c1uhusa maid muddet. Eai lean ollenge buohkat siseatnamis s1addan johttisápmelaz1z1an od1d1aáigásas1 sátnegeavaheami mielde. Ovdal juo go boazodoallu ovdánii stuorit ealuid doallamii, johtaledje siseatnansiiddaid sápmelac1c1at ealáhusaid dihte siseatnama ja meara gaskal. Ledje eanas mearrabivddu ja vuolit jogaid luossabivddu dihte johtalan ovdal. Dáid lotnolas ealáhusjohtalemiiguin jotke 1700-logus maid. Guovtti dánska-norgga gáldus oaidnit lotnolasealáhusaid geassejohttima duogáz1a siseatnamis mearragáddái ja vuotnaguovlluide. Dat leat láhkaolbmá Knaga c1álus 1704:s, ja Povel Resensa c1álus 1707:s. Knag lei leamas1 Finnmárkkus fáldin 1685-95 gaskal (NBL VII: 427 ff). Earenoamáz1it Knaga govvideapmi c1ájeha ahte johtalemiid mihttun ii lean dus1s1e priváhta eaiggáduvvon ealuide guohtuma gávdnat, muhto boazo lei maid dárbbas1las1 lassin guollebivdui máid doibme vuollin stuora jogain ja mearas. Knag govvida dasalassin hui c1ielgasit siseatnansápmelac1c1aid vearro- ja doaibmaválddálas1vuod1a. Son deattuhii ahte Anársápmelac1c1at, geat ruot1a duopmoválddi vuolde ledje, ja vearu mákse Rut1t1ii, Norgii ja Rus1s1ii, álo ledje luosaid bivdán Deanus. Dan ledje maid Ohcejohsápmelac1c1at ja Badje-Deanu sápmelac1c1at dahkan. Ávjovári ja Guovdageainnu sápmelac1c1at gal bivde luosaid Álttáeanus. Dát sápmelac1c1at mákse maid vearu sihke Rut1t1ii ja Norgii. Go bohte mearragáddái, ledje sis noad1d1ehearggit mielde. Eai goasse lean gielddahallan dan bargamis. Jus dát sápmelac1c1at geat mearragáddái bohte, galge norgga vuollásaz1z1an bággejuvvot, dahje eará máksit go diiddu mearragáttis, johka- ja mearrabivddu geaz1il, de livc1c1ii dagahan olu ráfehisvuod1aid ja váttisvuod1aid. Knag ii háliidan dákkár ráfehisvuod1a. Dan dihte oaivvildii ge son ahte siseatnansápmelac1c1ain ii galgan bearrat "skean1kkaid" go bivde dáin báikkiin. (C1állon Johnsenis 1922: 322). Povel Resen ges c1álii eambbo boazodoallooainnu birra. Johtaleami ággan lei go boazu, geasset ja dálvet, ee. ealáha dihte, lunddolac1c1at vikkai ies1gud1et báikkiide. Dan dihte fertejedje eaiggádat c1uovvut bohccuid, jus eai galgan massit daid. Muhto maiddái sus bohtet ovdan eambbo ákkat johtaleapmái. Guolásteapmi ja gávppas1eapmi lea daid searvvis. Resen c1álii maid oppalac1c1at movt "Ruot1a" sápmelac1c1at johtaledje siseatnamis riddo- ja vuotnaguovlluide. Das oaidnit ahte Anár- ja Ohcejohsápmelac1c1at bohte Detnui guoli bivdit ja gávppas1it. Muhtun Kárás1johguovllu sápmelac1c1at manne Porsán1gui, Klubbui (Klubben) ja Fálesnuorrái (Kvalsund), ja earát fas orro Álttás geasset. Doppe ledje vel eará Guovdageaidnulac1c1at, vaikko muhtumat sis maid johte geasset Skiervái (Skjervřy). Nugohc1oduvvon "Juxeby-Lappar", dahje sii geat Kárás1joh- ja Ohcejohguovllus ásse, manne Deanu- ja Lágesvutnii (Qvigstad/Wicklund II 1909: 301). Dáid sápmelac1c1ain nala váidaluvvo mán1gga vuotnaguovllus sullii 1690:s. Eahpitkeahttá lea sin boazodoallu okta vuod1d1oosiin dan boazodollui mii dál lea Finnmárkkus. Ovdamearkka dihte lei johtinmálle dalle juo sullii seammá go dál. Dat máid eat died1e vel sihkkarit, lea ledje go dus1s1e siseatnansápmelac1c1at geat vuod1d1udedje dálá johttinmálle, vai gávdnat go eará geainnuid dan boazodollui mii Finnmárkkus dál lea? Boazodoaluin ovdal mekaniserema, oaivvildit dán oktavuod1as ahte lea eallu "...mii lea ekonomiija vuod1d1un ja mii mielddisbuktá eallinlági mas bearras1at c1uvvodit ealuideaset birra jagi, ja doaimmaideaset ja ekonomiijjaset c1atnet ovddemustá ealu buvttadeapmái186" (Vorren 1978: 158). 5.3 BOAZODOALLU VUOTNA- JA MEARRAGÁTTEGUOVLLUIN 1600-LOGU LOAHPAGEAHC1EN Dan oktavuod1as go bihko siseatnansápmelac1c1aid "báhkken" guovlluide, ferte guorahallat ledje go mearragátte- ja vuotnasápmelac1c1ain alddiineaset bohccot, dahje movt sin boazodoaluin lei 1600-logu loahpageahc1en. Knaga "Jordebok" 1694:s, mii govvida ássama ja ealáhuslági187 erenoamáz1it mearragátte- ja vuotnaguovlluin, lea c1állojuvvon miellagiddevac1c1at dan birra. Knag muitala buot girkosuohkaniin, earret ovttas, boazodoalu leamas1 oktan sámi vuod1d1oealáhussan188 mearragátte- ja vuotnaguovlluin, lotnolasat bivdduin, s1ibitdoaluin ja guolástemiin, vrd. gov. 5.2 man1n1elis. Suohkan mii lea sierralágan lea Láhppi suohkan, gos mud1ui maid muitaluvvo hui unnán sámi ealáhusdoaimmaid birra. Knaga died1uid mielde sáhttá navdit ahte hui oallugiin Finnmárkku vuotnaguovllu sápmelac1c1ain ledje bohccot. Áltá várra lei earret, vaikko boazo gal maid doppe lei deat1alas1. Maiddái muhtun Finnmárkku dác1c1ain ledje bohccot 1600-logu loahpageahc1en. Geahc1a gov. 5.3 man1n1elis. Dát boazodoallu lei dávjá earenoamás1 sulluin, ja lei áibbas earalágan go sámi boazodoallu. Jáhkkimis ledje ealut Láhpis, Reainnáhis (Reinřy) ja Muosáhis (Mĺsřy) dolvojuvvon dohko ja ledje doppe birrajagi. Gádde-Ic1c1áhis (Rolvsřy) diehtit sihkkarit gávpeolbmá birra geas lei gávpi Goaskinvákkis (Kjelvik) Máhkarávjjus, gii doalvvui bohccuid dohko sullii 1670:s (Knag alm. 1932: 7, 43). Lea jáhkehahtti ahte son osttii lojes bohccuid Porsán1ggussápmelac1c1ain, geaid orohat Máhkarávju lei. Bohccuid doalvun lei ámtamánni189 lobihaga. Dan dihte bággolotno bohccuid "Gonagassii", ráfáiduhtte190 daid, ja man1áz1assii dat goddiluvve. Dán guovllu vuotnasápmelac1c1at bivde dasto gottiid, dan maid dahke ámtamánni lobihaga. Adelaer died1ihii 1670:s dán oktavuod1as ahte Fálesnuorisápmelac1c1at ledje unnidan ealuset 400 bohccos 10 bohccui (Adealer alm. 1938: 290). Ic1c1áhis (Ingřya) ledje maid leamas1 "eallit" ovdal. Dán oktavuod1as árvidit dat lea bohccuid birra sáhka. Báiki/guovlu: Boazolohku: Eaiggádat: Johtolat: Áltá ----- "Muhtumat" Álttá sámiin Ii muitaluvvo Stierdná ----- Gámavuona sápmelac1c1at Ii muitaluvvo Sievju ----- Kluppusápmelac1c1at Ii muitaluvvo Fálá ----- Fálesnuori sápmelac1c1at Ii muitaluvvo Porsán1gu ja Máhkarávju "unnán", "veahá" "7-800" Porsán1ggu sápmelac1c1at Sisaguvlui Lágesvuotna "unnán", "veahá" Lágesvuona sápmelac1c1at Ii muitaluvvo Deatnu ----- Deanusápmelac1c1at Ii muitaluvvo Várjjat "oba olu" Gov. 5.2: Sámi boazodoallu mearragátte- ja vuotnaguovlluin 1694:s Gáldu: Knag, almmuhuvvon 1932: 6, 7, 12, 14, 22. Reainnáhis ledje Láhttá (Latřya) dác1c1a ássiin bohccot, 6-7 mearramiilla duohken. Suolu lea dan meare unni ahte guod1ohit ii sáhte dárbbas1an. Dan dihte leat eaiggádat várra iez1a bargan bohccuideasetguin. Muosáha birra lea earenoamás1 gaz1aldat. Doppe ledje bohccot, muhto Knaga "Matricul" ii muital gii dán ealu eaiggádus1ai. Ii leat daddjon dat lei dác1c1a boazodoallu. Sullos gávdnojedje nugohc1oduvvon "Dác1c1a sápmelac1c1at"191 (Knag, alm. 1932: 10, 12). Dán doahpaga geavahedje C1áhcesulloguovllus sápmelac1c1aide geat gehc1c1e dác1c1aid bohccuid (Niemi 1983: 299). Vearuheami dáfus ledje sii dác1c1aiguin ovttadássásac1c1at. Muosáhis leat dác1c1asápmelac1c1at dán oktavuod1as c1állon dác1c1an. Sihkkareamos máid dás sáhttá dadját, lea ahte sihke sápmelac1c1ain ja dác1c1ain lea leamas1 dahkamus1 Muosát boazoealuin. Porsán1ggu sápmelac1c1aid Máhkarávjju boazodoallu váldui ás1s1in Goaskinvákkedikkis 1704:s. Sin gohc1c1o johttit eret doppe. Gávpesearvi192 orru dan rájes háliidan bearráigeahc1c1at ja geavahit dan riggodaga. 1780-logus oaidnit ovdamearkkaid das ahte sullo boazodoallorievtti c1urvo bidjegis (Richter Hanssen 1990: 115, 179). C1áhcesulloguovllu dác1c1ain lei oalle viiddis boazodoallu go sis ledje oktiibuot 1 000, dahje 2 000 bohcco. Orru c1ielggas ahte ledje ámmát- dahje gávpeolbmát geat eanas ealu eaiggádus1s1e. Álbmogis ledje unnán bohccot. (Nielssen 1984a: 101. Vrd. maid Niemi 1983:299, ja Nedkvitne 1988:137/78.) Goitge lea árta jearrat ledje go C1áhcesulloguovllu dác1c1ain earenoamás1 boazodoalloeavttut ja -dárbbut. Juoga mii c1ujuha dása, lea go doppe lei oalle dárbu fievrredit gálvvu eatnama mielde. Lea oba duolba guovlu. Doppe sáhtte viez1z1at boaldámus1a, ja s1ibitfuod1d1ara, ovdamearkka dihte herggiin. C1áhcesullo eiseválddiin, ámtamánnis, sunddis ja báhpas, lei nohkameahttun ja stuora sáhttodárbu iez1aset guhkes dálvemátkkiin. Sáhtto- dahje bargoheasttat eai gávdnon. Dárbbu sáhtii dus1s1e heargesáhtuin gokc1at. Dan dihte sáhttá stuora boazodollui atnit sáhttodárbbu c1ilgehussan. Finnmárkku mearragátti eará báikkiin gos ledje dác1c1a ássit, atne fanassáhtu guhkebus1 gaskkaide. Boaldámus1a ja fuod1d1ara viz1z1e muhtomin 6-7 miilla duohken, vuotnabad1ain. Eai dárbbas1an eatnama mielde geasehit nu olu, ja dan dihte ii dagahan dat stuorit boazodoalu dárbbu. C1áhcesullos siiddastalle birrajagi moatti miilla siskkobealde gávpoga birra. Várjjatsápmelac1c1at ledje bálkáhuvvon guod1ohit ealu. Báiki/guovlu Boazolohku Eaiggádat Johtolat Guod1oheapmi Geavaheapmi Álgu Láhppi suolu "veahá" Báhppa - Sállan-gottit "olu" Várra Sállán- eaiggádat - Ráfáidahtton Reainnát (Muosáhis) - Láhttá boanddat - Muosát - Sápmelac1c1at Ic1c1át- ovdal ledje bohccot - - Gádde-Ic1c1át - gottit "veahá" Ráfáidahtton Dolvo- juvvon dohko ca. 1670 C1áhcesullo guovlu 1000 dahje 2000 C1áhcesullo eanan-doallit ja eiseválddit Birrajagi C1áhce-sullo guovllus Várjjatsámit Vuosttaz1ettiinfievrun Gov. 5.3: Dác1c1a boazodoallu/ Gottit sulluin. 1694 Gáldu: Knag, alm. 1932: 2, 5, 9, 12. Boazogehc1c1iid bálkáheapmi muitala ahte boazodoallu ii lean dáppe ge oassin dác1c1aid ealáhus- ja eallinlágis. Einar Niemi died1uid mielde ledje C1áhcesullo dác1c1ain bohccot nu guhká go sullii 1700-logu gaskkamuddui (Niemi 1983: 300). 1600-logu loahpageaz1i gáldut eai muital man boaris dát boazodoallu lei. 5.4 JOHTTI BOAZODOALLU193 VUOTNAGUOVLLUIN Muhtun vuotnaguovllu sápmelac1c1ain ledje 1690-jagiin juo 7-800 sturrosas1 priváhta ealut. Dat lei Porsán1ggus, gos Adealer vel lohká gávdnot sápmelac1c1aid geain eai lean eará eallit. Oassi doppe sápmelac1c1ain elle boazodoalus. Man1imus namuhuvvon diehtu, oktan muitaluvvon alla boazologuin, duod1as1tit ahte sápmelac1c1at, goit dán Finnmárkku-vuonas, ovdal jagi 1700 juo barge viidát johtolatboazodoaluin. Muhtun olbmuide lei boazobargu dál s1addan c1ielga váldodoaibman, namalassii Porsán1ggu dahje siskelis riegádan sápmelac1c1aide (Adealer 1938: 222). Doahpagat máid atnet, leat "ellet bohccuideasetguin" ("leufer ved sine reen") dahje "bohccuideasetguin ja bivdduin" ("ved sine reen oc skytteri"). Muhtun oassi Porsán1ggusápmelac1c1ain ledje birgegoahtán dus1s1e boazodoaluin, máid eai báljo sáhte doaimmahan earaládje go dássedit johtalan mearragátti, geasseorohaga ja siseatnama, dálveorohaga gaskal. Eanas dan ovcci olbmás geat barge Porsán1ggu boazodoaluin, lei riegádan siseatnamis. Einar Richter Hanssen gal oaivvilda sin leamas1 mearrasámi sogas, dahje c1adnon mearrasámi birrasii earaládje, man bokte besse boazodoaluin bargat Porsán1ggus. Ii sáhte died1usge dadjat ahte sii eai lean bohtán Porsán1gui ealuin. Muhto sii sáhttet maid liikká bures bargan alcceset ealuid, dahje árben daid doppe. Buot Porsán1ggu vearromáksit ledje goitge c1állojuvvon Nuorta- ja Oarje-Finnmárkku vearromáksi mearrasápmelaz1z1an ("Sřefinner") (Richter Hanssen 1986: 92). Go lea sáhka vejolas1vuod1ain Finnmárkkus birget, de lea ovdalis c1ilgejuvvon ahte sápmelac1c1at dábálac1c1at birgejedje buorebut go dác1c1at (gc1. kap. 4). Sii birgejedje namalassii unnit oastogálvvuin. Eatnasat goitge ledje fásta lonohallandilálas1vuod1as muhtun gávpeolbmáin (gálvoháhkanásahusain). Sápmelac1c1at geat ledje birgegoahtán dus1s1e boazodoaluin, várra ledje buot friddjamusat. Eatnasat sis eai geavahan gálvoháhkanásahusa. Sii eai dasto lean c1adnon fásta ovttage gávpeolbmái. Knaga oainnu mielde lei Máhkarávju oassin Porsán1ggusápmelac1c1aid geasseorohagas. Oalle sihkkarit lei dat sin geasseorohat. Adealera died1ut 1690:s c1ájehit Finnmárkku boazodoalu ovdáneami dan áigge, go muitala ahte Porsán1ggusápmelac1c1at dálvet manne nu guhkás siseatnamii ahte riiddáskedje ruot1a duopmoválddivulos1 siseatnasiiddaid olbmuiguin. Porsán1ggusápmelac1c1at han váidaledje go eai hehttekeahttá beassan viidánit nu guhkás siseatnámii go háliidedje. Siseatnansápmelac1c1at ("svendske fieldfinner") nihtte ges váldit sis sihke bohccuid ja bissuid, jus manne menddo guhkás siseatnamii bivdit (Adealer 1938: 298). Dat boazodoallovuohki máid Knud Leem oinnii go lei Oarje-Finnmárkkus 1730 birrasiid, orru leamas1 maiddái vuotnaguovlluin, ja dat soahpá Adealera ja Knaga boazodoalu válddahallamiidda moaddelogi jagi das ovdal. Doahpagat nu go "Porsán1gguvuona Duottarsápmelas1" ("En Porsanger-Fiords Field-Lap"), leat dábálac1c1at sus (Leem 1767; 145). Leema died1ut c1ájehit ahte oallugat geain ledje Láges- ja Porsán1gguvutnii c1anastagat, ledje boazobargi duottarsápmelac1c1at. Sii johte ain ovtta gaskka hávális, sihke siseatnamii ja ruovttoluotta. Geasset ledje áibbas mearragáttis, ja dálvet fas 6-7 miilla siskelis, "...sullii Ruot1a Sámi Rájiid duohken" ("...hen imod den Svenske Lapmarks Grändser") (Leem 1767: 168). Duohtavuod1as ledje guhkkin ruot1a duopmoválddi guovllus. Boazobargi Guovdageainsápmelac1c1aid birra lea c1ilgejuvvon earenoamáz1it ahte sii doppe johte viidáseappot Skiervvá ja Gálssa (Karlsřy) suohkanii geasset (Leem 1767: 392). Oarje-Finnmárkku stuora sullot earret Máhkarávjju mii juo lea namuhuvvon, Stiertná (Stjernřy), Sievjju ja Fálá, ledje guohtunguovlun Gámavuona (Komagfjord), Kluppu ja Fálesnuori sápmelac1c1aid ealuide. Gáldut 1600-loahpageaz1i rájes máid dás leat geavahan, eai muital lei go das birrajagi boazodoalu birra sáhka, vai ledje go sullot dus1s1e geasseorohahkan. Ii leat dasto c1ielggas ledje go dát vuotnasápmelac1c1at dalle juo álggahan guhkit johtolagaid. Muhto doppe maid oaidná rievdadusaid boazodoallovuogis ovddez1a ektui. Álttásápmelac1c1at, geaid boazodoallu várra lei unnimusat ovdánan obanassiige mearrasámi guovlluin dan áigge, ovdanbukte 1690:s daid dábálas1 váidalusaid ahte siseatnansápmelac1c1at dagahedje sin ealáhusdoaimma ovdii (Adealer alm. 1938: 298). C1ujuhanveara lea gal maid ahte sii seammaládje bihko muhtun Fálesnuori Kluppu sápmelac1c1ain. Sii bivde su njulgestaga heaitit boahtimis sin váriide ("vore fielde") ja billistit ( gjřre "inpass oc skade" ) nu movt dassáz1ii lei dahkan. Dán lea váttis dulkot earaládje go ahte Fálesnuori guovllu boazodoallu viidánii dainnalágiin ahte ránnáorohagaid mielas dat billistii boares vieruid194 ja siidarájiid. Álttáguovllus gal maid bohciida 1700 ja 1720 gaskal joavku máid sáhttá gohc1odit "Altena Duottarsápmelaz1z1an" ("Altens Fjeldfinder"). Dat vulggii das go eiseválddit 1600-logu loahpageahc1en ja jur 1700-logu álggogeahc1en c1avga meannudedje siseatnansápmelac1c1aiguin geat geasset bohte vuonaide ja luossajogaide. Sidjiide muitaluvvui ahte ruot1a vuollásac1c1ain ii lean lohpi Álttáeanu bivdit, muhto nugohc1oduvvon "rádjesápmelac1c1aid" ("grensefinner") geat ledje dánskka vuollásac1c1at, sin lei lohpi bivdit. Dan dihte c1álihedje oallugat Guovdageainnu- ja Kárás1johguovllu boazosápmelac1c1at iez1aset dánskka vuollásaz1z1an (Nielsen 1990: 176 ff). Fálesnuori guovllu birra muitala P. Harboe olu Hammerfeastta suohkana c1ilgehusas 1720-jagiin. Son duod1as1ta 1690-jagiid manu. Iez1as suohkana dárkilis olmmos1lohkamis namuha son guhtta bearras1a Hámmerfeastta várresápmelaz1z1an, dahje "Fieldlapper til Hammerfest", nu go son gohc1oda sin (Harboe alm. 1952: 469). Eai báljo sáhte leahkit eará bearras1at go Fálesnuorisápmelac1c1at geat johttidillái195 leat álgán. Hammerfeastta suohkanis fárrejedje oallugat siseatnamii 1720 birrasiid. Olles vihtta várresámi bearras1a ("Field lappene") oktiibuot 27 olbmuin ledje, suohkanbáhpa died1uid mielde, fárren Rut1t1ii almmá su duod1as1tusa196 haga. Dát died1ut sáhttet máksit ahte oallugat dain boazosámi bearras1iin, geat ledje Hammerfeastta suohkanis eret, leat gávnnahan ávkkálaz1z1amussan Guovdageidnui c1álihit iez1aset. Jáhkehahtti ággan lea ahte dálveguohtundárbu stuorui go ealut sturro, ja dán sihkkaraste buoremusat lagat oktavuod1a doalahemiin dálveguohtunguovlluin. Eai várra lean vearrodili ovdamunit ággan, eambbo jus báhpira nalde197 dus1s1e fárrejedje Guovdageidnui, c1álitkeahttá iez1aset dohko. Henry Minde lea dan oktavuod1as c1ujuhan ahte mearrasápmelac1c1at dáinna vugiin soite fuomás1an beassat vearromáksimis, johttisámidili bokte ruot1a-norgga friddjaavádagas(Minde 1982: 93). Eará ággan dánska-norgga mearragáttesuohkaniid olmmos1logus eret c1álihit, sáhttá leamas1 nugohc1oduvvon sáhttogeaskkus beassat. Dat sáhtii mán1gii noad1d1in leamas1. Geasku sáhttá viidánan vel 1700-logus, go riddoguovlluid dác1c1alohku unnui, ja dác1c1at dasto válde unnit dáid nod1iin badjelasáset. Nuorta-Finnmárkku mearrasámiguovlluin lei maid álggahuvvon johtti boazodoallu. Go oppalac1c1at geahc1c1á Finnmárkku, de lei mearragátte- ja vuotnaguovlluin viiddis johtti boazodoallu 1720 birrasiid juo. Dan áigge dáhke dat boazosámit, geat ledje dus1s1e dánska-norgga vuollásac1c1at, 60 bearras1a. Thomas von Westena died1uid vuod1ul (von Westen alm. 1934), sáhttá geasseorohagaid vuod1ul sirret joavkkuid, ja sullii dadjat sin johttinmálle. - Ristamuornjárgga (Korsnes) ja Lákku (Langfjorden) boazosápmelac1c1ain lei dálveorohat Guovdageainnu ja Ávjovári birrasiid. - Fálesnuori boazosápmelac1c1ain lei dálveorohat Vuorjeduoddaris, Leavnnja ja Ies1jávrri gaskkas. - Porsán1ggu boazosápmelac1c1ain lei dálveorohat Idjajávrri buohta (Nattvatnet). - Dorskevuonas Lágesvuona boazosápmelac1c1ain lei dálveorohat Áttánjogas (Adamselv). - Deanu Juovlavuona (Leirpollen) boazosápmelac1c1ain lei dálveorohat Buolbmátjávrri (Polmakvatnet) oarjjabealde. - Várjjaga boazosápmelac1c1ain ges lei dálveorohat Buolbmátjávrri nuorttabealde. Řrnulf Vorren lea kártii bidjan sihke sin ja siseatnansápmelac1c1aid boazodoallojohtolagaid 1700-logu álggus. Vrd. gov. 5.4. vuollelis. Govus 5.4: Boazodoalu orohagat ja johtolagat sullii jagi 1700. Kártta lea Romssa Universitehta, museadoaimma Instituhtta, sámi etnografalas1 ossodat ráhkadan. NOU 1978: 18A Finnmarksvidda- natur- kultur, s. 156. 5.5 DILLI SULLII 1700-LOGU GASKKAMUTTOS 1700-logu gaskkamuttos oaz1z1ugoahtit oalle c1ielga gova boazodoalus. Muhtun boazodoallojoavkkut ledje vuotna- ja mearragátteguovlluin eret, ja earát fas siseatnamis. Dát boahtá c1ielgasit ovdan Ohcejoga dikkis 1738:s (Fellman I 1910: 496). Doppe c1ilgii diggeálbmot ahte sii johte Detnui ja Lágesvutnii ("Tanaby och Laxfiorden") geasset. Nuppeguvlui lei maid johtin. Dán guovtti vuona olbmot orro sin guovllus ges muhtun áigge dálvet elliideasetguin, ("med sine kreatur"). Dát guovtteguvluigeavaheapmi gávdno maid c1ilgehusain máid major Shcnitler c1ohkkii Finnmárkkus jagiin 1744-45. Boazodoallobeali vihtanat muitaledje eanas ahte goabbat beali guovtteguvluigeavaheapmi lei dábálac1c1at dohkkehuvvon. Vihtanus1s1an Álttá Joganjálmmi dutkanrievttis198 c1ájeha dan c1ielgasit. Dát vihtan anii váttisin mearridit c1ielga ráji nugohc1oduvvon oktasas1guovllu ja c1ielga Norgii gullevas1 guovllu gaskal. Nu lei dan dihte go norgga mearraguovllu sápmelac1c1at ledje mannan sin lusa geat Guovdageainduoddariin ledje, ja dát fas ledje vuonaide boahtán. Nu lei vihtana muitalemiid mielde leamas1 juo "Arilda áigge" ("Arilds Tid"). Shcnitler I 1962: 230/231). Leat ás1s1it main vuohttá boazodoalloviidáneami mearragáttis siseatnama guvlui garraseabbon go nuppeguvlui. Dát boahtá ovdan ruot1a duopmoválddi guovllu dikkis siseatnamis. Ohcejoga ja Tenoby / Juxby sápmelac1c1at váidaledje ovdamearkka dihte Ohcejohdikkis 1738:s, namuhuvvon siidda olbmuid, Porsán1ggu sápmelac1c1aid, nala. Dat c1ájeha ahte sis ain lei viidáneapmi sisaguvlui, máid Adealer-lávdegoddi lei 1600-logu loahpageahc1en fuobmán (vrd. kap. 5.4.). Ohcejohálbmotdikki váidalus 1738:s lei hámi ja sisdoalu dáfus seammalágan go muhtun mearrasámisiiddain bod1ii ovdan veahá ovdalas1 jagi 1700, ja mii dalle lei siseatnama boazodoalu birra (vrd. kap. 5.1.). Váidalusa sisdoallu lei ahte Porsán1ggusápmelac1c1at gavdnjeje gottiid nu ahte siseatnansápmelac1c1aide ii lean s1at borramus1 ja sisaboahtu. Mud1ui c1uoc1c1uhedje Ohcejohsápmelac1c1at ahte Porsán1ggusápmelac1c1aid ealut guhto ja gurbejedje jeageleatnamiid nu ahte gottiide ii lean s1at ealát. Dát sisabáhkken lei máhka álgán 1720 birrasiid. Váidaleddjiid mielas lei dilli vel duod1alac1c1at go iez1a eai lohkan goasse leamas1 Porsán1ggusápmelac1c1aid guohtunguovlluin (Fellman I 1910: 496/98). C1ilgehusas Durdnosa Sámi birra 1750:s c1ujuhuvvui fas báikkálas1 váidalusaide go mearrasámiguovllu olbmot billistedje "rut1t1ii" gullevas1 siseatnama. Sin boazodoallu ja eará doaimmat c1uhce earenoamáz1it siseatnansápmelac1c1aid bivdui. Lasihuvvo vel ahte vuotnaguovllu sápmelac1c1at eai goassege lean máksán vearu ruot1a kruvdnui. Eai ge lean máksán buhtadusa dahje láiggu njuolga ruot1a vuollásac1c1aide guohtuneatnamiid, boaldámus1a bivddu ovddas (Fellman I 1910: 443). Lea c1ielggas ahte boares siidarájit sihke siseatnamis ja mearragáttis, mat ledje johtalanservvodaga eavttuide huksejuvvon, dál ledje duohta deattu vuolde. Geasset rihkko siseatnama boazodoallit mearragáttesápmelac1c1aid siidarájiid. Seammaládje geavai siseatnama siidarájiiguin dálvet, muhto dalle ledje mearragátte- ja vuotnaguovlluid boazodoallit geat rihkko daid. Dolos1 siidaguovlluid siskkobealde sihke rittuin ja siseatnamis ledje ain olbmot geat eai lean dakkár boazodoaluin álgán mii gáibidii johtima. Eanas riddo- ja vuotnasápmelac1c1aid guovdu goit lei nu. Lea jahkehahtti ahte sihke mearraguovllus ja siseatnamis ledje dat geat eai lean johtti boazodoaluin bargagoahtán, geat ovddemustá bihko boazodolliid lobihis sisabáhkkemiin. Died1uid vuod1ul 1600-loahpageahc1en ja 1700-álggogeahc1en lea ágga cuiggodit rád1d1ejeaddji oainnu boazodoalu ovdáneapmái, namalassii dasa go navdet dus1s1e siseatnamis dan bohciidan ja doppe báhkken riddoguovlluide. Gal orru girját govva go nu. Nu viiddis ja rikkis guovllus go Finnmárku lea, gávdnat váldomearkkaid ovdáneamis sihke siseatnamis mearragáddái, ja nuppeguvlui. Govvidemiin sáhttá c1uovvovas1 málliin Finnmárkku boazodoalu ovdáneami c1ájehit, ja movt johtimat rievdadedje boares siidaguovlluid geavaheami. Vrd. gov. 5.5 man1n1elis. SISEATNANSÁMISIIDA, RIDDOSÁMISIIDA, DÁLVET GEASSET Siseatnansápmelac1c1at guod1ohis1gohtet ealuid ja c1uovvugohtet daid mearragáddái gid1d1at Boazodoallit mat gullet dán siseatnansiidii Dat siidaolbmot geat ellet Dat siidaolbmot geat ellet árbevirolac1c1at . árbevirolac1c1at. Johtalankultuvrra Johtalankultuvrra guoddit. Ain eanandoalu ja doallit, eanandoalu álgu guolásteami ovdáneapmi Riddosápmelac1c1at guod1ohis1gohtet ealuid Boazodoallit ja c1uovvugohtet daid mat gullet mearrasámi siseatnamii c1akc1at siidii Gov. 5.5: Johttisámidili199 ovdáneapmi. Váikkuhusat geavaheapmái ja siidarájiide 5.6 BUOHTALAS200 JOHTTISÁMI BOAZODOALLU MAS VUOĐĐU LEA SIHKE RIDDO- JA SISEATNANSIIDDAIN Major Peter Schnitlera 1744-45 jagiid gaz1adanprotokollat201 leat buoremus Finnmárkku historjjá gáldut 1700-logu gaskkamuddui. Son lei dasto láhkaoahppavas1202, ja sus lei mán1gga jaga militeara dutkanduopmárhárjáneapmi, "auditeur", Trřndelágas. Su ássiidgaz1adallamat dahje -dutkamat dan boahttevas1 rádjeloahpaheami oktavuod1as, govvidit várra buoremusat boazodoallovuogi máid sáhttá buohtalas johttisámi boazodoallun gohc1odit. Dáinna oaivvilduvvo ahte riddo- ja vuotnaguovllu boazosápmelac1c1at ja siseatnanboazosápmelac1c1at geavahedje ovtta guovllu. Oarjin Álttás gitta Várjjagii nuorttas lea seammá dilli. "Privatiiva" norgga boazosápmelac1c1ain lei oktasas1 geasse- ja dálveorohat siseatnama boazosápmelac1c1aiguin. Man1ibut gulle ruot1a duopmoválddi vuollái, muhto mákse vearu sihke Rut1t1ii ja Danmárku-Norgii. Dán heiveheami govvidit Schnitlera vuosttas1 vihtana ies1died1ut203 hui bures, gean son dutkkái Finnmárkkus, Álaheajus Joganjálmmis (Elvebakken), cuon1ománu 6.b. 1744. Lei "boazosápmelas1 Joen Nielsen Guovdageainváriin eret" ("Field-Finn Joen Nielsen" fra "Kautokeino-Fielde"), 38-jahkásas1, náitalan, okta mánná. Son lei riegádan Ávjováris mii lei Guovdageainnu sámisuohkana vuolde ("Kautokeino Lappesogn"). Su váhnemat leigga norgga sápmelac1c1at geat leigga Skiervvá suohkanis Norggas orron. Doppe leigga fárren Guovdageidnui. Son lei gásttas1uvvon Guovdageainnu sámigirkus ("LappeKirke"), ja ruot1a báhppa ja luhkkár leigga doppe oahpahan su risttalas1vuhtii. Mánu ovdal lei son rihpain leamas1 Máze girkus ("Norske Masi Capell"). Geasseorohat sus lei Jiehkarvuonas Návuonas. Dálvet son lei Guovdageainváriin ("Kautokeino Fjelde"). (Schnitler I alm. 1962: 230). Goalmmát vihtan Álttás lei maid Guovdageaidnulas1. Son lei maid, nu go Joen Nielsen, Ávjováris riegádan, dahje Kárás1johguovllus, norgga mearrasámi váhnemiin ("af Norske Sře-Finn-Forćldre"). Schnitlera vihtaniid searvvis ledje maid olbmot geat álggos ledje ruot1a vuollásac1c1at, muhto geat dál ledje c1állon norgga boazosápmelaz1z1an. Vel ovtta bearras1a olbmot nai sáhtte leahkit dánska-norgalac1c1at dahje ruot1elac1c1at. Dás sáhttá vuohttit ahte gullevas1vuod1a válljejedje vásedin vuoitit heajut beliid badjel mat c1uvvo das go boazosápmelac1c1at s1adde johtalit guovtti stáhta duopmoválddi guovlluid gaskal. Schnitlera ovccát Finnmárkku vihtan, "Niels Andersen, Boazosápmelas1", 29 jagi, bárdneolmmái, c1ájeha dán dáfus c1ielggasepmosit dan. Son c1ilgii Hammerfeasttas, c1akc1amánu 8.b.1744. Son lei riegádan norgga váriin ("Norske Fjelde") Oarje-Finnmárkku Fálesnuori buohta, Návvuonas ("Norske Nćverfjord"). Su áhc1c1i lei norgga mearrasápmelas1, ja eadni fas boazosápmelas1. Son lei gásttas1uvvon "Norgga" Hammerfeastta girkus. Geasset oruiga áhc1es1guovttos Jahkovuonas (Revsbotn), gos sudnos ledje bohccot. Dálvet son orui nuppi váhnema luhtte. Dálvet oruiga etnes1guovttos Kárás1jogas, bohccuidisguin. Áhc1c1i gal bázii Norgii- norgga mearrasápmelaz1z1an ("Norsk Sře-Finn"). Ii goabbáge su váhnemiin máksán vearu Rut1t1ii, vaikko ásaiga lulábealde Kárás1joga. Dan oaivvildii son vuolgit das go su áhc1c1i lei norgga mearrasápmelas1. Girkolas1 bálvalusaid204 son gal oac1c1ui sihke Norggas ja Ruot1as (Shcnitler I alm. 1962: 242). Gávdnojit maid lohkodied1ut main vuohttá johttisámi boazodoalu buohtalas ovdaneami sihke siseatnamis ja riddoguovllus. Ovdal 1750, ja dasto ovdal go dálá riikkarádji biddjui, gávdno ruot1a c1ilgehus mii sáhttá govvidit dan, go várrogasat dan geavaha (Fellman I 1910: 442). Doppe muitaluvvojit álggos bearas1oaivámus1at ja boazolohku siseatnansiiddain mat jahkásac1c1at johte Finnmárkku ja Davvi-Romssa riddo- ja vuotnagáttiide. Guovdageainnus ledje juo oalle olu johttimat Romsii, vrd. tab. 5.1 vuolábealde. Tabealla 5.1: Siseatnansápmelac1c1aid boazodoallojohtimat mearragáddái. 1750 -------------------------------------------------------------------------------- Gud1e siiddas Bearas1oaivámuc1c1at Bohccot -------------------------------------------------------------------------------- Guovdageainnus 40 4 000 Afwiowara 18 1 100 Utzjoki 35 4 400 -------------------------------------------------------------------------------- Oktiibuot 93 9 500 -------------------------------------------------------------------------------- Schnitleris gal lei olu unnit lohku siseatnansiiddaid oppalas1 bearas1oaivámus1ain, lez1z1e dál boazosápmelac1c1aid vai eai. Su logut leat Guovdageidnui 28, Ávjovárrái oktan Kárás1jogain 16 ja Ohcejohkii oktan Juxby/Tenoby 28 (Schnitler III alm. 1985: 58). Finnmárkku riddosámisiiddaid olmmos1lohku ja boazolohku, geaid dálveorohat lei ruot1a duopmoválddi siskkobealde, lei ruot1a lohkamiid mielde nu go tabeallas 5.2 vuolábealde. Tabealla 5.2: Riddosápmelac1c1aid boazodoallojohtimat siseatnamii. 1750 ------------------------------------------------------------ Guovlu Olbmot Bohccot ------------------------------------------------------------ Guovdageaidnu - 2 000 (Geahc1c1obohccot) Afwiowara 31 3 000 Utzjoki 20 5 460 ------------------------------------------------------------ Oktiibuot 51 10 460 ------------------------------------------------------------ Dán vuod1ul livc1c1e galgan 51 riddo- ja vuotnaguovllu boazodoallobearras1at geain siseatnamis lei dálveorohat, oktiibuot 10 460 bohccuin. Muhto dás leat maid goabbátlágan logut Shcnitlera loguid ektui. Son ges muitala Finnmárkku suohkaniin Várggáid rájes oarjjás, 64 privatiiva boazosápmelac1c1a ("Field-Finner") (Schnitler III alm. 1985: 58). Goabbatláganvuod1ain beros1keahttá, logut goitge govvidit dili. Dat c1ujuhit dasa ahte 1750 birrasiid lei riddoguovlluide gullevas1 boazodoallu seammá olu ovdánan go siseatnanguovlluide gullevas1 boazodoallu. Dan áigge johte joavkkut ain buohtalaga, nu ahte jahkebeale ledje iez1aset boares siidaguovllus, mearragáttis ja siseatnamis. Dát buohtalas boazodoallu lea dad1istaga s1addan oktan, vaikko lea váttis dadjat goas dát doaibma ollás1uvai. Muhtun orohagaid guovdu sáhttá dáhpáhuvvan nu man1n1it go 1800-gaskkamuttos. 1852 rádjedahppan ja álmmolas1 rievdadeamit dán oktavuod1as sáhttet leahkit olgguldas dáhpáhusat mat dagahedje boazodoaluid oktiisuddama (vrd. kap. 5.10.1). Dán manu sáhttá várra govvidit dáinna hui álkidahtton govvosiin vuollelis, gov. 5.6. Riddoguovllusiiddaide gullevas1 johttisámi boazodoallu Dálá johttisámi boazodoallu Siseatnansiiddaide gullevas1 johttisámi boazodoallu Gov. 5.6: Ovdáneapmi dálá boazodoallomállii 5.7 BOAZODOALLOVUOHKI JA HEIVEHEAPMI 1700-logu vuosttas1 oasis leat oalle buorit c1ilgehusat boazodoallovuogis ja ealáhuseavttuin. Dalle barge hui garrasit. Dálvet guod1ohedje ealuideaset ijabeaivve, ee. meahccespeajariid205 geaz1il. Beaiveguovdil gáiddai eallu veahá dobbeliidda. Idjii fas viz1z1e ealu lagabui. Geasset ledje hearggit veaiddalassan206. Eará bohccuid guod1ohedje, ja áldduid bohc1e. Buohkain geat juo sáhtte, ledje guod1ohanvuorut (Leem 1767 148 ff). Ain orro guovtti vahkus njealji vahkui ovttahat sajes dahje dassoz1ii go guohtun nohkagod1ii (Schnitler III alm. 1985: 56). Boazosápmelac1c1at elle bohcco buktagiin. Das oz1z1o bierggu, mielkki, vuosttá ja bivttasnáhkiid, ja dat lei fievrun. Sis ledje gal maid eará deat1álas1 ealáhusgáldut, ja Schnitler c1ilge dan 1740 birrasiid. Ledje "hui buorit" ("skiřnne") guolit jávrriin ja jogain. Mud1ui sii loddejedje ja bivde, earenoamáz1it gottiid, mat eanemusat ledje C1orgas1njárggas (Nordkyn- "Omgangs Halv-Řen"), ja siskkimus duoddariin (Schnitler III alm. 1985: 56). Dát 1600-logu gáldut muitalit ahte mearaguolásteapmi ain lei oassin johttisápmelac1c1aid ollislas1 ealáhusas. Galmmihuvvon mearaguolli lei oassin johttisápmelac1c1a dálveborramus1as (Leem 1767: 329, 125). Nuorta- dahje skoaltasápmelac1c1at ledje várra dat sápmelac1c1at geat dássedepmosit doalahedje boazodoalu ja guolásteami lotnolasealáhussan 1700-logu gaskkamuttos. Geasset elle sii guolástemiin, ja dálvet fas bohccuiguin duoddaris, nu go eará sápmelac1c1at (Schnitler III alm. 1985: 74). Schnitler anii boazosápmelac1c1aid eallinlági ollislac1c1at hui buorren. Sii elle eambbo friddjavuod1as go mearrasápmelac1c1at ("meere Frihed og Ledighed"). Ovdamearkka dihte eai dárbbas1an sii meara nala dálvet vuolgit borramus1a dábuhit. Lei maid c1ielggas ahte nu guhká go boazosápmelas1 bohccuidisguin birgii duoddaris, de ii gal mearrasápmelaz1z1an álgán ("...giver han sig ikke til Sře-Finn"). Dát c1ilgehus guoskkai norgga boazosápmelac1c1aide ("Norske Field-Finner"), muhto Schnitler c1uoc1c1uhii ahte siseatnansápmelac1c1at elle seammaládje (Schnitler III alm. 1985: 57). 5.8 MANNOLAT207 MAN1N1EL 1751 1751 rádjesoahpamus1 ii gal álggos hehtten boazodoalu viidáset ovdáneamis. Lappekodisilla sihkkarasttii johtaleami geasse- ja dálveorohaga gaskal, vaikko kárttas lei rádji jur johtolaga rastá (vrd. kap. 3.6.). Eatnamat máid boazodoallu dárbbas1ii ledje dus1s1e muhtun muddui geavahusas. Ledje báres viidánanvejolas1vuod1at ee. go riddoguovllu olmmos1lohku lei nu vuollin ahte unnán ledje s1ibihat geasseguohtumiin. 1800-logu álggogeahc1en ledje ovdamearkka dihte Hammerfeasttas, mii Finnmárkku oktavuod1as s1attai stuora báikin, dus1s1e 9 orrunviesu208 ja oktiibuot 40 olbmo (O. No. 2 1862- 63). Seammá dilli lei eanas Finnmárkku eará riddobáikkiin. Finnmárkku boazodoalus 1700-logu man1it oasis fertejit leat leamas1 earenoamás1 buorit ovdánanvejolas1vuod1at. Dalá boazolohkamiin vuohttá maid dan. Ovdalis leat 1750 ruot1a loguid muitalan (vrd. kap. 5.6.). Logut c1ájehit ahte dalle ledje veahá badjelas1 20 000 bohcco dan guovllus. 1799:s lohká Sommerfeldta gávdnot sullii 60-70 000 bohcco ámttas (Sommerfeldt 1799/1800: 126). Vaikko galgá leahkit várrogas c1uoc1c1uhit maide dáid loguid vuod1ul, de dat c1ájehit goitge ovdáneami. Duottarsápmelac1c1at (boazosápmelac1c1at) elle ain sorjjasmeahttumin209 sihke eiseválddiid ja aktogávperievtti210 ektui. C1uovusin dás lei ahte ii báljo oktage ng. "Gávpedoalus" eallán lihkolac1c1abut ja buorebut go sii, nu guhká go bohccos oz1z1o buot. Sii han sáhtte vuovdit duottarbuktagiiddiset, bierggu ja earenoamáz1it náhkkegálvvuid, gosa háliidez1z1e (Garman 1784: 96). Dáiddii boazodoalloálbmoga buorre ealáhusdilli dagahan, ahte Sis-Finnmárkkus, gos boazodoallu lei earenoamás1 nanus, jápme Davvi-Norggas, earret Helgelándda gordnebuvttadeaddji guovlluin, unnimusat olbmot heahtejagiid 1808-14 (Bottolfsen 1980: 65 f., 204). Boazosápmelac1c1ain lei dálveguovdil deat1alas1 doaibman sáhtostallat. Duohtavuod1as lei sis measta aktoriekti buot siseatnama dálvesáhtostallamii. Sii ledje dat geat doalahedje sáhtostallama dálvet eatnanmielde, sihke Nuorta- ja Oarje-Finnmárkku gaskal, ja ruot1a sámieatnamiidda (Sommerfeldt 1799/1800: 138). 5.9 OKTAVUOHTA EARÁ EALÁHUSAIGUIN - EARENOAMÁZ1IT EANANDOALUIN Eahpitkeahttá leat soahpameahttunvuod1at leamas1 boazodoalu ja eanandoalu dahje s1ibitdoalu gaskkas dan rájes go vuosttas1 gittiid dahje jekkiid diks1ugohte. Nu áigá go 1591:s muitaluvvo juo dakkár nákku birra Várjjatsápmelac1c1aid ja C1áhcesullo dác1c1aid gaskal (Niemi 1983: 186 f., ja Sandvik/Winge 132 f.). Nu guhká go goddi dábálac1c1at lei "oktasas1opmodahkan"211 Finnmárkkusápmelac1c1ain, goit sullii 1600 logu loahpageahc1ái, ledje unnán riidofáttát boazodoalu ja eanandoalu gaskal, goit dáid sápmelas1joavkkuid gaskkas. Dilli rievddai dad1imielde go ealáhussurggiideamit212 ovdánedje. Muhtumat válde deat1aleamos eallinláhkin johttinmálliin bohccuiguin bargat. Earát ges bargagohte stuorit s1ibitdoaluin, ja s1attai dárbu várjalit eananbihtáid ja ládjogittiid, gos galge dálvefuod1d1aroasi viez1z1at. Veahá man1n1elas1 1700-logu gaskkamutto gávdnat died1uid dán oktavuod1as go ámtamánni Collett measta juo gáibidii boazosápmelac1c1aid geassejohtimiid mearragáddái heaittihuvvot. Dán ákkastii son dainna go bohccot manne gittiide doppe, gos dasto eai lean áiddit. Collett muitalii ahte ledje geahc1c1alan gieldit luoitimis bohccuid lagabui go beanagullanbeali213 mearas eret, muhto ii ábuhan. Sii doalahedje dábiideaset beros1keahttá nihttimiin ("...uagtet alle givne Trudsler blive de ved deres gamle skick.") (Collett 1757: 100). Váldomearka ii leat dattege soahpameahttunvuohta, muhto ovttasbargu fásta ássi ja sápmelac1c1a gaskal. Vel od1d1a áiggis nai leaba goabbatguoimmiska bálválusaid dárbbas1an. Sii leat leamas1, ja leat muhtun muddui ain dál oktiic1adnon nanu fuolkevuod1abáttiiguin. Eiseválddiid váiddagied1ahallamiid vuod1ul, go bohccot guhtot gittiid, oaz1z1ut dávjá dan gova ahte ámmátolbmot eanandoalloduogáz1iiddeasetguin214 lávejedje fásta ássiid bealus1tit. Ii dát dattege lean áibbas dábálas1. 1815 birrasiid bohte ovdamearkka dihte váidalusat ámtamánni kantuvrii go bohccot ledje guhton mearraálbmoga gittiid ("Engesletter"), Álttá Lákkus. Nuppeládje go livc1c1ii jáhkkán, dahkkui dalle mearrádus mii ii guston dus1s1e boazosápmelac1c1aide, muhto mearraálbmogii maid. Ámtta mearridii ahte boazosápmelac1c1at, buhtadusovddasvástádusaineaset215, galge geatnegahttot bohccuideaset doalahit eret gittiin ja ládjobáikkiin ("Jorden og Slaatterne"). Dát geasku gustui dus1s1e fal dalle go ássit iez1a maid doalahedje s1ibihiiddiset eret gittiin. Ámtamánni anii dán geaskaneasvuod1d1ojurdaga216 ávkkálaz1z1an olles ámtta riidoc1oavdimii. Orru ahte su mielas lei oktasas1 guod1ohanriekti mearragáttis ja gustui sihke fásta ássiide ja boazosápmelac1c1aide. Ámtta mearridii maid ahte ii galgan ies1válddálac1c1at217 hehttet bohccuid guohtumis gittiin. Dán oktavuod1as galggai leahkit gielddus buohkaide báhc1it dahje beatnagiiguin gavdnjet bohccuid gittiin. Jus gittiide bohte bohccot man1n1el mearriduvvon áiggi, sáhtte dáid gitta váldit buhtaduspántan. Ámtta deattuhii dán oktavuod1as ahte lei dakkár mearrádusa birra sáhka mii galggai sihkkarastit c1orges dilálas1vuod1aid. Galggai leahkit várjalussan lobihis daguide oktasas1 vuoigatvuod1aid dáfus ("...beskyttelse mod Indgreb i Gjensidige Rettigheder..."). Mearriduvvon áigái geasset sáhtte nappo sihke bohccot ja s1ibihat guohtut mearragáttis, maiddái doppe man gieddin218 gohc1odedje. Dan rájes go s1ibihiid dolvo meahccái dahje várrái, ja doalahedje daid gittiin eret, eai galgan bohccot ge guohtut doppe. Jus goitge dáhpáhuvai nu, de galggai boazosápmelas1 máksit buhtadusa. Gittiid eaiggádat/geavaheaddjit gildojuvvoje ies1válddálas1vuod1a geavaheamis dákkár dilálas1vuod1ain (Ámtac1álus od1d1ajagemánu 13.b. 1815. Gulahuvvon219 Guovdageainnu ja Ávjovári dikkis, guovvamánu 27.b. 1827, Finnmárkku Pántagirji nr. 3 (Pantebok nr. 3 for Finnmark) s. 302, nubbehusc1álus Sverre Eilertsena bokte). Finnmárkkulávdegoddi 1825-26:s, mii galggai "Finnmárkku Bajásc1uoz1z1elemiin" ("Finmarkens Opkomst") bargat, oac1c1ui mán1gga báikkis ámttas váidálusaid bohccuid nala geasseorohagain, mat mahká billistedje gittiid. Váidaleaddjit c1uoc1c1uhedje dán ággan ahte boazosápmelac1c1at eai guod1ohan bohccuideaset (Budstikken 1830: 249). Dáid váidalusaid vuod1d1un sáhttá leahkit lassáneaddji olmmos1lohku ámttas. Dan geaz1il váldojuvvojedje od1d1a orrunbáikkit, giettit ja meahcceládjogiettit atnui. De lassánedje riidofáttát. Heajos dahje váilevas1 áidumat died1usge maid dagahedje soahpameahttunvuod1aid ja riidduid. Finnmárkkulávdegotti oaidnu lei ahte boazosápmelac1c1at galge guod1ohangeaskku220 oaz1z1ut. Dása anii lávdegoddi vuod1d1un221 lappekodisilla 16. §:s. Lávdegoddi oaivvildii maid ahte gittiid billistemiid galge boazosápmelac1c1at oktasac1c1at buhtadit.222 ("...alle de Fieldfinner som utgjorde et Selskab".) Dán oktavuod1as c1ujuhedje ránnáriikii gos boazosápmelac1c1ain lei buhtadusgeasku kodisilla mielde. Dan dihte berrii riikka iez1as sápmelac1c1ain maid leahkit nu. Lappekodisilla 16.§ vuod1ul lea váttis oaidnit ahte lávdegottis lei riekta go oaivvildii dán ovddastit makkárge oktasas1 buhtadanvuod1d1ojurdaga.223 Dása c1ujuheapmi lea goitge miellagiddevas1 guovtti ás1s1i dihte. Vuosttaz1ettiin go norgga eiseválddit, geaid ovddastedje guovddás1 hálddas1andoaimma láhkadovdit224, ollásit jáhkke kodisilla ain gustot suoma stáhtaborgárvuod1a sápmelac1c1aide go sii ledje Finnmárkkus, norgga guovllus. Eai dasto deattuhan ahte Suopma lei sierranan Ruot1as, ja 1809 rájes lei s1addan stuorafyrstagoddin ruos1s1a cára225 vuollái. Jáhkke kodisilla ain gustojeaddjin, vaikko álgo s1iehtadallanbealálas1226, Ruot1t1a, ii lean s1at nuppebealde ráji. Nubbi ás1s1i mii dagaha dán miellagiddevaz1z1an, lea go Finnmárkkulávdegoddi áiggui lappekodisilla geavahit siskkaldasrievttálaz1z1an227 - bidjan dihte norgii c1álihuvvon sápmelac1c1aide buhtadusgeaskku Norgii. 16.§ gusto namalassii sániidis228 mielde dus1s1e nuppi riikka eretfárren sápmelac1c1aide. Finnmárkkus lei árvvusge 1820-jagiid loahpageahc1en sáhka Suoma stuorafyrstagotti sápmelac1c1aid birra geain lei Norggas geasseorohat (vrd. NAC1 1984: 18, s. 185 (?) Boazosápmelac1c1ain gal ledje maid váidalusat Finnmárkkulávdegoddái. Lei boares váttisvuod1a birra sáhka, namalassii go ruos1s1at ja nordlándalac1c1at geat bohte Finnmárkui guollebivdui, lávejedje muhtomin báhc1it sin bohccuid. Lávdegoddi oaivvildii ahte berres1ii gieldit guollebivdi ruos1s1aid ja nordlándalac1c1aid geat ámtai bohte, bissuid fievrredeames dohko (Budstikken 1830: 249). 5.9.1 Riiddut ássiidlassáneami ja s1ibitdoalu viiddideami dihte 1800-logus lassánii Finnmárkku ássiidlohku hui olu. Máid váikkuhii dát eanangilvvu dáfus? Dákkár oktavuod1as lea beros1tahtti geahc1adit vihtanus1s1amiid229 mat muitaluvvoje norgga-ruot1a 1843 "Sámilávdegoddái" ("Lappekommisjonen"). Doppe lea boad1usin ahte lei leamas1 dábálas1 boazosápmelac1c1ain ohcat geasseguohtumiid áibbas mearra- ja áhpegáttis. Dát lei veahás1 rievdagoahtán ovdalas1 1840-jagiid. Hans Hansson Porsanger, Kárás1johkalas1, ovdalas1 skuvlaolmmái, dál boazosápmelas1, c1ilgii ee. ahte 6 Kárás1johsuohkana sámibearras1a jahkeviissaid ledje doalahan bohccuideaset mearragáttis eret. Dan ovddit jagi lei stuora oassi eará sin guovllu sápmelac1c1ain dahkan seammládje, dainna baluin ahte massit guohtuneatnamiid mearragáttis ("...af Frygt for at komme til at mangle Reenbete ved Sřekysten.") (Qvigstad/Wicklund II 1909: 68.) Lea mearkkas1ahtti go dolos1 johtinmálle ná rievddai, ja dasa sáhttá váikkuhan Finnmárkku rittuin olmmos1lassáneapmi mii dál lei. Ii báljo sáhte eará go eatnamiid gilvu, ja ballu massit eatnamiid, mii balddihii boazosápmelac1c1aid. Romssa geasseorohatguovlluin muitaluvvui seammá. Guovdageaidnulac1c1at geat ledje johtan Davvi-Romssa guovlluide, ledje maid geahc1c1alan rievdadit barganvuogi. Guovdageainnu lensmánni, Johannes Isaksen Hćtta, guhte c1ilgii ás1s1i lávdegoddái, ii lean mannan mearragáddái man1imus 7-8 jagi, muhto bisánan 3-4 miilla duohkái. Doppe lei válljen báikki man birra ledje alla várit, vai bohccot eai beassan nu álkit mannat. Vaikko rievdadeapmi dagahii su unnidit ealu, lei son goitge válljen dan dahkat, beassat riiddus mearraolbmuiguin ("...undgaae Stridigheter med de Fastboende") (Qvigstad/Wicklund II 1909: 66). Son did1ii dasalassin guovtti eará Guovdageainsápmelac1c1a geat maid doalaheigga ealuideaskka mearragáttis eret. Dáid boazosápmelac1c1aid od1d1a bargovuohki lea ipmirdahtti. Sii háliidedje heajut bargodilálas1vuod1aid ovdalii riidduid, vaikko eará olbmot ledje sivalac1c1at go váldigohte sin árbevirolas1 guohtuneatnamiid. Oallugat deattuhedje man deat1alas1 johtolat lei boazodollui. Guovdageainnu lensmánni Hćtta deattuhii dán oktavuod1as ahte sápmelac1c1at geavahedje ovttahat johtolagaid gaskal siseatnama ja mearragátti (Qvigstad/Wicklund II 1909: 66). Gárasavvona (Karesuando) suohkanbáhppa Lćstadius deattuhii maid johtolagaid deat1alas1vuod1a. Sihke ruot1a, norgga ja ruos1s1a ("Ryska") sápmelac1c1ain ledje doloz1a ("urminnestider") rájes ies1gud1iide mearriduvvon johtolagat Norgii ja doppe fas ruovttoluotta. Dáid dolos1 johtolagain eai sáhttán gáidat, rávdnjás guoikkaid ja rihtovárálas1 báktehen1ggiid dihte. Lćstadiusa oaivila mielde lei eanandoallodoaimmaid lassáneapmi dagahan duod1alas1 váttisvuod1aid boazosápmelac1c1aide geain doppe ledje geasseorohagat. Sihke dác1c1at ja sápmelac1c1at ledje ásaiduvvagoahtán dákkár báikkiide muhtun ávz1z1iin, gosa boazosápmelac1c1at doloz1a rájes ledjen c1ohkken áldduid bohc1c1imii. Dohko ledje s1addan stuorit ja unnit rássegiettit, gosa dác1c1at dahje norgga sápmelac1c1at geat eai bargan bohccuiguin, ledje báhkken man1imus áiggiid. Dáin olbmuin lei áigumus1s1an hehttet boazosápmelac1c1aid buktimis ealuideaset gittiide máid sápmelac1c1aid bohccot iez1a ledje dukten. Olu baskkes gujiide230 ledje od1d1a dác1c1a ássit bisánan, gokko sápmelac1c1at eai s1at beassan gittiid meaddel, go guoikkat ja bávttit hehttejedje earásaje sisabeassama. Muhtomin dagahii dát doaruid, go earenoamáz1it dákkár báikkiin lei dáhpáhuvvan ahte badjelmeare suhttan dác1c1at fallehedje daid ruot1a sápmelac1c1aid ("...Svenska Lappar blifvit öfverfallne af de illasinnade Norrmännen.") (Qvigstad/Wicklund II 1909: 94) Go Lars Levi Lćstadius árvvusge did1ii eanas Gárasavvona birra, de jáhkkimis ledje Romssa johtolagaid váttisvuod1at máid son c1ilgii. Eai dilálas1vuod1at dáidán prinsihpalac1c1at earaláganat Finnmárkkus, go eanandoalloulbmiliiguin váldigohte od1d1a eatnamiid. Ámtamanni Buck govvidii maid duod1astusastis 1844:s, ahte ássiidviidáneapmi c1anai boazodoalloeatnamiid ja dagahii riiddu, go válddáhalai dalá Finnmárkku ámtta, dahje dálá Finnmárkku ja Romssa. Son c1álii vel ahte dan áigge go eai lean nu olu ássit Davvi-Ruot1as ja ámtta rittuin, de ledje unnit riidofáttát johttisámiid ja fásta ássiid guovdu. Johttisámit rád1d1ejedje guovlluin goasi juo hehttetkeahttá, guovlluin maidda atne iez1aset measta oamasteaddjin ("Odelsbaarne"). Dad1imielde go fástaorru álbmot lassánii, de bohciidedje maid eambbo riidovejolas1vuod1at (Qvigstad/Wicklund II 1909: 110). Ámtamánni died1ut c1ájehit maid ahte dál deattuhedje riddo- ja vuotnaguovlluin eanandoalu eambbo go ovdal. Okta riidoágga lei go ássiin (Bomćndene) lei s1addagoahtán hállu geavahit ja ráfáiduhttit sin eatnamiid (..."voxende Lyst til bedre at benytte og frede deres Jorder...") Ássiid lassáneapmi ja s1ibitdoalu viiddideapmi c1ájeha oba c1ielgasit ahte ferteje s1addat soahpameahttunvuod1at boazodoaluin. Boazodoalloguovlluin válde issoras eananviidodagaid 1800-logus. Finnmárkku ássiid lohku lassánii 6 440 olbmos 1798:s 32 952 olbmui 1900:s (Helland II 1906: 31). Dát lea vid1ageardán lassáneapmi. Go geahc1c1á man olu s1ibihat dárbbas1edje guohtuma geasset, ja fuod1d1ara dálvet, de rehkenasttii Sommerfeldt 1700-logu loahpageahc1en sullii 3 000 s1ibiha231, 5-6 000 sávzza, 1-2 000 gáicca, 60 heastta ja 100 spiinni leahkit Finnmárkkus (Sommerfeldt 1799-1800: 147/148). Boazolohku árvvos1tallui leahket sullii 60-70 000 (Sommerfeldt 1799-1800: 126). 1800-jagiin duppalastojuvvui s1ibitlohku mán1ggageardde. 1900-logus ledje almmolas1 logut jorbejuvvon lagamus c1uohtái dáinnalágiin: 9 000 s1ibiha, 19 000 sávzza ja gáicca, 900 heastta ja 74 500 bohcco (Helland I 1905: 373). C1ielgasepmosit oaidnit s1ibitdoalu ovdáneami ovddit c1uohtejagis 1890 loguin. Eanas s1ibits1lájat ledje almmolas1 statistihka mielde bajimusas juste dan jagi. Maiddái lei alla boazolohku dalle, mii gal unnui c1uohtejagi molsuma rádjái. 1890 logut, jorbejuvvon lagamus c1uohtái, ledje dát: 10 300 s1ibiha, 28 000 sávzza ja gáicca, 700 heastta, 100 spiinni ja 96 700 bohcco (Helland 1905: 373). Vaikko logut died1usge eai leat duod1as1tuvvon, de dat goitge addet buohtastahttinvuod1u. Sommerfeldta logut 17-1800 c1uohtejagimolsumis, buohtastahttojuvvon 1890 loguiguin, c1ájehit s1ibitlogu measta golmmageardán duppalastima, sávza- ja gáicalogu measta njealjegeardán duppalastima, heastalogu gaskal 10 ja 15-geardán duppalastima ja 50 % boazologu lassáneami. Váldomearkan eai dattege leat stuora váttisvuod1at boazodoalu ja eanandoalu guovtteguvlui heiveheamis. Ii sáhte guohtunriidduid bohccuid ja s1ibihiid gaskkas dadjat guovddás1 riidofáddán 1800-logu man1it oasis, ii goit jus galgá veardidit ámtamanni vid1ajagi c1ilgehusa vuod1ul. Doppe gávdnojit goitge ovttaskas cealkagat, nu go "boazosápmelac1c1aid bohccot billistit eatnamiid veahá" ("...Havnegangene forringes noget ved Flyttlappernes ren") (FAB 1881-85: 8). Ámtamánni 1886-90 c1ilgehus c1ájeha fas áibbas eará gova, earenoamáz1it siskkit vuotnaguovlluin. C1ujuhettiin ámtaagronomii, c1állojuvvo ahte ii oba leat ge vejolas1 boazu billista ruovttuláidumiid ("Hjemmehavnene"). Sáhtii gal man1n1i ja c1oaska gid1aid, ja go boazosápmelas1 oalle árrat jod1ii mearragáddái, boazu veahá bisanastit muhtun gittiide ("gjřre noget Afbrćk"). Muhto dát dáhpáhuvai dus1s1e muhtun jagiid, smávit gaskkain, ja muhtun muddui dát guohtun dáhpáhuvai nu olu ovdal go s1ibihiid albma guohtunáigi álggii, dahje berrii álgit , ahte rássi dábálac1c1at ollii s1addat fas (FAB 1886-90: 7). Veahá earaládje lei riddoguovlluin gos dálvefuod1ar lei nu vánis ahte s1ibihiid luite olggos ovdal rahttá id1ii. Jus muohta lei badjosiin go boazu bod1ii, de boazu died1usge manai bievlagittiide máid dávjá ledje áidon. Dáin guovlluin bihko báikki ássit dávjá ahte váttis lei bohccuid doalahit láidumiin eret. Ámtamánni ii jáhkkán dán nu olu dagahit s1ibitdoalu ovdii. Vaikko boazu lei ge searvvis váillideame guohtumiid, de jáhkkimis ii guhton dat dainnalágiin ahte s1ibitdoalu vahágahtii. Dábálac1c1at ledje eatnamat nu buorit , ahte go dábálas1 guohtunáigodat álggii, de lei doarvái sihke báikki olbmuid s1ibihiidda ja sápmelac1c1aid bohccuide. Ámtamánni oaivvildii sivvan joatkevas1 biehkumiidda dan ahte s1ibihiid eai gid1d1at biebman siste nu guhká go livc1c1e berren. Lei dasto geasseorohagain gos ovddemustá lei riidovuod1d1u báikki ássiiguin. Dálveorohagaid siskkobealde gal dábálac1c1at lei ráfi ja soabalas1vuohta. Ovdamearkka dihte lea c1ilgejuvvon ahte Guovdageainsápmelac1c1ain ledje dálveguohtuneatnamat sihke iez1aset suohkanis ja Gárasavvonis ja Ruot1a Pajalas, ja dát ledje dasto oktasac1c1at sohke ruot1a ja ruos1s1a sápmelac1c1aiguin (Qvigstad/Wicklund II 1909: 58). 1852 rádjái ledje Kárás1johsápmelac1c1aid dálveorohagat muhtun muddui "Ruos1s1a eatnama" ("Russisk Territorium") siskkobealde, namalassii suoma bealde (Qvigstad/Wicklund II 1909: 66). Seammá guoskkai maid daidda boazosápmelac1c1aide geat ovdal 1852 ledje Gilivutnii (Kjřllefjord), Detnui. Buolbmágii ja Várjjagii c1állojuvvon. Sámilávdegotti (lappekommisjonen) 1843 guorahallamis daddjo c1ielgasit ahte eai lean makkárge váidalusat daid Guovdageainsápmelac1c1aid geat ruot1abeallái johte ja ruot1a "báikki olbmuid" gaskal (Qvigstad/Wicklund II 1909: 75). Prentekeahtes arkkiivagálduin gullát eará báikkiin dus1s1e áibbas veahá soahpameahttunvuod1aid birra dálveorohagain, vaikko dát ledje eará stáhta siskkobealde. 5.10 1852 RÁDJEDAHPPAN JA DAN VÁIKKUHUSAT 1852:s dahppojuvvui Norgga ja Suoma rádji buot boazojohtimiidda. Vuosttas1 geardde historjjás lei dán sámi guovllu rádji duohta rádjin s1addan resursageavaheami dáfus. Lappekodisilla mearrádusat 1751 rájes, boazojohtinvuoigatvuod1a birra rájiid rastá, nogai mottiin peannasázastemiin. Álggos dahkkui dát ruos1s1a-suoma beales, dasto ruot1t1a-norgga beales. Muhto kodisilla ii dattege leat goassege formálalac1c1at loahpahuvvon dán rádjeguovllus. Johtinvuoigatvuod1a heaittiheapmi s1attai duohtan 20 jagi guhkkosas1 s1iehtadallanáiggi man1n1el, mas okta oaivefáttáin lei lappekodisilla dilli man1n1el go Suopma 1809:s lei sierranan Ruot1as, ja lei s1addan stuorafyrstagoddin ruos1s1a cára vuollái (vrd. Palmstierna 1932). Guhkes s1iehtadallamiid loahpageahc1en dagai ruot1a-norgga bealli áibbas unnán boazosápmelac1c1aid rivttiid bealus1teamis, juogo duohta ealáhusdárbbu bealis mii lei, dahje lappekodisilla doarjagiin. Orru dego Ruot1a-Norgga beales loahpas ledje atnigoahtán juonalas1 ovdamunnin ahte Ruos1s1a-Suopma nu garrasit barggai sihkkarastit suoma sámiid guolástanvuoigatvuod1aid ja -vejolas1vuod1aid Várjjatvuonas. Dáinnalágiin sáhtii beassat "Ruos1s1a" oktavuod1as, mii sisttisdoalai sápmelac1c1aid guovtteguvlui johtinrievtti. Ruos1s1a ballu dovdui juo bures. Ámtamánni cealkka ruos1s1a-suoma oainnu birra muitala olu: "Duoid Sápmelas1duonaid dihte ii duod1as bijas1e Eatnama ja Almmi johtui, eambbo go eará Ulbmilat leat duohken, máid dainna vigihisvuod1ain c1iegadit" (Palmstierna mielde 1932: 365) Stuorapolitihkalas1 beros1tumit s1adde mearrideaddjin. Ráji rastáfárren sápmelac1c1aid beros1tumit jávke oalát dán dilis. Rádjedahppamis ledje sihke oanehit ja guhkit áiggi váikkuhusat obanassiige buot Finnmárkku boazodollui. Ovdal 1852 ledje oktiibuot sullii 50 000 bohcco máid Finnmárkui gullevas1 sápmelac1c1at eaiggádus1s1e, mat suoma bealde guhto dálvet (Innstilling 1904: 65). Rádjedahppama geaz1il masse mán1ga deat1alac1c1amus Finnmárkku orohagain dadjat visot iez1aset ovddes1 dálveguohtuneatnamiid. Dát guoskkai ovdamearkka dihte Unjárgii ja Buolbmágii, gos boazolohku unnui 15 700 bohccos 9 300 bohccui jagiin gaskal 1850 ja 1860. C1áhcesullos ja Mátta-Várjjagis unnui boazolohku seammá áigodagas goalmmádasoassái, dahje 12 800 bohccos sullii 4 500 bohccui. Rádjedahppan ii lean died1usge dus1s1e daidda boazosápmelac1c1aide duod1alas1 vahágin geat Norgga vuollásaz1z1an ledje c1álihuvvon, muhto maiddái sidjiide geat Supmii ledje c1álihuvvon. Ruot1a-dáru gielas gohc1oduvvojedje mud1ui dát measta álo "ruos1s1a" vuollásaz1z1an. Sis ledje sullii 15 000 bohcco Finnmárkkus geasseorohagain, ja masse fáhkkestaga buot geasseguohtuneatnamiid rittuin ja vuonain doppe. C1ujuhettiin Finnmárkku ámtamánnái 1874:s, c1álii Amund Helland ahte 1852 rádjedahppama rájes ledje boazosápmelac1c1at eallán gárz1ásis ja man1osmannamis. Ii lean dus1s1e dálveguohtuneanan gárz1on hirbmosit. Norgga beale jeageleatnamat ledje guorban garra geavaheami geaz1il. Seammás lei mearragáttiin ja c1ázádagain lassáneaddji ásaidupmi gárz1z1idan geasseguohtumiid. Boad1usin dás lei boazologu garrasit unnun c1uovvovas1 logijagiid. 75- dahje lagabui 100 000 bohccos 1852:s, unnui boazolohku gaskal 52- ja 56 000 bohccui 1870:s. Boazosápmelac1c1aid lohku lei seammá áigodagas unnon 1 325 olbmos 1855:s 1 034 olbmui 1870:s (Helland II 1906: 132). Goitge lei boazodoallu c1ielgasit ain deat1alac1c1amus oassin ámtta báikkálas1 biergobuvttadeamis. 1865:s dagai boazolohku ain 55% ámtta s1ibitárvvus (1 s1ibit= 1/2 heasta= 6 sávzza= 4 bohcco (Drivenes 1975: 180, 183). Rádjedahppama njuolga váikkuhussan lei vuosttas1 dábálas1 boazoáiddi huksen. Dat lei Várjjatvuona siskkimusas Vuotnabad1as, muotkki rastá Skiippagurrii. Áidi lei jurddas1uvvon 1853:s juo (vrd. gl. res. cuon1ománu 9.b. 1853), ja bargu álggahuvvui moadde jagi man1n1el. Áiddi ulbmilin lei seastit dálveguohtumiid, ja hehttet bohccuid mannamis lobihemet Supmii. Doppe han lei mearriduvvon dollet232 10% ealus ovttatmanu jus dohko bohte. 1860-loahpageahc1en rámpui ámtamánni ng. "Skiippagurraáiddi". Dat lei ollásit mihttomeriid mielde. Boazoealut ledje hárjánan oahcái233, ja guhto áideguora Várjjagis Detnui, beros1keahttá ruos1s1asápmelac1c1ain ("uantasdede af Russefinnerne"), gitta golggotmánu loahpageahc1ái go eaiggádat johte ealuiguin dálveguohtuneatnamiidda (FAB 1866-70: 10). 5.10.1 Boazosápmelac1c1at s1adde c1álihit iez1aset siseatnamii Eanemus mearkkas1ahtti boazologu unnun lei Gilivuona suohkanis. Doppe unnui boazolohku sullii 4 800:s nullii gaskal 1850 ja 1860 (FAB 1861-65). Dáid loguid ii dattege ábut dulkot nu ahte boazodoallu nogai suohkanis. Ferte gávdnot eará c1ilgehus. Lunddolas1 gaz1aldahkan lea dán oktavuod1as ahte ledje go c1anastagat hálddas1andoaimma rievdadusaide, ovdamearkka dihte gosa boazodoallit c1állojuvvojedje olmmos1lohkui. Rádjedahppama oktavuod1as bohte mán1ggat gonagaslas1 resolus1uvnnat ja lágat Finnmárkku boazodoalu birra. Dáid ulbmilin lei njulget heajumus ás1s1iid boazodolliide buorrin ja nannet eiseválddiid stivrejumi ja bearráigeahc1u ealáhusa eanangeavaheamis. Dát mearrádusat ledje álgun dan doaimmas go measta buot boazosápmelac1c1at c1álihuvvojedje siseatnamii ja adnojuvvojedje dad1istaga dohko gullevaz1z1an. 1. paragráfa lágas c1akc1amánu 7.b 1854 lea guovddáz1is dás. Doppe mearriduvvui ahte galggai gielddus bohccuid diktit guohtut áigodagas gaskal miessemánu 15.b. ja skábmamánu 1.b. "Stáhtii gullevas1 eatnamiin" ("Staten tilhřrende Strćkninger"), máid gonagas lei mearridan dahje mearridii, Kárás1jogas, Deanus ja mud1ui Nuorta-Finnmárkkus. Mud1ui s1attai gielddusin ovddes1 "Nuorta-Finnmárkku Sundiguovllus" ("Řst-Finmarkens Fogderi") mii lei guovlu Lagesvuonas nuorttas, Kárás1joga gielddas ja Guovdageainnu báhpasuohkanis, bohccuid atnit dálveorohagas eará guovllus go doppe gosa iez1a gulle. Muhtomin gal sáhtii addot sierralohpi234 dás. Dat mii lea eahpesihkar dás, lea mearrádus ahte galggai leahkit gielddus dálveorohaga atnit eará suohkanis go doppe gos boazoeaiggát ies1 lei eret. Lea dan dihte go ovdalac1c1as lei ráddjejuvvon gud1et siseatnanguovllut galge dálveguohtumin geavahuvvot, guovtti gonagaslas1 resolus1uvnna bokte, cuon1ománu 9.b. ja geassemánu 13.b. 1853 rájes. Earenoamás1 mávssolas1 dán oktavuod1as lea geassemánu 13.b. 1853 resolus1uvdna. Doppe mearriduvvui ahte guovllus davábealde ja oarjjabealde Deanu lea gielddus bohccuid guod1ohit miessemánu 15.b. rájes skábmamánu 1.b. rádjái. Dán guovllu mudden lei "Máskejoga njálmmis Deanus Máskejoga mielde dan gierragiidda Máskejávrri buohta, Deanu gáissáid mielde Borsejoga gierragiidda, ja dás Borsejoga mielde Geavgn1oaisullui Deanu buohta ja dás Deanu mielde Máskejoga njálbmái." Vaikko báikebagadallamat leat veahá eahpec1ielgasat, de lea goitge jáhkehahtti ahte dás lei sáhka Davvesiiddasápmelac1c1aid lunddolas1 dálveorohaga birra. Nuorta-Finnmárkku láhkaprotokollain235, gohc1oduvvojedje dát olbmot Buolbmága "Boazosámidikkis" ("Fjellfinnetinget") 1824 rájes dávjá "Gilivuona boazosápmelaz1z1an" ("Kjřllefjord Fjeldfinner"). Dát doaba geavahuvvui jáhkkimis dan dihte go stuora oassi Finnmárkku boazodoalus álggos gulai riddo- ja vuotnaguovlluide (vrd. kapihtaliid 5.3. ja 5.4.). Go vásedin boazosápmelas1joavku dasto 1800-logu gaskkamuttos ain c1állojuvvojedje Gilivuonasápmelaz1z1an, lea lunddolas1 c1ilgehussan dása ahte sii ledje daid Lágesvuona sápmelac1c1aid man1isboahttit geat 16- ja 1700-logus c1uvvodis1gohte bohccuid johtolagain gaskal rittu ja siseatnama. Nu go dás ipmirdit, fertejedje sii, c1akc1amánu 7.b. 1854 lága mielde, c1álihit iez1aset muhtun siseatnanguvlui, lunddolac1c1at Buolbmágii dahje Kárás1johkii, jus obanassiige galge dálveorohaga oaz1z1ut. Sii fertejedje hilgut iez1aset formálalas1 mearrasámiguovllu c1anastagaid gos sin máttut ledje álgán johttisámidillái. Lágesvuonas muite ain 1930-jagiin dan johttisámi boazodoalu mii doppe álggahuvvui. Davvisiidda lensmánni muitalii namalassii ahte man1imus boazosápmelac1c1at suohkanis ásse Dáibarvuonas (Mĺrřyfjorden) ja Dorskevuonas (Torskefjorden) 70 jagi das ovdal. C1akc1at sii johte gáissáid guvlui, ja gid1d1at fas máhcce ruovttoluotta(Falkenberg 1941: 63). Dát áigi heive hui bures 1850-jagiid mearrádusaide mat sihte lágalas1 c1anastagaid dálveguohtuneatnamiid ja hálddas1eami gullevas1vuod1a gaskal. Seammá málle sáhttá gávdnat eará Finnmárkku vuotnaguovlluin maid, go eiseválddiid mearrádusat 1852 rádjedahppama oktavuod1as dagahedje ahte olu boazosápmelac1c1aid dolos1 ja formálalas1 hálddas1eami c1anastagat riddoguovlluide nohke. Nu sáhttá ee. Porsán1ggus dáhpáhuvvan (Richter Hanssen 1986: 193). 5.10.2 Sámi vuogit dolos1 guovlluid joatkevas1 geavaheami doalahit Eiseválddiid formálalas1 heiveheaddji236 mearrádusat rádjedahppama oktavuod1as lei nu ge. Sápmelac1c1at geaidda rádjedahppan guoskkai, ásahedje sin iez1aset vugiid hehttet ealáhusgoarideami. Johannes Marainen c1állá dán oktavuod1as ahte oallugat sápmelac1c1ain geaidda dahppan guoskkai, 1852 rájes válljejedje stáhtagullevas1vuod1a praktihkalas1 ávkki vuod1ul, ja dat vástidii muhtun muddui rádjedahppamii. Mearrideaddjin dán oktavuod1as lei ahte rádji ii dahppan "ruot1a" sápmelac1c1aid johtolagaid Supmii: Oallugat "norgga" ja "suoma" sápmelac1c1ain lonuhedje dus1s1e stáhtagullevas1vuod1a. ...Oallugat Guovdageainsápmelac1c1ain ja Suoma Enodatsápmelac1c1ain c1álihedje dasto iez1aset "ruot1a" sápmelaz1z1an Supmii. Dávjá s1attai ná dus1s1e báhpira nalde. Fárrenvejolas1vuohta ráji badjel lei mearrideaddjin. Dán vuoigatvuod1a oz1z1o "ruot1a" sámivuod1a bokte." (Marainen 1989: 89) Earenoamáz1it lei stáhtagullevas1vuod1a lonuheapmi áigeguovdil Guovdageainsápmelac1c1aide. Jagiin gaskal 1853 ja 1871 "fárrejedje" lagabui 300 olbmo, dahje 69 bearras1a, Guovdageainnus Rut1t1ii. Sis ledje oktiibuot 20 500 bohcco (Helland II 1906: 134). Olu Guovdageainsápmelac1c1aide s1attai dasto c1oavddusin ahte sii dál "ruot1a" vuollásaz1z1an jotke geavahit "...dolos1 áiggi rájes dus1s1e Guovdageainsápmelac1c1ain geavahuvvon gid1d1a-, geasse- ja c1akc1aguohtumiid." Dát ledje eanas Skiervvá suohkanis (Qvigstad/Wicklund II 1909: 145). Ii lean fárren dus1s1e Rut1t1ii, muhto Norgga riddosuohkaniidda maid. 1858:s died1ihii ovdamearkka dihte Guovdageainnu lensmánni ahte muhtun boazosápmelac1c1at ledje c1álihan fárrema Skiervvá suohkanii. Sis lei oaiveulbmilin oaz1z1ut buoret vejolas1vuod1a oasálastit mearaguolásteapmái, earenoamáz1it sáidebivdui. Guolli lei dan áigge, nu go diehtit, mávssolas1 gávpegálvu pomorgávppas1eamis (geahc1a kapihttal 7.11). Sii geat formálalac1c1at c1álihedje fárrema Guovdageainnus Skiervái, fertejedje jáhkkán iez1aset beassat dain hehttehusain ("Hindringer") máid Skiervvá álbmot lei sin guolásteapmái bidjan - earenoamáz1it sáidebivddus (Qvigstad/Wicklund II 1909: 143). Dákkár olggosfárremat mat dás muitaluvvojit, c1ájehit mud1ui hui juste riddosámi guovlluid olmmos1lohkoovdáneami man1imus 2-300 jagi, namalassii unnit eanet fárrema siseatnamis dohko. Dávjá ledje dakkár boazosápmelac1c1at main ies1gud1et sivaid geaz1il eai lean nu stuora ealut ahte sis lei sihkkaris sisaboahtu. Knud Leem muitala sullii 1730 birrasiid ahte go boazosápmelas1 nohkkui ja bázii dus1s1e mottiin heakkain, de bijai daid eará boazosápmelac1c1aid gehc1c1ui, ja manai ies1 mearragáddái mearrasápmelaz1z1an eallit ja ealihit iez1as, nu go eará mearrasápmelac1c1at, guolástemiin. ("...for at blive Sře-lap og nćre sig, som andre Sře-lapper med Fiskerie.") (Leem 1767: 153/154). Muitaluvvui ge Skiervvá sisafárrejeddjiid birra ahte sii ledje daid smávimus vearromáksiid searvvis, eai ge sis lean beare olu bohccot. Fárrema geaz1il unnui goitge Guovdageainnu suohkan ("Kautokeino Sogns Omraade"). (Qvigstad/Wicklund 1909 II: 145). Dan dihte balai Guovdageainnu lensmánni vel eanet boazosápmelac1c1aid fárret, ja c1álihit iez1aset mearragátti suohkaniid olmmos1loguide. Doppe sáhtte várra dus1s1e goad1i huksemiin ja eananbihtáz1a gilvimiin neaktigoahtit mearrasápmelaz1z1an, vaikko sin oaiveealáhussan ain lei boazodoallu ("Fjeldfinnebedriften"). (Qvigstad/Wicklund 1909 II 145-146). Vuosttaz1ettiin várra balai leansmánni vearrosisaboad1uid massimis. Stáhtagullevas1vuod1a237 unnit molsunvejolas1vuod1aid dihte várra c1uzii rádjedahppan garraseappot Kárás1johkii go Guovdageidnui. Maiddái doppe lei mihtilmas fárren vuotnaguovlluide. Ámtta vid1ajagi c1állosis 1866-70 jagiid ovddas, muitaluvvo ahte Kárás1johboazosápmelac1c1aid lohku lei unnon oalle olu dan vid1a jagis, go fárrejedje C1ud1egieddái ja Davvesiidii. Dákkar eretfárren gal dan dihte ii c1ad1ahuvvon eambbo jus olmmos1 nu lei nohkkon ahte eallu ii s1at ealihan su, gávnnahii ámtamánni (FAB 11866-70: 10). 1865:s ledje 42 olbmo Porsán1ggus geat Kárás1jogas ledje riegádan. Dát sirddolas1vuohta238 jotkkii. 1874:s bohte 19 sirddolac1c1a239 doppe (Richter Hanssen 1986: 1939. Rádjedahppama sáhttá roahkka dadjat bistevas1 ja hui váivves doaimma álgun olu sápmelac1c1aide geat boazodoaluin elle. Dat mii dán gova dahká vel váddáseabbon, lea go oallugat sis geat formálalac1c1at ledje fárren Guovdageainnus Rut1t1ii, dad1istaga máhcce ja fas c1álihedje iez1aset norgga vuollásaz1z1an. Dát lei earenoamás1 mihtilmas240 man1n1el 1889, go Suoma ja Ruot1a rádji maid dahppui boazojohtimiidda. Sirddolac1c1aid ovdamunni dássoz1ii, namalassii doalahit iez1aset ovddes1 dálveguohtunvuoigatvuod1a "ruot1a" sápmelaz1z1an, massui. Oktiibuot bohte 48 bearras1a ruovttoluotta, 30:s dáin man1n1el 1890 (Helland II 1906: 134). Ámtta siskkobealde váikkuhii radjedahppan nu ahte boazosápmelac1c1at váidalis1gohte gud1et guoimmiset nala go bohte earáid orohagaide. Guovdageainnus eai lean dus1s1e Rut1t1ii fárren, muhto maiddái nuorttas. 1880 birrasiid bihko ovdamearkka dihte Kárás1johsápmelac1c1at go Guovdageainnu siiddat manne Máhkarávjui ja Vuorjenjárgii (Porsangerhalvřya) geasset, oarjjabeallái Porsán1gguvuona, ja dasto vel siseatnandálveorohagaide. Vaikko ledje ge váttisvuod1at, de boazolohku goitge lassánis1god1ii man1n1el 1875. Died1usge bod1ii dat gal maid das go máhccan sirddolac1c1ain241 ledje sullii 13 000 bohcco mielde (Helland II 1906: 134). 5.10.3 Bearras1at bied1ganedje Rádjedahppan ii mielddisbuktán dus1s1e heajos ealáhusvuod1a rievdademiid, muhto dat c1uzii maid garrasit sirddolas1 sápmelac1c1aid sosiálalas1 c1anastagaide, geat vuosttas1 geardde duod1as deaividedje242 dan ráji duohtavuod1aiguin, mii biddjui rastá sin orohaga 1751:s. Vaikko eatnasat dalle juo formálalac1c1at c1állojuvvojedje juoppá riikkii, de ledje doahpagat "norgga, ruot1a ja ruos1s1a " sápmelac1c1at, ovdal 1852, muhtun guovlluid guovdu measta áibbas oaivila haga. Norgga Guovdageainguovllu, Suoma stuorafyrstagotti Enodaga ja Ruot1a Gárasavvona boazosápmelac1c1aide muitaluvvui 1840:s ahte muhtun báikkiin gulle norgga, suoma ja ruot1a sápmelac1c1at ovtta siidii (Qvigstad/Wicklund II 1909: 54). Ovtta siidda sápmelac1c1at sáhtte dasto leahket golmma ies1gud1et stáhtii gullevac1c1at. Seammalágan málle lei Nuorta-Finnmárkkus. Doppe bod1ii ovdan 1831 guorahallamis, ahte dávjá lei "norgga" boazosápmelas1 "ruos1s1a" (suoma) sápmelac1c1a siidaguoibmi. Buot boazosápmelac1c1at johtaledje dasto feara gos, muhtomin ruos1s1a ja muhtomin norgga eatnamis ("...snart paa Russisk og snart paa Norsk Grund". (Buolbmága boazosámidikkis, guovvamánu 2.b. 1831, ŘFF j.prot.). Vihtan Peder Olsen Bisk, guhte lei norgga stáhtaborgár, muitalii c1ielgasit mán1ga ás1s1i. Muitalii geasset iez1as orrut norgga eatnamis Deanu ja Gilivuona suohkanis ("Thanens og Kjřllefjords Sogn"). Dálvet lei Anáris. Sihke geasset ja dálvet leigga vieljas1guovttos, soai Niels Olsen Biskain gii lei "ruos1s1a" stáhtaborgár, ovtta siiddas. Goalmmát viellja sudnos, gii lei norgga vuollásas1, lei "ruos1s1a sápmelac1c1ain" ovtta siiddas. Boazodoallojohtimiid gielddus nuppi riikkas nubbái 1852:s, botkii oalát dan ovdalas1 lotnolasvuod1a, ja ferte árpmitkeahttá botken bearas1c1anastagaid. Sihkkarastit buot dákkár oktavuod1aid boatkanit, mearriduvvui c1akc1amánu 7.b. 1854 lága bokte garrasit rán1ggás1tit norgga vuollásac1c1aid geat "ruos1s1a-suoma vuollásac1c1aid" bohccuid dolvo Norgga beallái. Eai norgga sápmelac1c1at dattege heaitán ovttatmanu oalát váldimis verddiideaset bohccuid ráji rastá. Dan sáhttá ee. oaidnit Stockholmma stáhtac1állingotti c1állin c1iegus protokollas. Stáhtarád1i c1oahkkimis skábmamánu 20.b. 1866:s muitaluvvui ahte suoma vuollásac1c1ain dávjá ledje bohccot geasseorohagas norggarittuin. Dat dáhpáhuvai dainnalágiin go bidje bohccuid ruot1a, ja vel "norgga sápmelac1c1aid" gehc1c1ui ge, (NRA. Ss. Prot. for hem. saker, 15.10.1866- 16.9.1870). 5.11 BOAZODOALLU 1900-LOGU ÁLGGUS Daid died1uid vuod1ul mat mud1ui leat rádjedahppama birra, ferte mied1ihit Amund Hellandii, go lohká dan oaiveággan dasa go boazolohku ii lassánan ovddit jahkec1uod1i man1it oasis. Su oainnu mielde ii báljo sáhttán eará mii hehttii dan áigodaga boazodoalu. Ásaidupmi ja gilvin gal sáhtii váikkuhan, muhto dat ii báljo lean guovddás1 hehttejupmin boazologu lassáneapmái. Go boazolohku ii lean jahkec1uohtemolsuma birrasiid unnit go 1852:s, de árvvos1talai Helland mearrádusaid mat ledje mearriduvvon, dása sivvan ("...til ordning og regulering av Renbetingen." (Helland II 1906: 137). Rádjedahppan ja dan váikkuhusat ledje goitge politihkalas1 duohtavuod1at máid fertii vuhtii váldit 1900-logu álggogeahc1en. Eahpesihkkaris dilli ja váttisvuod1at máid dat lei mielddisbuktán, lei oaiveággan dása go boazodoallogaz1aldagat váldojuvvoje mielde Nuorta-Finnmárkku boaittobealguovlluid stuoradiggeválljema ráhkkaneami oktavuod1as 1906:s. Sápmelac1c1aid ja sosiáldemokrahtaid áirras Isak Saba, válddii iez1as válgaprográmmas ovdan váttisvuod1aid máid boazosápmelac1c1at ledje deaividan ies1gud1et rádjegeassimiid geaz1il mat boares sámi eatnama juhke. Son gáibidii gaskasas1 s1iehtadusaid Norgga, Ruot1a, Suoma ja Ruos1s1a gaskal, nu ahte boazosápmelac1c1aid lotnolas guod1ohanrievtti dáin riikkain sáhtii sihkkarastit smávit vearu ovddas jus dette guohtumat hedjonedje earenoamáz1it muhtun riikka rájiid siskkobealde. Saba ákkastii dán dainnalágiin ahte namuhuvvon stáhtat ies1rád1álac1c1at243 ledje bidjan vuolláseaset ies1gud1et oasi Sámieatnamis. Dan dihte ii lean riekta ahte sápmelac1c1at galge nohkkot garra rádjemearrádusaid geaz1il. Stáhta livc1c1ii baicca berren geahc1c1alit doarjut boazosápmelac1c1aid, earenoamáz1it go sii geavahedje duoddariid main earát eai atnán ávkki (SM. 1.3. 1906). Nuorta-Finnmárkku suohkanat válljejedje ea.ea. dán programmaás1s1i geaz1il Isak Saba Stuoradiggái 1906:s. (Ledje Nuorta-Finnmárkku suohkanat Davvesiida, Kárás1johka, Buolbmát, Deatnu, Unjárga, Davvi-Várjjat (Nord-Varanger), Mátta-Várjjat ja Várggaid suohkanat. Finnmárkku boazodoallu gal lei goitge dalle juo ovdánis1goahtán rádjedahppama man1n1el, ja unnit eanet heivehan iez1as geasse- ja dálveorohagaid od1d1a juohkima duohtavuod1aide. (Vrd. gov. 5.7.). Boazodoallobearráigeahc1c1i Nissena boazologu c1állagat 1915:s c1ájehit buoremuddui dássedis dili. Dalle árvvos1tallui Finnmárkku boazolohku sullii 100 650 bohccui. Lohku lei alimus almmolas1 lohku dassoz1ii. Nissen gal ii eahpidan ge go oaivvildii Finnmárkku boazodoalu oktan deat1aleamos ealáhusgeaidnun riikkaoasis. (Nissen 1920: 55, 56). Govus 5.7: Finnmárkku boazodoallu sullii 1915:s. (Nissen 1920: 54.) Artihkkaliin "Fjeldfinnerne og rendriften i Finmarken" (Finnmárkku boazosápmelac1c1at ja boazodoallu). Deaddeluvvon: Schřyen. Carl (red.) "Nordlandet". Kristiania 1920. (Aschehoug.) 6. KAPIHTTAL S1ibitdoallu ja eanandoallu 6.1 1300-LOGU S1IBITDOALLU Finnmárkkus eai leat dat buoremus lunddolas1 eavttut eanandollui. Dáidá lea dat okta ákkain go muhtun c1álli Budstikkenis 1832:s, várra Álttá proavas, Fredrik Rode, c1uoc1c1uhii ahte go Finnmárkku eanandoalu birra lea sáhka, de son gal navdá ahte dat lea eambbo jurddagovvideapmi go duohtavuohta. (Vrd. Drivenes 1985: 146.) Go geahc1c1á man dásis Lulli-Norgga eanandoallu lei dalle juo, de lea dán olbmos veahá duohta. Ii goitge gal leat riekta Finnmárkku eanandoalu jur nu dus1s1in dahkat go son dahká. Dát guoská died1usge ovddemustá s1ibitdollui. Od1d1a arkeologalas1 dutkamat duod1as1tit s1ibitdoalu Finnmárkkus gávdnon juo jagis 700. Várjjatguovllus c1ájeha namalassii Knut Odner bázahusaid mat duod1as1tit sávzza/gáicca leamas1 oassin sámi ealáhusheiveheamis nu áigá juo go birrasiid jagi 1300. Seammá guovllus gávdnojit maid s1ibihiid bázahusat gaskal 1400 ja 1530 rájes. Odnera oaivila mielde lea vejolas1 ahte sihke smávva- ja stuoras1ibihiid sáhttá duod1as1tit viidát dutkamiid vuod1ul ain árabut gávdnon (Odner 1992: 181). Ii mud1ui ge leat váttis suinna leahkit ovttaoaivilis go jearrá dáid bázahusaid vuod1ul lei go Várjjatsápmelac1c1ain duod1ai ollislas1 bivdoheiveheapmi244 gaskaáiggi loahpageahc1en. Lákkonjárgeaz1is Álttás gávdnat maid sámi duktásaji245 mii lea goit 1400-logu rájes. Lea jáhkehahtti ahte dát sáhttá mearkkas1it246 s1ibitdoalu álgodási Álttásápmelac1c1aid gaskkas (Nielsen 1990: 144). C1álalas1 oktavuod1as lea erkebisma Erik Valkendorf gii álggos namuha smávvas1ibitdoalu1500-logu álggogeahc1en (Valkendorf alm. 1901: 7). Jahkec1uod1i loahpageahc1en muitala Peder Claussřn Friis dasto ahte dác1c1ain ledje muhtun gusa (Claussřn Friis alm. 1881: 404). Juste dán áigodagas gávdno ovtta hollandalac1c1a c1albmevihtanc1ilgehus go son finai Várggáin borgemánus 1594. Son gávnnahii ahte olbmuin ledje sihke s1ibihat, sávzzat, gáiccat, spiinnit ja vuonccát. Rássi ii lean beare buorre su oainnu mielde, muhto go dan láddjii ja goikadii, de lei dálvefuod1arin s1ibihiidda. Dát ledje buorit ja buoiddit, dan mielde go son oinnii (vrd. Nielssen 1984a: 85). Dánskalas1 Charisius gii finai Várggáin 1599:s, ii govvidan dili seammá buorren. Son finai gid1d1at, jur vearrámus fuod1arváni áiggi, ja doaivvui dus1s1e guollebázahusaiguin olbmuid biebmat s1ibihiid. Sávzzat ja gáiccat jurse guolledávttiid, "eai ge oz1z1on olles jagis eará". (Nielssena mielde, 1984a: 85). Ovdalis namuhuvvon died1ut ledje jáhkkimis dác1c1a s1ibitdoalu birra, muhto maiddái sápmelac1c1ain, goit Oarje-Finnmárkkus, ledje s1ibihat 1600-logu álggogeahc1en (Nielssen 1984b: 103). Seammaládje died1ihuvvo C1áhcesulloguovllos leamas1, go Várjjatsápmelac1c1at 1590 rájes ledje riidalan dan guovllu dác1c1aiguin, iez1aset boazo - ja smávvas1ibitjohttimiid geaz1il ("rener og smaler"). (Niemi 1983: 187). Arent Berntsen gávnnahii iez1as c1állosis Finnmárkku eanandoalu birra 1650-jagiin ahte doppe ii s1addan gordni, muhto rássi sáhtii leahkit oalle olu, ja dainnalágiin sáhtte mán1gga báikkis gusaid atnit dálvet. Dan jahkodagas lei eará fuod1ar go suoidni unnimusat liikká deat1alas1. Dalle sii válde debbuid ja goikan guolledávttiid máid derpe ja duldehaste. Gusaide adde dán seaguhuvvon vátna suinniiguin máid geasset láddjejedje ja c1ohkkejedje gittiin ja sulluin boaittobealde. Go nu váttis lei eatnamis oaz1z1ut s1attuid ja ealáhusboad1u, de oz1z1o riddo- ja vuotnaássit borramus1a ja ealáhusboad1u measta dus1s1e mearraguolásteamis (Berntsen 1656 vuosttas1 girjjis. 2. oassi: 312). Vaikko s1ibitdoallu jáhkkimis ii lean nu stuoris dan áigodagas man birra dás lea muitaluvvon, de lei dat goitge deat1alas1. Mielki máid s1ibihiin oz1z1o, lei ovdamearkka dihte okta dain hárve C-vitamiidna gálduin mat gávdnoje. Varas fuod1arávdnasiid, nu go debbuid geavaheapmi, lei deat1alas1 C-vitamiinna ráhkadeapmái. 1668 matrikkelis247 bod1ii s1ibitdoalu dearvvas1vuod1a mávssolas1vuohta bures ovdan Oarje-Finnmárkku Ic1c1at suohkana válddahallamis. Das daddjui ahte heajos, unnán ja smávva gusaz1at mat girkosuohkanis gávdnojedje, dálvet bibmojuvvoje debbuigguin ja guoleoivviiguin, mii lei buoremus dálkkas skurbbetdávdda ja eará várálas1 dávddaid vuostá. (Nielssena mielde 1984a: 84). Nu go ovdalis c1ujuhuvvon, hedjonedje márkanguolásteami eavttut 1500-logus. Olbmot s1adde nannet daid eará ealáhussurggiid. Arnved Nedkvitne oainnu mielde lea 1600-lohku deat1alas1 áigodat Finnmárkku s1ibitdoalu ovdáneamis. Sihke sápmelac1c1at ja dác1c1at beros1tis1gohte eambbo s1ibitdoalus, man ekonomalas1 máksu dad1istaga stuorui dan jahkec1uod1is (Nedkvitne 1988: 136). 1694 rájes lea riddo- ja vuotnaguovlluid s1ibitdoalu vuosttas1 sullii rehkenaston logut248. Dat lea sundi Knaga eanangirji dahje "Matricul". Dat c1ájeha ahte lei s1ibitdoallu miehtá ámtta, sihke sápmelac1c1ain ja dác1c1ain. Ledje gusat, sávzzat ja gáiccat. Lohku ja s1ládja sáhtii rievddadit báikkis báikái, ja lei dan duohken man álki lei fuod1d1ara dábuhit, boazodoalu lotnolasvejolas1vuod1a (earenoamáz1it sápmelac1c1ain), dahje buriid guollebáikkiid sajádaga duohken249 (Knag alm. 1932). Riddo- ja vuotnaguovlluid opmodatjuoguid250 vuod1ul lea Alf Ragnar Nielssen 1685-1705 áigodaga dáfus c1ujuhan ahte Knaga died1uid vuod1ul ille sáhttá árvvos1tallat s1ibitloguid gaskamearálas1sturrodaga. Nielssena logut duod1as1tit baicca ahte ledje stuorát erohusat ies1gud1et guovlluid s1ibitlogus, ja maid erohusat sápmelac1c1aid ja dác1c1aid s1ibitlogus. Ovttalágan buohtastahttinvuod1u oaz1z1ut, geavahii son doahpaga S1ibitárvu, mii lea c1uovvovas1 málle mielde árvvos1tallon: 1 gussa = 6 sávzza = 6 gáicca = 6 spiinni = 3 bohcco (Nielssen 1984a: 96-97). Dán árvvos1tallanmálle mielde lei Áltá, dác1c1a oktavuod1as, ovddemusas. Doppe lei juohke bearras1a gaskamearálas1 s1ibitárvu gitta 5,7, ja Várggáin ges lei nu vuollin go 1,1 (Nielssen 1984a: 105). Olles Finnmárkku gaskamearálas1vuod1as lei sápmelac1c1ain stuorimus s1ibitdoallu, 4,4 S1ibitárvvuin juohke bearras1is1 ja dác1c1abearras1iin ges 2,9. Erohusa vuod1d1u lea eanemusat go sápmelac1c1ain ledje eambbo sávzzat ja bohccot, muhto sápmelac1c1at ledje s1ibihiid dáfus maid veahá ovdalis. Dan logut ledje 2,1 ja 1,9 (Nielssen 1984a: 109). Dác1c1at eai oro s1ibitdoalus ge leamas1 nu ies1birgejeaddjit go sápmelac1c1at. Nu lei vaikko 1600-jagiid eahpitkeahttá lei Finnmárkku dác1c1a s1ibitdoalu viidánanáigodat, man dác1c1a ássanbáikkiid lassáneapmi maid c1ájeha. 1610 rájes 1694 rádjái lassánedje dác1c1a ássanbáikkit 50:s 85 rádjái (Kolsrud 1961: 61), vaikko dác1c1aid lohku ollislac1c1at unnui (vrd. kapihttal 4.1.). 6.2 DILLI 1700-LOGU GASKU Oallut ámmátolbmuidc1ilgehusain 1700-logus c1ilgejuvvo dávjá eanandoalu ja s1ibitdoalu dilli. Ovdamearkan lea ámtamánni Colletta 1757 died1áhus. Konjunktuvrraid hedjoneapmi, earenoamáz1it dác1c1aid guovddás1 ealáhusa, guolásteami guovdu, govviduvvo bures doppe. Ámtamánni han gávnnahii ahte dác1c1at ledje ovdal ásaiduvvan garra guovlluide. Dat c1ájehii su oainnu mielde ahte sii geat doppe ásse, dus1s1e elle guolástemiin. 1750-jagiin atne veadjetmeahttumin dus1s1e dainna birget. Fertejedje vel leahkit gusat ja smávvas1ibihat (Collett 1757: 59). Son c1álii vel ahte eanandoallu ii sáhttán goassege s1addat nu deat1alaz1z1an, muhto livc1c1ii ávkkuhan veahá jus eanandoallit bargagoad1ás1e eatnama gieddin. Dalle eai dárbbahivc1c1e fatnasiin viez1z1at fuod1d1ara guhkkin (Collett 1757: 81). Eanas Finnmárkku ássit dagahedje iez1aset ja earáid ovdii go eai gilván eatnama, eai ge áidon eatnamiiddiset. Ovdamearkan namuhii son ovddit ámtamánni, Kieldsena, gii 10 gietti lei rahc1amiin bargan dállui, sullii beanagullama duohkái. Dáid lei áidon, muhto váivves ránnát njeide áiddiid ja dikte s1ibihiiddiset guohtut doppe (Collett 1757: 85). Ámtamánni lei diggemátkkiin muitalan álbmogii ahte gonagasa duohta dáhttu lei juohkehac1c1a oaz1z1ut c1orget ja gilvit eatnamiid iez1aset dáluid birra. Ii mihkke lean ábuhan, eai iez1aset buoret birgejumi jurdagat eai ge rán1ggás1tusnihttimat. Olbmot huksejedje vel návehiid nai nu lahka meara ahte dat doiddii duvttaid eret (Collett 1757: 84). Dán namuha maid major Schnitler (Schnitler III alm. 1985: 122). Dus1s1e Álttás ja Láhpi suohkaniin ledje soapmasat gilván dáluideaset birra. Mud1ui lei dus1s1e okta - Ákn1oluovttas- gii lei gilván. Eanas Finnmárkku ássit atne dán dárbbas1meahttun bargun, ja váivin. Go áiddiid birra lei sáhka, de gávnnahii gal ámtamánni ahte olu báikkiin lei váttis áidut. Buoremus gieddesihkkarastin lei dasto juohkehaz1z1ii guod1ohangeaskku251 bidjat. Dakkár báikkiin gos ledje olu ránnáz1at, berrejedje atnit searve ore252 ja vuovssá. Fuod1d1arváni geaz1il ii lean buorre beare olu gusaid atnit. Dan sadjái sáhtte olbmot sávzzaiguin bargat, oaz1z1ut ullu biktasiidda. Dán oktavuod1as livc1c1ii su mielas leamas1 sávahahttin bovdet guokte dahje golbma islándalas1 bearras1a sávzafárpmaid álggahit. Ámtamánni evttohii mud1ui 20 jagi dahje guhkit vearrobeassama sirddolac1c1aide Durdnos Sámis geat Guovdageidnui ja Ávjovárrái háliidedje ásaiduvvat, s1ibitdoalu álggahit dáin guovlluin mat easkkaládje ledje Norgii gullagoahtán. Jus ruot1a eiseválddit eai luoitán lobalas1 vuogi mielde fárret, de fertes1ivc1c1e váldit vuostá sin geat pássa haga bohte, vaikko sii eai s1attale álo buot ávkkálac1c1amussan riikkii ("gavnligste for landet"). (Eiseválddiid politihka birra kvena sisafárrejeddjiid ektui, gc1. kap. 4.7. ja 4.7.1.). Vaikko siseatnamis lei rásses1addu heittot, de sáhtii jeahkala, mii lei hui valjit, geavahit dan sadjái. Jeagelvátni ii boahtán s1addat goassege, su oainnu mielde, go fal áibbas gilde dan bordimis ráját. Jurdilkeahtes jeagelbordin lei billistan olu Finnmárkku ássiid ovdii. Seammalágan gildosa go jeagelbordimii, berrii maid bidjat gáiskeruohttasiid253 gaikumii. Dat gievrudii buot lágan s1ibihiid, muhto ii s1at báljo gávdnon go ledje loaktán dan. Ámtamánni ii geahc1c1an litna c1almmiiguin mearrasápmelac1c1aid eallingeidnui. Son c1uoc1c1uhii dáid sápmelac1c1aid billistan eatnama iez1aset golgodiliin, oaivvehis vugiin njáskan soahkevuvddiid ja dán bokte váldán eanas guolbaniid (Collett 1757: 86/87). Dáid olbmuid birgejupmin ("Oeconomie") lei go sis lei geasse- ja dálvebáiki. Dálvebáikki válljedettiin gehc1c1e gos lagamus vuovdi lei. Sis galge álo leahkit olu boaldinmuorat, lieggasa doalahit. Doppe gos sii ledje leamas1, sáhtte 3 álen guhkosas1 jalgn1át báhcán. Go lagámus vuovdi lei nohkan, ohcagohte od1d1a dálvebáikki. Gokko jalgn1át miske, duktejuvvui eanan, ja dakko s1attai dávjá buorre rássi. Sis lei iez1aset mielas vuoigatvuohta láddjet dáid suinniid, go oaivvildedje iez1aset gilván daid. Ámtamánni árvvos1talai buot sápmelac1c1aid dáinnalágiin iez1aset gittiid oz1z1on. Sápmelac1c1at vel dasto láddjejedje dus1s1e buoremus báikkiid dáin gittiin. Dán oktavuod1as c1uoc1c1uhii ahte earát sáhtte sin man1is láddjet sullii seammá olu dan giettis (Collett 1757: 88). Mearrasápmelac1c1aid geassebáikkis fertii leahkit suoidni doarvái s1ibihiidda, máid eai guod1ohan ge. Ámtamánni oaivvildii dán billisteaddjin sidjiide geain ledje áidojuvvon eananbihtát láhkosis. Ámtamánni dárkilis evttohusas vuohttá bures movt dalá Finnmárkku eanandoaluin lei: 1. Buohkat galge guod1ohit dahje bearráigeahc1c1at s1ibihiiddiset. 2. Juohke olmmái galggai dábuhit 6 rindda máid sáhtii goallostit gárdin dálu lahka. Doppe galge s1ibihat leahkit go bohc1e daid. 3. Ii oktage galgan diktit meara doidit duvttaid. Daid galggai bid1get gilvvabáikkiide máid juohkehaz1z1ii c1ujuhedje. 4. Ii oktage oz1z1on dáluid lahka darffi loggut. 5. Gokko muhtun gáikkodii goad1i dahje eará vistti, ja gosa od1d1asit ii huksejuvvon, galggai jalget, vai rássi s1addá. 6. Guollebázahusaid galggai roggái rádjat, amas haksogoahtit. Man1n1el galge duktan geavahuvvot. 7. Doppe gos debbot gávdnojedje, galggai juohkehas1 geatnegahttot 20 gielkáguorpmi viez1z1at iez1as eatnamii. 8. Heasttaid galggai lávz1z1is atnit, vai eai njeaidán áiddiid. Sii geat rihkko njuolggadusaid, galge sáhkuid oaz1z1ut, spánska luhkain254 rán1ggás1tuvvot, heahppás1anholgii255 biddjojuvvot dahje giddagassii gos dus1s1e láibbi ja c1ázi oz1z1o. Vuolitfáldit256 ja sámilensmánnit galge bearráigeahc1c1at ahte doahttaledje njuolggadusaid. Jus eai, de s1adde sii iez1a gillát. 6.3 EANANMIHTIDEAPMI. EANANC1ÁLIHEAPMI257. 1775 EANANJUOHKINMEARRÁDUS.258 Ámtamánni Collett dagai ovtta ládje sága man vuod1ul 1775 eananjuohkinmearrádus bohciidii, ja mii vuosttas1 geardde dagai vejolaz1z1an Finnmárkkus eaiggádus1s1at priváhta eatnamiid. Earenoamáz1it orui dác1c1aálbmogis hui moivi láddjengittiid dáfus. Ies1gud1et guovllus ámttas bohte died1ut mat muitaledje c1orbmalága259 geavaheami birra. Juohkehas1 dagai nu movt ies1 háliidii. Muhtumat ledje váldán eambo eatnama go nagodedje gilvit, earáin ges lei beare unnán. Ámtamánnit bihko maid go sii geat ledje beare olu váldán gittiid, eiseválddiide died1itkeahttá adde daid fulkkiide. Dan dihte berrii eananvearu260 gáibidis1goahtit. Dainnalágiin diehtigohte ássit goal sin eanan lea. Finnmárkku eatnamiid berrii mihtidit ja kártet, ja dasto juohkit dáid ássiide. Sin galggai dasto c1álihit gonagaslas1 allatvuod1a fásta eanandoallin ("Hans Majestćts Fćste břnder") (Collett 1757: 91). Doppe gos eanandoalu buorebut doivo lihkostuvvat, galge eambbo eatnama juohkit go áhpegátti garra báikkiin, gos guolli lei valjit (..."skarpe stćder ved Havet, hvor Fiskeriet er overflřdigt") (Collett 1757: 91). Dát lei ollásit "Finnmárkku Bajásc1uoz1z1eleami" jurdaga mielde, ahte buohkaide galggai birgejumi sihkkarastit buoremus c1ad1ahahtti vugiin. Colletta mihtidanjurdda ii vuoitán ovttatmanu. Easkka 1775:s, go Fjeldsted lei ámtamánnin, lei eananbihtáid juohkin261 priváhta opmodahkan láddan c1ad1ahuvvot. Dalle almmuhuvvui ng. eananjuohkinmearrádus Křbenhámmanis. Dat lei gohc1c1un Finnmárkku ámtamánnái, máid ámtamánni Fieldsted ies1 lei c1állán, mas ledje oalle dárkilis njuolggadusat dán od1d1a mearrádusa262 c1ád1aheapmái (vrd. Třnnesen 1979:135 ff). Dán oktavuod1as lea mearkkas1ahttin veara ahte Fieldstad ii c1uovvolan Colletta jurdaga "gonagaslas1 allatvuod1a fásta eanandolliid" birra. Orrunbáikkit gálge leahkit ies1eaiggáduvvon263, muhto árbevuoigatvuod1a264 haga. Daidda Finnmárkku guovlluide main sáhtii navdit gávdnat vissis eanandoallobirrasa kvena dahje dác1c1a eanandoallokultuvrra vuod1uin, lei eananjuohkinmearrádus eahpitkeahttá lávki eanandoalloárbevieru nannema guvlui. Mud1ui Finnmárkkus, ee. riddo - ja vuotnaguovlluin gos mearrasámi jahkodatjorru265 lei eallime, sáhtii leahkit nuppeládje (vrd. kap. 6.2). Dutkit leat maid c1uoc1c1uhan ahte eananjuohkinmearrádusa bokte oz1z1o eiseválddit veahkkeneavvu jávkadit mearrasámi áigodatjohtolagaid.266 Dákkár geahc1c1amiin ii lean eananjuohkinmearrádus makkárge mied1iheapmi ii ge vuoigatvuod1aid almmolaz1z1an dahkan267, muhto baicca njuolggadussan mearrideaddji oaiviliin268 (Paine 1958a: 174). Mearrádusa bokte galggai juohke bearas1 oaz1z1ut doarvái eatnama birgejupmái, dahje njealji gussii dahje gávcci sávzii dálvesuoinni oaz1z1umii. Nu guhkás go vejolas1, galge olbmuide juohkit daid báikkiid gosa juo ledje ásaiduvvan. Eahpitheahttá lei dát mearkan dasa ahte almmolaz1z1an dahkat dan dili mii juo lei. Vuosttas1 20 - 30 jagi c1ad1ahuvvui eananjuohkin measta aivve Oarje-Finnmárkkus, earenoamáz1it Álttá-Dálbmeluovtta guovllus. Doppe ásse maid eanemus dác1c1at ja kvenat, ja doppe lei nannoset enandoalloárbevierru go mud1ui Finnmárkkus. Oppalas1 govva lea goitge ahte priváhta eatnama háhkamis ledje dus1s1e unnánas1 váikkuhusat álggos. Lars Hess Bing lea várra juste máhttán válddahallat eananjuohkindilálas1vuod1aid dan 20 jagi dakka man1n1el 1775. Son muitala ahte bálkáhedje guokte eananmihtideaddji - nuppi Nuorta- ja nuppi Oarje-Finnmárkui. Man1it namuhuvvomis lei vel veahkki. Nuorta-Finnmárkkus ii mannan nu beare bures. Doppe heaittihuvvui eananjuohkin muhtun ássanbáikkiin. Sivvan dása lei eananmálle ("Landets Beskaffenhed"), ássiid jurddas1anvuohki ja johtti eallinvuohki, máid dan áigge eai mied1ihan lonuhit fásta ássanbáikkiiguin - ja dan dihte lei dus1s1ás juohkit eatnama ("...saa at altsaa Jorddelingen vilde vćre unyttig"). (Hess Bing 1796: 146-147). Dás vuohttá maid ahte eanandoallogeasku ja rán1ggás1tusmearrádusat mat ásahuvvojedje gávpenjuolggadusaid269 41. paragráfii borgemánu 20.b. 1778, eai c1ad1ahuvvon. Dohko lei c1állojuvvon ahte jus báhpat dain báikkiin gos eananjuohkin juo lei c1ad1ahuvvon, vihahedje boaresbártniid geat eai sáhttán c1ájehit sierra "eananjuohkinreivve"270, dahje ámtta báikeduod1as1tusa271, sáhkkohalle báhpat 10 riikkadáleriin. Báikeduod1as1tus galggai gustot anihahtti gieddái dahje dakkár báikái máid sáhtii njáskat fásta ássanbáikin, "...gosa easkkanáitalan olmmos1 sáhttá ásaiduvvat ja eanandoaluin bárgat lassin guolásteapmái". (Schou 1795: 97). Nuorta-Finnmárkkus, ovdamearkka dihte Deanuleagis, mii earret Álttá dál lea Finnmárkku buoremus eanandoalloguovlu, ii leat vuosttas1 eananjuohkin pántagirjjiis272 mielde ovdal bures 20 jagi man1n1el 1775. Eananjuohkin ii c1ad1ahuvvon nu beare stuorrát dán guovllus ovdal 1800-lohku lei bures álgán. Buohtastahttima dihte sáhttá namuhit ahte 1790 gaskkamuttos lei c1álihuvvon eanan273 629 ássanbáikái Oarje-Finnmárkkus, namalassii Hammerfeastta, Láhpi, Ákn1oluovtta, Muosát, Álttá ja Goaskinvákki diggeservviin (Hess Bing 1796: 147). Manne nu man1n1it dasto álge eananjuohkimiin eará guovlluin ? Dása leat eanet ákkat: 1. Earenoamáz1it sápmelac1c1ain ledje guokte, dahje golbma ássanbáikki jagis, johtolagaiguin gaskal vuonaid dahje johkalegiid. Dan dihte ii doallan dus1s1e okta ássanbáiki. Sundi Paus, guhte dovddai mearrasámi eallinlági ja ealáhusheiveheami hui bures, lei 1769:s árvalan ahte galggai vuhtii váldit dán, ja juohkit sidjiide sihke geasse- ja dálvebáikki (Paus alm. 1908: 15/16). Dát ii váldojuvvon vuhtii 1775:s. 2. Ledje unnán olbmot ii ge báljo lean gilvu báikkiid nalde. Álttávuotna lei várra áidna báiki gos ii lean nu. 3. Olbmuid árbevierru ja dolos1 vierut. Juohkehas1 did1ii gud1et eatnamat ja láddjenbáikkit sutnje gulle, ja gud1et ránnáide gulle. Dan dihte ii mannan oktage dárbbuhemet earáid geavahanguovlluide. Deanuleagis c1ilge muhtun cealkka 1820-jagiin dán dolos1 vieruiduvvon- ja oamastanprinsihpa274 hui bures: "soahpamus1at ja oamasteamit nannejit dás muhtun vuoigatvuod1aid, mat leat eambbo bassi go máid máilmmálas1 váldi c1ujuha" (Fellman J. I. 1906: 422.) Juste dán ás1s1is lei guollebáikkiid juohkimis sáhka, muhto sámi servvodaga dolos1 vieruiduvvanrievtti275 fápmu gustui sihkkarit eanas eará riggodagaide, ovdamearkka dihte eatnamii mii juo lei anus. 4. Vuosttas1 eananmihtideaddji orui Álttás. Nu son died1usge válddii Álttá ja Láhpiguovllu ovddemus. Mud1ui ii lean olmmos1 eananmihtideaddjivirggis galle jagi 1775 rájes, ee. dan dihte go juhkkojuvvon eatnamiid vearru galggai gokc1at dan bálkká. 50 jagi man1n1el eananjuohkinmearrádusa lei dilli nu ahte earenoamáz1it mearragátteássi sápmelac1c1at unnán c1uvvo 1775 mearriduvvon eananháhkama276. Finnmárkkulávdegoddi moittii dán garrasit 1826:s. Dat oaivvildii mearrasápmelac1c1aid iez1aset sivalaz1z1an dasa go ies1rád1álac1c1at "stáhta eatnama" válde háldoseaset. Sii válljejedje dasto vuovdeeatnamiid. Dohko huksejedje god1iid, muhto fárrejedje fas moadde jagi man1n1el, go lagamus vuovddi ledje loaktán. Eai doppe ge ássan guhkit go dassoz1ii lagamus vuovddi ledje c1uollan. Dát ii lean Finnmárkkulávdegotti mielas dus1s1e vuovddi billisteapmi. Lei vel vearrát go dát johtti sápmelac1c1at eai beros1tan njáskat ja bargat eatnama, muhto dus1s1e c1ohkkejedje suoinni mii das lei lahkosiin, dálvefuod1arin (Budstikken 1830: 246). Mearrasámi ealáhusvuohki áigodatjohtalemiiguin, man vuod1d1un lei ies1gud1et riggodagaid geavaheapmi, lei nappo ollásit eallime 1800-logu vuosttas1 oasis. C1akc1aeanan gos oz1z1o dálvefuod1d1ara lei dus1s1e okta dain riggodagain. Muhto dán heiveheami eai s1at eiseválddit dohkkehan. Go lei sáhka Finnmárkku ies1gud1et guovlluin, lei dat Finnmárkkulávdegotti govvideaddjin go died1ihii ahte eananjuohkinmearrádus ii lean nu olu váikkuhan Nuorta-Finnmárkui, muhto dat maiddái doppe lei veahás1 ovdánan man1imus áiggiid. Olu gittiid geavahedje ain almmá makkárge almmolas1 dohkkeheami277, ovdamearkka dihte ámtaduod1as1tusa, haga (Budstikken 1830: 242, 244). Lávdegoddi goitge várrii váldimis olbmuin vuoigatvuod1a mii sis juo lei, ja doarjjui boares geavaheami almmolac1c1at dohkkehit. Vuod1d1ojurddan lei, nu go 1775:s, ahte juohke bearras1ii galggai juohkit eatnama mainná sáhtii ealihit iez1as. Galggai maid váldit vuhtii, nu go ámtamánni Collett lei árvalan 70 jagi ovdal, ásai go bearas1 mearragáttis gos guolásteapmi lei oaiveealáhussan, vai ásai go siseatnanguovllus. Vuosttas1namuhuvvomat dárbbas1edje 3-4 gussii dálvefuod1d1ara ja guohtuma ("Qvćghřveders Vinterfs1ring og Grćsning"). Siseatnanássit, geat eai bivdán guoli, galge lávdegotti oaivila mielde oaz1z1ut eatnama biebmat 8-12 gusa ja bargovuovssá. Stuorit bihtáid galggai ovddemustá juohkit sidjiide geain juo lei ámtaduod1as1tus eatnamiidda, muhto maiddái go stuorit eatnamiid ledje geavahis1goahtán ámtaduod1as1tusa haga (Budstikken 1830: 245). 6.4 EANANDOALLU JA LOTNOLASEALÁHUSAT278 Makkár eanandoaluin barge 1800-logu álggus? Álttás, mii dassoz1ii lei leamas1 Finnmárkku buoremus eanandoalloguovlu, lei 1801:s dus1s1e okta geas eananddoallu lei áidnafidnun ("eneyrke"). Muhto son maid lassin c1uohpai muoraid boaldámus1s1an ("Brćndehugst") (Minde 1975: 111-112). Lotnolasealáhusat ledje dábálac1c1at. Sápmelac1c1at ledje juo vuordimis eanemus ealáhuslonuheaddjin go buohtastahttá dác1c1aiguin ja kvenaiguin. Dábálac1c1amus ealáhuslonohallan buot Álttá c1earddalas1 joavkkuin lei guolásteapmi ja s1ibitdoallu, nu go mud1ui Finnmárkkus ja eanas Riddo-Norggas. Sápmelac1c1ain lei unnit joavku geat lotnolasat guolástedje ja bohccuiguin barge, dahje sihke guolástemiin, eanandoaluin ja boazodoaluin (Minde 1975: 109-111). Dát sáhttet leamas1 dolos1 sámi lotnolasealáhusvuogi doalaheaddjit, mii 1600-logu loahpageahc1en lei oalle dábálas1 (geahc1a kap. 6.1). Muhto sáhttet maid leamas1 olbmot geain ii lean s1at boazodoallu áidna doaibman, muhto geain ledje veahá bohccot mat soite leamas1 earáid geahc1us. Lotnolasvuod1at main boazodoallu lei guovddáz1is, nohke Álttás 1800-logu vuosttas1 oasis, muhto boazodoallu ii oalát nohkan Álttá-Dálbmeluovtta guovllus. 1865:s lei oppalas1 s1ibitdoalus bohcco oassi sullii 3 % (Drivenes 1975: 183). Dát ledje várra vuojánat ja geahc1c1obohccot. Ámtta 1866-70 vid1ajagidied1áhusas muitaluvvo boazodoalu birra ahte riddosuohkaniin ledje olbmuin bohccot vuojánin, dahje mearrasápmelac1c1at ledje árben bohccuid boazosáminieiddaiguin náitalemiid bokte. Dákkar dilálas1vuod1ain dikte bohccuid boazosápmelac1c1aid ealus, sin geahc1u vuolde, eai ge lean oassin eaiggádiid s1ibitdoalus ("...og danne saaledes ingen Del af hine Herreders Fćdrift.") (FAB 1866-70: 9). Almmolas1 statistihka mielde orro ealáhuslotnolasvuohta hui olu unnon 1800-logus seammás go eanandoallu "áidnafidnun" bod1ii sadjái. Nu go namuhuvvon ovdal, died1ihuvvui 1801:s Álttás dus1s1e okta geas eanandoallu lei áidna virgin, ja buohtalas almmolas1 died1ihuvvon lohku 1865:s lei lassánan 308 olbmui. Dát lohku gal govvida beare ovttageardánit (Drivenes 1975: 48,58), muhto dat govvida mannolaga. Eanandoallu s1attai deat1aleabbo. Leat goitge stuora váttisvuod1at fidnostatistihka geavaheamis. Dán leat oallugat c1ujuhan, ee. Einar Arne Drivenes, ahte statistihkat mat leat vuod1d1uduvvon olmmos1lohkamiidda, eai muital lotnolasealáhusaid birra servodagain gos fidnoerohusat leat unnit. Nappo dagaha vuohki movt fidnuid c1állá statistihkkii stuorit sierradási279 go mii duohtavuod1as lea (Drivenes 1975: 46). Oaz1z1u dasto jurddas1it ahte vaikko eanandoallu lei s1addan deat1aleabbon muhtun guovlluin, de lei boares lotnolasealáhusheiveheapmi280 ain deat1alac1c1amus 1860 birrasiid. Muhto dása eai liikon ámmátolbmot ja eanandoallobargit. Álttá eanandoallosearvvi, vuod1d1uduvvon od1d1ajagemánu 6.b. 1859 (vrd. Slettjord 1980: 34), c1állosis c1ilgejuvvui Álttá ássiid ja sin lotnolasealáhusaid birra govvideaddji vugiin. Sin ártegis giella ja dábit ledje hehtten sin buot died1uid háhkamis ("Eiendommeligheder i Sprog og Skikke"). Sii ledje apmasat buot servvodatvuoin1n1aide ja ávkkálas1 servvodatdoaimmaide ("...Samfundsaand og gavnlig Fćlledsvirksomhed"), ja dan dihte ledje ies1gud1et sajis, nu go mánnávuod1as ledje hárjánan, bargan buot lágan ealáhusaiguin. Dat ledje ee. vuovdebargu, guolásteapmi ja s1ibitdoallu. Dát lei dagahan sin headjun buot doaimmain ("Fuskere i alle fag..."). (Vrd. FDaf 1859: 23). Eai eanandoalloeatnamat ja láddjenbáikkit ge lean Lulli-Norgga eanandoallomihttomeriid mielde. Finnmárkku siseatnansuohkaniid suohkanvearuheami láhkaevttohusa oktavuod1as gehc1c1e maid eaiggádus1s1anhámádaga281. Dán oktavuod1as gávnnahii departementa ahte Oarje-Finnmárkkus, earenoamáz1it Álttás, ledje hui eahpec1ielga eaiggádus1s1andilálas1vuod1at. Ovtta olbmo eanan ii dábálac1c1at lean ovtta sajes, muhto ledje ássanbáikkit guolbaniin duokko dákko. Dáidda gulle dávjá 10-12 ládjogietti, maid gaska sáhtii leahkit okta-guokte beanagullama (O. No.44/ 1859-60: 2). Departementa gohc1odii dán oktavuod1as Finnmárkku eanandoalu unna lassiealáhusaz1in ("en ubetydelig Binćring"). Dan dihte ii sáhttán vearuhit282 dus1s1e matrikkelvelggiid283 vuod1ul (O.No. 44/1859-60: 2), ja Finnmárku han ii lean vearromatrikulerejuvvon.284 Ámmátolbmuid oainnu mielde galge divvut eanandoallodilálas1vuod1aid. Dan dihte vuod1d1uduvvui Finmarkens Landhusholdningsselskab (Finnmárkku eanandállodoalu searvi) njukc1amánu 19.b. 1859 (Ytreberg 1959: 28). Dán namman s1attai man1n1el nu go diehtit Finmark landbruksselskap (Finnmárkku eanandoallosearvi). 1900-logu álggus guorahalai ealáhusa riikka alimus ámmátolmmos1 - eanandoallodirektora, ámtta eanandoalu. Su c1ilgehusat Finnmárkku eanandoalu ja eaiggádus1s1anhámiid birra ("Landbruget og Eiendomsforholdene i Finnmark"), c1ájehit ahte eanandoallu dad1istaga lei lotnolasat eará ealáhusaiguin, vaikko eanandoallu mán1gga guovllus dál lei s1addan deat1aleabbon go lotnolasvuod1a eará suorggit. Go ollislac1c1at geahc1ai ámtta, lei eanandoallu dus1s1e hui hárve s1addan measta áidnafidnun (Eanandoallodirektora 1901: 66). Finnmárkku eanandoalu oaiveulbmilin lei, ja galggai álo leahkit, s1ibihiidda suoinni dábuhit ("frembringe Fřde for Husdyrene") (Eanandoallodirektora 1901: 45). Eanandoallodirektora gávnnahii ahte buot ássan, ja measta buot Finnmárkku gilvojuvvon eanan, dábálac1c1at lei meara dahje stuorit c1ázádagaid lahka. Mearra ja c1ázádagat ledje lunddolas1 johttingeainnut ja doppe lei eanas álbmoga birgejupmi (Eanandoallodirektora 1901: 66.) Mearrasápmelac1c1aid dolos1 heiveheapmi s1ibitjohttimiiguin lei bárrahis eallime jahkec1uod1i molsumis. Dát govviduvvui ee. ámtaagronoma Unjárgga válddahallamis. Eaiggáduvvon eatnamat ledje bid1gejuvvon mán1gga bihttái duohko deike - dávjá ledje guhkkin eret eaiggáda ássanbáikkis. Dát mielddisbuvttii dan "ipmas1a" ("Besynderlighed") ahte bearas1 dássedit johtalii moatte geardde jagis, iez1aset eatnamiid gaskal, ja nappo ledje mán1ga ássanbáikki. Ámtaagronoma oaivvildii ahte dát died1usge lei heittot mán1gga dáfus, ja anii ahte das fertii beassat boahttevas1 mihtidemiid bokte (c1uovusin Eanandoallodirektora 1901: 78). Ámtamánni humai maid Deanuleagi buriid lotnolasvejolas1vuod1aid birra gaskal eanandoalu ja eará ealáhusaid. Gid1a miehtá, go mearragáttis lei valjimus guolli, sáhtte Deanuleagi eanandoallit bivdit guoli c1uozakeahttá eanandollui, dan dihte go eananbargu dábálac1c1at ii álgán ovdal go gid1d1aguollebivdu nogai. Luosaid gal sáhtte bivdit Deanus eanandoaluin oktanis - ja dát guolásteapmi gal ii addán unnán sisaboad1u ássiide (c1uovusin Eanandoallodirektorii 1901: 85.) Dát guoskkai leagi vuolimus oassái, muhto c1ázádatgierragis lei seammá málle. Kárás1joga dálonat285 elle lotnolasat johkaluossabivdduin ja vuovdebargguin. Ovttaidmielde manne nuorra olbmát mearragáddái gid1d1at ja geasset, meara bivdit. Ii goitge lean dábálas1 johttit mearragáddái. (C1uovusin Eanandoallodirektorii 1901: 90.) Kárás1joga eanandoalloheiveheapmi lei huksejuvvon áigodatjohtolagaid nala. Kárás1johdálonat han johte s1ibihiiddisetguin geassesadjái Ássebáktái, gos sis maid lei deat1aleamos luossabuod1d1u, Bean1gir (vrd. Westrheim 1978: 86, 199/200, Nissen 1909: 44, Pedersen 1988.) C1earddalas1 girjjálas1vuod1as lea geassesaji heiveheapmi luossabivdduin deat1alas1 oassin, nu go Kárás1jogas lei, gohc1oduvvon luossageassesajdoaibman (Westrheim 1978: 87). Ámtaagronoma Nilsen - riikkas dat olmmos1 gii jahkec1uod1i molsuma birrasiid did1ii buot eanemus Finnmárkku oppalas1 eanandoalu birra - c1ilgii bures sámi ja dác1c1a eanandoalu erohusaid jahkec1uod1i molsuma birrasiid. Dálu eatnansturrodaga, dajai son, fertii mihtidit eará mihtuiguin go geahc1ai man olu eatnama sápmelas1 dárbbas1ii ássansadjái, dan ektui man dác1c1a dárbbas1ii. Sápmelas1 ii váldán dus1s1e suoinni s1ibihiidda. Riddogáttis sii geavahedje guollebázahusaid, debbuid ja rissiid. Siseatnamis, ee. Kárás1johguovllus, lei jeagil. Dábálac1c1at lei valjit jeagil. C1akc1at borde jeahkáliid c1oaltun, ja dálvet geasehedje dáid ruoktot. (C1uovusin Eanandoallodirektorii 1901: 91). Ámtaagronoma gal dajai juo ahte dác1c1at eai dohkken eanandoaluin bargat muhtun Finnmárkku guovlluin. Dan dihte lei jáhkkimis vearrut Kárás1joga govvidit guovlun gosa vierrásat - dác1c1at - berrejedje fárret eanan- ja s1ibitdoaluin bargat. "Doppe eai birgen earát go sápmelac1c1at,...", go doppe ledje nu mán1ggalágan ja earálágan eallineavttut go mud1ui riikkas. "Muhto sápmelac1c1aide, geat leat bajáss1addan doppe ja hárjánan dilálas1vuod1aide, sidjiide leat guovllus buorit vejolas1vuod1at." (C1uovusin Eanandoallodirektorii 1901: 91). 6.5 GILVINMUDDU, FUOĐĐARDÁBUHEAPMI JA DIENAS Álttás gilvigohte muhtumat gittiid 1850 birrasiid. Ovdal dan áigge unnán sihke veltejedje ja rogge286. Suinniid lei álkimus viez1z1at niittuin287 (Drivenes 1975: 199). 1900-álggogeahc1en c1álii eanandoallodirektora ahte Finnmárkkus ii lean gilvojuvvon eanan beare viidát. Ain viz1z1e eanas fuod1d1ara meahcis, luonddugittiin288 ja niittuin. Ekstensiiva suoidnes1attuid dábuheapmi lei nappo ain hui dábálas1. Go ruovttugittiid gilve, de eanas dus1s1e njáske rod1uid, bolto ged1ggiid ja jalgejedje bovnnaid. Dus1s1e muhtomin dáhpáhuvai ahte gilve dahje duktejedje eatnama. Eanandoallodirektora dajai dán oktavuod1as ahte ámtta olbmot beros1tedje unnán eanandoalus, ja barge nu unnán go vejolas1 lasihit suoidnes1attu. Ii veaháge "...diehtu lean dan birra ahte eatnama sáhttá ráhkadit buorren dienasgáldun". (Eanandoallodirektora 1901: 7-9). Eahpitkeahttá lea dát died1ut riekta. Logut duod1as1tit ovdamearkka dihte 1901-07 jagiin dus1s1e sullii 230 mihtu gilvima jahkásac1c1at, oppa ámttas. Áltá ja Dálbmeluokta (Talvik) gilve juo 165 mihtu, nu ahte mud1ui Finnmárkkus gilve gaskamearálac1c1at 65 mihtu jahkásac1c1at. 1907 loahpageahc1en ledje 4 683 doalu Finnmárkkus. Olles 3 625 doalu dáin ledje gittiid ja gilvojuvvon eatnamiid haga. Áidojuvvon luonddugiettit289 dahke sidjiide 53 919 mihtu. Dát lea gaskamearálac1c1at 14,8 mihtu juohke dollui. 1 058 doalus lei nappo veahá gilvojuvvon eanan, muhto 962:s dáin lei unnit go 20 mihtu. Sin gaskamearri lei 3,2 mihtu gilvojuvvon eanan. Doaluide main ledje unnit eanet gilvojuvvon eatnamat, bod1ii dasalassin vel 21 311 mihtu luonddugieddi. Ollislas1 áidojuvvon eanan lei dasto 81 790 mihtu 1907:s (vrd. Ot. prp. nr. 10/1914: 67, 84, 92, f.). Dábálas1 suoidnes1addu juohke luonddugietti mihtus jahkec1uod1i birrasiid lei 170-180 kg suoidni (Eanandoallodirektora 1901: 77). Buohtastahttojuvvon loguiguin 1983:s lei gilvojuvvon gittiin lagabui 500 kg buvttadeapmi juohke mihtu nammii. (Died1uid leat oz1z1on Deanu eanandoallokantuvrras, borgemanu 23.b. 1983). Raporttain earenoamáz1it ovdal jahkec1uod1i molsuma sivahallojit Finnmárkku s1ibitdoallit dávjá go eai dábuhan doarvái suoinni dálvefuod1arin. Riddo- ja vuotnaguovlluin sáhtii biebmat s1ibihiid muhtun muddui debbuiguin ja guollebázahusaiguin. Dán oktavuod1as eai dalá ás1s1edovdit jáhkkimis ipmirdan meara fuod1d1arlasi árvvu. Sii dus1s1e oidne man unnán suoidnekiluid dálvái c1ohkkejedje (Drivenes 1975: 212). Muhto nealgudeapmi lei goitge oalle dábálas1. Ámmátolbmot eai geahc1c1an litna c1almmiiguin dása. Dus1s1e soames hárve olmmos1 oinnii dan siskkáldas oaivválas1vuod1a290 ja sáhtii nealgudeami c1ilget álbmoga oainnuin. Vuosttaz1ettiin sis lei F. Rode 1830 birrasiid. Son oaivvildii ahte s1ibihiid buktagat ledje dábálas1 olbmo deat1aleamos ealáhussan geasset. Dalle ii lean dus1s1e dárbbas1las1 eanemus vejolas1 buvttadeami oaz1z1ut, muhto maiddái go gusat dábálac1c1at gudde man1n1idálvvi, lei measta dus1s1e geassebuvttadeapmi vejolas1. Geasset ii lean fuod1arvátni. Dalle lei s1ibihiidda guohtun vaikko logi geardde eambbo s1ibihii. Dan jahkodagas go eaiggát oac1c1ui eanemus ávkki s1ibihiin - geasset - oz1z1o s1ibihat eambbo go doarvái suoinni, lez1z1e dál dus1s1e moadde gusa dahje olu. Dan dihte livc1c1e beali eambbo s1ibiha addán olu eambbo buktaga go dus1s1e bealli. Dan dihte livc1c1ii "ipmirdahtti, jus son geahc1c1ala nu olu s1ibihiid atnit go fal nagoda dálvvi biebmat." (Rode 1842: 143.) Doallovuogis lei olggobealde fuod1ardábuheapmi lunddolas1 ja c1ielga oassin lagasbirrasa sámi árbevirolas1 geavaheamis. Fuod1arc1ohkkema sáhtte lotnolasat bargat eará doaimmaiguin. Olu báikkiin lei siseatnanguolásteapmi, lubmen ja luossabivdu vejolas1 seammás go láddjejedje niittuid. Dávjá sáltejedje guoli máid bivde, ja guollebázahusaid ges c1ogge givlloide291, s1ibihiidda dálvái. Nu s1attai siseatnan- ja luossabivdu maid oassin dálverfuod1ardábuheapmái. Jeahkáliid borde man1n1ic1avc1c1a, ja sáhtte bargat dan oktanis muorrac1uohppamiin. Dáid buktagiid geasehedje dálvesiivvus ruoktot. Dán geaseheami sáhtii maid heivehit eará bargguide, ovdamearkka dihte rievssatbivdui, guolásteapmái ja daid geaseheapmái. Várra dagahii ruos1s1agávpi maid dása go olbmot eai lean nu vis1s1alat ja án1girat gilvit mearriduvvon, fásta eananbihtáid. Pomoraid buktin jáfuin juolui vel s1ibihiidda nai fuod1aroassi dálvet, "veahá oston, veahá ja eanas guolásteami bokte dábuhuvvon - go lonuhedje ruos1s1ain jáfuid guliiguin máid geasset bivde" (FAB. 1896-1900: 20). Robert Paine atná ruos1s1agávppi mávssolaz1z1an mearrasápmelac1c1aid eanandoallobuvttadeapmái, go jáfodábuheapmi mearridii man olu mielkki, vuosttá, vuoja ja bierggu buvttadedje (Paine 1958a: 177). Ruos1s1a jáfovuovdin lea dasto searvvis c1ilgeme dan go olbmot nu unnán beros1tedje eatnama gilvimis, mainna oallugat 1800-, ja muhtun muddui vel 1900-logus, váivahuvve. Oaiveváidalussan lei go mearrasápmelac1c1at eai beros1tan doarvái suoinni háhkat s1ibihiidda. Dat máid dát moaitit dábálac1c1at eai váldán vuhtii, lei ahte mearrasápmelac1c1aide ii álo lean suinniid háhkan eanemus gánnáhahtti. Baicca sáhtii s1ibitdoalu oktavuod1as eanemus gánnáhahtti geasset guolástit, lonuhan váste jáfuiguin. Dát sáhttá maid leahkit okta c1ilgehusain go áigodatjohttimat s1ibihiiguin, lotnolasat guolástemiin, sáhtte ceavzit nu guhká muhtun riddoguovlluin. Gusat ledje sierra nális292 - "Finnmárkkugusat" - mat heivejedje bures dilálas1vuod1aide. Gaskamearálas1 buktaga árvvos1talle leahkit 1 000 lihttera jahkásac1c1at, muhto lea eahpesihkkaris lohku. Ii dáidán oktage dállu ámttas gos "...juobe geahc1c1alan ge ledje mielkerehketdoalu fievrredit". (Eanandoallodirektora 1901: 7, 14. f.). Sávzza atne gánnáhahtti s1ibihin. 1890 birrasiid ledje sullii 25 000 sávzza ámttas. Lei dakkár sávzanálli mas eai lean stuora sávzzat, muhto ferte goitge leamas1 oalle buorre lassáneapmi. Sávzzat sáhtte guoddit guovtte geardde jagis, ja dávjá oz1z1o golbma lábbá oktanis. Seammá áiggi ledje birrasiid 3 500 gáicca. Spiinnit ledje áibbas unnán, dus1s1e 82. Loddedoallu maid lei seammá unnán (Eanandoallodirektora 1901: 16). Go spiinnit ledje ná unnán, de sáhttá dat boahtit das go sápmelac1c1at álo leat vuostemielain293 dan eallái geahc1c1an. Dát vuostemiella lea c1ilgejuvvon 1700-logu álggogeahc1en juo (Olsen alm. 1910: 260). Eanandoalu relatiiva mávssolas1vuohta294 ferte maid olu rievddadan guovllus guvlui. Einar Arne Drivenes lea rehkenastán Álttá-guovllus 1860-jagiin ahte Finnmárkku buoremus eanandoalloguovllus govc1c1ai eanandoallu sullii 30% kaloridárbbus (Drivenes 1975: 172, 223, 234, 237). Dáid loguid oaz1z1u jáhkkit alimus lohkun Finnmárkku guovlluin. Ovddit jahkec1uod1i man1imus njealjádatoasis ledje olu bearas1dállodoaluin s1ibihat. Iskan c1ad1ahuvvon c1iez1a válljejuvvon guovllus, Várggáid eananguovllus295, Unjárggas, Davvesiiddas, Fálesnuoris, Ákn1oluovttas, Dálbmeluovttas ja Álttás, gos lei 45% Finnmárkku eananguovllu dállodoaluin, c1ájeha ahte olles 83,7%:s dáid suohkaniid dállodoaluin ledje s1ibihat 1875:s. Vaikko mán1ggas láite Finnmárkku eanandoalu, ja dan bargovuogi, ferte s1ibitdoalu dienas goitge váikkuhan olu eanas ámtta álbmogii. Eanandoallu lei dábálac1c1at oassin lotnolasdoalus. Beros1tahttin dán lotnolasvuogis lea go oallugiin ledje bohccot. Einar Niemi lea ovdamearkka dihte duod1as1tan ahte oallugiin Várjjaga mearra- dahje riddoguovllu sápmelac1c1ain, geat rehkenastojedje guollebivdin ja /dahje eanandoallin, sáhtte leahkit gaskal 5 ja 10 bohcco, ja muhtumiin 50-60 bohcco (Niemi 1991: 507). 6.6 BEALDOS1ATTUT296 Nu go ovdalis c1ájehuvvon, lei s1ibitdoallu Finnmárkku eanandoallodoaimma dovdomearkan, muhto geahc1c1aledje maid gilvit muhtun s1attuid. Bud1ehat ja muhtun ruonass1attut ledje ain geahc1c1alandásis Finnmárkkus 1820-jagiin, eandalii buresbirgejeddjiin, ovdamearkka dihte gávpeolbmáin. 1826 Finnmárkku-lávdegoddi árvvos1talai dus1s1e Álttá-Dálbmeluovtta guovllus álbmogis hupmanveara bud1etgilvima. Doppe lei maid ovtta eanandoallis rus1pebealdu297. 1829:s died1ihii Keilhau lávdegoddái ahte gilve gal veahá bud1ehiid c1ielga sámi guovlluin, muhto ledje stuora erohusat c1earddalas1 joavkkuin dán od1d1a doaimma álggahemiin. Keilhau c1állá ee. ahte siskkimus Porsán1gguvuonas lei sullii seammá dálkkádat298 go Álttás. Muhto Porsán1ggus ásse dus1s1e sápmelac1c1at ja kvenat, geat illá ledje bud1ehiid gilvigoahtán. Kárás1jogas lei dus1s1e guossedálu eaiggát geahc1c1alan bud1ehiid gilvit. Eará bearrás1at bealisteaset eai atnán bud1ehiid man ge vearan ("...meget mod Kartofler"), go daid ii sáhttán njuoskkasnaga borrat, nu go návras1iid (Budstikken 1830: 255). Seammá áiggi namuhii maid Álttá proavas Rode c1earddalas1 erohusaid bud1etgilvimis. Son lei fuomás1an ahte bud1etgilvin Álttás-Dálbmeluovttas daid ovddit jagiid lei olu lassánan dác1c1a eanandoallobearras1iin. Gilvvágárddiid gal measta dus1s1e riggámusat gilve ("de conditionelle Familier"). Dat vulggii dás go álbmot, earenoamáz1it sápmelac1c1at, ledje dáppe nai nu go mud1ui hilljánat od1d1a doaimmaid álggahit (Budstikken 1830: 261). Lulli-Norggas álggahii "Det Kongelige Selskab for Norges Vel" (Gonagaslas1 searvi Norgga buori dili ovddideapmin) 1820-loahpageahc1en doaimmaid ovddidit Finnmárkku eanandoalu (dahje "Polarlandet Finmarken", Davvieanan Finnmárku, movt maid gohc1oduvvui). Earenoamáz1it lei sáhka sáddet gilvinbud1ehiid ja muhtun ávkkálas1 s1attuid siepmaniid (Budstikken 1830: 238). Lei go dát mii ábuhii, eat died1e dadjat, muhto bud1etgilvin lassánii c1uovvovas1 logijagiid hui olu. Fas lei Álttáguovlu ovddemusas. 1850 rájes govc1c1ai bud1et sullii 1/10 guovllu energidárbbus. Bud1et lei dalle s1addan "...deat1alas1 ja dárbbas1las1 oassin Álttá álbmoga beaivválas1 biepmus" (Drivenes 1975: 178). C1ájehuvvui dasto ahte lei vejolas1 muhtun bud1ets1lájaid heivehit Finnmárkku eanandollui. Álttáguovlu mii lei ovddemusas, buvttadii juo nu olu bud1ehiid ahte 1860-jagiin sáhtte vuovdit veahá bud1ehiid eará báikkiide (Drivenes 1975: 168). Ámtta ollislas1 bud1etgilvimis 1865:s lei Álttá-Dálbmeluovtta oassi olles 93,3% (Slettjord 1980: 14). Sullii 1900-álggogeahc1en gilve birrasiid 2 500 hektolihttera ámttas. Dalle gilve bud1ehiid measta buot suohkaniin. Ákn1oluovttas gal eai gilván, ja siseatnansuohkaniin ja c1ázádatgáttiin maid gilve unnán, gos dávjá lei (ja lea) idjabuolas1 (Eanandoallodirektora 1901: 5-7). Áltá gal lei ain buoremus bud1etgilvinguovlu. Gordnegilvin lea áibbas unna doaimmas1 leamas1 Finnmárkkus, ja sáhttá dus1s1e Álttáguovllus váikkuhan veahás1. 1600-logu loahpageahc1en gullat vuosttas1 geardde gordnegilvima birra doppe (Knag alm. 1932: 5). 1730 birrasiid c1álii Knud Leem ahte eai sápmelac1c1at eaige dác1c1at gilván bealdduid.299 Dan dihte eai dárbbas1an duvttaid. Dan dihte bolde muhkkegubaid. Dus1s1e Álttás lei earaládje, gos muhtun kvenain ledje moadde hárve, smávva bivgebealddu300. Muhtun jagiid sáhtii leahket buorre bivges1addu (Leem 1767: 380). Ámtamánni Collett c1uoc1c1uhii 1757:s gordnegilvima c1ad1ahahttin buriid gesiid. Dat 20 kvena Álttáeatnogáttes, 4 dác1c1a ja 3 sápmelac1c1a ledje áidna geat "álo gilvet eatnamiiddiset ja gordnes1attu oz1z1ot". Dábálac1c1at lei Álttá gordnegilvimis heajos s1addu, muhto 1754:s ja 1755:s oz1z1o 8 geardánit das máid gilve301. Ákn1oluovttas ledje maid buriin bohtosiin geahc1c1alan gortni gilvit. Porsán1ggu mis1s1uvdnaguovddáz1is ledje maid movttiidahtti geahc1c1aleamit 1753:s. Nuorta-Finnmárkkus gal várra lei veadjetmeahttun gortni s1addadit galbmá mearaáimmu dihte. Deanuleagi kvenat ledje geahc1c1alan, muhto gortnit ledje galbmon. Seammaládje geavai go Guovdageainbáhppa geahc1c1alii. Álttás ledje bivgi, geasse- ja dálverohka guovddás1 gordnes1lájat. Ámtamánni lei maid oaidnán ahte hávvara sáhtii gilvit (Collett 1757: 81-85). Gordnegilvimiin jotke1800-logus maid, muhto ii viidánan dalle ge. Sáhttá leamas1 dan dihte go pomorjáfu buktigohte dál hui olu (Drivenes 1985: 15). 1835-1890 jagiid gordnes1addu Álttáguovllus govc1c1ai ovdamearkka dihte dus1s1e 2-4% guovlluássiid gordne- ja jáfogeavaheamis (Drivenes 1975: 142). Bivge lei deat1aleamos gordnes1ládja. Muhto 1901:s died1ihii eanandoallodirektora ahte buot gordnegilvin lei nohkan dan dihte go lei eahpesihkar ja unnán gánnáhahtti (Eanandoallodirektora 1901: 5). Amund Helland gávnnahii ge dakka man1n1el jahkec1uod1imolsuma ahte ássit lonuhedje dahje oste gortni, rohkajáfuid ja hávvarrievnnaid Vilgesmeara ruos1s1a guolleostiin. Jus lei guollevallji dahje jus buorit guollehattit ledje, de oste eambbo jáfuid go mud1ui. Álbmot, earenoamáz1it sápmelac1c1at, máhtte eallit dan mielde máid diineje, nu ahte go buorre dienas lei, de geavahedje olu, muhto mud1ui "..sáhtte birget oba unnán jáfuin dahje gortniin" (Helland I 1905: 348). Okta c1ilgehus dása go nu unnán gilve s1attuid mat gáibidedje bargojuvvon bealddu, sáhttá leamas1 ahte eanandoalus váilo bargoheasttat. 1730 birrasiid muitala ovdamearkka dihte Leem ahte Álttá sámieatnama eanandoallit ("Lapmarkiske Břnder") atne gissoriid302. Dálvet atne daid visttiin ja bibme jeahkáliin (Leem 1967: 142). Mud1ui eai báljo gávdnon bargoeallit. Leema áiggi ledje ain dus1s1e guokte heastta Oarje-Finnmárkkus. 1760 rádjái lei lohku lassánan veahá, muhto Nuorta-Finnmárkkus ledje ain dus1s1e golbma heastta. Guovttes dáin gulle C1áhcesullui (Leem 1767: 378-79). 1820-jagiin lei heasta ain amas eatnasiidda, muhto dál ledje vuovssáid atnigoahtán geaseheapmái. Keilhau gal einnostii ahte vuovssáid maiguin Kárás1jogas ja Deanuleagis vudje, eai dáidán goassege ploga bidjat geassit (vrd. Budstikken 1830: 256). 1900-logu álggogeahc1en lei dilli oalát rievdan. Heasttat ledje lassánan 60:s c1uod1i jagi das ovdal gitta sullii 1000 hestii jagis 1900. Heasttat ledje s1addan dábálaz1z1an Finnmárkku eanandoalus. Olu suohkaniin bibme heasttaid vuovdima váste (Eanandoallodirektora 1901: 16). 6.7 EANANJUOHKIMA C1EARDDALAS1 VEALAHEAPMI Okta ás1s1i Finnmárkku luondduriggodagain ii daidde vel doarvái guorahallojuvvon. Dat lea sihke guovddás1 ja báikkálas1 eiseválddiid c1earddalas1 joavkkuid vealaheapmi. Eatnasat gal juo dovdet eananlága ja eananvuovdinnjuolggadusaid vealaheaddji mearrádusaid, muhto vealaheapmi dáhpáhuvai mán1gga eará sajes go dán láhka- ja njuolggadusc1állosis.303 Nu go ovdalis leat oaidnán, lei 1600-logu loahpageahc1en guovddás1eiseválddiin celkojuvvon mihttomearrin lasihit Finnmárkku olmmos1logu. Dát mielddisbuvttii ee. ies1gud1etlágan ruhtadoarjagiid dác1c1aide, ja dad1istaga vel kvenaide nai geat háliidedje ásaiduvvat ámtii (vrd. kap. 4.2 ja 4.7). Sullii 1800-logu gaskkamuttos s1attai mihttomearrin lasihit dác1c1a álmoga nu olu go vejolas1. Dán oktavuod1as álggahedje koloniserendoaimmaid stáhta ruhtademiin, oaz1z1ut dác1c1ac1earddalas1 ásaidumi muhtun guovlluide, earenoamáz1it Mátta-Várjjagii 1860-jagiid rájes (vrd. Eriksen/Niemi 1981: 70 ff, Rřst 1978, Wikan: 1980). Nuppe dáfus goazai stáhta, earenoamáz1it sámi ja kvena guovlluin, báikkálas1 ássiid ovdánanvejolas1vuod1aid eanandoalus. Oktan doaibman lei ahte ii galgan mihtidit ii ge vuovdit eatnama Álttás, Dálbmeluovttas, Leavnnjas, Bissojogas-Rávttos1njárggas Porsán1ggus, Deanuleagis ja Mátta-Várjjaga beahcevuovdeguovllus (eananvuovdinnjuolggadusat, geassemánu 2.b. 1864). Od1d1a eananvuovdinnjuoggadusain 1876:s s1attai Unjárga maid mielde dáid guovlluide gos ii galgan eatnama vuovdit. 1879:s deattuhuvvojedje mearrádusat gonagaslas1 cealkámus1a bokte. Guovlu gos ii galgan vuovdit eatnama viiddui ain. Ovdamearkka dihte lei olles Kárás1johgielda c1adnojuvvon man1n1el 1879. (Stáhta eananpolitihka birra, geahc1a Eriksen/Niemi 1981: 69-81.) Guovddás1eiseválddit bealus1tedje garra mearrádusaid vuovddi gáhttema ja giellaseaguhusaid hehttema ákkaiguin. 1863-64, 1876 ja 1879 gárz1z1ideamit304 gustojedje dassoz1ii go áibbas od1d1a njuoggadusat305 bohte 1895:s, vaikko mán1ga suohkana eanet gerddiid bivde heaittihit njuolggadusaid. Kárás1joga gielddastivra bivddii dán 1878:s ja 1893:s. Seammá bivddii Deanu fáldi gieldda ovddas 1881:s, ja Deanu gielddastivra bivddii heaittiheami 1890:s ja 1891:s. Unjárgga gielddastivra maid ozai dán 1884:s (Eanandoallodirektora 1901: 26). Vaikko lei eananvuovdingielddus mearriduvvon guovlluin, gávdnat ovdamearkkaid go dác1c1at goitge oz1z1o háhkat eatnama. Diehtit maid ahte vuovdeeiseválddit306 vuovdevárjalemiin ja eará ákkaiguin, goit ovtta c1ielga ás1s1is ráhkkanedje sápmelac1c1aid gevret ruovttubáikkiideaset guod1d1it, c1áhkket saji dác1c1aide. Dát guoskkai unna giláz1ii, Bieskenjárgii, lahka Kárás1joga, 1860-jagiin. Dán ás1s1i oktavuod1as oaidnit ahte maiddái báikkálas1 eiseválddit sáhtte garrasit vástidit stáhta politihkkii. Kárás1joga sátnejod1iheaddji, guhte 1800-logu Finnmárkkus lei okta hárve sámi sátnejod1iheddjiin, c1álii reivves Deanufáldái sápmelac1c1aid oainnu dán gied1ahallamii máid sáhtte vásihit. Das c1ujuhii dan bahc1a vearrivuhtii ahte sápmelas1 vis1s1alit lei njáskan vuovddi, ássan báikkis guhkit áiggiid, ja áigá livc1c1ii galgan eaiggádus1s1anrievtti307 oaz1z1ut báikái iez1as oainnu ja dáhtu mielde, dál galggai gevrejuvvot eret doppe máid garrasit lei bargan ja c1áhkket saji dác1c1ai308 ("Nordmand"). Jus duod1ai dáhpáhuvai ahte sápmelas1 gevrehalai báikkis masa son lei "boahttevuod1a lihku ja dietnasa sávaldagaid" huksen, ja fas s1attai losidahtti ealáhusmorras1iidda, lei dát "juoga mii c1ielgasit olbmá jurdaga vuollánahtii ja oalát billistii su bargomovtta ja sáhtii vel fillet su bahái,...". Vuovdeás1s1igied1ahallama309 dáfus ii atnán Kárás1joga sátnejod1iheaddji sin báikki vearrábun go eará báikkiid, "...ja jus livc1c1ii ge nu, de ii galggas1e muorra boahtit olbmo ovdalii,...". Son árvvos1talai dán dainnalágiin ahte ii dulbmon dus1s1e su gean birra lei ain sáhka, "...muhto olles sámi álbmot oaidná dán eiseválddiid vealaheami duod1as1tussan ,..." (SATŘ. FA. S II. Pk.82. Jb. 1869. Reive sátnejod1iheaddjis M. Isaksen TF:ii. 25.2.1869). Kárás1joga lensmánni balai váikkuhusain máid áigumus1aid c1ad1aheapmi sáhtii dagahit. Ovdal "oaffarus1s1e" Bieskenjárgga ássanbáikkiid go dagahit "C1earddavas1i" ("Nationalitetshad") mii eahpitkeahttá c1uvolii jus ás1s1i ovddiduvvo. (SATŘ. FA. S II. Pk. 84. Jb. 1869. Reive lensmánni Řwres TF:ii, 18.1.1869.) Dáinna oaivvildii c1ielgasit ahte vaikko Bieskenjárgga ássanbáikkiid sáhtii buorebut geavahit, de ii goitge ávz1z1uhan bargat dáinna duod1i eambbo. Nu go ás1s1i dovdat ain, de eai c1ad1ahuvvon áigumus1at, várra garra báikkálas1 cakkademiid geaz1il. 6.7.1 1902 eananláhka310 Lea dábálas1 jáhkku leamas1 ahte gildosat olu Finnmárkkuguovlluin vuosttaz1ettiin ledje oaivvilduvvon kvena sirddolac1c1aide, man1n1el go sidjiide geahc1c1agohte eambbo negatiivvalac1c1at 1800-logu gaskkarájes. Mearrádusat dagahedje liikká olu sápmelac1c1aid ovdii, go sii bohte seammá eananháhkannjuolggadusaid vuollái go kvenat. Nu goitge lei ovdal 1888 stáhtaborgárriektelága311. Lea goitge unnán ágga jáhkkit dili rievdan nu olu man1n1el 1888. Eananlága ráhkkananbarggut ja 1902 njuolggadusat c1ájehit dán c1ielgasit. Dáin ovdabargguin celkkii eanandoallodirektora Jonas Smitt albmosit ahte dus1s1e dác1c1at, dahje sii geat ollásit ledje dác1c1aluvvan, galge beassat oastit eatnama. Eananohcci galggai eanandoallodirektora oainnu mielde vuod1d1udan oktavuod1a dác1c1a c1earddalas1vuod1ain ja dárogielain iez1as persovnnalas1 dilis. Sihkkareamos ja heivvolac1c1amus mihttomeriin, lei ovttatmanu gáibidit ahte "Ohcci galgá leahkit dác1c1a Sogas". Dás lei c1ielga nállevealahanjurdda.312 Eanandoallodirektora ii oaidnán dán makkárge váttisvuohtan, dahje ákka dákkár bargovuogi vuosttaldit. Su oainnu mielde lei stáhtas c1ielga vuoigatvuohta vuovdit eatnama, ja jod1ihit ásaidumi "...dakkár Vugiin mii Servvodaga Beros1tumiid váldá vuhtii." Jus ii áigon gáibidit eananostiin ahte sii galge leahkit dác1c1at, de lei nubbin buoremussan vuovdit eatnama dus1s1e dác1c1aluvvan313 olbmuide. Dákkar oktavuod1as berrii oaz1z1ut njuolggadusa mii gáibidii ahte eananohcci galggai riegádan riikkas, ja "...Mánnávuod1as juo galggai Dárogiella rád1d1ejeaddjin leamas1 su Ruovttus ja Birrasis", ja su beaivválas1 giellan. Ii guovddás1 ii ge báikkálas1 eiseválddiin galgan leahkit lohpi mearrádusaid rihkkut. Sierralobi ortnegat sáhtte álkit dagahit dássehisvuod1aid, dákkár dilálas1vuod1as mas c1avgavuohta ja sihkkaris dáhkádus gáibiduvvui (Eanandoallodirektora 1901: 42/43). Eananlága 2. §:ii bod1ii miessemánu 22. b. 1902 cealkka man mielde sáhtii addit láhkaásahusaid nu movt eanandoallodirektora lei sávvan. Dohko lei c1állon: "Vuovdimii sáhttá bidjat Eavttuid máid ákkasta Ásaidumi, Gilvima dahje eará Almmolas1 Beros1tumiid ovddidemiin." Dát "eavttut" ledje ahte dus1s1e dárogielagat galge beassat eatnama oastit. Dát lei c1állojuvvon suoidnemánu 7.b. 1902 njuolggadusain, § 1 c: "Vuovdin galgá dus1s1e Norgga Stáhtaborgáriidda ja galgá earenoamáz1it ovddidit dakkáár olbmuid Ásaidumi Guovllus, sin Eananbarggu ja Ávkki mud1ui, geat máhttet hupmat, lohkat ja c1állit Dárogiela ja beaivválac1c1at dan geavahit." Láhkac1állosa 2. §:ii biddjui lasahussan ahte ohcci galggai almmuhit iez1as "Stáhtaborgárvuod1a", dahje c1earddalas1vuod1a. Dasto mearriduvvui 5. § d:s ahte mihtiduvvon eatnamiidda galggai "sierra dárogiel Namma". 1902 eananláhka, njuolggadusaiguin, gustui 1965 rádjái (Norsk lovtidende 1965: 272). Man1it áigge leat ies1gud1et oaivilat leamas1 dása movt 1902-mearrádusat c1ad1ahuvvoje. Muhtumat leat c1uoc1c1uhan ahte sápmelac1c1aide ja kvenaide ii s1addan nu olu váddáseabbon dábuhit eatnama, ii dalle ge go giellagáibádus c1ad1ahuvvui. Go geahc1c1á dasa movt dan áigge olbmot dahke, de lea árta jáhkkit mearrádusaid c1ád1ahuvvon ja ahte sii geaidda dát guoskkai, atne dan badjelgeahc1c1anvuohtan314. Sápmelac1c1aid oaidnu lea hui c1ielgasit c1állojuvvon sámi ja sosiáldemokrahta evttohasa Isak Saba prográmmas 1906 Stuoradiggeválgii. Okta oaiveosiin dán prográmmas lei oaz1z1ut heaittihuvvot dárogielmáhtu gáibádusa eaktun eananháhkamii. Isak Saba dovddahii c1iekn1alis vuostehágu ja suhtu mearrádusaid vuostá ja jearai sámegieláviissas Sagai Muittalćgje ahte ii go giettis s1attale rássi seammá bures, humas1ivc1c1ii dál dárogiela vai sámegiela, ja ii go doallánivc1c1e dása go sápmelac1c1at galget oastit eatnama mii doloz1is juo lea leamas1 sin iez1aset? (SM, njukc1amánu 1.b. 1906). Dáid sániid ii sáhte dulkot earaládje go ahte dat muitalii dan badjelgeahc1c1ama man olu sápmelac1c1at fertejit dovdan 1902 eananvuovdinmearrádusain - láhkaásahusain máid Saba válddii ovdan Stuoradikkis. Dalle son celkkii ahte eai álo gal lean c1ad1ahan vealaheaddji mearrádusaid, muhto son lei oaidnán ovddamearkkaid go vuovdingildosa ákkastedje dainna ahte oasti ii máhttán dárogiela. (Stortingstidende 1906/07: 2452. Geahc1a maid SM 15.4.1907.) Lea váttis dábuhit loguid dása movt eananvuovdinmearrádusat c1ad1ahuvvoje. Historjádutkit leat dássoz1ii hui unnán bargan dáinna váttisvuod1ain, muhto vuhtto hui c1ielgasit ahte mearrádusaid c1ad1ahedje buoremuddui. Eanandoalloskuvllaoahpaheaddji L. Bjerkeng died1ihii omd. c1állosis 1920:s, ahte jagiin 1903-1906 eai gávdnon ollislas1 died1ut eananvuovdima birra, muhto od1d1ajagemánu 1.b. 1906 rájes geassemánu 30.b. 1919 rádjái, lei eananvuovdinovdaolbmo báhpiriid mielde addon eananoamastanduod1as1tus315 938 dollui. Muhto seammá áigodagas ledje goitge mihtidan 1 292 eatnama, "...gos muhtumat ledje ruovttoluotta mannan stáhtii, danin go oasti ii leat eavttuid deavdán mat lágas gáibiduvvojit go eaiggádus1s1at galgá eatnama." (Bjerkeng 1920: 90.) 7. KAPIHTTAL Mearrariggodagaid316 geavaheapmi 7.1 ÁLGGAHEAPMI Gead1geáiggi rájes juo diehtit ahte mearra lea leamas1 okta deat1aleamos eavttuin ásaidupmái dohko mii dál lea Norgga davimus guovlun - Finnmárku. Boarráseamos dovddus ássanbáiki riikkas lea 10 300 jagi boaris ja lea Máhkarávjjus. Báiki juo muitala c1ielgasit gud1iid riggodagaid boarráset gead1geáiggi olbmot geavahedje. Guolásteapmi ferte maid dan dihte historjjálac1c1at gohc1oduvvot Finnmárkku deat1aleamos ealáhusgeaidnun. Gávpeguolásteapmi lei ovdamearkka dihte álgovuod1d1un dác1c1a ásaidupmái guovllus 12-1300-logu rájes. Sápmelac1c1at maid dad1istaga oasálastigohte márkanguolásteapmái. Danin go sii maiddái geavahedje eananriggodagaid beaktileappot, eai lean sii dattege nu garrasit buori guolásteami ja buriid guollehattiid duohken go dác1c1at. Dán kapihtalis váldit ovdan ies1gud1et beliid Finnmárkku guolásteamis. Guoskkahit guolástemiid mávssolas1vuod1a álbmotlassáneapmái, bivdoneavvuid, boares ja od1d1a teknologiija deaivvadeami áigodaga loahpageahc1en, rievdademiid ja mearrádusaid main lei mávssolas1vuohta, ovdamearkka dihte man muddui "friddja ábi"317 vuod1d1ojurdda lea rád1d1en, vai leat go Finnmárkkus leamas1 eará ortnegat go mud1ui riikkas. Govvideami váldodeaddu lea 1700-logus ovddosguvlui. 7.2 ÁIGODAT 1700-LOGU RÁDJÁI Álggahankapihtalis lea c1ilgejuvvon ahte sápmelac1c1at leat vuosttas1 historjjálas1 c1earda mii historjjástis sáhttá c1atnat dan eananguvlui mii Finnmárkun lea navdon. Finnmárkku rittu vuosttas1 c1albmevihtan válddahallamis ovdalas1 jagi 900, boahtá maid ovdan ahte sii sihke guolástedje ja geavahedje ábi riggodagaid eará láhkái. Hoavda Ottar guhte borjjastii Romssaguovllus Vilgesmerrii, ii loga iez1as oaidnán mearragáttiin earáid go "...guolásteddjiid ja loddejeddjiid, ja sii ledje buohkat sápmelac1c1at...". Ottar ja su hĺlřygoaivámus1verddet berre318 vearu dáin sápmelac1c1ain. Olu dain deat1aleamos vearrogálvvuin máid sii s1adde máksit, bohte mearrariggodagaid geavaheamis. Ee. ledje mors1ac1alánat319 measta liikká bivnnuhat go elfenc1alánat320, ja fanasbáttiid ráhkadedje bossu- dahje njuorjjonáhkis (vrd. kap. 1.4. ja 11.5.). 12-1300-logu rádjái eai báljo lean eará fásta ássit dálá Finnmárkkus, go sápmelac1c1at (vrd. kap. 1.3.). Dan áiggi ovdánis1god1ii hanseahtalas1 Bergengávppas1eapmi. Sin gávpeoktavuod1at eurohpá márkaniin dagahedje márkanguolásteami davimus riddogáttiin gánnáhahttin, go lei vel nu buorre lonohallangaskavuohta guolis ja gortnis. Nappo oac1c1ui oalle olu gortni dan guollehivvodaga ovddas mainna lonuhii. Dát ráhkadii dác1c1a ásaidupmái vuod1u maiddái davvi mearragáddái. Dác1c1a guolásteaddjit bivde vuosttaz1ettiin dorski321. Sáidi322 ja juksu323 eai dáidán leamas1 nu mávssolac1c1at ovdal 1600-logu loahpageahc1en (Nedkvitne 1988: 78). Dác1c1a-, dahje eahpesámi álbmot, lassánii 1500-logu man1it oasi rádjái. Dalle ledje bohciidan oba olu guollebivdohápmanat olggumus mearragáddái, nuorttas gitta Várggáide. Muhto dál ledje márkanguolásteami konjunktuvrrat hedjonis1goahtán. Dan dihte unnui dác1c1a álbmoga lohku garrasit sihke 16- ja 1700-jagiin. Sápmelac1c1aid lohku gal lassánii hui olu seammá áigodagas. Dat bod1ii das go sii viidábut geavahedje báikkálas1 ja guovllu riggodagaid. 7.3 GUĐET JOAVKKUT OASÁLASTE GUOLÁSTEAPMÁI 1700-LOGU ÁLGGUS? 1600-logu loahpageahc1en lassánit gáldut dovdomassii, ja c1ielgagoahtá movt guolásteapmi c1ad1ahuvvui ja makkár njuolggadusat gustojedje das. Oaidnit maid ahte ledje mán1ga oinnolas1324 guolásteaddjejoavkku. Ledje ovddemustá dác1c1at mearragáddeguora, ja sápmelac1c1at geain ledje vuotnaguovllut deat1aleamos ássanguovlun. Dasalassin bohte siseatnama ruot1a duopmoválddeguovllu sápmelac1c1at, geat jahkásac1c1at johte mearragáddái geasset, boazodoalu oktavuod1as, dahje dus1s1e meara bivdit. Lassin sápmelac1c1aide ja dác1c1aide geat gulle báikái, bohte maid Romssa ja Nordlándda áigodatguollebivdit325. Sin gohc1odedje dávjá davvimátkkos1teaddjin326 dahje ruovttubáikki mátkkos1teaddjin327. Man1it doaba bohciidii várra das go Finnmárkku fástaássi dác1c1at gehc1c1e lulit guovlluid iez1aset albma ruovttubáikin (Nedkvitne 1988: 56). Davvimátkkos1teaddjit orro dávjá Finnmárkkus mihcamáraid rádjái. Dasto máhcce sii fas ruoktot. Ledje albmosit c1ielga oainnut guollegeavahanriggodagaid geavaheami vuod1d1ojurdagiid birra. Riektehistorjádutki328 Sverre Třnnesen dadjá guolásteami riekteoainnuid birra, ahte gustojeaddji rievtti várra leat oaidnán dáinnalágiin ahte "mearaguolásteapmi mearriduvvon mearraguovllus gulai lagamus guollebivdohápmana álbmogii" (Třnnesen 1979: 93). Dát duod1as1tuvvo maid sierraiskamis329 C1áhcesulloguovllus Várjjatvuongáttis, gos Einar Niemi c1állá ahte goit nu áigá go jagi 1650 birrasiid "orui C1áhcesulloguovllu ássiin dego earenoamás1 geavahanriekti mearraguovlluide guollebivdohápmaniid olggobealde. Dát vuoigatvuohta c1ájehuvvui fásta liidnác1oahkki330 vuogádagas masa c1uoc1c1uhedje privahta eaiggádus1s1anvuoigatvuod1a ja mii lei árbeoapmin." (Niemi 1983: 23.) 7.4 SISEATNANSÁPMELAC1C1A LOTNOLASTE331 GUOLÁSTEMI JA BOAZODOALLU. Sámi guolásteamis 1600-logu loahpageahc1en lea mihtilmassan go olu barge lotnolasat eará ealáhusaiguin. Od1d1aáigásas1 doaba lotnolasealáhus sáhttá roahkká geavahuvvot dán heiveheapmái. Dárkilis guorahallan332 Finnmárkku riddo- ja vuotnaguovlluid ealáhusheiveheamis, máid árbejuohkodied1uid333 vuod1ul leat dahkan gaskal 1686 ja 1705, c1ájeha ovdamearkka dihte ahte "Finnmárkku riddosámi ealáhusdoaibma dan áigge measta álo sisttisdoalai sihke mearabivddu ja s1ibitdoalu, muhto dasalassin lei bivdu maid dábálas1." (Nielssen 1985: 122). Siseatnansápmelac1c1at eai ge geavahan meara riggodagaid unnit lotnolasat. Vaikko manai sierra johtti boazodoalu guvlui, de lei mearabivdu deat1alas1 oassin siseatnama ja mearragátti ealáhusjohtimiin. Mud1ui lea ge dat heiveheapmi eallán measta gitta dássoz1ii. Vaikko siseatnansápmelac1c1at 16-1700 jahkec1uod1imolsumis lága mielde ain ledje Ruot1a vuollásac1c1at, de ledje dánska-norgga eiseválddit hui várrogasat hehttemis sin guollebivddu vuonain ja fávlelis. Guovddás1 eiseválddiid ovddasteaddjit c1uoc1c1uhedje ahte siseatnansápmelac1c1at - geat maid mákse vearu Norgii - eai goasse lean gielddahallan boahtimis mearragáddái bivdit, ja ii gud1ege lágiin sin berren bágget Norgga vuollásaz1z1an s1addat. Áidna máid sii galge Norgga eiseválddiide máksit, lei diidu (vrd. Knags relasjon 1704:s. Deaddeluvvon Johnsen:is 1922: 322). Eanas c1ujuha ahte mearabivdu lotnolasat boazodoaluin ovdánii ain 1700-logu mielde. 1748:s muitaluvvo ovdamearkka dihte ahte Guovdageainnu-Durdnosleagisápmelac1c1at bivde guliid beaivválac1c1at go geasset ledje mearragáttis. Doppe geavahedje smávva fatnasiid mat suvde ovtta dahje guokte olbmo. Oaggumiin godde sáiddi, dorski ja lákku334. Dábálac1c1at goikadedje guoli, válde siseatnamii mielde ja vuvde dan dálvemárkaniin doppe (Qvigstad/Wicklund 1909: 31/32). 7.5 LAPPEKODISILLA SIHKKARASTTII SISEATNANSÁPMELAC1C1AID MEARRAGUOLÁSTANVUOIGATVUOĐAID Danmárku-Norgga ja Ruot1a rádjemearrideami oktavuod1as 1751:s ráhkaduvvoje dárkilis njuolggadusc1állosat335 rádjesirddolas1 sápmelac1c1aid birra. Dát lei rádjesoahpamus1a vuosttas1 kodisilla dahje lasáhus. Dán lasáhusa, mas galggai seammá vuoibmi go rádjesoahpamus1as, leat gohc1odis1goahtán lappekodisillan. Go lea gehc1c1ojuvvon vuod1d1o sámi vuoigatvuod1abábirin, lea od1d1asit áigge maid gohc1oduvvon sápmelac1c1aid Magna Chartan. Lappekodisillas gávdnojedje maid mearrádusat mat gustojedje meara riggodagaide, eai dus1s1e Finnmárkkus, muhto buot riddo- ja vuotnaguovlluin gos ruot1ac1álihuvvon sápmelac1c1at ásse gesiid 1751 man1n1el. Kodisillas lei 12. §:s mearrádus mas daddjui ahte sápmelac1c1ain geat johte od1d1a ráji rastá ja mearragáddái, galggai bivdo- ja guolástanvuoigatvuohta "ovttadássásac1c1at norgga vuollásac1c1aiguin" (vrd. kap. 3.6. ja 3.6.4.). Go nu viiddis lotnolasvuohta lei boazodoalus ja mearaguolásteamis, de ii lean soaitimis go kodisillii bohte mearrádusat mat eai addán lobi dus1s1e boazojohttimiidda ja boazoguohtumiidda rájiid rastá, muhto maiddái sihkkaraste eará gullevas1 ealáhusdoaimmaid, dán dáfus mearabivddu. Dát ortnet ii c1ad1ahuvvon dus1s1e boazosápmelac1c1aide, muhto maiddái eará lagamus ássi sápmelac1c1aide Ruot1a bealde (man1n1el 1809 Suoma bealde) ráji. Mearabivdu nappo s1attai deat1alaz1z1an guhkes áigái ruot1a-, man1n1el suomac1álihuvvon sápmelac1c1aid ekonomiijii. 7.6 FINNMÁRKKU ÁLBMOGIS GALGGAI LEAHKIT VUOSTTAS1RIEKTI Namuhuvvon lea juo ahte Finnmárkui bohte johtti guollebivdit, davvimátkkos1teaddjit dahje ruovttoguvluimátkkos1teaddjit. Sii s1adde dad1istaga almmolas1 njuolggadusaid vuollái. Álggos ii c1uohcán sidjiide nu olu. Ovdamearkka dihte ii guoskkahan 1687 ámtamánnigohc1c1un336 sin guolásteami, vaikko dat oppalac1c1at gilddii earáid go válljejuvvomiid gávppas1it ja guolástit Finnmárkkus. Dát gohc1c1un attii sierralobi davvimátkkos1teddjiide geain ledje guollebivdosajit ja viesut sulluin. Sii galge ain beassat guoli bivdit, muhto eai gávppas1it. Váttis dilálas1vuod1aid geaz1il, earenoamáz1it ámtta dác1c1a ealáhusdoaimmas, háliidedje eiseválddit dakka man1n1el sihkkarastit Finnmárkku ássiide vuosttas1rievtti guollebivdui. Dán galggai dahkat ee. davvimátkkos1teddjiid gieldimis mannat buoremus guollebivdohápmaniidda. 1702:s sihte sin mannat olggumus sulluide Várggáid oarjjabeallái, seammás go gonagaslas1 gohc1c1un maid gilddii sin "bivdimis guoli ássiid liidnác1ohkiin dahje Várggáid nuorttabeallái mannamis bivddit..." (FaaB 1702: 85, vrd. maid Třnnesen 1979: 93). Árvvusge lei Bergena gávpesearvi leamas1 searvvis oaz1z1ut nu ahte mátkkos1teaddjit galge dus1s1e doppe beassat bivdit gos eai hehtten Finnmárkku ássiid guollebivddu. Go davvimátkkos1teaddjit dan rájes besse dus1s1e fávleleamos sulluin orrut, de eai beassan duohtavuod1as go áhpeguoli bivdit. Vuod1d1ojurddan mátkkos1teddjiid guolleriggodagaid geavaheamis lei nappo ahte sin bivdu ii galgan dagahit báikkálas1 beros1tumiid ovdii. 1700-logu gaskkamutto, Lappekodisilla vuod1ul, mii dasto sihkkarasttii eará stáhta vuollásac1c1aid joatkevas1 mearaguolásteami vuoigatvuod1aid, livc1c1ii várra galgan vuordit eambbo ovttadássásas1 gied1ahallama davvimátkkos1teddjiid ja Finnmárkku ássiid guollebivddus. Muhto nuppeládje dáhpáhuvai. Od1d1a gávpenjuolggadusat 1778:s mielddisbukte baicca eambbo gárz1z1idemiid sin guollebivdui. Sii galge gal ain beassat bivdit olggumus sulluin, muhto dál bod1ii vuonaid várjalansávaldat vel c1ielgaseappot ovdan, ja dan bokte maid sávaldat várjalit gávpesearvvi, gilvvus dávvimátkkos1teddjiiguin. Sáhttá maid mearkkas1it ahte 1702 mearrádus ii lean doahttaluvvon, ja dan dihte lei c1avgendárbu. 1778:s mearriduvvui c1ielgasit ahte mátkkos1teaddji guollebivdit eai galgan orrut sisvuonain ("Indfjordene"), dahje bivdit doppe gos álbmogis ledje liinnát (vrd. Frd. om den Finnmarkske Taxt og Handel, 20.8.1778, § 32. Se Schou 1795). Dás leat guokte mearrádusa earenoamás1 deat1alac1c1at. Oalle c1ielgasit sin ealáhusvuod1u gáhttet geat Finnmárkkus ásse ja aktogávperievtti dihte (Boeck 1866: 13), gilde nappo oppalac1c1at buot mátkkos1teaddji guollebivdiid obanassiige orrumis vuonain. Beros1tahtti c1uokkisin dás lea go vuotnaássiid vuotnabivddu akto- dahje vuosttas1riekti ii leat eará báikkiin ge amas riikkas. Professor Fr. Brandt guoskkaha ee. dán oahppogirjjis Norgga diggerievtti birra: "Olu báikkiin, earenoamáz1it siskkimus vuonain, adnojuvvo dolos1 áiggi geavaheami lobiin eananeaiggát, ja muhtun muddui maid earát, aktovuoigatvuod1alaz1z1an guollebivdui mas buohkat earát leat olggobealde" Son loahpahii vel ahte "...doloz1a rájes geavaheapmi lea dán dáfus riekteálggaheaddji.337" (Brandt 1867: 446. Seammaládje c1állon 2. deaddeleames 1878: 420/21). Dát olu gárz1z1ideamit mat bohte davvimátkkos1teddjiid guolásteapmái, orrot hehtten sin doaimma. 16- ja 1700-logus lei ovdamearkka dihte dábálas1 ahte Trondenesa olbmot manne dálveguollebivdui Finnmárkui. Muhto hehttehusaid geaz1il Finnmárkkus manne dad1istaga eambbo Lofuohta guvlui (Fladby 1991: 478). Gaskal 1687 ja 1778 gárz1z1ui nappo davvimátkkos1teddjiid guollebivdoriekti dad1istaga. Jus dáládoahpagiiguin galggas1ii c1ilget dan, de ledje gárz1z1ideamit oassin dalá báikkálas1- dahje guovllupolitihkas. Dása lei vuosttaz1ettiin sivvan Finnmárkku dác1c1aálbmoga c1iekn1alis ekonomalas1 ja ásaiduvvandilálas1vuod1a heahti. Báikkálas1 ja guovllu riggodagat fertejedje dan dihte ovddemustá várrejuvvot sidjiide geat ásse Finnmárkkus, ja dainnalágiin movttiidahttit dohko fárret. Eará doaimmat máid c1ad1ahedje leat c1ilgejuvvon dárkileappot kap. 4.2, 4.2.1 ja 4.2.2. 7.7 RUOS1S1AID GUOLLEBIVDU FORMALISEREJUVVO JA GEAHC1C1ALUVVO GÁRZ1Z1IDUVVOT Njealját joavku geat oasálaste Finnmárkku guollebivdui, ledje ruos1s1at. Sii bivde oalle olu 1700-gaskkamutto birrasiid. Vuosttas1rievtti vuod1d1ojurdda geavahuvvui sidjiide maid. Sin guollebivdu lágiduvvui sierramearrádusaiguin, sullii seammaládje go davvimátkkos1teddjiid bivdu. Vuosttas1 geardde go ruos1s1aid guolásteapmi dohkkehuvvui lágas, lea várra guovvamánu 10.b. 1747 gohc1c1umis. Gonagas dohkkehii dalle vuogi man Finnmárkku ámtamánni lei árvalan ruos1s1a guolásteapmái. Sin guollebivddu báikkálas1 olbmuid árbevirolas1 guollebivdosajiin dahje gátti lahka, atne dác1c1at, earenoamáz1it Várggáin ja Bierggi guovllus, dábálas1 vieruid rihkkumin. Ledje earenoamáz1it sin váidalusat mat ledje vuod1d1un 1747 gohc1c1umii. Dan dihte ráhkadedje oba garra mearrádusaid amaset báikkálas1 ássit gillát. Erohussan davvimátkkos1teddjiid ektui lei go ruos1s1at galge máksit vearu juohke fatnasa nammii, eai ge oz1z1on bivdit lagabusas gátti go ovtta beanagullama - mii várra lei mearamihtuid mielde, 12 000 állana, mii lea sulli seammá go 7,5 km (vrd. Aschehoug 1875: 80). Namuhuvvon 1747 gohc1c1umis boahtá ovdan ahte eai galgan dus1s1e báikkálas1 ássiid guollebivddu sihkkarastit ruos1s1aid ektui, muhto maiddái riehki338 fiervvás. Dát vuoigatvuohta lei hui deat1alas1 fásta mearragátteássiide (vrd. Schmidt 1847: 334/335). Go ruos1s1at goitge 1747:s oz1z1o lágas dohkkehuvvot muhtun vuoigatvuod1aid, de várra lei eahpec1ielga allatvuod1adilálas1vuod1aid339 geaz1il dálá Mátta-Várjjaga guovllus. Dánska-Norgga eiseválddit oainnat balle ahte Ruos1s1a sáhtii bidjat hehttehusaid Norgga vuollásac1c1aid resursageavaheapmái dán ruos1s1a duopmoválddi guovllus lulábealde Várjjatvuona. Jus Ruos1s1a guollebivdiid gilde boahtimis Finnmárkku mearragáddái, de sáhtii geavvat ahte ruos1s1at ges gilde Finnmárkku ássiid viez1z1amis dárbbas1las1 boaldámus1a ja jeahkáliid "sin eatnamiin" ("paa deres Grćndser". Eará gálduin gullat ahte dat finnmárkulac1c1at geaid birra dás lei sáhka, ledje C1áhcesullo ja Bierggi-Várggáid guovllu olbmot, geat boaldámus1a ja jeahkála viz1z1e vuotnaguovlluin. Jus dahppojuvvui dát guovlu, de livc1c1ii c1uohcán hui garrasit dác1c1a álbmogii davábealde Várjjatvuona. Vaikko gárz1z1ideamit s1adde, de ruos1s1a guollebivdu goitge ovdánii, ja viiddui man1áz1assii dovdomassii. Dát sáhttá duogáz1in leamas1 go rád1d1ehus Křbenhámmanis1771:s gohc1ui ámtamánni gieldit Finnmárkku ássiid ruos1s1a guollebivdiid suovvamis orrut doppe (Solhaug I 1975: 279). Gitta Sállanii Oarje-Finnmárkui ledje ruos1s1at bied1ganan. 1774 olmmos1lohkan c1ájeha ahte ruos1s1a eananguovddáz1is Sállanis ledje 3 viesu ja 36 fatnasa. Oba Finnmárkkus ledje seammá áigodagas olles 335 ruos1s1a guollebivdofatnasa - 254 unnit fatnasa ja 81 load1jjá340, main ledje unnimusat 1 300 olbmá (Samuelsberg 11983: 165-166). 1771 gárz1z1ideamit nappo eai lean ovttatmanu ábuhan. 7.8 GUOLLES1LÁJAT JA GEAVAHANVUOGIT. LEEMA JA COLLETTA GUORAHALLAMAT Knud Leem muitala dárkilit iez1as finnmárkoválddahallamis sullii jagi 1730 dalá guolásteami birra. Son c1ilgii ovddemustá sápmelac1c1aid birra. Muhto ii leat ágga jáhkkit dan áigge leamas1 nu stuora erohusaid sápmelac1c1aid ja dác1c1aid fatnasiin, bivdoneavvoteknologiijas ja guolles1lájain máid bivde. Mearaguliin lei bálddis earenoamás1 mávssolas1. Das ledje dan dihte olu namahusat, seammaládje go dain eará njic1c1ehasain341, o.m.d. bohccos ja njuorjjus. Báldábivddus ledje áibbas sierra vierut. Dat maid juo muitala man divrras dat ferte leamas1. Dábálac1c1at bivde giehtaduorgguin342 ja liinnáin343. Báldá unna fuolkkás1, nástefinddár344, lei maid bivnnut. Dan bivde liinnáin masa mád1u bidje seaktin, dahje dan c1uggejedje finddarsáittiin345. Guorpmaha346 maid bivde. Dorski lei dalle, nu go dál ge, guolles1ládja mii gávpeoktavuod1as lei deat1alac1c1amus. Dan bivde giehtaduorgguin ja liinnáin. Leem deattuha ahte eai geavahan fierpmi. Dorski máid dálvet bivde, borde badjálaga ja gid1d1at hen1gejedje go veahá bivaldii. Sáidi lei valjit. Dan bivde dainnalágiin ahte c1uggejedje sáidedoahkkái stákkuin mas lei ruovderoahkki. Sallit maid lei eambbo go doarvái, muhto dan gal unnán bivde. Áidna lei go goivo dan seaktin. Sápmelac1c1at bivde dávjá áhkalaggá347. Vuoivasa vus1s1e. Guolis dábálac1c1at ráhkadedje rákki348. Áhkalaggábivddus geavahedje seaktin njuorjju349 dahje nissu350 buoiddi. Áhkalaggáid c1ohkkejedje ovttasadjái go mearabodnái luite guohcagan njuorjjo- dahje luosac1oliid. Álttáguovllus ledje od1d1assirddolas1 kvenat doaimmalac1c1at bivdigoahtit áhkalaggá, ja sii orro ovdal 1750 juo c1ad1aoahppan dán doibmii (Nielsen 1990: 249 ff). Muhtun jagiid lei valjit s1áks1a351, ja eará jagiid fas ii oba boahtán ge. Leem c1uoc1c1uhii ahte gávdnui guovttelágan s1áks1a, ruovdes1áks1a352 ja sallits1áks1a353. Guollebivdit eai liikon ruovdes1áks1ii. Dat oainnat orui oanehas1 "sáttobotnis" gáttevuolde, ovdal go fas manai. Dát vahágahtii ássiid dan dihte go eará guolit c1uovvoledje dan. God1d1i "sallits1áks1a" maid c1uovuhii eará guliid, daid guliid mat oanehas1 orro coahkásis ja borre s1ávs1s1a mead1d1emiid354. Juste dalle sáhtii giehtaduorgguin goddit hui olu dorski. Jus deaivvai dainnalágiin, ja jus lei jod1án, de sáhtii jándoris deavdit fatnasa 7-8 geardde (Leem 1767, 308-324). Leem ii c1ilgen gud1e muttos jagis dát guolásteapmi lei, muhto 1700-logu man1it oasis muitaluvvui ahte Finnmárkkus lei buoremus bivdu dakkavid1e man1n1el beassáz1iid ja bisttii moadde vahku. Dát lei nugohc1oduvvon gid1d1abivdu. Dan dihte go dorski dan áigodagas jaskkodii ja orui oanehas1, lei bivdu nu buorre, muitaluvvo. C1álli árvvos1talai s1ávs1s1a oaiveággan dása, dainna go "s1áks1a lea dorski buoremus biebmu." (Falch 1790: 312). S1áks1aspearrut355 mat Finnmárkkurittuide bohte leat eahpitkeahttá doloz1is juo leamas1 man1n1idálvvi ja gid1a guollevalljivuhtii vuod1d1un. Dát s1attai maid vuod1d1un dan stuora guolástusviidáneapmái Finnmárkkus gaskkamuttos 1800-logu. Dan gohc1odedje s1áks1adorskebivdun, dahje dus1s1e "s1áks1abivdun". Knud Leem gal, nu go ovdalis leat gullan, aivve rámpui sámi guolásteami. Eará deat1alas1 gáldut Finnmárkku guolásteapmái, leat ámtamánni Colletta 1757 guorahallamat ja evttohusat. Dáid vuod1d1un ledje olles ámtta olbmuid muitaleamit. Dát govvida guolástusaid miellagiddevac1c1at, muhto veahá earaládje go Leem. Collett várra vuosttaz1ettiin geavahii iez1as vásáhusaid dác1c1aid guollebivddus. Son ii ollenge lean duhtavas1 ás1s1iiguin. Su mielas ledje nordlándalac1c1at c1eahpibut bivdit guoli go finnmárkulac1c1at. Livc1c1e sáhttán buorebut bivdit guoli, ee. jus olbmuin livc1c1ii rád1d1i oastit bivdoneavvuid. Son ii goitge jáhkkán olbmuid ovttatmanu dohkkehit od1d1a mállet bivdoneavvuid. Dan oktavuod1as son árvidii ahte sii geain eai lean fierpmit, oaivvildedje ahte ii oktage galgan geavahit eará go giehtaduorggu. Eai ge lean gallis geat háliidedje ruovttubáikkis vuolgit guollebivdui. Guollebivdit eai c1ohkken doarvái jiellemuoraid356 ge. Dan dihte hean1gájedje guolit beare lahkalaga. Earát ges huksejedje nu heajos jilliid ahte dat bied1ganedje. Gávdnojedje vel dakkárat nai geat bolde buot jiellemuoraid, dahje suoládedje daid earáin. Galge sáhkkohit sin geat eai c1ohkken doarvái jiellemuoraid dahje geat huksejedje nu heajos jilliid ahte biegga njeiddii daid. Geat eai nagodan sáhku máksit, s1adde "fiervái" ("fjeren") dahje "spánska luhka" coggat ("bćre den Spanske kappe"). Sii geat bolde jiellemuoraid, galge máksit sáhkkun 4 guollevoaga, ja dasalassin 3 beaivve veddot heahppás1anholggas. Sii geain ii lean mainna sáhku mákse, galge giddagasvuhtii láibbiin ja c1áziin. Ámtamánni evttohii maid eará garra doaimmaid buoridit guolástusaid dilálas1vuod1aid. Sii geat vuosttaldedje oahppat od1d1a guolásteami, galge rán1ggás1tuvvot "fiervváin dahje heahppás1anholggain". Seammá rán1ggás1tus galggai sidjiide geat dihte buori guollebáikki, eai ge mannan dohko. Jus dákkár olmmos1 jotkkii gáz1z1árvuod1ain "láikodagainis", galggai son garrassit ja heajut báikái gevrejuvvot. Jus son juo orui muhtun dáin garraseamos báikkiin, galge su ain rán1ggás1tit heahppás1anholggain ja fiervváin. Mud1ui oaivvildii ámtamánni ahte livc1c1ii galgan mearridit bivdobeaivvi guhkkodaga. Su oainnu mielde galggai bivdit vid1a rájes id1d1es c1iez1a rádjái eahkedii. Sidjiide geat rihkko dán, ledje sáhkut ja giddagasvuohta láibbiin ja c1áziin heivvolas1 rán1ggás1tusvuogit. Eará doaibman guolásteami buoridit, evttohii son ahte vai buot lágan guolásteapmái sáhtte háhkat bivdoneavvuid, de galggai juohkehas1 geatnegahttot seastit 2 skillega357 juohke 16 skillegis máid golahii duhppáhii dahje buolliviidnái. Ovttatmanu go juostá ain orui buorre bivdu s1addame, de galggai lensmánni died1ihit dan miehtá mearragátti. Muvrrat (urat)358 ledje heivvolas1 died1ihangaskaoamit. Juohke suohkan galggai vel hukset "suhkkiidgod1iid dahje bivdovisttiid" máid mátkkos1teaddji guollebivdit besse hálbái láigohit. 7.9 1800-LOGU ÁLGU 1700-logu loahpageahc1en lei Finnmárkkus lágalas1 eaktun guolásteapmái ahte Finnmárkku ássiin lei vuosttas1riekti359 mearraguolásteapmái. Seammá dásis ledje maid siseatnansápmelac1c1at geat c1állojuvvojedje ruot1a vuollásaz1z1an 1751 rádjebidjama oktavuod1as. Lappekodisilla § 12 sihkkarasttii sin joatkevas1 mearrabivdorievtti360 norgga bealde od1d1a ráji. Dás ferte deattuhit ahte lappekodisilla mearrádusat gustojedje dus1s1e sápmelac1c1aide, eai ge suopmelac1c1aide dahje ruot1elac1c1aide geat rádjeguovlluin ásse (Solhaug I 1975: 277). Mearranjic1c1ehasaid ja eará mearaelliid ja -lottiid bivdinriekti gulai measta dus1s1e mearrasápmelac1c1aide. Lappekodisilla § 12 sátneoaivila mielde lea jáhkehahtti ahte ruot1ac1álihuvvon sápmelac1c1ain lei seammá bivdovuoigatvuohta361. 1702 gávpesoahpamus1a mielde lei áibbas gielddus gussiide bivdit Finnmárkkus. Davvimátkkos1teaddjit ja ruos1s1at ledje guosseguollebivdit geassejagis. Sis ii lean lohpi bivdit vuonain, ja galge fávllis orrut. Sidjiide lei maid gielddus geavahit bivdoneavvuid mat sáhtte dagahit billisteaddji gilvvu báikkálas1 ássiiguin, geain vuosttas1riekti lei bivdit. Ruos1s1a guolásteami oktavuod1as bod1ii gávpedoaibma, pomorgávppas1eapmi, man eanas vuod1d1un lei guoli lonuhit jáfuiguin. Dát gávppas1eapmi lei lobiheapmi, muhto lei 1700-logu man1it oasis juo hui deat1alas1 Finnmárkku álbmogii. Jahkec1uod1i loahpageahc1en s1attai gávppas1eapmi lobalaz1z1an muhtun áiggi guovddás1geasi (vrd. kap. 8.1.) 1800-logu álggogeahc1en ii c1ájehan mihkkege ahte Finnmárkkus ledje stuora rievdadeamit ja nuppastumit gied1as c1uovvovas1 c1uohtejagis - rievdadusat main ledje njuolggo c1anastagat guolástusdoaimma ovdáneapmái. Muhto golai vel áigi ovdal gárz1z1ideamit guosseguollebivdiid guovdu nohke, dahje od1d1a bivdoneavvuid sáhtte atnui váldit. Ovdamearkka dihte ledje fierpmit dákkár od1d1a bivdoneavvut, máid eai oz1z1on báikkálas1 ássit ge geavahit earenoamás1 lobi haga. Dán c1ájeha ee. dáhpáhus C1áhcesullos 1816:s, go mán1ga ássi ledje lobi ohcan Várjjatvuonas guoli bivdit. Lohpi addui guovtti jahkái geahc1c1alanáigin. Doppe ledje váldon mielde eavttut362 mat galge hehttet soahpameahttunvuod1aid liinnáid ja suohkanuhtiid geaveheamis sáidenjuorain363. Álbmot gal vástidii garrasit dása. C1áhcesullo guollebivdit gal njuolgut billistedje nuhtiid. Sii oaivvildedje nuhtiid váldit buot guliid, ja go dus1s1e riggát nagodedje oastit dáid bivdoneavvuid, balle gefiid s1addat head1i gillát. Fertejedje vuollánit geahc1c1alemiin. C1áhcesullo proavás ii dattege vuollánan, ja sáhkkohalai nuohttebivdima geaz1il (Niemi 1983: 535/36). Moadde jagi man1n1el bivdigohte goitge nuhtiiguin eará sajiin Finnmárkkus, ee. Breivik nammasas1 báikkis Sállanis (Solhaug I 1975: 269). Vaikko eanas Oarje-Finnmárkku guollebivdit vuosttaldedje dán "od1d1a" nuohtteneavvu, de doppe ledje goitge ies1gud1et oaivilat. Goaskinvákki-Porsán1gguguovllus orru leamas1 eará oaidnu go eará báikkiin. Dán oktavuod1as muitaluvvojit sápmelac1c1at vuosttaz1in Gilivuonas bivdigoahtán nuhtiin 1790 birrasiid (Richter Hanssen 1986: 149). 7.10 1830 GUOLÁSTUSLÁHKA - VUOSTTAS1RIEKTI LOAHPAHUVVUI. STUORA NUPPASTUMIT RITTUIN C1akc1amánu 13.b. 1830 "Lov om Fiskeriene i Finmarken" (Finnmárkku guolástuslágat), lei lágalas1 birasin mii lei vuod1d1un daidda stuora nuppastumiide mat Finnmárkkus galge c1ad1ahuvvot. Dát láhka dohkkehii364 vuod1d1ojurddan ahte buot Norgga vuollásac1c1at galge buohtastahttojuvvot Finnmárkku guollebivddus. 3.§:s celkojuvvui ahte nordlándalac1c1at ja eará norgalac1c1at geat Finnmárkui bohte guollebivdui, lága mielde galge beassat bivdit "...seammadásis go guovllu ássit...". Muhto ii 1830 guolástusláhka ge lean áibbas boares várjalanpolitihka365 osiid haga. Dákkar ovdamearkan lea 36. §. Doppe daddjui ahte liinnáid ii galgan bidjat dábálas1366 guollebáikkiide gos duorgguin bivde. Dát njuolggadus nogai dasto od1d1a lágain njukc1amánu 18.b. 1860, § 14 (Lov ang. Fiskerier i Nordland og Finnmark) (Láhka Nordlándda ja Finnmárkku guolástusaid birra). 1830 guolástusláhka rihkui c1ielgasit dan vuod1d1ojurdaga mii juo lei oalle boaris ja almmolac1c1at dohkkehuvvon, namalassii ahte finnmárkulac1c1ain lei vuosttas1riekti ámtta guolleresurssaid geavahit. Od1d1aortnet ii dasto dohkkehuvvon juohke báikkis ovttatmanu, ja muhtun báikkiin goit boares málle ain doalahuvvui ovtta áiggi. 1850-jagiin gulai mearra C1áhcesullo birra ain báikkálas1 liidnáguollebivdiide, ja gulai mearriduvvon "c1ohkiid eaiggádiidda" ("Sćteiere"). Dán birra lei muhtun guosseguolásteaddji Várjjagis c1állán Romssa-áviisii ahte "Dát riekti orro guston "Arilda áiggi" rájes juo". Govvideaddjin lei c1álli gohc1odan bihtá vel "Friddja ábi birra Finnmárkkus" (Solhaug I 1975: 287). 1890 birrasiid ledje ain fásta liidnác1oahkit C1áhcesullos. Ii guolásteapmi lean vel dalle ge áibbas friddjan s1addan, ii goit Várjjatvuona guovllus (Solhaug I 1975: 287, Niemi 1983: 23). Vuosttas1 jagiin man1n1el go 1830 guolástusláhka gustogod1ii, rievddai dilli unnán. Muhto guolleriggodagaid geavahaneavttut ledje dál viidon. Dan oktavuod1as lea Trygve Solhaug dadjan ahte geaidnu lei "...rahpasan davvimátkkos1teddjiid stuora márramii367 ja dasto s1áks1adorskebivddu garra lassáneapmái." (Solhaug 1975: 276). "Márran" álggahuvvui go s1áks1adorskebivdu duod1as lassánii 1840-jagiin. Bivdu geasuhii hui eatnat olggobealolbmuid. Dus1s1e moadde jagi man1n1el ledje davvimátkkos1teaddjit eanetlogus mán1gga guollebivdohápmanis Finnmárkkus. 1853:s ledje unnimus 6 000 guosseguollebivdi Finnmárkkus (Solhaug I 1875: 277). S1áks1adorskebivddu c1uovui dakkár áigodatjohtin man láhkásac1c1a Finnmárkkus eai lean vásihan. Earát geaid buorre guollebivdu geasuhii, earret davvimátkkos1teddjiid, ledje Suoma oasseguollebivdit368, ruos1s1a guollebivdit ja gávpeolbmát, ja lulli guolleoastifatnasiid olbmát (Solhaug I 1975: 263). C1uohtejagi gaskkarájes oaidnit ahte Finnmárkku siseatnansuohkaniid sápmelac1c1at maid oasálaste dálve- ja gid1d1agávpeguollebivdui. Ovdamearkan sáhttá namuhit ahte 1866-70 vid1ajagiáigodagas vulge sullii 30-40 Kárás1johkalac1c1a meara nala oasálastit s1áks1adorskebivdui (SATŘ. 5-ĺrsb. FA. 1866-70 Pk. 557). Dát guollebivdu s1attai dasto eahpitkeahttá hui deat1alas1 ekonomilassin dáidda Sis-Finnmárkku guovlluide. Doppe rahc1e ain 1852 rádjedahppama váikkuhusaiguin. Dasalassin ledje s1addan garra gárz1z1ideamit vuovdedoalus od1d1a vuovdelága bokte 1863:s. Ássiidstatistihkas oaidnit s1áks1adorskebivddu ovdáneamis oalle garra váikkuhusaid. 1835 rájes 1900 rádjái lassánii Finnmárkku álbmot 10 838 olbmos 32 952 olbmui. Dát lea golmma geardán lassáneapmi. Jus geahc1c1at ies1gud1et c1eardda joavkkuide, oaidnit ovdáneami vel c1ielgaseappot. Dác1c1aid lohku lassánii 3 800:s sullii 18 000:ii. Dát lea 4-5 geardde lassáneapmi 65 jagis. Kvenat lassánedje 1 692:s (1845) bajimus mearrái, 5 929 olbmui 1891:s, mii lea measta golmma geardde lassáneapmi. Dác1c1aid ja kvenaid loguin oaidnit dan sirddolas1vuod1a mii dalle lei. Dákko ferte lasihit ahte eai lean dus1s1e guolástusat mat kvenaid geasuhedje Finnmárkui. Gávvuona veaikeruvkes Álttás, mii álggahuvvui 1826:s, ledje mán1ga c1uod1i kvena bargi, geain oallugat ásaiduvve Norgii (Eriksen 1979: 233). Maiddái muhtun Lulli-Norgga bargiid geasuhii dát veaikeruvke, ja sis ásaiduvai oalle stuora oassi Álttá suohkanii. Eanemus kvena sirddolas1vuohta lei 1860-jagiin, earret eará garra nealgejagiid geaz1il Suomas. Muhtun báikkiin sii vuod1d1udedje vel iez1aset suoma guollebivdohápmaniid. Buod1ggát (Bugřynes) Várjjatvuonas lea buorre ovdamearka. Dohko bohte moadde suoma bearras1a 1830-jagiin, muhto 1861:s ledje ain dus1s1e guhtta suoma ja golbma dác1c1a bearras1a. 1826-63:s 1875 rádjái gal oalát rievddai dilli. Dalle ledje 18 dác1c1a ja 241 suoma ássi. Dát c1ájeha maid movt suoma sisafárren dávjá lei - namalassii dan go buohkat ásaiduvve ovtta báikái (Eriksen 1979: 234/235). Nealgejagit Suomas 1860-jagiid álggus dagahedje muhtun guovlluide vud1olas1 suoma hámi - earenoamáz1it Nuorta-Finnmárkkus, gosa s1adde olu suoma c1oahkkeássanbáikki. Deat1alac1c1amusat dáin ledje Ánnejohka, Golnes, Sáltejávrrát (Salttjern), Gállojohka (Skallelv) ja C1áhcesuolu. Man1imus namuhuvvon báikkis ledje measta golbma njealjádasoassi álbmogis suopmelac1c1at (Eriksen 1979: 235/36). Suoma sisafárrema birra ferte maid namuhit ahte dat measta nogai 1880-jagiid gaskkamuttos. Sivvan dása ledje earret eará cuonumánu 21.b. 1888 stáhtaborgárrievttiláhka369 ja borgemánu 3.b. 1897 Finnmárkku mearaguolásteami láhka370. Doppe mearriduvvui namalassii ahte dus1s1e norgalac1c1ain norgga fatnasiin galggai leahkit vuoigatvuohta bivdit norgga mearaguovllus Finnmárkku mearragáttiin. Sápmelac1c1aid ássiidválddahallan371 c1ájeha eanet dábálas1 ovdáneami, 7 018 olbmos (lohku lea gal veahá unnit, dainna go sápmelac1c1aid ja kvenaid lohke oktii dán vuod1d1ojagii rádjái), 9 572 olbmui 1900:s. Lei unnit go 50 % lassáneapmi (Helland II 1906: 31). Geahc1a maid gov. 7.1 vuollelis, mii c1ájeha ássiidovdáneami gaskal 1835 ja 1910. Eanemusat lassánedje olbmot s1áks1adorskeguovlluin. Doppe lei olles 97 % lassáneapmi 30 jagis gaskal 1845 ja 1875. Dát guoskkai earenoamáz1it Hammerfeastta, Deanu, Várggáid ja Várjjat fálddiguovlluide372. Dat oláhedje eanás Finnmárkku riddogátti. Buohtastahtidettiin Álttá fálddiguovlluin, mii lei nu guhkkin oarjin ahte lei olggobealde s1áks1adorski oaiveboahtinguovllu, oaidnit "dus1s1e" 30 % ássiidlassáneami 1845-1875 jagiin (Solhaug I 1975: 282). Eanemusat bod1ii s1áks1a dán áigodagas Nuorta-Finnmárkui. Muhtun báikkit ovdánedje gáfadis leahtuin. Buoremus ovdamearkan lea Várggát. Doppe lassánii álbmot 193 ássis 1845:s, 1 355 ássái 1875:s. 1880:s ledje 300 Várggáide gullevas1 s1áks1adorskebivdi doaimmas, ja oktiibuot ledje doppe 1 500 olbmo guollebivddus dan jagi (Solhaug I 1975: 282). Álbmotovdáneapmi Finnmárkkus 1835-1910 Sápmelac1c1at Kvenat Dác1c1at Oktiibuot Gov. 7.1: Álbmotovdáneapmi Finnmárkkus 1835-1910. Loguid leat váldán girjjis A. Helland: Finmarkens ámt, bd. II, s. 31, Oslo 1906. 1910-logut leat NOS:s VII 81. Norgga álbmotlohku 1.12.1920 (1910-lohkan, giellagáibádus). Earret meara rikkis luondduvuod1u ja buriid gávpedilálas1vuod1aid, lei álbmotlassáneapmi mud1ui Norggas mii eanemusat dagahii ahte áigodatsirddolas1vuohta373 s1attai eambbo bistevas1 ásaidupmin. Dát guoskkai earenoamáz1it c1ielga guollebivdoguovlluid álbmotlassáneapmái. "Lei s1addagoahtán gárz1i Lofuohtaábis, muhto deat1alac1c1at lei várra go eatnan nalde lei s1addagoahtán gárz1i." (Sejersted 1978: 160). Lei nu ahte guollebivdi eanandolliid doalut Nordlánddas ja Romssas eai s1at gierdan álbmotlassáneami. Fertejedje od1d1a c1ovdosiid ohcat. Dan dihte go s1áks1adorskebivdu álggii man1n1elis gid1a go Lofuohtabivdu, mannagohte oallugat njuolga Lofuohtas Finnmárkui. Lájut báhce nissonolbmuid ja mánáid háldui. Dalá áiggi mielc1uovvu muitalii ahte dakka man1n1el go Lofuohtabivdu nogai, manai stuora oassi guollebivdiin Oarje-Finnmárkku guollebivdduide, mat dávjá álge Lofuohtabivddu loahpageahc1en (Lřberg 1864: 107). Gid1d1aguollebivddu - s1áks1adorskebivddu - man1n1el, álggii geasseguollebivdu. Dalle sáhtii ávkki atnit buriid lonohallan- ja gávpeortnegiin ruos1s1aiguin. Maiddái dainnalágiin s1attai guolástusas dad1istaga stuorit duohta árvu sidjiide geat Finnmárkui bohte searvat riggodatgeavaheapmái. Johtalanáigodagat bistigohte guhkit ja guhkit, ja s1adde loahpas bistevas1 ásaidupmin (Sejersted 1978: 160). Dáinnalágiin s1attai oalle oanehis áiggis od1d1a ja logu mielde stuora ássiidjoavku Finnmárkku rittuide, mas guollebivdu lei measta áidna fidnun. Nubbi mii vel c1ilge s1áks1adorskebivddu garra lassáneami gaskal 1840 ja 1880, lea márkana viidáneapmi lulás. 1850-jagiid álggogeahc1en lei viidáneapmi eará vuod1uin go dábálas1 goike- ja sálteguollegávpi, namalassii go goikeguolleráhkadeaddjit boahtigohte Finnmárkui iez1aset oastinfatnasiiguin (Solhaug I 1975: 266). Maiddái ferte váikkuhan dat go nu unnán stivrejedje s1áks1adorskebivddu. Finnmárkkus lei unnit nággu veahkkeneavvogeavaheami ja guollebáikkiid nalde go Lofuohtas. Guolit bohte dábálac1c1at viiddis guovlluide, nu ahte ii dan dihte ge s1addan riidu guollebáikkiid nalde. Nu s1attai maid unnán riidu fierbme- ja liidnábivdiid gaskkas. Guolli manai seaktái. Dan dihte gánnáhii liinnáin dahje giehtavád1uin374 bivdit. Firpmiin ii nagodan gal earáid guoskku bivdit dákkár dilis. Unnit dovddus bealli guolástusviidáneamis mii Finnmárkkus lei 1800-logus, lea go olbmot eai orron c1adnon dus1s1e iez1aset mearragáddái bivdit. 1868:s ledje ovdamearkka dihte 300 dác1c1a smávit fatnasa ja 100 stuora fatnasa mat Murmanskka mearragátti fávleli bivde. Dát lei lobiheapmi, ja sáhtte doarut s1addat báikkálas1 guollebivdiiguin. Eanemus ja stuorámus ruos1s1a eananvuoigatvuod1arihkkun dáhpáhuvái 1882:s. Lei hejot mannan sihke Lofuohta ja Finnmárkku guollebivdduin. Duháhiid mielde guollefatnasat mat ledje c1oahkkanan Várggáid buohta, manne dan dihte Murmanskka mearragáddái oktan olu oastinfatnasiiguin, ja orro doppe dassoz1ii go ruos1s1a bearráigeahc1c1ofanas bod1ii (Nielsen 1992: 59 f.). Go oanehac1c1at galgá válddahallat dan mii Finnmárkkus dáhpáhuvai sullii 1840-1850-jagiid rájes, dovdat boares dili go gávpeguolásteami vejolas1vuod1at dagahedje ahte olu dác1c1at ásaiduvve Finnmárkku rittuide. Dál ledje seammá vuod1d1ojurdagat mat dagahedje manu, go vuosttas1 dác1c1a koloniserenáigodagas sullii 1300-logus. Dákkár oktavuod1as ii oro vearrut gohc1odit 1800-logu nubbin stuora koloniserenáigodahkan, mii maiddái dáhpáhuvai gávpeguolásteami vuod1ul. 7.10.1 Supmiic1álihuvvon sápmelac1c1aid guollebivdu 1830 guolástuslága bokte lei norgga vuollásac1c1aide biddjojuvvon almmolas1 vuod1d1u ovttadássásas1 guolleriggodagaid gilvui. Suoma sápmelac1c1ain geat bohte lappekodisilla § 12 vuollái, lei ain vuoigatvuohta bivdit guoli seammá eavttuiguin go sis. Rádjesoahpamus1 ja 1751 lappekodisilla lei ain anus ja gustojeaddjin vaikko Suopma lei luohpan oassin Ruot1as ja s1addan stuorafyrstagoddin ruos1s1a cára vuollái 1809:s. Supmiic1álihuvvon sápmelac1c1aid guollebivdovuoigatvuod1at gal gárz1z1iduvvojedje hui olu 1830- ja 1840-jagiin; ja dát lei ovdáneapmi mii suopma-ruos1s1a bealis buvttii álggu 1852 rádjedahppamii (vrd. kap. 5.10, ja Palmstierna 1932). Dalle gilde boazojohtimiid ráji badjel, álggos ruos1s1a/suoma beales ja man1n1el ruot1a/norgga beales. Gonagaslas1 resolus1uvnna bokte suoidnemánu 29.b. 1852 mearriduvvui ahte Suoma vuollásac1c1ain dan rájes ii s1at galgan leahket lohpi mannat Norgga beallái ealuideasetguin, dahje "...Norgga Rittuide movt ge meahcástit dahje bivdit". Dán doarjjui maid gaskaboddosas1 mearrádus375 boazoguohtuma birra, cuon1ománu 9.b. 1853, gos 5. §:s lei c1állojuvvon ahte vierroriikkaid vuollásac1c1at, geat ies1heanalis dahje oasseguollebivdin dác1c1aiguin searválaga bivde Finnmárkku mearas "Lobi haga", galge stuora sáhkuid oaz1z1ut. Dát nannejuvvui vel eambbo c1akc1amánu 7.b. 1854 lágas Finnmárkku boazoguohtumiid geavaheami birra ("Lov angaaende Benyttelse af Reenbete i Finmarken"). Nappo lei dakkár imas1 ja ártegis dilli ahte vuosttas1 "boazodoalloláhka" máid Stuoradiggi dohkkehii, seammás sisttisdoalai gildosa Finnmárkku mearas bivdit. 7.11 EAMBBO GÁRZ1Z1IDEMIID HEAITTIHEAPMI - RIIDDUT BÁIKKÁLAS1 ÁSSIID JA MÁTKKOS1TEDDJIID GASKKAS 1860 od1d1a guolástusláhka lei lávkin unnit gárz1z1idemiid guvlui Finnmárkku guollebáikkiin, muhto guovddás1eiseválddit háliidedje vel eambbo loz1z1ema376. Dan dihte vuod1d1uduvvui gonagaslas1 lávdegoddi mii árvalii: "...loahpahit Meara friddja Geavaheami ja bivdovugiid Gárz1z1idemiid..." mat áin gávdnojedje (FAB 1866-70: 18). Ámtamánni guhte dán c1álii, lasihii ahte guollebivdi álbmot duohtavuod1as juo lei heaittihan gárz1z1idemiid. Dus1s1e Várjjatvuonas ja Goahtec1orus Sállanis ii lean vel nu, muhto maiddái doppe ledje dahkkon loz1z1emat stuorit "Friddjavuod1a" oaiviliin (FAB 1866-70: 18). Lávdegotti Várjjatáirras gal lei eará oaivilis377. Son háliidii doalahit 1830-lágas báhcán njuolggadusaid. Vaikko lávdegottilahtuid eanetlohku orui háliideame lága mii heaittihii nu olu gárz1z1idemiid guollebáikkiin go vejolas1, balle lahtut ahte dát dagahivc1c1ii "Vuostemiela muhtun Ráje Álbmogii doppe". Dan vuostehágu geaz1il mii rád1d1ii Finnmárkku báikkálas1 guollebivdiálbmogis, árvalii lávdegoddi man1idit od1d1a guolástuslága ráhkadeami Finnmárkui, "...dassoz1ii go Álbmot man1n1el oaz1z1u eará ja eambbo friddja Jurddas1anvuogi ja oaz1z1u eambbo dearvvas1las1 ja dubmekeahtes Oainnu Dilálas1vuod1aid duohta Gáibádusaide". (FAB 1866-70: 19). Ámtamánni lasihii vel bealistis ahte 1830-lága juo ledje vuostábargan oalle garrasit ja guollebivdu c1ad1ahuvvui viidát mearrideaddji njuolggadusaid vuostá: "Muhto nu guhká go Álbmogis ii leat eambbo Ovttaoaivilvuohta dan Heaittiheapmái, ja dát goitge muhtun Guovlluin várohuvve buktit Duhtameahttunvuod1a Oallugiin, lea doaivumis rievttamus vuordit vuohkkaset Áiggi dán Dili C1ad1aheapmái." (FAB 1866-70: 19). Finnmárkku báikkálas1 guollebivdiid gaskkas atne buoremussan alcceseaset doalahit almmolas1 suodjalannjuolggadusaid mat ain gávdnojedje 1830-lágas. Dán dohkkehedje sihke ámta- ja guovddás1eiseválddit. Dain guovddás1 prentejuvvon died1uin mat dán c1állosa duogábealde leat, gávdnojit unnán c1uoggát mat duod1as1tit makkárge erohusaid c1earddalas1 joavkkuin go lei sáhka "boares ortnega" doalaheamis guollebivdobáikkiin. Lea goitge ágga jáhkkit ahte earenoamáz1it sápmelac1c1at, sin ekonomalas1 heiveheami ja árbevirolas1 gullevas1vuod1a dihte mearriduvvon guovlluide, háliidedje nu ollu báikkálas1 geavaheami go vejolas1 ráddjejuvvon mearraguovlluin. Muhtun guorahallamis golmma c1eardda joavkkuid oainnu birra mearrariggodagaid geavaheamis, celkkii ge ámtamánni ahte "measta dus1s1e Mearrasápmelac1c1at Bihkot Gárz1ivuod1a Guollebivddus ." (FAB 1866-70: 61). Evttohusat dan ovdalis namuhuvvon lávdegottis, mii galggai árvvos1tallat od1d1a láhkanjuolggadusaid378 Finnmárkku guolástusaide, bohte maid sosialdarwinisttalas1 nállejurddas1eami oasit ovdan mat juo ledje vuoitigoahtán 1800-logu man1it oasis. C1uoc1c1uhedje namalassii ahte sápmelac1c1at "geanohit Nállin go Dác1c1at ja Kvenat, geaiguin namuhuvvon Riddoguovllus deaivvadit, Luonddu Ortnega mielde álkit vuoittáhallet gilvaleddjiide, geain lea sihke gievrras Nálli ja geain leat buoret Fatnasat ja Bivdoávdnasat". (Dok. nr. 79, 1868-69: 6) Vuhtii váldin dihte sámi váidalusaid, árvvos1talai Várjjatfáldi vejolas1vuod1a addit Várjjatsápmelac1c1aide iez1aset sierra guollebivdohápmana, namalassii Iz1z1oha. Dán eai dette dahkan, muhto fáldi evttohii dakkár c1ovdosa ahte go Várjjatvuona siskkimus Unjárggasápmelac1c1at manne fávlelii bivdit, galge oaz1z1ut iez1aset báikki Bierggi lahka. Dát galggai c1ad1ahuvvot dainnalágiin ahte sii galge gaskaboddosac1c1at leahkit áidna geat galge oaz1z1ut eatnama ávdin "Svartnćskilenis, ... vai sii dainna Lágiin Duolbmukeahttá eará háhkojuvvon Vuoigatvuod1aid galge doalahit dán Báikki gullevas1 lagas Guolleábi dus1s1e sin iez1aset Geavaheapmái." (Dok. nr. 79, 1868-69: 6). Dát oaidnu ii vuoitán bajit dásis. Dát dilálas1vuohta lea goitge hui beros1tahtti go c1ájeha ahte lea leamas1 álgu báikkálas1 vuoigatvuod1a ákkasteapmái guolástusaid birra, ja dat eiseválddidássi mii oahppáseamos lei dilálas1vuod1aide, doarjjui báikkálas1 sámi gáibádusaid. Lassi ovdamearkan mii doaivumis sáhtii veahá govvidit dan mii dáhpáhuvai guosseguollebivdiid ja báikkálas1, earenoamáz1it sámi álbmoga deaivvadeamis, lea váldon eará guovllus Nuorta-Finnmárkkus, namalassii guovllus olggut Deanuvuonas. Bearalváhki lei 1700:s ja vuosttas1 oasis 1800-logus, okta deat1aleamos guovddás1báikkiin Siskkit-Deanuvuona sápmelac1c1aide geat gesiid bivde gávppas1eami váste riddogáttis. Ovdamearkka dihte lei báiki 1720-jagiin daid rájiid siskkobealde mat rievtti ovddas c1ielgasit ledje mearriduvvon Deanusápmelac1c1aid geavahanguovlun dahje siidan (vrd. kap. 4.5.). Vaikko Deanusápmelac1c1at gal ain geavahedje Bearalváhki, rehkenastui báiki 1830 birrasiid okta dain ávdin báikkiin máid ruos1s1at galge sáhttit geavahit guovddás1báikin guollebivddus. Dán man1n1el stuorui báiki issorasat go s1áks1adorskebivdu álggahuvvui duod1as. 1867:s ledje guollebivdoáigodagas 500 guollefatnasa ja 100 oastinfatnasa Bearalváhkis. Guosselohku lei 2 500 - 3 000 (Solhaug I 1975: 296). Bearalváhki ovdáneapmi c1ájeha ge juste Finnmárkku rittu ealáhus- ja álbmotlassáneami ovdáneami 1800-logu gaskkamutto birrasiid. Lea okta ás1s1i mas vuohttit ahte sápmelac1c1at Deanuvuona siste muhtun muddui ohce od1d1a báikkiid dan earáhuvvama dihte mii sin ovddes1 guollehámmanis dáhpáhuvai. Várra dan rájes suhkagohte guollebivddus Sieidavuonas (Finnkongkeila) Deanuvuona oarjjabealde. Dát s1attai jod1ánit guovllu buoremus guollebivdohápmaniid searvái , ja okta dain guollebivdohápmaniin gos sápmelas1báidnin bisttii guhká. Sii earret eará láigohedje lanjaid guhkkin guollebivdogussiide: "Unna sámivisoz1iidda báhkkehedje sihke 2 ja 3 fanassearvvi main ledje 10-12 olbmá." Dáid guosseguollebivdiid gohc1odedje dávjá "feallán" ("vĺrfeller") (Thorsvik 1982: 132-33). 1890-jagiin gal leat dalá áiggi muitaleamit main vuohttá ahte muhtun muddui olggus1tedje sámi guollebivdiid maiddái dan guollebivddohápmanis: "Dan dihte go Dác1c1at juohke Jagi lassánit Sieidavuonas, báhtarit Sápmelac1c1at dad1istaga Losvikii379, mii lea das lahka." C1álli lasiha maid ahte dat gievrrat "Davvimátkkos1teaddjit" oppalac1c1at eambbo ja eambbo olggus1tedje sápmelac1c1aid. Sápmelac1c1at c1oahkkanedje dad1istaga eambbo Losvikii, dan dihte vai: "...muosehuvokeahttá daidda gargn1ilasti Davvimátkkos1teddjiide sáhtte iehc1aneaset rád1d1et Eatnama". (Gudbrand Tandberg, Rćdergĺrd mielde 1981: 46,53). Dutkanc1állosiin lea áibbas unnán c1állojuvvon daid soahpameahttunvuod1aid birra mat Finnmárkkus bohciidedje go nu olu bohte guollebivdit eará guovlluin. Dan dihte ferte deattuhit ahte lea beare heittot vuod1d1u dálá gávdnovas1 c1állosiin oppalas1 bohtosiid gávnnahit. Ovdamearkkat dás ovdalis c1ájehit dus1s1e ahte leat leamas1 soahpameahttunvuod1at, mat ee. sáhttet bohciidan go ledje ies1gud1et oainnut guolleriggodagaid geavaheamis. Livc1c1ii dan dihte hui beros1tahtti dáid ás1s1iid c1uvget buorebut od1d1a dutkosiiguin. 7.12 RUOS1S1AID GUOLLEBIVDU FINNMÁRKKUS 1800-LOGUS Man1n1el go 1770-jagiin ledje geahc1c1alan ruos1s1aid guollebivddu veahá gárz1z1idit, geahc1c1agohte fas eambbo positiivalac1c1at sidjiide 1790-jagiin. Duogáz1in lei eahpitkeahttá ruos1s1aid lassáneaddji gálvobuktin Finnmárkui. Dán c1uovui maid gávpegárz1z1idemiid loz1z1en sin guovdu. Eai geavahanriiddut ja soahpameahttunvuod1at lean dan dihte garvimis. Man1n1el soad1i 1807-13 jagiin bohte fas váidalusat go sii bidje liinnáid beare lahka gátti. Finnmárkku bealis árvaluvvui dasto gárz1z1idit sin guollebivdovuoigatvuod1aid. 1826 Finnmárkkulávdegoddi, geain lei bargun evttohit doaimmaid mat sihkkaraste ja ovddidedje ámtta ealáhuseallima, eai atnán ruos1s1aid bivddu billisteaddjin. Lávdegoddi oaivvildii goitge ahte dilli sáhtii rievdat go ássit lassánedje ja eambbo davvimátkkos1teaddjit bohte. C1akc1amánu 13.b. 1830 Finnmárkku guolástuslágas nannejuvvojedje ruos1s1aid guollebivdovuoigatvuod1at guovllus gaskal Bierggi ja C1orgas1a. Jáhkkimis ledje fas gávpepolitihkalas1 ákkat dác1c1a buoremielalas1vuhtii. C1ielgasit eaktudedje dán bokte oaz1z1ut buori guovtteguvlui gávppas1eami Ruos1s1ain (vrd. Solhaug I 1975: 280). Guhtta báikki mearriduvvojedje guovddáz1in ruos1s1aid guollebivdui. Ledje Biergi, Hámmanbirgi (Hamningsberg), Báhcavuotna, Bearalváhki, Gán1gaviika ja Steinsvik, mii ferte leamas1 seammá báiki go Speainnaviika (Steinvĺg) Gán1gaviika buohta. Sin bivdodilálas1vuod1at eai dette geahpiduvvon. Galge ain doalahit beanagullangaskka mearragáddái. Ii ge sis lean lohpi hukset viesuid ja barttaid, muhto sii oz1z1o láigohit lanja báikki olbmuin, ja eatnama guollejilliide. Ruos1s1a guollebivdiid lohku rievddadii hui olu 1800-logus. 1830-40-50-jagiin ledje gaskamearálac1c1at badjelas1 30 fatnasa, sullii 130 olbmáin. Vaikko lohku ii lean earenoamás1 allat, de bihko dávjá geavahanriidduid dain guovlluin gos ledje eanemus ruos1s1at, namalassii Bierggi guovllus. Dohko bálkáhuvvui bajimusbearráigeahc1c1i380 mii galggai goazadit dákkár soahpameahttunvuod1aid. Mearriduvvui oktasas1 id1d1essuhkkán381. Ruos1s1aid vierru, liinnáid njulget gáddeguora, gildojuvvui. Buohtalas c1oahkit382 álggahuvvojedje. Dasto c1avgejuvvoi vel okte ahte sii galge doalahit iez1aset unnimusat beanagullangaskka gáddái. Od1d1a njuolggadusat, oktan Krimsod1iin, dagahedje ahte ruos1s1a fatnasiid lohku unnui 56 rájes 1854:s measta nullii 1858:s (vrd. O. No. 2 1862-63, ja Solhaug I 1975: 280). 1860-jagiid loahpageahc1en fas lassánii ruos1s1a guollebivdu. 1870:s oasálaste 280 olbmá. Lohku fas unnui 1880-jagiid álggogeahc1en. Dasto fas lassánedje jod1ánit, dassoz1ii go 1889-91 jagiin oasálaste gaskal 101 ja 106 fatnasa. Dus1s1e ovccis dáin fatnasiin orro Bierggi olggobealde. Dáid jagiid geahc1c1aledje ies1gud1et ládje garvit njuolggadusaid, nu ahte od1d1a lágat ja c1avgemat bohte 1890-jagiin (Solhaug 1975: 279-282). Ruos1s1aid guollebivdu Finnmárkkus bisttii measta vuosttas1 máilmmisoad1i rádjái. Ii lean gal dat, muhto láhka njukc1amánu 17.b. 1911, mii heaittihii ruos1s1aid bivdovuoigatvuod1aid gáddebáikkiin Nuorta-Finnmárkkus. Gielddus gustogod1ii jagi 1913 (FAB 1911-15: 37). Dán gildosa oktavuod1as lea miellagiddevas1 fuomás1it ahte Norgga generalkonsula383 Arkhangelskas lei gildosa vuostá, ee. go guolásteamis ain lei stuora mávssolas1vuohta, ja go lei boares vuoigatvuod1aid birra sáhka. Hui govvideaddjin davviránnáz1iid buori gaskavuhtii lei go buot Finnmárkku ovddasteaddjit jienastedje ruos1s1a guolásteami gieldima vuostá (Niemi 1992: 21). 7.13 GUOLÁSTEAPMI 1800-LOGU MAN1IT OASIS Go geahc1c1at lagabui dán guolásteami ja áigodagaid, gávnnahit ahte beaivválas1 bivdu dábálac1c1at lei birra jagi. Dálve- ja gid1d1adorskebivdu bisttii od1d1ajagemánus geassemánnui, ja lei juhkkon guovtti oassái. Vuosttaz1ettiin lei god1d1odorskebivdu vuonain. Dán gohc1odedje "buorrebivdun". Dát bivdu lei sullii oktanis Lofuohtabivdduin. Dasto bivde dorski mii c1uovui s1áks1aspearruid, "s1áks1abivdu". Bivdu lei dábálac1c1at cuon1ománus-miessemánus, muhto sáhtii maid s1addat bivdu sihke árat ja man1it áigge go juste dalle. Bivdoneavvun sáhtte, buori golmmaolbmofatnasis Finnmárkku dálvebivddus 1870 birrasiid leahkit dábálac1c1at 9 fierpmi. Buoremus guollebáikkiin, Goahtec1orus ja Gilivuonas, sáhtte geavahit 30 fierpmi. Dákkár fatnasis lei liidnác1oahkki gaskal 2 400 ja 3 000 vuokkain384 (FAB 1866-70: 14). Giehtaduorggu máid buohkat sáhtte dábuhit, geavahuvvui olu. Muhtun almmolas1 gálduin lea c1állojuvvon ahte guolásteaddjit mat dus1s1e giehtaduorgguin bivde, vuosttaz1ettiin ledje dác1c1at geat ledje fárren lulde Várggáid gávpogii- dahje meahccesuohkanii. Mud1ui lei dábálas1 ahte geafes olbmot serve guovttes ja guovttes ja bivde giehtaduorgguin fatnasiin mat ledje beare smávvát liidnábivdui (FAB 11865-70: 17). Dorski, sáiddi ja eará guolles1lájaid geassebivdu bisttii suoidnemánus c1akc1amánnui. Geassedorskebivddus atne dávjá liinná, muhto veahá roavváset málle ja unnit vuoggaloguin go dálvet. Seaktin geasset atne dábálac1c1at sáide- dahje dorskeveajehiid, mád1uid, skálz1z1uid, sallihiid ja sivllaid385. Sáidi lei deat1alas1 geasseguolli. Dan bivde duorgguin mas ledje guokte vuokka, dahje "gáffalmállet Ruovdeneavvuin giddejuvvon guhkes Muorranad1d1ii", muhto dávjjimustá firpmiin ja nuhtiin. Ledje guovttelágan nuohtit, suohkanuohtti ja gáddenuohtti386. Sáidefirpmiid atne dábálac1c1at c1akc1amánu rájes, go ijat sevnnjodedje. Áhkalaggábivdu báikkálas1 vuod1uin lei Finnmárkkus guhkit áiggiid leamas1 (vrd. kap. 7.8.). Veahá ovdalas1 1800-logu gaskkamutto viiddidedje bivdobáikkiid áhpeliidda, ja geavahis1gohte stuorit fatnasiid ja od1d1a ja buoret bivdoneavvuid. Hammerfeasttas vuod1d1uduvvojedje guokte áhkalaggásearvvi 1839-40 jagiin, main 1841:s ledje 5 fatnasa anus. Vuosttas1 fatnasat máid atne, ledje Hardangerfatnasat main lei goavdi387. Áhkalaggábivdu lei geassemánus c1akc1amánnui. Buoremus fanas gesii 1 780 áhkalaggá ovtta áigodagas. Dás bod1ii 200 fárpala vuoivvas. Dát searvvit gal bied1ganedje jod1ánit. Muhto áhkalaggábivdu s1attai goitge stuora fitnodahkan Hammerfestii moaddelogi jagi man1n1el. 1866-70 jagiin ledje ovdamearkka dihte 35 fatnasa sullii 200 olbmáin geat oasálaste bivdui, oalle buriid bohtosiiguin (Sivertsen 1973: 89). 1800-logu nuppi oasis bivde áhkalaggá 1-2 beanagullama olggobealde Várggáid, Sieidevuonas dalá Deanus, dálá Gán1gaviikka suohkanis, Davvesiiddas, muhtun jagiid Ákn1oluovttas ja Álttávuonas. Áhkalaggágiehtavad1d1u388 lei dábálac1c1amus, muhto Sieidevuonas geavahedje liinná (FAB 1876-80: 20). Mud1ui ii oro juksu, mii man1it áiggiid lea hui mávssolas1 Finnmárkku guolástusain leamas1, nu árvvus adnon vel 1860 birrasiid (Lřberg 1864: 153). 7.14 IES1GUĐET ÁIGODATGUOLÁSTUSOASÁLASTIN Ámtta olbmot oasálaste hui ies1gud1et ládje áigodatguolástusaide. S1áks1adorskebivddu viidáneami gal vuosttaz1ettiin dagahedje guosseguollebivdit, ja dat sisafárrejeaddjit geat dad1istaga ásaiduvvagohte ja geain áidnafidnun lei guollebivdu. Obanassiige lei dát ovdáneapmi vuosttaz1ettiin rittuin, vuonaid olgolis. Finnmárkku álbmogis, earenoamáz1it sápmelac1c1ain geat sullii 1850 rádjái ledje eanetlogus ámttas, lei doloz1a rájes eará guolástusárbevierru ja -heiveheapmi. Ovddemustá sii bivde ruovttuid lahka, masa lei vuod1d1u measta juohke sajes. Nubbi erohussan lei ahte guosseguollebivdit vuvde njuoska guoli, muhto ruovttubivdit dábálac1c1at buvttadedje dan iez1a (Solhaug I 1975: 273, 289). Báikkálas1 guollebivdiid deat1aleamos luondduvuod1d1un lei god1d1odorski389 dássedis siigan vuonaide, earenoamáz1it Oarje-Finnmárkkus, "buorrebivdu". Mud1ui lei buorre geasse- ja c1akc1asiigan sihke Nuorta- ja Oarje-Finnmárkui. Dán dihte eai dárbbas1an báikkálas1 ássit fárret oaz1z1un dihte buori buktaga dan lotnolasealáhussuorggis mii guolástus lei. Guosseguollebivdit geat god1d1odorski bivde, "buorrebivdit", ledje 1870 birrasiid dus1s1e Brievikas Sállanis ja Gilivuonas. Mud1ui bivde "...juohke Suohkanis báikkálas1 Olbmot" (FAB 1866-70: 13). Ámtamánni anii ruovttubivddu alla árvvus. Earret eará c1ujuhii son dása ahte vuotnabivddus eai báljo masson bivdoneavvut, dan dihte go lei muddejuvvon oasálastin, ja dasto vuogas gaskavuohta guollebáikki sturrodagas ja bivdiid logus. Go god1d1odorskebivdu dábálac1c1at lei ruovttuid lahka, s1attai dás buoret nettodienas390 go s1áks1abivddus. Bruttodienas391 livc1c1ii sáhttán leahkit stuorit, muhto liidnác1oahki golut vuolidedje nettodietnasa. Ámtamánni anii dárbbas1laz1z1an deattuhit ahte báikkálas1 guolásteapmi gánnáhii dan dihte buorebut go s1áks1abivdui s1adde guhkás vuolgit ruovttus. Dát bivdu lei rávdnje- ja garra riddomearas, ja dákkár dilálas1vuod1as lei bahát massit bivdoneavvuid "Suolagied1aide" (FAB 1866-70: 14). Vel nu c1ielga riddoguovllus ge go Láhpis lei ruovttubivdu deat1alac1c1amus 1870 birrasiid ain. Ámtamánni c1uoc1c1uhii ahte Láhpi olbmot, earret moaddása, bivde ruovttuid lahka measta birra jagi, ja iez1a goikadedje guliideaset - "... ja nu ain ovddastit dolos1 Finnmárkku, Áigodaga ovdal man1imus S1áks1aáigodaga, mii álggii 1840 birrasiid." (FAB 1866-70: 209). Dán oktavuod1as lea died1usge maid deat1alas1 ahte eanas Láhpi olbmot dan áigge ledje sápmelac1c1at, geat eará ealáhusaid dihte atne eanemus gánnáhahttin báikkálas1 guolleriggodagaid geavahit. 1800-logu man1it oasis dagahedje riddo- ja vuotnaguovlluid erohusat ahte vuonain eai atnán s1áks1asiigama buorren. Álttáguovllus muitalit ahte báikkálas1 guollebivdit atne s1ávs1s1a boahtima heajos sáhkan. Dalle eai sáhttán vuordit buori bivddu (Rode 1840: 120). Seammaládje go dan mii 1730-jagiin muitaluvvo (vrd. kap. 7.8.), lávejedje s1áks1aspearrut dakkárat mat c1uovuhedje eará guliid nu guhkás ahte daid ii sáhttán bivdit hui lahka ruovttu. S1áks1abivddu eai dábálac1c1at atnán ámtta báikkálas1 olbmot nu árvvus, go s1ávs1s1a fertii c1uovvut. S1ávs1s1a boahtin billistii "buorrebivddu" dássedisvuod1a, oaivvildedje olbmot. Dát oaidnu lei ain 1870 birrasiid rád1d1ejeaddjin. Finnmárkku iez1as álbmoga dábálas1 oaidnun lei dan dihte ahte livc1c1ii buorre go ovdalas1 jahkásas1 "Vuotna- dahje Buorrebivdu" boad1ás1ii ruovttoluotta, vaikko s1áks1abivdu ii nogas1e ge. Ii oainnat lean eahpádus ge dás ahte "...S1ávs1s1a Boahtin lea mii muosehuhttá Dorski God1d1obáikkiin." (FAB 1866-70: 14.) Olu Finnmárkkuvuonaid siste lea dálvet maid leamas1 vejolas1 bivdit fatnasa haga. Gitta dássoz1ii lea mán1gga báikkis leamas1 vejolas1 gánnáhahtti smávvát bivdit god1d1odorski, juon1astemiin392 vuonas. Dilálas1vuod1at eai dáidde leamas1 earaláganat 1800-logu man1it oasis. Eai juon1astan dus1s1e dorski, muhto maid salliha. 1899:s diehtit dáinnalágiin bivdán salliha Gyfjord nammásas1 báikkis Sievjjus (Jacobsen vuod1d1ojagi haga: 38). Oallut Finnmárkku fásta ássiin lei dábálac1c1at sihke ekonomalas1 ja ekologalas1 heiveheapmi mii gárz1z1idii sin fárredeami. Dan dihte sii eai háliidan ge dan fárredeami mii s1áks1adorskebivddu oasálastimis dárbbas1uvvui (Solhaug I 1975: 270). Lei njuolgut eará kultuvra guollebivddu hárrái. Dán kultuvrras eai c1uvvodan guoli, nu movt davvimátkkos1teaddjit ja od1d1a dác1c1a sirddolac1c1at dahke - ja oallugiin man1it namuhuvvomiin lei guollebivdu áidna ealáhusbinnán. Lassiággan goit sápmelac1c1aid oalle báikkálas1 heiveheapmái, namuha Trygve Solhaug ahte dat boazosápmelac1c1at geat bivde guoli, muhtun muddui ledje c1adnon bohcco guohtunguovlluide (Solhaug 1975: 273). Guolástuslohkamiin oaidná ámtta fásta álbmogis dan oalle birrajagi guolástusheiveheami gova. 1868:s lei hui buorre s1áks1adorskebivdu Nuorta-Finnmárkkus. Dalle vulge dus1s1e 204 olbmá Álttá fáldiguovllus, Ákn1oluovtta suohkanis, Hammerfeasttas ja Fálesnuoris dan oalle guhkes mátkái dohko. Vaikko ii lean ollislas1 lohkan, de ledje buohtastahttima váste unnimustá 1 000 olbmá seammá báikkiin geat serve god1d1odorskebivdui Oarje-Finnmárkkus seammá dálvvi (Solhaug I 1975: 273). Golbma jagi man1n1el, 1887:s, ledje 1 360 olbmá dáin báikkiin geat serve s1áks1adorskebivdui. Dalle lei siigan Oarje-Finnmárkui. Dan jagi eai dárbbas1an guhkás c1uvvodit. Go s1áks1adorskebivdu lei buorre sihke Nuorta- ja Oarje-Finnmárkkus, lei báikkálas1 guollebivdiid lohku hui allat (Solhaug I 1975: 27). Dát dáhpáhuvai ee. 1879:s. Dalle oasálaste sullii 5-6 000 olbmá álbmogis mas oktiibuot ledje 24 000 olbmo (Solhaug I 1975: 275). S1áks1adorski sáhtii died1usge maid siigat vuonaid sisa ja unnán fatnasiiguin ja bivdoneavvuiguin sáhtte dan goddit, sihke fatnasiid ja bivdoneavvuid dáfus. Muhto lei heittot jus guolli bisánii fávlelii. Dalá muitalemiid mielde orru dát s1addan dábálaz1z1an 1800-logu man1n1emus njealjádasoasis. Dát dagahii heajut ekonomalas1 dili, earenoamáz1it ámtta iez1as álbmogii. Sin eambbo birrajagi heiveheami dihte, ja teknologiija dihte mii dasa lei heivehuvvon, oz1z1o sii unnit guollehivvodaga go ovdal. Ámtamánni 1881-85 vid1ajagidied1áhusas , lea c1állojuvvon ahte deat1aleamos sivvan dása lei s1áks1abivdu, go ovdal ledje olbmot s1ávs1s1a bivdan vuonaid siste iez1aset unna fatnasac1c1aiguin, ja dál lei s1áks1a mannan dad1istaga fávlelii. Guoli fertii dál bivdit rabas ábis, gosa ii sáhttán vuolgit jus ii lean juo hui fiertu. Dan dihte oz1z1o dán bivddus eanemus ávkki "dat vierro Guollebivdit, geain leat stuorit ja buoret Fatnasat go ámtta iez1as ássiin." (FAB 1886-85: 32). C1uovvovas1 vid1ajagidied1áhusas maid lei govviduvvon sullasas1 bonju guollejuohkin ámtta iez1as álbmoga ja guosseguollebivdiid gaskka. Doppe vuohttit gal ahte ledje lonuhis1goahtán stuorit fatnasiidda maiddái Finnmárkkus. Ámtamánni muitalii ahte mán1gii ledje geahc1c1alan vuohkkaset fatnasiid geavahit go daid mat dábálac1c1at ledje Finnmárkkus leamas1. Dan dihte go maiddái dán vid1ajagiáigodagas lei fávleleamos guollebivdohápmaniin deaividan buoremus guolástus, lei dát maid bággen vuotnaássiid háhkat stuorit fatnasiid ja buoret bivdoneavvuid vai sáhtte oasálastit gilvui rittuin (FAB 1886-90: 10). Muhtun Finnmárkku áviisii lei ge muhtun lohkki c1állán ahte s1áks1abivdu lei rievdan muhtun lágan áhpebivdun rittuid olggobeallái. Eanas finnmárkulac1c1at eai lean ge báljo maide goddán, go bivdu lei leamas1 áibbas heittot vuonain, ja olbmot eai lean nagodan háhkat stuorit borjjasfatnasiid393. (Hvalfredningskomitéen 1902: 57) (Bossu ráfáiduhttinlávdegoddi). Ii goitge ovdánan nu jod1ánit stuorit bordefatnasiid394 geavaheami guvlui. C1uohtejagimolsumis lei hárve ámtta ássis dákkár fanas. Muhtumat ledje goitge geavahan dan almmolas1 vealgeásahusa395 mii gávdnui dákkár fatnasiid ruhtadeapmái (FAB 1896-1900, s. 26). Dan dáfus lea unnán mas vuohttit stuorit erohusaid ámtta siskkobealde, fanas- ja bivdoneavvoteknologiijas. Nordlanddafanas396 lei dábálac1c1amus guollefanas. Ii vel vid1asiessaha397 ge lean oktiige veadjemeahttun oastit. Dat mávssii birrasiid 1 000 ruvnno buot neavvuiguin, ja dan sáhtii maiddái báikkálac1c1at dábuhit. Muhtun mearrasápmelac1c1at dábuhedje fatnasiid siseatnama ja rittuid buori vuod1d1uduvvon lonohallanvuogádagaiguin. Jahkec1uod1i molsuma birrasiid ledje Lágesvuonas ovdamearkkat dása ahte fatnasiidda máid vuonain huksejedje, atne fielluid máid Kárás1jogas viz1z1e dálvet herggiiguin (Falkenberg 1941: 155). Ámtamánni oaivvildii ahte gávccesiessatfanas398, heivii bures geassebivdui go guolli lei vuonain. Dálvebivdui guhkkin eret gáttis dat ii anihan. Guosseguollebivdit ledje dan dihte olu ovdalis eanas ámtta iez1as ássiid. Guosseguollebivdiin ledje dábálac1c1at bordefatnasat. 1800-logu man1imus jagiid oidnogohte mohtorfatnasat guollebáikkiin olggobealde Finnmárkku. Eanas vierro guollebivdiin geat Finnmárkui bohte s1áks1abivdui, ledje "...stuorit Goavdeeborjjasfatnasat , main bivde Liinnáin ja Duorgguin, man Guolásteapmái maid muhtun Guolledámppat mat eai gula Finnmárkui, leat searvan." (FAB 1896-1900: 28). 7.15 1900-LOHKU C1uohtejagi molsunáigi s1attai guolástusaide od1astanáigin. Olu Finnmárkku guolástusmállet mat dássoz1ii leat leamas1, vuod1d1uduvvojedje dalle. Earret eará s1addagohte stuorit fanas- ja bivdoneavvoerohusat maiddái ámtta siskkobealde. Ámtamánni vuosttas1 vid1ajagidied1áhusas 1900-logus, died1ihuvvo ahte "garrasit" geavahis1gohte láhttefatnasiid ja skeittáid. Finnmárkku guollebivdit ledje maid geavahis1goahtán mohtoriid (FAB 1901-05: 17). Od1d1a teknologiija ja od1d1a bivdoneavvuid oktavuod1as s1addagohte maid riggodatgeavahanriiddut ja suodjalangaz1aldagat eambbo áigoguovdilin go ovdal, go eai diehtán dáin maide. Govvidemiin sáhttá dadjat riidduid ja suodjalangáibádusaid oidnogoahtán dakko gokko deaivvadedje aktiiva ja passiiva bivdoneavvut, borjjasfatnasat ja mohtorfatnasat, ja stuoradoaibma- ja smávvadoaibmaguolásteapmi. 7.15.1 1905 VEALGEÁSAHUS. STUORIT FATNASAT JA MOHTORDOAIBMA RITTUIN Guovddás1eiseválddit sávve c1ielgasit ahte guollebivdit galge stuorit fatnasiid geavahis1goahtit. Dáinna ubmiliin vuod1d1uduvvojedje ortnegat geahpidit doaimma. 1889 ja 1900 álgo áhpeguolástanfoanddat, mat galge leahkit riikkaviidosac1c1at, ledje ásahusat mat galge veahkehit guollebivdiid háhkat áhpebivdui heivvolas1 fatnasiid. Muhto dáin foanddain ii lean nu olu ávki Finnmárkui, go oktiibuot manne dus1s1e 20 loana finnmárkulac1c1aide (Solhaug 1977a: 24-25). Sivvan lei go dán guovllu guollebivdit hárve eaiggádus1s1e eatnamiid máid sáhtte sihkarvuohtan bidjat. Dan dihte oz1z1o hárvát loana. Ámtadikki oktavuod1as 1905:s govviduvvojedje rittuid dilálas1vuod1at oalle c1ielgasit. Doppe oac1c1ui buori gova dan ovttageardán ealáhusmálles máid sisafárren 1800-logu man1it oasis lei dagahan. Finnmárkku gohc1odedje ain " dus1s1e Od1d1ahuksejeddjiid Eanamin". Guolásteapmi lei oaiveealáhusgeaidnu, ja muhtun guovlluin juo áidna ealáhusgeaidnu, ja olbmot eai lean, nu go ovdamearkka dihte Nordlánddas ja Romssas, "...c1adnon iez1aset eaiggáda Eatnamiidda ja Guolásteapmái lassiealáhussan." (FAF 1905, ás1s1i 87.) Stuoradiggi vuod1d1udii 1905:s sierra vealgeásahusa Finnmárkku váste ámtta sierralágan dilálas1vuod1aid geaz1il. Doppe sáhtte guollebivdit oaz1z1ut loana buriid eavttuiguin oastit láhtteskeittáid. Jagi man1n1el ledje juo addán dahje lohpidan 36 loana, ja ain ledje sis ohcamat. 1906-10 vid1ajagidied1áhusas muitalii ámtamánni ahte ámtta dál lei oz1z1on "...Muhtun Guolledámppaid...". (FAB 1906-10: 21.) Dás várra ii lean dahkamus1 od1d1a vealgeásahusain, go dát ii sáhttán mohtorfatnasiid ruhtadit ovdal 1910 birrasiid (Richter Hanssen 1990: 289). 1910 loahpageahc1en lei sierra Finnmárkku vealgeásahus addán olbmuide oktiibuot 61 loana. Dáin ledje 16 loana addon Várggáid gávpogii, 15 Hammerfeastta suohkanii ja gávpogii, ja 9 Goaskinvággai, dálá Davvenjárgga suohkanii (FAB 1911-15: 36). Dát golbma riddobáikki oz1z1o nappo 2/3 oasi dán áigodaga juolludemiin. Eará mearragáttesuohkaniidda ledje 1-4 juolludeami. Mán1ga c1ielga vuotnasuohkana eai oba oz1z1on ge juolludemiid, nu go Davvi-Várjjat, Unjárga, Mátta-Várjjat, dálá Deatnu, Muosát, Fálesnuorri ja Áltá (FAB 1911-15 36, vrd. maid Aarsberetningen om Norges Fiskerier 1910: 13-14). (Norgga guolástusaid jahkedied1áhus). 1910-15 jagiin hágai ásahus loana 64:ii fatnasii. Dál ledje veahá dássedit juolludeamit. Várggáid gávpot lei ain bajimusas 15:in juolludemiin, ja Dálbmeluokta fas 13:in. Finnmárkku eará c1ielga vuotnasuohkanat ledje ain vuolemusas, nulla gitta golmmain juolludemiin (FAB 1911-15: 36). Oktiibuot ledje nappo 1905-15 logijagiáigodagas dábuhan dahje od1astan badjel 120 fatnasa vealgeásahusa vehkiin. Earret áibbas moatti eará báikái lei ortnet eanemus ávkin riddobáikkiide. Eará deat1alas1 váikkuhussan jod1ánis mohtordoalu ovdáneapmái rittuin, ledje earenoamás1 buorit guollebivdojagit, earenoamáz1it 1911-15. Dát, oktan sod1iin, mii alidii buoide-399 ja áhkalaggáhatti hui bajás, váikkuhit garrasit dása ahte eanetlohku omd. Várggáid guollebivdiin oz1z1o mohtoráiggi buriid 1915 birrasiid (Rřnning Balsvik 1989 2: 96). Muhtun vuotnasuohkaniin orro báikkálac1c1at fuomás1an vealahemiid mat ledje bohciidis1goahtime. Nu lei ee. muhtun dalá stuorimus sámisuohkanis C1ud1egiettis, dálá Porsán1ggus. Jagi man1n1el juo go vealgeásahus lei doaibmagoahtán, válddii suohkanstivra ovdan vuotnaássiid heajut vejolas1vuod1aid fatnasiid háhkamii ásahusa bokte. Suohkanstivra oaivvildii dán oktavuod1as ahte ásahusas lei unnán ávki vuotnaássiide, go sis ii lean dat vejolas1vuohta mii guollehápmaniid fástaássi guollebivdiin lei, ahte "...Gávpeolbmát mákset váilevas1 oasi Oastinsupmis." (FAF 1906. Ás1s1i 63, vrd. maid Richter Hanssen 1986: 339.) Dása lei duogáz1in ahte riddoguollebivdiin dávjá lei mearriduvvon gávpeolbmáin oktavuohta, gii sihke buvttii gálvvu ja válddii vuostá guoli. Dan dihte lei ge gávpeolbmáin beros1tupmi "iez1aset" guollebivdiide lonet loahppasupmi mii váillui ruhtadit eambbo od1d1aáigásas1 fatnasa. Dan bokte sii iez1a oz1z1o eambbo guliid gáddái, ja lasihedje iez1aset dietnasa. Vuotnaássiin, sápmelac1c1ain, lei eambbo friddja gaskavuohta gávpeolbmáide, dan dihte go sis ain lei viidát gávpeoktavuohta ruos1s1a pomoraiguin, go iez1aset dác1c1a ránnáiguin. Dan dihte ii lean ge sis seammaládje ruhta oaz1z1umis gávpeolbmáin go fatnasiid od1astis1gohte ja doaimmaid stuoridis1gohte. Vuotnaássi kvenaid dilli lei jáhkkimis seammá go sápmelac1c1aid dilli. C1ud1egietti suohkanstivra ákkastii maid vuotnabivdiid stuorit fatnasiid dárbbu ovddas, go sihke Porsán1ggu- ja Lágesvuona oac1c1ui áhpevuotnan gohc1odit. Unna golmmaolbmo láhttefatnasac1c1at ledje seammá dárbbas1lac1c1at doppe go fávlelis. Earenoamáz1it namuhuvvojedje s1áks1abivddu váttisvuod1at, dainna go vuotnabivdit unna rabas fatnasac1c1aideasetguin ledje juo "Goarráneame" dakkár áigge go "Buohkain" ledje skeittát. Oaivegáibádussan lei dan dihte ahte finnmárkulas1 áhpeguolástanásahusa njuolggadusaid galge rievdadit nu ahte olles fatnasa oastinsupmi galggai sáhttit vealggás váldit (FAF 1906, ás1s1i 63). Muhto vealgeaddinnjuolgadusat eai rievdaduvvon nu movt C1ud1egietti suohkanstivra háliidii. 7.15.2 Resursagáhtten 1800-logu guolástuslágat ledje eanemustá politilágat ulbmiliin stivret ies1gud1etlágan bivdoneavvuid siskkaldas geavaheami, dahje hehttet riiddut mat gárz1z1es guollebáikkiin sáhtte bohciidit (Brandt 2. deaddeleapmi 1878: 426). Vealgeaddiid c1almmiin orro áhperiggodagat nu stuorrát ahte ii lean ge sin jurdagis gáhttenmearrádusaid váldit guolástuslágaide. Professora Fr. Brandt, okta njunus1 láhkaoahppavac1c1ain Norggas 1800-logu man1it oasis, c1ilgii hui bures dalá rád1d1ejeaddji oainnu. Ráfáiduhttinmearrádusat400 eai gávdnon, c1álii son. Dákkárac1c1at eai dus1s1e livc1c1e leamas1 áibbas dárbbas1meahttumat "nohkameahttun Riggodagaid" guovdu, muhto dasto maid veadjemeahttumat go dát guolástusat dábálac1c1at ledje "Sahkidanáigge"401. Muhto lei gielddus billistit guollebáikkiid "Bárlástta402 bálkumiin dahje eará Nuoskkidemiin". (Brandt 2. deaddeleapmi 1878: 427). Váttisvuod1at fatnasiid od1d1aáigásas1 teknologiijii rievdadeamis ja c1uovvovas1 gievrrat, ja muhtun muddui aktiiva bivdoneavvuid geavahis1goahtin, buvttii gal maid almmolas1 ságastallama resursagáhttema, resursageavaheami stivrema, od1d1a bivdoneavvuid gieldima ja sullásac1c1aid birra. Boarráset bivdoneavvomálliid stivren maid s1attai áigeguovdilis sáhkan. 7.15.3 Báikkálas1 njuolggadusat sáidefierpmi geavaheames Dákkar boarráset bivdoneavvogeavaheami stivren guoskkai sáidenjuoraid fierbmumii. Geassejagis bivde ovddemustá sáiddi. Dan dihte ii leat imas1 go báikkálac1c1at lei beros1tupmi stivret sáidebivddu heivvolac1c1amusat. 18. §:s borgemánu 13.b. 1897 lágas Finnmárkku mearaguolásteami birra, lei c1állojuvvon ahte Gonagas, ámtadikki evttohusa mielde, sáhtii muhtun báikkiin, muhtun áiggiid, gieldit sáidefierbmuma. Mearaguovlluin gos lei álggahuvvon earenoamás1 dorskebivdobearráigeahc1c1u, ii ge galgan lohpi nuohttut dahje sullasas1 veahkkeneavvuid geavahit, ovdamearkka dihte dábálas1 dahje gittac1adnon suohkanuohti, fanasgeassinnuohti, seahkkanuohti403 dahje feastonuohti404. Lávdegoddi mii álggos lei lágavuod1u álggahan, oaivvildii sáidefierbmungildosa áibbas dárbbas1meahttun mearrádussan, muhto dákkár gildosiid ásahanvejolas1vuohta lei mied1iheapmin guollebivdiid dákkár oidnui ahte árrafierbmun sáidebáikkiin vahágahtii guolásteami. Guollebivdiid oainnut ja sin váikkuhanvuoigatvuohta bivdoneavvuid geavaheames ruovttumearaguovlluin nappo deattuhuvvui, go "...lea Báikkálas1 Álbmot ies1, mii lea lagamusas mearridit dákkár Gaz1aldagain, ...". Lávdegotti oaidnu lei mud1ui ahte jus guollebivdiid oaidnu lei ovdagáddu, de sii fargga gáiddas1e dás, go ies1gud1et báikkiide s1attai vejolas1vuohta dahkat nu movt háliidedje (FAF 1902, ás1s1i 62). Sáidebivdu lei earenoamás1 deat1alas1 dálvejáfu ja eará gálvvu dábuheames ruos1s1ain. Báikkálas1 guollebivdit geavahedje dasto vejolas1vuod1a máid dál ledje oz1z1on ráhkadit nu buriid njuolggadusaid sáidebivdui iez1aset lagas mearaguovlluin go vejolas1. Ámtadiggi duos dás válddii ovdan sáidefierpmi gieldima gáibádusaid. Davvesiiddas, Gilivuonas, C1ud1egiettis (Porsán1ggus) ja Dálbmaluovttas lei nappo 1902:s juo sáidefierbmun gildojuvvon ovdal borgemánu loahpa dahje c1akc1amánu álggu (FAF 1902, ás1s1i 6). C1ud1egiettis lei ádjánan oalle guhká c1ad1ahit sáidefierbmuma gildosa geasset. Finnmárkku guolástusbearráigeahc1c1i405oaivvildii ee. ahte báikkálas1 guollebivdit dáinnalágiin geahc1c1aledje earáid doalahit guollebáikkiin eret dan botta go iez1a barge lájuiguin. Dát ákkásteamit hilgojuvvojedje, ja ámtadiggi doarjjui gieldima (Richter Hanssen 1986: 330 ff). Man1n1el ohce mán1ga eará báikki áiggi dáfus ráddjejuvvon sáidefierbmungildosa, ee. Láhppi/Áks1ovuotna, gos maid oaivvildedje beare árra fierbmuma baldit sáiddi eret. Dan dihte ledje báikkálas1 álbmogis iez1aset rájit dán bivddus. Dán c1álakeahtes hálddas1andoaimma ledje dál duvdime eret, go olbmot dain báikkiin gos sáidebivdu juo lei almmolac1c1at ráddjejuvvon áiggi dáfus, boahtegohte Láhppái dákkár bivdui ovdal go sin báikkis s1attai bivdinlohpi. Dan dihte fertii Láhppái maid boahtit almmolas1 sáidefierbmungielddus (FAF 1905, ás1s1i 3). 1906:s bod1ii Fálesnuori suohkanis ohcan gieldit sáidefierbmuma (FAF 1906, ás1s1i 5). Man1n1el gáibidedje guhkidit Dálbmeluovtta sáidebivdogárz1z1idemiid (FAF 1911, ás1s1i 69). Hammerfeasttas bod1ii maid ohcan. Sátnejod1iheaddji ákkasteapmi lei seammá go Láhpis, ahte vierro guollebivdit fierbmugohte sáiddi beare árrat, go ain ledje c1uvges ijat. Nu balde sáiddi eret, ja c1akc1abivdu vaháguvvui. Vaikko muhtumat suohkana guollebivdiin ledje viggan eastadit árra sáidefierbmuma, "...leat vierro guollebivdit geat olssot áigge juo bohte, ovttatmanu álgán sáiddi fierbmut, ja go sii juo leat álgán, de fertejit earát nai c1uovvolit, jus sii galget maide dábuhit...". (FAF 1912, ás1s1i 7). Ii dattege lean okta oaidnu sáidefierbmumii, ja ámtadiggi s1addagod1ii várrogasat doarjut od1d1a sáidefierbmungárz1z1idemiid eará suohkaniin. Moadde jagi man1n1el sáidefierbmungildosiid ee. Davvesiiddas ja C1ud1egiettis (Porsán1ggus), boahtegohte maid gildosa geahpedanohcamat dahje heaittiheami ohcamat. Davvesiiddii lei gielddus boahtán 1899:s. 1902:s juo c1álii Davvesiidda lensmánni ahte Lágesvuona guollebivdit died1ihedje ahte ruos1s1at geat oste sáiddi ja eará guolles1lájaid, dábálac1c1at eai boahtán Lágesvuona guollebivdohápmaniidda ovdal geassemánu loahpageahc1en dahje suoidnemánu álggogeahc1en. Doppe dábálac1c1at eai orron guhkit go borgemánu lohppii dahje c1akc1amánu álgui. Dagahii váttisvuod1aid go sáidefierbmun ii lean lobálas1 ovdal c1akc1amánu vuosttas1 beaivvi rájes, go eatnasat bivde firpmiiguin. Nappo sis "...ii lean Doaivva Dálvejáfuid ja eará Gálvvu dábuhit" (FAF 1902, ás1s1i 6). Sáidefierbmun s1attai dasto lobálaz1z1an borgemánu 24.b. rájes, muhto 1906:s bod1ii ohcan oalát heaittihit gildosa. Dát lei ákkastuvvon dainna ahte guolástusálbmot lei olu gillán dan "issoras jallas Mearrádusa" geaz1il, mii gilddii sáidefierbmuma ovdal borgemánu 24. beaivvi. Olu jagiid ledje juo massán ealihandietnasa "dus1s1e dan dihte go guokte Olbmo, geain leat Nuohtit, galgaba oaz1z1ut Ovdamuni dán Dietnasii." Jus ovddit jagi ii livc1c1e juohkehas1 rihkkon dán gildosa, de livc1c1e olu guollebivdit njuolgut gillán head1i, go eai lean oaz1z1ut "...dárbbas1lac1c1amus Jáfu Ruos1s1aiguin Gávppas1eamis." Lei c1ielggas ahte ii s1addan dienas 5-6 beaivvi bivddus, go ruos1s1at vulge c1akc1amánu vuosttas1 beivviid, ja guolásteami ii lean lohpi álggahit ovdal borgemánu 24. beaivvi (FAF 1906, ás1s1i 79). Sátnejod1iheaddji ovddidii ás1s1i ámtadiggái ee. cealkimiin ahte ii duod1ai lean álki duhtadit guollebivdiid. Vaikko son ii gárron nu olu dadjat, lei son goitge ovttaoaivilis dasa ahte mearrádus lei eambbo goaridan go ávkkuhan. Son sávai dasto ahte "...Guollebivdiid agálas1 Vuorjan Sáidebivddu birra nogas1ii." (FAF 1906, ás1s1i 79). Sáidefierbmungielddus heaittihuvvui oalát dán rájes Lágesvuonas (FAF 1907, ás1s1i 1). Dát ovdamearkkat c1ájehit ahte sáidebivddu dáfus lei dáid báikkiid ássiin oalle olu váikkuheapmi báikkálas1 guolásteami mearrideamis. Ámtadiggi c1uovui dábálac1c1at báikkálas1 rávvagiid ja gáibádusaid. Guovddás1eiseválddit orrot dasto deattuhan ámtadikki cealkámus1a gonagaslas1 resolus1uvnnaid c1állimis dákkár mearrádusain. Hui miellagiddevas1 lea maiddái ahte olu daid báikkálas1 gáibádusaid vuod1d1un lei sávaldat iez1aset ovddes1 oainnu almmolaz1z1an dahkat, movt árra sáidefierbmegeavaheapmi sáhtii viidáset bivddu billistit. Dás lea maid c1ielga ekologalas1 sisdoallu. Unnimusat seammá deat1alas1 lea ahte báikkálas1 olbmot mán1gii háliidedje iez1aset c1álekeahtes njuolggadusaid ruovttuguovllu meara sáidebivddu birra almmolac1c1at dohkkehuvvot. Dalle sii eai livc1c1e heivemeahttun gilvui boahtán vierro bivdiiguin geat rihkko sin c1álekeahtes njuolggadusaid. 7.15.4 Sáidesoaikonuohtit406 dagahedje suhtu. Bávkkanasaid geavaheapmi. C1uohtejagi molsumis ledje sáidenuohtit s1addan dábálaz1z1an, Oarje-Finnmárkkus goit. Dát ledje gáddenuohtit mat ledje 180 gitta 200 sala guhku, ja 15 gitta 20 sala c1ien1u (Nasjonalforeningen 1973: 76). Doppe gal maid ledje geavahis1goahtán nuhtiid maidda ii dárbbas1uvvon gáddi. Dákkár nuhtiid geahc1c1aladde ee. Várggáid ovddas 1914:s. Nuohtti lei 180 sala guhku ja 17 sala c1ien1u (Thorsvik 1982 268). Namuhit sáhttá ahte dálá stuorit fatnasiid sáidesoaikonuohtit leat c1iekn1aleappot go 85-90 sala, sullii 170 mehter. Vuosttas1 máilmmisoad1i álggogeaz1i birrasiid oaidnit c1ielga ovdamearkkaid movt dát soaikonuohtti mii lei od1d1ageavahusas dagahii riiddu ja garra báikkálas1 vuostehágu. Muosát suohkanstivra válddii dán ás1s1i hui duod1alac1c1at ja válddii oktavuod1a ámttain 1914:s ja gáibidii soaikonuohtástangildosa. Ohcan válddahalai dilálas1vuod1a mii earenoamáz1it c1ájehii dan riiddu máid árbevirolas1 ja od1d1aáigásas1 guolástusteknologiija mii duod1as lei boahtime, dagahii. Son guhte dán válddahallama c1álii, muitalii iez1as geassemánus s1addan dávjá oaidnit dan "dohkkemeahttunvuod1a" go soaikonuhtiiguin ledje beassan bivdit sáidebáikkiin. Oktiibuot ledje 10 soaikonuohttesearvvi Reainnáhis, Muorralvuonas, Láhttás ja Báhkavuonas. Reainnát bivdobáikkis ledje muhtunráje suohkanuohtit. Go sii daiguin bivdigoahtit galge, fuomás1edje dámpafatnasat dán, ja boahtegohte dohko. Olu suohkanuohttesearvvit ledje juo njulgen nuhtiideaset ovdal dámpafatnasat bohte, muhto soaikonuohttebivdit eai beros1tan das maidege. Sii dopme boahtit ja bálko nuhtiid juohkesadjái gos sáidespearrut oidnojedje. C1albmevihtan gávnnahii maid ahte jus soaikonuohtti bod1ii sáidebáikki ja suohkanuohti gaskii, oac1c1ui man1it namuhuvvon loahpahit bivddu, "...go guolit dakkavid1e nohket." Ja nu dáhpáhuvai ge. Sáidi gal man1áz1assii ballái eret. Dasto vulge ge eanas dámpafatnasat guollebáikkiide gaskal "Gálbbi (Rolvsřykalven) ja Ic1c1áha ja Ic1c1átguollebáikkiid...". Dán árra soaikonuohtásteami oktavuod1as Muosáhis 1914:s, bohte áibbas c1ielga gáibádusat ahte sis geat árbevirolas1 neavvuiguin bivde, galggai aktovuoigatvuohta bivdit dain báikkiin gos sin veahkkeneavvut doibme. Juohke báikkis bihko go soaikonuohtit vahágahtte sin suohkanuohtásteami407, "... ja go man1imus namuhuvvomat ollásit dárbbas1it sáidebáikkiid ja vuonaid doalahuvvot alcceseaset guollebáikin, orro lunddolas1 ja c1ielga doaibman gieldit soaikonuohttuma dáin báikkiin". Eai bihkon dus1s1e Muosáhis soaikonuohttebivdiid roahkkatvuod1ain. Buot Finnmárkku guovlluin gos lei sáidebivdu, bihko dáinna ja vahágiin máid dát dahke suohkanuohtásteapmái, muitalii Muosáha ámmátolmmái408. Dan dihte bivde ámtamánni bargat ás1s1iin, ja c1oavdit dan bures. Ii lean unnán máid sáhtte massit, go lei "ealihaneaktun duháhiid mielde guollebivdiide, ahte gieldit dákkáras1 speajárbivddu". (FAF 1915, ás1s1i 19). Ámtadiggi válddii negatiivalac1c1at vuostá ohcama ja ákkastii dainna ahte ás1s1i ledje njuolga váldán suohkanstivrras ovdan, almmá guollebivdiid iez1aset c1ielga gáibádusa haga. Gávdnojedje maid dakkárat geat eai duhtan gádde- ja soaikonuohttái go bivde sáiddi. 1910 birrasiid bohciidii eará váttisvuohta - sáidebivdu bávkkanasaiguin409. Dát duod1as1tuvvui Sállannuoris, gos guosseguollebivdit geavahedje dán vuogi. Dán ás1s1i válde hui duod1alac1c1at, ja sihke hevsmánni410 ja veahka411 oz1z1o stuora sáhkuid. Rád1d1ehus ovddidii maid proposis1uvnna bávkkanasaid gieldima birra guolásteamis. Bahás vuohki lassánii goitge hirbmadit c1uovvovas1 jagiid, ja báikkálas1 vuosttaldeaddjit ledje hárbman. Muhto goitge geavahuvvui dát bivdovuohkin maiddái man1n1el vuosttas1 máilmmisoad1i (Jakobsen 1983: 263 ff). 7.15.5 Gielddus gáddenuhtiin bivdit dorski - vuotnaálbmoga vuosttas1riekti Eai dus1s1e sáidebivddu dáfus vuosttaldan doaibmi bivdoneavvuid412 ja ákkastan báikkálas1 guollebivdiide passiivvalas1 bivdoneavvuiguin guollebivdovuosttas1rievtti. Hui govvideaddjin lea dán oktavuod1as dorskebivddu gieldingáibádus gáddenuhtiiguin vuonain Muosát gielddas, ng. "buorrebivdoáiggis" njukc1amánus ja cuon1ománus. Dát ás1s1i bekkii dávjá ámtadiggec1oahkkimiin 1898:s man1ás. Duogáz1in lei báikkálas1 oktavuod1a váldin Muosát gielddarivttiin, mii fas ovddidii ás1s1i viidáseappot. Gieldinsávaldaga ággan lei go gáddenuohtit dahke nu stuora vahága. Muorralvuonas ja Uhcavuonaz1is (Lillefjord) lei leamas1 hui buorre fierbmebivdu buori guollesiigama geaz1il. Dát geasuhii olu "Stággonuohtásteddjiid" vuonaide, ja dát bivde 30 000 dorski moatti bálkesteamis. Moadde beaivve man1n1el ii lean mihkke s1at oaz1z1umis makkárge bivdoneavvuiguin. Earenoamás1 miellagiddevác1c1at leat dán oktavuod1as died1ut mat muitalit ahte gáddenuohti heajos váikkuhusaid geaz1il lei iez1aset mearriduvvon gielddus dán bivdoneavvu geavaheamis Muosát gieldda vuonain. Namuhuvvon vuonaid ássit ledje iez1a bivdán sullasas1 vugiiguin. Muhto mán1gga jagi bivddus ledje fuomás1an ahte dát bivdovuohki lei "eambbo Vahágin go Ávkin." Dan dihte ledje guokte jagi das ovdal "...oalát heaitán Nuohttebivdduin". C1ujuhettiin borgemánu 3.b. 1897 láhkii Finnmárkku mearaguolásteami birra, doarjjui gielddastivra ráfáiduhttinsávaldaga ja ahte fanasgeassinnuohti ja gáddenuohti geavaheapmi berrii gildojuvvot "...Váttavuonas, Gáhppovuonas, C1ielgevuonas, Seahkkavuonas, Uhvavuonaz1is ja Fállevuonas" njukc1amánus ja cuon1ománus. (Dárogielbáikenamaid geahc1a báikenammalisttuin.) Finnmárkku guolástusbearráigeahc1c1i dajai c1ielgasit ahte son did1ii daid váttisvuod1aid mat gávdnojedje. Son lei ies1 leamas1 geahc1c1ame Muorralvuonas gos eanemus bivde gáddenuhtiin. Goitge son eahpidii ábuhii go gieldit nu buori bivdoneavvu go gáddenuohtti mán1gii sáhtii leat. De goit fertii gielddus leahkit áibbas dárbbas1las1 - ja nu orui gal namuhuvvon ás1s1is. Ságastallamis dán birra dajai son ahte ii dáidán leahkit dohkalas1 gieldinággan dát go ledje dakkár guollebivdit geat eai lean Muosátássit geat gáddenuhtiin bivde. Goitge su mielas lei c1ielggas ahte sáhtii leahkit "... heittot geafes Guollebivdiide - geat ledje eanas Sápmelac1c1at - go Vuonaide bohte nu várálas1 Gilvaleaddjit go dat vierro Guollebivdit sáhtte leat iez1aset stuora Gáddenuhtiiguin;... ." Guollevalljivuohta lei goitge deat1alac1c1amus. Sáhtii jearrat ii go gáddenuohttun dáin vuonain vahágahttán guoli, ja dan dihte berres1ii gildojuvvot. Guolástusbearráigeahc1c1i c1ujuhii maid dasa ahte nuohtit sáhtte baldit guoli eret firpmiin. Báikkálac1c1at s1iehtadallan gáddenuohttungielddus lei maid deat1alas1. Ollislas1 guorahallama man1n1el ávz1z1uhii son mied1ihit Muosát gielddastivrra gáibádussii ráfáiduhttit suohkana vuonaid. Ámtadiggi fas ii sáhttán doarjut dán, ja oaivvildii ahte oppalac1c1at galggai leahkit várrogas rávvet guollebivdiid movtge gárz1z1idit dahje gieldit "buoret od1d1aáigásas1 Bivdoneavvuid" geavaheami. Dus1s1e earenoamás1 dilálas1vuod1ain, ja go lei áibbas c1ielggas ahte bivdoneavvu vahágahtii dábálas1 guollebivddu, sáhtii dákkár bákku c1ad1ahit. Ámtadiggi anii maid vejolaz1z1an ahte lei "veahá Beadjelmearálas1vuohta" Muosáha gáibádusa duohken. Ás1s1i berrii lagabui c1ielggadit. Earenoamáz1it berre áibbas c1ielggasin oaz1z1ut ledje go fástaássi guolásteaddjit, vuonaid guollesiigama dihte, eaktodáhtolac1c1at heaitán geavaheames dan bivdoneavvu máid dál áigo gieldit guosseguollebivdiid geavaheames. Jus nu lei, "...de dárbbas1ii Ás1s1i guorahallat dárkilit." (FAF 1898, ás1s1i nr. 35.). Ies1gud1et ásahusaid olu reivvestallama man1n1el mied1ihii Muosát gielddastivra man1áz1assii álggahit geahc1c1alanortnega dus1s1e Muorralvuonas, nu ahte dohko sáhtii bidjat gáddenuohttegildosa 10 jahkái. Ás1s1i ovddiduvvui dasto ámtadiggái 1899:s, mii guovtti jiena vuostá ávz1z1uhii dákkár geahc1c1alanortnega njukc1amánnui ja cuon1ománnui (FAF 1899, ás1s1i nr. 30). Dán vuod1ul ráhkaduvvui dasto gonagaslas1 resolus1uvdna, mii lei heivehuvvon ámtadikki mearrádussii. Báikkálas1 ássit eai lean duhtavac1c1at dáinna ráfáiduhttimiin. Muorralvuona olbmot ávz1z1uhedje juo 1902:s ámtamánni garraset njuolggadusaid. Olbmot c1uoc1c1uhedje ahte Fálesnuoris ledje vásihan ahte gáddenuohttun lei guliid dahkan nu árgin ahte giehtaduorgguin lei veadjemeahttun goddit daid. Seammaládje lei geavvan Jáhkovuonas Muosáhis, gos guokte jagi ledje geavahan gáddenuohti. Doppe eai lean boares, geafes guollebivdit, geat eai sáhttán geavahit eará go "Duorggu", goddán s1at guliid. Vuotnabivdiid earenoamás1 dilálas1vuohta dán, go stuorit fatnasiid geavahis1gohte rittuin, maid bod1ii ovdan. C1uoc1c1uhuvvui ahte vuonain ledje olu geafes olbmot main ledje fatnasat mat dus1s1e vuotnabivdui ledje doarvái stuorrát. Sii ealihedje iez1aset báikkálas1 ruovttubivdduin, "...dan dihte lea maiddái sin Ealáhus billistuvvon, go Vuotnabivdu billohuvvá". Muorralvuona ean1kilolbmuid c1ilgehusain bod1ii ovdan ahte gáddenuohtit eai geavahuvvon dus1s1e god1d1odorskebivdui c1akc1at. Guossenuohttesearvvit bivde maid hui eatnat smávvadorski, measta juo veajehiid, ja jur gurrejedje vuonaid. Dán lei nu álki dahkat go dorski orui c1akc1at gátte vuolde ja mohkiin gos oahtta413 (sáidemurtu) lei gávdnamis. Ii lean eambbo go okta vuohki dán eastadit, jus eiseváldit eai háliidan vuotnabivddu oalát nohkat "... ja Álbmoga Nealgái dagahit... ." Ávz1z1uhuvvui farggamusat "... gieldit dán billisteaddji Speajárbivddu." Daid c1ilgehusaid bokte máid oz1z1o, ilbme vel eambbo died1ut dan gáddenuohttebivddu birra máid Muorralvuona olbmot iez1a ledje doaimmahan ovdal. Okta gii lei searvan bivdui, c1uoc1c1uhii ahte sin nuohtit ledje oalle unnit leamas1. Olbmot ledje fuomás1an ahte gáddenuohttun lei vahágin. Dan dihte eai bivdán olus dáinnalágiin. Muhto sii geat olggobealde boahtegohte stuora, buriid nuhtiiguin, "...eai gal beros1tan seastit Guoli, muhto bálko ja gesse nu guhká go fal ledje Guolit". Báikkálas1 olbmot gohc1odedje dán speajárbivdun, mii juohke jagi gurrii vuona. Geahc1c1alanortnet logi jagi ráfáiduhttimiin ávkkuhii unnán. Dát han gustui dus1s1e unnit vuotnaoasáz1ii, ja dus1s1e moadde mánu jagis. Muorralvuona olbmuid oaivil dáiddii maiddái eará vuotnaássiid oaivil, sihke sápmelac1c1aid ja dác1c1aid, ahte vuotnaássiid deat1alac1c1amus ealáhus lei beaivválas1 ruovttubivdu. Jus dát galggai vel eambbo vaháguvvot go dássoz1ii juo lei dahkan, "s1attas1e dát geafes Olbmot Nealgái". Livc1c1ii áibbas veadjemeahttun sin sihtat áhpái mannat bivdit. Ii ovttasge lean rád1d1i dábuhit dárbbas1las1 áhpeguolástanneavvuid. Sávaldat lei dan dihte ahte eiseválddit eai hilgon guolásteddjiid gáibádusa, dahje atnán seammán gii bivddii guoli, beare dat bivdojuvvui. Nu sáhtii goit dakkár jurddas1it gii ii diehtán mii "Heahti ja Vátni" lei, oaivvildedje sii, "muhto dán eai sáhttán geafes Vuotnaolbmot dahkat". Sidjiide lei beaivválas1 guollebivdu ealihaneaktun, ja ahte bivdu lei "sullii ovttameare buorre Buohkaide". Gehc1c1e hui bahc1c1agit dan dillái mii lei bohciidan. Lei jur surgat go billisteaddji "Speajárbivdu" jagis jahkái galggai gurret vuona, ja oaidnit go eará báikki olbmot "...billistedje ja hearjidedje jur Vikin1ggaid vuogi mielde" ássiid deat1aleamos ja áidna dienasgáldu. Sávaldahkan lei ahte stivrejeaddjit njulges1e dán ovdal lea beare man1n1it. Lensmánni doarjjui ráfáiduhttima garrasit, ja namuhii olu vuonaid suohkanis gos berrii c1ad1ahit dorskenuohttungildosa. Son ákkastii riggodatsuodjalemiin, ja báikkálas1 ássiid vuosttas1rivttiin guollebivdui. Son namuhii ahte earenoamáz1it galggai gieldit amas, dahje olggobeale guollebivdiid, gáddenuohti geassimis god1d1obáikkiin áhpedorskebivddu áigge njukc1amánus, cuon1ománus ja miessemánus (FAF 1902, ás1s1i 63). Ráfáiduhttin ii viidon, muhto Muosátolbmot eai vuollánan. 1903:s lei ás1s1i fas ámtadikkis (ás1s1i 10), ja fas od1d1asit 1909:s. Lei sullasas1 ákkasteapmi go ovdal, muhto dál lei maid boahtán c1ielga oaidnu dasa ahte ekonomalas1 fápmodilálas1vuod1at dagahedje beros1tumi vuostelasvuod1aid. C1uoc1c1uhuvvui ahte sis geain ledje nuohttebivdoberos1tumit, lei vuosteháhku vuhtii váldit ahte "...vuotnaássit eai sáhte ealihit iez1aset unna fatnasac1c1aiguin, ..." (FAF 1909, ás1s1i 43). Boad1usin s1attai ahte álgo guovttemánnosas1 gáddenuohttungielddus doalahuvvui, muhto gielddus ii viiddiduvvon dalle eará Muosátvuonaide, nu go ledje gáibidan. 1915:s doarjjui ámtadiggi goitge áigemuddejuvvon ráfáiduhttinortnega "Uhcavuonaz1is" Jáhkovuonas, gos galggai leahkit gielddus geavahit nuohti, suohkanuohti, fanasgeassinnuohti, seahkkanuohti dahje feastonuohti (FAF. 1915, ás1s1i 71). Dákkár ohcanhilguma ákkasteapmin Ákn1oluovttas, earenoamáz1it gáhtten dihte Goahtec1oruvuona god1d1obáikkiid, lei ahte eai háliidan gárz1z1idit ealáhusfriddjavuod1a dárbbuhemet. Dasto eai diehtán movt gádde- ja suohkanuohttebivdu váikkuhii dorskebivdui (FAF 1908, ás1s1i 26). Ámtadikkis ii lean makkárge nanu vuod1d1ojurddan ahte gáddenuohttuma gieldin ii galgan od1d1a guovlluide gustogoahtit. Dan oidne go Deanu gielddastivra evttohii hui viiddis árvalusa 1913:s, mas gáibiduvvui ahte "...dorskebivdu nuhtiin Finnmárkkus ferte gildojuvvot lága bokte". Ámtadiggi ii sáhttán doarjut oppalas1 láhkagildosa, muhto ávz1z1uhii dorskenuohttungildosa god1d1oáiggis, od1d1ajagemánus njukc1amánnui (FAF 1913, ás1s1i 6). Nuohttungielddus ii dattege c1ad1ahuvvon, vaikko mán1ga eará suohkana dorjo gáibádusa man1it jagi (Richter Hanssen 1990: 294). Dát ráfáiduhttinás1s1it c1ájehedje áhte ii lean dus1s1e álbmoga ekonomalas1 vuod1uin heahti Muorravuona ássiid gáibádusa duogáz1in gieldit muhtun veahkkeneavvuid ja gáibidit báikkálas1 riggodagaide vuoigatvuod1aid. Seammá guovddáz1is lei ekologalas1 jurddas1eapmi, báikkálas1 riekteoaidnu dasa geas galggai vuosttas1riekti vuotnariggodagaide ja movt dáid riggodagaid berrii juogadit, nu ahte buohkat geat dárbbas1edje dan, galge oaz1z1ut vuoiggalas1 ja buori oasi ealiheapmái. Oaz1z1u roahkka dadjat ahte govvideaddji mállen Finnmárkkus, go lea sáhka vuotnaássiid rahc1amis lagas bivdobáikkiid várjaleamis aktiivvalas1 neavvuid vuostá, álggahuvvui juo 1900-logu álggogeahc1en. 7.15.6 Vuosteháhku feastonuohttumii Feastonuohtti bivdoneavvun lea guhkit áiggiid c1ad1a s1addan danin mii lea dál. Mearaguollehivvodaga dihte leat jahkec1ud1iid c1ad1a biddjon olu gárz1z1ideamit Oarje-Eurohpá feastonuohttebivdui (Iversen 1937: 7 ff). Veahkkeneavvu lea ovdalis c1ilgejuvvon "nuohtteseahkkan máid gesset botni mielde johtti fatnasiin. Bivdoneavvu lea dánska snoranuohti414 sullasas1" (Iversen 1937: 5). Od1d1aáigásas1 feastonuohttun dámpafatnasiiguin ovdánii hui olu Stuorra Británnias 1800-logu loahpageahc1en. Jagi 1900:s ledje lagabui 1 350 dákkár feastonuohttefatnasa415 (Iversen 1937: 14). Norggas maid álge feastonuohttumiin. Eanas guollebivdit goitge váivahuvve dáinna bivdovugiin. Jahkec1uod1imolsuma birrasiid lei ás1s1i s1addan áigeguovdilin maiddái Finnmárkku guolástuspolitihkalas1 ságastallamis. Báikkálas1 vuostec1állosis bod1ii várra dat oaidnu ovdan mii eanas olbmuin lei. Doppe celkojuvvui ahte feastonuohttuma bealus1teaddjit eanas eai beros1tan das ahte oac1c1ui go Finnmárkku iez1as álbmot oasi ge dán bivddus. Dát olbmot gehc1c1e namalassii "...Finnmárkkuábi dus1s1e speajárlágan bivddu váste." (Fálesráfáiduhttinlávdegoddi 1902: 57.) Doppe oaivvildedje mud1ui ahte Finnmárkku guolástusat bibme maiddái oallugiid Romssa ja Nordlándda ássiin. Jus olles riika galggas1ii Finnmárkku ribadit "dán speadjamis, livc1c1e gusa bohc1an varaide. Ii áhpebivdu guhkkin eret gáttis sáhte goasse boahtit Finnmárkku oallut vuonaid riddobivddu sadjái." Loahppa lei hui c1ielggas: "Vuotna- ja riddobivdu lea buohkaid bivdu, áhpebivdu áhpecoaganiin416 dámpafatnasiiguin ja eará divrras fatnasiiguin lea dus1s1e kapitalisttaide ja sin bálvváide..." (Fálesráfáiduhttinlávdegoddi 1902: 58). Maiddái ámtaeiseválddit dorjo feastonuohttunneavvuid vuosttaldeami, man1n1el go Várggáid guolástussearvi meannudii ás1s1i 1905:s. Sii ávz1z1uhedje eiseválddiid gieldit feastonuohtásteami, dan dihte go feastonuohtásteaddjit eará guovlluin bohte Finnmárkui. Doppe sii bivde gáddeguoraid ja mohkiid. Dát billistii báikkálas1 guolásteddjiid bivddu. Várggáid guolástussearvi lei c1ielgasit vásihan ahte feastonuohtti gáttiid lahka billistii birrajagi guollehivvodaga mearas (FAF 1905, Ás1s1i 67). Man1n1el go ámta lei oz1z1on cealkámus1aid buot Finnmárkku suohkanstivrrain, earret siseatnansuohkaniin, mearridii ámtadiggi 1906:s ahte feastonuohtásteapmi Finnmárkku riddogáttiin lei vahágin eará guolástusaide ja guollehivvodagaide, earenoamáz1it bodneguliide. Gonagas berrii dan dihte c1ad1ahit birrajagigildosa feastonuohtásteapmái territoriálrájiid417 siskkobealde Finnmárkku rittuin. Dus1s1e bearráigehc1c1ojuvvon geahc1c1alanbivdu dahje iskamat galge dán gildosa olggobeallái (FAF 1906, ás1s1i 34). 1908:s mearriduvvui vuosttas1 feastonuohtástanláhka. Doppe gildojuvvui feastonuohti geassin guovllurájiid siskkobealde. Seammá jagi juolluduvvodedje rud1at sáddet militearafatnasiid418 bearráigeahc1c1at Finnmárkku guolástusaid (Christensen 1991: 623). Ámtadiggi gal c1uovui feastonuohtástanás1s1i hui dárkilit. Diggec1oahkkimii 1912:s bod1ii telegráfalas1 diehtu dan birra go ledje "feastonuohttefatnasat guovllurájiid siskkobealde". Ámtamánni oac1c1ui bargun bivdit rád1d1ehusa sáddet bearráigeahc1c1ofatnasiid davás (FAF 1912, ás1s1i 29). 7.15.7 Lassáneaddji sallitbivdu - industriála doaibma Berre maid namuhit sallitbivddu teknologiija od1asteami oktavuod1as, ja vuostelasvuod1aid máid dat mielddisbuvttii báikkálas1 resursageavaheapmái jahkec1uod1i molsuma birrasiid. Ii lean nu stuora sallitbivdu Finnmárkkus ovdal, muhto ii dat lean goitge od1as. 1740-jagiin ledje juo oaidnán Báhc1aveaisápmelac1c1aid bivdime salliha vuovdima váste, "Nuohtte-Firpmiin" ("Nod-Garn"). Lei várra muhtun lágan gáddenuohtti.419 Dát bivdu lei Báhc1aveaivuonas. Measta juohke jagi bohte ruos1s1at Guoládagas njeljiin gitta c1iez1ain smávit borjjasfatnasiiguin420 mat ledje 5/6 leastta stuoru (1 leasta = 2,08 tn.) (sic), oastit sallihiid Báhc1aveaisápmelac1c1ain (Schnitler III, alm. 1985: 74). Rikkis sallitvuonat, ja unnit eambbo guollebivdu veahá vuovdima váste namuhuvvo maid eará báikkiin. Ii goitge s1addagoad1e stuorit sallitbivdu ovdal 1800-logu loahpageahc1en. Ovdamearkan mannolahkii namuhuvvo Láhppi (vrd. Samuelsberg 1983: 120-129). Doppe várra váldojuvvojedje vuosttas1 sallitnuohtit atnui báikkálac1c1at 1880-jagiid álggogeahc1en ja ledje dássedis geavahusas c1uovvovas1 jagiid. Muhto easkka 1898:s dovdagohte Láhppiolbmot ja eará riddo- ja vuotnaássit dan mii man1n1elis bod1ii. Dan jagi deaividii hui buorre sallitbivdu Áks1ovuonas. Dása oasálaste 110 nuohttesearvvi ja 180 fierbmefatnasa, oktiibuot 2 520` olbmáin. Guoli árvu árvvos1tallui 858 000 kr. Dás manai 718 000 kr guossebivdiide. Harald Samuelsberga Láhpi giligirjjis gávnnahuvvo ahte "...vuotnaássit ja suohkana guollebivdit oz1z1o unnimus oasi dán vallji bivddus." (Samuelsberg 1983: 121). Ártan dása lei go hárváin ledje sallitfierpmit. Sis geain ledje dákkárat, eai ge lean nu galle fierpmi. Dasto eai lean olles suohkanis eambbo go 3-4 nuohttedoalu421. Vuosttas1 gáddenuohttedoalut Finnmárkkus bivde dábálac1c1at dus1s1e iez1aset vuonas dahje lagamus ránnávuonas. Sallitguolástusas lei nappo seammá dilli go sáide- ja dorskeguolástusain. Vuotnabivdit bivde ovddemustá iez1aset lagasbirrasis dahje ráddjejuvvon guovlluin. Ii lean dábálas1 vuolgit guhkás guollebivdui. Guollebivdit geat bohte lullelis, sirddás1edje eambbo. Sis ledje stuorit fatnasat main iez1a sáhtte orrut. Dámpafatnasiiguin dávjá gesse sallitfatnasiid. Sii ohce salliha doppe gos lei gávdnamis. Muhtun Finnmárkku guolásteaddjit dahke seammaládje. Vuosttas1 mohtorfatnasiid "idjademiid" váste guollebivddus, oste Láhppái 1906:s dahje 1907:s. Dáidda guollebivdiide s1attai dál viidát doaibmaguovlu422 go iez1aset vuotna. Dát lei amas dan heiveheapmái mii dassoz1ii lei leamas1. Jahkec1uod1i molsuma rádjái lei sallit eanemustá borramus1s1an adnon. Maiddái dát galggai rievdat, go rikkis ruhtaluvvejeaddjit423 fuomás1edje dan vejolas1vuod1a movt salliha industriálac1c1at sáhtii atnit, ja millet dan jáffun ja oljun. 1898:s huksejuvvui dákkár ráhkadandoaimmahus424 Svolvćrai. Fargga dát osttii maid Finnmárkku sallihiid. 1903:s juo fievrrededje salliha Áks1ovuonas dán ráhkadandoaimmahussii. Vuosttas1 sallitráhkadandoaimmahus Finnmárkkus lei várra dat mii huksejuvvui Johkii Láhppái 1912-13:s. Dovddus Njĺrdráhkadandoaimmahus huksejuvvui Áks1ovutnii veahá man1n1el, 1917-18:s. Dát doaimmat ledje álgun, ja vuod1d1un dan duohta ávkkálas1 sallitriggodaga industriála geavaheapmái Finnmárkkus. Nu go eará guolástusaid dáfus ge ledje dál nai soapmásat geat oidne várálas1vuod1aid maiddái sallitbivddus. Muhtun Lofuohta guollesearvi gáibidii 1904:s juo industriála sallitgeavaheami gildosa. Oaiveákkasteapmin lei ahte dákkár doaibma billista guollehivvodaga, ja s1addá váttisin oaz1z1ut salliha seaktin. Dáin ovddes1 "industriguolásteami" vuosttaldeddjiin lei, nu go dál diehtit, surgadis duohta ipmardus guollehivvodaga birra. 7.15.8 Od1d1a teknologiija dagaha ies1gud1etláganvuod1aid Finnmárkku guollefatnasiid od1asteapmi mii álggahuvvui 1905 vealgeásahusa bokte, dagahii vuod1u ies1gud1etlágan ovdáneapmái riddo- ja vuotnaguovlluin. Riddoguovllut oz1z1o, nugo leat gullan, measta buot almmolas1 juolludemiid dán "od1astahttindoaimmas". Dát váikkuhii died1usge dasa máid dan rájes nagodedje bivdit mearas. Sii geat bivde smávit fatnasiiguin main ii lean mohtor, oaivvildedje iez1aset bargodilálas1vuod1aid garrasit hedjonan, ja dan muitaledje maid mán1gga oktavuod1as. 1909:s muitaluvvui Bierggis ahte bivdu gal lei oalle buorre, muhto lei hui unnán dienas heajos hattiid dihte. Sámi áviissas "Sagai Muittalćgjes" lei lohkkiidc1álus mas oaivvilduvvui ahte dát lei skeittáid ja guolledámppaid sivva, go sii bukte nu olu guoli. Sii sáhtte borjjastit vaikko man goalkin, ja mannat nu guhkás go háliidedje. Dáinna lágiin sii ledje buktán nu olu guoli gáddái go ain ledje buorit hattit, ahte borjjasfatnasat oz1z1o jur dan meare ahte birgejedje. Eai han sii ollen nu jod1ánit, eai ge nu guhkás, go stuora fatnasat. C1álli oaivvildii ahte olbmot galge searvat gildosa oaz1z1ut dáidda. Mud1ui s1attale sii nealgut geat eai nagodan háhkat skeittáid (SM, nr. 15. 1907. Dat. Biergi 4.7. seammá jagi). Mohtorfatnasat gal gulle ain ovdal 1910 eanas ámtta olggobeallái. Ii Finnmárkku 1905 vealgeásahus, mii ii lean ge álggos jurddas1uvvon mohtorfatnasiid ruhtadeapmái, eai ge eará dilálas1vuod1at, sáhttán dagahit nu jod1ánis mekaniserema go dan mii rittuin lulás dáhpáhuvai. Easkka 1910 birrasiid boahtegohte mohtorat duod1as maiddái Finnmárkui. 1909:s ledje 22 mohtorfatnasa ámttas, 1910:s 49, 1911:s 112, 1912:s 202, 1913:s 294, ja 1914:s 450. 1920:s ledje juo olles 1 117 mohtorfatnasa (Solhaug 1977: 20). "Sagai Muittalćgje" gáldodied1uid mielde dagahii od1asteapmi ja mekaniseren váttis dilálas1vuod1aid maiddái eará báikkiin go Bierggis. Sieidavuonas olggumus Deanuvuonas biegui muhtun smávvafanasbivdi425 1909:s go stuora fatnasat c1oahkkanedje dohko geasset ja bivde eambbo go ruos1s1at nagodedje vuostá váldit. Smávvafatnasac1c1at eai beassan lahka ge ruos1s1a fatnasiid ovdal go dat ledje dievvan, eai ge s1at váldán eambbo guoli. C1álli jearai loahpas mainna olbmot galge eallit, go eai s1at dábuhan jáfuid. C1álli ávz1z1uhii dasto vuosttas1 sápmelac1c1a Stuoradikkis, Isak Saba, bargat ás1s1iin (SM. 15.12.1909). Maiddái Oarje-Finnmárkkus ledje stuora fatnasat váttisvuohtan smávit fatnasiidda. "Lidnavuonas" (Lerresfjorden) muitaledje stuora váttisvuod1aid bohciidan bistevas1 heajos bivddu geaz1il. Gávpeolbmát eai s1at bidjan gálvvu vealggás, earret skeittábargiide. Alddiineaset ii lean rád1d1i háhkat dákkár fatnasiid. Sii fertejedje dus1s1e gullat Nuorta-Finnmárkku buori bivddu birra. Sin fatnasat ledje beare smávvát dohko vuolgit. Son gii c1álii dán, anii boahtteáiggi ja báikki ássama dili hui seavdnjadin, nu guhká go alddiineaset ii lean rád1d1i háhkat skeittáid (SM. 1.10.1910). Smávvafatnasiid guollebivdiide lei earenoamás1 heittot go ollislas1 guollebivdonávccaid426 lassáneapmi maiddái dagahii váttisvuod1aid pomorgávppas1eamis - man nala sii ledje iez1aset ekonomalas1 vuod1u huksen. Johs. Falkenberga Lágesvuonservvodaga válddahallan c1ájeha omd. ahte ruos1s1agávpas1eami mávssolas1vuohta lei unnume ovtta gaskka ovdal vuosttas1 máilmmisoad1i (Falkenberg 1914). Dát lea jáhkehahtti. Olu ovttasdoaibmi427 oasit dagahedje heajut dili. Okta dáin lei várra go unnimus fatnasiin unno njuolggo gávppas1anvejolas1vuod1at ruos1s1aiguin. Dat bod1ii ruos1s1aid oastinvugiin mii lei bisson doloz1a rájes juo. Ruos1s1a borjjasfatnasat428 ledje bied1ganan vuonaide gos oste guliid. Dasto c1oahkkanedje dohko gos eanemus guolli lei oaz1z1umis. Ee. ledje Hammerfeasttas leamas1 olu ruos1s1at 1909:s, muhto Porsán1gguvuonas eai gal lean fitnan. Lohkkiidreive mii dán muitalii "Sagai Muittalćgjái", árvalii ahte guollebivdit berrejedje telegraferet429 ruos1s1a konsulii oaz1z1ut ruos1s1askiippaid430 vutnii. Nu sáhtte jod1ihit dan guoli mii sis lei (SM, 1.10.1909). Deanuvuonas lea hui bures duod1as1tuvvon ahte oste eambbo ja eambbo dus1s1e ovttahat báikkis. Vuosttas1 máilmmisoad1i rádjái c1oahkkanedje pomorfatnasat measta aivve Sieidevutnii. Báikki dilálas1vuod1aid válde mán1gii ovdan "Sagai Muittalćgjes". Doppe oaivvildedje smávit fatnasiid s1addan gillájeaddjin. Muhtomin ledje dát s1addan jorggihit fas, guliid vuovdekeahttá, go ruos1s1at oste ovddemustá stuorimus vuvdiin, skeittáin. Guolli livc1c1ii leamas1 doarvái siskelis, ee. Lákkus ja Nuoris, muhto daid fertii doalvut Sieidevutnii mii lei mán1ga beanagullama duohken. Valjit guollebuktima dihte sáhtte sii geat dáin vuonain bohte, s1addat vuordit vel moadde beaivvi ovdal besse guoli vuovdit, ja dalle heajos haddái (SM, 15.5.1910). Dán mannolahkii ledje eanet sivat. Guollefatnasiid od1astuhttin lullelis, ja maiddái Finnmárkkurittuin, lei sihkkarit guovddáz1is. Ruos1s1a guolleoastit gávnnahedje eanemus gánnáhahttin ovttahat báikkis orrut ja vuostáiváldit stuorit hivvodagaid unnit fanaslogus, vai jod1ánepmosit guorpmi oz1z1o. Dát s1attai vejolaz1z1an go guollefatnasat sturro ja mohtorat bohte. Nuppi dáfus ledje ás1s1it main vuohttá ahte guollebivdonávccaid lassáneapmi ja davviguolástusaid mekaniseren maiddái dagahedje duohta márkanviidáneami nuorttas Rus1s1ii. Ruos1s1a gávpeolbmát geavahis1gohte stuorit fatnasiid jahkec1uod1i molsuma birrasiid. Dábálas1 load1jáid mat suvde 60-80 000 kg, lonuhedje skiippaiguin mat suvde 120-250 000 kg (Korneliussen 1968: 361). Dákkár fatnasat eai sáhttán smávva vuonaz1iin orrut ja ballat ahte eai oz1z1on fatnasa dievvat guliiguin. Eai ge sii beros1tan smávvát vuovdit jáfuid. Riddo- ja áhpeguolástanfatnasiid guollebivdonávccaid buorideapmái vástidedje nappo ruos1s1a oastimat. Dán mannolaga oaidnit c1ielgasit statistihkain. 1901 ja 1912 loguid mielde lassánii gávpevuovdinárvu Finnmárkkus ja Romssas Rus1s1ii 3,7 miljovnnas 6,9 milljovnna kr, mii lei measta duppalastin. Dákkár gálvovuovdinlassáneapmi ii báljo livc1c1e leamas1 vejolas1 stuorit bivdo- ja fievrredannávccaid lassáneami haga. Muhto dat mielddisbuvttii maiddái báikkálas1 hámádatrievdademiid431 mat ovddemustá c1uhce sidjiide geain pomorgávppas1eapmi lei ealihanvuod1d1un. 7.15.9 Seaktedábuhandilli c1ohkkii bivddu ja ostiid Nu viiddis guovllus go Finnmárkkus ledje died1usge maiddái eambbo báikkálas1 ja guovllulas1 árttat dása go geassebivdu smávit fatnasiidda orui s1addame unnit gánnáhahttin ovdalas1 vuosttas1 máilmmisoad1i. Deanuvuonas lei ovdamearkka dihte seaktedábuheapmi dákkár báikkálas1 ággan dasa go oastit c1oahkkanedje vuona olggumussii. Dán vuonas ii lean ge sáidi deat1alac1c1amus geasseguolli, muhto baicca dorski ja juksu. Dan dihte lei liidnábivdu dábálac1c1amus. Ovdal, sullii 1905 rádjái, ledje guollebivdit dábuhan seavtti go goivo sivlla Deanunjálmmi sáttobotnis (vrd. Saraksen 1979). Dan dihte bivde dávjá siskkimusas vuonas, lahka buoremus seakteriggodagaid. Ruos1s1ain lei dalle nappo bággu boahtit dohko gos guolit ja guollebivdit ledje. Eatnasat dábuhedje oalle álkit dálvejáfu, go juohke guollebivdi fal ies1 dábuhii seavtti (SM 1.3.1910). Man1n1el 1905 nuohttugohte olu sivlla Deanunjálmmis. Sivlla bidje dasto mohtorskeittáide ja dolvo Sieidevutnii ja eará guollebivdohápmaniidda vuovdemassii. Nu s1attai dohko c1oahkkebivdu, ja ruos1s1at heite mannamis vuonaid sisa. Dan dihte fertejedje maid unnit fatnasat eambbo vel go ovdal, mannat earenoamáz1it dán namuhuvvon guollebivdohápmanii. Seaktehattit dagahedje hirbmat duhtameahttunvuod1a. 1 sivlagássas berre skeittát 20-30 kr, dahje 4-5 kr skálus. Sii geat eai nagodan oastit olles gássa, fertejedje dávjá birget seavtti haga. Sivlavuovdit eai oba gillen ge mihtidit nu unnán go ovtta skálu dievva - "ja daina lagin baccek manga geafhes olmus rievo sevtitaga". Son guhte dán c1álii "Sagai Muittalćgjai", Amund Johnsen, Deanodagas (Vestertana), anii dán aktorád1d1en seaktedábuheami hui heittohin: Olbmot geain juo lei heajos rád1d1i, s1adde dál kássábiepmahassan432 dainna go sivlavuovdit láhttejedje dego hearrát. Sii bidje iez1a hattiid nu bajás go vejolas1, ja njorrejedje ovdal sivlla merrii go vuolidit hatti. Son einnostii ahte dus1s1e mohtorskeittát mat iez1a sáhtte viez1z1at sivlla njuolga nuohttedoaluin Deanunjálmmis, dábuhedje seavtti. Vuotnaássit berres1e dan dihte geahc1c1at dobbelii go dus1s1e iez1aset c1ázetnjuniide, ja gáibidit gildojuvvot dákkár sivlanuohtásteami. Amund Johnsen c1ájehii dáinnalágiin juste movt maid lávejedje Finnmárkku vuotnariggodagaid geavahit: Vuotnaálbmot bealus1tii gánnáhahtti báikkálas1 guolásteami guosseguollebivdiid gilvvu vuostá, stuora doaluid dahje od1d1a teknologiija vuostá. Son oaivvildii ahte sivlanuohttungielddus ii livc1c1e vahágahttan stuorit fatnasiid. Ábis ii lean guolli nu seaktoránto. Doppe sáhtii seammá bures atnit eará seavtti go sivlla. Unnit fatnasiidda, mat fertejedje orrut vuonain gos guolli lei ránttot, lei sivla áibbas dárbbas1las1 seaktin. Son gal doaivvui Deanuvuona vuotnaguovlluid beassat váttisvuod1ain, ja ávz1z1uhii c1uovvovac1c1a: "Dii badjelgehc1c1ojuvvomat, c1urvejehket nu jitnosit ahte suohkanstivra, ja vel Stuoradiggi ge gullá din". (SM. 1.3.1910.) Maiddái eará sápmelac1c1at Deanus c1álle 1910 birrasiid "Sagai Muittalćgjái" ahte go fal sivlanuohttun gildojuvvos1ii, boad1ás1e ruos1s1at fas smávit hámmaniidda. Muitaluvvui ahte 1910 jagiin bukte nu olu sivlla seaktin stuorit liidnafatnasiidda Sieidevuonas, ahte dát dus1s1e goivo guollehivvodagaid ábis. Smávvafanasbivdit dus1s1e oidne gáttis go áhpebivdit devde ruos1s1afatnasiid. Eai mediadoaibmi sápmelac1c1at gal háliidan stuora fatnasiid gieldit bivdimis, dahje guliid oaz1z1umis, muhto oaivvildedje ahte sii galget birget seavtti (sivlla) haga. Stuora fatnasat sáhtte doalvut guliid vaikko gosa. Dan eai sáhttán smávit fatnasat dahkat. Sii fertejedje orrut vuonain. Dan áigge go ruos1s1at lávejedje boahtit vuonaide, oz1z1o sii álo dálvejáfuid, muitaluvvui (SM, 15.5.1910). 7.16 MEARALUOSSABIVDU Finnmárkku johkaluossabivdu ferte leat hui áigahas1. C1álalas1 gálduid bokte sáhttit c1uovvut dan 1500-logu loahpas ja 1600-logu álggu rájes. Guovddás1 c1ázádagat ledje Deatnu ja Álttáeatnu, muhto Njávdánjohka ja Porsán1ggujogat ledje maid deat1alac1c1amusaid searvvis. Vaikko eai gávdno ge seammalágan died1ut mearaluossabivddu birra, de gávdnojit goitge gáldut mat muitalit leamas1 muhtun ráje mearaluossabivddu muhtun Finnmárkkuvuonain 1700-logus. Muhtun guovlluin, ee. Várjjatvuona davábealde, ledje álggos sápmelac1c1at geat mearas bivde luosa, ja dác1c1at álge easkka man1n1el (Kolsrud 1961: 52). Dan áigge gáldut dálá Mátta-Várjjagis, addet seammá gova. Doppe lea áibbas c1ielggas ahte nuortalac1c1at433 bivde luosaid mearas 1740 birrasiid juo. Dán diehtit Peter Schnitlera vud1olas1 iskamiid bokte ovdalas1 1751 rádjes1iehtadusa Ruot1ain. Su vihtanat muitaledje dalle ahte Báhc1aveaisápmelac1c1at bivde luosa Báhc1aveajis ja lagas vuonain. Guoli vuvde Norgga gávppolac1c1aide C1áhcesullos. Beahcánsápmelac1c1at bivde Vuorjánjogas ja Uvdovuonas. Doppe sii bivde iehc1c1aneaset - "...Dác1c1at eai leat dása searvan." (Schnitler III alm. 1985: 74/76). Dat mii lea vel hui miellagiddevas1 johka- ja vuotnaluossabivddus dálá Máttá-Várjjagis 1740-jagiin, lea go sápmelac1c1ain doppe, Schnitlera sátneoaivila mielde, lei sierra vuoigatvuohta dan bivdui. Nu lei maid Njeavdánis. Eará mearrariggodagaid dán guovllu vuonain gal atne maiddái dác1c1at Várjjatvuona davábealde. Go Norgga ja Ruos1s1a rádji biddjojuvvui 1826:s, bivde Báhc1aveaisápmelac1c1at ain gánnáhahtti ládje Ruovdavuonas ja Báhc1aveaivuonas. Dán bivddu atne nu doloz1in ahte dán joatkima vuoigatvuohta celkui 7. artihkkalis 1826 rádjesoahpamus1as, ja duod1as1tuvvui vel protokollas miessemánu 14.b. 1834, 2. c1uoggás, vaikko Báhc1aveaisápmelac1c1at juo ledje s1addan dus1s1e ruos1s1a vuollásaz1z1an (Báhc1aveaisápmelac1c1aid luossabivddu birra: Geahc1a Tanner 1919: 115-121, Guolástusbearráigeahc1c1i 1887-90: 238-243, Andresen 1983). 7.16.1 1800-lohku 1700-logu loahpageahc1en c1álii ámtamánni Sommerfeldt ahte " Luosa gesset Nuhtiin Gáttis". (Sommerfeldt 1799-1800: 131). Maiddái eará died1ut geaz1uhit ahte mearaluossabivdu lei ovdáneame Finnmárkkus. Fanasmátkkos1teaddji Lágesvuonas 1827:s, muitala duhtavas1vuod1ain ahte "Gievkkanii buktojuvvui measta juohke Beaivvi buorre, varas Luossa, máid oste muhtun Sápmelac1c1ain, geat duollet dálle manne Vuona meaddel" (Keilhau 1831: 82). Eai nu olu gal sáhte almmotge bivdán mearaluosa dan áigge (vrd. Guolástusbearráigeahc1c1i 1880-82: 86). Lea váttis dadjat juste makkár veahkkeneavvuid geavahedje. Finnmárkkulávdegoddi mii attii iez1as c1ielggadusa 1826:s, c1álii ovdamearkka dihte ahte "Luossavárpi434" lei áibbas amas Finnmárkkus (Budstikken 1830: 253). 1835:s muitaluvvui fas ahte "...Vuonain bivdet Luosa Nuhtiin..." (Kraft 1835: 574). Dát duod1as1ta ahte lea leamas1 dássedis mearaluossabivdu, vaikko gálduin gal mud1ui lea c1állon unnán dan birra. C1ilgehussan dása sáhttá leahkit ahte ii makkárge almmolas1 ásahussii c1álihuvvon bivdu, go sálteluosa vuvde njuolga ruos1s1aide oktan eará sálteguliiguin. Dát dilli lei ain 1870-jagiin (Solhaug II 1976: 539). Jáhkkimis leat sálteguolit fárpaliin vuvdojuvvon pomorgávppas1eames dassoz1ii go dát nogai vuosttas1 máilmmisoad1i birrasiid. Vásedin luossaoastin viidáset vuovdima váste ii lean Finmárkkus ovdal jahkec1uod1i molsuma birrasiid (Solhaug II 1976: 559). 7.16.2 Dálveluossabivdu Beros1tahttin Finnmárkku mearaluossabivddus 1800-logu gaskkamutto rájes, lea ahte muhtun báikkiin lei dat dálvebivdun. 1849:s died1ihii Nuorta-Finnmárkku fáldi ahte dan dálvve ledje goddán "... oalle stuora Luossahivvodagaid Várjjatvuonas." Son árvvos1talai ahte jus dát bivdu jotkui, s1attas1ii dat deat1alaz1z1an vuotnaássiide. Son ákkastii vel dainna ahte Várjjatvuotna ii lean njuolggo oktavuod1as makkárge c1ielga luossajogain, nu ahte dábálas1 ráfáiduhttinmearrádusaide sierralobi addin ii vahágahtás1e ámtta luossabivddu mud1ui (ŘVDF 1849: 11). Nuorta- ja Oarje-Finnmárkku guovlluovdagoddi435 mearridii dan vuod1ul ohcat gonagasas sierralobi Várjjatvutnii 1. paragrafas borgemánu 17.b. 1848 lágas, luosa ja mearadápmoha ráfáiduhttináiggi birra (ŘVDF 1849: 12). Dán ohcamii mied1ihedje gonagaslas1 resolus1uvnnas suoidnemánu 12.b. 1850 (ŘVDF 1851: 2). Doppe mearriduvvui dábálas1 ráfáiduhttinmearrádusat eai galgan gustot Várjjatvuona luossabivdui. 7.16.3 Gáidánuohtit436 Gáidánuohttun ja roahkkefierbmun álggahuvvoje árvvusge 1860-jagiin, jus fal galgá ámtamánni vid1ajagidied1áhusaid vuod1ul geahc1c1at dan. Vuosttas1 jagiid fertejit eanemus leamas1 roahkkefierpmit dahje sullasas1 veahkkeneavvut. Mátta-Várjjagis orru maid leamas1 nu ahte oallugat geat doppe álge luossabivdduin, bivdigohte Báhc1aveaisápmelac1c1aid vuogi mielde. Lei gáddenuohti sullasas1 ráhkkanus - nuohtti lei dego dávgin c1avgejuvvon gáttis. Guollebivdit sáhtte oaidnit go luossa manai nuohttái, ja dasto geassit iez1aset lusa dan (Tanner 1929: 118). Gáidánuohttun Finnmárkkus álggahuvvui olggobeale báidnimiin. Trřndelága (Foslandsosen) guollebivdit jerre 1869:s ámttas luossabivddu álggaheami vejolas1vuod1aid birra Deanuvuonas (SAT. FA. S II. Pk. 87. jb. 1870). Boad1usin lei ahte guosseguollebivdit álggahedje gáidánuohttuma. Ámtamánni c1állá 1870:s ahte su died1u mielde eai lean ámtta ássit gáidánuhtiin bivdán ovdal dan, muhto muhtun Troanddinlac1c1at ledje dáinna lágiin bivdán Mátta-Várjjagis ja Deanus (SAK. kpb. 25.8.1870). Maiddái ámtta vid1ajagidied1uin muitaluvvo ahte 1860-jagiid loahpageahc1en álggahedje "Nordlándda ja Davit Troandin Ámttaid" olbmot gáidánuohttuma Deanunjálmmis (FAB 1866-70: 25). Guolástusbearráigeahc1c1i died1uin 1880-82 jagiid ovddas orro gáidánuohttun álggahuvvon gud1a Finnmárkku suohkanis, muhto lohku lei goitge hui vuollin ja 1882:s eai lean go sullii 10 suohkana (F.insp. 1880-82, c1uovus nr. 10). Dan rájes ovdánii jod1ánit. Eanas guollehivvodat ja luossabivddu árvu jorai veaház1iid mielde jogas merrii, go dad1istaga eanebut álggahedje luossadoalu mearas. 1886-90 vid1ajagidied1uin gávnnahii ámtamánni ahte mearaluossabivddu árvu juo lei dan guolleárvvu meaddel mannan máid jogain godde (FAB 1886-90: 21). 7.16.4 Luossagolgadangielddus Maiddái luossabivddus vásihedje dakka man1n1el jahkec1uod1imolsuma mannolaga mii adnui várálaz1z1an sihke riggodatvud1d1ui, johkabivdui ja mearabivdui gittaneavvuiguin437. Dat lei luossagolgadeapmi mearas, mainna lágiin ovddemustá lulli guossefatnasat bivde. Mán1gga ládje lei dát buohtalassan dasa mii eará guolástusain dáhpáhuvai, go guossebivdit od1astuvvon ja buoriduvvon teknologiijain oasálastigohte báikkálas1 riggodatgeavaheapmái. Boarráseamos died1uid luossagolgadeami birra gávdnat guolástusbearráigeahc1c1i c1állosiin jahkec1uod1i molsuma birrasiid. Daid bokte orru bivdu vuolgán Drammenvuonas. 1906:s álge golgadit Troanddinvuonas maid. Bivde nu bures 1907 ja 1908 jagiid ahte bivdu ovdánii garrasit eará Trřndelága guovlluin, ja "Nuorta-Finnmárkkus". Dan jagi galget riikkas leamas1 200 fanassearvvi mat bivde dáinna lágiin. (F.insp.. 1907-08: 17). Guolástusbearráigeahc1c1i dovddahii ahte son balai hui olu dan od1d1a bivddu váikkuhusain. Son anii od1d1a bivdoneavvu várálaz1z1an "sihke boarrásit vuoigatvuod1aguddiide ja luosa goargn1umii god1d1obáikkiide c1ázádagain, ja dan bokte luossabivddu boahtteáigái." (F.insp.1907-1908: 17). Mearrideaddji eiseválddit ledje ovttaoaivilis hehttet dán sávakeahtes bivdovuogi. Juovlamánu 19.b. 1908 juo gildojuvvui luossagolgadeapmi miessemánu 1.b. rájes suoidnemánu 31.b. rádjái siskkit Várjjatvuonas ja Mátta-Várjjatvuonain (Guolástusbearráigeahc1c1i 1907-08: 18). Deanuvuonas gildojuvvui luossanuohttun ja golgadeapmi juo 1901:s mearriduvvon báikkis Deanunjálmmi olggobealde. Sivlanuohtti438 - gáddenuohtti mainna seaktesivlla439 bivde - gal goitge lei lobálas1 (Kgl.res. cuon1ománu 18.b. 1900). Mearagolgadeami lassáneami dihte mearriduvvui gielddusavádat440 gonagaslas1 resolus1uvnna bokte juovlamanu 2.b. 1909, "Sieidevuonas Kvitnes441 nammasas1 njárgii" (F.insp. 1909: 22). Nappo lei olles viiddis Deanuvuonas luossagolgadangielddus. Mearaluosa golgadeapmi ii adnon c1uovvovas1 jagiid váttisvuohtan. Eiseválddiid c1avga mearrádus hehttii dán bivddu guhkit áiggiid. Dalá teknologiijain ja árppuiguin ii dáidán golgadeapmi gánnáhahttin vuonaid olggobealde, buriid luossajohnjálmmiid442 lahka. Vuosttas1 máilmmisoad1i rádjái lei ge mearaluossabivddu vuod1d1u biddjon. Gittaneavvut ledje s1addan dábálaz1z1an, ja 1912:s ledje 759 gáidánuohti. Dan jagi leat statistihka mielde bivdán 88 000 kg (F.insp. 1912-13: 53, 55). Muhtun vuotnaguovlluin bivde luosaid sihke gid1d1at ja c1akc1at. Gonagaslas1 resolus1uvnna bokte juovlamánu 2.b. 1909 viiddiduvvui omd. Várjjatvuona mearaluossaáigodat almmolac1c1at maiddái golggotmánnui ja skábmamánnui (F.insp. 1909-10: 21). Luossabivdu lei nappo s1addan deat1alaz1z1an oallut vuotna- ja riddoguovlluin Finnmárkkus ovdal vuosttas1 máilmmisoad1i juo, ja s1attai hui mávssolaz1z1an soahtegaskaáiggi443, man1n1el go pomorgávppas1eapmi nogai. 7.17 MEARANJIC1C1EHASAT444 - FÁLESBIVDU Mearariggodagaid geavaheamis lea lunddolas1 namuhit mearanjic1c1ehasaid. Buot dáid bivde ja ledje bivdán guhká ovdal vuosttas1 gávpefálesbivddu445 15- ja 1600-logus. Oaidnit oalle viiddis doaimma Křbenhámmanis 1600-logu álggus c1állon lobiin fálesbivdui Finnmárkku olggobealde. Earenoamás1 olu lobiid adde jagiin man1n1el 1613 (Juel 1889: 165/171). Sáhttá leamas1 c1anastat dasa go dánska-norgga stáhtas lei olles duopmováldi davvi riddo- ja vuotnaguovlluin, Kalmarsoad1i ja Knćredráfi man1n1el (vrd. kap. 3.3.). C1állosiin leat gal unnán died1ut dás movt ja gos bivde vuovdima váste. Maiddái lea gaskavuohta báikkálas1 álbmoga, namalassii sápmelac1c1aid fálesbivdui, eahpec1ielggas. Eat ge died1e gud1e muddui olggobealolbmot hehttejedje sin bivddu. 1660-jagiin muitalii itálialas1 Francesco Negri ahte sápmelac1c1at manne jahkásac1c1at Jiekn1amerrii fálesbivdui, gitta Svalbárdii. Dán died1u ii sáhte ovttatmanu hilgut, vaikko dás sáhttet dan seaguhan ies1gud1et eurohpálas1 servviid446 bivdduin (Gjessing 1955: 24). Dát árra gávpefálesbivdu nogai unnit eambbo 1600-logu loahpageahc1en, nu ahte dus1s1e báikkálas1 sámi bivdu vel bázii. 1694:s c1ilgejuvvui Várjjatsápmelac1c1aid earenoamás1 bivdovuohki hui dárkilit. Ferte gal maid leamas1 hui gánnáhahtti daid jagiid go deaividii buorre bivdu. Dát bivdu lei dalle go fáhkanat dahje "C1áhcebeatnagat"447 ullimearas448 doarridedje fálláid rivtti449 siskkobeallái mii lei beanagullanbeali gáttis eret. Dat dávjá cohkkojedje450 ja "holvo" nu ahte gullui beanagullanbeali duohkái. Dát lei báikkálas1 sápmelac1c1aide mearkan c1oahkkanit bivdui. Daid smávva fálláid godde dasto sáittiin451 dahje ságge muorrasoppiiguin. Bierggu ja fálkká452 borre varasnaga dahje sáltejedje, dahje vuvde dác1c1aide ja eará sápmelac1c1aide. Veahá ártegis diehtu lea ahte juohke Várjjatsápmelas1 mávssii 1/2 pundda guoli muhtun boares Báhc1aveaisápmelaz1z1ii, Levii, vai son noaidegoansttaidisguin stivres1ii fálláid vuona sisa. Jus mávssu oac1c1ui rievttes áigái, s1attai buorre bivdu. Mud1ui s1attai heajos bivdu (Knag alm. 1932: 23). Sápmelac1c1at bivde maid olu njuorjju ja mors1s1a. Ies1gud1et njuorjos1lájat fertejit leamas1 ealáhusheiveheami guovddáz1is. Dan sáhttá ee. oaidnit das go leat earenoamás1 olu namahusat njuorjju agi, sohkabeali, ivnni ja eará mielde. Riddo- ja vuotnaguovlluin leat maiddái dál ain olu báikenamat main lea earenoamáz1it njuorjjuin ja mors1s1ain dahkamus1. Eanemus dovddus lea Jiepmaluokta (Hjemmeluft) Álttás, máilmmidovddus báktesárgosiiguin. Dárogielnama Hjemmeluft leat botnjan "Jiepmaluovttas", mii lea seammá go njuorjjoluokta. 1700-álggogeahc1en dohkkehuvvui almmolac1c1at ahte bivdu lei earenoamás1 sámi ealáhusheiveheapmi máid galggai suodjalit vahágahtti gilvvu vuostá. 1702 gávpemearrádusaid 25. §:s lea sierra suodjalus dihto sámi ealáhusdoaimmaide. Gonagas Křbenhámmanis mearridii ahte Finnmárkku mearrasápmelac1c1aid ii movt ge galgan hehttet ii ge gieldit bivdimis ja johtaleamis, leac1c1ai dál sin diggebáikkiid siskkobealde dahje olggobealde (FaaB 1702: 85). Ártan ferte leamas1 ahte leat geahc1c1alan hehttehusaid bidjat sámiid bivdui, maidda gonagas ii mied1ihan. Dan dihte deattuhii son sin bivdovuoigatvuod1a.453 Dát ealáhusvuohki lei earenoamás1vuohtan mearragátteássi sápmelac1c1aide. Jus sin hehttejedje bivdimis, livc1c1e sii s1addan unnit ies1birgejeaddjin. Jus nu livc1c1ii s1addan, de livc1c1ii "Finmarkena Bajásc1uoz1z1eleami" bajimus mearrádusaid vuostá - mii lei sihkkarastit ámtta báikkálas1 ealáhuseallima. Dán válddii gonagas vuhtii, c1ad1ahettiin almmolas1 njuolggadusaid sihkkarastit bivddu mii lei sámi ealáhusvuod1u oassin. Eai s1addan dus1s1e sápmelac1c1aid bivdovuoigatvuod1at nannejuvvot, muhto maiddái váldojuvvui seammá paragráfa vuollái mearrádus ahte várjalit sin gilvvus guosseguollebivdiiguin - davvimátkkos1teddjiiguin. Sidjiide lei garra gielddus njic1c1ehasaid bivdimii, álohii, eatnan alde dahje c1ázis. Dán mearrádusa fertet geahc1c1at sámi bivddu suodjalussan, dan dihte go fásta ássi sápmelac1c1at unnán dahje eai oba ge, bivdán njic1c1ehasaid. Ovdamearkan sáhttá namuhit ahte Goaskinvákki báhpasuohkanis lei 35 sápmelac1c1as bissu 1705:s, ja dus1s1e guovtti dác1c1as (Richter Hanssen 1990: 113). 1702 Gávpenjuolggadusain ledje goitge moadde gildosa maiddái sápmelac1c1aid bivdovuoigatvuod1aid dáfus. Sii eai galgan Sállana láigolihttui454 oasálastit (njuorjjobivdui), eai ge bohccuid bivdit Sállanis ja Gádde-Ic1c1áhis. Dasto ii lean lohpi hávdda455 báhc1it gid1d1at go lállá, máid juo ledje ovdal gieldán. Muhto okta ámmátolmmos1 anii goitge earenoamáz1it sámi njuorjjo- ja nissubivddu váttisvuohtan. Dat lei ámtamánni Collett, guhte humai dan birra 1757:s. Son oaivvildii ahte mearrasápmelac1c1at dávjá manne njuorjjobivdui buoremus guollebivdoáigge, sihke bierggu ja náhki dihte. Su oaivila mielde livc1c1ii sidjiide eambbo gánnáhahttin guoli bivdit, ja sii gul balde guoli báhc1alemiin. Son háliidii heaittihit dán, ja geaz1uhii456 ahte jus sii hilgo guollebivddu johtalemiin ja "Njuorjo-Beatnagiid ja Nissuid" báhc1alemiin, eai galgan eambbo ruvtta457 beassat oastit deat1aleamos guollebivdoáiggi njukc1amánu gaskkamuttos miessemánu gaskkamuddui. Mearrasápmelac1c1aid c1ehppodat dán bivddus lei sihkkarit maiddái oaiveággan dasa go sii ledje ovddasmanniid458 searvvis vuosttas1 bivdomátkegottiin459 mat manne Svalbárdii 1700-loahpageahc1en. Lei ee. mátkegoddi máid sáddejedje Hammerfeasttas 1795:s, mas ledje sihke "...norgalas1 mearrasápmelac1c1at ja ruos1s1at." (Nordgĺrd 1920: 51). Cohkkon ja jápmán fállát ledje maid bivnnuhat. Muitaluvvon lea omd. ahte Unjárgga ja C1áhcesullo olbmot ledje 1801:s gávdnan oktiibuot 7 dákkára. Dáid fálkká vuvde dahje geavahedje "lieksin460". Sápmelac1c1at borre dán "lievssi" goikeguliin (Rathke alm. 1907: 145). Várjjatvuotna orru leamas1 buoremus fálesvuotna. Muhto maiddái eará Finnmárkku báikkiid olbmuide ledje cohkkon fállát mávssolac1c1at. Muhtun muddui vásedin bivde maid fálláid. 1816 jagiid lei maid veahá searvebivdu461 ee. Álttávuonas. Ovtta jagi oz1z1o 8 stuora fállá máid visot ledje stuora áriniin462 goddán. Dán bivdovuogis ledje maid heajut bealit. Fális vuojui go árinii deaivvahalai, ja govddidii fas man1n1el. Áriniid ledje merken. Go fális gávdnui, galge almmuhit, vai árina (áriniid) eaiggát sáhtii died1ihit ja oasis oaz1z1ut. Jus ii oktage died1ihan iez1as eaiggádin, oac1c1ui son fállá gii gávnnai dan. Ámtta vid1ajagidied1uin 1851-55:s gal muitaluvvo ahte fálesbivdu lei unnon hui olu, ja fállát máid duollet dálle áriniin báhc1e, hárve gávdnojedje (Risting 1922: 102/103). 7.17.1 Od1d1aáigásas1 fálesbivdu 1863-1904 - riggodagaid speadjan463 Dávjá leat navdán bivdoneavvuid ja -vugiid sivvan dasa go Finnmárkkus báikkálac1c1at eai bivdán eambbo fálláid. Giehtaárin464 vissásit ii lean buot buoremus bivdoneavvu, muhto dat gal c1ielgasit lei c1ájehan iez1as ávkki. Sáhttá dan dihte eahpidit lei go bivdoneavvuid ja -vugiid eahpedoaibmivuohta465 mii lei sivvan váilevas1 bivdui. Ii han galgga gáidat das ahte sáhtii leamas1 rikkis fáleshivvodaga ja rikkis guollebivddu oktavuohta masa dolos1 áigge rájes ledje oskon, mii goazadii báikkálas1 fálesbivdodoaimma. 1820-jagiid loahpageahc1en goit gávdno dat oaidnu ahte fálesbivdu vahágahttá guollebivddu. Sáhttá leamas1 okta ártan dása go báikkálac1c1at eai bivdán eambbo fálláid (Risting 1922: 103). Dáinna duogáz1iin, ja guolástusaid vud1olas1 mávssolas1vuod1a dihte Finnmárkkus, gal buorebut sáhttá ipmirdit dan issoras suhtu mii jod1ánit bohciidii go Svend Foyn ja su láhkásac1c1at industriijalac1c1at geavahis1gohte fálláid. Foyn geahc1c1alii industriála fálesbivddu Finnmárkkus 1863:s (Johnsen 1959: 110. Go c1uovvovac1c1at c1ujuhuvvo dus1s1e siidduide, lea c1ujuhussan Johnsen 1959). 1869:s huksii iez1as fálesvuos1s1ahaga466 C1áhcesullui. Nuppe jagi viiddidii fitnodaga goanstaduktaráhkadandoaimmain467 (s. 201). Ies1gud1etlágan duvdimiiguin guovddás1 politihkalas1 birrasis oac1c1ui Foyn lága bokte suoidnemánu 15.b. 1839 "Giehtaduodjedoaimma" ("Haandvćrksdriften") birra, 82. § olis, juoidá máid almmolac1c1at gohc1odedje pateantan468 iez1as bivdomállii. Duohtavuod1as lei dat 10-jahkái aktoriekti 1873 rájes (s. 216 ff). Dán áigodagas lei dus1s1e okta searvi mii nagodii vuosttaldit su. Dat álggahuvvui Ruovdevutnii (Jarfjord) Mátta-Várjjagis, vaikko mán1gga juridihkalas1 vugiin geahc1c1aledje bissehit dan od1d1a ásahusa (s. 239 ff). Foyn fápmodilli lei nu ahte son vel ies1 ge sáhtii juohkit doaibmalobiid469. 1880:s attii son 4 doaibmalobi. Sii geat oz1z1o doaibmalobiid, álggahedje doaimmaideaset Márregohpái Sállanis, Irevutnii (Tufjord) Máhkarávjjus, ja guovttes vel Várggáide. Nuppis dáin lei fanasvuos1s1ahat470 (s. 247). Doaibmalobiid adde dus1s1e servviide mat geatnegahtte iez1aset bivdit fálláid eará sajes go Várjjatvuonas, máid Foyn anii iez1as guovlun (s. 260). Addojuvvojedje vel muhtun doaibmalobi 1882 rádjái, mii lei man1n1emus jahki Foyn` aktoriekteáigodagas. Dalle ledje oktiibuot 8 bivdomátkegotti 12 fálesbivdofatnasiin mat jahkásac1c1at bivde Finnmárkku ovddas. Sii godde oktiibuot 400 fállá, maid árvu lei 1 miljovnna kr (s. 266-76). Go 1883:s s1attai friddja álggaheapmi, lassánedje fálesguovddáz1at oalle jod1ánit 16 guovddáz1ii ja fálesfatnasiid lohku 23 fatnasii. Muhto juohke fatnasa fáleslohku máid bivde, gal bisui seammán. 1881:s bivddii juohke fanas gaskamearálac1c1at 35,6 fállá, ja dát lohku lei 1883:s 23,4 (s. 526, 267-68). 1883:s ledje bivdomátkegottiin 526 olbmo. 1884:s lei gáddeguovddáz1iid471 lohku Finnmárkku rittuin lassánan 20 guovddáz1ii. Dasa lassin bohte 3 guovddáz1a mat ledje álggahuvvon Murmánskarittuide (s. 345). Bivde buot lágan fálláid (s. 534, 272 ff), nu ahte friddja álggahanriekti472 ealáhusa siskkobealde, lei fálesbivdohistorjádutki473 Arne Odd Johnsen sáni mielde, rabasfápmudus474 "...gávppi váste fállá jávkadeapmi Finnmárkku rittus" (s. 268). Muhto eai bivdán dus1s1e alcceseaset gullevas1 territoriálmearas475. 1870-jagiid rájes s1attai eambbo ja eambbo dábálas1 ahte Norgga fálesbivdofatnasat doibme Murmánskarittu olggobealde. Dása eai liikon dan guovllu guollebivdit, juste seammá ákkaiguin go Finnmárkku guollebivdit nai vuosttaldedje fálesbivddu (Nielsen 1992: 60). Garra báikkálas1 duvdimiin c1ad1ahuvvui 1881:s "fálesráfáiduhttinláhka". Das mearriduvvui ee. ahte álggus jagi geassemánu 1. beaivái ii lean Várjjatvuonas fálesbivdu lobálas1. Rádji biddjui Birgenjárgga ja Vuorjánjoga gaskii. Dát od1d1a mearrádusat dagahedje ahte od1d1aálggaheamit476 c1oahkkanedje477 Mátta-Várjjagii ja Várggáid-Bierggi guovlluide, nappo nu lahka fálesráfáiduhttinráji go vejolas1. Foyn` C1áhcesuolráhkadandoaimmahat s1attai boaittobeallái. Son heaittihii doaimma doppe ja ásahii 1884:s od1d1a doaimmaid Sállanii ja Donjevutnii, dat gárvánedje man1it jagi (s. 532-538). Eanas fálláid bivde 1890 rádjái Nuorta-Finnmárkkus. Dalle ledje 9 guovddáz1a 14 bivdofatnasiin Deanuvuona nuorttabealde, ja oarjjabealde dán vuona ledje 6 guovddáz1a 11 bivdofatnasiin. Dát dilli gal rievddai fas. C1iez1a jagi man1n1el, 1897:s, ledje 6 guovddáz1a 11 bivdofatnasiin vel Deanuvuona nuorttabealde, ja Oarje-Finnmárkku buohtalas logut ledje 8 guovddáz1a (1890:s) ja 16 fatnasa (1897:s) (Johnsen 1959: 553). Dás lei diehttelasas c1anastat dan molsas1upmái mearragáddebivddus áhpebivdui mii c1ad1ahuvvui. Finnmárkkubivddu loahpaheamis 1904:s lei molsas1upmi áhpebivdui measta c1ad1ahuvvon (s. 576). Dan jagi lei vel dus1s1e okta guovddás1 báhcán Nuorta-Finnmárkui, namalassii Neptun Báhcavutnii, ja 7 ledje báhcán Oarje-Finnmárkui (s. 558). 7.17.2 Garra vuosteháhku fálesbivdui Guollebivdit ledje hui gievrrat ja vis1s1alat vuosttaldit od1d1aáigásas1 fálesbivddu dámppaiguin ja árinkanovnnaiguin478, ja mearariggodagaid ruhtavuod1ustuvvon479 geavaheami mii dán doaimmas lei, ja máid olggobeale olbmot ledje álggahan. Industriála fálesbivdu han viiddui Lulli-Norgga, earenoamáz1it Vestfoldda, rud1aiguin, veahkkeneavvuiguin ja veagaiguin. Oaz1z1u roahkka gohc1odit doaimmaid kolonivugiin c1ad1ahuvvon. Guovllu resurssat geavahuvvojedje hui systemáhtalac1c1at480 ovdáneami ja riggodaga oaz1z1ut earasadjái riikkii - ii ge dohko gos resurssat ledje. Áigá juo 1870-jagiin, dus1s1e moadde jagi man1n1el go Svend Foyn álggahii iez1as "fálesmáidnasa" Várjjatvuonas, lei fálesbivdui oalát vuosteháhku báikkálac1c1at. Dat c1ájeha dili hui c1ielgasit go Lulli-Norggas gudnijahttojuvvui Svend Foyn iez1as barggu ovddas, ja C1áhcesullo olbmot bihko guohcagan fálláiguin, siskkilus1aiguin ja gáfadis guohca hájain. Ledje goitge guollebivdit geat oaivvildedje iez1aset eanemusat gillát fálesbivddu geaz1il. Dan oainnu mielde ahte fálesjohtin lei dárbbas1las1 eaktun buori s1áks1a-dorskebivdui, háliidedje sii oalát gieldit fálesbivddu (s. 231). Ráfáiduhttinmearrádusaide ledje garra ávz1z1uhusdoaimmat481 sihke vuostá ja doarjjan . Guollebivdiid gal Stuoradiggi muhtun muddui doarjjui go mearridii 1881 rájes, od1d1ajagemánu 1. beaivvis miessemánu 31. beaivái gildosa goddit dahje bivdit fállá lagabus go ovtta geográfalas1 beanagullama gáttis (s. 264). Johan Sverdrup dajai dán oktavuod1as ahte "...guolásteami mávssolas1vuohta lea nu máilmmi olu badjelis go fálesbivdu doppe davvin, ja fálesbivdiid beros1tumit fertejit boahtit dábálas1 guollebivddu beros1tumiid man1n1elii" (s. 384). Son nappo oaivvildii ahte od1d1a teknologiija ja resursageavahanmálle ii galgan c1ad1ahuvvot Finnmárkku vuod1d1uduvvon ealáhusaid ovdalii. Nappo máhcce fas mearriduvvon oasis, namalassii mearrariggodagaid geavaheamis, boares vuod1d1ojurdagii mas ledje hui dolos1 árbevierut, namalassii lagas meara ja vuonaid suodjaleapmái. Hui govvideaddjin lei Unjárgga sámisuohkana lensmánni Christian Andreassen guhte ovddemus lei ás1s1i váldán ovdan Stuoradikkis 1879:s. Fálesráfáiduhttinmearrádusat mat gustogohte 1881:s, guhkiduvvojedje mán1gga geardde jahkec1uod1i molsuma rádjái (s. 367-408). Od1d1ajagemánu 24. b. 1863 dábálas1 fáleslágas lei maid eará suodjalanvuod1d1ojurdda doarjjan guollebivdui dábálas1 bivdoneavvuiguin, namalassii ahte fállá ii galgan báhc1it dahje oaguhit sallitluovttas dahje sallitvuonas sallitbivdoáigodagas (s. 369). Dán mearrádusa sáhttá guorrat 1274 Riikaláhkii (Landslova) (VII 64), ja lei maid c1állojuvvon Norgga Láhkii 5-12-5. Fálesbivddu vuosteháhku lei garraseamos daid jagiid go lei heajos guollebivdu. S1áks1adorskebivdu oainnat rievddadii hui olu. 1860-jagiid loahpageahc1en 1904 rádjái sáhtii s1áks1adorskebivddu guollebivdioassi482 leahkit lagabui 400 kr, ja muhtun háve fas dus1s1e 100 kr (s. 376). Diehttelasat dát suhttadahtii issorasat, go oaivvildedje sivaid dása nu c1ielggasin. Dát suhttu lei garraseamos dán jahkec1uod1i álggogeahc1en, njuorjomárramiin483 ja heajos s1áks1adorskebivdduin sihke 1901:s, 1902:s ja 1903:s. Guollebivdit eai eahpidan ge siva njuorjomárramii. Dat lei go fáleshivvodat mearas lei unnon hirbmosit. Dán oainnu maid garrasit bid1gejedje 1902 doarjjac1állosis, "Finnmárkku guolástusdilálas1vuod1at", máid "...C1áhcesullos válljejuvvon fálesráfáiduhttinlávdegoddi" almmuhii (Fiskeriforholde 1902). Fálesbivddu oaivemoaitámus1s1an484 lei vuosttaz1ettiin ahte dat gavdnjii fállá eret mearragáttis. S1áks1aspearrut, máid fális gul doalvvui mearragáddái ja vuonaid sisa, bisánedje maid guhkás eret gáttis. Dát oaidnu lei dovddus 1700-logus juo. (Vrd. Leem 1767: 296 f.) Go eanas guolli lei fávllis, lei váttis bivdit guoli smávva fatnasac1c1aiguin. Guollebivdiid nubbi oaiveoaidnu lei ahte njuorju balai fállás eambbo go mas ge earás. Jus de ii lean fális mearas, márai njuorju dohko. Finnmárkku rittuin duldegod1ii suhttu, ja dagahii ng. Donjevuonastuimmiid geassemánu álggus 1903:s (s. 608 ff). Dalle billistedje guollebivdit Foyn` fálesbivdorusttega485 oalát. Ollislas1 fálesráfáiduhttin lei áidna máid áigo dohkkehit. Odeldiggi mearridii ge juovlamánu 4. b. 1903, ráfáiduhttit golmma davimus fylkkaid mearragáttiid 10 jahkái. Ráfáiduhttin gustogod1ii duohtavuod1as 1905:s (s. 616). Statistihka mielde godde 17 745 fállá Davvi-Norgga mearas 1868-1904 jagiin (Johnsen 1959: 625). Ledje oppalac1c1at Lulli-Norgga beros1tumit mat dábuhedje sihke rud1aid, bivdoneavvuid, fatnasiid ja gáddeguovddáz1iid, ja veagaid dán bivdui. Dát doaimmai hui olu ealáhussan mii lei vuod1ustuvvon áigodatmearriduvvon fálesbivdui Finnmárkku riddo- ja vuotnaguovlluin. Ovdamearkka dihte nogai alitfális486 oalát davviguovlluin dán bivddu geaz1il. Lei hirbmat riggodatstajideapmi487. Fálkká atne eanas dus1s1e oljui ja duktan. Dus1s1e hui unna oasáz1a atne olbmobiebmun, earret dan máid guovddáz1a bargit atne, veahá máid báikkálac1c1at vuvde, ja dan máid moatti guovddáz1is riibanládje ráhkadedje488. Márregobi rusttet Sállanis álggahii dákkár doaimma 1883:s. Doppe válde dus1s1e sáidefállá489 bierggu, ja earenoamáz1it ovdac1ielggi (s. 518-20). Stuora oktavuod1as dát ii máksán maidege. Finnmárkku industriála fálesbivdu lei dan dihte "...okta dain vuosttas1 od1d1asit áigge ovdamearkkain min riikkas mas oaidnit lunddolas1 riggodaga jurdilmeahttun ja eahpelunddolas1 geavaheami." (Solhaug 1977: 53). Finnmárkku industriála fálesbivdu s1attai gaskadoaibman490, mii viidát c1ad1ahuvvui garra báikkálas1 vuosteháguin. Eatnasat sis geain dábálas1 guollebivddus ledje beros1tumit, vuosttaldedje searválaga dán od1d1asa mii báhkkii sin guovlluide ja man sii oaivvildedje billistit sin birgejumi vuod1u. Arne Odd Johnsen váldá mielde demográfalas1 dilálas1vuod1a iez1as dárkilis vuosteháhkoguorahallamis. Son c1ujuha ahte Finnmárkku garra olmmos1lohkolassáneapmái 1800-logu man1it oasis váikkuhii heajos bivdu hui hejot. Ealáhusvuod1u stuorrun ii vástidan ássiid lassáneapmái. Son váldá maid mielde álbmoga c1earddalas1 c1oahkádusa491 c1ilget duhtameahttunvuod1a ja vuostehágu fálesbivdui mii c1uovui heajos guollebivddu. Dán ákkasta son dainna go dác1c1at ja kvenat c1ielgasit lassánedje eanemus, "nappo dat c1earddat main ledje garraseamos buresbirgejumigáibádusat" (1959: 378). Fálesbivdu lea vuosttas1 ovdamearkan dasa ahte earenoamás1 mearariggodagaid geavahedje industriálalac1c1at od1d1a teknologiijain 1800-logus juo. Seammá málle oaidnit Finnmárkku valljugas mearariggodagaid geavaheamis 1900-logus. 8. KAPIHTTAL Pomorgávppas1eapmi Finnmárkku riggodatgeavaheami ii leat vejolas1 válddahallat pomorgávppas1eami namukeahttá. Ruos1s1aid gávppas1eapmi lei áigá álggahuvvon Finnmárkkus, muhto dalle lei "joavdelasgálvu" 492 vuod1d1un, nu go meahceelliid náhkit, mors1ac1alánat ja sullásac1c1at. 1700-logus, ruos1s1a guollebivddu oktavuod1as mii ámttas lei ovdáneame, c1uovui od1d1a searvegávppas1eapmi. Dát gávpedoaibma c1adnui ámtta guollebivdui, ja s1attai ealiheapmái dárbbas1laz1z1an Finnmárkkus ja mud1ui olu Davvi-Norgga guovlluin. Dán gávppas1eami deat1aleamos gálvun ledje jáfut ja guolli. Goitge lei veahá jáfogávppas1eapmi leamas1 ovdal dan áigge. "Ruos1s1ajáfut" lei dovddus doaba Nuorta-Finnmárkkus 1680-jagiin juo. Seammaládje lei dan áigge maiddái eará gálvvuin ovdanamahus "ruos1s1a-" (Niemi 1990: 12). Gávpeoktavuod1at nuorttas ledje gal hui doloz1at, ja vuod1d1un lei álggos "joavdelasgálvu" máid sápmelac1c1at viz1z1e johtaleamis mearas ja eatnan nalde. Dán gávpeoktavuhtii gávdnojit maid gielalas1 mearkkat. Pomorgávppas1eami áiggis ledje deat1aleamos gávpegálvvuin muhtun namahusat máid sáhttá sámegillii guorrat (Broch/Jahr 1981: 63), earret eará muhtun guollenamat. Olaf Broch lea maid c1állán dan birra. Su oaivila mielde sáhtii ruos1s1adárogiela guollenamaid vuod1ul dadjat ahte daid álggu ii sáhte guorrat njuolggo oktavuhtii gaskal dác1c1aid ja ruos1s1aid, muhto sámi oassái mii lei "oasseváldin ja vuosttas1 muitaleaddjin." (Broch 1928: 10). Go Walkendorf áigá 1500-logus namuha ahte "...Ruos1s1at mákse divrasit" mors1s1a c1alániid ovddas (Walkendorf alm. 1901: 13), de lea dan oktavuod1as miellagiddevas1 ahte sámegielsátni - mors1a - lea ruos1s1agiela bokte darvanan mán1gga oarjeeurohpálas1 gillii (Barthelmess 1987: 310). 1500-logus lei ovdamearkka dihte mors1s1a en1gelas namahus"(sea)morce". Eará dilálas1vuohta mii maid c1ujuha guhkes gávpeoktavuhtii, lea go 1500-logu loahpageahc1en máksojuvvui earenoamáz1it siseatnansápmelac1c1aid vearru Danmárku-Norgii ruos1s1a rud1aiguin (Holmsen 1977: 71). Dán rud1a eai báljo sáhte oz1z1on eará ládje go ruos1s1agávppas1eamis. Maiddái 1600-logus ferte leamas1 njuolggogávppas1eapmi gaskal ruos1s1aid ja álbmoga. Lindenowlávdegotti barggu man1n1el 1685:s, han bod1ii gielddus dan njuolggogávppas1eapmái mii Finnmárkkus lei gaskal sápmelac1c1aid ja ruos1s1aid (Brox 1952-54: 519). 1600-logu man1it oasis ledje ruos1s1at jáhkkimis dábálas1 oasseváldin Stuorravuona márkaniin Várjjatvuona siskkimusas (Holmsen 1984: 61/62). Dát márkkan dahkkui almmolaz1z1an gohc1c1umiin borgemánu 11. b. 1688. Nu s1attai maid ruos1s1a gávpeolbmáid lohpi oahppaladdat Stuorravuona márkaniid náhkkegávppas1eami dihte (O. No. 2. 1862-63: 21) - ja dát lei spiehkasteapmi daid hui garra áktogávpenjuolggadusain mat gustojedje juste dalle. Leema válddahallamis sápmelac1c1aid meahcásteami birra sullii 1730:s, namuhuvvojit ruos1s1at mán1gga geardde náhkkeoastin. Vaikko náhkkevuovdin Rut1t1ii maid namuhuvvo, earenoamáz1it geatkkináhki vuovdin, c1állá Leem eanemusat ruos1s1aid ja sin hattiid birra. Sii oste ee. njoammelnáhkiid main mákse 8 skillega bihtás. Sii oste maid riebannáhkiid ja mádjitnáhkiid buori haddái. Muhto bivnnuheames lei goitge c1eavránáhkki. Sii mákse dan ovddas beali ja gitta guovttegeardánit eambbo go máid dánska gávpeolbmát mákse. Sápmelac1c1at sáhtte ruos1s1ain oaz1z1ut gálvvu 2-3 riikkadálera ovdii c1eavránáhkis, ja iez1aset gávpeolbmáin oz1z1o c1eavránáhkiin gálvvu dus1s1e 1 riikkadálera ovdii (Leem 1767: 187, 194, 203, 242). 8.1 RUOS1S1AID GUOLLEBIVDU RAHPÁ VIIDDIS JÁFOGÁVPPAS1EAMI Nu go ovdalis leat oaidnán, sáhtii ruos1s1a lassáneaddji guollebivdu 1700-logus muhtun muddui dagahit báikkálas1 guollebivdiid ovdii (vrd. kap. 7.7.). Muhto das ledje goitge nu positiivvalas1 lassiváikkuhusat493 mat roahkka váikkuhedje eambbo go heajut bealit. Dat olu fatnasat mat dál bohte Finnmárkui dagahedje ahte gávpegeainnut nuorttas duod1as rahppojuvvojedje, maiddái hivvodatgálvvuide494 dego jáfuide. Dát dáhpáhuvai man1n1el go fievrredannávccat495 lassánedje dainna go ruos1s1a guollebivdit geat Finnmárkui bohte, huksegohte stuorit fatnasiid maiguin guoli viz1z1e. Dainna lágiin sáhtte maid "...váldit mielde ruos1s1a Gálvvu, vuovdima váste Norggas." (O. No. 2, 1862-63: 21). Dát lei buot gávpenjuolggadusaid vuostá ovdal finnmárkkugávppas1eami "friddjan dahkama" 1789:s. Lea unnán dutkojuvvon váikkuhii go dahje movt ruos1s1agávppas1apmi váikkuhii báikkálac1c1at dábálas1 gálvvuid jod1iheapmái ja earenoamáz1it guollejohtui, dan vuosttas1 áiggis go olu lei ruos1s1agávppas1eapmi. Gávdnojit gal gáldot main vuohttá váikkuheami. Mii diehtit omd. ahte Finnmárkku goikeguollevuovdin olgoriikii496 hirbmosit unnui 1760-jagiid rájes. 1757-1762 jagiid vuvde olgoriikii 887 000 kg goikeguoli. 1765 ja 1788 gaskal ges vuvde olgoriikii dus1s1e 433 000 kg goikeguoli (Juel 1892: 9). Dát lea nu garra njiedjan ahte olmmos1 eahpida lei go bivdojuvvon guollehivvodat duod1ai nu man1os mannan. C1ilgehussan sáhttá liikká bures leamas1 ahte vuvde njuoska guoli ruos1s1aide. Jus galgá árvvos1tallat Finnmárkku gávpeolbmáid váidálusaid497 vuod1ul 1770-80 jagiin, ferte dalle juo leamas1 oallu olu ruos1s1a- dahje pomorgávppas1eapmi. Ii oba leat ge ártet go álbmot eanemusat háliidii juste ruos1s1aiguin gávppas1it. Dát han mákse guolis muhtomin beali eambbo go áktogávperiekte-guovddáz1at. Dát gávpeolbmát ges rán1ggás1tedje sin geat ruos1s1aiguin gávppas1edje biehttalettiin sidjiide vuovdimis dálvegálvvu (O. No. 2, 1862-63: 212). Muhto olbmot gal goitge oste dan máid dárbbas1edje iez1aset od1d1a gávpebealálac1c1ain. Earret mearaguoli vuvde báikkálas1 olbmot maiddái earalágan gálvvu ruos1s1aide. Sálteluossa várra lei dákkár gálvu. Einar Richter Hanssen oaivvilda dán oktavuod1as luosa leamas1 hui guovddáz1is pomorgávppas1eami álgooasis (Richter Hanssen 1986: 130). Vuohttit c1ielgasit ahte ruos1s1at oasálaste hui garrasit luossagávppas1eapmái. 1700-logu mielde measta nogai luossavuovdin olgoriikii dan guovtti gávpebáikkis Álttá ja Deanus, gos sierra statistihka c1álle. 1790 birrasiid vuvde olgoriikii Deanus dus1s1e birrasii 20 fárpala jahkásac1c1at, ja dát lohku lei ovdal leamas1 2-300 (Pontopiddan 1790: 246). Ii mas ge vuohte ahte bivdu unnui. Luosa olgoriikavuovdima unnuma c1ilgehussan sáhttá dasto leamas1 ahte vuvde earasadjái nuorttas. Ruot1a gávpeolbmáid luossaoastin maid namuhuvvo oktan sivvan (Pontopiddan 1790: 246). 1700-jagiid loahpageahc1en dad1istaga s1addagod1ii ruos1s1agávppas1eapmi lobálaz1z1an. Gonagaslas1 resolus1uvnna bokte miessemánu 5. b. 1783 mearriduvvui ee. ahte Finnmárkui galggai s1addat "albma ja bistevas1 gávppas1eapmi" Arkangelskruos1s1aiguin. Buot gortni ja jáfuid máid Finnmárku dárbbas1ii, galggai oastit muhtun ráje rubeliiguin ja muhtun ráje lonuhit dakkár gálvvuin mii Ruos1s1as lei jod1án, nu go sohkkariin, sieráhiin ja earenoamáz1it nuorta- ja oarjeindia gálvvuiguin. Eará deat1alas1 gálvvut máid earenoamáz1it namuhit, leat ruoivát498 ja borjasat. Maiddái daid galggai doarvái oastit Finnmárkku dárbbuid gokc1amii. Go davimus ámta lei oz1z1on gálvvu, galggai dan mii lei liiggás, sáddet Danmárkui. Go buot Finnmárkku gálvvu sáhtii dábuhit nuortan, ii s1at dárbbas1an Danmárkkus sáddet gortni ja jáfuid dohko (Pontopiddan 1790: 107). Oaivil lei ahte aktogávperiekte-searvi ies1 galggai hálddas1it dán gávppas1eami nuorttas. Muhto dáin áigumus1ain ii s1addan mihkkege, go aktogávperiekti heaittihuvvui guhtta jagi man1n1el, 1789:s. Finnmárkku gávppas1eapmi loz1z1ejuvvui hui olu c1akc1amánu 5. b. 1787 njuolggadusaid bokte, "Finmarkske Handels Frigivelse" (Finnmárkku gávppi friddjandahkan). Dalle s1attai od1d1a dilálas1vuohta. Dalle galge dus1s1e gávpotgávpeolbmát ja meahccebáikkiid od1d1a rámbuvrrit beassat ruos1s1aiguin gávppas1it. Gávpeaktorievtti heaittiheami oktavuod1as fas lohpidedje muhtun muddui vearrobeassama sidjiide geat Finnmárkui háliidedje ásaiduvvat, muhto ii dát gal dagahan eambbo sisafárrema dohko dalle vuos. Olu deat1alac1c1at lei ahte almmolac1c1at s1attai lohpi ruos1s1aide ja álbmogii njuolga gávppas1it. Dát dáhpáhuvai 1796:s, go olbmot oz1z1o lobi gávppas1it njuolga ruos1s1a pomoraiguin. Dát lei dakkár ásahusa lobálaz1z1an dahkan mii lei ovdánan nu olu ahte ii doahttalan makkárge gildosa. Dan dihte fertejedje dohkkehit dan, muhto geahc1c1aledje ráddjet gávppas1eami vissis áigodahkii (O. No. 2, 1862-63: 22). Lohpi addui suoidnemánu 15. beaivvis borgemánu 15. beaivái ("makketida"). Deattuhuvvui maid ahte dan áigodagas ii galgan oktage s1addat rievtti ovdii499 go gávppas1ii ruos1s1aiguin, dainna ákkain ahte lei dulbmon válljejuvvon gávpeolbmáid vuoigatvuod1aid. 1700-logu loahpageahc1en juo lei ruos1s1a- dahje pomorgávppas1eapmi nu mávssolas1 ahte ruos1s1a kopeka juo lei anus Finnmárkkus. Muhtun báikkiin lávejedje vel almmolas1 vearu nai bearrat kopekan. Dán gávpeoktavuod1a mávssolas1vuod1a oaidná maid das go vearu mákse gefiidgássii c1akc1at dávjá mákse rohkajáfuiguin (Richter Hanssen 1990: 168). Sierra "giella", mii man1n1el gohc1oduvvui ruos1s1adárogiellan, mii bohciidii dán gávppás1eami oktavuod1as 1700-logu man1it oasis (Broch-Jahr 1981: 67), c1ájeha maid ahte ferte leamas1 oalle olu ruos1s1agávppas1eapmi. Ámtamánni Wedel-Jarlsberg, guhte c1ilgii Finnmárkku gielladilálas1vuod1aid 1814 birrasiid, gávnnahii ahte earret sámegiela, dárogiela ja suomagiela, hupme vel njealját giela Finnmárkkus. Dat lei seaguhuvvon dárogiella, ruos1s1agiella, hollánddagiella, duiskkagiella, sámegiella ja várra suomagiella. Wedel-Jarlsberg oaivvildii ahte dán giela fertii gohc1odit gávpegiellan ("Handelssproget"), dan dihte go dat geavahuvvui gulahallat ruos1s1agávppas1eamis (Wedel-Jarlsberg 1887: 152). 8.2 FINNMÁRKU - SISAFÁRRENGUOVLU POMORGÁVPPAS1EAMI DIHTE Njuolggogávppas1anlohpi máid adde ruos1s1aid ja álbmoga gávppas1eapmái 1796:s, rihkui garrasit daid sierraovdamuniid500 mat gávpevuogádagas501 ledje. Dát dáhpáhuvai 50 jagi ovdal go mud1ui riikkas. Lulit olbmot maid fuomás1is1gohte dákkár njuolggogávppas1eami ekonomalas1 gánnáheami vejolas1vuod1aid. S1attai miella geavahit guovllu riggodagaid, ja geasseguollebivdu lei dán dáfus vuohkkaseamos (Solhaug I 1975: 246). Ruos1s1a lonohallangávppas1eapmi váikkuhii eahpitkeahttá garrasit dása go Finnmárku fas s1attai 1800-logus guovlun gosa dác1c1at ja oalle olu Suoma kvenat háliidedje fárret. Resolus1uvnna bokte skábmamánu 15. beaivvi 1809 nogai ruos1s1agávppas1eami áigodatmearri, ja gávperiekti viiddui maiddái Sác1c1á (Senja) ja Romssa guollebivdiide. Dát c1ad1ahuvvui hehttet en1gelas riddodahppama502 váikkuhusaid soad1i áigge, ja viiddideapmi dáiddii galgan bistit dus1s1e nu guhká go soahti bisttii (O. No 2, 1862-63: 22). Oallugat fárrejedje Finnmárkui Nordlánddas ja Romssas dan dihte go Finnmárku dábuhii jáfuid Ruos1s1as 1807-13 soahtejagiid ruos1s1agávppas1eami bokte (Solhaug 1975 I: 257). Fápmudus mii attii lobi ruos1s1aiguin njuolga gávppas1it olles áigodaga, várra gessojuvvui ruovttoluotta go riddodahppan nogai. C1akc1amánu 13. beaivvi 1830 Finnmárkku gávppas1eami lága 39. § bokte ("Lov om Handelen i Finmarken"), gal guhkui ruos1s1aid gávppas1anriekti guvttiin vahkuin, nu ahte dalle besse gávppas1it suoidnemánu 1. beaivvis borgemánu 15. beaivái, muhto mearriduvvui ahte álbmot galggai dus1s1e njuoskaguliin lonuhit gálvvu (O. No. 2, 1862-63). Gávppas1anláhkii lei maid c1állojuvvon ahte buohkain geat Finnmárkui bohte guollebivdui 15.7.-15.8. (makketidsfiske), galggai leahket vuoigatvuohta njuolga lonohallat gálvvu ruos1s1aiguin (Brox 1952-54: 526). Lága bokte borgemánu 9. b. 1839 oac1c1ui maid Romssa, Sác1c1á ja Viesterállasa álbmot, lobi njuolga ruos1s1aiguin lonohallat gálvvu divrudeaddji ja man1idahtti gaskaolbmáid haga. Dát gávpedoaibma gal galggai leahket dus1s1e mearriduvvon hámmaniin (Brox 1952-54: 527). Jáfogávppas1eapmi lei hui guovddáz1is, nu go juo lea muitaluvvon. 1820-jagiin ferte juo eanas jáffu mii Finnmárkkus adnui, boahtán Ruos1s1as. Dalle ledje várra 2-300 guorpmi503, earenoamáz1it rohkajáfut, mat vuvdojedje lonohusgávppis (Paine 1958 b: 77). 1826 Finnmárkkulávdegoddi lasihii vel dan oktavuod1as ahte livc1c1e dárbbas1an eambbo milluid504 maiguin gortni mille, go de oc1c1os1e olbmot buori jáfu "...eai ge dan heittot jáfu máid ruos1s1at vuvdet" (Budstikken 1830: 252). Lávdegoddi oaivvildii ahte jus ámttas livc1c1e doarvái millot, fertes1ivc1c1e ruos1s1at buktit obba rohkagortniid ja eará gortniid gárvves millejuvvon jáfuid sadjái. Dát sávaldat ii ollas1uvvan goassege, ja 1835 birrasiid bod1ii Ruos1s1as árvvu mielde 75 % dan gordne- ja jáfogálvvus máid Finnmárku osttii (Drivenes 1975: 102). 1840-jagiin deattuhii Finnmárkku ámtamánni ruos1s1agávppas1eami gálvodábuhandili ávkki ja mávssolas1vuod1a. Ruos1s1at bukte dus1s1e dárbbas1las1 gálvvu ja máksun válde guoli, máid eai dáidán sáhttit earái geavahit dan áigge go dien gávppas1eapmái. Jus gilde olbmuid gávppas1eames ruos1s1aiguin, de ii goitge livc1c1e giligávpeolbmáid vuoitu buoridan dan massu ja vahága máid "dábálas1 olmmos1" livc1c1ii s1addan gillát (Brox 1952-54: 528). Riikkamediain maid lei dán gávppas1eami birra hupmu duollet dálle. "Den Constitutionelle" c1álii omd. 1838:s ahte man1n1emus goalmmádasoasi "15.7.-15.8. áigodagas (makketiden) galgá Guollebivdu ja Ruos1s1aid boahtin leamas1 earenoamás1 buorre Deanu Vuotnaássiide" (Den Constitutionelle, nr. 26-1839). Ruos1s1aid ja álbmoga lonohallandilli lei 1840 birrasiid dakkár ahte maiddái eará gávppas1eamis olbmuid gaskkas, merre hatti dávjá rohkajáfohivvodahkan (Solhaug I 1975: 255). Ruos1s1at mat bohte Finnmárkui ja Davvi-Norgii gávppas1it, eai lean ovttaláganat. Eanas pomorat geat bohte Vilgesmeara guovllus, ledje 1860 birrasiid fanaseaiggádat ja smávvagávpeolbmát mat áigo njuolga guollebivdiiguin gávppas1it. Muhtun ráje pomorain gávppas1edje njuolga gávpeolbmáiguin dahje gávpotolbmuiguin. Dan 4-500 fatnasis mat jahkásac1c1at bohte Finnmárkui, ledje sullii 30 rikkis hevsmánni geat eai obanassiige searvan sálteguollebuvttadeapmái, ja geat eai oba beros1tan ge "gávpebivdoáiggi vuoigatvuod1ain505". Sin gávppas1anbealálac1c1at ledje ovddemustá gávpotolbmot (O. No. 2, 1862-63). 1860-álggogeahc1en lei gálvolonuheapmi oppalac1c1at unnume. Dalle ledje rud1at s1addan dábálas1 máksun, ja "Lonuhangávpi" (Tuskhandel) dainna lágiin ahte hattiid rehkenaste gálvun, ii s1at báljo gávdnon "earret go Ruos1s1agávppas1eamis." (O. No. 2, 1862-63: 6). Doppe gal lei lonuheapmi gitta dassoz1ii go pomorgávppas1eapmi oalát nogai vuosttas1 máilmmisoad1i áigge. Dáidá eanemus sápmelac1c1aide guoskan dát, go sii árvvusge eai lean nu c1adnon nás1s1uvnnalas1 márkanekonomiijii go dác1c1at. Ámtta 1866-70 vid1ajagidied1uin muitaluvvo ahte geasse- ja c1akc1aguollebivdui eanas serve ámtta olbmot, "...geat doppe viz1z1et iez1aset deat1aleamos Gordnegálvvu Dálvái." Ámtta olbmuide lei geasseguollebivdu ruos1s1agávppi oktavuod1as "... jur Gordnebealdun mas álkimusat ja sihkkarepmosit dábuhedje Dálvvi Gortni." Go Ruos1s1a gávpeolbmát eai sihtan dus1s1e mearriduvvon guolles1lája, lei gálvolonuheapmi vel buoret. Jáfuid ja hávvárrievnnaid ovddas válde ja sáltejedje sii "... buot máid Guollin sáhttá gohc1odit máid Mearas gesse...". (FAB 1866-70: 21, 22). 1800-logu man1it oasis oste ain hui olu jáfuid. Lea rehkenastojuvvon ahte 1874-1878 jagiin bod1ii Finnmárkui ja Romsii 97% rohkajáfus Ruos1s1as (Solhaug I 1975: 255). Jahkec1uod1i molsuma birrasiid rahpasis1gohte eará jáfogálvvu olgoriikkasoastingeainnut506, muhto goitge bohte ain jagi 1900:s measta 28 000 jáfoseahka main lei 144 kg seahkas. Dát lea sullii seammá go 80 000 50-kilosas1 seahka, dahje 40 kg juohke Romssa ja Finnmárkku ássi nammii (Brox1952-54: 528). Norggas lei Várggát stuorimus pomorgávpot. 1887:s ledje 50 duollobáikkis507 dus1s1e guokte duollobáikki gokko bukte eambbo rohkajáfuid, namalassii Drammen ja Kristiania. Ii Troanddima davvelis ge sisafievrreduvvon eambbo dimbbar ja fiellu508 go Várggáhis (Rřnning Balsvik 1992: 105). Jáfu lonuheapmi guliin lei deat1aleamos oassin 1800-logu pomorgávppas1eames, muhto náhkkevuovdin máid lei mávssolas1. 1820-jagiin died1ihuvvoje measta jáhkemeahttun náhkkegálvohattit. Dalle mákse ruos1s1at 4 jáfovoaga (vĺg) dábálas1 riebannáhkis, 20-30 jáfovoaga ristariebana509 náhkis, ja 40-60 voaga c1áhppesriebana510 náhkis. C1eavránáhkis mákse 8-10 jáfovoaga (Blom 1832: 169-70). Dát ledje Romssa ja Nordlándda hattit, muhto eai dáidán vuollelis Finnmárkkus. Sii geat eanemus diinejedje dáinna, ledje sápmelac1c1at, dainna go sii ledje buoremus meahcásteaddjit. Ii várra lean dus1s1e Finnmárkkus nu, muhto maiddái eará báikkiin Davvi-Norggas. G. Blom, guhte lei earenoamás1 gelbbolas1 válddahallii, c1álii iez1as Davvi-Norgga mátkki man1n1el 1827:s ahte "Meahcásteapmi ii leat earáin go Sápmelac1c1ain sierra Ealáhusgeaidnun". (Blom 1832: 166). Vuvde oba olu náhkiid. 1840:s omd. died1ihuvvui Rus1s1ii vuvdojuvvon 11 600 riebannáhki, 5 600 c1eeavránáhki ja 9 500 bohccoduolji (Solhaug 1976 II: 246). Dáin loguin oaidnit ahte náhkkevuovdin ferte leamas1 hui mávssolas1 sápmelac1c1aide, geat Davvi-Norggas eanemusat muohkadedje meahceelliid náhkiid ja bohccoduljiid, sihke 17- ja 1800-logus. 8.3 SÁPMELAC1C1AT JA POMORGÁVPI Historjjálas1 c1állosiin muitaluvvo ahte pomorgávppas1eapmi dáidá leamas1 mávssolac1c1amus Finnmárkui 1800-logu vuosttas1 oasis (Sejersted 1978: 160), dahje ahte pomorgávppi mávssolas1vuohta veahá unnui 1860-jagiin juo (Niemi 1979: 190). Ledje gal oinnolas1 deat1alas1 siskkaldas erohusat Finnmárkku ies1gud1et joavkkuin. Mearrsasápmelac1c1aide, ja muhtun muddui maiddái siseatnansápmelac1c1aide, dáidá pomorgávppas1eapmi leamas1 seammá deat1alas1 1910:s go 1850:s. Olles dan áigodaga go pomorgávppas1eapmi bisttii, lea dat árvvusge leamas1 buot deat1alac1c1amus oassin mearrasápmelac1c1aid ekonomiijas (Paine 1958a: 176). Dán heiveheami eanemus guovddáz1is lei dat go ruos1s1at oastigohte guoli geasi miehtá. Nu s1attai vejolaz1z1an bivdit stuora sáidehivvodagaid álkis ja hálbbes neavvuiguin. Eai died1usge vuovdán dus1s1e sáiddi, muhto dát guolles1ládja lei eanemusat eanas Finnmárkku riddo- ja vuotnaguovlluin geasset ja dan dihte lei sáidi deat1alac1c1amus guolli. Mearrasápmelac1c1at bivde gal eará áiggiid maid, muhto eanemusat ledje sii iez1aset guolástusteknologiija heivehan geasseguollebivdui ruos1s1agávppas1eami ulbmiliin. Dát oainnat heivii hui bures sin c1ielga lotnolasealáhusvuohkái. Mearrasápmelac1c1aid dilli Lágesvuonservvodagas ja sin heiveheapmi ruos1s1a guolleostiide geat fatnasiiguin bohte, lea hui bures c1ilgejuvvon. Jahkec1uod1imolsuma birrasiid ledje Lágesvuonsápmelac1c1ain ja eanas eará mearrasápmelac1c1ain "...guokte stuora dáhpáhusa jahkásac1c1at: Guollebivdu dain stuora guollebivdobáikkiin olggumus rittuin gid1d1at, ja guollebivdu ruos1s1aide geasset" (Falkenberg 1941: 51). Gid1d1aguollebivdu lei veahá eahpesihkkaris doaibma, muhto geasseguollebivdu gal lei olu sihkkareabbo. Dalle sáhtte guliid "...bálkut lagamus ruos1s1afatnasii olu buoret mávssu ovddas go dan ruhtii mainna dác1c1aoastit vurde guollebivdohápmaniin" (Falkenberg 1941: 51). Gálvolonohallan lei ain guovddáz1is mearrasápmelac1c1aid ja ruos1s1aid gávppas1eamis: "Ruos1s1aáigodat geasseguollebivdduin lei daid buressivdniduvvon stuora jáfoseahkaid áigi. Jáfoseahkat ledje hálbbit, jáffu lei dábálac1c1at buorre, ja oz1z1o nu olu jáfu máksun dássedis ja vis1s1alis bivddu ovddas, ahte lei oadjebasvuohtan heajutbirgejeaddji vuotnaássiide gitta nuppe geassái". Olbmot geat ledje hárjánan geahc1adit dili, lohke mearrasápmelac1c1aid ekonomalas1 dili buorren dakka man1n1el jahkec1uod1i molsuma, ja oaivvildedje ruos1s1agávppas1eami "...buoridan eallinlági, ja muhtun muddui riggudan mearrasápmelac1c1aid..." (Ole Solberg, Falkenberg 1941: 51). Dán gávnnahii Solberg finadettiin Siskkit-Lágesvuonas jagi 1905 birrasiid. Dalle lávejedje sáhttit 20 ruos1s1afatnasa orrut Lágesvuonas juohke geasi. Ruos1s1agávppas1emiin dábuhedje "buot dálvviniestti". Buohkat geain lei smávvafanas, ledje ekonomalac1c1at sihkkarastojuvvon. Go man1imus ruos1s1at vulge c1akc1at, lei vuonas eanas gálvu máid dárbbas1edje. "Ledje nu valjit jáfut ahte vel oamit nai oz1z1o oasi." Muhtun dalá gáldut muitalit ahte ruos1s1ajáfuid atne hui olu s1ibitfuod1arin maid (FAB 1896-1900: 20), ja nu maid olu váikkuhedje mearrasápmelac1c1aid eanandoalu buktagii (Paine 1958 a : 177). Buoremus sámi gáldu 1900-logus lea sámegieláviisa "Sagai Muittalćgje", mii almmuhuvvui 1904-1911 jagiid. Dás muitalit sihke doaimmahus ja lohkkiidreivvet c1ielgasit pomorgávppas1eami mávssolas1vuod1a birra, earenoamáz1it mearrasápmelac1c1aid guovdu. Dán sámi servvodatárvvos1talli muitalemiid mielde attii geasseguollebivdu jáfu dállodoaluide. Dán birra leat maid njálmmálac1c1at muitalan olbmot gitta dássoz1ii. Olbmot beros1tedje hui olu guollebivddus ja jáfohattiin. Suoidnemánu 1904 loahpageahc1en muitaluvvo leamas1 hui buorre sáidebivdu Hammerfeastta lahkosiin. 2 - 2,5 sáidevoagain lonuhedje 1 jáfovoaga. Seammá dilli lei Fálesnuoris maid, gos ledje 2 - 3 ruos1s1afatnasa. Ruhtamáksu lei 1,20 kr. sáidevoagas (SM. 1.8.1904). C1akc1amánu loahpageahc1en dan jagi ledje 14 ruos1s1afatnasa ain Hammerfeasttas. Lonohallandilli lei buorránan olu. Dalle ledje vel lunttaz1at nai duorgguin nagodan bivdit guoli 2-3 jáfoseahka ovdii. Rávisolbmot ledje 8 seahka ovdii bivdán (SM, 1.10.1904). 1904 medisiinnálas1 died1uin C1ud1egietti (Porsán1ggu) doavttersuohkanis, oaidnit maid njuolggo c1anastagaid dasa go ruos1s1ain dábuhedje jáfuid olbmuid ja s1ibihiid birgejupmái. Doppe oainnat boahtá ovdan ahte dan dihte go geasseguollebivdu lei áibbas heittot leamas1, ii lean olbmuin mihkkege "...mainna lonuhedje Ruos1s1ajáfuid, ja Váikkuhussan lei Nealgi sihke Olbmuide ja S1ibihiidda. Olu S1ibihat nelgo jámas Hin1gáliidda. Olbmot maid ledje jápmán Nealgái." (Dát lea váldon C1ud1egietti medisiinnálas1 died1uin Anders Forsdahl bokte. Originála lea NRA:s). Ii Deanuvuonas ge lean 1904:s buorre geasseguollebivdu. Dus1s1e sii geat ledje goddán báldá geasset, nagodedje oastit doarvái dálvejáfuid. Bálddeshaddi han lei hui badjin. 1905:s gal lei eatnasiin Fálesnuoris fas dálvejáffu (SM, 15.9.1905). Daid man1it jagiid gal fas bihko go lei nu heajos geasseguollebivdu ahte olbmot eai dábuhan dálvejáfu. Dát dáhpáhuvai ee. Fálesnuoris 1908:s (SM, 15.12.1908). Mán1gii bihko go ruos1s1at dolle jáfohatti nu badjin (SM, 1.7. ja 15.7.1909). Dilálas1vuod1at nappo rievddadedje jagis jahkái, vuonas vutnii. Ovdalas1 1906 Stuoradiggeválgga almmuhii511 Isak Saba, guhte manai válljejupmái seaguhuvvon sámepolitihkalas1 ja sosiáldemokrahtalas1 prográmmain, gáibádusa ahte guollebivdit ain galge beassat doalahit njuolggogávppas1anvuoigatvuod1a ruos1s1aiguin. Saba ii c1ilgen gáibádusa dárkileappot, dus1s1e dajai oanehac1c1at ahte ii lean dárbbas1las1 dan dahket. Buohkat oainnat dihte man deat1alas1 dát gávppas1eapmi lei (SM, 1.3.1906). Eará oktavuod1as deattuhii son fanasguolleostiid earenoamás1 ávkkálas1vuod1a. Sii bukte dárbbas1las1 gálvvu buot guollebivdobáikkiide, ja mákse buori hatti buot guliin máid guollebivdit nagodedje bivdit. Dainna lágiin eai oz1z1on stuoragávpeolbmát nu olu fámu olbmuid badjel (SM, 1.10.1907). Pomorgávppas1eapmi lei eanas Finnmárkku álbmogii áigodahkan goas sidjiide lei vejolas1 "mearas jáfuid bivdit" - nu movt Anders Andersen Juovlavuonas c1álii 1909:s (SM, 1.3.1910). Mearrasápmelac1c1aid ja mud1ui álbmoga ekonomalas1 sorjjasmeahttunvuod1a dili áigodat nogai go man1imus ruos1s1afatnasat vulge Finnmárkkus 1914-17 jagiid. Lágesvuonas dat dáhpáhuvai borgemánu 5. b. 1914: "Dát dáhton álggaha od1d1a áiggi mearrasápmelac1c1aide, seammás go lea dan áigodaga álgun go sin ovddes1 buoremus áigodatguolástus mássii ovddes1 mávssolas1vuod1a ekonomalas1 eallimis. Geasseguolli ii lean s1at gávpegálvu." (Falkenberg 1941: 146 f.) Arthur Brox lea nubbi girjec1álli gii lea juste pomorgávppas1eami nohkama gohc1odan mearrasápmelac1c1aid árbevirolas1 heiveheami stuorimus billisteaddjin. Son c1állá ahte sii eai birgen dán gávppas1eami haga dainna go sii eai nagodan c1uovvut guolástusaid od1asteami. Sidjiide lei "...gávpeoktavuod1a boatkaneapmi 1916:s heahtedillin". (Brox 1952-54: 529). Lei nu ahte hui deat1alas1 oassi mearrasápmelac1c1aid ekonomalas1 vuod1us fáhkkestaga billohuvai go pomorgávppas1eapmi nogai. Fatnasiid ja bivdoávdnasiid teknologalas1 dássi lei heivehuvvon ruovttuguollebivdui, eai ge lean dohkalac1c1at dálveguollebivdui rittuin, skeittáid ja stuorit mohtorfátnasiid guoskku. Earát bivdigohte od1d1a ja aktiivvalas1 bivdoneavvuiguin sin árbevirolas1 guollebáikkiin, ja ráfáiduhttingáibádusat máid sii oalle gárrasit ovddidedje, váldojedje hui unnán vuhtii. Dát vearáskahtii dili. Johs. Falkenberg c1állá ruos1s1agávppas1eami nohkama oktavuod1as ahte ii oktage guorahallan sápmelac1c1aid birgejumi. "Eai obanassiige ipmirdan dan lihkohisvuod1a máid ruos1s1agávppas1eami nohkan dagahii sidjiide." Heahtedoaimmat512 ledje Davvi-Norgga dác1c1a guollebivdiide ávkin, muhto mearrasápmelac1c1aid eai dáidán olus veahkehan (Falkenberg 1941: 70). Edvard Bull maid c1állá seammasullásac1c1at. Guolástusaid váilevas1 od1asteapmi, heajos dárogielmáhttu mainna ii birgen vealggásváldinvuogádagain513, ja pomorgávppas1eami nohkan, "máid mearrasápmelac1c1at ledje bures geavahan", dagahedje issoras váttis dili. Su oaivila mielde "ii lean mearrasápmelac1c1ain, go buohtastahttá earáiguin dác1c1a servvodagas, goasse leamas1 vearrát dilli go soahtegaskaáiggis." (Bull 1979: 179). Einar Niemi maiddái jáhkká ahte pomorgávppas1eapmi dáiddii váikkuhan eanemus mearrasámi giliservvodagaide main gálvolonuheapmi áin lei dállodoalloekonomiijas okta deat1aleamos osiin. Pomorgávppas1eapmi lei seailluhan514 dán ekonomiija, ja dan rievddadanmuni515 mii c1uovui ruovttudoalloekonomiija. Dan dihte lei váttis dilli go s1attai garrasit ruhta- ja márkanekonomiija (Niemi 1992: 19). Finnmárkku sápmelac1c1at ledje jahkec1ud1iid ekonomalac1c1at leamas1 measta sorjjasmeahttumat dánskka, dác1c1a ja oarjeeurohpálas1 gávpevuogádagaide, ja dát dilli nogai pomor- dahje ruos1s1agávppas1eami boatkanemiin. Sii s1adde fáhkkestaga ekonomalac1c1at sorjavac1c1at siseatnan gávppálac1c1aide, measta heivehanáigodaga516 haga, ja sidjiide s1adde dakkavid1e heajut guollejod1ihaneavttut. 9. KAPIHTTAL C1oahkkáigeassu Dálá Finnmárkkus leat muhtun guovlluin ássan olbmot guhkit go 10 000 jagi. Dát c1ielggadeapmi álgá Kristusa riegádeami birrasiid, dan áiggi go vuosttas1 c1earddalas1 joavkku dán guovllus leat dovdán517, namalassii sápmelac1c1aid. Dán vuod1ul muitaluvvo Finnmárkku ássandilálas1vuod1aid ja riggodatgeavaheami birra, guovllus mii boaresdárogillii gohc1oduvvo Finnmorkr - sápmelac1c1aid guovlu dahje eanan. Veahá viidát muitaleaddji c1álálas1 gáldut eai gávdno ovdal go 15-1600-logu rájes. Dan dihte guoskkaha dát c1ielggadeapmi eanemustá áigodaga gaskal sullii 1600-logu ja 1900-logu álggogeaz1i. Oba sihkkarit ásse dus1s1e sápmelac1c1at Finnmárkkus 12-1300-logu rádjái. Sii elle johtalemiin. Dárogiela-islándda giela áiggi olbmuin ja nuorta álbmogiin gal lei oktavuohta sápmelac1c1aiguin, gávppas1eami bokte ja vearrogáibidan- ja rievidanmátkkiid bokte. Vikin1gaáiggis gal gávdnojit mearkkat main vuohttá veahá dác1c1a ásaidumi muhtun báikkiin Oarje-Finnmárkku rittuin. Eambbo bistevas1 dác1c1a ásaidupmi Finnmárkkus várra álggii 12-1300-logus, go hanseáhtaid gávpevuogádat dagai vejolaz1z1an lonuhit gortni guliin. Gordnerádji dasto ii hehtten ásaidumi davás, ja Finnmárkku rittuide vuod1d1uduvvojedje olu guollebivdohápmanat gos olbmot elle gávpeguolástemiin. Novgoroda beales eai liikon dác1c1a sisabáhkkemii, dan dihte go sii atne dán iez1aset vearro- ja vuollásas1guovlun. Vaikko 1320-jagiin dahkkui ráfis1iehtadus, de goitge hearjidedje dác1c1at ja Novgoroda karelat ja ruos1s1at gud1etguimmiideaset guovdu bárrahis ain 1400-logus. Dác1c1a, dahje eahpe-sámi álbmot, stuorui 1500-logu man1it oasi rádjái. Guollemárkana konjunktuvrrat gal hedjonis1gohte dan jahkec1uod1i vuosttas1 oasis juo, ja dat dagahii ahte dán álbmoga lohku unnui sakka sihke 16- ja 1700-jagiin. Sápmelac1c1aid lohku gal lassánii gáfadit seammá áigodagas. Sihke dalá gáldut ja dutkanbohtosat c1ájehit ahte dán ovdáneami vuod1d1un lei ahte sápmelac1c1at eambbo geavahedje buot riggodagaid. 1600-logu álggus maid vásihedje ahte dác1c1at váldigohte eatnamiid sápmelac1c1aid aktorád1d1enguovlluin518 vuonain. Dát leavvan dáiddii vuosttaz1ettiin dan dihte go sii heajos guollemárkankonjunktuvrraid geaz1il dárbbahedje eambbo birgejumi vuod1u. Muhto sápmelac1c1aid ja dác1c1aid oalle c1ielga ássanavádatrájit gal biste ain guhkes áiggiid. Ártan dása sáhtii leamas1 ahte dác1c1at balle sápmelac1c1ain noaiddástallanmáhtu, nu go ee. gonagas Kristian IV maid dovddahii. Dác1c1aálbmotlogu unnun heajos guollemárkankonjunktuvrraid geaz1il sáhttá sápmelac1c1aide njuolgut ávkin leamas1. Sidjiide s1attai buoret vejolas1vuohta meahcástit, s1ibihiiguin johtalit áigodagaid mielde, ja died1usge maid s1attái boazodollui ráfit. Earenoamáz1it dáidá dát ealáhus oz1z1on liige buoret ovdánanvejolas1vuod1aid geasseorohagain, earenoamáz1it 1700-logus. 1600-logu man1it oasis váivahuvvagohte Křbenhámmanis dác1c1alogu garra unnuma dihte. Dan dihte álggahis1gohte vásedin doaimmaid buoridit dili. Doaimmat ledje ruhtaveahkit519 ja bággodoaimmat. Ledje omd. vearrobeassamat dác1c1aide, vearroárpmut, militearbálvalusas beassan ja bahádahkkiid doalvun Finnmárkui. 1700-logu ovddit oasis bod1ii goalmmát c1earda Finnmárkku riggodatgilvui, namalassii kvenaálbmot. Sii ledje suomagielat sisafárrejeaddjit dalá Davvi- ja Nuorta-Ruot1as, mas Suopma dalle lei oassin. Oallugat vuosttas1 kvenain seahkánedje sámi servvodahkii ja sámi álbmogii. Dánska-norgga eiseválddit atne kvena sisafárrema 1700-logus hui buorren. Sin almmolas1 politihkka lei ahte sin galggai bures vuostá váldit, ja sin galggai sihke ávnnaslas1 ja ekonomalas1 doarjumiin veahkehit ásaiduvvat. Finnmárku dahje Finnmárkku oasit leat leamas1 stáhtapolitihkalas1 riidoguovlun gitta 1826 rádjái. Ovdal sullii jagi 1600 berre sihke Ruos1s1a, Danmárku-Norga ja Ruot1t1a vearu dán guovllu sápmelac1c1ain. Ruot1t1a geahc1c1alii muhtun muddui dác1c1ain maid bearrat vearu 1600-jagiid birrasiid. Ruos1s1a gal heittii bearramis vearu ovdal Knćredráfi jagi 1613:s, go Danmárku-Norga akto oac1c1ui duopmoválddi riddo- ja vuotnaguovlluin. Sámi siseanan gal ain lei ng. ruot1a duopmoválddi vuolde, muhto sihke Ruot1t1a ja Danmárku-Norga gáibideigga vearu jagi 1751 rádjái. Dalle biddjui dálá rádji Suoma guvlui, dan guovtti gáibideaddjiriikka520 Danmárku-Norgga ja Ruot1a s1iehtademiin. Dán rádjes1iehtadussii bod1ii lassic1álus sirddolas1 sápmelac1c1aid birra (lappekodisilla), mii sihkkarasttii goit boazosápmelac1c1aid vuoigatvuod1aid dan nuppi riikkas. Lappekodisilla gal maid lea geavahuvvon ás1s1iin mat gullet sápmelac1c1aide olggobealde boazodoalu. Finnmárkku dálá rájit eai mearriduvvon ovdal 1826:s, go dálá Mátta-Várjjat gullagod1ii Norgii Ruos1s1a rádjesoahpamus1a bokte. Álkivuod1a dihte leat válddahallan ies1gud1et ealáhusaid, boazodoalu, eanandoalu ja guolásteami, sierra sullii 16-1700-rájes ja dán jahkec1uod1i álggogeahc1ái. Meahcásteapmi, mii lei earenoamáz1it sápmelac1c1aide deat1alas1, lea namuhuvvon eará ealáhusaid oktavuod1as, lotnolasat daiguin. Muhto fertet garrasit deattuhit ahte eanas riggodagaid mat ledje oaz1z1umis, geavahedje lotnolasat Finnmárkkus eanas dan áigodagas máid dás guoskkahit. Ja dan dahke earenoamáz1it sápmelac1c1at. C1earddaid erohusaid sivvan dán oktavuod1as, dáidá leamas1 go earenoamáz1it dác1c1at ja dánskalac1c1at bohte dakkár birrasis mii lei áibbas earalágan go Finnmárku. Sis ii lean dat duogás1 ja teknologiija mii dárbbas1uvvui buoremusat521 geavahit riggodagaid. Dat kvenat mat ovddemus bohte 1700-logus, gal orro álkibut seahkaneame báikkálac1c1at heivehuvvon riggodatgeavaheapmái go sii ásaiduvve eanas sámi guovlluide. Muhtun muddui sii s1adde gilvalit sápmelac1c1aiguin geat doppe juo ásse, ja geat juo geavahedje riggodagaid maid man1is kvenat ledje. Dáid ies1gud1et ealáhussurggiin522 leat ain olu beros1tahtti gaz1aldagat máid eambbo galggas1ii dutkat. Okta dáin lea man guhkás man1ás boazodoalu álggu sáhttá guorrat. Finnmárkulac1c1ain soitet leamas1 lojes bohccot gead1geáiggis juo. Muhtun dutkit oaivvildit maid sáhttit muhtun lágan boazodoalu c1atnat vuosttas1 sihkkaris sámi bázahusaide birrasiid Kristusa riegádeami áiggi rájes. 800-logu loahpa rájes leat c1ielga died1ut boazodoalu birra dálá Romssas ja Finnmárkkus, mii lei sápmelac1c1aid ja hĺlřygalas1 aristokratiijas oktasas1 doallu. Olu od1d1asit c1álalas1 gálduid mielde diehtit c1ielgasit ahte Finnmárkku sápmelac1c1ain lei boazodoallu 1600-logu álggogeahc1en. Lea váttis diehtit man viiddis boazodoallu dalle lei. Muhto 1600-logu mielde várra rievddai boazodoallu dan guvlui ahte s1adde sierra doalut ja stuorit ealut, ja dát ovdánii ain man1it jahkec1uod1is. Johttiboazodoallu sáhttá ovdánan sullii seammá mad1e riddosámisiiddain go siseatnansiiddain. Nappo dápmagohte muhtun siidaolbmot eambbo bohccuid ja c1uvvodis1gohte ealuid johtalemiin gaskal siseatnama ja rittuid, dahje nuppeguvlui. Dan dihte sáhttet ovtta guovllus oanehit dahje guhkit áiggi leamas1 guokte sierra boazodoallojoavkku mat johte buohtalaga, ja áiggii mielde s1adde oktan. Gitta 1800-logu gaskkamuddui oaidnit ovdamearkkaid go boazodoallobearras1at almmolac1c1at gulle riddosuohkaniidda. Almmolas1 gohc1c1umat ja mearrádusat Norgga ja Suoma rádjedahppama man1n1el 1852:s leat njuolggo sivvan dasa go boazodoallit s1adde c1álihit iez1aset siseatnansuohkaniidda, gosa eatnasat dán áigge gullet. Sihke 16-, 17- ja muhtun muddui maid 1800-logus ledje boazodoalus buorit ovdánanvejolas1vuod1at go olmmos1lohku lei nu vuollin, sihke geasse- ja dálveorohagain. Dát gal vejii rievdan go earenoamáz1it Finnmárkku rittuin lassánis1god1ii olmmos1lohku go oallugat fárregohte dohko veahá ovdalas1 1800-logu gaskkamutto. Nu s1attai maid eambbo gilvu geasseorohagain. Norgga ja Suoma rádjedahppan 1852:s lei goitge ovddit jahkec1uod1i vearrámus dahku boazodoalu guovdu. Finnmárkku sápmelac1c1at masse fáhkkestaga buot dálveorohagaid Suoma bealde. Dát rievdadii boazodoallohámádaga523 hirbmosit. Oallugat fertejedje heaitit ja fárret mearragáddái, ja muhtumat fas, earenoamáz1it Guovdageainsuohkana olbmot, lonuhedje stáhtagullevas1vuod1a ja s1adde Ruot1a vuollásaz1z1an. Dainna lágiin sáhtte fas geavahit boares dálveorohagaid. Dát dilli bisttii 1889 rádjái go Ruot1a ja Suoma rádji maid dahppui. Dan oktavuod1as lei mihtilmas fárren fas Guovdageidnui. 1852 rádjedahppan maid dagahii olu rievdademiid ja soahpameahttunvuod1aid Finnmárkku ies1gud1et boazodoalloguovlluide524. Daid soahpameahttunvuod1aid dihte mat bohciidedje rádjedahppama geaz1il, bohte vuosttas1 boazodoallomearrádusat Finnmárkui gonagaslas1 resolus1uvnnaid ja Stuoradikki addin lágaid bokte. Go buohtastahttá boazodoalu eará ealáhusaiguin, oaidnit ahte ovddit jahkec1uod1i man1it oasis bod1ii dás sullii bealli ámtta biergobuvttadeamis. Vuosttas1 máilmmisoad1i birrasiid lei heiveheapmi od1d1a dilálas1vuod1aide rádjedahppama man1n1el bures doaibmame. Boazodoallobearráigeahc1c1i525 gohc1odii boazodoalu oktan Davvi-Norgga deat1aleamos ealáhusgeaidnun. Finnmárkku eanandoalu leat dávjá atnán unnán mávssolaz1z1an. Muhto gálduin oaidnit goitge ahte eanandoallu lea leamas1 deat1alas1 oassin ealáhusheiveheamis doloz1a rájes. Eanadoaluin oaivvilduvvo ovddemustá s1ibitdoallu. Gortni ja ruonas s1attuid gal leat oba unnán gilván, muhto bud1etgilvin s1attai oalle deat1alaz1z1an muhtun guovlluin 1800-logus. Maiddái dán oktavuod1as lea Álttáguovlu mihtilmassan, nu go olu eará eanandoallodoaimmain. Vuosttas1 c1álalas1 gáldut Finnmárkku s1ibitdoalu birra leat 1500-logu rájes. Muhto arkeologalas1 gávdnosiin sihke Nuorta- ja Oarje-Finnmárkkus, vuohttit s1ibitdoalu muhtun sámi guovlluin goit 1300-logu rájes. Guollemárkana hedjoneaddji konjunktuvrrat dagahedje ahte 1600-lohku s1attai dác1c1a s1ibitdoalu viidánanáigodahkan, ja dác1c1at fárrejedje muhtun muddui sápmelac1c1aid geavahanguovlluide526 vuotnagáttiide, ja njuolgut gilvalis1gohte sápmelac1c1aiguin. Lea jáhkehahtti ahte maiddái sápmelac1c1aid s1ibitdoallu viidánii 1600-logus. Od1d1asit dutkamat c1ájehit ee. ahte sápmelac1c1at barge eambbo s1ibihiiguin go dác1c1at 1600-logus. 1700-logu vuosttas1 moaddelohjagi bohte maid oalle olu ruot1elac1c1at Áltái. Sii barge eanan- ja vuovdedoaluin527 lotnolasat vuovdedoaimmain528 ja mearraguolástemiin. Muhtun áiggi man1n1el bohte od1d1a kvena eanandoallit, mat ásaiduvve siseatnama sámiguovlluide, ee. Deanuleahkái ja Porsán1gui. 1775 eananjuohkinresolus1uvdna dagai vuosttas1 geardde vejolaz1z1an eaiggádus1s1at eatnama Finnmárkkus. Mihttomearrin lei ee. oaz1z1ut dakkár eanandoalu mii ámmatolbmuid mielas lei gánnáhahtti ja deat1alas1. Mearrasápmelac1c1aid árbevirolas1 doaibmavuohki mas ledje áigodatjohtolagat, gal ain bisttii guhká ja viidát Finnmárkkus. Eanandoalloresolus1uvdna nappo dus1s1e hui unnán álggos váikkuhii beaivválas1 doibmii Álttáguovllus ja muhtun eará Oarje-Finnmárkku guovlluin. 1800-logu man1it oasis heivehuvvojedje eiseválddiid eanandoallorahc1amus1at muhtun muddui dáruiduhttinpolitihkkii. Goappes1iid beales atne ávkkálaz1z1an oaz1z1ut dác1c1aid ásaiduvvat eanandoallin, ja c1ad1ahis1gohte muhtun koloniserendoaimmaid dán oktavuod1as. Olu suohkaniin gilde eananvuovdima, vuovddi várjaleami ja giellaseaguhemiid hehttema namas. Vearrámus oassi dán politihkas ledje goitge eananláhka ja eananvuovdinnjuolggadusat 1902:s, mat gilde vuovdimis eatnama earáide go dárogielagiidda. Leat unnán died1ut mat muitalit movt gildosa c1ad1ahedje, muhto gávdnojit c1ielga mearkkat main vuohttá mainna lágiin mearrádusat c1uvvojedje. Almmolac1c1at gustojedje dat 1965 rádjái. 10-15 jagi ovdal vuosttas1 máilmmisoad1i ledje eanas Finnmárkku eanandoalut smávvát, ja eanas ledje niittut ja meahccegiettit. Deat1alas1 oassin fuod1d1aris lei jeagil, lasttat, guolemoalut ja sullasac1c1at. Dus1s1e Álttás lei hupmanveara gilvin. Muhto s1ibitdoalu ferte goitge navdit leamas1 deat1alaz1z1an sihke siseatnama ja riddo- ja vuotnaguovlluid eallinláhkái. Go eai gávdno luohtehahtti logut mat muitalit juohke ealáhusa dietnasa oppa áigodagas, lea váttis daid buohtastahttit. Muhto ealáhus mii livc1c1ii hui deat1alas1 jus livc1c1ii rehkeneastán, lea guollebivdu mearas ja ábis. Guhkesáiggegeahc1c1amiin529 dáidá riekta dadjat ahte earenoamáz1it dác1c1a álbmogii leat guollemárkana konjunktuvrrat mearridan ássama sturrodaga. Omd. lei márkanguolásteapmi mii dagai dác1c1a ásaidumi vejolaz1z1an Finnmárkkus birrasiid jagi 1300. Nuppe dáfus ledje márkanguolásteami heajos konjunktuvrrat mat dagahedje ahte dác1c1a ássiid lohku unnui hirbmosit, earenoamáz1it 16- ja 1700-logus. 1800-logus fas lassánedje olbmot gáfadit ja Finnmárkku álbmot lassánii golmmageardánit gaskal 1835 ja 1900 ja guollebivdu ja buorit márkanvejolas1vuod1at oz1z1ot eanas dan gutni. Dác1c1aid lohku lassánii measta vid1a geardde, ja kvenaid lohku lassánii golmma geardde. Ovtta ládje sáhttá dán ovdáneami buohtastahttit vuosttas1 dác1c1a koloniserenbáruin 6-700 jagi ovdal. Dalle gal lei olu jod1ánet lassáneapmi, ja lohku lei maid olu stuorit go 14- ja 1500-logus. Finnmárkkus leat leamas1 sierra ortnegat guolástusa birra ja guollebivdooasálastima birra. 1700-logu álggus gárz1z1iduvvui guollebivdu Nordlándda ja Romssa guosseguollebivdiide (davvimátkkos1teddjiide). Maiddái ruos1s1aid guollebivdu c1avgejuvvui 1740- ja 1770-jagiin. Od1d1a ja garraset njuolggadusat bohte maid davvimátkkos1teddjiide 1778:s. Dan rájes ii oba lean ge guosseguollebivdiin s1at lohpi bivdit vuonain. Ruos1s1a guollebivddu oktavuod1as 1700-logus rahppojedje gávpegeainnut nuorttas maiddái hivvodatgálvvuide nu go guollái ja jáfuide. Finnmárkui lei Ruos1s1a sihkkaris jáfodábuheapmi áibbas vuod1d1omávssolas1vuohtan, ja lei eahpitkeahttá okta ártan dasa go oallugat fárrejedje Finnmárkui 1800-logus. 1830 od1d1a guolástusláhka heaittihii measta buot guosseguollebivdogárz1z1idemiid, ja lei dasto deat1alaz1z1an dasa go guollebivdu, ja várra earenoamáz1it s1áks1adorskebivdu fas sáhtii viidánit nu olu go dagai. Guosseguollebivdiid garra márran dagahii gal muhtun riiddu báikkálas1 bivdiiguin. Fatnasiid od1asteami oktavuod1as stuorit fatnasiidda, od1d1a ja aktiivvalas1 veahkkeneavvuide, mohtordollui ja nu ain, s1adde riggodagaid suodjalangaz1aldagat hui áigeguovdilin 1800-1900 molsuma birrasiid. Vuotnaássit, geat eanas ledje sápmelac1c1at, serve dus1s1e hui veahá guolástusaid od1asmahttimii. Sidjiide c1uzii od1d1a teknologiija earenoamás1 garrasit, ja bohte gáibadusat vuotnariggodagaid várjalit ja báikkálas1 olbmuide addit vuosttas1rievtti bivdit guoli lagasbáikkiin. Maiddái riddobivdit vuosttaldedje garrasit omd. feastonuohtásteami. Riddogáttiin gal muhtun muddui ledje od1astan fatnasiid vuosttas1 máilmmisoad1i áigge, go pomorgávppas1eapmi boatkanii. Doppe ii lean dalle nu dárbu buori geasseguollebivdui go galge dálvejáfu dábuhit, nu go mearrasápmelac1c1ain lei, geat gálvodábuheami dáfus eanas ledje pomorgávppas1eami duohken. Pomorgávppas1eami nohkan c1uzii sidjiide earenoamás1 garrasit. Mán1gga ládje dagahii pomorgávppas1eami nohkan 1914-15 birrasiid stuorit nuppastusaid Finnmárkku historjái go vel vuosttas1 máilmmisoahti ge. Guolástusaid siskkobealde ledje riggodagaid várjaleami gaz1aldagat oalát ilbman ovdal vuosttas1 máilmmisoad1i juo ja s1adde rievttes áigeguovdilin industriála fálesbivddu oktavuod1as Finnmárkku olggobealde. Fálesbivddu vuosttaldeapmi lei dievvan oalát go muhtun issorasat suhttan guollebivdit billistedje fálesbivdoguovddáz1a Donjevuonas 1903:s. Duogáz1in lei go lulli-norgalas1 kapitalberos1teaddjit530 ledje speadjamiin bivdán fálláid ámttas 1860-jagiid rájes. Guollebivdit eai s1at dohkkehan dili. Sii oaivvildedje ahte lei oktavuohta hedjonan guollebivddu ja meara fáleshivvodaga unnuma. Dakka man1n1el dan máid man1n1el leat gohc1odan Donjevuonastuibmin, mearridii Stuoradiggi gieldit fálesbivddu. Vuosttas1 máilmmisoad1i birrasiid lei "Finnmárku Ámta" mán1gga ládje rievdadeami áigodagas riggodagaid geavaheami dáfus. Fálesbivddu bokte ledje áigá juo oahpasnuvvan mearariggodagaid industriijalas1 geavaheapmái. Mátta-Várjjagis lei ruovdemálbmaroggan531 aitto álggahuvvon. Dát industridoaibma oalát rievdadii ássiiddilálas1vuod1aid doppe, ja Finnmárku lei ollislac1c1at vásihan dan 1800-logu man1it oasis. Kárttat mat c1ájehit "álbmogiid c1earddals1vuod1a" ja ráhkaduvvojedje olmmos1lohkama vuod1ul 1910:s, c1ájehit hui c1ielgasit dan doaimma máid guolleriggodagaid od1d1a geavaheapmi lei vuod1ustan 1800-logus. Carl Schřyena statistihkka c1ájeha mannolaga 1860-gaskkamuttos gitta 1910 rádjái, geahc1a tab. 9.1 vuollelis. Tab. 9.1: Olmmos1lassáneapmi 1866-1910 Sápmelac1c1at Kvenat Seaguhuvvon Dác1c1at Oktiibuot 1.1.1866 7.500 3.434 1.285 8.110 20.329 1.1.1876 7.017 4.286 2.965 9.807 24.075 Eanas dác1c1at 1.1.1891 9.491 5.929 - 13.929 29.341 3.12.1900 9.572 5.406 - 18.409 33.387 1.12.1910 10.332 5.398 - 23.396 39.126 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Veahá ovdalas1 vuosttas1 máilmmisoad1i lei riggodatvuod1d1u ja riggodatgeavaheapmi dagahan c1uovvovas1 c1earddalas1 joavkojuogu, vrd. gov. 9.1, 9.2 ja 9.3 man1n1elis. Gov. 9.1: Kárta mii c1ájeha Finnmárkku ámtta álbmogiid c1earddalas1vuod1a. I Suopmelac1c1at (kvenat) Gáldu: (Schřyen 1920: 157). Gov. 9.2: Kárta mii c1ájeha Finnmárkku ámtta álbmogiid c1earddalas1vuod1a. II Sápmelac1c1at Gáldu: (Schřyen 1920: 158) Gov. 9.3: Kárta mii c1ájeha Finnmárkku ámtta álbmogiid c1earddalas1vuod1a. III Dác1c1at Gáldu: (Schřyen 1920: 159) Oanádusat Avskr. Avskrift (nubbehusc1álus) Bd. Bind (girji) Bil. Bilag (c1uovus) Chra. Christiania Dat. Datert (beaiváduvvon) Dok. Dokument (dokumenta) D-N Danmark-Norge (Danmárku-Norga) FA Finmarkens Ámt (Finnmárkku ámta) FAB Finmarkens Ámts Femaarsberetninger (Finnmárkku ámtta vid1ajagidied1ut) FaaB Forordninger og Aabne Breve (ásahusat ja rabas reivvet) FDAF Finmarkens Districtsámtsformandskabs forhandlinger (Finnmárkku ámtta ámtaguovllu ovdagotti s1iehtadallamat) F.insp Fiskeriinspektřren (guolástusbearráigeahc1c1i) Fm. Finnmark (Finnmárku) Fol. Folio Frd. Forordning (ásahus) FSS Finnmark Sorenskriveri (Finnmárkku Sundi) Hem. Hemmelig (c1iegus) HDB Herredags dombřker (Hearrárievtti duopmogirjjit) Hist. top. Historisk topografisk (historjjálas1 topografalas1) HT Historisk tidsskrift (historjjálas1 áigec1ála) JD Justisdepartementet (Justisdepartementa) Jb. Journalbilag (journalc1uovus) Js. Journalsaker (journalás1s1it) Jf. Jamfřr (Vrd.) (veardit) Just. prot. Justisprotokoll (justisprotokolla) Jur. Juridisk (juridihkalas1) Kgl. res. Kongelig resolusjon (gonagaslas1 resolus1uvdna) Kpb. Kopibok (kopigirji) NBL Norsk biografisk leksikon (Norgga biográfalas1 leksikona) NGL Norges gamle love (Norgga boares lágat) NHD Norske herredagsdombřker (Norgga hearrárievtti duopmogirjjit) NL Norske lov (Norgga lágat) Norr. Norrřn(t) (dárogiela-islándda giela áiggi) NNS Nord-norske samlinger (Davvi-Norgga c1oakkáldagat) NRA Det norske riksarkiv, Oslo (Norgga riikaarkiiva Oslos) NRR Norske Rigs-Registranter (Norgga riikaregistránttat) NOU Norges offentlige utredninger (NAC1) (Norgga almmolas1 c1ielggadeamit) NT Norges Traktater (Norgga s1iehtadusat) OAJ. saml. Oscar Albert Johnsens samlinger (Oscar A. Johnsena c1oakkáldagat) O. No. Odelstingsproposisjon nummer (Odeldikki proposis1uvnna nummir) Ot. prp. Odelstingsproposisjon (Odeldikkiproposis1uvdna) Pk. Pakke (páhkka) Prot. Protokoll (protokolla) Russl. Russland (Ruos1s1a) Rřr. Rörande SATŘ Statsarkivet i Tromsř (Romssa stáhtaarkiiva) SI Sámi Instituhtta Skr. Skrivelse(r) (c1állosat) Skr. fgvBiA Skrivelser fra geistlige og verdslige betjente inden ámtet (ámtta girkolas1 ja máilmmálas1 ámmátolbmuid c1állosat) SM Sagai Muittalćgje Ss Statssekretariatet (stáhtac1állingoddi) SRA Det svenske riksarkiv (Ruot1a riikaarkiiva) SRU Samerettsutvalget (Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi) Sthlm. Stockholm Sver. Sverige (Ruot1t1a) Tb. Tingbok (diggegirji) TF Tanen fogderi (Deanu fáldiguovlu) TSS Tanens sorenskriveri (Deanu sundiguovlu) TfR Tidsskrift for Rettsvitenskap (Riektediehtaga áigec1ála) U.ĺ. Uten ĺr (vuod1d1ologu haga) ŘFF Řst-Finmarkens Fogderi (Nuorta-Finnmárkku fáldiguovlu) ŘFFS Řst-Finmarkens Foged og Sorenskriver (Nuorta-Finnmárkku fáldi ja sundi) ŘVDF Řst- og Vest-Finmarkens Districtsformandskabs Forhandlinger (Nuorta- ja Oarje-Finnmárkku guovlluovdagottiid s1iehtadusat) Báikenammalistu Sámegiella: Dárogiella: Sámegiella: Dárogiella: Sámegiella: Dárogiella: Sámegiella: Dárogiella: Dárogiella: Sámegiella: Dárogiella: Sámegiella: Dárogiella: Sámegiella: Dárogiella: Sámegiella: Girjjit ja gáldut Álggaheapmi 29 Sámi vuoigatvuod1alávdegotti váldi1 29 Ás1s1edovdiid17 bargu 30 Gaskavuohtageavaheami ja vuoigatvuod1aoainnuid c1ielggademiid birra, dálá vuoigatvuod1a ja hálddas1eami c1ielggademiid birra ja Sámi vuoigatvuod1alávdegotti riektepolitihkalas1 barggu birra. 31 II oassi 34 Steinar Pedersen 34 Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid geavaheapmi vuosttas1 máilmmisoad1i rádjái 34 Ovdasátni 35 1. KAPIHTTAL 37 Áigodat 1300-logu ovdal 37 1.1. SÁMIT - VUOSTTAS1 DOVDDUS C1EARDDALAS1 ÁLBMOT 37 1.2 OKTAVUOHTA EARÁIGUIN 38 1.3 OTTARA MUITALEAPMI 39 1.4. SÁPMELAC1C1AID VEARROGÁLVVUS OAIDNIT JOHTALANKULTUVRRA JA 41 HĹLŘYGAID RIGGODAGA VUOĐU 41 1.5 GULLE GO SÁPMELAC1C1AT JA FINNMÁRKU NORGGA RIIKKASERVVODAHKII? DOABA "VEARRU" OVDAL SULLII 1300 43 2. KAPIHTTAL 45 Norgalas1 rittuid koloniseren. Sámi ealáhusaid differansierema álgin. Sullii 1300-1600 45 2.1 VUOSTELASVUOĐAT KOLONISEREMA OKTAVUOĐAS? 46 2.2 BUORIT EKONOMALAS1 VEJOLAS1VUOĐAT GÁVPEMÁRKAN- GUOLÁSTEAPMÁI 47 2.3 RESURSAGEAVAHEAPMI JA ÁSSANAVÁDAGAT68 49 2.4 SÁPMELAC1C1AT, JOHTALANKULTUVRA JA MÁRKANHEIVEHEAPMI 50 2.5 C1EARDDALAS1 JOAVKKUID GASKAVUOHTA 51 2.6 RESURSAGEAVAHEAPMI JA RIEKTEOAINNUT75 52 3. KAPIHTTAL 53 Stáhtapolitihkalas1 gaskavuod1at 1600-1826 birrasiid. 53 3.1 NÁS1UNALSTÁHTAID GILVALEAPMI 53 3.2. RIIDU 1600-LOGU BIRRASIID 56 3.3 KNĆREDA RÁFI 1613: s 57 3.4 RÁDJESOAHPAMUS1 RUOT1AIN 1751:s 58 3.5 RÁDJESOAHPAMUS1 RUOS1S1AIN. 1826 60 3.6 LAPPEKODISILLA JA RESURSAGEAVAHEAPMI 61 3.6.1 Gávppas1eapmi. § 28 62 3.6.2 Stáhtarievttalas1107 gullevas1vuohta 62 3.6.3 Lappekodisilla § 12. Bivdu ja guolásteapmi 63 3.6.4 Mearraguolásteapmi 64 3.6.5 Luossabivdu 66 3.6.6 C1oahkkáigeassu. Lappekodisilla 66 4. KAPIHTTAL 67 Ealáhusat ja álbmotdilálas1vuod1at, 67 16- ja 1700-logus 67 4.1 MÁRKANGUOLÁSTEAMIS HEDJONIT KONJUNKTUVRRAT 1600-LOGU RÁJES. DÁC1C1A HEIVEHEAPMI RIEVDÁ. VUOSTELASVUOĐAT SÁMI ÁSSAMIIN. 70 4.2 EARENOAMÁS1 DOAIMMAT. "FINMARKENA BAJÁSC1UOZ1Z1ILEAPMI" 75 4.2.1 Finnmárku rádjanbáikin131 76 4.2.2 Dác1c1at besse vearus 77 4.3 MANNE VEALAHEDJE? 78 4.4 C1EARDDAID RELATIIVA GASKAVUOĐAID RIEVDAN 1700-LOGUS 81 4.5 HUI SIERRA ÁSSANAVÁDAGAT 84 4.5.1 Ássanavádagat ja c1earddalas1 joavkkuid gaskavuohta 86 4.6 SÁMI RESURSAGEAVAHEAPMI. SISEATNANGUOLÁSTEAPMI. 88 BIVDU. DUODJI 88 4.6.1 Demográfalas1 oktavuod1as lei ies1birgenekonomiija deat1alas1 89 4.7 KVENAT 90 4.7.1 Resursagilvu kvena sisafárrema oktavuod1as 92 5. KAPIHTTAL 95 Boazodoallu 95 5.1 RÁĐĐEJEADDJI OAIDNU. VIIDÁNEAPMI SISEATNAMIS 97 MEARRAGÁDDÁI 97 5.2 BOAZODOALLU LEI OASSIN LOTNOLASEALÁHUSVUOGIS185 98 5.3 BOAZODOALLU VUOTNA- JA MEARRAGÁTTEGUOVLLUIN 1600-LOGU 99 LOAHPAGEAHC1EN 99 5.4 JOHTTI BOAZODOALLU193 VUOTNAGUOVLLUIN 101 5.5 DILLI SULLII 1700-LOGU GASKKAMUTTOS 104 5.6 BUOHTALAS200 JOHTTISÁMI BOAZODOALLU MAS VUOĐĐU LEA SIHKE RIDDO- JA SISEATNANSIIDDAIN 107 5.7 BOAZODOALLOVUOHKI JA HEIVEHEAPMI 110 5.8 MANNOLAT207 MAN1N1EL 1751 110 5.9 OKTAVUOHTA EARÁ EALÁHUSAIGUIN - EARENOAMÁZ1IT EANANDOALUIN 111 5.9.1 Riiddut ássiidlassáneami ja s1ibitdoalu viiddideami dihte 113 5.10 1852 RÁDJEDAHPPAN JA DAN VÁIKKUHUSAT 116 5.10.1 Boazosápmelac1c1at s1adde c1álihit iez1aset siseatnamii 117 5.10.2 Sámi vuogit dolos1 guovlluid joatkevas1 geavaheami doalahit 118 5.10.3 Bearras1at bied1ganedje 120 5.11 BOAZODOALLU 1900-LOGU ÁLGGUS 120 6. KAPIHTTAL 122 S1ibitdoallu ja eanandoallu 122 6.1 1300-LOGU S1IBITDOALLU 122 6.2 DILLI 1700-LOGU GASKU 124 6.3 EANANMIHTIDEAPMI. EANANC1ÁLIHEAPMI257. 1775 EANANJUOHKINMEARRÁDUS.258 127 6.4 EANANDOALLU JA LOTNOLASEALÁHUSAT278 130 6.5 GILVINMUDDU, FUOĐĐARDÁBUHEAPMI JA DIENAS 132 6.6 BEALDOS1ATTUT296 135 6.7 EANANJUOHKIMA C1EARDDALAS1 VEALAHEAPMI 136 6.7.1 1902 eananláhka310 138 7. KAPIHTTAL 140 Mearrariggodagaid316 geavaheapmi 140 7.1 ÁLGGAHEAPMI 140 7.2 ÁIGODAT 1700-LOGU RÁDJÁI 140 7.3 GUĐET JOAVKKUT OASÁLASTE GUOLÁSTEAPMÁI 1700-LOGU ÁLGGUS? 141 7.4 SISEATNANSÁPMELAC1C1A LOTNOLASTE331 GUOLÁSTEMI JA BOAZODOALLU. 142 7.5 LAPPEKODISILLA SIHKKARASTTII SISEATNANSÁPMELAC1C1AID MEARRAGUOLÁSTANVUOIGATVUOĐAID 142 7.6 FINNMÁRKKU ÁLBMOGIS GALGGAI LEAHKIT VUOSTTAS1RIEKTI 143 7.7 RUOS1S1AID GUOLLEBIVDU FORMALISEREJUVVO JA 145 GEAHC1C1ALUVVO GÁRZ1Z1IDUVVOT 145 7.8 GUOLLES1LÁJAT JA GEAVAHANVUOGIT. LEEMA JA COLLETTA GUORAHALLAMAT 145 7.9 1800-LOGU ÁLGU 148 7.10 1830 GUOLÁSTUSLÁHKA - VUOSTTAS1RIEKTI LOAHPAHUVVUI. 150 STUORA NUPPASTUMIT RITTUIN 150 7.10.1 Supmiic1álihuvvon sápmelac1c1aid guollebivdu 153 7.11 EAMBBO GÁRZ1Z1IDEMIID HEAITTIHEAPMI - RIIDDUT BÁIKKÁLAS1 153 ÁSSIID JA MÁTKKOS1TEDDJIID GASKKAS 153 7.12 RUOS1S1AID GUOLLEBIVDU FINNMÁRKKUS 1800-LOGUS 155 7.13 GUOLÁSTEAPMI 1800-LOGU MAN1IT OASIS 156 7.14 IES1GUĐET ÁIGODATGUOLÁSTUSOASÁLASTIN 158 7.15 1900-LOHKU 161 7.15.1 1905 VEALGEÁSAHUS. STUORIT FATNASAT JA MOHTORDOAIBMA 161 RITTUIN 161 7.15.2 Resursagáhtten 162 7.15.3 Báikkálas1 njuolggadusat sáidefierpmi geavaheames 164 7.15.4 Sáidesoaikonuohtit406 dagahedje suhtu. Bávkkanasaid geavaheapmi. 166 7.15.5 Gielddus gáddenuhtiin bivdit dorski - vuotnaálbmoga vuosttas1riekti 167 7.15.6 Vuosteháhku feastonuohttumii 170 7.15.7 Lassáneaddji sallitbivdu - industriála doaibma 170 7.15.8 Od1d1a teknologiija dagaha ies1gud1etláganvuod1aid 172 7.15.9 Seaktedábuhandilli c1ohkkii bivddu ja ostiid 175 7.16 MEARALUOSSABIVDU 176 7.16.1 1800-lohku 176 7.16.2 Dálveluossabivdu 177 7.16.3 Gáidánuohtit436 177 7.16.4 Luossagolgadangielddus 177 7.17 MEARANJIC1C1EHASAT444 - FÁLESBIVDU 178 7.17.1 Od1d1aáigásas1 fálesbivdu 1863-1904 - riggodagaid speadjan463 180 7.17.2 Garra vuosteháhku fálesbivdui 182 8. KAPIHTTAL 184 Pomorgávppas1eapmi 184 8.1 RUOS1S1AID GUOLLEBIVDU RAHPÁ VIIDDIS JÁFOGÁVPPAS1EAMI 185 8.2 FINNMÁRKU - SISAFÁRRENGUOVLU POMORGÁVPPAS1EAMI DIHTE 186 8.3 SÁPMELAC1C1AT JA POMORGÁVPI 188 9. KAPIHTTAL 191 C1oahkkáigeassu 191 Oanádusat 198 Báikenammalistu 199 Girjjit ja gáldut 204 Oassi III 228 Hans Prestbakmo 228 Finnmárkku meahcceriggodagaid geavaheapmi 1900-logus 228 Ovdasátni 229 1. KAPIHTTAL 231 Álggaheapmi 231 2. KAPIHTTAL 233 Boazodoallu 233 2.1 BOHCCO EKOLOGALAS1 HEIVEHEAPMI 233 2.2 LÁGAT JA HÁLDDAHUS 235 2.3 FINNMÁRKKU BOAZODOALU STURRODAT 241 2.4 BOAZODOALLIT JA VEARROSUOHKAN 244 2.5 MOVT BOAZODOALLU GEAVAHA RESURSSAID 244 2.5.1 Guohtumat 244 2.5.2 Johtimat/johtolagat 248 2.5.3 Guod1oheapmi 250 2.5.4 Ássanbáikkit 252 2.5.5 Boazodoallorusttegat 253 2.5.6 Hearggit ja mekaniseren 255 2.5.7 Muorraávdnasiid geavaheapmi 256 2.5.8 Bivdu/meahcásteapmi 257 2.5.9 Guollebivdu 258 2.5.10 Muorjjit, luopmánat, s1attut jna. 259 2.5.11 Gámasuoidni 259 2.5.12 Jeagelbordin 260 2.5.13 Duodji 260 2.5.14 Verddevuohta648 ja lonuhusgávpi mas meahccegeavaheapmi lea vuod1d1un 260 2.5.14.1 Eará s1ibitdoallu 260 2.5.14.2 Bargguid lonohallan 261 2.5.14.3 Gálvolonohallan 261 2.6 GUOHTUNEATNAMIID BILLISTEAPMI650 JA OLGGOBEALGEAVAHEAPMI 261 2.6.1 Guohtuneatnama massin 262 2.6.1.1 Guohtuma njuolggo massin 262 2.6.1.2 Guohtuneatnamiid eahpenjuolga656 massin 263 2.6.1.3 Guohtunmuosehuhttimat, guohtunáigodat, energigeavaheapmi ja váiban. 264 2.6.2 Lassibargu 266 2.6.3 Boazomassu 266 2.6.4 Luondduduohtademiid ollislas1 váikkuhus orohahkii 267 2.6.5 Lea go servvodatmannolat leamas1 ovdamunnin boazodollui? 268 2.6.6 Buhtadus luondduduohtademiid ovddas guohtuneatnamiin 268 2.7 BOAZODOALU RIEKTEOAINNUT - C1OAHKKÁIGEASSU 269 3. KAPIHTTAL 271 Báikki ássiid669 resurssageavaheapmi 271 3.1 ÁSAIDUPMI OPPALAC1C1AT 271 3.2 LÁGAT JA GEAVAHANRIEVTTIT671 272 3.3 BÁIKKI ÁSSIT 272 3.4 BÁIKKI ÁSSIID RESURSSAGEAVAHEAPMI 273 3.4.1 S1ibitdoallu ja guohtun 273 3.4.2 Niittut683 ja eará meahccefuod1ardábuheapmi 274 3.4.3 Guollebázahusat fuod1arin 277 3.4.4 S1ibitdoaluid heaitin/eatnama bargan 277 3.4.5 Vuovdegeavaheapmi 278 3.4.6 Darfegeavaheapmi 280 3.4.7 Johtaleapmi/bivdu 280 3.4.8 Sáivaguolásteapmi749 283 3.4.9 Luopmánat ja muorjjit 287 3.4.10 Gámasuoinnit 288 3.4.11 Golgi dimbarat ja riehkit 288 3.4.12 Goad1it/ealáhusbarttat 288 3.4.13 Álbmoga riggodatgeavaheapmi ja dan váikkuhus báikki olbmuide 289 3.4.14 Leat go báikki olbmuin mat leat vuod1d1oealáhusain, makkárge sierrarievttit773 meahcceriggodagaide? 290 3.4.15 Vuotnabivdu 291 3.5 LEA GO LOTNOLASEALÁHUSAIN BOAHTTEÁIGI? 295 3.6 BÁIKKI OLBMUID RIEKTEOAINNUT - C1OAHKKÁIGEASSU 296 4. KAPIHTTAL 299 299 C1oahkkebáikeássiid resurssageavaheapmi 299 4.1 C1OAHKKEBÁIKKIID OVDÁNEAPMI OPPALAC1C1AT 1900-LOGUS 299 4.2 C1OAHKKEBÁIKEÁSSIID MEAHCCERIGGODATGEAVAHEAPMI 300 4.2.1 Vuovdi, riehkit ja darfi 300 4.2.2 Bivdu ja meahcásteapmi 300 4.2.3 Sáivabivdu 301 4.2.4 Luopmánat/muorjjit 302 4.2.5 Olgolustadoaimmat805 303 4.2.6 Barttat 303 4.2.7 Mohtorjohtolat 305 4.3 C1OAHKKEBÁIKEÁSSIID, ÁLBMOGA OAIDNU MEAHCCERIGGODAGAID 305 GEAVAHEAPMÁI JA RIVTTIIDE 305 5. KAPIHTTAL 307 Gussiid riggodatgeavaheapmi Finnmárkkus 307 6. KAPIHTTAL 308 Finnmárkku mehciid luondduduohtadeamit 308 6.1 RUVKEDOAIBMA, RÁKTODOAIBMA, EANANROGGAN JNA. 308 6.2 DULVADEAMIT - RÁVDNJELINJÁT 309 6.3 JOHTOLAT ( GEAINNUT, TELEGULAHALLAMAT JNA.) 309 6.4 MILITEARA BÁHC1IN- JA HÁRJEHALLANGUOVLLUT JNA. 310 6.5 BARTAHUKSEN 310 6.6 ÁIBMONUOSKKIDEAPMI 311 7. KAPIHTTAL 312 Riidoguovllut 312 7.1 OPPALAC1C1AT SOAHPAMEAHTTUNVUOĐAID BIRRA 312 7.2 BÁIKKI OLBMOT/EANANDOALLU - BOAZODOALLU 312 7.2.1 Meahcceguohtun 312 7.2.2 Giettit 313 7.2.3 Od1d1a eatnamiid bargan 314 7.2.4 Áidedoallu 315 7.2.5 Eará guod1ohandilálas1vuod1at 315 7.2.6 Meahcásteapmi 315 7.3 C1OAHKKEBÁIKKIID OVDÁNEAPMI / C1OAHKKEBÁIKEÁSSAN - BOAZODOALLU 316 7.4 LUONDDUDUOHTADEAMIT - BOAZODOALLU 317 7.5 LUONDDUDUOHTADEAMIT - EANANDOALU/BÁIKKI OLBMUID 318 BEROS1TUMIT 318 7.6 ÁLBMOGA LUONDDURIGGODAGAID GEAVAHEAPMI - 319 BOAZODOALLU 319 7.6.1 Bivdu 319 7.6.2 Guollebivdu/mohtorjohtolat 319 7.6.3 Turisma 320 7.7 ÁLBMOGA MEAHCCERIGGODAGAID GEAVAHEAPMI - 320 BÁIKKI OLBMOT 320 7.8 VUOTNABIVDU - RIDDOBIVDU/ÁHPEBIVDU 322 7.9 LUONDDUSUODJALEAPMI - VUOĐĐOEALÁHUS 322 C1uovus 324 Finnmárkku mearaluossabivdiid 324 iskanjearahallama c1oahkkáigeassu 324 GIRJJIT 326 Oassi IV 351 Einar Richter Hanssen 351 Finnmárkku luondduriggodagaid geavaheapmi 351 1918:s sullii 1970 rádjái 351 1. KAPIHTTAL 352 Álgu 352 2. KAPIHTTAL 358 Boazodoallu 358 2.1 BOAZOLOHKU 359 2.2 JOHTOLATGEINNODAGAT 361 2.3 EANANGEAVAHEAPMI 362 2.4 BOAZODOALU OVDÁNEAPMI 1900-1970 365 2.5 LASSIEALÁHUSAT 366 3. KAPIHTTAL 368 Eanandoallu 368 3.1 DOABA "FINNMÁRKKU EANANDOALLU" 368 3.2 EANANDOALU VÁTTISVUOĐAT 369 3.2.1 Dálkkádagat 370 3.2.2 Ruhtavátni 370 3.2.3 Máhttu 371 3.2.4 Boaittobealássan 371 3.2.5 Eananvátni 373 3.3 VIIDODAT JA SAJÁDAT 376 3.4 MEAHCCEGEAVAHEAPMI 378 3.4.1 Soahtegaskaáigi 378 3.4.2 Áigi man1n1el soad1i 380 3.5 MEAHCCEFUOĐĐARAT JA EARÁ FUOĐĐARAT 380 4. KAPIHTTAL 383 Guolástusat 383 4.1 SOAHTEGASKAÁIGI 383 4.1.1 Lotnolas doaimmat 385 4.1.2 Váldoealáhus 386 4.1.3 Nuppástuhttin mohtordoibmii ja jahkodatbivdui966 387 4.2 ÁIGI MAN1N1EL SOAĐI 389 5. KAPIHTTAL 393 Muorjjit/luopmánat ja borramus1s1attut 393 5.1 SOAHTEGASKAÁIGI 393 5.2 ÁIGODAT MAN1N1EL SOAĐI 395 5.3 RESURSSAVÁTNIVUOTNA LASSÁNA 396 6. KAPIHTTAL 397 Lottit - Monit - Uvjjat 397 6.1 BIVDOÁIGGI JA BÁLKÁBIVDDU GUHKIDEAPMI 1920-1970 398 6.2 LODDERIGGODAGAID MÁVSSOLAS1VUOHTA 1920-1970 398 6.2.1 Siseatnamis 398 6.2.2 Vuonain 399 6.2.3 Riddu 401 6.3 RÁFÁIDUHTTINMEARRÁDUSAT JA EVTTOHUSAT 1920-1940 402 7. KAPIHTTAL 404 Eanan- ja mearanjic1c1ehasaid bivdu 404 7.1 SOAHTEGASKAÁIGI 404 7.1 Resursadábuhanvejolas1vuohta1044 404 7.1.2 Bivdu ruovttudollui ja vuovdima váste 405 7.1.3 Bálkábivdu1068 407 7.1.4 Soahpameahttunvuod1at eará ealáhusaiguin 407 7.2 ÁIGODAT SOAĐI MAN1N1EL 408 411 8. KAPIHTTAL 412 Guollebivdu jogain ja jávrriin 412 8.1 SOAHTEGASKAÁIGI 412 8.2 ÁIGODAT SOAĐI MAN1N1EL 414 9. KAPIHTTAL 417 Darfi ja vuovdi 417 9.1 BOALDÁMUS1VÁTTISVUOĐAT 417 9.2 DARFELOGGUN BIRRASIID 1900-1970 418 9.3 VUOVDI JA VUOVDEBUKTAGAT 419 9.3.1 Vuovdima váste vuovdedoaibma soahtegaskaáigge 420 9.3.2 Vuovdima váste vuovdedoaibma man1n1el soad1i 421 9.3.3 Goahte- ja viessohuksen 423 9.3.4 Fuod1ars1lájat ja bargoneavvut 423 9.4 GÁMASUOINNIT JA HEAVNNISÁVZZAT1128 425 10. KAPIHTTAL 426 Johtolat 426 10.1 JOHTOLATVEJOLAS1VUOĐAID OVDÁNEAPMI SULLII 1870 RÁJES 426 10.2 SOAHTEGASKAÁIGI 428 10.2.1 Geainnut ekonomalas1 gaskaoapmin 428 10.2.2 Heahtebargu 431 10.2.3 Nás1s1uvnnalas1 beros1tumit 431 10.2.4 Geográfija ja dálkkádat 433 10.2.5 Geaidnu buoredili ovddideaddjin 433 10.2.6 Álggaheaddjit ja vuostálastit 434 10.2.7 Giligeainnut ja váldogeainnut 435 10.2.8 Biila hobeheaddjin1231 436 10.2.9 Dálvemád1ijat1234, johkafatnasat, guorbmevávdnageainnut1235 437 10.2.10 Telegráfa ja telefuvdna 438 10.2.11 Soahtejagit 439 10.3 ÁIGI SOAĐI MAN1N1EL 441 10.3.1 Geaidnodási buorideamit 441 10.3.2 Johtolaga nuppástupmi mearas eatnama nala 442 10.3.3 Girdis1iljohuksemat 443 10.3.4 Soahpameahttunvuod1at 444 11. KAPIHTTAL 445 Báktedoaimmahat 445 11.1 SOAHTEGASKAÁIGI 446 11.2 ÁIGODAT SOAĐI MAN1N1EL 448 12. KAPIHTTAL 451 Fápmorusttegat 451 12.1 SOAHTEGASKAÁIGI 451 12.2 ÁIGI MAN1N1EL SOAĐI 454 12.2.1 Fápmorusttethuksemat 454 12.2.2 Soahpameahttunvuod1at 457 13. KAPIHTTAL 459 C1oahkkáigeassu 459 13.1 BOAZODOALLU 459 13.2 EANANDOALLU 459 13.3 GUOLÁSTUSAT 460 13.4 MEAHCÁSTANEALÁHUSAT 461 13.5 JOHTOLATVEJOLAS1VUOĐAT, BÁKTEDOAIMMAT, 461 FÁPMORUSTTEGAT JA VUOVDEDOAIMMAT. 461 14. KAPIHTTAL 463 Finnmárkku riekteoainnut 463 Oanádusat, prentejuvvon gáldut ja girjjit 466 Oanádusat 466 Gáldut ja girjjit 467 Gáldut mat eai leat deaddiluvvon 467 Oassi III Hans Prestbakmo Finnmárkku meahcceriggodagaid geavaheapmi 1900-logus Ovdasátni Sámi vuoigatvuod1alávdegoddi attii munnje bargun c1ielggadit "Finnmárkku fylkkaeatnamiid ja c1áziid duohta geavaheami ja dálá gustojeaddji riekteoainnuid mat báikki álbmoga532 ies1gud1et joavkkuin leat, sihke siseatnamis ja rittuin" (NOU 1984:18) (od1d1asit jorgaluvvon), ja lassin c1állit c1ielggadeami geavaheami soahpameahttunvuod1aid birra ja riekteoainnuid birra. Dát c1ielggadeapmi fátmmasta áigodaga man1osguvlui vuosttas1 máilmmisoad1i loahpa rádjái, ja áigodat lea válljejuvvon ovttasrád1iid Steinar Pederseniin ja lávdegotti lahtuiguin Torgeir Austenĺain ja Gudmund Sandvikain. C1ielggadeapmi lea nappo "dálá" eatnamiid ja c1áziid dahje meahci533 geavaheami válddahallan (áigodat man1n1el 1960), ja lea buohtastahttojuvvon "olbmo muittu mielde" geavahemiin (nappo sullii jagiid 1920 - 1950). C1ielggadeamis leat golbma oaiveoasi (boazodoallu, báikki álbmot ja c1oahkkebáikkeálbmot), ja dat loahpahuvvo guvttiin c1oahkkáigeasuin (olbmuid luondduduohtadeamit534 ja soahpameahttunvuod1aguovllut535). Earaládje maid livc1c1ii sáhttán c1állosa hálddas1it. Dán vuogi lean válljen vai Finnmárkku mihtilmasvuohta536 (boazodoallu) ovddemustá c1ilgejuvvo ja dasto deattuhuvvo mainnalágiin báikki álbmot lea rievdan man1imus 60 jagi, ja s1addagoahtán c1oahkkebáikkeálbmogin. Ealáhusgeainnut leat rievdan ja nappo maiddái eatnamiid ja c1áziid dahje meahci geavaheapmi. Mun lean sivilagronoma, ja lean leamas1 boazodoalloagronoman Romssas oktiibuot 10 1/2 jagi. Lean luonddusuodjalankonsuleantan Romssas bargan 4 jagi ja Finnmárkkuduoddara Ressursalávdegotti537 c1állin ges 3 jagi. Lean leamas1 riektenammaduvvon538 ás1s1edovdin mán1gga árvvos1tallanás1s1is539 boazodoalloguovlluid duohtademiin Finnmárkkus ja lean c1ielggadan váikkuhusaid Finnmárkku boazodollui ee. Boazodoallohálddahusa ja Suodjalusdepartementta ovddas. C1ielggadusa vuod1d1un leat died1ut mat leat c1ohkkejuvvon Finnmárkkuduoddara ressursalávdegotti ja Sámi vuoigatvuod1alávdegotti barggu oktavuod1as, ja dasto muhtun girjjit (vrd. girjelisttu). Died1ut mat leat c1ohkkejuvvon Sámi vuoigatvuod1alávdegotti bargui, leat ságastallamat ja jearahallamat ovddemustá Finnmárkku ies1gud1et guovllu vuorraset olbmuiguin, oktiibuot 50 olbmuin. Lea c1ielggas ahte dan áigemearis máid ledjen oz1z1on, ii lean vejolas1 buot fylkka guovlluiguin seammá vud1olac1c1at bargat. Lean muhtun guovlluiguin bargan eambbo go eará guovlluiguin. Eanemus olbmuiguin lean Hammerfeastta-Fálesnuori guovllus hupman, ja Mátta-Várjjagis fas unnimusat. Lean deattuhan muitalit dábálas1 málliid Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid geavaheamis. Muhtun dárkilis died1ut leat mielde, c1ájehit daid stuora erohusaid mat gávdnojit, ja govvidit dábálas1 málliid. Geardduheamit died1usge s1addet, válljes1 dál nuo dahje ná c1állit. Muhto vai s1addet nu unnán geardduheamit go vejolas1, lea c1ujuhuvvon duohko deike c1állosis. Dan dihte berre olles c1állosa lohkat, ii ge dus1s1e duokko dákko. Romssa Dávvirvuorkká sámi etnográfalas1 ossodat ii astan lohkat mu c1állosa ovdal deaddeluvvui. Dan dihte logaiga Sámi vuoigatvuod1alávdegotti lahtut Austenĺ ja Sandvik guovtte geardde dán c1állosa (juovlamánus 1983 ja miessemánus 1984) ja dan man1n1el bargojuvvui eambbo c1állosiin. 1984 c1avc1c1a c1ájehuvvui dat Sámi vuoigatvuod1alávdegoddái, man lahtut ságastalle c1állosa birra mán1gga c1oahkkimis ja c1oahkkimiid gaskkas. Lean guorahallan mearkkas1umiid ja evttohusaid ja lean veahá rievdadallan c1állosa. Dálá c1ielggadeapmi lea mu fágalas1 ovddasvástádus. Lea measta 10 jagi gollan dan rájes go bargen c1ielggademiin. Dan oktavuod1as lea c1álus veahá divoduvvon 1993:s, ja ovddemustá leat loguid ja lágaid od1asteamit váldon mielde. Olbmuid oainnut ja jurdagat máid 80-jagiid ságastallamiin oz1z1on, eai leat rievdaduvvon. Muhtun osiide leat c1állojuvvon died1ut ovdáneami birra man1n1el go bargu dahkkui. 9220 Moen, geassemánnu 1994 Hans Prestbakmo 1. KAPIHTTAL Álggaheapmi Finnmárkku oppalas1 areálas mii lea 48 684 km5 lea dálá eanandoalloareála sullii 0,15 %. Sullii 3,2 % areálas lea buvttadeaddji vuovdi. Finnmárkkus ledje jagis 1900 32 800 olbmo, ja dáin orro 2/3 bid1gosit. Olbmot orro riggodagaid lahka, go luonddus lei eallámus1. Vuod1d1oealáhusat, guollebivdu, eanandoallu ja meahccegeavaheapmi ledje ássama vuod1d1un. Pomorgávppas1eapmi, ruos1s1agávppas1eapmi, almmá muosehuhtti gaskalad1d1asiid haga, lei hui deat1alas1 álbmogii. Boazu, heasta, johkafanas ja mearrafanas ledje fievrun. Orrunsajit ledje ies1gud1etláganat ja muhtumat orro god1iin. Boazosápmelac1c1ain lei goahti deat1alac1c1amus orrunsadjin. Man1imus soad1i rádjái ii mannan ovdáneapmi nu jod1ánit. Mearragáttiin s1addagod1ii mohtorfanas eambbo dábálaz1z1an. Muhtun luottat ráhkaduvvojedje ja biila s1attagod1ii geassefievrun. Eanadollui bod1ii ploava540 ja gilvigohte eambbo eatnama. 1920- ja 30-jagiid váttis dilálas1vuod1at ja olmmos1logu lassáneapmi ráhkadii vuod1u od1d1a doaluid huksemii541. S1addagohte eambbo od1d1adoallohuksenguovllut542 ja ean1kildoalut543. Oahppáseamos lea stáhta od1d1adoallohuksen Báhc1aveaileagis. Hammerfestii (1928) ja Mátta-Várjjagii (1937) huksejuvvui meieria544 ovdal soad1i. Guolástusas geavahis1gohte mohtorfatnasiid. Pomorgávppas1eapmi nogai 1914:s. Guolástusat c1oahkkanedje eambbo guollebivdohápmaniidda. Dát dagahedje váddásit dili ja olbmot geavahis1gohte eará báikki riggodagaid garraseappot. Boazodoalloealáhus gal unnán rievddai. Soahti ja Finnmárkku boaldin lei heahtedilli. Harry Westerheim c1állá dáinna lágiin girjjis "Landet de brente" (Eanan máid bolde) : "Buot mainna ledje rahc1an ja huksen, jávkaduvvui moatti c1akc1abeaivves 1944:s. Lei issorasamus dáhpáhus C1áhppesrohttu545 man1n1el. Dalle sáhtii borggistit suovva dus1s1e ovtta viesus gilis. Finnmárkkus ja Davvi-Romssas suovastedje 1944:s 1000 dola - ja nu lei eanan boldojuvvon c1áhppadin." (jorgaluvvon sámegillii) Deanu - Bearalvákki oarjjabealde billistuvvui 100 %. Nuorttabealde 70 %. Finnmárkku od1d1asishuksen lei oba garra bargu. Eatnasat fárrejedje iez1aset ovdalas1 ássanbáikkiide. Muhto olu smávit báikkit eai huksejuvvon s1at od1d1asit. Servvodatovdáneapmi buoret eallinlágiin rievdadii dilálas1vuod1aid 50-, 60- ja 70-jagiin. Ráhkadedje biilaluottaid, nu go siskkit riikkageainnu Deanuleagis ja Duoddara badjel, dahje divodedje, nu go olggut riikkageainnu. Eanas geaidnojohtolat lei dál biillain. Girdihámmaniid bokte olahedje jod1ánit eará guovlluide. Unnit johte mearafievrruiguin. Boazosápmelac1c1at lonuhedje god1iid barttaiguin ja viesuiguin. Muohtaskohter, biila ja mohtorsihkkel bohte hearggi sadjái. Ealáhusat rivde. Guolásteamit ja guolleindustriija ovdánedje ja od1asmahttojuvvojedje. Doaimmat c1oahkkanedje stuorit báikkiide. Bargosajit biddjojedje guovddás1báikkiide ja geasuhedje olbmuid dohko. Smávvagiláz1at ja ovttaskas ássanbáikkit jávke. 1980:s ásai sullii 70 % álbmogis c1oahkkebáikkiin. Dát proseanta lea dássedit lassánan 1980 rájes. Go guollefatnasat stuorrugohte ja bivdoneavvut buorránedje, c1ájehuvvui ahte mearariggodagain maid lei mearri. Vuonain nogai sallit. Eará guolles1lájat fas unno hirbmosit. S1attai váttis dilli sidjiide geat vuotnabivdduin galge eallit. Oallugat fertejedje guod1d1it guollefatnasa. Unna eananbihtáz1at mat oktan mehciin ledje Finnmárkku boares eanandoalu vuod1d1un, báhce ávdimin. Eanandoallu c1oahkkanii guovddás1 eanandoalloguovlluide, gosa stuorit ja od1asmahttojuvvon doalut od1d1asis huksejuvvojedje ja eatnamat gilvojuvvojedje. Ovddes1 ládjogiettit s1adde sávzzaide ja bohccuide guohtoneanamin. Eará báikkiin leat stuorit ja unnit duohtadeamit546 gárz1z1idan boazoguohtumiid seammás go boazolohku lea lassánan. C1oahkkebáikkiid álbmogat leat eambbo ja eambbo geavahis1goahtán meahcceriggodagaid. Sii geain meahcci lea oaive- dahje lassiealáhussan, eai leat doarvái riektesuodjaleami547 oz1z1on iez1aset ealáhusaide. Meahccegeavaheaddjit fertejit gilvalit álbmogiin riggodagaid nalde. Dán mannolaga sáhttá loguiguin válddahallat: Finnmárkkus lei 3/4 álbmogis vuod1d1oealáhusain 1900:s. 1990:s lei dát lohku vuollel 1/10. Muhto buoret ipmárdusa oaz1z1u buohtastahtidettiin eatnamiid ja c1áziid dálá geavaheami ja geavaheami olbmo muittu mielde. Dán geavaheamis ferte dábálas1 riekteoainnuid vuod1u ohcat olbmuin. Vuostelasvuod1at gaskal "gávpoga ja báikegottiid", gaskal c1oahkkebáikkiid álbmoga ja giliid vuod1d1oealáhusaid gávdnojit buot guovlluin Norggas. Finnmárkku mihtilmasvuohtan lea ovddemustá boazodoallu. Dan dihte álggaha dat dán c1ielggadeami. 2. KAPIHTTAL Boazodoallu 2.1 BOHCCO EKOLOGALAS1 HEIVEHEAPMI Gottiid johtaleamit548 gaskal dálveorohagaid goahccevuvddiin549 ja geasseorohagaid duoddaris ja riddováriin leat dovdosat, ja sii geat bivdet gottiid, maid geavahit dán died1u. Dakko gokko gottit rasttidit jogaid, gárz1z1es báikkiide dahje eará heivvolas1 geinnodagaide, bidjet sii bivdorusttegiid.550 Bivdi lea vuordime dákkár báikkiin gid1d1at ja c1akc1at, go goddi johtala. Manne johtala boazu? Dása leat mán1ga ártta, muhto deat1aleamos lea ahte boazu ferte heivehallat iez1as lundui gávdnat guohtuma ies1gud1et jagi áiggiid. - Dat guhtot ies1gud1etlágan s1attuid ies1gud1et áiggiid jagis. - Eanas s1attuin lea goabbatlágan biepmusárvu551 dálvet ja geasset. - Dálkkádagat rievddadit báikkis báikái. - Bohccot eai bálgga divrriiguin seammá olu buot báikkiin. Dát leat dus1s1e muhtun ás1s1it mat mearridit bohcco johtaleami. Manne rievddadit luonddudilálas1vuod1at?552 Finnmárkku geologalas1 kárta c1ájeha ahte bohccuid dálve- ja geasseorohagat eanas c1uvvot álgovid1ibávtti553 lulde ja od1d1aset báktes1lájaid554 davvin ja oarjin. Álgovid1ibáktes1lájaid555 gollan 556 addá duvttahis eatnama557, vaikko dát gal died1usge rievddada báktes1lájas báktes1ládjii. Davábealde ja oarjjabealde álgovid1ibáktetráji558 leat latnjálassi hoigojuvvon bávttit559. Dat leat od1d1aset bávttit mat leat duvdojuvvon álgovid1ibávtti nala ja s1addet alla ja ráms1o várrin. Oarjelepmosis, Romssas fylkkas, leat kambro-siluriskalas1 báktes1lájat main s1addá hui álbmás560 eanan go gollá. Davvin rievddada oalle olu, muhto doppe leat gal eanas gneisbáktes1lájat561. Porsán1ggus nuorttas leat eanas sáttogead1ggit562. Návuona - Álttá guovllus geaigájit álgovid1ibávttádagat563, ja daid davvelis fas muhtun gabromassiivvat564. Sállanis leat maid muhtun álbmás kambro-siluriskalas1 sedimenttat565. Álgovid1ibákteráji davábealde nappo rievddada bákti eambbo go lulábealde ráji. Geologalas1 rájit váikkuhit eatnamii ja dasto maiddái s1attuide. Gáissát davvin ja oarjin váikkuhit maid dálkkádagaide. Vuollegisdeatta566 njuoska áimmuin mii oarjin boahtá, duvdojuvvo gáissáid mielde bajás ja s1addá arvin ja borgan. Go áibmorávnnjit567 leat mannan meaddel gáisáráidduid568, leat dat goikásat. Dan dihte arvá ja borgá unnán lulábealde váriid. Dálvet lea galbmá áibmu mii boahtá sisaguvlui, nu ahte doppe lea hárve bivval. Rittuin leat dasto bivvalet dálvvit eambbo borggain ja arvviin, go duoddaris. Dan dihte lea eambbo muohta, eambbo cuon1u ja jiekn1a ja nappo heajut guohtumat bohccuide rittuin dálvet. Geasset dagaha olu arvi buori s1attu, ja dainnalágiin leat olu ruonas s1attut doppe. Galbma mearaáibmu dagaha ahte lea c1oaskáset rittuin go siseatnamis geasset. Geasset váikkuha kontinentála alladeatta569 siseatnamis nu ahte lea liegga, goike dálkkádagat. Báhkka geasit ja stuora jeaggeeatnamat rod1uiguin ja vuvddiiguin ealihit olu divrriid. Sihke olbmot ja eallit bálget570 dáiguin. Rittuin eai leat nu olu divrrit. Allá várit jasaiguin571 ja galbma mearaáibmu doalahit divrriid eret. Siseatnamis borgá dálvet. Go ii arvve ja buollas1at bistet, de ii cuon1ut572 ja lea lotkes muohta573 eatnan rádjái. Bohccuide s1addá álkit guohtut. Boazu buoidu geasset. Dalle leat proteiidna- ja minerálarikkis ruonass1attut mat sihke stuorrudit bohcco ja mainna buidot dálvái. Dálvet eallá boazu energivallji jeagels1attuiguin main unnán leat proteiinnat ja minerálat. Dákkár johtin ja johtolat gaskal dálveorohagaid siseatnamis ja geasseorohagaid mearragátteváriin lea ekologalas1 heiveheapmi mii gottiin lei ja masa boazobargi lea iez1as eallima heivehan. Gávdnojit gal maid soames geasseorohagat siseatnamis ja dálveorohagat riddoguovlluin, muhto dat gal leat hui hárve, ii ge ollenge dábálas1. Dakkár dilli lea ee. Helgelándda rittuin, gos dálveguohtun lea vejolas1 olu arvvi ja unnán muohttaga dihte. Riddoguovllu váriin leat nappo: - ruonas s1attut - galbma ja njuoska ilbmi - olu muohta ja jiekn1a dálvet - unnán divrrit maiguin bohccot bálget, ja siseatnanguovlluin fas leat: - unnán s1attut ja olu jeagil - galbma dálvvit - liegga geasit - olu divrrit geasset. Dáid dilálas1vuod1aid geaz1il fertejit boazodoallit geavahit sihke riddo- ja siseatnanguovlluid, vai boazodoalu riggodatvuod1d1u574 buoremusat geavahuvvo. Finnmárkku boazodoallu nappo dárbbas1a johtalit gaskal siseatnama ja mearragátti. Go boazodoallu s1attai ealáhussan, serve sihke siseatnan- ja mearrasápmelac1c1at boazodoalu álggaheapmái. Muhto áiggiid c1ad1a leat Finnmárkku boazodoallit dad1istaga nannoseappot c1adnon siseatnamii. 2.2 LÁGAT JA HÁLDDAHUS Lappekodisilla lea ásahuvvon lassin Norgga ja Ruot1a 1751 rádjes1iehtadussii. Dát leat boazodollui boarráseamos almmolas1 njuolggadusat. Kodisillas leat mearrádusat johtimiid, guohtumiid, meahcásteami, guolásteami ja nákkuid birra. Kodisillas leat maid stáhtaborgárortnetmearrádusat sápmelac1c1aide geat johtaledje bohccuiguin dan guovtti riikka gaskka. Man1n1el 1852 rádjedahppama ja boazoguohtungieldima Norgga-Suoma ráji rastá bod1ii láhka c1akc1amánu 7. b. 1854 mas ledje muhtun njuolggadusat Finnmárkku boazodollui. Doppe bod1ii rán1ggás1tanmearrádus jus guod1ohedje siseatnamis geasset. Guod1ohangeasku575 bod1ii. Jus guod1ohangeaskku ii doahttalan go dat lei dárbbas1las1, sáhtii s1addat buhtadusa máksit. 1854 láhka gilddii guod1oheames earásajes go dan orohagas/suohkanis gosa ies1 gulai. Dát ás1s1it dáide váikkuhan dasa ahte mearrasápmelac1c1at geain boazodoallu lei ealáhussan, c1álihedje iez1aset siseatnansuohkaniidda. Geassemánu 23. b. 1888 lágas "Finnmárkku ámtta boazosápmelac1c1aid ies1gud1et dilálas1vuod1aid birra" ("Om forskjellige forhold vedkommende fjellfinner i Finnmarks amt") ledje njuolggadusat das movt galggai juohkit Finnmárkku sulluid ja njárggaid geasseorohahkan. Juohkima vuod1d1un galge leahket árvvos1tallamat576 mat ledje dahkkon 1875-1877 jagiid "man olu bohccuid juohke suolu ja njárga sáhtii geasset geassit". 1888 lágas ledje maid hui dárkilis mearrádusat bohcco merkema birra. Fylkkamánni gohc1c1uma577 man1n1el skábmamánu 10. b. 1934 juhke Finnmárkku guovlun578 ja orohahkan579. Láhkavuod1d1un580 dása lei miessemánu 12. b. 1933 boazodoalloláhka, mii gustogod1ii 1935:s ja gustui suoidnemánu 1. beaivái 1979. 1933 boazodoallolágas ledje dárkilis válddahallamat ee. dáid ás1s1iid birra: - vuoigatvuohta boazodollui - eatnamiid juohkin guovlun ja orohahkan - guohtunáiggit - boazolohku - ovdaolbmuid nammadeapmi581 ja sin váldi - merken - johtolagat - guod1oheapmi - muorrac1uohppan - vuoigatvuohta meahcásteapmái ja guolásteapmái - rátkkas1eapmi582 ja movt vierrobohccuin583 galgá - beatnagat Geassemánu 9. b. 1978 boazodoalloláhka gustogod1ii suoidnemánu 1. b. 1979. Dát láhka lea eambbo fápmudusaláhka584 go dat ovddit ja dása leat eaktun olu njuolggadusat buot ás1s1iide. Dán lága bokte bohte maid válljejuvvon/nammaduvvon stivrenásahusat585 ies1gud1et dásis. Láhka juohká eatnama boazodoalloguovlun mat fas leat juhkkojuvvon orohahkan. Finnmárkkus leat guokte boazodoalloguovllu, Nuorta-Finnmárku ja Oarje-Finnmárku. Goabbáge guovlu lea juhkkojuvvon olu orohahkan. Juohke orohagas lea orohatstivra586. Orogaha ovdaolmmoz1in lea válljejuvvon orohatolmmos1 gean seammá orohaga olbmot leat válljen. Orohatstivrras lea ovddasvástádus orohaga doibmii ja sáhttá ás1s1áskuhttit587 ja ás1s1áskuhttot588 orohaga namas. Fylkadiggi nammada vid1aolbmo guovllustivrra589 juohke boazodoalloguvlui. Stivrras lea mearridanváldi590 muhtun ás1s1iin boazodoalu hálddas1eamis. Juohke boazodoalloguovllus lea boazodoallokantuvra591 gos lea boazodoalloagronoma592 guhte lea beaivválas1 jod1iheaddjin ja lea guovllustivrra c1álli593. Buot riikka boazodollui lea rád1d1ehusa nammadan boazodoallostivra594. Dán ásahusas lea mearridanváldi olu ás1s1iin. Boazodoallohálddahus595 mii lea Álttás, lea ee. boazodoallostivrra c1állingoddin596. Boazodoallohálddahus hálddas1a eanas oasi riikkaviidosas1 stáhtalas1 boazodoallohálddas1eami. Dus1s1e váiddaás1s1it597 ja muhtun eará deat1alas1 ás1s1it mannet Eanandoallodepartementii. Boazodoallolága598 kapihttal III c1ilge dárkilit máid boazodoalu vuoigatvuohta sisttisdoallá. Lága 9. §:s lea c1állojuvvon dáinna lágiin: (Láhka lea rievdaduvvon ja gustogoahtá 1.7.1996 rájes. Dás lea 1979 láhka siterejuvvon dalá c1állinvugiin. (Jorgaleaddji lasáhus)). " Boazodoallo-vuoigatvuohta boazoguovlluin lea geavahanvuoigatvuohta mi beros1keahttá das gi eatnama eaiggádus1s1á ja nu guhkas go eara i c1uvos1 earenoamas1 láhkadilis, sisttisdoallá: 1. vuoigatvuod1a orrut bohccuiguin ja johtalit, ja vuoigatvuod1a johtimii ja johtolagaide 2. vuoigatvuod1a boazoguohtumii, 3. vuoigatvuod1a ásahit ráhkkanusaid mat dárbbas1uvvojit boazodoalus, 4. vuoigatvuod1a boaldamus1s1ii ja muoraide, 5. vuoigatvuod1a bivdit ja guolastit, dakkar dárkilit sisdoaluin mi c1uovvu dán kápihttala c1uovvovas1 mearradusain. Boazodoallo-vuoigatvuohta vieris duovdagiin dakkar boazoguovlluid olggobealde mat leat ásahuvvon 2. §:a vuod1ul, sisttisdoalla dakkar vuoigatvuod1aid maid birra sárdnojuvvo 1.-3. c1uoggain, geahc1a 10.-12. §:id, jos eara i c1uovo dan s1iehtadusas man vuod1ul boazodoallu doppe doaimmahuvvo." Boazodoalu vuoigatvuohta fátmmasta nappo ee. 1 lobi atnit ealuid meahcis dohkálas1 bearráigeahc1uin 1 lobi hálddas1it eatnama dárbbas1las1 barttaide, god1iide, áittiide ja luviide. 1 lobi friddja ja hehttekeahttá vuojehit bohccuid ja johttit daiguin dain orohatguovlluin gos ealut leat lobálac1c1at. Boazodoalu johtingeainnuid ii oac1c1o dahppat, muhto Gonagas sáhttá lobi addit rievdadeapmái go lea ákkastuvvon dárbbas1laz1z1an. Guod1ohanvuoigatvuod1a599 birra lea Boazodoallolága § 11:s c1állojuvvon ná: "Boazoguod1ohan-vuoigatvuohta sisttisdoalla vuoigatvuod1a guod1ohit váriid ja eara meahcce-eatnamiid, nu maiddai ovdalac1c1as gilvojuvvon eatnamiid ja ovdalas1 ládjosajiid mat leat sierra ja mat eai leat ássanguovlluid eai ge dakkar gilvojuvvon eatnamiid olis mat leat anus, jos dat eai leat áimmahus1s1on eai ge leat anus gilvojuvvon guohtun-eanamin, ja jos eanan i leat áidojuvvon dakkar áiddiin mi doalla bohcco. Gonagas sáhtta addit dárkilit mearradusaid dan birra movt galga áddejuvvot dajaldat: áidi mi doalla bohcco. Gonagas sáhtta mearridit ahte goahccevuovde-guovllut galget gildojuvvot boazoguod1oheamis vissis áigai, go adnojuvvo dárbbas1laz1z1an vuovde-od1asmahttima ja od1d1asit s1addama geaz1il. Gonagas sáhtta maiddai mud1ui gieldit dárkileappot mearriduvvon guovlluid go earenoamas1 sivat dan gáibidit. Gildosat sáhttet maiddai gustot johtimiidda. Daid guovlluid ovddas mat gildojuvvojit boazoguod1oheamis, berre buhttejuvvot seammasullasas1 guohtun-eatnamiiguin doppe gos lea vejolas1." Dán dáfus manná 1978 láhka guhkkelii go 1933 láhka, go boazodolliin ii leat buhtadanovddasvástádus meahcceguohtumiid billistemiide. Láhka ii gáibit ahte eanandoallis galgá leahket áidi man badjel bohccot eai beasa, vai sáhttá buhtadusa gáibidit gittiid billstemiid ovddas. Áiddiid ja eará rusttegiid boazodoalus mat galget ceaggát guhkit go jagi, ii leat lohpi cegget Gonagasa lobi haga (§ 12). Boazodoalus lea 13. § mielde lohpi muoraid c1uohppat vuovddis mán1gga atnui, muhto lastamuoraid ovddas máid priváhta vuovddis c1ullet, sáhttá vuovdeeaiggát bearrat mávssu. Boazodoalli sáhttá 14. § mielde meahcástit, bivdit ja guliid bivdit stáhtaálmennegiin600 ja matrikulerekeahtes stahtaeatnamiin dan orohagas gos sus leat bohccot, seammá eavttuiguin go gullevas1 suohkana, c1oahkkebáikki dahje gili olbmot. Stáhta matrikulerejuvvon vuvddiin ja boazoorohagaid duottarguovlluin, galget meahcásteami, bivddu ja guollebivddu vuoigatvuod1at leahket nu movt doloz1a rájes leat leamas1. Mud1ui sáhttá dahkat dakkár mearrádusa ahte boazodolliin galgá áktoriekti guliid bivdit gittabivdoneavvuiguin601 mearriduvvon jávrriin ja johkaosiin eará stahtaeatnamiin go stáhtaálbmotguovlluin. Sáhttá maiddái mearridit ahte muhtun jávrrit ja johkaoasit galget várrejuvvot boazodolliid bivdui. Meahcásteami, bivddu ja guollebivddu ovddas mat leat boazodoallolága vuod1ul, ii galgga divvaga máksit. Kappfjell-duopmu (Rt 1975 s 1029), Álttesjávrre-duopmu (Rt 1968 s 429) ja Ot.prp.nr. 24 (1977/78) nannejit ahte boazodoalus lea bággolotnunriektesuodjalus602 stuorit luondduduohtademiid vuostá orohagain. 15. §:s lea eanetgeavaheami soahpameahttunvuod1aid birra ja muitala movt smávit soahpameahttunvuod1aid sáhttá c1oavdit. 20. §:s lea geahc1c1angeatnegasvuod1a birra. Doppe daddjo ee. ahte juohke boazoeaiggádis lea geatnegasvuohta guod1ohit iez1as bohccuid albmaládje. 25. §:s daddjo ahte boazoeaiggádis, earret muhtun dilálas1vuod1ain, lea ovddasvástádus dan billisteapmái máid boazu dahká, beros1keahttá gean sivva lea. Buot boazoeaiggádiin ovtta orohagas lea oktasas1 ovddasvástádus. Buhtadusgeaskku gáibádus billistemiin máid bohccot leat dahkan, galgá 27. § mielde árvvos1tallot dan lensmánni jod1ihemiin dan lensmánniguovllus gos vahat lea dahkkon. Finnmárku lea, nu go juo namuhuvvon, juhkkojuvvon guovtti boazodoalloguovlun, Nuorta-Finnmárku ja Oarje-Finnmárku. Oarje-Finnmárkku boazodoalloguvlui gullet maid Romssa guovllut Návuotna, Ráisa, Skiervá ja muhtun ráje Gáivuonas. Nuorta-Finnmárkkus leat 25 ja Oarje-Finnmárkkus leat 22 orohaga. C1uovvovas1 siidduin leat kárttat mát c1ájehit orohatjuohkimiid ja orohagaid namaid. Boazodoallolága mearrádusaid mielde galgá Gonagas (Boazodoallostivra) mearridit alimus boazologu juohke orohahkii. Juohke orohahkii sáhttá guovllustivra mearridit alimus boazologu juohke dollui603 ja doaluid logu. Dáid mearrádusaid galgá Gonagas (Boazodoallostivra) dohkkehit. Dál (1994) leat bargame rievdadit 1978 boazodoallolága. Gov. 2-1: Nuorta-Finnmárkku boazodoalloguovllu kárta Gov. 2-2: Oarje-Finnmárkku boazodoalloguovllu kárta 2.3 FINNMÁRKKU BOAZODOALU STURRODAT Tab. 2-1: Finnmárkku muhtun jagiid boazologut: Jahki Boazolohku Jahki Boazolohku 1835 73 838 1980 118 400 1865 65 270 1981 129 900 1870 56 000 1982 133 300 1891 86 651 1983 139 000 1900 60 000 1984 145 546 1917 93 100 1985 175 791 1939 60 698 1986 184 355 1949 63 630 1987 182 357 1959 90 920 1988 191 403 1965 97 280 1989 200 381 1969 68 714 1990 174 138 1973 91 180 1991 159 975 1976 92 829 1992 1993 157 398 150 218 Gáldu: Norgga-Ruot1a 1964 boazoguohtunlávdegotti c1álus ja boazodoalloagronomaid jahkedied1áhusat. Earret daid boarráseamos loguid, leat logut juohke jagi cuon1ománu 1. beaivvi logut. Dát logut gal leat oalle eahpesihkkarat. Goit dat boarráseamos logut leat váilevas1 lohkamiid ja árvvos1tallamiid vuod1ul. Man1imus jagiid logut leat rievttamusat, muhto dain maid sáhttet leat meattáhusat. Meattáhusat dáidet leahket systemáhtalac1c1at, ja duohta logut várra leat veahá alibut. Vaikko logut rievddadit dan dihte go died1uin leat meattáhusat, de dat c1ájehit maid duohta loguid rievddademiid, omd. lea 1969:s vuollegis lohku. Dát lei eanas 1967-68 earenoamás1 heajos dálvvi dihte go Finnmárkkus jápme hui olu bohccot. Oaidnit maid ahte man1imus jagiid logut leat alibut go ovdal. Dát lea sihke rievttes loguid dihte ja go fylkka boazolohku lea lassánan hui olu 1980-jagiin. 1984-1985 garra boazologu lassáneapmi ii leat duohta lassáneapmi. Lea s1addan báhpira nala nu vearrolágaid rievdademiid geaz1il ja boazologuid divvumiid geaz1il. Logut 1985 rájes leat dasto eambbo riekta duohtavuod1a mielde, muhto died1usge leat ain ás1s1it mat meattáhusaid dahket. Loguid mielde lea boazolohku alimusas 1989:s. Leat ies1gud1et oaivilat dan birra lea go boazolohku unnon nu olu dan rájes go dát logut c1ájehit. Dasa leat mán1ga ártta go boazolohku lea bisson badjin. Leat oalle buorit dálvvit leamas1, olu boazoeaiggádat dálkkastit bohccuid gurpmaid ja ies1gud1etlágan sismád1uid604 vuostá. Olu boazoeaiggádiidda maid lea s1addan vejolas1 johttát árabut geasseorohahkii go dálveguohtun hedjona. Muhto dat alla boazolohku lea garrasit c1uohcan dálveguohtuneatnamiidda ja jeagil lea hirbmosit guorban duoddaris. Leat geavahan "kapitála" ja rán1ggás1tus lea c1uvvon. Gorudiid deattut leat vuollin, buvtta juohke bohcco nammii lea vuollin, massinlohku lea stuoris ja biergu ii leat áibbas buorre. Boazodoalu ollislas1 rehketdoalus leat c1uovvovas1 buvttalogut man1imus jagiid: Tab. 2-2: Finnmárkku buvttaduvvon bohccobiergu tonniid mielde: Jahki Biergu 1000 kg mielde 1981 1017 1982 1121 1983 1144 1984 1306 1985 1293 1986 1329 1987 1482 1988 1751 1989 1810 1990 1482 1991 1689 Biergobuvttadeapmi rievddada jagis jahkái mán1gga ás1s1i geaz1il, ee. juohke jagi massima ja njuovadanáigodaga dihte. 1989 alla biergobuvttadeapmi bod1ii ee. dan dihte go boazolohku unnui oalle olu 1989:s 1990 rádjái. Tab. 2-3: Boazosápmelac1c1aid lohku muhtun jagiid: Jahki: Lohku: 1900 896 1948 1014 1960 1423 1965 1580 1980 1556 1981 1576 1982 1600 1983 1601 1984 1657 1985 1652 1986 1645 1987 1681 1988 1706 1989 1802 19904 2139 19914 2141 19924 2182 4 Dáid loguid ii sáhte buohtastahttit ovddit jagiid loguiguin. Dáin loguin leat searvvis olbmot geat eai gula bearras1ii/dollui, muhto geat barggus leat mielde dahje geain leat geahc1c1obohccot.605 Gáldu: Norgga-Ruot1a boazodoallolávdegotti 1964 c1álus ja boazodoalloagronoma jahkedied1áhusat. Ovdal ledje bearras1iin eambbo mánát, nu ahte boazodoalus lei vástideaddji olmmos1lohku mii ii lean "bargoagis". Tab. 2-4: Doaluid lohku Finnmárkkus muhtun jagiid: Jahki: Doaluid lohku: 1965 351 1970 390 1975 390 1980 424 1981 433 1982 446 1983 451 1984 469 1985 466 1986 472 1987 478 1988 518 1989 507 1990 508 1991 501 1992 502 4 Lassáneapmi lea muhtun Finnmárkku boazoeaiggádiid rievdan dili geaz1il Gáldu: NOU 1978: 18A ja boazodoalloagronomaid jahkedied1áhusat. Man1n1el go 1978 boazodoalloláhka gustogod1ii, c1álihuvvojedje buot doalut juohke orohagas. Ovdal ledje bearras1at dahje ies1heanalis606 boazoeaiggádat c1álihuvvon. Loguid ovdal ja man1n1el 1978 ii sáhte njuolgut buohtastahttit. Muhto dat veahkehit goitge oaidnit movt doalut leat lassánan. Dáiguin eavttuiguin c1ájehit logut ahte doalut leat lassánan measta 100:iin 1965 rájes. Earenoamáz1it lassánii doaluid lohku 1978 boazodoallolága oktavuod1as. Doallomálle Finnmárkkus. 1.4.1982 Tab 2-5: Doaluid logut oktan juohke doalu boazologuin: 0- 100 100- 200 201- 300 301- 400 401- 500 501- 600 601- 800 801- 1000 1000 - Nuorta-F: 35 66 32 22 21 6 17 2 2 Oarje-F: 23 69 59 30 25 19 11 4 3 Oktiibuot: 58 135 91 52 46 25 28 6 5 Gáldu: Boazodoallostivrra 1981 boazodoallodied1áhus Maiddái dát tabealla lea hui eahpec1ielggas. Dat muitala ahte eanas Finnmárkku boazoeaiggádiin, sulli 64 %:s, ledje unnit go 300 bohcco. Systemáhtalas1 meattáhusaid geaz1il, maidda ovdalis lea c1ujuhuvvon, dáidet doaluid sturrodagat duohtavuod1as stuoribut go tabeallas leat. 1991 boazodoallodied1áhus c1ájeha ahte 75 %:s Finnmárkku ledje doaluin 1.4.1992 unnit go 400 bohcco. Gaskamearálas1 doallosturrodat lei 329 bohcco. 1.7.1979 rádjái sáhtte buot Finnmárkulac1c1at eaiggádus1s1at geahc1c1obohccuid. Dát lea leamas1 dábálas1, ja leat leamas1 oalle olu geahc1c1obohccot (geahc1c1obohccuid birra, vrd. kap. 2.5.14). Man1n1el 1.7.1979 sáhtii boazoeaiggát geahc1c1at dus1s1e lagamuc1c1aid bohccuid. Dasalassin fertejit sii geat eaiggádus1s1et geahc1c1obohccuid, leahket sápmelac1c1at. Dan dihte boahtá geahc1c1obohccuid lohku unnut eambbo. Ulbmilin lea ahte olbmot olggobealde ealáhusa eai galgga saji váldit sis geat leat ealáhusas. Muhto dákkár verddevuod1as607 gal maid leat leamas1 buorit bealit. Sii geat eaiggádus1s1e geahc1c1obohccuid, veahkahalle maid dávjá go olu bargu lei boazodoalus. Oallugat leat c1ujuhan ahte verddevuohta unnidii vuostelasvuod1aid gaskal boazodoalu ja eará olbmuid. Muhto láhka válddii vuosttaz1ettiin guohtuma vuhtii, ja geahc1c1oboazodoallu unnui sakka. 2.4 BOAZODOALLIT JA VEARROSUOHKAN Nu go ovdal juo lea namuhuvvon, gullet eanas boazodoallit, sullii 90 %, siseatnansuohkaniidda Guovdageidnui ja Kárás1johkii. 5-6 mánu lea boazodoallu Finnmárkku ja Davvi-Romssa mearragáttiin. Doppe stuorru ja buoidu boazu. Boazoeaiggádat orrot eanas geasseviesuin mearragáttesuohkaniin dan áiggi. Dan dihte c1ujuhit mearragáttesuohkanat dávjá ahte: 1 boazo guohtu doppe 1 boazoeaiggádat geavahit bálvalusaid doppe 1 mearragáttesuohkaniin leat váttisvuod1at mearridit geasseviesuid huksenguovlluid jna. 1 mearragáttesuohkaniid meahccegeavaheapmi gárz1z1iduvvo, eai ge oac1c1o maide sisaboad1uid boazodolliid vearus, go dat manná siseatnansuohkaniidda. Siseatnansuohkanat fas c1ujuhit dasa ahte boazoeaiggádat gávppas1it mearragáttesuohkaniin geasset, nu ahte serviceealáhusat dinejit olu boazodoalu geaz1il. Oanehit áiggiid sáhttá boazodoallu addit muhtun bargosajiid mearragáttesuohkana olbmuide. 2.5 MOVT BOAZODOALLU GEAVAHA RESURSSAID 2.5.1 Guohtumat Kapihttal boazodoalu ekologalas1 heiveheami birra govvida roavvásit movt Finnmárku lea geavahuvvon boazoguohtuneanamin. Guohtuneatnamiid geavaheapmi lea rievdan man1imus 80 jagi, muhto oaiveoasit leat seammát. Leat ain siseatnanguovlluid viiddis jeageleatnamat mat leat dálveguohtuneanamin, ja riddoguovllovárit fas geasseguohtuneanamin. Eatnamat daid gaskkas geavahuvvojit dál ge nu go ovdal, gid1d1a- ja c1akc1aguohtumin ja guohtuneanamin gid1d1a- ja c1akc1ajohtima vuolde. Řrnulf Vorren lea girjjis Finnmarkssamenes nomadisme I og II 1962 ollislac1c1at válddahallan Finnmárkku ja Davvi-Romssa guohtuneatnamiid geavaheami ja johtolagaid 1950-jagiid gaskkamuttos. Go buohtastahttá Vorrena kárttaid ja c1ilgehusaid dálá boazodoallokárttaiguin, de oaidnit ahte dát roavvát heivejit oktii. Muhto veahá gal lea rievdan. Earenoamáz1it geavahit dálveguohtuneatnamiid garraseappot dál go ovdal. Finnmárkkuduoddara lulimus guovlluid, ee. Anarjohguovllu, geavahit olu eambbo dál. Muhtun boarráset boazodoallit muitalit ahte muhtun geasseorohatguovllut eai geavahuvvo nu bures dál go ovdal. Leat earenoamáz1it smávva, ráddjejuvvon báikkit Oarje-Finnmárkku ja Davvi-Romssa riddoguovlluin gosa lea váttis bohccuid oaz1z1ut, omd. Johka Láhpi suohkanis. Lea maid c1ujuhuvvon dasa ahte gávdnojit unnit guovllut gosa ii s1at sáhte bohccuiguin johttit ja guod1ohit go luottat ja viesut leat huksejuvvon, omd. Straumfjordhalvřya608 Fávrrosorddas Davvi-Romssas. Prámá609 geavaheapmi ges lea álkidahttán guovlluide beassama ja daid geavaheami, gosa ovdal lei hui lossat beassat ja gos váttis lei guod1ohit, omd. sulluid ja njárggaid gosa lei váttis johttit. Vorrena c1állosiin boahtá ovdan ahte eanas bearras1at ásset giliin geasset. Man1imus soad1i rájes ja sullii 1955 rádjái rievddai dilli oalle olu dán dáfus. Boarráset boazoeaiggádat muitalit ahte olu eanet boazosápmelac1c1at orro váris geasset ja sis ledje unnit c1orragat váriin gos ledje lunddolas1 oazit610. Nu sáhtte buorebut geavahit guohtumiid dakkár báikkiin orohagas gosa eai sáhttán olles ealuin mannat. Muhto dákkár doaluin lei hui olu bargu. Guohtuniskamat611 ja died1ut boazoeaiggádiin c1ájehit ahte muhtun guovlluin leat earenoamáz1it c1akc1a- ja gid1d1aeatnamat garrasit guod1ohuvvon ja gurbejuvvon. Guohtuniskamat c1ájehit ahte maiddái muhtun geasseorohagat leat garrasit guod1ohuvvon, eandalii orohagat mat geavahuvvojit sihke gid1d1a- ja geasseguohtumin. Mud1ui orru stuorimus guod1ohandeaddu guovddás1 báikkiin muhtun geasseorohagain. Nu s1addá go lea hui olu bargu guod1ohit smávit guovlluid orohaga boaittobealde gosa váttis lea beassat. Ovdamearkan dása lea movt Cohkolaga boazoeaiggádat geavahit guohtuneatnamiiid jagis (geahc1a Oarje-Finnmárkku boazodoallokártta). Cohkolagas leat 17 doalu. Dan orohagas leat guokte áiddi612, okta gaskal geasseorohaga ja c1akc1a/gid1d1aguohtuneatnamiid. Nubbi áidi lea c1akc1a/gid1d1aguohtuneatnamiid ja dálveorohaga gaskka. Dálvet leat dat 17 doalu rátkkas1an 4 siidii ja dain lea dálveorohat oarjjalulábealde Guovdageainnu girkogili Suoma ráji guvlui. Cuon1ománu/miessemánu molsumis johtet sii davás gid1d1aeatnamiidda. Doppe bid1gejit sii ealu guotteteatnamii613 vai buoremus lági mielde dan geavahit. Varrásiid614 rátket615 sierra lulimussii dan orohahkii. Boazoeaiggádat guod1ohit ealu gid1a, ja mastadit616 fas oktii man1n1el. Geassemánu loahpageahc1en c1ohkkejit ealu ja johtet davás geasseorohahkii. Muhtun jagiid guhtot c1orragat geasseorohagas guottetáigge. Borgemánu gaskkamuddui leat bohccot veaiddalis617 geasseorohagas davábealde áiddi. Borgemánu loahpas ja c1akc1amánu álggus c1ohkkejit ealu ja merkot dan gárddis mii lea áideguoras. Dad1imielde go miesit merkejuvvojit, luitet bohccuid c1akc1aeatnamii, mii manná gitta fylkaráji duohkái. Doppe orrot bohccot skábmamánu lohppii. Man1n1el go luitet ealu c1akc1aorohagas, dan áiddi c1ad1a mii sirre c1akc1a- ja dálveorohaga, rátkkas1it ies1gud1et siidan dálvái. Dán orohaga c1ad1a johtet gid1d1at ja c1akc1at Ártnihasat, Láhkuhasat (Lakselvdalen/Lyngsdalen) ja Skarfvákkihasat. Gid1d1at gal johtet jod1ánit, muhto c1akc1at sáhttet hilljáneappot johtit ja guod1ohit eambbo. Dán ovdamearkkas oaidnit movt dán orohaga geavahit. Eará orohagain fas lea earaládje. Muhto gaskajohtolaga orohagat dahket hui seammaládje go Cohkolat. (Geahc1a mud1ui Oarje-Finnmárkku boazodoallokártta.) Sulluide gal dábálac1c1at johtet c1oahkkeealuin miessemánu álggus ja johttájit fas c1oahkis c1akc1amánu loahpas. Dát johtinmálle lea s1addan bistevac1c1at man1n1el go prámáiguin álge suvdit gid1d1at ja c1akc1at. Muhtun boarráset boazoeaiggádat muitalit ahte boazodoallu geavahii ovdalas1 áigge gaskaeatnamiid dus1s1e gid1d1a- ja c1akc1aeanamin, máid dál atnet geasseorohahkan. Sii lohket ahte boazo orui oanehit áiggi riddoleamos guovlluin geasseorohagas, dávjá dus1s1e suoidnemánu ja borgemánu. Dain orohagain sáhtii leahket hui buorre guohtun, muhto dat bisttii dus1s1e ruotnaseamos áigge. Jus beare guhká orru geasseorohagas, man1n1eliidda go rásses1attut goldnet, sáhttet bohccot geahppugoahtit jus eai beasa jeahkala nala. Leat eambbo geavahis1goahtán áiddiid vai guohtumiid besset eambbo geavahit. Ii buot áidegeaveaheapmi leat buorre. Soahpameahttunvuod1at bohciidit álkibut badjelmeare áidumiin. Áiddiid geaz1il guod1ohit muhtun sajiid beare garrasit. Johtima vuolde ja guod1oheapmái leat áiddit dávjá váttisvuohtan. Gávdnojit ovdamearkkat dasa go lobihis áiddit leat gárz1z1idan earáid c1akc1aeatnama/johtingeainnu. Dán geaz1il s1addet dávjá masttadeamit ja eambbo bargu, ja heajos guohtun. Eará heittot bealit leat go muhtumat orrot dálveorohagas gid1asdálvve ja árrac1avc1c1a, dahje geavahit c1akc1aorohagaid geasseorohahkan. Dákkár dilli c1uohcá garrasit eatnamiidda. Sáhttá maid dagahit soahpameahttunvuod1aid ies1gud1et siiddaid gaskii. Dákkár riiddut bohciidit vuosttáz1ettiin go lea nákkisvuohta618. Muhtomin sáhttet suolohasat619, ies1gud1et ákkaiguin, orrut geasi nannámis620. Gávdnojit maid ovdamearkkat dasa ahte ealut leat mán1ga jagi man1n1álaga orron gid1d1a- ja geasseorohagas birrajagi. Dákkár dilálas1vuod1at dagahit dávjá soahpameahttunvuod1aid gaskaneaset ja báikki olbmuiguin. Finnmárkku boazolohku 1980-jagiin lea nu go ovdalis namuhuvvon leamas1 beare allat. Finnmárku ja Romssa fylkka guovllut mat gullet Oarje-Finnmárkku boazoguohtumiidda, lea oktiibuot sullii 54 000 km5. Dalle go ledje eanemus bohccot (1989), ledje gaskamearálac1c1at 4 bohcco juohke km5:s. Geasseorohagain ledje 7 bohcco juohke km2:s ja c1akc1a- ja dálveorohagain sullii 9 bohcco km2:s. Geasseorohagain rievddada juohke km2 boazolohku hui olu. Dat boahtá juohke orohaga geográfalas1 dilálas1vuod1ain. Impedimentoassi621 (geavakeahtes guohtun, duottar, c1ázit, jasat jna.) sáhttá muhtun orohagain leahket 70%, ja eará orohagain fas dus1s1e 20%. Olles orohaga gaskamearálas1 boazologu vuod1ul ii nappo sáhte gávnnahit man olu bohccot c1áhket orohaga anehahtti eatnamii. Finnmárkku ja Davvi-Romssa orohagain leat Máhkarávjjus eanemus bohccot, sullii 12 bohcco juohke km2:s 1.4.1991. Várnjárggas ges leat unnimus bohccot juohke km2 nammii, 2,2 bohcco. Muhto dása boahtá lassin ahte Várnjárggas leat bohccot sullii 100 beaivve guhkit go Máhkarávjjus. Sállanis ledje sullii 3,5 bohcco km2 nammii 1991:s, ja Ártnis/Gávviris fas sullii 6 bohcco km2 nammii. Fálás ledje 9,4 bohcco juohke km2 nammii. Guohtuniskamiid vuod1ul leat Fálái ávz1z1uhuvvon dus1s1e 3,7 bohcco juohke km2 nammii. Boazodoallostivra lea mearridan dohko 1200 alimus boazolohkun. Boazodoallohálddahus lea bargan dan badjelii ahte unnidit Fálá boazologu, sihke garra soahpameahttunvuod1aid geaz1il ja garra luonddugeavaheami dihte, muhto ii leat lihkostuvvan. Boazolohku lei seammá allat 1992:s go 1980-álggus, sullii 2 800. Boazolohku lea leamas1 beare allat luondduvuod1u ektui eanas Finnmárkku orohagain 1980-jagiin. Dát lea maid okta sivain soahpameahttunvuod1aide gaskal boazodoalu ja eará beros1tumiid. Statistihkka máid geavahit, c1ájeha ahte Finnmárkku boazolohku ii leat goasse leamas1 nu allat go 1989:s. Vaikko dolos1 ládjogiettit leat s1addan boazoguohtumin, unnidit luondduduohtadeamit ja eará muosehisvuod1at eatnama mii livc1c1iii adnon guohtumin. Dan dihte lea garrasit deaddu guohtunresurssaide. Lea ipmirdahtti ahte bohccot s1addet heajubut. Misiid gaskamearálas1 njuovvandeaddu622 Finnmárkkus lea man1imus jagiid leamas1 gaskal 16 ja 18 kg. Eará fylkkain lea misiid gaskamearálas1 deaddu gitta 24 kg. Maiddái muhtun Finnmárkku orohagain leat dákkár deattut. Finnmárkkus ledje vuosttas1 guohtuniskamat 1875-1876 jagiid. Iskama ulbmilin lei gávnnahit man olu bohccuid Finnmárkku geasseorohagat sáhtte geassit. (A. Helland: Finmarkens Amt II 1906 s. 140-142). Dáiguin iskamiiguin gávnnahedje ahte Finnmárkku geasseorohagaide c1áhke sullii 65 300 bohcco. Muhto dán rehketbihttái eai leat gal váldon mielde Romssa guovllut Návuona oarjjabealde mat geavahuvvojit Finnmárkku bohccuide geasseorohahkan, eai ge muhtun Finnmárkku eatnamat ge mat dál leat geasseorohahkan. 1960- jagiin c1ad1ahii Det kgl. Selskap for Norges Vel (Gonagaslas1 searvi Norgga buori dili ovddideapmin) guohtuniskamiid Finnmárkkus. (Norske fjellbeiter bind XV, oversyn over fjellbeitene i Finnmark. Girjji lea Gonagaslas1 searvi Norgga buori dili ovddideapmin almmuhan 1965:s). Dát iskamat c1ájehit Finnmárkku guohtumiid almmá gávdnakeahttá makkárge boazologu orohagaide, muhto doppe c1ujuhuvvo movt boazolohku lea guohtumiid ektui. Man1n1el 1966 lea boazodoalu Stáhtarád1d1eaddi (Statskonsulenten i reindrift) ja man1n1el maiddái Boazodoallohálddahus, c1ad1ahan iskamiid muhtun orohagain ja ávz1z1uhan boazologu dáidda. Boazodoallohálddahusa olis c1ad1ahuvvojedje 1989 ja -90 gesiid od1d1a iskamat muhtun dáin eananiskanbihtáin623 máid Norges Vel iskkai 1960-jagiid álggus. Iskamat dahkkojuvvojedje dainna lágiin ahte eananiskanbihtáid guohtundili rievdamat dán áigodagas, bohte ovdan. Dasa lassin bohte maid eará died1ut mielde mat c1ájehedje guohtumiid rievdama. Forut (dálá Norut) maid iskkai seammá jagiid Kárás1joga ja Guovdageainnu guohtumiid satelittdata vehkiin. Dáid iskamiid ja Boazodoallohálddahusa iskamiid bohtosat leat ahte 1 c1akc1a- ja gid1d1aeatnamiid jeagil lea visot guorban 1 dálveorohagain lea jeagil hirbmosit unnon ja olu sajiin visot c1ilviluvvan624, 1 jeagelguohtumiin lea s1addu garrasit hedjonan, go leat geavahan "seastojeahkala", 1 garra guod1oheapmi lea dagahan ahte earenoamáz1it bieggabáikkiin625 ja áideguoraid lea guorban.626 Dát iskamat galget leahket veahkkin mearridit man olu bohccuid ies1gud1et orohagat girdet. Leat ies1gud1et sivat dasa go lea váttis mearridit man olu bohccuid ies1gud1et orohat gierdá. Guohtuniskamiin juohká eatnama ies1gud1et s1addoservvodahkii627 ja árvvos1tallat juohke servvodaga buktaga ja geavaheami. Dan dihte go ovtta s1addoservvodaga buvtta sáhttá hui olu rievddadit dan mielde gokko s1attut leat ja makkár muoldu lea, ferte árvvos1tallat buktaga, ja dát vuolgá hui olu dan olbmos gii iská. Measta seammá váttis lea árvvos1tallat guohtuma geavaheami go boazoluguid statistihkat leat nu eahpesihkkarat. Jus árvvos1tallá guohtuma almmolas1 boazologu mielde, ja dat lohku lea unnit go duohtavuod1as, de ferte iskama boad1us s1addat vearrut. Dan dihte lea áibbas dárbbas1las1 diehtit rievttes boazologu go galgá árvvos1tallat man olu bohccuid eanan gierdá. Eanandoallodepartementa mearridii suoidnemánu 20. b. 1984 70 400 bohcco Nuorta-Finnmárkku alimus boazolohkun juohke cuon1ománu 1. beaivvi. Boazodoallostivra ges mearridii borgemánu 28. b. 1987 Oarje-Finnmárkui 90 000 bohcco alimus boazolohkun juohke cuon1omanu 1. beaivvi. Fágalas1 ávz1z1uhusain ledje goappes1agaid dáfus olu unnit logut go mat mearriduvvojedje. Dat máid man1imus jagiid guohtuniskamat ja muhtun boazoeaiggádat ja gullevas1 suohkaniid birasgáhttenossodagat gal leat cealkán resurssadili ja ealáhusa mannolaga birra, c1ájehit c1ielgasit ahte sihke Nuorta- ja Oarje-Finnmárkku boazologut leat mearriduvvon beare alladin. Jus jeagil fas galggas1ii s1addat, fertes1ii boazolohku mán1ggaid jagiid leahket olu unnit go máid guohtumat guhkes áiggi vuollái girdet. Stuoradiggedied1áhusa nr. 28 (1991-92) (Nana bissovas1 boazodoallu) (En bćrekraftig reindrift) vuod1ul, leat dál Boazodoallohálddahusa olis bargame Finnmárkku guovtti boazodoalloguovllu orohagaid juohkima rievdademiin ja alimus boazologu rievdademiin. Doloz1a rájes lea dovddus ahte dávddat sáhtte hirbmosit unnidit ealuid. 1960- ja 1970-jagiid lei Finnmárkkus stuora boazojápmu dávddaid geaz1il. Deat1aleamos dávddat leat sismáhtodávddat628 main lea oktavuohta guohtundilálas1vuod1aide ja doallovugiide.Olu bohccot ovtta sajes, ovttahat johttingeainnuid garrasit guod1oheapmi áiggi badjel, áiddit maid duohkái bohccot báhkkejit ja eará hehttehusat lasihit njoammuma eatnamis, ja dagahit bohccuide eambbo sismáhtodávddaid. Heajos dálkkádatdilálas1vuod1at629 sáhttet dasto vel dagahit stuora boazojámu. Ovdamearkan dákkár stuora boazojápmui lei muhtun Finnmárkku orohagain vuoin1n1amas1mád1u630 geaz1il 1970-jagiid álggus. Dávddat unnot go bohccuid bid1ge viidát guohtuneatnamii, johttingeainnuid rievdada veahás1 ja guod1oha nu ahte bohccot eai beasa bahkkahuvvat áiddiid duohkái. Dán vuod1ul sáhttá dadjat ahte boazodávddain lea oktavuohta orohaga boazologuin ja bargovugiin. Ii sáhte das ge gáidat ahte luondduduohtadeamit ja muosehuhttimat mat gárz1z1idit johtingeainnuid, leat mielde lasiheame boazodávddaid. Mán1ggas muitaleddjiin geat ásset riddo- ja vuotnaguovlluin, lohket ahte boazolohku lea lassánan man1imus jagiid. Muhtumat oaivvildit ahte go bohccot nu garrasit guhtot, de dan1as maid guorbá ja dulbmojuvvo nu ahte eai s1atta s1at muorjjit. Sii lohket maid ahte dál guhtot bohccot eambbo giliin ja mearragáttis go ovdal. Porsán1ggu ja Sállana olbmot ges muitalit ahte boazu váldá sávzzas guohtuma (geahc1a maid kap. 3.4.1). 2.5.2 Johtimat/johtolagat Johtimat leat dárbbas1lac1c1at Finnmárkku guohtumiid geavaheames. Duoddaris johtet viidát. Lagabus meara ja gárz1z1it báikkiin johtet c1oahkkeleappot. Ovdal lei doaba johtingeaidnu dábálas1, muhto dat ii addán rievttes gova. Sii geat eai dovdda boazodoalu, sáhttet doaivut ahte bohccuiguin johtet muhtunlágan geainnu mielde. Vai c1ielgaseappot muitala mii johtin duod1ai lea, dadjat dál johtolatgeinnodat eat ge johtingeaidnu. Johtolagat rievddadit olu orohagas orohahkii, sihke guhkkodat ja málle. Muhtun orohagain sáhttá dadjat ahte boazu dus1s1e ruvgala nuppi áigodateatnamis nubbái. Eará siiddain ges leat 300 - 400 km guhku johtolagat. Muhtun siiddat johtet dán mátkki oktanis, earenoamáz1it sii geat galget prámáin mannat sulluide. Eará orohagat bisánit ja guottehit guotteteatnamis ja johtet dasto geasseorohahkii geassemánu loahpas. C1akc1at johtet eanas siiddat hiljánit ja bohccot orrot dávjá c1akc1aeatnamis, earenoamáz1it ragatáigge. Muhtun siiddat johttájit c1akc1amánu loahpas ja ollejit dálveorohahkii easkka juovlamánu álggus. Muhtun orohagain leat stuora masttadeamit c1akc1ajohtima vuolde ja go leat bisanan c1akc1aeatnamiidda. Masttadeamit rievddadit olu jagis jahkái. Ee. lea dálke- ja guohtundilálas1vuod1ain johtima vuolde olu dadjamus1. Eará mii maid muhtomin c1uohcá, leat muosehuhttimat guohtunguovlluin. Olmmos1eatnatvuohta c1akc1abivddu oktavuod1as lea lassánan man1imus jagiid. Muhtun báikkiin c1uoc1c1uhit maid ahte teknihkalas1 doaimmat guohtuneatnamiin leat dagahan masttademiid. Muhtun orohagat leat c1akc1aeatnamiidda ceggen áiddiid mat gárz1z1idit johtolagaid. Dan dihte lassánit masttadeamit. Mastan ealuid ferte rátkit. Dát dagaha eambbo barggu ja bohccuide maid c1uohcá. Go bohccuid s1addá gied1ahallat olu, lassána bohcco energigeavaheapmi ja boazu geahppu olu fas das máid dálvái lei c1oaggán. Bohccot massojit eambbo ja ealáhusa buvtta unnu (eambbo dan birra kap. 2.6.1). Boarráset boazoeaiggádat muitalit ahte ovdal ledje unnit masttadeamit, ee. dalá johtinmálle dihte. Olles bearas1 lei mielde c1akc1ajohtimis ja boazu lei buoret geahc1u vuolde. Olbmot ledje eanas doppe gos boazu lei. Dál leat dus1s1e moadde guod1oheaddji ealu luhtte. Luottat ja mohtorfievrrut dagahit ahte olbmot vánddardit jod1ánit. Eai sii dárbbas1 c1uvvodit bohcco álohii. Gid1d1ajohtin lea maid rievdan man1n1el go boazodoallu mohtoriserejuvvui eambbo. Bearras1at johte duoddariid badjel buot gálvvuideasetguin geasseorohahkii ealu fárus, dalle go dus1s1e herggiiguin johte. Dál boahtá dábálac1c1at bearas1 ja gálvu biillain njuolga geasseorohahkii. Dus1s1e guod1oheaddjit muohtaskohteriiguin johtet ealuin. Muhtumiin leat ain lojes hearggit máid atnet gid1d1a- ja c1akc1ajohtimis, ja gilvovuodjimii ja turistema oktavuod1as. Ovdal vuojahedje bohccuid sulluide ja ruovttoluotta, dahje suvde primitiiva prámáiguin. Dál suvdet militearprámáiguin buot guhkebus1 gaskkaid. Dan dihte eai masso nu olu bohccot johtimiid vuolde. Muhto nuppe dáfus s1addet boazoeaiggádat geat prámáin suvdet, eambbo c1adnon áigái. Sii fertejit ollet s1ihttojuvvon áigái suvdinbáikái. Jus eai olle dassoz1ii, dagaha dat váttisvuod1aid earáide geat seammá prámáin galget suvdit, ja de sáhttet soahpameahttunvuod1at bohciidit. Dát dilálas1vuod1at dagahit ahte boazoeaiggádat eai ábut seammaládje johtit dálkki ja guohtuma mielde go ovdal. Jus siivu ja dálki lea heittot, váibet sihke olbmot ja bohccot. Lágas, earenoamáz1it boazodoallolágas, ja lágas stáhta matrikulerekeahtes eatnama birra, lea boazodoalu johtolatgeinnodaga vuoigatvuohta nannejuvvon bures. Ártan dása lea ee. ahte boazoeaiggádat fertejit beassat johtit bohccuiguin jus galget sáhttit geavahit guohtumiid. Muhtomin fertejit johtit gárz1z1es báikkiid c1ad1a ja giliid c1ad1a. Jus gárz1z1es geinnodat dahppojuvvo, sáhttá dagahit ahte guohtuneatnamiid ferte hilgut. Dákkár johtolatgeinnodagaid sihkkarastin lea s1addan earenoamás1 deat1alaz1z1an go ies1gud1etlágan huksehusat leat lassánan. Go prámáin galgá suvdit bohccuid nuriid rastá, leat earenoamás1 gáibádusat johtolatgeinnodagaide ja suvdinbáikkiide: 1 bodni ja rávdnji ferte leahket dakkár ahte prámáin sáhttá boahtit buotlágan dálkkis, 1 boazoeaiggádat fertejit sihkkarit diehtit ahte oz1z1ot bohccuid gárdái631 vaikko movt livc1c1iii, 1 ferte leahket buorre sadji vuordingárdái, 1 ferte leahket guohtun lahka vuordingárddi jus suvdin man1n1ona. Lea nu ahte unnit duohtadeamit mat olggobealolbmuid mielas orrot smávvát ja vigiheamit, sáhttet gárz1z1idit johtolatgeinnodaga ja dagahit johtima váddáseabbon. Earenoamáz1it dakkár guovlluin gos geinnodagat leat c1oahkkebáikkiid lahká, sáhttet bohciidit soahpameahttunvuod1at eará geavaheddjiiguin. Sáhttá leahket soahpameahttunvuohta bartta dahje gilvineatnama dihte mii lea geinnodagas. Leat earenoamás1 unnán soahpameahttunvuod1at johtolagaid ja gávnnadanbáikkiid logu ektui. Muhto dat mat leat, dávjá stuoriduvvojit ja olmmos1 oaz1z1u dakkár gova ahte riiddut leat dábálac1c1at. Bihtás boazoguohtuma birra c1állojuvvo ahte beare c1oahkke johtin sáhttá lasihit boazodávddaid. Dákkár dilálas1vuod1at dahket ahte boazodollui s1addá deat1alas1 doalahit nu mán1ga hearbevári632 johtolatgeinnodaga go vejolas1. Eará ás1s1it mat c1ujuhit seammá guvlui, leat dálke- ja siivodilálas1vuod1at. Eai buot geinnodagaid sáhte buot dilálas1vuod1ain geavahit. Man1n1i gid1a sáhttá omd. leahket veadjemeahttun c1uovvut muhtun geinnodaga guohtuma dihte. Juohke orohaga beaivválas1 doaimmas geavahuvvojit johtolat- ja vuojehangeinnodagat mat leat dárbbas1lac1c1at go galgá geavahit guohtuma ja bargat bohccuiguin. Jus guohtunresurssaid galgá boahtteáiggis maid geavahit, ferte boazodoallu geavahit boares johtolatgeinnodagaid ja váldit od1d1asiid atnui. Jus dát dilli c1avgejuvvo, máksá dat ahte guohtunresurssaid geavaheapmi maid gárz1z1iduvvo. 2.5.3 Guod1oheapmi Dán jahkec1uod1is lea boazoealáhus rievdan oba olu. Earenoamáz1it lea dilli 1950 rájes rievdan go viesut bohte god1iid sadjái ja muohtaskohter hearggi sadjái. Dát lea váikkuhan sihke boazodoallobearras1ii ja bohccuide. Dalle go bearras1at orro god1iin ja c1uvvodedje ealuid, ledje bohccot birrajagi geahc1u vuolde. Muhto maiddái dalle ledje erohusat orohagaid gaskkas ja siiddaid gaskkas. Muhtumat omd. guod1ohedje olles ealu gid1d1at, ja muhtumat fas diktet áldoealu veaiddalassan ja guod1ohedje varrásiid máid rátke áldduin, ovdal go luite. Ovdalas1 boazodoalus ledje olu eambbo varrásat go dál. Njuovvanboazun ledje eanas rávis varrásat, ja dasto dárbbas1ii juohke bearas1 vel 30-40 hearggi. Dasa lassin gehc1c1e oallugat dáloniid herggiid geasset. Gid1d1at ja geasset leat ovddemustá varrásat mat bohtet gittiide ja dagahit váttisvuod1aid. Go varrásiid doalahedje sierra, dahke dan maiddái vai eai billistan gittiid. Vaikko siiddain ledje erohusat bargovuogis ovdalas1 áigge, de lei man1imus soad1i rádjái dábálas1 bohc1it áldduid c1akc1at. Dalle ferteje olles ealu guod1ohit c1ad1at. Boarráset boazosápmelac1c1at muitalit iez1aset bohc1án áldduid gitta juovllaid rádjái. Dálvet guod1ohedje olles ealu god1iid lahka. Bohcco lodjivuohta boahtá das man olu ja mainna lágiin bohccuin bargá. Bohcco luondu maid váikkuha dása. Go c1ehpet vállje ealihanbohccuid ja olu daiguin bargá, de oaz1z1u lojes bohccuid maiguin lea álki bargat. Bohccot mat leat olu veaiddalis, goddiluvvet ja daiguin s1addá lossat bargat. Bohccot sáhttet maid beare lodjin s1addat. Daid s1addá váttis vuojehit ja s1addá lossat bargat daiguin. Ferte ies1 gávnnahit gaskameari. Ássanmálle rievdan lea váikkuhan sihke olbmuide ja bohccuide. Dolos1 eallinvuogis lei bearras1iin eambbo dahkamus1 bohccuiguin birrajagi. Eallu ja olbmot gulle oktii. Bohccuid guod1ohedje eambbo ja ledje bid1gejuvvon smávit c1orragiidda. Dál lea unnit oktavuohta bohccuin ja olbmuin. Eai olbmot dovdda bohccuid s1at nu go ovdal, eai ge bohccot leat s1at nu lojit go ovdal. Otna boazodoallu lea eará dilálas1vuod1as go ovdal soad1i boazodoallu, muhto dál maid leat stuora erohusat siiddaid gaskkas ja orohagaid gaskkas. Dálvet gal leat eanas Finnmárkku ealut c1oahkis ja measta beaivválac1c1at vudjet ealu. Muhto go eallu olle gid1d1a/geasseorohahkii, de gal leat stuora erohusat. Muhtumat dus1s1e luitet ealu orohahkii. Dalle ii sáhte eará go guod1ohemiin hehttet bohccuid boahtimis gittiid billistit. Earát ges rátket varrásiid sierra ja doalahit daid váris, go earenoamáz1it varrásat leat muoseheamit gid1d1at. Muhtumat guod1ohit áldduid gid1a miehtá. Vaikko varrásiid ii leat rátkán sierra, de dat goitge dábálac1c1at sierranit áldduin ja mannet, go besset. Nu go namuhuvvon, de leat olu unnit varrásat ealus dál go ovdal. Dan dihte leat unnit váttisvuod1at varrásiiguin dál go ovdal, vaikko leat ge eambbo veaiddalis dál. Man1n1el go guottet nohká geassemánu 20. b. birrasiid, leat bohccot oalle veaiddalis eanas orohagain dassoz1ii go mearkun álgá. Muhtumat merkejit ovdal luitet ealu veaiddalassii. Muhtumat namuhit ahte eai buot boazoeaiggádat leat seammá c1eahpit doalahit bohccuideaset lobálas1 eatnamiin. C1akc1amánu loahpas dassoz1ii go rátkkas1it, leat eanas siiddat johtime. Vaikko muhtun c1orragat gal sáhttet mannát viidát, de goitge dábálac1c1at c1ad1at guod1ohit. Dán áigodagas barget muhtun orohagat olu bohccuideasetguin. Stuora masttadeamit ja rátkkas1eamit mat dasto dávjá s1addet c1akc1at, c1uhcet garrasit bohccui ja dat ii leat buorre (geahc1a kap. 2.6.1). 1933 Boazodoallolágas ledje dakkár mearrádusat máid sáhtii dulkot dainna lágiin ahte bohccuid galggai álo guod1ohit. Od1d1a teknihkalas1 veahkkeneavvut, buoret birgejupmi, orrundili rievdamat, skuvlavázzin, servvodateallimii searvan jna., dagahedje ahte lága mearrádus ii soahpan dálá dilálas1vuhtii. 1978 Boazodoallolága 20. §:s ii leat dakkár gáibádus ahte álohii galgá guod1ohit ealu. 20. § vuosttas1 oasis c1uoz1z1u: "Juohke boazoeaiggat lea geatnegas fuolahit ahte su bohccot leat albma geahc1u vuolde ja ahte bohccot leat dohkalas1 lojit. Earenoamaz1it lea su geatnegasvuohta ahte bohccot dollojit siskkabealde daid duovdagiid (dan orohaga) gos dat lobalac1c1at sáhttet leat". Boazoeaiggáda guod1ohangeaskku mearrádusat leat duppalit ákkastuvvon. Vuosttaz1ettiin lea fágadohkálas1 ja ortnet mielde boazodoallu dárbbas1las1 sihke orohaga eará boazoeaiggádiid ja ránnáorohagaid ektui. Dát lea maid dárbbas1las1 eará ealáhusaid ja beros1tumiid, ovddemustá eanandoalu dihte. Lea boazoeaiggáda iez1as beros1tupmi ahte son bargá dohkálac1c1at ja ortnega mielde. Jus son ii daga dan, de ii s1atta boazodoalu boad1us ge nu buorre. Dohkálas1 ja buori ortnega mielde boazodoalus s1addet unnit soahpameahttunvuod1at eará ealahusaiguin go boazodoalus mas ii leat buorre ortnet. Muhto ii vel áibbas buori ortnet mielde ja dohkálas1 boazodoaluin ge leat vejolas1 garvit buot soahpameahttunvuod1aid. Dása váikkuhit mán1ga eará ás1s1i. Lága guod1ohangeaskkus leat unnimustá golbma dulkoma: - Eiseválddiid dulkon, - fásta ássiid/báikki olbmuid dulkon, - boazoeaiggádiid dulkon. Eiseválddit dulkojit buorren, dohkálas1 boazodoallun dan mii dohkálas1 ekonomalas1 vuogi mielde bargojuvvo lága siskkobealde ja nu ahte unnimus lági mielde soahpameahttunvuod1at s1addet eará ealáhusaiguin. S1ibitdoalli dahje gilvvagárddi eaiggát fas dulkos1ii lága dainna lágiin ahte boazoeaiggádis lea geatnegasvuohta doalahit bohccuid eret gittiin ja giliin nu ahte eai billis maidege. Jus dán barget dohkálac1c1at, lea boazoeaiggát dahkan geatnegasvuod1as su oainnu mielde. Boazoeaiggát ges dulko guod1ohangeaskku dainna lágiin ahte bohcco galgá guod1ohit nu ahte dasa álo lea buorre guohtut, muosehuvakeahttá dahje masttakeahttá earáide. Ovdamearkka dihte sáhttá leahket buorre gid1d1aguohtun jur gilvojuvvon eatnama bálddas, mii ii leat áidojuvvon. Eará sajes orohagas lea heajos guohtun. Jus boazoeaiggát galggas1ii iez1as mielas buori boazodoalu doaimmahit dan gid1a, fertes1ii son geavahit dan buori guohtuma mii lea jur eanandoalli gieddeguoras. Dalle gal soames boazu bákkus manas1ii gieddái maid. Doppe lea varas ja ras1es ruonas rássi. Eanandoalli gal dáiddás1ii c1uoc1c1uhit ahte boazoeaiggát ii doahttal guod1ohangeaskkus ii ge doaimmat dohkálas1 boazodoalu. Sápmelac1c1a boazodoallu unnida su fuod1arvuod1u ja vahágahttá su ekonomalac1c1at. Boazoeaiggát fas dáiddás1ii c1uoc1c1uhit ahte son doaimmaha boazodoalu dohkálac1c1at dán dáfus. Jus son galggas1ii eará vuogi mielde bargat, vahágahttá dat su ekonomalac1c1at. Eanandoallit ja earát dadjet dávjá ahte boazoeaiggádat eai guod1ot bohccuideaset doarvái bures. Boazoeaiggádat seammá báikkis dadjet ges dávjá ahte jus sii earáládje galggas1e guod1ohit bohccuideaset, de dat c1uozás1ii bohccui. Eai ge sis leat doarvái olbmot ge guod1ohit dainna lágiin go báikki olbmot gáibidit. Oallugit dadjet ahte dus1s1e buoret áidedoallu sáhttá c1oavdit dáid váttisvuod1aid. 1984-1989 áigodagas lei vejolas1 oaz1z1ut doarjaga 50% áidegoluide Eanandoallos1iehtadusa ja Boazodoalls1iehtadusa bokte eastadit soahpameahttunvuod1aid. Goluid nuppi beali galge bealálac1c1at juogadit. Lei lossa ortnet mii ii báljo geavahuvvon. Go muhtumat oaivvildit ahte boazoeaiggádat eai s1at guod1ot bohccuideaset nu movt ovdal, de dáidá sis leat duohta. Boazodoalloealáhus lea rievdan servvodaga eará rievdamiid buohta. Dál lea ee. biila maid deat1alas1 guod1ohangaskaoapmin. 2.5.4 Ássanbáikkit Eanas Finnmárkku boazoeaiggádiin leat dál guokte ássanbáikki, dálveorohagas ja geasseorohagas. Dákko maid lea hui olu rievdan man1imus c1uod1i jagis. Guovdageainnu 146 boazodoallobearras1is orro dus1s1e 9 bearras1a dálveviesuin 1911:s, ja earát orro god1iin. Kárás1jogas ja Buolbmágis lei earaládje. Doppe orui 2/3 boazodoallobearras1iin dálveviesuin 1911:s juo (NOU 1978: 18 A s. 212). Eanemusat lea rievdan man1n1el 1945. Álggos ledje gárz1z1es, galbma dálveviesut. Dál leat eanas boazoeaiggádiin od1d1aáigásas1 dálveviesut ja sii ásset seammá buriin viesuin go álbmot mud1ui. Ovdal lei boazoeaiggádiin goahti doppe gos eallu lei. Galggai leahket buorre vuovdi god1iid lahka, dan dihte go manai olu boaldámus1. Lei dábálas1 sirdit god1iid 3-4 geardde dálvvis. Dálvegoad1ástallamiin633 geavahuvvui vuovdi garrasit ja dat doalahii ahte ii vuovdiluvvan. Dál c1ujuhuvvo ahte vuovdi suohku hui olu muhtun sajiid ja unnida guohtuma dan dihte go vuovdái dávjá s1addá ceavvi634. Lea vejolas1 ahte garra muorrac1uohppan váikkuhii guohtumii (geahc1a kap. 2.5.7). Go goad1ástalle ja c1uvvodedje ealu dálvet, elle bearras1at hui lahkalaga bohccuiguin. Go olbmot ássagohte dálveviesuin, de sii c1adnojuvvojedje eambbo ovttahat báikái. Vuosttas1 dálveviesuid gal huksejedje eanas smávva giláz1iidda dálveorohahkii duoddarii. Muhto dad1istaga huksegohte dálveviesuid eambbo c1oahkkebáikkiide. Dát boahtá earenoamáz1it das go ealáhusas dál leat mohtorvuojánat. Muohtaskohter dahká ahte boazoeaiggát ja guod1oheaddji álkit beassá ealu lusa. Mátki mainna herggiin ádjánedje guokte beaivvi ovdal, ii ájit skohteriin go guokte diimmu. Dál lea boares dálveviessu duoddaris s1addan guod1ohanbartan. Dán áigge orrot hui unnán lávus dálvet guod1ohettiin. Mekaniseren lea dagahan ahte boazoeaiggát sáhttá orrut guovddás1báikkis ja goitge dohkálac1c1at guod1ohit ealu mii lea mán1ga beanagullama duohken. Maiddái geasseorohagaid dáfus lea olu rievdan. Dál orrot eanas boazoeaiggádat geasseviesuin, eará viesuid dahje luotta lahka. Muhtumat orrot lávuin luoddaguoras. Hárváin lea geasseviessu guohtunbáikkis, doppe gos ii leat biilaluodda. Man1imus soad1i rádjái lei dábálas1 ahte boazosápmelac1c1at orro váris gos sis ledje fásta geassebáikkit guohtunguovllu guovddáz1is, gos orro god1iin. Dát orrunbáikkit ledje dávjá jávre- dahje johgáttiin gos vuos1s1anguoli oz1z1o. Gid1d1ajohtima vuolde orro bearras1at guotteteatnamis ja c1akc1ajohtima vuolde fas orro c1akc1aguohtuneatnamis. Orruma guhkkodat veahá rievddadii jagis jahkái. Muhtun jagiid sáhtte 2 mánu orrut doppe. Olu boazosápmelac1c1ain ledje gáiccat dahje sávzzat máid bohc1e, vai bearras1at oz1z1o mielkki geasset. Muhtumat eaiggádus1s1e s1ibihiid iez1a, ja muhtumat fas láigohedje daid báikki olbmuin. Muhto goappes1 dilálas1vuod1ain bibme báikki olbmot daid dálvvi. Dát s1ibitdoallu gal nogai go bearras1at ássagohte luottaid ja eará huksehusaid lahka. Ii dáidde leamas1 dákkár s1ibitdoallu s1at man1n1el 1950 (geahc1a kap. 2.5.14). 2.5.5 Boazodoallorusttegat Vuopmaniid635 ja bivdorusttegiid dovdat goddebivddu rájes juo. Dál gávdnojit dakkár rusttegat dolos1áiggi bázahussan. Gead1ggis dahkkon áiddiid lea álki dovdat. Muoras dahkkon vuopmanat vuovdeguovlluin gal leat jávkan. Dolos1 áigge geavahedje áiderusttegiid dus1s1e earenoamás1 doaimmaide. Sáhtte leahket oanehis gead1geáiddit baskkes guji rastá, mat cagge bohccuid. Dat lei dálá áiddiid álgu. Dahje sáhtte leahket vuovdeáiddit. Njárggaz1at ja njárggat ledje maid ávkin boazobarggus. Sáhtii dus1s1e vuojehit bohccuid njárgii ja bidjat beatnagiid dahje eará dohko mat hehttejit bohccuid boahtimis eret. Njárggaz1iid gal geavahit ain dál boazobarggu oktavuod1as, muhto dál bidjet dávjá áiddi vel rastá vai bohccot bissot doppe. Dakkár guovlluin gos leat várit ja jasat, orrot bohccot jasas báhkka geassebeivviid. Dan maid geavahedje bohcco merkedettiin. Lea ain nu ahte lojes ealu ii dárbbas1 áiddiin doalahit c1oahkis. Boarráset boazoeaiggádat muitalit ahte man1imus soad1i rádjái (1945) eai goasse geavahan áiddiid boazobarggus. Ealut ledje nu lojit ahte sii dus1s1e c1ohkkejedje ja merko, rátkkas1edje ja bohc1e. Ealut s1adde lojit go eanas boazoeaiggádat orro olles bearras1iiguin ealu luhtte. Ledje c1orasiiddat ráddjejuvvon guovlluin ja bohccot ledje birrajagi geahc1u vuolde. Go boazodoallu rievddai, s1adde stuorit ealut mat guhtot viidábut. Go eai guod1ot s1at nu olu, mannet bohccot iez1a dálkki, rásiid ja guobbariid mielde ja bahábut mannet olggobeallái dan orohaga/guovllu gosa gullet. Dál leat áiddit maiguin doalahit ealuid c1oahkis orogaha/guovllu siskkobealde. Eat died1e goas vuosttas1 áiddit bohte, muhto diehtit ahte 1858:s áido vuosttas1 stuorit áiddi Nuorta-Finnmárkui (dan áiddi mii lea Skiippagura ja Várjjatvuonbad1a gaskkas). Áidi lei Norgga ja Suoma 1852 rádjedahppama váikkuhussan ja galggai caggat bohccuid mannamis ráji rastá. Dán áiddi huksii stáhta. 1925:s ja 1933:s áido Návuona ja Ráissa geasse- ja c1akc1aeatnamiid gaskka. Vuosttas1 áiddit ledje primitiiva áiddit, mat ledje luonddu oziin gitta. Easkka man1n1el 1950 áidugohte duod1as. 1960- ja 1970-jagiid áido maid olu geasseorohagain. Áiddit leat s1addan nannoseappot. Dál áidot bihkkaduvvon636 stoalppuiguin ja 6-7 gassa fadnistrán1ggaiguin637 dahje nehtiin (geahc1a kap. 2.5.7). Finnmárkku guovtti boazodoalloguovllu kárttat c1ájehit ahte 1980-jagiin ledje áiddit ruossut rássut geasse- ja c1akc1aorohagain. Áiddiin lea ávki boazodollui, muhto dain leat mat heajut bealit. Áiddiid buorit bealit leat ahte dat - unnidit guod1oheami, - hehttejit bohccuid guohtumis eatnamiin gos eai galgga leahket (c1akc1a- ja dálveorohagain), - hehttejit masttademiid. Áiddiid heajut bealit leat ahte - dagahit ahte áideguora, gosa c1oahkkanit bohccot, c1ilviluvvá, - eaiggádat unnán guod1ohit bohccuid (luhttet beare olu áidái), - njoammudávddat c1oahkkanit eatnamii áidegurrii gosa bohccot báhkkejit, - áiddit c1uhcet eará elliide ja lottiide. 1933 boazodoallolága 37. §:s daddjo c1ielgasit ahte dákkar áiddiid ii oac1c1o cegget Gonagasa lobi haga. Olu daidda áiddiide máid Finnmárkkus áido ovdal 1960, ii leat ohccojuvvon makkárge lohpi, nu go lágas lei mearriduvvon. Easkka go doarjaga sáhtte oaz1z1ut dákkár áiddiide, s1attai dábálaz1z1an ohcat lobi. Muhto maiddái man1n1el leat huksejuvvon lobihis áiddit. Eanas boares áiddiide lea dál, easkka man1n1el, Eananvuovdinkantuvra addán almmolas1 lobi. Muhto gávdnojit ovdamearkkat dasa ahte eiseválddit leat gáibidan gaikut áiddiid, muhto dat eai leat almmotge gaikojuvvon. Dat leat dakkár áiddit maid geaz1il ies1gud1et siiddat riidalit, ja áiddit mat leat geasseatnui áidojuvvon c1akc1aorohagaide. 1980-jagiid loahpas ráhkaduvvui áideplána Oarje-Finnmárkku oktasas1orohagaide, ovddemustá gid1d1a- ja c1akc1aorohahkii, mii juohká eatnama oaiveguovlluide mat fas leat juhkkojuvvon unnit guovlun geasseorohagaide dahje siiddaide. Eaktun lea ahte buot boares áiddit mat eai leat plánas mielde, galget gaikojuvvot. Plánas leat c1ad1ahan osiid ja od1d1a áidunbargu jotkojuvvo. Boazodoalu siskkobealde lea nággu dáinna plánain. Luonddusuodjaleaddjit leat maid garrasit vuosttaldan dan. Plána vuosttaldeaddjit oaivvildit ee. ahte - muhtunráje boares áiddit gaikojuvvojit, muhto bohtet unnimustá liikká olu sadjái, - áiddit dagahit garraset eanangeavaheami ja viiddis guovllut gurbet, - áiddit eai dáidde unnidit meahccemohtorfievrruid geavaheami, - lea hui divrras áidut ja áidedivodeapmi s1addá lossadin boahtteáiggis. Juohke doalu investerengolut leat unnimusat 120 000 kr. ja dás 10-15 % boahtá lassin divodeapmái juohke jagi, - ii c1oavdde Finnmárkku oaiveváttisvuod1a, beare alla boazologu, bohccuid áidumiin. Gaskaboddosas1 áiddiid mat galget ceaggát vuollel jagi, sáhttá áidut Gonagasa (Eanandoallodepartementta) lobi haga. Muhtun guovlluin lea s1addan dábálaz1z1an geavahit gehppes nylonáiddiid muhtun áigodagaid, ovdamearkka dihte gid1d1at. Dát sáhttet dagahit soahpameahttunvuod1aid siiddaid gaskii. Olu boazoeaiggádat oaivvildit ahte lea dárbbas1las1 muddet gaskaboddosas1 áiddiid geavaheami. 1978 boazodoallolágas ja dan njuolggadusain leat c1ielga mearrádusat movt galgá meannudit áidunohcamiid. Go ealut eai leat s1at nu lojit go ovdal, de dárbbas1uvvojit mearkungárddit638 geasset. Eanas orohagat leat man1n1el man1imus soad1i ceggen mán1ggaid bistevas1 ja gaskaboddosas1 gárddiid. Dáidda lea seammá láhkavuod1d1u go áiddiide. Ovdalas1 áigge rátkkas1edje rátkkagárddiid639 haga. Muhto go geasseealut sturro ja olu masttadeamit s1adde earenoamáz1it c1akc1at, ceggejedje 1950 man1n1el mán1ggaid stuora rátkkagárddiid guovddás1 báikkiide dálverátkamiidda jna. Eanas dáid rusttegiid lea stáhta ceggen ja divodan. 1950 rádjái njuvve bohccuid eanas dálvet ja sierra njuovvanrusttegiid dahje gárddiid haga. Man1n1el 1950-jagiid gaskkamutto go huksejedje guovddás1 njuovvanrusttegiid Sis-Finnmárkui, dárbbas1ii boazodollui maid dad1istaga eambbo gárddiid gos njuovvanbohccuid gesse. Dan dihte go háliidit vuovdit eanas ovdal ragaha (sullii c1akc1amánu 20. b.), leat ráhkadan gárddiid gos gesset njuovvanbohccuid ja meahccenjuovvanrusttegiid, dahje huksehusaid gos biilii bidjá bohccuid ja doalvu guovddás1 njuovahahkii. Dákkár rusttegat fertejit leahkit biilaluotta lahka dahje galgá sáhttit biilaluotta ráhkadit dohko. Dát eavttut oktan dainna ahte galgá leahket vejolas1 vuojehit bohccuid gárddiide ja c1uovvut daid mearrádusaid máid s1ibitdoaktárat ja eiseválddit mearridit, dahket váttisin gávdnat vuogas báikkiid nu ahte ii s1atta soahpameahttunvuohta eará beros1tumiiguin. 1978 boazodoallolága 12. §:s lea c1állojuvvon makkár eavttuiguin boazoeaiggádiin lea vuoigatvuohta hukset dákkár gárddiid. Alimusrievtti duomus golggotmánu 25. b. 1979 (Rt 1979 s 1283) huksejuvvon rátkkagárddi birra jna. Gávuonas Álttás, mearriduvvui ahte boazoeaiggát ii sáhte hukset gárddiid Gonagasa lobi haga ja árvvos1tallama haga mii lea mearriduvvon boazodoallolága 12. §:s. Boazodoallu c1uoc1c1uhii ahte sis lei vuoigatvuohta hukset gárddi guovllu dolos1 áiggi rájes geavaheami bokte. Dát gárdi lei priváhta eatnama nalde. Man1imus jagiid lea bohciidan dárbu suvdingárddiide640 go bohccuid leat prámáin suvdigoahtán. Dákkár rusttegiidda leat earenoamás1 gáibádusat (geahc1a kap. 2.5.2), ja dagahit ahte jod1ánit s1addet soahpameahttunvuod1at geavaheddjiid beros1tumiiguin, omd. eanandoaluin ja luoddaráigge vánddardeddjiiguin. Nu go ovdalis namuhuvvon, lei 1950 birrasiidda dábálas1 god1iin orrut bohccuid guod1ohettiin. Sihke dálveorohagain ja earenoamáz1it geasseorohagain geavahit lávuid ain dál, muhto guod1ohanbarttat641 leat dad1istaga s1addan eambbo dábálaz1z1an, earenoamáz1it dálveorohagain. Muhtomin lea orohat mii eaiggádus1s1á guod1ohanbarttaid, muhto Finnmárkkus lea dábálac1c1amus ahte boazoeaiggát eaiggádus1s1a bartta. Boazodoalus lea boazodoallolága mielde vuoigatvuohta hukset rusttegiid eiseválddiid dohkkehemiin. Boarráset boazodoalus, ovdal 1945, ledje boazodoalu rusttegat unnit eai ge c1uohcan eará beros1tumiide. Dan dihte eai báljo dárbbas1uvvon njuolggadusat. 1933 boazodoallolágas ledje mearrádusat dán birra, muhto daid unnán c1uvvo. Boazodoallit oaivvildedje alddiineaset leahket c1ielga vuoigatvuod1a hukset daid rusttegiid máid dárbbas1edje iez1aset boazodollui. Mannolat soad1i man1n1el, go bohte áiddit ja eará rusttegat, c1uz1ii garraseappot eará guovllugeavaheapmái, ja bohciidedje soahpameahttunvuod1at sihke siiddaid gaskii ja eará beros1tumiiguin. Dálá dilis lea boazodoalus vuoigatvuohta hukset dárbbas1las1 rusttegiid eiseválddiid lobiin. Ovdal go dákkár lohpi addo, galget guoskevas1 bealit beassat cealkámus1aid buktit. 1950-jagiid rájes lea leamas1 dábálas1 ahte boazodoallu oaz1z1u stáhtadoarjaga hukset muhtun rusttegiid, muhto eai lean c1ielga njuolggadusat dása. Dan dihte ledje juolludeamit veahá soaitimis. Dát njuolggadusat leat mearriduvvon stáhta ja Norgga Boazosápmelac1c1aid Riikkasearvvi s1iehtadallamiid vuod1ul. 2.5.6 Hearggit ja mekaniseren 1960-jagiid álggus geavahedje boazodoalus dus1s1e herggiid fievrun. Dasa lassin go boazodoallit iez1a vudje herggiiguin, sáhtostalle olu boazoeaiggádat, earenoamáz1it ovdal 1945, gávpeolbmáid ja earáid dálvet. Dalle lei heargi almmá makkárge buohtastahttimiin, deat1aleamos "fievru" Sis-Finnmárkkus. Geasset ledje boazoeaiggádiin noad1d1ehearggit. Geasseorohahkii jod1idettiin ledje juohke bearras1is guhkes heargeráiddut. Daiguin fievrrededje buot gálvvu máid geasseorohagas dárbbas1edje. Go biilaluottat bohte Sis-Finnmárkui, gilvalis1god1ii biila herggiin, ja vuittii. Bearras1at johtet dál biillain gaskal dálve- ja geasseorohagaid. Mannolat lea dagahan ahte biila lea s1addan dárbbas1las1 doallobierggasin buot boazoeaiggádiidda. Go muohtaskohter bod1ii 1960-jagiid álggus, rievdadii dat maid boazoeaiggáda dili hui olu. Eai leat s1at nu guhkes gaskkat duoddaris. Boazobargi sáhttá dábálac1c1at orrut guovddás1báikkis bearras1a luhtte ja seammás vuodjit ealu duoddaris. Dál lea muohtaskohter boazodoalu deat1alac1c1amus doallobierggas. Geasset ledje ja leat juolggit boazoeaiggádiid deat1alac1c1amus "fievrun" váris, muhto maiddái dákko leat mekaniserejuvvon fievrrut boahtán. Mohtorsihkkelat ja eará smávva meahccefievrrut leat heivvolas1 orohagain s1addan áibbas dábálaz1z1an. Geavahit mohtorfievrruid sihke fievrun ja c1ohkkema ja vuojeheami oktavuod1as. Traktorat ja meahccebiillat leat eambbo váldon atnui bievlafievrun váris. Lassáneaddji bievlavuodjin lea olu billistan eatnamiid ja guohtumiid. Muhtumat geavahit maid girdi fievrun. 1980-jagiin lea helikopter dad1istaga eambbo geavahuvvon c1ohkkemii. Muhtun boazoeaiggádat leat iez1a háhkan alcceseaset helikopteriid. Ealáhusa mekaniseremii ja mohtorfievrruid geavaheapmái leat ies1gud1etlágan oainnut. 1977 mohtorjohtolatlágas addo lohpi vuodjit muohtaskohteriin ealáhusa doaimmaid oktavuod1as. Láhka ii atte Eanandoallodepartementta dulkoma mielde bievlavuodjinlobi. Nuppi dáfus ii leat gielddus c1ad1ahuvvon. Sii geat bealus1tit bievlavuodjima, lohket fievrruid dárbbas1laz1z1an ja buorre ávkin. Sii dadjet ahte boazoealáhusas galgá leahket seammá vuoigatvuohta go eará ealáhusain mekaniseret ja buoridit ealáhusa. Dás c1ujuhuvvo maid ahte fievrrut leat dábálac1c1at (vrd. 10. § 3. c1uoggá 1978 boazodoallolágas) ealáhusas ja dalle ii leat geavaheapmi meahcce- ja c1ázádagaid mohtorjohtolaga mearrádusaid vuostá. Ealáhusa mohtorfievrruid geavaheami vuosttaldeaddjit oaivvildit ee. ahte - dat eai leat dábálac1c1at lága mielde, - dat billistit s1attuid go vudjet guohtuneatnamiin, - dat leat beare garrasat bohccuide, - dat muosehuhttet luonddu, - dat billistit boares boazodoallokultuvrra, - dat váldet bargosajiid ealáhusas. Dálá goluin leat vuodjingolut ealáhusa stuorimus gollun. Boazodoalu 1991 ollislas1 rehketdoallu c1ájeha ahte dat dahket sullii 60% goluin. Ealáhusa mekaniseren lea dagahan stuorit ruhtadárbbu go ovdal, ja nappo njuvvet eambbo bohccuid. Stuora heargec1ora mearkkas1ii unnit ealu ja unnit ruhtadietnasa. Stuora oassi das máid guohtuneatnamat adde, manai ovdal njuolga fievrrideapmái, herggiide. Dál gollá eambbo teknihkalas1 veahkkeneavvuide go máid biergobuktagiin dine dan dihte go leat unnán dahje eai oba ge, hearggit. Nu manná biergobuvtta olggobeallái ealáhusa ja orohaga. 2.5.7 Muorraávdnasiid geavaheapmi Nu guhká go boazodoallu lea leamas1, lea dat váldán dan máid dárbbas1ii luonddus. Dat ledje ávdnasat veahkkeneavvuide, dujiide, gámmiide, god1iide jna. Dolos1 áigge ii jurddas1an oktage lobálas1vuod1a birra, dat lei oassin eallinvuogis. 1693 vuovdegeavaheami njuolggadusat ja mearrádusat váikkuhedje unnán dahje eai oba ge, boazodoalu vuovdegeavaheapmái. Easkka 1800-logu loahpas bohte njuolggadusat mat guske boazodoalu vuovdegeavaheapmái. Manai olu muorra dalle go boazosápmelac1c1at orro god1iin, nu go namuhuvvon ovdalis (geahc1a kap. 2.5.4). Go ledje loaktán muoraid ovtta sajis, de sirde goad1i. Dan dahke 3-4 geardde dálvvis. Geasset lei goahti dábálac1c1at dakkár guovllus gos lei vuovdi. Go goad1it ledje badjosis, ledje skierrit deat1alas1 boaldámus1s1an. Maiddái eará ulbmiliidda, earenoamáz1it áiddiide, manai olu vuovdi. Vuosttas1 áiddiide máid áido, lei dábálas1 c1uollat stoalppuid. Man1n1el s1attai dad1istaga eambbo dábálas1 oastit nannoset ja bihkkaduvvon ávdnasiid. Seammaládje lei maid gárddiiguin. Sihke 1933 boazodoallolágas ja 1978 boazodoallolágas mearriduvvui ahte boazodoalus, muhtun eavttuiguin (geahc1a 13. § 1978 lágas) lei vuoigatvuohta c1uollat muorraávdnasiid boaldámus1s1an, gámmiide, lávvomuorran, gárddiide jna. Priváhta eatnamis galgá láhkamearrádusaid mielde máksit c1ullon muoraid ovddas go eananeaiggát gáibida dan. Boazosápmelac1c1ain lea dábálas1 oaidnun ahte sis lea vuoigatvuohta váldit dárbbas1las1 muorraávdnasiid, nu go álo leat dahkan, vaikko mii c1uc1c1os1ii lágas. Boazodoallit muitalit ahte hárve mákset muoraid ovddas máid c1ullet priváhta eatnamis. Boazodoalu oaidnu dása orru leamen c1ielggas; mis lea vuoigatvuohta dása, ii ge galgga máksojuvvot dan ovddas. Nuppe dáfus lea eanas boazoeaiggádiin dakkár c1ielga oaidnu vuovdegeavaheapmái ahte vuovddi galgá suodjalit, mud1ui billista luonddu ja boahtteáiggi vuod1u. 2.5.8 Bivdu/meahcásteapmi Boazodoallu lea, nu movt ovdal namuhuvvon, bivdoservvodagas vuolgán. Dan dihte lea doloz1a rájes bivdu ja meahcásteapmi leamas1 oassin ealáhusas. Died1usge lea rievddadan man olu leat bivdán ja meahcástan dan mielde gos juohke siida lei. Deat1alepmosin man1imus c1uohtejagis leat leamas1 rievssahat. Muhtun riebana ja njoammila leat maid bivdán. Ealggat gal leat ovdal leamas1 unnán. Ii lean dus1s1e dat man álki lei oaz1z1ut meahcceelliid, mii mearridii bivde go olbmot vai eai. Sii geain ledje unnán bohccot, bivde dávjá garraseappot go sii geain lei stuora eallu. Go boazosápmelac1c1at 1900-logu vuosttas1 oasis bohte dálveorohahkii ja eallu bisanii dohko, oz1z1o guod1oheaddjit ja bearras1at buoret asttu, ja de bivdigohte rievssahiid. Gielaid bidje sihke dohko gos dálvegoahti lei ja gos eallu lei. Bivdu rievddadii jagis jahkái rievssathivvodaga mielde. Buriid dálvviid sáhtii okta olmmos1 álkit bivdit 1000 rievssaha. Dán bivddu mávssolas1vuod1a olu boazoeaiggádiidda oaidnit das go siiddat muhtomin johte guovlluide gos dan dálvvi ledje rievssahat. Dás sáhttit ee. namuhit ovtta siidda mas dábálac1c1at lei dálveorohat Suoma ráji láhká, lulábealde Guovdageainnu girkobáikki, mii muhtun jagiid soahtegaskaáiggi manai 5-6 beanagullama nuorttas Njullos1joga guvlui, rievssahiid bivdit. Lei dábálas1 ahte buohkat bearras1is bivde rievssahiid. Visot rievssahiid vuvde ja oz1z1o rud1a. Lei dábálas1 c1ohkket dan máid ledje bivdán ja gid1asdálvvi doalvut boalvárii dahje márkanii vuovdima váste. Guovdageainnus lei dábálas1 heargeráidduin rievssahiid doalvut Áltái ja vuovdit doppe márkaniin. Guovdageainguovllus dolvo maid muhtun ráje rievssahiid Supmii ja Rut1t1ii. Dakkár boazoeaiggát geas ledje unnán bohccot, sáhtii buriid rievssatjagiid bivdit nu olu rievssahiid ahte stuoridii ealu dainna lágiin. Rievssatbivdu lei died1usge mávssolac1c1amus dakkár boazoeaiggádiidda geain ledje unnán bohccot. Man1n1el man1imus soad1i (1945), go oaz1z1ugohte buoret hatti bohccobierggus, unnugod1ii rievssatbivdu, muhto maiddái daid vuosttas1 jagiid man1n1el soad1i lei rievssatbivdu mávssolas1. Dál dus1s1e muhtun boazoeaiggát bivdá rievssahiid go lea buorre astu. Dad1imielde go boazoeaiggádat muitalit, leat áibbas unnán bissuin bivdán rievssahiid. Easkka man1imus jagiid leat muhtumat báhc1igoahtán veahá rievssahiid. Boazodoallit muitalit ahte sis ja dáloniin muhtun báikkiin doloz1a rájes lea bivdu leamas1 ealáhussan ja sis lea vuosttas1riekti dása ovdalii olggobealolbmuid. Dál leat olggobealolbmot geat bivdet eanas ja mearridit sin bivdoguovlluid642 badjel. 1978 boazodoallolágas leat mearrádusat bivddu ja meahcásteami birra (14. §). Go boazodoallit lobálac1c1at doaimmahit boazodoalu boazodoalloguovllus, lea sis vuoigatvuohta bivdit ja meahcástit stáhtaallmennegiin ja stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin ja gos lea boazodoallu, seammá eavttuiguin go dan suohkana, c1oahkkebáikki dahje gili fásta ássit, gos stáhta eanan dahje allmennet lea. Stáhta matrikulerejuvvon vuvddiin ja duottarbáikkiin boazodoalloguovllus lea boazoeaiggádis vuoigatvuohta bivdit ja meahcástit nu go doloz1a rájes lea leamas1. Dákkár bivddu ja meahcásteami ovddas mii lea boazodoallolága mielde, ii galgga máksit láiggu ii ge koartadivvaga (geahc1a maid kap. 2.2 ja kap. 3.4.7). 2.5.9 Guollebivdu Siseatnan guollebivddu vejolas1vuod1at leat rievddadan vel eambbo boazoorohagas boazoorohahkii go bivddu ja meahcásteami vejolas1vuod1at. Doloz1a rájes leat bivdán guliid doppe gos lei vejolas1vuohta. Olu ruovttudoaluin lea jávrreguolli leamas1 deat1alas1 oassin beaivválas1 biepmus. Boarráset boazoeaiggádat muitalit ahte guolásteapmi lei ovdal, gitta 1950-jagiid rádjái, olu deat1alac1c1at go dál. Boazosápmelac1c1at eai dábálac1c1at juon1astan dálveorohagain siseatnamis, muhto muhtomin lávejedje muhtun boazoeaiggádat soahtegaskaáiggi ja dan ovdal, juon1astit dáloniiguin veahkkálaga, dahje iez1a. Dalle atne guoli iez1aset ruovttudoalus dahje sáltejedje ja vuvde. Gid1d1ajohtima vuolde lea álo leamas1 dábálas1 juon1astit biebmolassin go buorre astu lei. Dat boazoeaiggádat geat ovdal man1imus soad1i orro váris olles geasi, orro dávjá dakkár báikkiin gos lei vejolas1 guoli bivdit. Guollebivdu lei dábálac1c1at boarrásiid, nissonolbmuid ja mánáid bargu. Ássanbáikki sajádaga mielde bivde guliid ruovttudollui, sálteguollin dálvái ja muhtomin maid gávpeguollin. Buriid guollejávregáttiin lei dávjá fanas ja doppe lei fierbmun deat1alac1c1amus. Rávdu ja dápmot ledje dábálac1c1amus guolles1lájat - geasseorohagas. Muhtun orohagaid nissonolbmot, mánát ja boarrásat orro gid1d1aeatnamis geasset ja bivde guliid ja dievdoolbmot ledje lagabus meara ealuin. Muhtun bearras1at bivde guliid jávrriin 6-7 beanagullama oarje-davábealde Guovdageainnu, dan botta go dievdoolbmot ledje Láhpi guovllus ealuin. Dákkár ovdamearkkat leat maid eará báikkiin Finnmárkkus. Dálvviguoli bivde c1akc1at siseatnamii jod1idettiin dahje viz1z1e dan dálvesiivvus man1n1el. Boazodoallobearras1at geain ii lean vejolas1vuohta dahje astu dálvviguoli bivdit, lonuhedje dávjá dálvviguoli biergguin dáloniin geat bivde jávrreguoli. 30 sálteguollekiluin lonuhedje ronu ja 60 kiluin sarvá. Sis-Finnmárkkus lonuhedje dávjá sáltec1uovz1z1ain. Boazodolliid jávrreguollebivdu geasseorohagas nogai dad1istaga go boazoeaiggádat heite orrumis váris geasset. Dál maid bivdet eatnasat veahá guoli johtima vuolde ja go leat váris, muhto hárvát bivdet dálvviguoli. Boazodoallit geat bivdet guoli, muitalit ahte ovdal soad1i ledje sii eanas iehc1aneaset bivdime iez1aset guovlluin. Eai goasse lean lustabivdit dain guovlluin. Muhto giliid lahka gal lei báikki olbmuin ealáhusbivdu seammá guovlluin. Dál leat duoddaris suohkadin olbmot geat bivdet buot jávrriin njukc1amánu/cuon1ománu rájes c1akc1amánnui ja lea veadjemeahttun ealáhusbivddu doaimmahit. Muohtaskohteriin leat oanehis gaskkat duoddaris. 1960-jagiid rájes leat guollebivdit lassánan hirbmosit. Boazoeaiggádat lohket meahcce- ja c1ázádagaid mohtorjohtolatlága unnán ávkkuhan dása, muhto miessemánu 5. b. rájes lea dilli buorránan. Dan beaivvi man1n1el lea áibbas gielddus vuodjit muohtaskohteriin, muhto eai buohkat doahttal dan gildosa. Boazodoallit muitalit muhtun guovlluin "traktorguollebivddu". Muhto "girdiguollebivdu" gal lea unnon man1n1el go od1d1a mohtorjohtolatláhka bod1ii. Dákkar guollebivddus geavahit meahccemohtorfievrruid dahje girdi bivdoneavvuid ja guliid fievrredit. Ovdalas1 áigge bivde boazodoallit unnán luosaid jogain dan dihte go luossa eanas manná vuolemussii c1ázádagain gos boazosápmelac1c1at eai dette leat. Muhtun báikkiin orru goitge leamas1 oalle olu luossabivdu. Boarráset johttisápmelac1c1at muitalit ahte sii firbmo vuos1s1anluosa go boazobarggus bohte luossajoga duohkái. Nubbi ártan dása go unnán bivde luosa, lea go luossajogat áigá bohte stáhta bearráigeahc1u vuollái. Sii geain lei láigolihttu643 luossajogaide, gilde boazosápmelac1c1aid bivdimis guoli doppe. Leat ovdamearkkat dasa ahte boazosápmelac1c1at beros1keahttá das almmotge leat veahá bivdán "lobihemet". Man1n1el go boazosápmelac1c1at heite orrumis váris geasset, leat sii eambbo bivdán luosaid muhtun jogain. Nu lea ee. Riehpponjogas Fálesnuoris (geahc1a kap. 7.6). Doppe leat boazoeaiggádat oz1z1on guollebivdokoarttaid nuvttá boazodoallolága mearrádusaid mielde. Muhto luossabivdu ii leat lahka ge nu mávssolas1 leamas1 boazodollui go siseatnan guollebivdu. Nuppe dáfus lohket boazoeaiggádat iez1aset geavahan dan riggodaga doloz1a rájes dalle go leat dárbbas1an. Dan dihte atnet sii alddiineaset vuoigatvuod1a luosa bivdit dalle go lea vejolas1vuohta dasa. Dat boazoeaiggádat geat fárrejit jur mearragáddái, bivdet dábálac1c1at borranguoli mearas. Ovdal ledje maid eambbo boazoeaiggádat geat geasset bivde mearaguoli vuovdima váste. Sihke 1933 boazodoallolágas ja 1978 boazodoallolágas leat mearrádusat boazoeaiggádiid guollebivddu birra. 1978 lágas (geahc1a kap. 2.2) celkojuvvo ee. ahte doaimmahettiin lobálas1 boazodoalu boazodoalloguovllus lea boazoeaiggádis vuoigatvuohta bivdit guoli stáhtaallmennegiin ja stáhta matrikulerekeahtes eatnamiin dan orohagas gos sus lea boazodoallu, seammá eavttuiguin go dan suohkana, c1oahkkebáikki dahje gili olbmuin gos allmennet dahje stáhtaeanan lea. Stáhta matrikulerejuvvon vuvddiin ja duottarbáikkiin boazodoalloguovlluid siskkobealde galget boazodoallit beassat bivdit nu go doloz1a rájes leat dahkan. Guollebivddu ovddas mii lea láhkamearrádusaid mielde, ii galgga máksit láiggu ii ge koartadivvaga. Boazodoallit s1addet dan bokte earenoamás1 dillái fásta ássiid ektui geat guliid bivdet ealáhusa váste jávrriin ja c1ázádagain (geahc1a maid kap. 3.4.8). 2.5.10 Muorjjit, luopmánat, s1attut jna. Doloz1a rájes leat muorjjit, luopmánat ja s1attut (juopmu644 ja stáloboska645) leamas1 deat1alas1 oassin boazodoallobearras1a beaivválas1 biepmus. Luopmánat leat álo leamas1 earenoamás1 mávssolac1c1at. Ovdal biilaáigge ja teknihkalas1 veahkkeneavvuid áigge lei dábálas1 ahte boazoeaiggádat lubmejedje ja murjejedje iez1aset atnui doppe gos ledje. Nappo oz1z1o buohkat, maiddái sii geat eai lean boazoeaiggádat, geavahit daid riggodagaid. Man1n1el go biila ja galmmihanteknihkka váldujuvvui atnui, s1attai dábálaz1z1an ahte boazoeaiggádat geat ledje mearragáttes, c1akc1ageasi vulge Sis-Finnmárkui lubmet dálvviluopmána. Boazoeaiggádat geat orrot luomejekkiid lahka, c1ogget dábálac1c1at gávpeluopmániid, seammaládje go fásta ássit. Go ruhtaruovttudoallu bod1ii boazoealáhussii, heite s1attuid geaveheames beaivválas1 biebmun. Luopmánat ja muorjjit gal leat ain oassin boazoeaiggádiid beaivválas1 biepmus. Boazodoallit leat daid buktagiid atnán oassin das máid luonddus sáhttá viez1z1at. Ferte maid dás namuhit ahte dát riggodagat leat eambbo mávssolac1c1at boazoeaiggádii geas unnán leat bohccot, go dakkárii geas stuora eallu lea. 2.5.11 Gámasuoidni Gámasuoidni lea mán1ggaid stuorit lukteguojaid646 seaguhus, ee. gámasuoinlukti. Goike, buorit gámasuoinnit leat leamas1 dárbbas1lac1c1at duoddaris. Boazosápmelac1c1at atnet gámasuoinni gápmagiin sihke dálvet ja geasset. Gámasuoinni c1uhppet vásedin suoidnejekkiin, s1luvget, goikadit ja fievrredit dálveorohahkii. Gámasuidnen lei nissonolbmuid bargu. Muhtun guovlluin lea unnán gámasuoidni ja leat heajos suidnenvejolas1vuod1at. Lei dábálas1 ahte sii geat iez1a eai suidnen, oste dahje lonuhedje gámasuoinni dálvebáikkis. Dát lonuhusgávpi dáidá leahket oalle dolos1. Boazoeaiggádat atnet gámasuidnema lunddolas1 riggodatgeavaheapmin mii gullá sin ealáhussii ja masa sis lea vuoigatvuohta. 2.5.12 Jeagelbordin Dalle go dálvet vudje herggiiguin ja geasehedje daiguin gálvvu, lei dárbbas1las1 bordit jeahkála geavahussii dakkár guovlluin gos eai lean jeageleatnamat gosa hearggi doalvu. Jeahkála mii galggai geavahuvvot dáinna lágiin, fertii c1oaltun bordit jeagelguovlluin ovdal go muohta bod1ii. Muhtun boazoeaiggádat borde jeahkála iez1a, muhto oallugat oste dahje lonuhedje jeahkála dáloniin geat borde daid vásedin guovlluin. Maiddái dál lea jeagil mávssolas1. Dat geavahuvvo ee. lassifuod1arin njuovvanbohccuide mat leat vuordingárddiin. Jeahkála geavahit maid go hárjehit bohcco heahtedilis bibmojuvvot fuod1d1ariin, dábálac1c1at jáfoseaguhusain647. 2.5.13 Duodji Doloz1a rájes leat boazosápmelac1c1at ferten viez1z1at eanas veahkkeneavvuid ja ruovttudoallobiergasiid luonddus. Dat ledje sihke reahkaávdnasat, lávvomuorat, goahteávdnasat ja ruovttudoallobiergasat. Dákkáriid lei vuoigatvuohta váldit doppe gos gávnnai. Dad1istaga go ruhtaruovttudoallu lea s1addagoahtán dábálaz1z1an, lea dákkár luondduávdnasiid mávssolas1vuohta unnon. Nuppe dáfus lea duddjon ja duoji vuovdin lassánan, oallugiidda lea dat lassiboahtun. Duddjon bohccoávdnasiiguin, nu go c1orvviin, sisttiin, dávttiin jna. lea maid bargun dakkár áiggiid go boazodoalus lea buorre astu. 2.5.14 Verddevuohta648 ja lonuhusgávpi mas meahccegeavaheapmi lea vuod1d1un Boazodoallu lea áiggiid c1ad1a ja mán1gga dáfus viidát ovttasbargan eará ealáhusaiguin dakkár guovlluin gos dat lea leamas1 vejolas1. Geahc1c1obohccot leat ovdalis namuhuvvon boazodoalu sturrodaga oktavuod1as (kap. 2.3). Doloz1a rájes lea leamas1 dábálas1 ahte dálonat leat eaiggádus1s1on muhtun bohcco mat ledje boazosápmelac1c1aid geahc1us. Dálonat mákse rud1ain, gálvvuin dahje veahkahalle go olu lei bargu. Sis-Finnmárkkus lei dábálas1 ahte dáloniin ledje hearggit mat ledje boazosápmelac1c1aid geahc1us geasset. Nuorta-Finnmárkkus muitaluvvo ahte dálonat geain ledje heasttat, dávjá veahkahalle geasehemiin njuovadanáigge jna. Máksun ledje dávjá bohccot. Muitaluvvo ahte sis geain ledje heasttat, maid eaiggádus1s1e olu bohccuid. Dákkár verddevuohta lei hui buorre ja unnidii soahpameahttunvuod1aid gaskal boazosápmelac1c1aid ja dáloniid. Dál lea muohtaskohter boahtán hearggi sadjái ja dálonat maid eai dárbbas1 vuojániid649. 1978 boazodoalloláhka lea ge nu go namuhuvvon, garrasit gárz1z1idan vejolas1vuod1a atnit geahc1c1obohccuid. 2.5.14.1 Eará s1ibitdoallu Ovdal man1imus soad1i ledje olu boazoeaiggádiin gáiccat dahje sávzzat vai dábuhedje mielkki ja vuosttá geasseorohagain. S1ibihiid eaiggávuohta sáhtii rievddadit. Dávjá eaiggádus1ai boazosápmelas1 s1ibihiid ja báikki olbmot bibme daid dálvvi badjel. Muhtomin eaiggádus1s1e báikki olbmot s1ibihiid ja boazoeaiggádat gehc1c1e daid geasset vai dinejedje mielkki (geahc1a maid kap. 3.4.1). 2.5.14.2 Bargguid lonohallan Leat ovdamearkkat dasa go boazosápmelac1c1at muhtun Oarje-Finnmárkku sulluin veahkahalle vuotnaássiid meahccelájuiguin. Vuotnaássit ges veahkahalle boazobarggus mearkunáigge, njuovadanáigge jna. Eará báikkiin ges geasehedje boazosápmelac1c1at báikki olbmuid suinniid meahccegittiin gid1d1at herggiin (geahc1a maid kap. 3.4.2). 2.5.14.3 Gálvolonohallan Lei mán1ggalágan gálvolonohallan gaskal dáloniid ja boazoeaiggádiid. Boazoeaiggádat lonuhedje dávjá bohccobiergguin alcceseaset vuoja ja eará eanandoallobuktagiid báikki olbmuin. Sis-Finnmárkkus lei ee. dábálas1 lonuhit guoli bohccobiergguin (geahc1a kap. 2.5.9 ja 2.5.11). Verddevuohta ja gálvolonohallan orru bures váikkuhan c1atnat oktavuod1aid ja ipmirdit gud1et guimmiideaset váttisvuod1aid. Muhto dad1istaga lea dát verddevuohta unnon. Orru nu ahte soahpameahttunvuod1at dál bohciidit jod1áneappot ja ahte daid lea váddáseabbo c1oavdit. 2.6 GUOHTUNEATNAMIID BILLISTEAPMI650 JA OLGGOBEALGEAVAHEAPMI Man1imus c1uohtejagi teknihkalas1 ovdáneapmi ja Finnmárkku servvodateallima stuora rievdamat leat ee. dagahan ahte olu luondu ja boazoguohtuneatnamat leat billistuvvon. Dan birra c1állojuvvo eambbo kap.2.6.6.:s. Muhto vuosttaz1ettiin ferte c1ilget movt dákkár billisteamit c1uhcet ealáhussii. Dás eai oaivvilduvvo dus1s1e njuolggo luondduduohtadeamit, muhto maiddái doaimmat mat vahágahttet ja main leat heajut bealit. 2.6.1 Guohtuneatnama massin 2.6.1.1 Guohtuma njuolggo massin Dát lea guohtuneatnamiid massin dahje njuolggo billisteapmi earaládje. Dalle lea dávjá álki rehkenastit areála, sáhttá dus1s1e mihtidit dan guohtuneatnama mii lea masson. Guohtuneatnama njuolggo massin sáhttá maid dáhpáhuvvat almmá guohtuneatnama njuolggo billistemiin. Sáhttá s1addat ahte luondduduohtademiid geaz1il guohtunguovllu johtolat- dahje ruvggástatgeinnodat giddejuvvo, jus dat lea áidna geinnodat dan guohtunbáikái. Ná dáhpáhuvvá dávjjimusat ráms1o eatnamiin. Boazodoalus leat mán1ga ovdamearkka dasa ahte ná lea geavvan. Vel dakkar olbmot nai geat eai dovdda boazodoalu nu bures, oidnet ahte dat lea vahágin boazodollui. Dakkár luondduduohtadeamit ja vahágat boazodollui leat ee. : 1 Dulvadeamit. Olu Finnmárkku geasseorohagain leat dulvadeamit vahágahttan boazodoalu. Olu stuorit ja smávit rávdnjelinjját mannet ruossut rássut boazoorohagain ja dagahit váttisvuod1aid ealáhussii. 1 Militeara báhc1in- ja hárjehallanguovllut. 1890-jagiid rájes leat leamas1 3-4 militeara hárjehallanbáikki fylkkas. Dat ledje unnit, ii ge doppe lean nu garra doaibma. Man1imus soad1i rájes leat muhtumat dáin stuoriduvvon ja doaimmat leat lassánan. Dáid oktavuod1as leat maid huksejuvvon báhc1in- ja hárjehallanguovllut gos muhtun áiggiid leat hui olu doaimmat. Stuorimus lea In1ggás1guolbana651 ja Hálkavári báhc1in- ja hárjehallanguovlu, mii lea 318 km5. Earát leat Nuvvosguolbba652 (Hřybuktmoen) Girkonjárggas, Nyborgmoen653Várjjatvuonbad1as ja S1uvesluokta654 (Kvenvik) báhc1in- ja hárjehallanguovlu Álttás. Dasa lassin leat militearas ies1gud1etlágan gulahallan- ja bearráigeahc1c1orusttegat muhtun orohagain (geahc1a kap. 6.5). 1 C1oahkkebáikehuksen (geahc1a kap. 7.3). 1 Bartahuksen lea mán1gga dáfus vahágahttan boazodoalu ja earaládje dagahan váttisvuod1aid boazodollui. 1 Turisten ja meahcásteapmi. Álbmoga meahccegeavaheapmi lea lassánan buori birgejumi olis ja dat lea c1uohcan meahccái ja nappo boazodollui. 1 Ruvkedoaibma. Sihke boares ja od1d1a ruvkerusttegiid geaz1il Finnmárkkus ja Romssas leat guohtuneatnamat gárz1on ja boazodoallu vaháguvvon (geahc1a kap. 6.1). 1 Johtolat. Earenoamáz1i 1950 rájes leat olu luottat huksejuvvon sihke geasse- ja dálveorohagaide. Dát lea váldán guohtuneatnamiid ja dagahan ies1gud1etlágan vahágiid ja váttisvuod1aid boazodollui. Nuppe dáfus leat luottat ies1gud1etládje geahpidan ealáhusa barggu. 1 Ráfáiduhttimat boazoguohtumiid vuostá. Olu ovdalas1 ráfáiduhttinguovllut leat heitojuvvon dahje unniduvvon. Ráfáiduhttimat c1ad1ahuvvojedje vuovdedoalu dihte, jeagelbordima dihte ja herggiid/varrásiid guohtuma dihte. 1 Ráfáiduhttimat luonddusuodjalanlága mielde. Dakkár guovlluin mat leat ráfáidahtton luonddusuodjalanlága mielde, sáhttá dábálac1c1at boazodoallu doaimmahuvvot nu movt lea doaimmahuvvon ovdal. Boazoeaiggádiid mielas leat dákkár ráfáiduhttimat measta álo buorit. Dat sihkkarastet guohtumiid teknihkalas1 billistemiid vuostá. Lea váttis dadjat man viiddis guohtunareálaid namuhuvvon ás1s1it dahket, muhto eai leat gal nu unnán njealjehaskilomehterat.655 2.6.1.2 Guohtuneatnamiid eahpenjuolga656 massin Guohtuneatnamiid sáhttá massit earáládje go ahte guohtun njuolgut billistuvvo. Guohtumiid dilálas1vuohta dus1s1e s1addá dakkárin ahte boazu unnán guohtu doppe dahje ii oba mana ge dohko. Dása váikkuhit mán1ga ás1s1i ja dat c1uhcet mán1ggaládje. C1uovvovas1 ovdamearka c1ájeha man unnán galgá ovdal c1uohcá bohccui ja man váttis ás1s1i duod1ai lea: Lea c1áppa, baskkes ávz1i gos lea hui buorre guohtun ja gos leat bohccot. Dan ávz1eráigge lea bálggis gokko aktonas olmmos1 vázzá. Boazu mii dan báskkes ávz1z1is guohtu, manná dobbeliidda ja vázzi olbmo ovddabeallái. Olmmos1 gal ain vázzá ja doalvu dainna lágiin bohcco eret dan ávz1z1is, vaikko ies1 ii fuomás1 ge dan. Boazu jorggiha gal fas ávz1ái, muhto nubbi vázzi olmmos1 ges boahtá ja juste seammaládje fas dáhpáhuvvá. Ná sáhttá geavvat eanas geasi. Man1imustá heaitá boazu guohtumis ávz1z1is, go lea hárjánan doalahit iez1as eret doppe. Biilaluodda ráhkaduvvo guohtuneatnama c1ad1a. Ies1 luodda váldá veahá eatnama, muhto ii dat leat nu olu. Boazu guohtu unnán luoddaguoras. Guovttebealde luotta s1addá od1d1a avádat mii ii geavahuvvo dahje gos unnán guhtot bohccot. Mad1i dobbeliidda luottas manná eret, dad1i buorebut guohtu boazu. Mán1ga ás1s1i váikkuhit dasa man govdat avádat s1addá: 1 Makkár eanan lea. Jus lea guolbban ja vielttit guovttebealde, s1addá govddit avádat go jus livc1c1e dievát ja vuovdi suodjin. 1 Johtolat. Jus luoddaráigge johtet olu biillat, s1addá avádat govddit go jus unnán johtolat lea. Jus olbmot guod1adit biillaid luoddagurrii ja vázzet vel luoddaguora, s1addá govddit avádat go jus olbmot eai manas1e dobbeliidda. 1 Jagi áigi. Boazu láhtte ies1gud1etládje ies1gud1et áigodagaid, ja dat váikkuha dasa man lahka luotta boazu guohtu. 1 Boazu. Ies1gud1etlágan bohccot láhttejit ies1gud1etládje. Álddut leat hirrasat guottetáigge ja orrot dábálac1c1at guhkkin váris, ja rávis varrásat leat jálubut. Bohccuid lodjivuohta maid rievddada ealus ellui. Stuorit ealu bohccot leat dávjá árggibut go unnit ealu bohccot. Lea nappo váttis árvvos1tallat dan guohtuneatnama avádaga mii billohuvvá dahje gárz1u luotta geaz1il. Lea dábálas1 rehkenastit ahte luodda sáhttá váikkuhit 500 m goabbatbeallái luotta, ja vuolgit daid ovdalis namuhuvvon ás1s1iin. Dasa lassin eai soaitte bohccot bissut s1at dan guohtuneatnamis man c1ad1a luodda manná. Dakkár váikkuhusat sáhttet biilaluottas leahkit. Muhto maiddái eará doaimmat sáhttet seammasullásac1c1at váikkuhit go biilaluottat. Dulvadanrusttetguovlu sáhttá c1uohcit mán1ggaládje hui viidát. Dakkár báikkiin leat maid dávjá mán1ga doaimmahaga ovtta guovllus, ja dain leat seammalágan váikkuhusat viidát. Merkejuvvon turistabálggis guohtuneatnama c1ad1a sáhttá measta seammá olu c1uohcit go biilaluodda. Turistabarta mas olu doaibma lea birra, sáhttá váikkuhit seammaládje go bargorusttetguovlu jus olu johtet olbmot dakko. Turistaguovddás1 láhtuiguin, c1ierasluohkáiguin, skohterláhtuiguin jna. ja gos olu johtet olbmot mat levvet viidát, sáhttá c1uohcit eambbo go rusttetdoaibma gos olbmot c1oahkkanit eambbo ovtta guvlui ja mearribáikái. Jus jurddas1a turistaguovddáz1a gasku gid1d1aguohtuneatnama, sáhttá dáinna lágiin geavvat muhtun báhkka beaivvi miessemánu álggus: Turistaguovddáz1a olbmot levvet duoddarii ja ohcet bievllaid máid beaivvás1 ja biegga leat ásahan. Dohko bisánit olbmot goarddas1it iez1aset beaivvi ovddas. Álddut657 ja c1oavjjehat658 gavdnjejuvvojit bievllas bivlii. Man1áz1assii leat buot bievllain olbmot. Álddut soitet s1addat mannat vuvddiide dahje badjosiidda gos ii leat guohtun. Álddut mat dáinna lágiin muosehuvvet ja váibet, sáhttet guod1d1it easkkas1addan misiid. Heajos guohtumiin sáhttet álddut mielkkehuvvat, ja nappo s1addet heajos miesit mat jod1ánit jápmet. Dán váikkuhussan s1addá guhkit áiggi vuollái ahte boazu ii s1at mana dan báikái, ja manná baicca heajut guohtumiidda. Lea heittot ahte guovllut gosa boazu háliida, dohko maid háliidit olbmot. Muhtumat oaivvildit ahte diehtojuohkin dáid ás1s1iid birra buoridivc1c1ii dili ja unnidivc1c1ii guohtuneatnama massima mii dáinna lágiin dáhpáhuvvá. Muhto lea váttis jáhkkit ahte dát lea doarvái. Barttat ja bartaguovllut váikkuhit dávjá seammaládje go turistaguovddáz1at. Doppe levvet olbmot dávjá meahccái. Barttaid lohku ja bartaguovlluid viidodat maid váikkuha. Muhto vel okta áidna barta nai gasku guotteteatnama sáhttá c1uohcit, jus dat olu geavahuvvo miessemánus. Militeardoaibma maid muosehuhttá ja jod1ánit gavdnje bohccuid eret guohtumiin. Jus hárjehallan- ja báhc1inguovllus lea birrajagi doaibma, váikkuha dat vel eambbo go turistaleavvan mii lea dus1s1e muhtun áigodagaid. Jus militeara hárjehallamat heivehuvvojit boazodollui, sáhttet vahágat ja váikkuhusat unniduvvot. C1akc1abivdu ges lea jur ragatáigge. Dalle galggas1ii boazu beassat orrut ráfis ja buriin guohtumiin. Jus ii leat nu, sáhttá man1it jahki vaháguvvot dan dihte. Sihke bivdu beatnagiin ja beatnaga haga sáhttá bid1get ja baldit bohccuid. Eará luondduduohtadeamit, nu go industrirusttegat, ruvkedoaimmat, girdis1illjut, telerusttegat jna., sáhttet c1uohcit guohtuneatnamiidda. Muhto dáid ies1gud1et luondduduohtadeamit ja doaimmaid váikkuhusat leat ies1gud1etláganat ás1s1is ás1s1ái. Mán1ga dilálas1vuod1a váikkuhit movt mii ain c1uohcá. Jus juste dat guohtuneanan lea mearrideaddji oassin dan gullevas1 boazodollui, s1addá vahát stuorimussan. Muhto luondduduohtadeamit unnit deat1alas1 guohtunguovllus dahje buriid guohtuneatnamiin soitet sáhttit c1ad1ahuvvot almmá beare stuora vahágahttimiin. 2.6.1.3 Guohtunmuosehuhttimat, guohtunáigodat, energigeavaheapmi ja váiban. Ovdalis lea c1ájehuvvon movt luondduduohtadeamit ja doaimmat sáhttet c1uohcit dainna lágiin ahte guohtuneatnamat eai s1at geavahuvvo. Movt c1uohcá dasto dát bohccui? Boazu dárbbas1a ráfis guohtut vai buoidu ja c1ohkke bibmosiid659. Geasset galgá vel, dasalassin go galgá ealihit iez1as ja rávásnuvvat, buoidut ja bibmosiid c1ohkket guhkes dálvái. Go boazu buori guohtuneatnamis ráfis beassá guohtut, de ii leat bohccui váttis c1ohkket doarvái bibmosiid. Gorutdeattut ja nappo man buorit bohccot leat, rievddada jagis jahkái ja orohagas orohahkii. Báhkka geasi man1n1el go olu leat s1addan divrriguin bálgat, leat bohccot geahppaseappot go galbma gesiid man1n1el go unnán leat divrrit. Dása leat mán1ga ártta. Deat1alac1c1amusat leat dat go galbma gesiid lea buoret guohtun, seammás go unnán leat divrrit maiguin boazu bálgá eai ge dárbbas1 mannat jasaide, várrec1ohkaide dahje vuovdái (sic). Muosehuhttimat guohtuneatnamiin váikkuhit dávjá seammaládje go divrrit, boazu ain ballá eret ja gaskkalduvvá guohtumiin. Go boazu olu ja dávjá muosehuvvá, de dat ii s1at bálle guohtut ja livvadit. Bohccos lea mearriduvvon energidárbu ealiheapmái. Dálvet go váddáset lea energiija oaz1z1ut, lea bohcco energidárbu unnit go geasset. Boazo geavaha dálvet 25-30% unnit álmmi go geasset. Goitge geahppu boazu dálvet ja geavaha dan buoiddi ja bibmosa máid lea c1ohkken geasset. Dálvemuosehuhttimiid geaz1il lasihuvvo vel dát geavaheapmi, ja dagahit ahte boazu guoirá ovdal gid1a. Árvvos1tallamat c1ájehit ahte boazu mii jorrá gárddis guovtte geardde 8 diimmu guovtti beaivvis, geavaha energioasi mii vástida 1,5 kg buoidái. Jus boazu ii leat buidon ovdal, muhto ferte geavahit goruda proteiinnaid, de dat vástida sullii 2,7 kg proteinávdnasii660. Jus bohccos ii leat buoidi máid geavaha lihkadeapmái, de gal c1uohcá dat garrasit bohccui. Dat proteinoassi mii geavahuvvo 1 1/2 beaivvis gárddis dahje sullasas1 doaimmaide, dahká sullii dan proteinoasi ovdii máid boazu olles dálvvis geavaha go c1oalit galget suolbmudit661 dan jeahkála máid boazu dálvvis borra. Dát vuolgá das go jeahkális lea nu unnán proteiidna, ahte boazu ferte geavahit dan proteiinna mii das lea gorudis ja dehkiin go galgá ráhkadit c1oliide suolbmudannjalbbi662, enzymaid, mat dárbbas1uvvojit jeahkálii. Dan dihte lea ge deat1alas1 ahte boazu ráfis beassá buoidut ja c1ohkket bibmosiid gorudii geasset. Ii boazu dárbbas1 dus1s1e dálvet ráfis beassat guohtut. Nappo lea juohke muosehuhttin heittot mii váikkuha guohtunáiggi oanideapmái ja energigeavaheami lasiheapmái. Movt váikkuha dasto dát geavatlac1c1at663? Jus boazu ii leat buidon ja c1ohkken doarvái bibmosiid geasset, de das lea unnit mainna birge dálvet, ja dat lasiha boazojámu. Earenoamáz1it sáhttá dat c1uohcit misiide. Heajos áldduin lea unnit mielki ja miesit s1addet návccaheappot. Nappo s1addet unnán miesit. Boazodoalus leat ovdamearkkat dákkár dilálas1vuod1aide. Muhtun orohagas Finnmárkku mearragáttis leat heajos, guorban c1akc1aeatnamat jod1idettiin dálveorohahkii. Man1n1el go leat johtán 20 miilla 6-7 vahku badjel, bidjet ealu rátkkagárdái. Bohccot s1addet gárddis jorrat guhkes beaivvi 20-30 buolas1grádas. Bohtosat muhtun siiddas máid died1án, leat ahte misiin jápmá 4%. Dain nohká energiija. Muosehuhttimat guohtuneatnamiin nappo váikkuhit dasa ahte - bohcco guohtunáigodat oatnu, - boazu geavaha eambbo energiija, - bohccot eambbo váibet - eambbo bohccot mássojit - njuovvandeattut unnot - miesselohku unnu Iskamat mat c1ájehit movt boazu váibá ies1gud1et boazobarggus, c1ájehit ahte boazu váibá ja deahkit sáhttet vahágahttot, c1oavjji siste sáhttá vardigoahtit ja varra sáhttá earáhuvvat. Man olu boazu váibá, vuolgá maid das movt bohccot leat gied1ahallojuvvon. Muosehuhttimat guohtuneatnamis eai dáidde váibadit bohcco nu olu go gárddástallan, muhto dat sáhttá gal died1usge váikkuhit veahá. Sáhttá go maidege dahkat buoridit dáid namuhuvvon dilálas1vuod1aid? Muhtun muddui sáhttet bohccot hárjehuvvot gierdat eambbo muosehuhttimiid. Lojes bohccot muosehuvvojit unnit go gottit, dan dihte go dat leat eambbo hárjánan olbmuide. Lojit bohccot sáhttet unnit vaháguvvot váibamiin. Lojes eallu sáhttá nappo guohtut buorebut muosehis guohtuneatnamis go goddeeallu. Go bohccot s1addet lojibut, de dat muhtun muddui unnida guohtumiid muosehuhttimiid vahága. Lulli-Norgga goddeguovlluin Hardangerduoddaris ja Rondane guovlluin, leat turistabarttat giddejuvvon guottetáigge vai bohccot eai muosehuvvo dárbbas1meahttumit. Finnmárkkus eai leat gullon dákkár geahc1c1alandoaimmat hehttet johtolaga bohccuid guotteteatnamiin. 2.6.2 Lassibargu Mii leat ovdalis oaidnán movt muosehuhttimat ja luonddusisabáhkkemat664 dagahit váttisin doalahit bohccuid ovtta guovllus. Jus boazoeaiggádat goitge s1addet guod1ohit dakkár muosehis guovllus, lea dat lassibargu. Son ferte c1ad1at goalgn1n1adit665 bohccuid ruovttoluotta. Jus eará siiddat leat lahkosiin, sáhttet daidda mastat ja rátkkas1eapmi lea lassibargun masa boazu maid golaha energiija. Ráfálas1 guohtumis sáhttá boazoeaiggát dálkki ja biekka mielde álo diehtit gos boazu lea. Son ii dárbbas1 ádjánit ohcat bohccuid go ies1gud1etlágan barggut galget dahkkot. Muosehis guovllus ii died1e boazoeaiggát goassege gos bohccot leat, ja ádjána guhká c1ohkket ealu. Ráfálas1 guovllu c1ad1a lea olu álkit vuojehit ealu go dakkár guovllu c1ad1a gos leat olbmot, vaikko livc1c1e dus1s1e moadde olbmo. Boazu ii dárbbas1 olu muosehuvvot ovdal bisana dahje jorggiha ja manná iez1as geinnodagaid jus juoga boahtá ovdii. Dákkár dilálas1vuod1ain sáhttá okta olmmos1 jod1ánit dagahit boazoeaiggádii lassibarggu mán1gga beaivái. C1ohkkemis ja bohccuid vuojeheamis lea dávjá nu ahte go boazu olle vissis báikái, de dat manná ies1 viidáseappot ja guod1oheaddji sáhttá dus1s1e viez1z1alit ealu dihto báikkis. Jus olu muosehuhttin lea guovllus, de ii sáhte luohttit dasa ahte boazu láhtte nu movt galggas1ii. Ies1gud1etlágan luonddusisabáhkkemat sáhttet mán1ggaládje váikkuhit ealu vuojeheapmái. Go eallu galgá mannat hehttehusaid meaddel eatnamis, luotta rastá, rávdnjelinjjá meaddel, joga rastá jna., de dat ballá ii ge galgga olu ovdal dat jorggiha ja sáhttá ájihit guhká dan oaz1z1ut fas mannat. Jus ies1gud1etlágan luondduduohtadeamit cagget dahje gárz1z1idit vuojehangeinnodagaid, de ferte govddidit geinnodagaid dahje gávdnat od1d1a geinnodagaid. Dávjá lea váttis geavahit od1d1a geinnodagaid, go boazu dárbbas1a hárjánit daidda. Dát lea maid lassibargu. Ovdalas1 áigge lei olu liige guod1oheapmi go bohccuid galggai meahccegittiin ja s1ibihiid láidumiin doalahit eret. Dál lea ain nu, muhto lea unnit guod1oheapmi go eanandoalloareálat leat eambbo c1oahkis. Go dál galget dien bargat, atnet boazoeaiggádat dávja sivvan váilevas1 áiddi gittiid birra. Muhtomin dagahit dákkár dilálas1vuod1at oalle olu lassibarggu go boazu galgá leahket veaiddalis ja seammás galgá hehttet dan mannamis gittiide. Muhtun sisabáhkkemat sáhttet ráhkadit od1d1a rájiid dahje billistit boares rájiid ies1gud1et guohtuneatnamiin dahje guovlluin. Joga goikadeapmi sáhttá leahkit lunddolas1 oazi eretváldin ja dát dagaha lassi guod1oheami ja bearráigeahc1u. Seammaládje sáhttet eará luondduduohtadeamit maid ráhkadit rájiid dakko gokko boazu ovdal lunddolac1c1at johtalii. Dát dagaha died1usge maid lassibarggu. 1920-jagiid rájes leat leamas1 ies1gud1et lágan luondduduohtadeamit servvodatmannolaga geaz1il mat fas dagahit lassibarggu. Muhtun muddui soaitá garraset bargamiin birget daid unnit luondduduohtademiid váikkuhusaiguin, muhto stuorit billistemiide ii ávkkut álo dus1s1e garraseappot bargat. Ja sáhttá leahkit nu ahte orohagas eai leat s1at eambbo bargonávccat. 2.6.3 Boazomassu Lean ovdalis namuhan ahte bohccot massojit ies1gud1et ládje luondduduohtademiid geaz1il guohtuneatnamiin, njuolggo váikkuhussan dahje eará ás1s1iid bokte. Muhtun massimiid lea álki oaidnit ja daid sáhttá álkit c1atnat luondduduohtadeapmái dahje doibmii. Eará massimiid lea váddáset oaidnit ja lea váttis c1atnat dan luondduduohtadeapmái dahje doibmii mii lea dahkkon. Lea álki oaidnit massu ja siva go bohccot 1 vuojáhallet, 1 heavvanit ras1es jien1aid geaz1il dulvadanguovlluin, 1 go báz1áhallet militeara báhc1inguovlluin 1 gottahallet luovosbeatnagiidda. Váddáset lea ipmirdit váikkuhusaid go 1 muosehuhttin lasiha bohccuid energigeavaheami nu ahte bahábut jápmet eai ge ceavzze heajos dálvviid, 1 eallu s1addá mieseheapmin bivddu ja muosehuhttima geaz1il guohtuneatnamiin ragatáigge, 1 bohccot mat ballájit ja gavdnejuvvojit várrec1ohkaide dálvet, sáhttet firrot dahje rihtui mannat. 1 bohccot sáhttet jápmit omd. váibamiin go luovosbeatnagat ogohallet, vaikko eai borahala ge beatnagiidda. 1 omd. luondduduohtadeamit sihkkareamos dálveguohtuneatnamiin sáhttet lasihit nealgejagiid ja nu maiddái boazomassu. 2.6.4 Luondduduohtademiid ollislas1 váikkuhus orohahkii Lea dábálas1 geahc1c1at juohke luondduduohtadeami sierran ii ge c1atnat duohtademiide mat juo leat dahkkon orohagas. Vaikko okta billisteapmi sáhttá leahket unni, de sáhttá dat oktan eará duohtademiiguin dahje lassin dáidda, c1uohcit garrasit. Olu unnit luondduduohtadeamit sáhttet jod1ánit c1uohcit seammá olu go okta stuorit doaibma. Jus barttat huksejuvvojit duokko dákko orohahkii, ja dat geavahuvvojit oktanis, ii soaitte mannat guhkes áigi ovdal olles orohat lea billistuvvon boazoguohtuneanamin. Ii ábut jurddas1it ahte "go duon gierddat, de gal gierddat dán nai." Jus muhtun siidda orohagas dahkkojit luonddusisabáhkkemat dan geavahanguovllus mii lea mearrideaddji oassin, sáhttá dát doaibma (nu go namuhuvvon kap. 2.6.1) billistit olles dan siidda doaibmaplána. Nu sáhttá omd. geavvat jus siidda buoremus ja sihkkareamos dálveguohtuneanan billistuvvo. Danin ferte daid doaimmaid máid áigu c1ad1ahit, guorahallat ovddit sisabáhkkemiid ja boazodoalu geavaheami ektui dan guovllus. Biebman heahtedilis Od1d1a guohtuneatnamat Lassi bargu Dáhkádusat Oahppu Mekaniseren Lassáneaddji buvttadeapmi Ollislas1 guohtunresurssat Olu turisttat Johtolat, geainnut, ruovdemád1ijat, elrávdnji Bartahuksen Militeara Ruvkedoaimmat Nuoskkideapmi C1oahkkebáikeviidun Meahcásteapmi, vánddardeapmi, bivdu ja guolásteapmi Eanandoallu,vuovdedoallu Dulvadeamit Gov. 2-3: Doaimmat mat gárz1z1idit boazodoalu ealáhusvuod1u Dát govus c1ájeha doaimmaid mat unnidit boazodoalu ealáhusvuod1u ja mii dárbbas1uvvo doalahit ealáhusa buvttadeami/vuod1u. 2.6.5 Lea go servvodatmannolat leamas1 ovdamunnin boazodollui? Ovdalis leat namuhan movt luondduduohtadeamit leat hejot váikkuhan ealáhussii. Muhto mannolat lea maid muhtunládje leamas1 buorren. Boazodolliid dábálas1 birgejupmi lea maid buorránan dan dábálas1 buresbirgejumi buorráneami mielde mii Norggas lea leamas1 man1imus jahkec1uod1is, vaikko muhtun dáfus ja muhtun guovlluin lea veahás1 man1n1elis. 1976 boazodoallos1iehtadus ja boazodoallohálddáhusa viiddideapmi leat dakkár buorit bealit máid ii lean sáhttit c1ad1ahit man1imus áiggiid servvodatovdáneami haga. Gulahallangaskaomiid lassáneapmi ja biilaluottaid huksen lea dagahan johtimiid álkibun. Teknihkalas1 veahkkeneavvut nu go biila, muohtaskohter, traktor, mohtorsihkkel, rádio, mobiltelefovnnat, prámát jna., leat ies1gud1etládje geahpidan boazodoalli barggu. Geasse- ja dálveviesut leat álkidahttán bearras1iid dili. Oahppoásahusat leat mán1gga dáfus buoridan ealáhusa ja dahkan boazodolliid c1eahpibun. Ealáhus lea nappo ovdánan bures ekonomalac1c1at ja teknihkalac1c1at, muhto resurssat gal almmotge leat unnán lassánan. Ávdin, heitojuvvon s1ibitdoalut leat mán1gii fas jorran boazodollui ja muhtun orohagaide lea dat leamas1 mávssolaz1z1an. Olu dáin ávdiin dáluin geavahuvvojit dál luomuid, luossabivddu ja mátkkos1teami oktavuod1as. Dolos1 giettit ja láddjenbáikkit leat dávjá rohtuluvvan ja gulluluvvan666. Dákkár eatnamiid sáhtás1ii boaldit ja duktet vai attás1e buori gid1d1aguohtuma sávzzaide ja bohccuide. Muhto olu dákkar areálat leat eatnamiid gaskkas mat leat geavahusas dahje earaládje dakkár báikkiin gosa boazu ii beasa guohtut. Finnmárkkus leat 1959-1979 áigodagas unnon eanandoalloareálat mat leat geavahusas, 27 000 dekáriin (geahc1a kap. 3.4.4). Jus eanan livc1c1iii geavahusas, de dáiddás1ii dát eanan buvttadit 200-300 fuod1aroasi667 juohke dekára nammii. Jus eaktuda ahte dát eanan nu movt dál lea, sáhtas1ii buvttadit 50 fuod1aroasi juohke dekára nammii ja geavahuvvot ollislac1c1at, de dat biepmas1ii sullii 3000 bohcco geasis. Muhto daid ovdalis namuhuvvon dilálas1vuod1aid geaz1il, ii duohtavuod1as biepmas1e go sullii 1500 bohcco geasset. Muhto fuod1arlassin gid1d1at gal livc1c1ii dat oalle mávssolas1. Unnit guohtun ja meahccelájut leat vuosttaz1ettiin dagahan unnit soahpameahttunvuod1aid, muhto lea áibbas unnán resurssavuoitu dan dihte (geahc1a kap. 3.4.2). 2.6.6 Buhtadus luondduduohtademiid ovddas guohtuneatnamiin Boazoeaiggádat ja orohagat leat unnán oz1z1on buhtadusa daid vahágiid ja doaimmaid ovddas máid luondduduohtadeamit mehciin leat dagahan sidjiide. Muhto man1imus jagiid lea dát buorránan. Easkka 1968 alimusriekteduomus (Álttesjávrre-duopmu Rt. 1968 s. 429) ja 1975 duomus (Kappfjellduopmu Rt. 1975 s. 1029) mearriduvvui ahte boazodoalus lei bággolotnunriektesuodjalus stuorit luondduduohtademiid vuostá. 1978 boazodoallolágas eai lean mearrádusat dán birra, muhto Ot. prp. nr. 24 (1977-78) s. 3 lea cealkán ahte boazodoalus lea bággolotnunrievttalas1 suodjalus stuorit luondduduohtademiid vuostá, nu go dulvademiid, industrihuksemiid jna. ja ahte danin eai leat dákkár láhkamearrádusat dárbbas1lac1c1at. Boazodoallu oac1c1ui gal maid ovdal 1968 buhtadusaid muhtun luondduduohtademiid ovddas (geahc1a kap. 2.2). Boazodoallu ii leat, earret go moatti ás1s1is, makkárge buhtadusa oz1z1on daid vahágiid ja váttisvuod1aid ovddas máid luoddahuksemat, girdis1iljut, turistaguovddáz1at, barttat ja málbmaroggamat leat mielddisbuktán. Okte lea boazodoallu oz1z1on buhtadusa muhtun ráje masson guohtuneatnamiid ovddas c1oahkkebáikehuksema geaz1il Hammerfeasttas. Finnmárkkus ii leat buhtadusgaz1aldat goassege meannuduvvon daid vahágiid ja váttisvuod1aid ovddas máid dábálas1 meahccejohtolat dagaha boazodollui. Man1imus jagiid leat máksán buhtadusa boazodollui dulvademiid geaz1il, muhto mán1ggaid boarráset dulvademiid ovddas ii leat buhtadus mákson. Stuorit elrávdnjelinnjáid ovddas lea man1imus jagiid mákson buhtadus s1iehtadallama dahje árvvos1tallama man1n1el. Biedjovákki ruvke, Riehpponvuona ruvke ja Stiertná nefelinruvke ovddas lea buhtadus mákson s1iehtadallama dahje árvvos1tallama man1n1el. Eará ruvkerusttegiid, ráktodoaimmaid ja eananroggamiid ovddas ii leat mákson makkárge buhtadus. In1ggás1guolbana militearaguovllu ja Hálkavári ovddas, Nyborgmoena ja Nuvvosguolbana báhc1in- ja hárjehallanguovllu ovddas lea boazodoallu oz1z1on buhtadusa vahágiid ja váttisvuod1aid geaz1il man1n1el árvvos1tallama. Beros1keahttá namuhuvvon alimusriekteduomuin leat nappo luondduduohtadeamit dahkkon mán1gga geardde nu ahte boazodoallu ii leat váldon vuhtii. Dása sáhttet leahkit olu árttat, ee. c1uovvovac1c1at: 1 Boazodoallit eai dovdda láhkanjuolggadusaid ollislac1c1at eai ge died1e ahte sis lea buhtadusvuoigatvuohta. 1 Boazodoallit eai arvvastuva riidalis1goahtit eiseválddiiguin. 1 Boazodoallit eai ovdagihtii died1e luondduduohtadeami váikkuhusaid boazodollui. 1 Boazodoallit eai háliidivc1c1e soahpameahttunvuod1aid báikki ássiiguin dahje earáiguin. Dát guoská earenoamáz1it luottaide máid sáhttá c1ájehit leat vahágahttán ja váttisvuod1aid buktán ealáhussii, almmá makkárge buhtadusjearaldaga haga. 1 Huksejeaddit eai leat died1ihan boazodollui luondduduohtadeami ja dan váikkuhusaid birra. 1 Huksejeaddjit eai leat diehtán ahte boazodoalus leat beros1tumit dan guovllus. 1 Earát leat buktán oaiviliid boazodoalu ovddas ja cealkán ahte luondduduohtadeapmi ii váikkut ealáhussii. 1978 boazodoallolága 15. §:s leat mearrádusat vahágiid ja unohasvuod1aid birra orohagain. Das leat njuolggadusat movt c1oavdit eanetgeavaheami soahpameahttunvuod1aid. Duohtavuod1as ii leat dát mearrádus báljo doaibman ja dat boahtá rievdaduvvot dan od1d1a Boazodoallolágas. Boazodoallit dadjet dávjá go dáin ás1s1iin lea sáhka, ahte sii eai beros1 ruhtabuhtadusas. Sii háliidivc1c1e doalahit guohtuneatnama ja johtalangeinnodagaid nu movt dat leat ja baicca oaz1z1ut doaimmaid buhtadussan mat divodivc1c1e daid heajut beliid mat s1attale. Olu boazoeaiggádat ballet movt galgá mannat go guohtuneatnamiid ovttatládje váldet bihtáid mielde, beros1keahttá resurssavárjalanlohpádusain. Boazodoallu lea gáibidan muhtunlágan gieldinrievtti668 luondduduohtademiide guovddás1 boazoguohtuneatnamiin. Mihttomearrin od1d1a Boazodoallolágain mainna dál leat bargame, lea ee. buorebut suodjalit ealáhusa dasalassin go dahkat lága buoret veahkkeneavvun ealáhusa resurssageavaheami stivremis. 2.7 BOAZODOALU RIEKTEOAINNUT - C1OAHKKÁIGEASSU Boazodolliin leat maid, nu go servodagas mud1ui, ies1gud1et oainnut dasa masa sis lea riekti ja masa ii leat. Oallugiin lea dat dolos1 riekteoaidnu mii ovdalas1 boazosápmelac1c1ian lei. Earát ges leat eambbo báidnon dác1c1a láhkaoainnuin. Boazodoallit oaivvildit eanas ahte sii leat c1ud1iid jagiid geavahan guohtuneatnamiid ja ahte leat sidjiide gullevas1 oktasas1 geavahanguovllut, maid sis lea riekti geavahit boahtteáiggis maid. Boazoeaiggádiidda lea riekti beassat ealuin báikkiide hui guovddáz1is. Dát ii guoskka dus1s1e dábálas1 johtolatgeinnodagaide, muhto buot geinnodagaide mat leat dárbbas1lac1c1at go galgá geavahit guohtuneatnamiid. Boazodoallit leat jurdagiid siste doaimmaid ja luondduduohtademiid geaz1il mat gárz1z1idit vejolas1vuod1aid beassat bohccuiguin ies1gud1et geinnodagaid mielde. Mán1ga boazoeaiggáda leat dadjan ahte bohccuid guod1oheamis ja bearráigeahc1us lea dat deat1aleamos jod1ihit bohcco ja guod1ohit dan nu ahte dasa leat buoremus vejolas1vuod1at guohtut ráfálac1c1at. Muhtumat atnet dan guod1oheami go galgá bohcco doalahit eret gittiin ja sullasas1 báikkiin, dárbbas1meahttun bargun ja boad1usin das go giettit leat hejot áidojuvvon. Eará boazoeaiggádat ges atnet dán deat1alas1 bargun vai doalahit buori oktavuod1a báikki ássiiguin. Doloz1a rájes leat boazosápmelac1c1at ceggen lávuideaset ja god1iideaset orohahkii gokko ain lei dárbbas1las1. Dát lea riekti mii sis lea boares oainnu mielde. Guod1ohanbarttaid dáidet maid eatnasat oaivvildit galgat beassat cegget gosa lea dárbbas1las1 boazodollui. Muhto eará boazodolliid ja eará beros1tumiid dihte orru leame ovttaoaivilvuohta dasa ahte fertejit leahket muhtun mearrádusat. Ovdal go 1933 boazodoalloláhka bod1ii, huksejuvvojedje boazodoallorusttegat almmá eiseválddiid lobi haga. Boazodoalu riekteoaidnu dása orru leame ahte dát riekti lei lunddolas1 oassin boazodoallorievttis. Vel 1933 boazodoallolága man1n1el nai leat huksejuvvon olu rusttegat almmá Gonagasa addin lobi haga máid láhka gáibida. Man1n1el go leat s1addagoahtán stuorit rusttegat, lea s1addan dábálaz1z1an hukset easkka man1n1el go lohpi lea addon lága ja láhkamearrádusaid mielde. Dákkár rusttegiid doarjjaortnegat maid gáibidit dárbbas1las1 lobiid. Boazodoalu bealis leat dadjan ahte mohtorfievrrut leat dárbbas1lac1c1at boazodoalus ja eiseválddit fertejit danin dohkkehit daid. Earenoamáz1it guoská dat mohtorsihkkeliidda ja eará bievlavuojániidda. Muhto muhtun boazoeaiggádiid mielas ii leat dát buorre ovdáneapmi ja oaivvildit ahte dat goarida ja c1uohcá hejot sámi kultuvrii. Riekti boaldámus1s1ii, muorraávdnasiidda, bivdui/meahcásteapmái, guolásteapmái, lubmemii, suidnemii jna. leat vuoigatvuod1at máid eanas boazosápmelac1c1at doloz1a rájes juo leat atnán lunddolas1 ja áibbas dárbbas1las1 oassin ealáhusas. Vaikko dát vuoigatvuod1at eai leat seammá deat1alac1c1at dál go ovdal, de adnojuvvojit dat ealáhusa lunddolas1 oassin. Eanas boazoeaiggádat oaivvildit alddiineaset beare heajos suodjalusa luonddusisabáhkkemiid vuostá guohtuneatnamiin. Oallugat oaivvildit ahte vetorievtti haga stuorit luondduduohtademiide deat1alas1 guohtuneatnamiin, dáidá ealáhusvuod1d1u bihtáid mielde nohkat. 3. KAPIHTTAL Báikki ássiid669 resurssageavaheapmi 3.1 ÁSAIDUPMI OPPALAC1C1AT Finnmárkku ássan, resurssageavaheapmi ja ealáhuseallin leat hui olu earáhuvvan 1900-logus, nu go juo namuhuvvui álggaheamis. 1900-álggus orui eanas Finnmárkku álbmot báikegottiin. Dál lea juste nuppeládje. Guolástus lei rád1d1ejeaddji ealáhussan rittuin, guollebivdohápmaniin. Sii geat doppe ásse, eai livc1c1e birgen guollebivddu haga ja sidjiide lei dat áidna ealáhussan. Siskeleappos lei earalágan dilli. Vuotnaguovlluin lei eanandoallu ja meahcásteapmi lassi birgejupmin guolasteapmái. Siseatnamis lei eanandoallu, meahcásteapmi ja boazodoallu deat1aleamos ealáhussan. Orrundilli670 rievddadii olu. Riddoguovlluid guollebivdohápmaniin, eará c1oahkkebáikkiin ja guovlluin gos dábuhedje huksenávdnasiid, ledje viesut dábálac1c1at. Muhto olu c1ielga mearrasámiguovlluin lei goahti deat1aleamos orrunsadjin sihke olbmuide ja s1ibihiidda vel 1900-logu álggus nai (Kolsrud, Knut: Sjřfinnane i Rognsund (Sievjju ja Stiertná gaskkas), 1955 ja Falkenberg, Johs 1941, Bosetting i Indre Laksefjord). S1ibihiid atne dábálac1c1at god1iin 2. máilmmisoad1i rádjái. Eai buot báikkit huksejuvvon od1d1asit go olbmot 1945:s fas galge riikka oaz1z1ut juolggi nala. Olu báikkit báhce ávdimin. 1950- ja 60-jagiid rievddai ealáhuseallin ja servodat mud1ui nu ahte oallugat fárrejedje guovddás1 báikkiide. Dolos1 ássanmálle lei c1adnon luonddu resurssaide. Jus olbmot galge sáhttit geavahit daid resurssaid, fertejedje ássat doppe gos dat ledje. Od1d1a gulahallangaskaomiiguin ja veahkkeneavvuiguin ii leat s1at dat dárbbas1las1. Olbmot fárrejedje guovddás1báikkiide ja c1oahkkebáikkiide. Ruhtaruovttudoallu bod1ii luondduruovttudoalu sadjái. Birgenvejolas1vuod1at vuotnagáttiin ledje hedjonan. 3.2 LÁGAT JA GEAVAHANRIEVTTIT671 Sii geat leat ássan Finnmárkku vuotna- ja siseatnanguovlluin, leat geavahan daid resurssaid mat ledje ealihit iez1aset. Hárve leat jearran máid láhka cealká geavaheami birra, muhto leat c1uvvon báikki vieruid, dahje juohke servodaga c1álekeahtes resurssageavahanlágaid. Sámi guovlluin oaidnit olu ovdamearkkaid dasa ahte olbmuin geat orro dihto báikkis, ii lean makkárge bábir (eananoamastanduod1as1tus672) dasa, ii vel 1900-logus ge. Meahcceriggodagat leat geavahuvvon ealáhusvuod1u oassin. Dása lei riekti, eai ge jearran dan ovttas ge. Finnmárkku stáhta eatnamiid hálddas1eapmi 1900-jagiin lea leamas1 miessemánu 22. b. 1902 lága mielde mii lei Finnmárkku Ámttas stáhta eatnama vuovdima birra njukc1amánu 12. b. 1965 rádjái673, go bod1ii láhka Finnmárkku stáhta c1álekeahtes eatnamiid birra. Dán lága mielde leat ráhkaduvvon muhtun láhkaásahusat674 ee. guod1oheapmái ja boaldinmuoraid ja -darffi váldimii. Eai gávdno makkárge earenoamás1 lágat Finnmárkku guollebivddu ja meahcásteami birra, earret daid mat gustojit mearriduvvon jogaide. Muhto leat gal ráhkaduvvon earenoamás1 guollebivdonjuolggadusat fylkii miessemánu 6. b. 1964 luossalága mielde. Od1d1a luossaláhka gustogod1ii od1d1ajagemánu 1. b. 1993. Lubmemii leat boahtán sierra mearrádusat njukc1amánu lága rievdadeami olis 12. b. 1965 Finnmárkku Stáhta c1álekeahtes eatnamiid birra675. Oaivenjuolggadussan lea ahte luopmánat leat várrejuvvon Finnmárkku ássiide. Earenoamás1 dilálas1vuod1ain sáhttet ovttaskas olbmot, joavkkut dahje gilisearvvit oaz1z1ut aktorievtti c1ujuhuvvon luomejekkiide dárkilet eavttuiguin (geahc1a kap. 3.4.9). Earret moadde luossajoga maidda leat sierranjuolggadusat676, eai leat báikki ássiin báljo makkárge meahcceriggodagaid geavaheapmái sierravuoigatvuod1at677 eará olbmuid ektui. 3.3 BÁIKKI ÁSSIT Finnmárkku ássanmálle lea hui olu rievdan man1imus 40 jagi, nu go lea namuhuvvon ovdal. Doaba "báikki ássit" lea maid seammaládje earáhuvvan. "Ovdal", soahtegaskaáiggi ja vel ovdal, lei Finnmárkku vuonain ja siseatnamis bied1ggus báikki ássan ja dat olbmot ledje eanas vuod1d1oealáhusain (boazodoalus, s1ibitdoalus, vuotnaguolásteamis, sáivaguolásteamis ja bivddus). Eanas c1oahkkebáikkit, nu go gullebivdohápmanat, gávpogat ja industribáiki Girkonjárga, ledje rittuin. Báikki ássiin lei guollebivdu ja veahá s1ibitdoallu vuod1d1oealáhussan. Dat mii lea od1as vuonain ja siseatnamis, lea ahte olbmot leat ássagoahtán hui c1oahkis. Siseatnama od1d1a c1oahkkebáikkiin leat eatnasat industriála ealáhusain678 ja bálvalusealáhusain679. Leat unnán vuotnabivdit vel báhcán. Eanandolliid lohku maid lea unnon. Muhto sii geat barget eanandoaluin, leat dábuhan dahje njáskan eatnama stuorit dáluide luottaid lahka, ja sis leat oalle olu s1ibihat. Eanas boazosámibearras1iin leat dálveviesut siseatnangiliin. Muhtun fásta ássit geain meahcceriggodagat leat dienasin (sáivaguolásteapmi, bivdu, lubmen ja vuotnabivdu), orrot c1oahkkebáikkiin, muhto eanas meahcásteaddji fásta ássit orrot siseatnama báikegottiin ja vuotnagáttiin. Rittuin ásset olbmot c1oahkkeleappos, vánit, muhto stuorit c1oahkkebáikkiin ja gávpogiin. Báikki ássiid lohku industriála ealáhusain ja bálvalusealáhusain, lea sullii seammá rittuin go mud1ui riikkas. Vuotna- ja siseatnanguovlluin maid lahkona dát lohku riikka eará guovlluid. Muhto vuod1d1oealáhusat dáppe leat eambbo huksejuvvon meahci ja vuonaid riggodagaide go eará riikkaguovlluin. Olles fylkka báikki ássiin sihke riddoguovllu c1oahkkebáikkiin, vuotnagáttiin ja siseatnamis, lea lagas oktavuohta meahcceriggodagaide, eatnamiidda ja c1áziide. Ovddes1 buolvvaid eatnamiid ja c1áziid geavaheapmi lea ain Finnmárkku álbmogis bistime. Dán c1ilgehusas geavahuvvo doaba báikki álbmot dan suohkana dahje suohkana oasi ássiid birra mas ain lea sáhka, oktan boazosápmelac1c1aiguin. Muhto go lea sáhka "ovddes1" báikki álbmoga birra, soahtegaskaáiggis ja dan ovdal, ledje sii measta aivve vuod1d1oealáhusain. "Dál" leat báikki ássit buot golmma ealáhusas. Go dálá báikki álbmoga birra lea vuod1d1oealáhusain sáhka, de deattuhuvvo dat sierra. Ii lea c1ielga earru "báikki ássiid"- doahpaga ja "álbmoga"680 gaskka. Muhto dán c1ielggadusas geavahuvvo "álbmot" dávjjimustá fylkka dahje riikka eará suohkana ássiid birra, ja "báikki ássit" fas dan suohkana olbmuid birra mas ain lea sáhka. 3.4 BÁIKKI ÁSSIID RESURSSAGEAVAHEAPMI 3.4.1 S1ibitdoallu ja guohtun Ovdalas1 áigge guhto s1ibihat gittiin árragid1a, jus lei gieddi. Muhto gid1asgeasi ja geasset fertejedje meahcis gávdnat guohtuma. Muhtun báikkiin lei gitta man1imus soad1i rádjái dábálas1 ahte s1ibihat ledje geassesajiin geasset. Kárás1jogas manne buohkat geassesajiide Ássebáktái ja Buollánnjárgii mearri beaivve. Dan beaivvi rájes eai galgan s1ibihat guohtut girkobáikkis. Jorggihedje fas mearri beaivve. Maiddái Deanus ja Fállejogas Álttás manne geassesajiide. Guovdageainnus ii leat leamas1 dábálas1 mannat geassesajiide. Doppe guhto s1ibihat meahcis orrundáluid lahka. Orru nu ahte heite geassesadjái mannamis man1imus soad1i áigge. Eatnasiin geat manne geassesajiide, lei láigolihttu stáhtain geassesajiide, goit 1900-logus. Sávzzat ja gáiccat guhto maid meahcis. Muhtun báikkiin guod1ohedje sávzzaid ja eahkes c1ohkkejedje daid rinddáide ja bohc1e. Dávjá ledje ija rinddáid siste ja dainna lágiin duktejedje fas eananbihtáid. Nu go juo lea namuhuvvon, de lávejedje boazosápmelac1c1at geat ledje váris geasset, guod1ohit gili olbmuid sávzzaid dahje gáiccaid mielkki ovddas. Dát lei muhtun lágan verddevuohta (gc1. kap. 2.5.4 ja 2.5.14). Gitta 1960-jagiid rádjái guhto buot s1ibihat meahcis. Dan rájes lea dilli rievdan nu ahte gusat eai báljo s1at guod1o meahcis. Dus1s1e guiggut guhtot meahcis muhtomin geasset. Mielkegusat guhtot gilvojuvvon gittiin681. Eanas Finnmárkku sávzzat guhtot meahcis dahje eatnamiin máid eai gilvve. Nu go namuhuvvon, de lei vuovdesuodjaleami geaz1il mearriduvvon man gallii s1ibihii juohke doalus lei guohtunriekti682 meahcis. Tab. 3-1: Sávzzaid ja s1ibihiid lohku Finnmárkku eanandoallolohkamiid vuod1ul: Jahki: 1907 1917 1929 1939 1949 1959 1969 1979 1989 S1ibihat: 10493 9343 11760 16030 15139 12020 7802 9390 9196 Sávzzat: 25516 22058 28032 41650 29046 40650 41178 30650 31566 Finnmárkku fylkaeanandoallokantuvrra eanandoalloossodaga died1uid mielde lea Finnmárkku mielkebuvttadeapmi c1uovvovas1: Tab. 3-2: Finnmárkku mielkebuvttadeapmi 1965-1991 Jahki: Buvttadeapmi: 1965 8,6 mill. littara 1975 13,3 mill. littara 1983 20,8 mill. littara 1989 21,1 mill. littara 1991 22,9 mill. littara 1983:s lei ollislas1 biergobuvtta, omiin, sávzzain ja spiinnin, máid vuvde Nord Norges Salgslagii (Davvi Norgga vuovdinsearvái) 1097 tonna. 1992:s lei buohtalas lohku 1273 tonna. Dasa lassin lea vel priváhta vuovdin ja njuovvan priváhta njuovahagaide. C1oahkkeguovlluin/gávpogiin ledje olu s1ibihat ovdal. C1áhcesullos ledje eanas ruovttudoaluin s1ibihat ovdal man1imus soad1i ja s1ibihat guhto meahcis olggobealde gávpoga. Hammerfeasttas ledje mán1ga oalle stuora dálu. Doppe guhto s1ibihat eatnamiin birra gávpoga, muhto maid gávpot siste. Doppe guhto maid gilvojuvvon gittiin ja eará báikkin. 1939:s ledje 74 mielkegusa Hammerfeasttas, 215 C1áhcesullos ja 93 Várggáin. Muhtumat leat namuhan bohccuid ja sávzzaid gilvvu, ee. Sállanis gos 1979 eanandoallolohkamiid mielde leat sullii 2000 sávzza (oktii lábbáiguin). Gilvu guoská árragid1a guohtumiidda. Porsán1ggus lohket ahte sávzzat mannet geaidnoguoraide danin go bohccot leat meahccegittiin (gc1. kap. 2.5.1). Boarráset olbmot dadjet ahte meahcceguohtumiid dáfus gal hárve jurddas1edje makkár vuoigatvuod1at ledje dahje eai lean. Dat lei riggodat máid álo ledje geavahan jearakeahttá ovttas ge; dat lei dárbbas1las1 oassin ealiheamis. Dát orru leamen sihke boarráset olbmuid ja nuoraid dábálas1 oaidnun báikki servodagain. Dát lea juste nuppeládje go eananoamastanduod1as1tusaid guohtunrievtti ja s1ibitlogu ráddjen ja Finnmárkku eananvuovdima lága mearrádusat. Dákko eai leat duohtavuohta ja vuovdevárjaleami ulbmillas1 láhkamearrádusat heivehuvvon oktii. 3.4.2 Niittut683 ja eará meahccefuod1ardábuheapmi Finnmárkku árbevirolas1 eanandoalus 1900-logu álggus eai lean giettit nu deat1alac1c1at. Eanas fuod1d1ara oz1z1o meahcis. Juohke sajes Finnmárkkus gos lei s1ibitdoallu dolos1 áigge, fertejedje láddjet meahcis. Vuonain ja sulluin maid láddjejedje daid buriid rássevilttiid. Doppe goikadedje suinniid ja fievrrededje fatnasiin ruoktot. Siseatnamis láddjejedje jekkiid, njárggaid ja ávz1evumiid. Juohkesajes láddjejedje gos lei buorre suoidni ja eará s1attut. Stuorit johgáttiin ledje njárggat buorit láddjenbáikkit. Dakko bod1ii gid1d1adulvi badjel ja duktii eatnama. Lea rievddadan olu báikkis báikái lei go láigolihttu stáhtain. C1ielga sámiguovlluin orru dát dahkkon c1álekeahtes lágaid mielde. Unjárggas muitaluvvo ahte easkka 1920 birrasiid oz1z1o mihtiduvvot niittuid dahje láigolihtu dáidda oaz1z1ut. Lensmánni lei doaimmalas1 dáinna bargguin. Son oainnat oac1c1ui bálkká juohke mihtideami ovddas. Guovlluin gosa suopmelac1c1at fárrejedje, ee. C1áhcesullos ja Ánnejogas, orro niittuid mihtideapmi álggahuvvon áigá. Dát dáidá das vuolgán go olbmot geat barge doppe, ledje sisafárrejeaddjit geaidda lei deat1alas1 oaz1z1ut "báhpira" dan eatnamii máid geavahedje. Suopmelac1c1at bohte eanandoallobirrasis gos stáhta eananmihtideapmi lei leamas1 dábálas1 1700-logu rájes juo. Kárás1jogas, gos johkanjárggat ledje earenoamás1 deat1alas1 láddjenbáikkit, láddjejedje dáid mearriduvvon vuoruid mielde. Jus ovtta jagi lei buorre láddjenbáiki, de fertii dohkkehit heajut láddjenbáikki nuppe jagi. Muhtun olmmos1 muitala ahte ovtta báikkis láddjejedje sii dus1s1e juohke gud1at jagi. Ledje gud1as geat juogadedje dan njárgga, ja láddjejedje vurrolaga ies1gud1et jagi. Sullasas1 vuohki lei Kárás1jogas go luosaid bivde buod1uin (gc1. kap. 3.4.8). Guovdageainnus lei dábálas1 ahte juohkehac1c1as lei mearriduvvon njárga máid atne iez1asin. Dávjá navde njárggaid dan olbmo nama mielde gii láddjii njárgga. Fálesvákkis684 Fálesnuori685 suohkanis láddjejedje sihke Ráhkkerávjju686 ja Návvuona687 olbmot. Lei guovtti gilisearvvi oktasas1 geavaheapmi, muhto juohke doalus lei láigolihttu iez1as niitui. Olu niittuid ledje áidon. Sállanis688 lei dábálas1 ahte siskkit báikkiid olbmot láddjejedje olggut vilttiin. Doppe ledje olu lottit mat duktejedje eatnamiid bures. Doppe lei buorre suoidni, ja oz1z1o dus1s1e láddjet. Lei dábálas1 láddjet ovttahat báikkis juohke jagi, muhto died1uid mielde ledje hárvát oz1z1on mihtiduvvon láddjenbáikkiid doppe. Eará Finnmárkku sulluin ja olggut vuotnaguovlluin orrot láddjen seammaládje go Sállanis. Jáhkovuonas689 Fálesnuori suohkanis muitaluvvo ahte buohkat geain ledje s1ibihat ovdal soad1i, láddjejedje doppe gos gávdne suoinni, Goavkeávz1z1is690, Ruos1s1ajohávz1z1is691 ja Rávdoávz1z1is692. Porsán1ggus muitaluvvo ahte Igeldasa olbmuin, oarjjabealde vuona, ledje láddjenbáikkit jur Skáidejargáttis, 2 beanagullama ruovttus eret. Muhto maiddái jeakkit ja sullot vuonain ledje deat1alas1 láddjenbáikkit. Muitaluvvo ahte muhtumat geain ledje mihtiduvvon láddjenbáikkit, láigohedje daid olbmuide go iez1a eai dárbbas1an láddjet doppe. Deanodagas ges muitaluvvo ahte sii geat ásse olgolis vuonain, láddjejedje vilttiid doppe, ja vuotnabad1a ássit ges láddjejedje siskelis. Juohkesajes láddjejedje gos fuod1ar lei gávdnamis. Dákkár vuohki orru maid leamas1 eará Finnmárkku vuotnaguovlluin. Unjárggas muitaluvvo ahte dus1s1e muhtun ládjoneatnamat ledje mihtiduvvon, muhto olbmot láddjejedje niittuid boares árbevieru mielde. Davábealde vuona muitaluvvo ahte sis ledje niittut gitta Ánnejohmohkkái693, 2,5 - 3 beanagullama njárgga sisa. Gitta 1925 birrasii ledje bearras1at mat johtaledje gaskal geasse- ja dálvesajiid Unjárggas. Goappes1 báikkiin láddjejedje. Go gid1d1at bohte geassebáikái, lei doppe gárvves fuod1arhivvodat. Muhtun muitala ahte jekkiid, mat ledje deat1alas1 láddjenbáikkit, ledje juohkán ja juohkehac1c1as lei su iez1as jeaggi almmá makkárge mihtideami haga. Ánnejogas694, C1áhcesullos695 ja Gállojogas696 muitaluvvo ahte bearras1iin ledje sin iez1aset láddjenbáikkit njárggas. Dat sáhtte leahket gitta 3 beanagullama duohken siseatnamis. Doppe orrot eanas láddjenbáikkit leamas1 mihtiduvvon ovdal man1imus soad1i. Man1n1el go jeakkit ledje galbmán c1akc1at, c1uhppe vel lukterásiid697 ja hoas1s1a698. Meahccefuod1d1ara geasehedje ruoktot mán1ggaládje. Olu báikkiin lei dábálas1 guoddit noad1i dahje dálvet c1uoigga geassit gielkkáin. Siseatnamis lei dábálac1c1amus herggiin geasehit. Muhto maiddái vuotnaguovlluin veahkahalle boazosápmelac1c1at báikki ássiid herggiin geasehit fuod1d1ara ruoktot gid1d1at (gc1. maid kap. 2.5.14). Várnjárggas699 muitaluvvo ahte geasehedje dávjjimustá heasttain go galmmii ja dálvesiivvus. Mearragáttis lei fanas deat1alac1c1amus. Sállanis muitalit ahte 30-jagiin olbmot dávjá láigohedje skeittáid fuod1arfievrredeapmái. Dávjá ledje ládjogoad1it dakkar meahccegittiin mat ledje guhkkin eret ruovttuin. Daid geavahedje maid dálvet go geasehedje fuod1d1ara ja go bivde. Dasalassin go meahccelájut ledje dábálac1c1at olu báikkiin, lávejedje maid bordit jeahkála, c1ohkket dakn1asiid, lasttaid, skirriid ja debbuid fuod1arin. Rievddadii báikkis báikái man olu dáinnalágiin c1ohkkejedje fuod1d1ara. Kárás1jogas, Guovdageainnus, Deanuleagis ja Unjárggas lei jeagelbordin hui deat1alas1. Kárás1jogas muitaluvvo ee. ahte sii bidje mearkkaid jeageleatnamiidda, rádjin olbmuid bordinbáikkiide. Olbmot doahttaledje daid rájiid. Ii oktage bordán jeahkála nuppi olbmo báikkis. Dát jeageleatnamat árbejuvvojedje, muhto ii ovttasge lean "bábir" daidda. Unjárggas borde jeahkála doppe gosa boazu ii beassan. Jeageleatnamat ledje juhkkojuvvon nu ahte juohke bearras1is lei iez1as guovlu. Orru leamas1 nu ahte borde jeahkála fuod1arin, danin go dat lei nu valjit. Rissiid, dakn1asa ja lasttaid gal orrot eambbo soaitimis c1ohkken, ja dárbu rievddadii jagis jahkái. Vuotna- ja riddoguovlluin ledje debbot deat1alac1c1at. Daid vus1s1e heajos suinniid, guollebázahusaid ja dákkáriid searvvis. Ovdal 1914 go vel lei pomorgávppas1eapmi, atne muhtomin ruos1s1ajáfuid fuod1arin. Dalle eai dárbbas1an nu olu eatnamiid s1ibihiid biebmamii (Robert Paine, Coast Lapp Society I Tromsř Museum 1957 s. 66). Pomorgávppas1eami nohkan dagahii dáid dilálas1vuod1ain ahte eambbo fertejedje meahcis c1ohkket fuod1d1ara. Dábálac1c1at leat juohke báikkis soabalac1c1at searválaga geavahan meahci. Leat dohkkehan gud1etguimmiideaset geavaheami. Mán1ggas vuorraset olbmuin muitalit ahte eai báljo goasse lean soahpameahttunvuod1at. Buohkat doahttaledje báikki servodaga meahcceriggodagaid geavaheami c1álekeahtes lágaid. Ii okta jearahan vuoigatvuod1aid dahje geat eaiggádus1s1e eatnamiid. Dat máid geavahedje, lei oktasas1 dahje gili, ja juohkehas1 sáhtii geavahit riggodagaid daid c1álekeahtes lágaid mielde mat ledje. Muitaleddjiin dadjá muhtun ahte ii oba lean ge jurdda das ahte galggas1ii lobi oaz1z1ut meahcceriggodagaid c1ohkket. Eiseválddit unnán seaguhedje iez1aset meahccefuod1d1ara c1ohkkemii. Dát orru leamas1 dohkkehuvvon geavahanriektin.700 Dat mii dás c1ilgejuvvo meahcceriggodagaid c1ohkkemis, gusto gitta man1imus soad1i rádjái (1940-45). Muhtun báikkiin, ee. Sállanis, nohkagod1ii meahccefuod1d1ariid c1ohkken 1930-jagiid loahpas. Guollehattit buorránedje ja olbmuide s1attai álkit háhkat mohtorfatnasiid. Olbmot s1adde rud1alac1c1abut eai ge lean s1at nu sakka báikki riggodagaid duohken. Muhtun báikkiin bisttii fuod1arc1ohkken man1n1elii man1imus soad1i. Muhto dat nohkagod1ii jod1ánit ja nogai oalát 1950-jagiin. Servvodatovdáneapmi, ee. huksendoaimmat riikka od1d1asis huksema oktavuod1as ja guolástusaid ovdáneapmi, buvttii eará bargovejolas1vuod1aid. Eanandoallu ovdánii od1d1a gilvimiin, buoret duktemiin, mekaniseremiin ja od1d1a návehiiguin. Ii lean s1at gánnáhahtti meahcis c1ohkket fuod1d1ara. Ies1birgeneanandoallu701 lei rievdan dakkár eanandollui mas ruhtaekonomiija lei deat1alac1c1amus. 3.4.3 Guollebázahusat fuod1arin Finnmárkku rittuin dáide guollebázahusat leamas1 s1ibihiid deat1aleamos proteingáldun. Olbmot vus1s1e guollebázahusaid ja heajos guliid debbuid ja eará fuod1armoaluid searvvis lohppehahkan702. Dat lea oktasas1 doaba buot s1ibitfuod1d1arii máid vus1s1e. Sátni lohppehati boahtá lohppemis, sirremis. Dáppe geavahedje sáni guollebázahusaid birra máid vus1s1e dassoz1ii go guolli luovvanii dávttis. Pomorgávppi ruos1s1ajáfuid lávejedje maid seaguhit lohppehahkii. Olu guollebázahusaid sáhttá buohtastahttit man1it jagiid sallit- ja guolejáfuiguin. Lávejedje maid muhtomin geasehit guollebázahusaid siseatnamii fuod1arin. Man1imus soad1i rájes s1attai buoret birgejupmi, ja oallugat heite geavaheames dákkar fuod1d1ara. Muhto ain dál geavahit guollebázahusaid muhtun báikkiin. Boarráset olbmot muitalit ovddes1 áigge s1ibihiin eambbo ies1gud1etlágan fuod1d1ara go dál ja danin c1uoc1c1uhit ahte ledje s1ibihat maid dearvas1eappot dalle. 3.4.4 S1ibitdoaluid heaitin/eatnama bargan Finnmárkkus heite olu s1ibitdoaluiguin ja fárrejedje dáluin man1n1el 1945, nu go juo namuhuvvon. Finnmárkkus leat 1959 - 1979 áigodagas unnon doalut 4 756:s 1 670:i, eanandoallolohkamiid mielde. 1920- ja 30-jagiin lei dábálas1 ahte juohke doalus ledje 2-3 gusa ja muhtun sávzza. Man1n1el soad1i leat eanas smávvadáloz1at riddo- ja vuotnaguovlluin nohkan ja eanas leat báhcán ávdimin. Láhpi703, Ákn1oluovtta704, Muosáha705, Bearalváhki706 ja Báhcavuona707 suohkaniin eai oba lean ge oamit geassemánu 20. b. 1979 eanandoallolohkamis. Dáin vid1a suohkanis ledje dalle birrasiid 3 100 sávzza ja lábbá. Sállannuori708 ja Gán1gaviikka709 suohkaniin lei okta gussa goappás ge. Olu Finnmárkku riddosuohkaniin lea eanandoallu nappo measta nohkan. Go leat heaitán doaluiguin, de leat ovdalas1 giettit ávdin giliin jorran sávzzaid ja bohccuid guohtuneanamin (gc1. kap. 2.6.5). Fylkkas mud1ui leat maid olu dálut heitojuvvon, ja doallu, earenoamáz1it mielkebuvttadeapmi, lea c1ohkkejuvvon sierra guovlluide ja stuorit doaluide. Tab. 3-3: Finnmárkku eanandoalloareála mii lea anus: Jahki: Eanandoalloareála: 1959 121 252 dekár 1969 109 655 dekár 1979 94 483 dekár 1989 84 846 dekár 1959-1989 áigodagas lei eanandoalloareálaid nettonohkan sullii 36 000 dekára. Finnmárkku ollásit bargojuvvon eatnamat710 lassánedje 6 000 dekáris 1918:s 47 000 dekárii 1939:s. 1969:s lei dát lohku 85 000 dekára ja 1979:s 80 000 dekára. Dalle heitojuvvui netto 5 000 dekára ollesgilvojuvvon eanan. 1950-jagiid bargagohte od1d1a eatnamiid muhtun smávit báikkiin ja boaittobealbáikkiin. Muhto go eanandoallu c1oahkkanis1god1ii eanandoallosuohkaniidda, nu go Áltái, Detnui ja Mátta-Várjjagii, heitojuvvui fas olu eanan. Eatnamiid bargan, doallologuid man1os mannan ja stuorit doaluid ásaheapmi ja garrasit doaibma leat lasihan sihke eatnamiid ja s1ibihiid buvttaga. Finnmárkku vuovdinmielki lea lassánan 1,3 mill. littaris 1950:s 22,9 mill. littarii 1991:s (gc1. kap. 3.4.1). 1959:s ledje 3,9 oami juohke oapmedálu nammii. 1979:s lei lohku lassánan 18,7 s1ibihii. Ollislac1c1at lea 1974-1983 áigodagas gilvojuvvon 18 664 dekár eanan Finnmárkkus. Eanas leat gilván guovddás1 eanandoalloguovlluin. Muhtomin leat leamas1 soahpameahttunvuod1at gaskal eanandoalu ja boazodoalu eatnama bargama oktavuod1as. Finnmárkkus stáhta c1álekeahtes eatnamiid lága mearrádusat 2. §:s a ja b c1uoggáin, main c1uoz1z1u ahte eanan máid eiseválddit atnet dárbbas1laz1z1an boazoguohtumin dahje boazojohtolahkan, ii galgga vuvdojuvvot dahje lihttoláigohuvvot711, lea dagahan vuostemiela sidjiide geat oaivvildit ahte boazodoalu beros1tumit váldojit beare olu vuhtii. 1863 ja 1902 lágain ledje seammalágan mearrádusat. Duohtavuod1as lea eatnama bargan hárve gildojuvvon boazodoalloberos1tumiid geaz1il (vrd. Finn Arne Schanche Selfors). Finnmárkku Boanddaidsearvi lea gáibidan láhkanannejuvvon712 rievtti oaz1z1ut mihtiduvvon gilvineatnamiid Finnmárkkus. Eanandoallit oaivvildit boazodoalu c1ájehan unnán beros1tumi eanandoalu lassieatnama dárbui. Sii oaivvildit dán goazadan Finnmárkku eanandoalu ovdáneami. 3.4.5 Vuovdegeavaheapmi Muhtun guovlluin Finnmárkkus, gos dál ii leat vuovdi, lea ovdal leamas1 vuovdi. Nu lea danin go vuvddiid njáske beare garrasit muhtun áiggiid, ii ge leat s1at nagodan s1addat. Vuotnaguovlluin lei dábálas1 johtalit ies1gud1et áigodatorrunbáikkiid gaskal. Ain johte od1d1a báikái go ledje loaktán vuovddi ovtta báikkis. Dát guoskkai earenoamáz1it dálveorrunbáikái (Falkenberg, Johs 1941: Bosettingen ved Indre Laksefjord i Finnmark (Ásaidupmi Siskkit Lágesvuonas Finnmárkkus). Finnmárkkuássit mat galge birget luondduávdnasiiguin, fertejedje c1uohppat vuovddi viesuide, veahkkeneavvuide, boaldámus1s1ii jna. Buot báikkiin ii lean vuovdi láhkosiin, ja danin s1adde ies1gud1etlágan orrunmállet. Doppe gos álki lei dábuhit huksenávdnasiid, lei álki orrunviesuid hukset. Vuovdeguovlluin ledje dimbbarviesut dábálac1c1amusat. Doppe gos eai lean huksenávdnasat ja olbmot eai nagodan oastit dimbariid siseatnamis, orro olbmot ja s1ibihat eanas god1iin gitta man1imus soad1i rádjái. Goad1it ledje lieggaseappot ja dávjá buorebut go oallut fielloviesut riddoguovlluin. Goahti lei assái, ja dain manai unnit boaldenmuorra go asehis, galbma fielloviesuin. Vuovdesuodjalanulbmiliin mearridedje eiseválddit vuovdejuohkin713lágaid 1690-jagiin juo ja ávz1z1uhedje darffi boaldámus1s1an ee. borgemánu 3. b. 1897 darfeloggun714lágas stáhta eatnamis. Dan rájes várra geavahis1gohte eambbo darffi boaldámus1s1an doppe gos ii lean dábálas1 ovdal, vuosttaz1ettiin vuotnaguovlluin. Igeldasas Porsán1ggus muitalit ahte vuovdejuohkin lágiduvvui easkka 1900-logu álggus. Dan ovdal geavahedje unnán darffi boaldámus1s1an. Ovdal go njuolggadusat gustogohte, c1uhppe olbmot daid muoraid máid dárbbas1edje, doppe gos lei lunddolas1. Unjárggas muitalit ahte eai juohkigoahtán vuovddi boaldámus1s1an fásta ovdal 1920 birrasiid. Eará báikkiin soite veahás1 earaládje dahkan. Ovdal dan ledje juohke bearras1is iez1aset fásta sárggát715. Dát doaimmai bures ja dagahii unnán váttisvuod1aid. Go lágidedje fásta vuovdebáikkiid, oz1z1o sii dávjá daid guovlluid sárggáid máid ovdal nai ledje geavahan. Vuovdebearráigeahc1c1u716 ásahii vuovdec1uohppamii njuolggadusaid. Juohke doallu oac1c1ui nuvttá c1ujuhuvvot717 sárggáid . Vuovdebearráigeahc1c1u c1uovui dárkilit mielde ahte olbmot c1uvvo lága ja c1uhppe dus1s1e daid mearriduvvon sárggáin. Ávdnasiid veahkkeneavvuide, sihke olgo- ja viesosisgeavaheapmái, c1uhppe vuovddis. Go c1ujuhemiin ja vuovdebearráigeahc1uin álge, s1adde olbmot máksigoahtit muorraávdnasiid ovddas. Muhto olbmot oaivvildedje ahte dát lei juoga masa sis lei riekti dolos1 geavaheami mielde, ahte dat gulai sidjiide. Dávjá c1uhppe sárggáin guollejielle-, áide-, áhceávdnasiid jna. Kárás1jogas muitaluvvo ahte sii galge máksit johkafanasc1uoibme718ávdnasiid ovddas. Muhto doppe "gávdne" olbmot dávjá gárvves c1uimmiid. Vuovdeguovlluin oz1z1o olbmot oastit muoraid ruohttasiid nalde máid vuvde boaldinmuorran. Lei maid dábálas1 ahte sii geain lei iez1as vuovdi, vuvde boaldinmuoraid. Muhto priváhta vuovddit ledje unnit ii ge dáidán nu olu vuovdin. Vuovdeguovlluin oz1z1o olbmot oastit viessohuksendimbara stáhta eatnama nala c1ujuheami mielde. Muitaluvvo ee. ahte Kárás1jogas olbmot doppe oz1z1o hálbbibui dimabara viessohuksemii go eará ulbmiliidda. Buriid vuovdeguovlluin, Álttás, Kárás1jogas ja Báhc1aveajis719 lea stáhta c1uohppan vuovddi dimbbarvuovdimii. C1uohppan, geaseheapmi ja dimbbargolgadeapmi lea bargosajiid addán gili olbmuide. Boad1ut manne Finnmárkku vuovdefondii 1960 rádjái. Beahcevuovdeguovlluin lea maid leamas1 bihkkaboaldin720, muhto earret Álttáguovllu, de lea Finnmárkkus leamas1 unnit bihkkaboaldin go Romssas. Kárás1jogas muitalit ahte sii bolde bihka dus1s1e iez1aset atnui gilis. Finnmárkkus eai leat boaldán bihka man1n1el soad1i. Eará ávdnasat máid soad1i ovdal viz1z1e vuovddis ja vuvde riddobáikkiide, ledje beassi viesuid gud1jemii ja bárku guolleneavvuid bárkemii. Man1n1el soad1i lea vuovdegeavaheapmi earáhuvvan hui olu. Eai olbmot s1at dárbbas1 nu garrasit geavahit vuovddi. Sii leat oz1z1on eará gálvvu ja veahkkeneavvuid vuovdeávdnasiid sadjái. Dál maid c1ujuhuvvojit sárggát. Dát dáidá lassánan man1imus jagiid. Muhtumat muitalit ahte olbmot lávejit iez1a mannat murret gosa háliidit. Muitaleddjiid721 mielde leat olbmuid riekteoainnut leamas1 ahte vuovdegeavaheapmi lei vuod1d1oealáhusolbmuid vuoigatvuohta. Stáhta reguleremat eai oro rievdadan dán oainnu. Ávnnasdimbbargeavaheapmái dáidá ovdal leamas1 seammá riekteoaidnu. Muhto olbmot orrot garra láhkac1uovvuma geaz1il dohkkehan eambbo ahte dákkar ávdnasiid ferte oastit. Muhto c1ujuhuvvo maid ahte ovdalas1 áigge geavahedje báikki ássit dimbbarvuvddiid friddja. 3.4.6 Darfegeavaheapmi Darfi lei dábálac1c1amus boaldámus1s1an Finnmárkkus 1900-logu ovddit oasis. Dus1s1e jur c1ielga vuovdeguovlluin eai geavahan darffi boaldámus1s1an. Almmolas1 darfebearráigeahc1c1u c1ujuhii guovlluid ja bearráigeahc1ai ahte darfeloggun ii billistan jekkiid. Sii geain alddiineaset ledje darfejeakkit, geavahedje daid. Stáhta eatnamis c1ujuhedje darfeloggunbáikkiid. Doppe lei buot gili olbmuin riekti loggut darffi nuvttá. Man1imus soad1i man1n1el heaitigohte darffi boaldimis liggema váste. Man1n1el 1960 eai dáidde c1uohppan darffi boaldámus1s1an Finnmárkkus. Darfec1uohppan adnojuvvui lunddolas1 oassin juohke geavaheaddji meahccerievttis. Olbmot atne dán gili olbmuid ealihanvuod1u oassin. 3.4.7 Johtaleapmi/bivdu Johtaleapmi ja bivdu lei guolásteami buohta Finnmárkku dolos1 servodagaid vuod1d1u ovdal go johtiboazodoallu ja eanandoallu álggahuvvui. Johtaleapmi attii sihke borramus1a ja biktasiid. Oaivebivddáhassan722 lei goddi. Vuosttaz1ettiin leat bivddáhasresurssat 1900-jagiin leamas1 mielde rud1aid dábuheame sidjiide geat dain ealáhusain leat leamas1. Johtaleapmi/bivdu lea rievdan oallugiid oaiveealáhusgáldun 1900-jagiid álggus, astoáiggedoaibman ja vuoin1n1asteapmin oallut Finnmárkku ássiide. Johtaleami/bivddu mávssolas1vuohta rievddada olu báikkis báikái luonddudilálas1vuod1aid mielde, riggodatdábuheami vejolas1vuod1aid mielde, ássiid árbevieru mielde jna. Rievssat lea deat1aleamos bivddáhas eanas Finnmárkkus. Rievssatbivdu ealáhussan lea eanas gárdun723. Easkka man1imus soad1i rájes bivdigohte rievssahiid bissuiguin (hávláriiguin) váldo bivdoguovlluin. Bissuiguin ja rievssatgielaiguin ii sáhte bivdit ovtta báikkis oktanis. Bissut baldet rievssahiid eret. Gid1asdálvve lei dábálas1 bivdit gironiid724 bissuin. Olu olbmot Riddo- ja Sis-Finnmárkkus bivde rievssahiid 1900-logu ovddit oasis. Eanas báikkiin bivddii goit okta juohke bearras1is rievssahiid dálvet. Fuomás1it ferte gal ahte measta buot báikegoddeássit ledje vuod1d1oealáhusain. Juohke gilisearvvis ledje iez1aset báikkit gos gárdo rievssahiid ja sii bohte hárve ránnágili guovlluid siskkobeallái. Eai earát boahtán dakkár báikái gos juo ledje olbmot gárdume rievssahiid. Unjárggas muitaluvvo ahte juohke bearras1is lávejedje fásta guovllut gos gárdo. Earát atne daid guovlluid dan bearras1a guovlun ja buohkat doahttaledje dan. Guovdageainnus muitala muhtun áddjá mii lea badjel 80 jagi boaris, guhte lea gárdon rievssahiid olles eallenagi, ahte sáhtii lonuhit guovllu; eai lean nu mearri guovllut ja buohkat c1áhke gárdut. Muhto eai láven gárddiid bidjat dakkár báikái gos earát juo ledje gárdume. Porsán1ggus muitaluvvo ahte gilisearvvi meahcceriggodatguovllu725 siskkobealde sáhtte feara gokko gárdut. Muhto dávjjimustá gárdo guovlluin maidda lunddolac1c1at iez1a gulle, ruovttu lahka. Deanus muitaluvvo ahte gilisearvvi meahcceriggodatguovllu siskkobealde oac1c1ui gárdut gos ies1 háliidii. Doppe eai ge gárdugoahtán gal dakkár báikkiin gos earáin juo ledje gárddit. Muhtun vuorraset Sállanolmmái muitala ahte olbmot doppe bivde sihke stáhta ja priváhta eatnamiin. Várjjatvuona davábealde gárdo rievssahiid garrasit ain man1imus soad1i man1n1elii. Dávjá s1adde guhkás mannat rievssatbivdui, ja de orro god1iin bivdoguovlluin. Oallugiin ledje mán1ga goad1i bivdoguovllus. Sáhtte guokte vahku ain bivdit oktanis, ovdal go ain dolvo rievssahiid vulos ja viz1z1e eambbo niestti. Riddoleappos, nu go Sállanis ja Fálesnuoris, eai nu olu gárdon. Doppe bivde eambbo bissuin. Rievssatbivdu ii leat doppe leamas1 nu mávssolas1 ealáhus. Muhto astoáiggis gal bivde. Muhtun Sállanolmmái muitala ahte sis lávii álo bissu fatnasis guliid bivddidettiin. Jus dálkki geaz1il s1adde bisánit muhtun báikái, de válde bissu ja manne várrái. Jus godde rievssahiid, de oz1z1o rud1a daid ovddas. Rievssahiid vuvde báikki gávpeolbmáide, márkaniin dahje Supmii ja Rut1t1ii. Guovdageainnus lei maid nu. Buriid rievssatjagiid dolvo guhkes heargeráiddut rievssahiid Bossegohmárkaniidda. Oallut Sis-Finnmárkku olbmuide ja vuotnaássiide lei rievssatbivdu deat1aleamos dienasgáldun dálvet. Muitalit ee. Porsán1ggus ahte man1imus soad1i ovdal diinejedje dábálac1c1at eambbo rievssatbivdduin go luoddadoaimmahaga ng. heahtebargguin. Dat rievssatbivdu mii dássoz1ii lea muitaluvvon, guoská áigodahkii ovdal man1imus soad1i ja sullii 1950:ái. Dan rájes lea dilli olu earáhuvvan. Eai bivdde s1at nu olu rievssahiid ii ge leat s1at nu mávssolas1 ealáhussan go ovdal. Muhto muhtun guovlluin ja muhtun olbmuide dat gal lea mávssolas1. Guovdageainnus, Kárás1jogas, Porsán1ggus, Deanus ja Unjárggas lea muhtuniin bivdu/meahcásteapmi lassiealáhussan lotnolasat eará meahcástanealáhusaiguin. Died1usge lea váttis birget dus1s1e bivdduin ja meahcástemiin, muhto lassin eará bargguide dat gal lea deat1alas1. 1976/77 iskamiin Guovdageainnus ja Porsán1ggus (NOU 1978: 18 A) oaidnit ee. ahte 50% Guovdageainnu smávvadálolac1c1ain bivde rievssahiid ja 80% meahcástedje. Porsán1ggus ledje buohtalas logut 14 ja 62. Guovdageainnu boazosápmelac1c1ain bivde 20% rievssahiid ja 36% meahcástedje. Industribargiin ja duojáriin bivde 27% rievssahiid ja 25% meahcástedje. Porsán1ggu buohtalas logut leat 13% ja 10%. Guovdageaidnulac1c1at geain duodji lei váldoealáhussan, maiddái bivde olu, 40% bivde rievssahiid ja 60% meahcástedje. Go hupmá báikki ássiiguin, de oaz1z1u dakkár gova ahte oallugat meahcástit, muhto bivdu lea ovddemustá vuod1d1oealáhusaid oktavuod1as. C1akc1arievssatbivddu birra muitalit giliservviin ahte biilaluoddaráigge bohtet olggobealbivdit daidda guovlluide máid gili olbmot atnet iez1aset guovlun. Muitalit ee. ahte dát bivdit sihke bivdet rievssatc1ivggaid ja bid1gejit lottiid. Sállanis váivahuvvet olbmot olggobealbivdiiguin mat bohtet dohko suohttasa dihte, deavdit galmmihanbumbbáideaset726 vaikko eai dárbbas1 dan lassiealáhussan. Guovdageaindálonat muitalit ahte muhtun boazosápmelac1c1at láigohit guod1ohanbarttaideaset bivdoservviide, ja nu geavahit guod1ohanbarttaid vearrut. Báikki ássiid riekteoaidnu dása lea ahte sii geat leat bivdán, leat geavahan giliid lunddolas1 ealáhusvuod1u. Gili olbmot leat bivdán mán1ggaidlohjagiid almmá earáid dasa seaguhemiin. Sis leat hálddas1an dán resurssa ja juohkán guovllu c1álekeahtes lágaid mielde. Ovdal go earát beassagohte rievssatguovlluide 1950- ja 60-jagiid biilaluoddahuksemiid geaz1il, de geavahedje báikki olbmot dán resurssa eanas iehc1aneaset. Dábálac1c1at atnet sii bivdiid sisabáhkkejeaddjin727 báikki olbmuid guovlluide. Olbmot oaivvildit ahte ovdalas1 áigge ledje eambbo rievssahat, ja lohket ártan ee. ahte atne mirkkuid meahceelliid bivddus. Riebanat ja gáranasat maid jápme olu. Rievssat lea leamas1 váldobivddáhassan 1900-logus. Muhto maiddái eará meahceelliid leat bivdán. Beahcelottiid728 bivde guovlluin gos dat ledje. Finnmárkkus muitalit mán1gga guovllu olbmot ahte állahiid729 gárdo ja firbmo gid1aniestin. C1áhcelottit. Sámi guovlluin lei gid1d1alodden730 hui dábálas1. Varas lottibiergu lei njálggat man1n1el guhkes dálvvi. Ovdalas1 áigge lávejedje c1uotnjágiid731 ja eará c1áhcelottid muhtun guovlluin gárdut. Eai lodden s1at go dat lálligohte. Eai bivdán nu olu, dus1s1e borrannáre varasbierggu. Earret Guovdageainnus lea lodden nohkan fylkkas. Gid1d1aloddema vuosttaldeaddjit oaivvildit loddema heittohin go c1ivganlottiid732 bivdet. Gid1d1aloddema bealus1teaddjit c1uoc1c1uhit ahte c1akc1abivdu lea lottic1ivggaid bivdin, mas unnán bierggu oaz1z1u. Namuhuvvo maid ahte lodden lea boares árbevierru máid háliidit doalahit. Báikki ássit gal hárve loddejit c1akc1at. Olggobealeolbmot bohtet dákkár bivdui. Mearalottit ledje deat1alas1 biebmoriggodahkan ovdalas1 áigge. Ávtta733/hávdda734, hálkka735, bovttáz1a736 ja skárffa737 bivde borramus1s1an, ja dat ledje deat1alac1c1at. Dál gal eai bivdde s1at dáid nu olu. Muhtun guovlluin bivde soahtegaskaáigge olu mearalottiid fuod1arin náhkkes1ealangárddiide738. Dákkar bivdu lei gid1d1at ja geasset. Leat ovdamearkkat dasa ahte skárfedoahkit jur nohke dákkár bivdduin. Monnec1oaggin739 ja uvjac1ohkken740 lei mávssolas1 vuotnaguovllu olbmuide. Sállanis muitalit ahte doppe c1ogge eanas ruovttudoalut moniid. Vuide moniid ja bidje sádduid sisa vai riibe juovllaide. Easkka man1imus soad1i man1n1el vuovdigohte mearaloddemoniid eambbo. C1ogge oalle olu c1áhceloddemoniid vuotna- ja siseatnanguovlluin. Ealggat. Ovdal go ealgaválaid741 juohkigohte, bivde olu ealggaid ealgaguovlluin c1akc1at ja dálvet, vuosttaz1ettiin Mátta-Várjjagis, Deanuleagis ja Kárás1jogas. Dát ii dáidán ekonomalac1c1at buktán nu olu. Muhto sutnje gii gottii ealgga, gal lei dát valjit biergu. Dál c1ujuhit dasa ahte olggobeale ealgabivdit eanemusát bivdet ealggaid. Báikki olbmot fertejit ealgaválaid nalde gilvalit olggobeale olbmuiguin. C1eavrá742, riebana743, njála744 ja buoidaga745 leat bivdán muhtun áigodagaid náhki dihte. Muhtumiidda lea dat maid addán veahá ekonomalas1 boad1u. Njuorjju746 leat ovdalas1 áigge sihke báhc1án ja firpmiin goddán. Bierggu borre, ja fálkka ja náhki vuvde. Olu vuotnaguovlluin lei njuorju deat1alas1 riggodahkan. Dálá dilis ii leat mearalodden, c1áhcelodden ja njuorjjobivdu s1at ekonomalas1 mávssolas1vuohtan. Muhto monnec1oaggin vuovdima váste gal lea muhtun vuotnaássiide veahá ekonomalas1 mávssolas1vuohtan. Boraspiriid747 ja gazzalottiid748 gal bivde duos dás, muhto dat bivdu gal ii lean nu mávssolas1. Olbmuid riekteoaidnu dáidda riggodagaide orru leamas1 ahte dáid lei dárbbas1las1 geavahit jus galge oba birget ge. Sii leat atnán dan friddja buorrevuohtan seammaládje go mearariggodagaid nai gitta dássoz1ii. Vaikko leat gal leamas1 muhtun dábálas1 njuolggadusat ja mearrádusat dáid resurssaid geavaheapmái, de eai leat olbmot báljo diehtán daid birra, ja eiseválddit leat unnán daid geavahan duohtavuod1as. Easkka man1n1el soad1i, go olbmot johtigohte eambbo ja eanebut geavahis1gohte báikki resurssaid, s1attai almmolas1 reguleren dárbbas1laz1z1an. Olggobealeolbmot eai c1uvvon báikki servodagaid c1álekeahtes lágaid ja njuolggadusaid. 3.4.8 Sáivaguolásteapmi749 Sáivaguolásteapmi lei oktan johtalemiin okta váldoosiin Finnmárkku dolos1 johtalanservodagain ovdal boazodoalu. Dan oaidnit ee. das go siidda guovllus dávjá lei c1ázádat. Sáivaguolásteapmi lea rievddadan báikkis báikái 1900-logus. Leat erohusat sámi- ja dác1c1aássanguovlluin. Guollebivdovejolas1vuod1at ja eará doaimmaid vejolas1vuod1at leat maid váikkuhan erohusaide. Guovdageainnus bivde eanas bearras1at guliid 1900-logu ovddit oasis. Nuohtit ja fierpmit hean1gájedje juohke viesu olggobealde. C1uovz1a750 lei Guovdageainnus váldoguollin. Dan bivde nuhtiin geasset. Bivdoneavvuid ja eará gálvvu dolvo jávregáddái gid1asdálvve. Guoli sáltejedje ja bidje eatnanvuolgod1iide dahje balsajekkiide751 (jeakkit main lea girsi752 birrajagi), dassoz1ii go dálvesiivvus sáhtte ruoktot geasehit. Muhtumat jotke guollebivdduin c1avc1c1a ja dálvvi, juon1astemiin753. Traktor, meahccemohtorsihkkel ja muohtaskohter leat hearggi sadjái boahtán fievrun guollejávrriide. Olbmot borre olu guoli. Oallugat maid vuvde guoli. Muhtun muitaleaddji muitala iez1as dábálac1c1at láven geasehit 3000 kg sáltec1uovz1z1a herggiin ruoktot juohke dálvvi. Dábálac1c1at doalvvui guliid Ruot1a Gárasavvonii ja vuvddii daid doppe. Olu Guovdageaidnulac1c1at vuvde maid sáltec1uovz1z1a Supmii. Orru leamas1 nu ahte eanas c1uovz1z1a vuvde ránnáriikkaide. Guollejávrriid fertejedje diks1ut754 vai doalahedje buori c1uovz1ahivvodaga jávrriin. Ee. lei deat1alas1: 1 Bivdit eará jávrriin. Go guolit unno ovtta jávrris, de vuoin1n1astahtte jávrri muhtun jagi vai guolit lassánit. 1 Nuohti geassit. Muitaleaddjit lohket dan hui deat1alas1 diks1unvuohkin. 1 Oivos1iid755 ráidnet: Dan dahke muhtomin, jus bearas1 dahje bearras1at dus1s1e iez1a bivde jávrri. 1 Buod1d1un: Gid1d1at bud1d1o oivos1iid dain jávrriin main ledje badjelmeare vuskonat756 ja hávggat757, ja ráhkadedje od1d1a god1d1obáikkiid. Go guolli lei god1d1an (rásiid sisa coaganii), coahkudedje fas jávrri ja mead1d1emat s1adde goikásii ja billohuvve. 1 Gilvit guliid ja veajehiid. Dál diks1ot jávrriid unnán dáinnalágiin, dad1imielde go diehtit (NOU 1978: 18 A s. 176). Bearras1iin orrot leamas1 mearri guollejávrrit, ja atne daid iez1aset resurssaguovlun. Oallut Guovdageaidnulac1c1at muitalit alddiineaset leamas1 mearri guollejávrriid, c1ielgasit ráddjejuvvon ránnáin. Earenoamáz1it atnet jávrriid dálu lahka dan dállui gullevaz1z1an. Muhto leat maid muhtun jávrrit mihá dobbelis, máid atnet gullat muhtun bearras1iidda. Man1imus soad1i rájes unnugod1ii guollebivdu Guovdageainnus. Muhto dál firbmot ja nuhttot ain oallugat, ja bivdu orru lassánan man1imus jagiid. Leat diks1ugoahtán muhtun jávrriid main leat bare olu guolit, vai s1addet buoret guolit. Seammás barget vuskona ja hávgga jod1ihemiin, mat leat hui valjit. Guovdageainnus ii lean ovdalas1 áigge ovttas ge láigolihttu jávrriide. Dat ledje sin geavahanguovllut máid ealáhusulbmiliin bivde. Bivdui ledje báikki c1álekeahtes lágat. Lassin ealáhusguolásteapmái bivdet Guovdageainnus oallugat astoáiggis. Muohtaskohter lea hui guovddáz1is gid1d1aoaggumis. Rávdojávrrit geasuhit earenoamáz1it. Olu Guovdageaidnulac1c1aide lea guolli biebmolassin. Kárás1jogas lea maid guollebivdu leamas1 mávssolas1. Doppe lea leamas1 seammá riektedilli go Guovdageainnus, ja muhtun bearrás1iin lea leamas1 geavahanriekti mearri jávrriide (NOU 1978: 18 A s. 179). Eai doppe ge atnán olbmot dáid riggodagaid stáhta opmodahkan; dat lei sin geavahanguovlu. Guovlluid geavaheapmi ealáhusulbmiliin lei dat mii sidjiide lei mávssolas1. Porsán1ggus lea sáivaguolásteapmi leamas1 hui mávssolas1 1900-logu ovddit oasis. Pomorgávppas1eami nohkan orru váikkuhan sáivaguolásteami lassáneapmái 1920- ja 30-jagiin vuotnaguovlluin. Porsán1ggus lei olu ealáhusguollebivdu sihke geasset ja dálvet (NOU 1978: 18 A s. 169). Porsán1ggus leat juohke gilisearvvis leamas1 lunddolas1 guollebivdoguovllut. Guovllu siskkobealde leat bivdán gos háliidedje, muhto jus muhtun juo lei fierbmume ovtta jávrris, de eai mannan earát gal dohko fierbmut. Porsán1ggus lea ain dál hui olu sáivaguolásteapmi, muhto ii leat nu olu ealáhusbivdu go ovdal. Dál vudjet eanas muohtaskohteriin go gid1asdálvve oggot jien1a nalde. Iskamat Porsán1ggus 1976/77:s (NOU 1978. 18 A s. 256) c1ájehit ahte stuora oassi suohkana álbmogis bivdá jávreguoli borramus1s1an. Muhtun vuoras Deanodatolmmái muitala ahte su mánnávuod1a áigge ja dan ovdal bivde eanas dus1s1e borranguoli alcceseaset. Dalle eai jod1ihan guoli gosage. Muhto 1928:s oac1c1ui son ja muhtun earát, oktavuod1a Oslofitnodagain mii osttii buot guliid máid sii sáddejedje. Sis ledje buorit bumbolfierpmit maiguin juon1astedje go galmmii golggotmánus ja dálvvi miehtá. Sis ledje 51 fierpmi anus iez1aset guovllus. Sii bivde ovtta ja ovtta jávrri. Go guolit vátno ovtta jávrris, de bivdigohte nuppi jávrri. Sii bivde juohke jagi daid ovttahat jávrriid. Sii ledje kárten jávrriid nu ahte dihte gokko guolit ledje. Eai sii bivdán dakko gokko god1d1oguolit ledje. Fertejedje unnimustá 2-3 olbmo fárrolaga go bivde. Guliid geasehedje sabetgielkkáiguin vulos. Sis ledje mán1ga goad1i bivdoguovllus. Dávjá bivde rievssahiid nai go ledje guollebivddus. Sii dovdnejedje guliid gássaide oktan cuon1omuohttagin ja sáddejedje daid Osloi. Kássat ledje bordeguorbmin758 riddoruvttus759. Muitaleaddjit muitalit ahte sii bivde iehc1aneaset iez1aset guovlluin ja earát fas bivde earásajes. Ii sis gal lean makkárge láigolihttu jávrriide. Olbmuid muittus lea álo leamas1 dábálas1 bivdit ruovttudollui. Dát lea ovdamearkan movt stuorrát bivde guliid vuovdima váste, muhto dábálac1c1at bivde guoli alcceseaset ja veahá vuovdimi/lonohallamii go nu heivii. Guolleriggodagaid geavahedje dáinnalágiin giliservviin gos lei vejolas1, 1900-logu ovddit oasis. Geasset gal lei sáivaguolásteapmi eambbo soaittáhagas Deanodagas. Bivde go dárbbas1edje. Go ledje lubmeme dahje meahccelájuin, firbmo go lei vejolas1vuohta. Dál maid lea veahá guollebivdu vuovdima váste Deanodagas, muhto eanas geasset. Olbmot lohket ealáhusguollebivddu váttisin dán áigge. Ii báljo leat vejolas1 oaz1z1ut láigolihtu jávrriide. Jus ealáhusguolásteapmi galgá bures mannat, de ferte dovdat jávrriid ja sáhttit bearráigeahc1c1at daid. Jus earát maid galget fierbmut seammá jávrriin, dagaha dat váttisvuod1aid. Olbmot geat eai dovdda jávrri, bidjet dávjá firpmiid vearu sadjái ja goddet god1d1oguliid. Dat leat heittot guolit, muhto leat dárbbas1lac1c1at lassáneapmái. Vuod1d1oealáhusa báikki ássit lohket iez1aset massán dan boares rievtti, ealáhusguollebivddu, boares geavahanguovlluin ja ahte dál leat olggobealolbmot bivdime guliid sin ovddes1 bivdoguovlluin. Sii lohket maid guliid hedjonan dál dan ektui go dalle go sis lei garra ealáhusguollebivdu. Earenoamás1 dilálas1vuod1ain lea dál vejolas1 lihttoláigohit jávrefierbmun aktorievtti. Oaggut gal baicca lea juohkehac1c1as lohpi maiddái lihttoláigohuvvon ealáhusbivdojávrrin. Unjárggas maid muitaluvvo leamas1 garra jávrreguolásteapmi. 1900-álggus firbmo jávrriid dálveorohagain siseatnamis. Sis ledje maid goad1it guollejávregáttiin. Doppe muitalit ahte juohke bearras1is lei iez1as guovlu, sis ledje iez1aset jávrrit, máid bivde. Dáid árbejedje ii ge earáin lean ealáhusbivdu dain jávrriin. Dát vuohki orru leamas1 gitta man1imus soad1i rádjái. Várjjatvuonbad1a davábealde, Unjárgga guvlui, muitaluvvo ahte olbmot lávejedje c1akc1ageasi, go lájuiguin gerge, mannat Oardajávrái ja Oardavuonjoga760 bajágeahc1ái Báhcavuona suohkanii bivdit dálveguoli. Lei dábálas1 ahte eanas dan guovllu olbmot dahke nu. Sii atne guovlluid iez1aset resurssaguovlun. Man1n1el go Báhcavutnii ja Oardajávrri barttaguovlluide bod1ii luodda, lea sis váldon eret dát vejolas1vuohta. Muhtun bivdo- ja meahcástansearvi davábealde njárgga lea lihttoláigohan c1ázádaga, nu ahte unjárgalac1c1at leat massan ovddes1 resurssaguovllu. Dál oz1z1ot dus1s1e lobi astoáiggebivdui nu movt earát nai. Muitaluvvo ahte suohkanrádji lea dus1s1e biddjon beros1keahttá das geat guovllu leat geavahan. Báhcavuotnalac1c1at eai geavahan meahcceriggodagaid seammá garrasit go Unjárgga sápmelac1c1at dahke ovdal. Dál lea nappo Unjárgalac1c1aid ovdalas1 deat1alas1 resurssaguovlu s1addan njárgga davágeaz1eolbmuid vuoin1n1astan761- ja bartaguovlun. Guovllut Várjjatvuona lulágeahc1en, Gálotguovllus762, leat leamas1 suohkana olbmuid váldo guollebivdoguovlun ja leat garrasit geavahuvvon 1900-logus. Go biilaluodda bod1ii, barttaiguin ja johtolagain, bivdigohte olggobealolbmot luotta lagamus jávrriin. Báikki olbmot leat bággejuvvon dobbeliidda borranguoli viez1z1at. Mán1ggas lohket ahte 5 km-avádat fierbmungielddus guovddás1 biilaluottaid guovttebealde, lea maid gárz1z1idan ealáhusguolásteami vejolas1vuod1aid gili lahka. Sáivaguolásteapmi ealáhusbivdun lei dábálac1c1amus vuotna- ja siseatnangiliin. Sállanis eai loga sáivabivddu leamas1 dábálaz1z1an. Muhto lávejedje gal muhtomin bivdit, measta suohttasa dihte, ja jus gottii guoli, de dat lei buorre. Buohkat oz1z1o bivdit sihke priváhta eatnamis ja stáhta eatnamis. Easkka soad1i man1n1el gul gáibidis1gohte muhtumat aktorievtti guollebivdui iez1aset eaiggáduvvon eatnamiin, ja man1n1el go iez1a fárrejedje eret dain báikkiin. Fálesnuoris bivde olbmot 1900-logu álggus veahá sáivaguoli alcceseaset. Eai bivdán hupmanveara sáivaguoli ealáhussan, earret go moadde bearras1a Riehpponávz1z1is763. Luossa-, valas764- ja guvz1á765bivdu dain jogain ja c1ázadagain gos dat leat, rievddada hui olu. Stuorit luossajogain lea bivdu guhkit áiggiid juo lágiduvvon earenoamás1 málliiguin. Váldojogat leat Álttaeatnu ja Deatnu. Doppe leat eananeaiggádiin geat láddjejit vissis meari, sierra vuoigatvuod1at. Álbmotjoavkkut geat eai deavdde dáid gáibádusaid, leat gal maid veahá bivdán. Sii geat oaivvildit alddiineaset ollislas1 vuoigatvuod1aid, gohc1odit duon suolabivdun. Ja dat nuppit ges leat oaivvildan alddiineaset seammá vuoigatvuod1aid guollebivdui. 1984:s bod1ii Deanu luossabivdu ás1s1in duopmostuoluid ovdii. Doppe gáibidedje boazoeaiggádat ja muhtun earát geat eai deavdde gáibádusaid, seammá vuoigatvuod1aid go dain earáin. Gielddariekti hilggui duomuinis dán gáibádusa njukc1amánu 19. b. 1984. Muhtun eará báikkiin gos leat jogat maidda luossa, valas ja guvz1á goarbmu, leat báikki olbmot bivdán nu guhká go olbmot leat ássan doppe. Ovdamearkan dása lea Riehpponjohka masa 1900-logu álggus juo lei muhtun hammerfeastalac1c1as láigolihttu. Doppe leat vuona ja ávz1z1i olbmot doloz1a rájes bivdán luosaid. Muhtun áddjá (badjel 70-jagi) muitala ahte mánnán lávii áhc1is mielde bivdit joga. Sii firbmo dávjá jorpmiin766 ja geasehedje guliid heasttaskearruin ruoktot. Orro unnán olbmot dan guovllus ja nappo unnán bivdit. Olbmot dihte gal ahte johka lei lihttoláigohuvvon ja ahte sis lága mielde ii lean lohpi bivdit dan. Muhto dát lei dolos1 resurssageavaheami vuostá, ja seammás lei dárbbas1las1 borramus1a dábuhit. Orru oppalac1c1at leamas1 nu ahte johgátteássit bivde luosaid álkimus vugiin. Dat lei borranguoli dábuheapmi, ii ge suohttasa dihte bivdin. Várnjárgga jogain muitaluvvo leamas1 seammalágan bivdu. Muhtun sámi vuotnabáikkiin ledje unnit luossajohgátteássit gaskaneaset juogadan bivovuoigatvuod1aid ies1gud1et jorpmiin. Sii atne dasto dan guollebivdobáikki alcceseaset gullat. Kárás1jogas muitalit leamas1 viiddis ovttasbivddu ja luossajuogadeami go buod1uin bivde luosaid jogas (gc1. kap. 3.4.2). Man1imus soad1i rádjái rievddai dilli unnán. Go geaidnojohtolat s1attai, rievddai dilli ja dad1istaga lihttoláigohedje eambbo luossajogaid. Ee. Porsán1ggus leat luossajohgátti eananeaiggádat duhtameahttumat dainna go eai beasa firpmiin bivdit luosaid jogas. Nu go dás jur ovdalas1 namuhuvvon, de lei Riehpponjohka áigá lihttoláigohuvvon. Oarje-Finnmárkku bivdo- ja meahcástansearvi oac1c1ui 1931:s láigolihtu dasa. Man1n1el leat diks1on ja bearráigeahc1c1an joga. Danin heite oallugat bivdimis boares vuogi mielde. Dál sii leat s1addan searvvi miellahttun. Earret turistakoarttaid (oanehisáiggekoarttaid), de eai beasa earát go searvvi miellahtut oastit koarttaid. Báikki olbmot geat háliidit bivdit jogas, fertejit álggos searvat guollebivdosearvái miellahttun. Lea dáhpáhuvvan ahte olggobealolbmot leat oz1z1on láigolihtu c1ázádagaide, ja dávjá lea dat suhttadahttán báikki olbmuid. Muhtumat oaivvildit ahte láigolihttu mán1gga dáfus lea báikki olbmuin váldán báikki resurssaid eret, vrd. dan mii muitaluvvui Unjárgga birra dás ovdalas1. Ovdal ledje báikki olbmot, johgátteássit, geat geavahedje riggodagaid. Láigolihtu bokte geavahit dávjá olggobealolbmot daid. Doppe gos báikki servviin lea láigolihtti c1ázádahkii, eai oro suhttame nu olu láigolihtu geaz1il, muhto lea maid daddjojuvvon ahte stuorit servviin leat eambbo návccat jod1ihit c1ázádaga dohkalas1 vugiin. Oppalac1c1at lei sáivabivddus eambbo ealáhusárvu ovdalas1 áigge go dál. Lei vuotna- ja siseatnanássiid nubbin juolgin. Loguiguin gal lea váttis c1ilget ealáhusa árvvu, muhto lea c1ielggas ahte dat lei mávssolas1. Mán1ggaládje lei sáivabivdu hearbevárrin767, jus eará bargu lei dahje mearaguollejohtu, soite dan válljet jávrebivddu ovdalii. Go pomorgávppas1eapmi nogai 1914:s, dáiddii sáivabivdu man1n1el veahkehan oallugiid váddáseamos jagiid. 3.4.9 Luopmánat ja muorjjit Muorjjit ja luopmánat ledje deat1alac1c1at luondduruovttudoalus, ja dain oz1z1o vitamiinnaid. Ovdal jahkec1uod1imolsuma vuvde unnán murjjiid ja luopmániid. Murjjiid geavahedje eanas iez1aset ruovttudoalus. Man1n1el vuosttas1 máilmmisoad1i 1920 birrasiid s1addagod1ii luome- ja muorjejohtu. Muhto lei váttis riibadit murjjiid ja luopmániid vuovdima váste. Porsán1ggus muitalit ahte boalvárat luike olbmuide vuos1s1anlihtiid768. Luopmánat leat deat1alac1c1amus muorjjit Finnmárkkus. Buriid jagiid c1ogge olbmot alcceseaset ja vel gávpeluopmániid. Dalle sáhtte oaz1z1ut rud1a máid divdna dárbbas1edje. Davvi-Várjjagis muitaluvvo ahte olbmot muhtomin manne lubmet ovdal meahccelájuid, vai oz1z1o rud1a veahkkeneavvuid oastit. Unjárggas muitalit maid olu rud1a dinen buriid luomejagiid. Doppe lei dábálas1 heasttain mannat lubmet jekkiide mat ledje dobbelis. Sii geain eai lean heasttat, fertejedje guoddit nod1iid. Man1n1el man1imus soad1i lea dilli earáhuvvan. Luomejohtu lea buorránan. Olu báikkiin c1ogget buohkat bearras1is luopmániid go lea luomejahki. Maiddái dán áigge lubmen lea buorre dienasgáldu luomejagiid. Eanas ruovttudoalut c1ogget iez1aset atnui. Leat vuosttaz1ettiin vuod1d1oealáhusaid olbmot geat vuovdima váste c1ogget. Ovdalas1 áigge lei heasta fievrun go lubmet manne. Dál lea biila, traktor ja meahccemohtorsihkkel boahtán sadjái. Nu sáhttet olbmot beassat guhkkinguovlluide gos ovdal eai lubmen. Ovdal go biilaluottat bohte ja eai lean vel biillat buohkain, rád1d1ejedje báikki olbmot iez1a guovlluid. Báikki servodagas orrot luopmánat leamas1 searveriggodahkan. Muhto eai láven mannat c1oaggit nuppi olbmo uvssa ovdii. Unjárggas muitalit ahte báikki servodaga bearras1at ledje juogadan luomejekkiid gaskaneaset. Buohkat doahttaledje dan. Eará muorjjit máid c1ogge ja ain c1ogget, leat jon1at, sarrihat ja c1áhppesmuorjjit. Earenoamáz1it leat jon1aid vuovdán oalle olu. Mán1gga báikkis muitalit gávpotolbmuide vuovdit jon1aid. Muhtun báikkiin c1ogge sarrihiid nai vuovdima váste, muhto daid gal leat eanas geavahan iez1aset ruovttudoaluin. Muhtun báikkiin ledje c1áhppesmuorjjit oalle deat1alac1c1at. Dan atne ee. juhkanmáihlin769, seaguhuvvon suvrramilkkiin. Ovdalas1 áigge c1ogge boskka ruovttudoalu atnui. Muitalit ee. ahte dan butnjo guolevuojas ja borre. Das ledje hui olu vitamiinnat. 1976/77 iskamiin Guovdageainnus ja Porsán1ggus (NOU 1978: 18 A s. 254) muitalit ahte eanas báikki olbmot geavahit muorje- ja luomeriggodagaid. Dáidá seammalágan dilli Finnmárkkus mud1ui, go dan guovtti suohkanis. 1977 eananvuovdinlága rievdademiid bokte lea vejolas1vuohta addit giliide vuosttas1rievtti770 luopmániidda mearriduvvon guovlluin gilis. Dát lea hui unnán c1ad1ahuvvon. Vuosttaz1ettiin leat muhtun gilisearvvi siskkit riikkageaidnoguoras gaskal Kárás1joga ja Guovdageainnu oz1z1on dákkar rievtti (gc1. maid kap. 3.29.) Juohke sajes oaivvildit báikki olbmot iez1aset olggobealeolbmuide massán luopmániid luottáid ja giliid lahka, man1n1el go biilaluottat ja biillat bohte. Báikki olbmot s1addet olu báikkiin mannat luomejekkiide dobbeliidda. Sii muitalit maid ahte olbmot c1ogget olu c1urruid771, ja dat lea bahá. Buot báikki olbmot atnet luomeriggodagaid giliid ealáhusvuod1u lunddolas1 oassin. Olu báikkiin, ee. Porsán1ggus ja Fálás, lohket olbmot ahte olu bohccot dagahit unnit luopmániid. Sáhttá leahket nu ahte luopmánat duolmmahallet doppe gos olu bohccot leat ovtta sajes, earenoamáz1it áideguorain (gc1. maid kap. 7.2). 3.4.10 Gámasuoinnit Ovdalas1 áigge ledje gámasuoinnit dárbbas1lac1c1at eanas Finnmárkulac1c1aide. C1ázehat ledje deat1alas1 juolgesuodjin gitta 1950-jagiide, sihke vuotnaguovlluin ja siseatnamis. Dál leat dus1s1e muhtun boazoeaiggádat ja muhtumat siseatnan ássiin mat atnet gámasuinniid (gc1. kap. 2.5.11). C1akc1ageasi c1uhppe jekkiin gámasuinniid, máid goikadedje. Juohke bearras1is lei iez1as suidnenbáiki. Unjárggas muitalit ahte muhtun bearras1at lávejedje juogadit ovtta suidnenbáikki. Muhtun eará fas muitala ahte sii c1uhppe suinniid johgáttes, ja njeallje bearras1a juogadedje báikki. Ledje c1ielga rájit máid buohkat doahttaledje. Gámasuidnen lei lunddolas1 riektin buot giliássiide, ii ge oktage jurddas1an makkárge eiseválddiin jearrat lobi. Boazosápmelac1c1at geain ii lean vejolas1vuohta suidnet, sáhtte muhtomin dáloniin oastit dahje lonohit gámasuinniid ee. bohccobiergguin (gc1. kap. 2.5.11). Boazosápmelac1c1at ja dat dálonat geat vel atnet suinniid, suidnejit dál dus1s1e iez1aset atnui. 3.4.11 Golgi dimbarat ja riehkit Golgi dimbariid ja rihkiid c1ohkkejedje vuotnagáttiin, muhto eanas c1ohkkejedje olgolis. Dát ledje anolac1c1at ja geavahuvvojedje sihke huksenávnnasin ja boaldámus1s1an. Buohkat geat sáhtte, c1ogge golgi dimbariid ja rihkiid. Riehkkegubat gulle dan olbmui gii lei c1ohkken daid, ja lei measta "jápminsuddu" váldit dáid. Man1imus jagiid lea s1addan fas eambbo dábálaz1z1an rihkiid c1ohkket boaldámus1s1an. Riehkit mat rivdet gáddái, gullet eananeaiggádii. Stáhta ii leat gal viggan ge alcces oamastallat daid. 3.4.12 Goad1it/ealáhusbarttat Jus galge sáhttit geavahit meahcceriggodagaid nu go guoli, meahcielliid ja murjjiid/luopmániid, fertii leahket dálkki suodji duoddaris. Ovdalas1 áigge lei dus1s1e goahti danin. Man1imus jagiid lea s1addan dábálac1c1at hukset ealáhusbarttaid. Meahccegiettit ledje muhtomin 3 beanagullama ruovttus eret. Ládjogoad1it ledje dárbbas1lac1c1at sihke lájuid áigge ja go fuod1d1ara galggai dálvesiivvus ruoktot geasehit. Giliolbmot ceggejedje danin god1iid iez1aset resurssaguovlluide. Muhtun muitaleaddji muitala ahte ovdal soad1i, go garrasit geavahedje meahcceriggodagaid, ledje goad1it buot jávregáttiin. Muhtun sáivabivdi ja meahcásteaddji, muitala iez1as ceggen ja divodan 5-6 goad1i. Sus gii goad1i huksii, lei vuosttas1riekti geavahit dan, muhto goahti lei rabas buohkaide. Olbmot atne god1iid bivdo- ja guolástanguovlluin dárbbas1las1 ealáhusvistin. Lei lunddolas1 riekti cegget goad1i iez1as resurssaguvlui, ja dasa died1usge eai jearran lobi. Eanas dain god1iin máid ovdalas1 áigge, ovdal 1950, ceggejedje, meahci ealáhusdoaimmaid váste, leat dál dus1s1e bázahusat vel. Dál leat gárz1z1idan goahtehuksema ja dus1s1e ealáhusdoaimmaid váste lea vel lohpi cegget dakkar god1iid. Dat galget leahket rabas ja buohkat galget sáhttit geavahit daid. Muhtun muitaleaddjit oaivvildit dálá dilis dan veadjemeahttumin. Muhtunis sis lea goahti stuora jávregáttis ja muitala ahte measta álo leat olbmot doppe guolástan- ja bivdoáigge. Gid1d1at c1oahkkanit dohko skohtervuoddjit geat oggot, geasset fas guollebivdit ja c1akc1at eará bivdit. Buohkat nuoskkidit ja boldet su muoraid. Ii oba sáhte ge c1orget goad1i ja goad1i luhtte, ja geavahit dan nu go galggas1ii, jus ii lásse dan. Son oaivvilda gal ahte boares vieru mielde galggas1e goad1it leahket rabas, muhto atná veadjemeahttumin doalahit c1orgadin doppe. Olbmot geain ii leat ealáhusdoaibma meahcis, huksejit olu god1iid lobihemet. Dát adnojuvvo hui bahán, danin go dat gárz1z1ida sin ealáhusvuod1u geain meahcci lea ealáhussan. Man1imus jagiid mannolat lea dagahan ealáhusbarttaide dárbbu. Lea váttis, dahje veadjemeahttun, earuhit ealáhusbarttaid ja astoáiggebarttaid. Eananvuovdineiseválddit leat c1avgadit gied1ahallan bartahuksemiid. Sii gáibidit c1ielgasit bartta duod1as1tuvvot dárbbas1laz1z1an ealáhussii. Muitaleaddjit geain meahcásteapmi lea ealáhussan lotnolasat eará ealáhusaiguin, guolástemiin, eanandoaluin jna., lohket measta veadjemeahttumin iez1aset beassat ásahit ealáhusbartta. Nuppe dáfus sii dihtet boasttogeavaheami vára. Sii goitge oaivvildit ahte go eará ealáhusat leat beassan ovdánit ja od1d1amállet ealáhusvisttid ásahit, de galggas1e sii geain meahcásteapmi lea ealáhussan, oaz1z1ut seammá vejolas1vuod1a. Eara ealáhusbarttat mat leat leamas1, leat barttat vuotnagátte luossabáikkiin. Dákkar barttat leat leamas1 dárbbas1lac1c1at luossabivddus. Eanandoalu ja meahcástanealáhusa olbmot lohket boazodoalu leamas1 vuostá, eai ge leat ipmirdan ealáhusbarttaid dárbbas1las1vuod1a. 3.4.13 Álbmoga riggodatgeavaheapmi ja dan váikkuhus báikki olbmuide Eanas Finnmárkku báikki olbmot rád1d1ejedje riggodagaid iez1a ovdal go biilageainnut ráhkaduvvojedje ja biilladoallu ovdánii 1950-jagiid loahpas. Dus1s1e soames olggobealolmmos1 finai dain guovlluin. Muhto muhtun báikkiid riggodagaid geavahis1gohte c1oahkkebáikeássit 1930-jagiid loahpas juo. Ovdamearkan lea Riehpponávz1z1i vuolágeahc1i, gosa hammerfeastalac1c1at huksegohte barttaid. Biillat ja biilaluottat bukte eambbo olbmuid guovlluide. Olggobealolbmot gilvalis1gohte báikki olbmuiguin riggodagaid nalde. Ovdalis lea juo muitaluvvon ahte olggobealolbmot oz1z1o láigolihtu luossac1ázádagaide ja hehttejedje báikki olbmuid bivdit daid nu go ovdal ledje dahkan. Olggobealolbmot c1ogget dávjá murjjiid/luopmániid luoddaguora. Muitaleaddjit Fálesnuoris muitalit ahte ovddemustá leat Hammerfeastta olbmot mat c1ogget suohkana murjjiid/luopmániid. Iez1a sii fertejit dobbeliidda mannat murjet/lubmet (gc1. maid. kap. 7.7). Sállanis muitalit ahte ovdal sii rád1d1ejedje murjjiid/luopmániid iez1a, muhto dál bohtet hammerfeastalac1c1at c1oaggit daid. Muhtun vuoras porsán1gulas1 muitala ahte ovdal ledje dus1s1e oahpes olbmot luomejekkiin, dál fas leat dus1s1e vierroolbmot. Unjárggas muitalit maid seammá dili. Báikki olbmot bággejuvvojit mannat dobbeliidda lubmet/murjet. Sis-Finnmárkkus lea seammá dilli. Doppe leat gal 1977 rájes moadde luomejeakki várrejuvvon gili ássiide (gc1. kap. 3.4.9). Sáivaguolástemiin ja bivdduin lea sullii seammaládje go lubmemiin. Jávrriid gos báikki olbmuin lei ealáhusguolásteapmi, bivdet dál olggobealolbmot. Olbmot geat garrasit bivde ealáhussan, muitalit ahte ealáhusguollebivdu ja álbmoga bivdu, earenoamáz1it fierbmun, eai soaba unnit jávrriide oktanis. Eará muitaleaddji muitala ahte Lágesvuona ja Deanuleagi guovllus lea dápmot nohkagoahtán. Váldosivvan lea su oaivila mielde go astoáiggebivdit oggot jogain gosa dápmot manna god1d1at. Muitalit ahte bivdet olu dápmotveajehiid jogaz1iin ja jogain. Sis-Finnmárkkus, gos c1uovz1a lea eanemusat ja unnit dápmot ja rávdu, eai leat nu olu astoáiggebivdit ja nappo lea unnit gilvu. Muhtun muitaleaddjit muitalit ahte leat "jurdilkeahttá rámpon mediain" Finnmárkku guollejávrriid, ja muhtun guovlluide lea dat c1uohcan bearehaga. Bivddu birra ges muitalit báikki olbmot ahte eará guovllu rievssatbivdit báhc1et rievssatc1ivggaid c1akc1at. Muhtumat oaivvildit dan bahán maid danin go bessosat772 bied1ganit ja rievssahat ballájit eret muhtun guovlluin. Sállanis muitalit maid ahte "mediarámpon" lea geasuhan olggobealolbmuid dohko mat bivdet rievssahiid gilis, máid báikki olbmot eai goassege iez1a leat dahkan. Go ruoktot vulget, de leat dievva rievssahat mielde. Báikki olbmuide lea dat suhttadahttin. Muitalit ahte Sállanolbmot hupmet "ovdal ja man1n1el NN áiggi" birra. NN lea mediabargi gii lea olu rámpon Sállana buorren bivdoguovlun. Sii oaivvildit ahte dat garra bivdu mii muhtun jagiid lei doppe, unnidii rievssathivvodaga. Sii geat barget sávzzaiguin ja bohccuiguin, oaivvildit ahte rievssatbivdu beatnagiiguin lea bahá ja dagaha váttisvuod1aid sidjiide. Boazodoallit lohket buot bivddu c1akc1at bohccuid c1akc1aorohagas bahán, danin go buktá váttisvuod1aid ja njuolgut vahágahttá boazodoalu. Báikki olbmot, goit sii geat leat vuod1d1oealáhusain, leat oppalac1c1at vuostemielas olggobealolbmuid bartahuksemii. Dán leat oaidnán ee. siseatnansuohkaniid oainnuin go bartaáigumus1aid ja bartahuksema birra lea sáhka. Sii lohket ahte bohtet eambbo olbmot guovlluide ja s1addá dad1istaga eambbo gilvu riggodagaid nalde. Muitalit iez1aset rád1d1en riggodagaid iehc1aneaset, ja dál leat olggobealolbmot mat návddas1it daid. Lohket maid ahte bartaguovllut leat eanas luoddaguorain, gos bartaeaiggádat geavahit guovlluid gosa álkimus lea beassat. Nappo bággejuvvojit báikki olbmot mannat dobbeliidda (gc1. maid kap. 7.7). Riehpponávz1z1i lohket dál oalát s1addan dus1s1e hammerfeastalac1c1aid resurssaguovlun. Meahccevuodjin mohtorfievrruiguin lea eará váttisvuohta. Muitalit muhtun guovlluin issoras olu vuodjima, mii c1uohcá resurssaide. Beare oallugat háliidit návddas1it daid, ja dát c1uohcá sidjiide geain luondu lea ealáhussan. Olu suohkaniin leat láhtut ruossut rássut, muhto goitge vudjet olu láhtuid olggobealde. Dat gal lea bahá. Báikki ássit lohket boazodolliid dávjá vuodjit dárbbuhemet mohtorfievrruiguin, sihke geasse- ja dálvesiivvus. Oallut báikki olbmuid mielas lea heittot go olggobealolbmot bievlan vudjet meahccebiillaiguin ja mohtorsihkkeliiguin duottarjávrriide. Lea dihto ás1s1i ahte olu mohtorfievrovuodjin Finnmárkku mehciin c1uohcá lundui ja ealáhusvud1d1ui. Lea duohtavuohta ahte oallugiin lea dakkár oaidnu mohtorfievrovuodjimii ahte mus galgá lohpi mohtorfievrruiguin vuodjit meahcis, muhto earáin ii galgga. 1976/77:s iske Guovdageainnus ja Porsán1ggus álbmoga meahccegeavahanoainnu (NOU 1978: 18 A s. 257-261). Das daddjo c1ielgasit ahte meahcceriggodagaid berrejit dus1s1e guovllu ássit geavahit. 3.4.14 Leat go báikki olbmuin mat leat vuod1d1oealáhusain, makkárge sierrarievttit773 meahcceriggodagaide? Oanehac1c1at daddjon lea c1uovvovas1 dilli: 1 Siseatnamis ja vuotnaguovlluin leat meahcceriggodagat geavahuvvon ealáhusulbmiliin dássoz1ii. 1950 rádjái geavahedje riggodagaid garrasit. Muhtun riggodagaid geavahit mihá unnit dál, ja muhtumiid geavahit seammá olu ealáhusulbmiliin ja gilvvus astoáiggedoaimmaiguin. 1 Buot Finnmárkulac1c1ain leat seammá vuoigatvuod1at meahcceriggodagaide. 1 Fylkka olggobealolbmuin leat, earret fierbmuma ja lubmema, seammá vuoigatvuod1at meahcceriggodagaide go Finnmárkku ássiin. 1 Ii ovttage eará Norgga guovllus leat álbmogis seammá friddja meahcceriggodatgeavaheami vejolas1vuohta go Finnmárkkus. Dán dilálas1vuod1a ártan sáhttet ee. leahkit: 1 Báikki olbmot elle eará luonddudilálas1vuod1ain go olbmot lullelis. 1 Báikki olbmuin lea danin leamas1 eará riekteoaidnu go dat mii lei lullelis, ja ii dat leat ovttatmanu sáhttán heivehuvvot dahje ii leat geahc1c1aluvvon ge heivehuvvot dác1c1a lágaide mat álggos ráhkaduvvojedje riikka lulit osiide. 1 Báikki olbmot leat iehc1aneaset rád1d1en riggodagaid ja ássan sierra sajes, dassoz1ii go johtaleapmi ja buoret birgejupmi rabai eatnamiid álbmogii. Danin sii eai atnán dárbbas1laz1z1an bargat sihkkarastit iez1aset ovddes1 geavaheami vuoigatvuohtan. 1 Giellaerohusat leat dagahan guhkes gaskka stivrejeddjiid ja stivrejuvvomiid gaskal. 1 Eiseválddit eai leat doarvái bures dovdan báikki servodagaid riekteoainnuid ja c1álekeahtes lágaid ja njuolggadusaid. 1 Dávjá leat sii geat báikki olbmuid ovddas leat hupman, leamas1 eiseválddit. Eai sii leat álo sáhttán dahje háliidan muitalit báikki olbmuid iez1aset oainnu. 1 Báikki olbmuid meahccegeavaheapmi lea leamas1 árbevirolas1 geavaheami vuod1ul, ii ge eatnama eaiggádus1s1anrievtti774 vuod1ul. 1 Man1imus jagiid leat eatnasat riddo- ja c1oahkkebáikki ássiin geat ovdamuniid leat oz1z1on dilálas1vuod1ain, biehttalan addimis vuoigatvuod1aid sidjiide geat ealáhusas geavahit meahcceriggodagaid, maidda sii (ealáhusbargit) alddiineaset oaivvildit vuoigatvuod1a. 1 Riddo- ja vuotnaguovlluid sámi álbmot ii leat beros1tumiidisguin olahan gosage servviid bokte (ee. bivdo- ja guolástusservviid) mat leat ovddidan eanandoalu- ja meahcástanberos1tumiid. 1 Meahcástansuorggis775 ii leat leamas1 makkárge nevvohat776 riggodagaid ealáhusgeavaheddjiid beros1tumiid vuhtii váldimis. 1 Meahcástansuorggi nevvohat lea vuosttaz1ettiin heivehuvvon álbmoga beros1tumiide (bivdo- ja guolástansuorgái777). Earret boazodolliid, leat Finnmárkku meahci ealáhusgeavaheddjiin unnán dahje eai oba ge, sierravuoigatvuod1at meahcceriggodagaide. Sin ealáhusat leat nappo hejot suodjaluvvon. Lea gal nu ahte ii leat dus1s1e Finnmárkkus resurssagilvu gaskal álbmoga ja báikki olbmuid. Muhto dán fylkkas c1uohcá gilvu garrasit báikki olbmuide main meahcceriggodagat leat birgenláhkin dahje lassiealáhussan. 3.4.15 Vuotnabivdu Finnmárkku vuotnaássiide lea mearra ja mearragáttit leamas1 ásaidumi vuod1d1un. Sii oz1z1o mearas borramus1a, rud1a ja s1ibihiidda fuod1aroasi. Dan áigge go vuotnasámigiliid ássit johtaledje áigodagaid mielde, mearridedje guollebáikkit áigodatássansaji, earenoamáz1it geasset. Go olbmot 1800-logu man1it oasis eambbo ja eambbo válljegohte birrajagi ássanbáikkiid, mearridedje báikki guolástanvejolas1vuod1at eanemusat ássanbáikki. 1900-logu álggus, go lei pomorgávppas1eapmi, lei sáidebivdu deat1alac1c1amus bivdu vuotnaguovlluin. Ruos1s1agávppas1eami nohkamiin nogai maid geassesáidebivdu. Eai jod1ihan s1at sáiddi. Soahtegaskaáigi lei váttis áigin vuotnaguovlluid sámi ássiide. Guolástusa ovdáneapmi gáibidii stuorit fatnasiid ja bivdoneavvuid, ja mearrasápmelac1c1ain eai lean rud1at oastit daid. Sii rahc1e juo dábuhit rud1a beaivválas1 goluide. Sis lei heajos birgejupmi. Stuora fatnasiidda gáibiduvvojedje eanet olbmot. Dat lei váttis, go olbmot ásse bied1gguid. Danin lei ruovttubivdu deat1alac1c1amus. Das bod1ii gal borramus1 bearras1ii, muhto ruhta ii báljo boahtán. Nu s1adde oallugat gávpeolbmái vealgugassan, ja fertejedje sutnje doalvut guliid. Sii livc1c1e dinen mihá eambbo jus livc1c1e goikadan guliid ja easkka 3-4 mánu man1n1el oz1z1on mávssu, dan sadjái go varas guoli vuovdit. Muhto danin go mearrasápmelac1c1at álo ledje ruhtahead1is, de eai sáhttán dan dahkat. Mearrasámiálbmogii eai boahtán ávkin guolástusaid ekonomalas1 ruhtadoarjagat man1n1el vuosttas1 máilmmisoad1i. Mearrasápmelac1c1ain lei dávjá smávva eanandoallu ja danin eai adnojuvvon sii guollebivdin. Nubbi ás1s1i lei vel dat go guolástuslávdegottiin778 ja suohkanstivrrain ledje eanas dác1c1at. Sis lei dadjamus1 doarjjajuohkinás1s1iin (Falkenberg 1941: Bosettinga ved Indre Laksefjord i Finnmark (Siskkit Lágesvuona ássan Finnmárkkus). Sáidebivdu ii lean nu deat1alas1 soahtegaskaáigge. Go buorebut jod1ihis1gohte sáiddi man1n1el man1imus soad1i, buorránii dát. Dál oaivvildit oallugat muitaleddjiin ahte aktiivvalas1 bivdoneavvut vuonain leat unnidan sáidehivvodaga. Muhtun muitaleaddji guhte ies1 lea sáidenuhtiin bivdán, muitala ovdal leamas1 dakkár valji ahte fertii ohcat báikki vai eai darvánan nu olu nuohttái, ja dál ii báljo oac1c1o vuos1s1anguoli. Dorskebivdu. Dálvet bivdet dorski mii boahtá vuonaide god1d1at. Dát bivdu lea deat1alas1 sidjiide geain lea ruovttubivdu vuonain. Juohkesajes muitalit dorskesiigama hirbmosit vátnon. Earát bivdet guliid ovdal go dat ollejit vuonaide. Sii oaivvildit maid ahte dál leat smávit guolit go ovdal. Porsán1ggu muitaleaddjit muitalit ahte jus sii livc1c1e 1984:s bivdán seammá stuorac1almmat nuhtiin go 10-15 jagi ovdal, de eai livc1c1e goddán ovttage guoli. Juohke sajis oaivvildit olbmot ahte aktiivvalas1 bivdoneavvut ja earenoamáz1it snoranuohtti, gurrejit vuonaid. Vuotnabivdit deattuhit ahte snoranuohtit maid billistit eanet guolles1lájaid god1d1obáikkiid. (Muhtumat oaivvildit snoranuohti passiiva bivdoneavvun, muhto dás ja man1n1elis gohc1oduvvo snoranuohtti aktiivvalas1 bivdoneavvun).1900-logu álggus ii lean snoranuohtti stuorit go ahte guollebivdit gudde dan gied1a vuolde. Dan geavahedje unna fatnasac1c1ain. Ovdáneapmi lea dagahan ahte sihke nuohtit ja fatnasat leat s1addan stuoribun. Snoranuohtti lea gehppes ja álkis veahkkeneavvu. Dan dihte sáhttá dan ráhkadit stuorisin ja buorrendoaibmin779. Olbmot oaivvildit ahte jus vuotnabivddu galgá doalahit buorren, ferte vuonaid ráfáiduhttit aktiivvalas1bivdoneavvuid vuostá. Ii leat doarvái dálá 1984 vuotnaráfáiduhttimiiguin mat leat muhtun vuonaide. Deanus lohket ráfáiduhttinmearrádusaid njuorjju geaz1il c1uohcan hejot, danin go njuorju lea baldán dorski c1iekn1alasaide ráfáiduhttinráji olggobeallái. Doppe leat snoranuohttefatnasat bivdán dorski. 1984:s leat veahá divodan ráfáiduhttinavádaga Deanuvuonas. Leat sirdán ráfáiduhttinráji olgolebbui ja dat lea eambbo vuotnabivdiid gáibádusaid mielde. 80-jagiid loahpas dássoz1ii leat ee. snoranuohtti ja reahkanuohtti780 veahá teknihkalac1c1at divoduvvon ja buoriduvvon. Seammás leat buorebut bearráigeahc1c1agoahtán ahte guollebivdu doaimmahuvvo dohkálas1 vuogi mielde. Dát doaimmat leat váikkuhan bures vuotnabivdui. Stuoravuonas Lágesvuonas muitalit olbmot ahte ovdal dulvadeami doppe lei vuonas jiekn1a ja buorre dorskejuon1asteapmi. Man1n1el dulvadeami jávkkai jiekn1a ja snoranuohttefatnasat bohte vuona sisa ja bivde buot dorski. Báikki álbmot massii dáinna lágiin riggodaga almmá makkárge buhtadusa haga. Gid1d1adorskebivdu lea dorskebivdu go c1uvvot s1ávs1s1a jur vuonaid sisa. Ovdal lei hui olu dákkar bivdu ja olu olggobealolbmot oasálaste dás. Vuotnaássit bivde gal maid, muhto sis ledje dus1s1e smávva fatnasat. Danin válde dávjá barggu781 eará fatnasiin dahje ledje mielde guollebargin. Siseatnamis, ee. Kárás1jogas, muitalit leamas1 oalle dábálaz1z1an ovdal man1imus soad1i, ahte dábálas1 nuorat manne guollebivdohápmaniidda ja oasálaste gid1d1adorskebivddus. Dát guollebivdu rievddadii veahás1 dad1imielde go man nuorttas dahje oarjjás guollesiigan lei. Nu go eará ge, lea dát bivdu nai earáhuvvan. Sihke muitaleaddjit ja áhpedutkit lohket dárbbas1laz1z1an c1avget Barentsábi guollebivddu sihkkarastit dorskehivvodaga ja nappo Finnmárkku ássama. Sallit lea maid álo leamas1 mávssolas1 vuotnaássiide, muhto ovdal lei váttis jod1ihit salliha. Muhtumiin lei bálkestannuohtti782 mainna sáhtte olu bivdit. 1930-jagiin ledje muhtomin seahkkanuohttunfatnasat, skeittát ja gálvofatnasat783 suokkisin guliid bivdime dahje sallihiid oastime vuonain go buorre bivdu lei. Dát ledje measta aivve olggobealfatnasat. Báikki olbmot sáhtte veahá dinet go barge daidda dahje go oz1z1o gáddeoasi784 gáddenuohttestákku ovddas (Falkenberg 1941: Bosetting og befolkning i indre Laksefjord (Siskkit Lágesvuona ásaidupmi ja olbmot)). Man1imus soad1i man1n1el bivde olggobeale sáikofatnasat785 salliha hui garrasit. Muitaleaddjit lohket dán bivddu gurren sallihiid vuonain, ja válde vuotnaássiin riggodaga mii sidjiide lei leamas1 hui mávssolas1. Olbmot lohket salliha fas boahtán dál (1984), ja sii oaivvildit dan fas gierdat bivdit passiiva bivdoneavvuiguin. Buohkat lohket ahte jus sáikonuhtiiguin fas bivdigohtet salliha vuonain, de gal sallihat nohket dakkavid1e ja nappo vahágahtás1ii dat vuotnaássiid. Bálddis. Vuotnaássiide lei bálddis hui deat1alas1 borramus1riggodat. Dan bivde álo dálvviniestin. Oallugat dinejedje rud1a báldáin. Dál lea badjelmeare bivdin ja aktiivvalas1 bivdoneavvuiguin bivdin measta veadjemeahttumin dahkan báldá goddit. Finddar786. Findarat leat lassánis1goahtán fas man1imus jagiid, muhto lea heajos johtu dasa. Buoret johtu váikkuhivc1c1ii oalle bures vuotnaássiide. Guvz1á ja valas lea olu báikkiin leamas1 ruovttudoalu borranguollin. Muitalit ahte guvz1á jávkkai sallihiin oktanis, muhto dat maid lea veahá lassánan man1imus jagiid. Áhkalakkis. Ovdal bivde oalle olu áhkalaggá. Vuoivasis s1attai olu lieksi. Njuorju. Doloz1a rájes juo lea njuorju leamas1 deat1alas1, sihke fálkka, bierggu ja náhki dáfus. Dealljá787 mii márai Nuorta-Finnmárkku vuonaide 80-jagiid álggus, lea Ruos1s1ain ovttasrád1iid ráfáidahtton bivdoguovlluid olggobeale. Ii leat lohpi njuorjju báhc1it ábis. Báikki njuorjos1lájat leat ráfáidahtton geassejagis. Lohket 1980-álgojagiid garra njuorjomárrama dagahan buot guollebivddu ovdii. Dasalassin go njuorju borrá guliid ja billista bivdoneavvuid, de lea dat olu sismád1uid lad1asin. Sismád1ut billistit guliid ja dan cuohpa. Oallugat atnet áibbas dárbbas1laz1z1an rievdadit lága nu ahte vuonaid njuorjohivvodaga sáhtás1ii unnidit. Man1n1el 1985 lea dealljáváttisvuohta unnon Finnmárkku vuonain. Muhto ain sáhttet muhtun jagiid leahkit váttisvuohtan Várjjagis ja Deanus. Ránesnjuorju788 lea maid lassánan 1980- ja 90-jagiin, muitala Finnmárkku guolástushoavda. Dat lea ee. dagahan Deanu ja Porsán1ggu guollebivdiide váttisvuod1aid. Luossa. 1900-jagiin juo lei luossa hui deat1alas1 vuotnaássiide. Go pomorgávppas1eapmi nogai, s1attai luossa vel mávssolac1c1at. Gáidánuohtti lei deat1aleamos bivdoneavvu. Nuohtti lei divrras oastit, muhto muhtumat ráhkadedje iez1a nuhtiid. Ovdal sáhtii láigohit stáhta eatnamis nuohttebáikki, lensmánni bokte. Dál sáhttá Eananvuovdinkantuvrra bokte oaz1z1ut luossabáikki mearriduvvon njuolggadusaid mielde. Oallugat geain leat lotnolasealáhusat, eai oac1c1o luossalobi jus lága galgá bustávalac1c1at dulkot. Sii lohket danin dárbbas1laz1z1an ahte ies1gud1et lotnolasealáhusaid olbmot beassagohtet luosaid bivdit. Go pomorgávppas1eapmi nogai, lei olu Finnmárkku sámi vuotnaássiid luossabivdu áidna ruhtadienasgáldun geasset. Dálá luossavuonain lea dát bivdu deat1aleamos dienasgáldun oallugiidda geat ásset doppe, oaivvildit mán1ggas muitaleddjiin. Deanodagas lea measta buot ruovttudoaluin luossabáiki. Doppe leat muitaleaddjit lohkan iez1aset dinet measta beali jahkebálkkás geassemánuid luossabivdduin. Ies1gud1et báikkiid luossabivdit lohket ahte luossabivddu dienas dáidá leahkit veahá stuorit go statistihkain lea. Olbmot lohket ovdalas1 áigge leamas1 eambbo luosa vuonain ja jogain. Seammás go luossagolgadeapmi gildojuvvui, oaniduvvui maid luossabivdoáigodat roahkkefirpmiin789 ja gáidánuhtiin. Gáidánuohttun lea lobálas1 15.5. - 4.8. - áigodagas. Roahkkefierbmun lea lobálas1 1.6. - 15.7. - áigodagas. Muhtun c1ázadagain (ee. Leavnnjajogas ja Rávttos1jogas Porsán1ggus) leat eananeaiggádat gildojuvvon luosaid nuohttut, nu go ovdal leat dahkan. Dát gárz1z1ideamit leat oktan basiráfáiduhttimiin, gárz1z1idan luossabivddu jogain ja vuonain, luossahivvodaga suodjaleami dihte. Luossagolgadeapmi olggobealde Oarje-Finnmárkku, man oallugat atne vahágin luossahivvodahkii, bissehuvvui 1987:s. Luossagolgadeami bokte bivdu olggobealde Finnmárkku lassánii 8 000 kg:s 1976:s 218 000 kg:i 1981:s, muhto bivdu eará bivdoneavvuiguin, ja jogain, gal unnui. Muitaleaddjigáldut muitalit ahte luossa máid golgademiin bivde lei smávit go luossa máid godde vuonain ja jogain. Lei oainnat ovddemustá diddi790 máid golgademiin godde. Tab. 3-4: Luossabivdologut muhtun jagiid: Jahki Golgadeapmi Roahkkefierbmi - gáidánuohtti Jogain Oktiibuot 1981 218 000 kg 109 000 kg 79 000 kg 405 000 kg 1980 183 000 kg 148 000 kg 98 000 kg 429 000 kg 1979 145 000 kg 111 000 kg 88 000 kg 344 000 kg 1978 14 000 kg 66 000 kg 103 000 kg 183 000 kg 1977 48 000 kg 182 000 kg 142 000 kg 372 000 kg 1976 8 000 kg 196 000 kg 214 000 kg 418 000 kg 1975 2 000 kg 187 000 kg 248 000 kg 438 000 kg 1990 132 900 kg 122 600 kg 245 000 kg 1991 166 100 kg 176 300 kg 342 400 kg Gáldu: Statistisk sentralbyrĺ, Norges offisielle statistikk, Lakse- og sjřaurefiske (Norgga almmolas1 luossa- ja guvz1ábivdologut) Tab 3-5: Luossabáikkiid logut stáhta eatnama nalde Suohkan 1976 1981 Álta 231 113 Láhppi 151 78 Ákn1oluokta 109 60 Sállannuorri 102 24 Fálesnuorri 85 52 Muosát 194 102 Davvenjárga 242 94 Porsán1gu 262 99 Davvesiida 236 141 Gán1gaviika 190 190 Bearalváhki 79 40 Deatnu 126 108 Várggát 45 26 C1áhcesuolu 108 60 Unjárga 99 51 Báhcavuotna 104 71 Mátta-Várjjat 370 295 Oktiibuot 2723 1604 Man1n1el 1981 gal lea unnán rievdan. 1981:s ledje 1028 luossabáikki priváhta eatnama nalde. 1976 ovddas eai gávdno logut. Muhtun iskamis mas Finnmárkku eananvuovdinkantuvra lea jearahallan buohkaid geain 1981:s lei luossabáiki, bohte mán1ga miellagiddevas1 vástádusa (Finnmárkku eananvuovdinkantuvrra 1982 jahkedied1áhus). Eananvuovdinkantuvrra iskanc1oahkkáigeassu lea c1uovusin. Mearariggodagat leat nappo dad1istaga garraseappot geavahuvvon 1900-logus. Teknihkalas1 ja ekonomalas1 ovdáneapmi lea dagahan - od1d1a ja buorrendoaibmi bivdoneavvuid, - dad1istaga stuorit ja buoretdoaibmi fatnasiid, - ahte dad1istaga dárbbas1uvvojit unnit olbmot guollebivddus. Dát ovdáneapmi lea sirdán bargosajiid vuod1d1oealáhusain industriijii ja eará ealáhusaide. Nappo lea mannolat maid sirdán bargosajiid smávva báikki servodagain vuonain, gos olbmot maid leat fárren, c1oahkkebáikkiide. Mearariggodagaid gilvvus leat Finnmárkku vuotnaássit 1900-logus vuoittahallan. Ja eatnasat vuotnaássiin ledje sápmelac1c1at. Earát leat dad1istaga eambbo návddas1is1goahtán riggodagaid. Go jearrat muitaleddjiin eai go sii leat dáinna bargan iez1aset servviin, omd. guolástussearvvis, de sii vástidit: Mii leat duos dás gied1ahallan váttisvuod1a báikki guolástusservviin, muhto go ás1s1i boahtá bajit dássái searvvis, de bisána. Doppe han leat riddobivdit ja eará riikkaosiid guollebivdit eanetlogus, geat iez1a háliidit vuotnariggodagaid. Mii vuotnabivdit leat álo unnitlogus. Eanas muitaleaddjit deattuhit ahte jus boahtteáiggis galgá sáhttit Finnmárkku vuotnaguovlluid ássama sihkkarastit, de lea áibbas dárbbas1las1 suodjalit vuotnariggodagaid. Mearadoallu791, luossa-, valas- ja guvz1ábiebman, lea dad1istaga s1addan áigeguovdilin ja muhtumat leat maid lohkan ahte dát sáhtás1ii s1addat ealáhussan muhtun vuonain. 3.5 LEA GO LOTNOLASEALÁHUSAIN BOAHTTEÁIGI? Dovdomearkan sámi vuonaid- ja siseatnanguovlluid boares báikki servodagaide, lei ahte juohkehas1 geavahii buot riggodagaid mat ledje geavaheames. Olbmuin ledje mán1ga dorvvu. Jus heajos guollebivdu lei ovtta jagi, de sáhtte eambbo rievssahiid bivdit. Lei dat mán1ggabealat resursageavaheapmi mii doalai báikki sámi servodagaid badjin. 1900-logu mannolat lea dad1istaga eambbo sierraneami792 guvlui leamas1. Muhto olu sámi servodagaid riggodatvuod1us ii juolo sierranit. Dasalassin lea dát vuod1d1u asehuvvan vuotnagiliin gos guolleriggodagaid eanas leat earát váldán, geain guollebivdu lea sierraealáhussan. Sii geat galget birget vuod1d1oealáhusain smávva báikki servodagain, fertejit geahc1c1alit lotnolasat daiguin bargat. Dákkár lotnolasvuod1a ovdamearkan sáhttá leahkit: Smávva sávzadoallu, ruovttuguolásteapmi, duodji ja meahcceriggodagaid geavaheapmi. Eanandoalus, boazodoalus ja guolásteamis leat s1iehtadan stáhtain ekonomalas1 doarjagiid ies1gud1etládje ja ies1gud1et doaimmaide. Dát doarjjaortnegat gáibidit ahte galgá birget dus1s1e ovttain dain ealáhusain. Sii geat válljejit bargat lotnolasat mán1ggain ealáhusain, s1addet duohtavuod1as lága olggobeallái measta álohii, eai ge oac1c1o doarjaga/rud1a nu go eará ealáhusat. Ovdamearka máid mán1ggas vuotnaguovllu muitaleddjiin leat namuhan, lea luossabáikkiid juohkin. Doppe c1uoc1c1ui njuolggadusain mat gustojedje 1993 rádjái: "Guollebivddu juohkin gáidánuhtiin, roahkkefirpmiin ja firpmiin galgá ovddemustá doaibmi eanandolliide ja guollebivdiide geat gullet dan suohkanii mas lea sáhka." (dás jorgaluvvon). Muhtun muitaleaddjit lohket ahte go lea gilvu luossabáikkiide, de dáinna njuolggadusain álkit hilgot sin geat leat lotnolasealáhusain ja geain eambbo dárbu livc1c1iii luossabáikkiide go áidnafitnolas1 eanandoallit/guollebivdit. Muitaleaddjigáldut geat iez1a leat lotnolasealáhusain, oaivvildit iez1aset sáhttit s1addat olggobeallái vejolas1 riektesuodjalusa793 meahcceriggodagaid ealáhusulbmilgeavaheamis jus suodjalus c1adno bearehaga eanandollui dahje boazodollui. C1ájehuvvo nappo ahte sii geain leat árbevirolas1 lotnolasealáhusat báikki servodagain, leat hui vártnuheamit doarjjaortnegiid ja riektesuodjalusa dáfus. Boahttevas1 ásaidupmái olu báikki servodagain dárbbas1uvvo ahte ealáhusvuod1d1u suodjaluvvo riggodagaid riektesuodjalemiin ja ahte sii geat geavahit mán1ggalágan riggodagaid, bohtet stáhta doarjjaortnegiidda mielde, seammaládje go eanandoallit, boazodoallit ja guollebivdit. Mán1ggas maid lohket dárbbas1laz1z1an od1d1a geainnuid c1ad1a sihkkarastit ealáhusvuod1u. Dákko lea namuhuvvon ee. guollebiebman (vrd. 3.4.15). Muhtun muitaleaddji guhte lea iskan dáid vejolas1vuod1aid, lohká eiseválddiid negatiivan ja váttisin álggahit biebmama vuonain jus unnán lea ruhta. Son oaivvilda ahte dus1s1e sis geat stuorrát nagodit álggahit dán, lea vejolas1vuohta lihkostuvvat. Nu go mud1ui nai guolástusovdáneamis, orrot vuonaid báikki ássit bázahallame dákko. 1980-jagiin lassánii guollebiebmanealáhus fylkkas, muhto dus1s1e stuorit rusttegiin, ii ge eará ealáhusaiguin lotnolasat. Ekonomalas1 váttisvuod1at 90-jagiid álggus unnidedje doaimmaid, muhto dál orru man1osmannan bisánan. Eanadoalus leat leamas1 suohkanagronomat ja plánejeaddjit guhkes áiggiid. Dát lea váikkuhan bures. Sis geat leat lotnolasealáhusain guolásteamis, eanandoalus, meahcásteamis ja duojis jna., eai leat oz1z1on seammá neavvuma. Man1imus jagiid lea dat veahás1 buorránan muhtun suohkaniin, go leat bálkáhan meahcceteknihkariid. Doaibmi nevvohat ja plánen dáidá ábuhit ássamii. Muhto eaktun sidjiide geat bargagohtet lotnolasealáhusaiguin, lea ahte oz1z1ot nannoset riggodatsuodjalusa. 3.6 BÁIKKI OLBMUID RIEKTEOAINNUT - C1OAHKKÁIGEASSU Sámi álbmot lea c1ud1iid jagiid eanas akto rád1d1en Finnmárkku vuotna- ja siseatnanguovlluid riggodagaid. Easkka 1800-logu loahpas ja 1900 álggus leat dác1c1at ja kvenat eambbo geavahis1goahtán riggodagaid doppe. Johtolatgeainnuid huksemiin ja dábálas1 birgejumi buorránemiin gilvalis1god1ii álbmot báikki olbmuiguin riggodatgeavaheamis. Go báikki olbmot iehc1aneaset rád1d1ejedje riggodagaid, eai atnán dárbbas1laz1z1an suodjalit daid. Guovttelágan oaidnu sámi báikki servodagain ja dác1c1a riekteoainnu vuod1us, dagahii guhkit gaskka stivrejeddjiid ja stivrejuvvomiid gaskka, geat muhtomin boastut ipmirdedje guhtet guimmiideaset. Nu eai s1addan báikki ássiid rád1d1ejeaddji riekteoainnut báljo vuhtii váldojuvvot lágain ja njuolggadusain. Báikki servodagain ledje iez1aset c1álekeahtes lágat giliservviid ja bearras1iid gaskaneaset resursajuohkimis ja geavaheamis (NOU 1978:18 A s. 192). Sii atne riggodagaid alcceseaset gullevaz1z1an, eai ge sáhttán jurddas1it ahte olggobealde boad1ás1e olbmot geavahit riggodagaid sin buohta. Ies1gud1et stáhtalas1 njuolggadusaid ortnega ásaheami ulbmiliin, atne sámi báikki ássit dus1s1e bábermearrádussan. Sáhttá dás dus1s1e c1ujuhit man váttis lei c1ad1ahit 1775 eananjuohkinresolus1uvnna. Gitta 1900-logu rádjái leat leamas1 eanangeavaheaddjit almmá makkárge "eananbáhpira" haga. Nubbi ovdamearka mas oaidnit guhkes gaskka almmolas1 báhpiriin ja duohtavuod1as, leat meahcceguohtuma mearrádusat. Hárvát leat ovdal man1imus jagiid, diehtán ahte eiseválddit vuovdesuodjalanlágain sáhttet mearridit ja muddet geavaheami. Guohtun lea geavahuvvon friddja, beros1keahttá das mii eananoamastanduod1as1tusas c1uoc1c1ui. Eatnasat leat doivon ahte dat lea sin meahcceriekti. Eai lubmen-, meahceelliid-, sáivabivddu- ja vuovdegeavahanlágat ge leat vuod1ustuvvon sámi báikki servodagaid rád1d1ejeaddji riektedillái. Eanas lea buot Finnmárkulac1c1ain seammá vuoigatvuohta geavahit daid riggodagaid. Earret boazodoalu leat sámi- ja dác1c1a beros1tumit vuotna- ja siseatnanguovlluin ovtta dásis. Eanandoalu nevvohat lea huksejuvvon dác1c1a eanandoalu eavttuide, ii ge smávvaservodagaid eavttuide gos lea dábálas1 bargat mán1ggain ealáhusain lotnolasat. Danin lea eanandoallu lotnolasealáhussan áibbas olggobealde. Eai das leat bealus1teaddjit leamas1 bajit dási plánemis. Nu ii leat died1usge dus1s1e Finnmárkku báikki servodagain. Nu lea maid Norgga eará guovlluid lotnolasealáhusaiguin. Guolástusain lea oppalac1c1at leamas1 unnán plánen ja nevvohat. Ja dat mat leat leamas1, leat huksejuvvon riddoguovlluid stuora guolástusaid nala. Vuotna- ja ruovttubivdiid beros1tumit livc1c1e duvdán riddobivdiid beros1tumiid dobbelii. Danin leat vuotna- ja ruovttubivdit eanas s1addan olggobeallái. Man1imus jagiid leat muhtun vuotnaoasit muhtun áigodagaid ráfáidahtton aktiivvalas1 bivdoneavvuid vuostá, maiddái snoranuohti vuosta. Muhto dán eai loga ollenge doarvin. Dáid ráfáiduhttimiid eai leat bidján vuotnabivdiid dilálas1vuod1a geaz1il, muhto ollislas1 riggodatdilálas1vuod1a ja vuotnasuodjaleami dihte go vuonain sturrot olu guolles1lájat. Sáivabivdoriggodagaid nevvohat ii leat leamas1, dahje lea unnán leamas1, earret muhtun báikkiin man1imus jagiid. Ovdalas1 nevvohat lea leamas1 heivehuvvon álbmoga beros1tumiide ii ge sin beros1tumiide geat riggodagaid leat geavahan ealáhusulbmiliin. Eiseválddiide leat fievrredan eanas bivdo- ja guolástusservviid beros1tumiid. Báikki beros1tumit leat dávjá "heavvanan" ovdal dohko ollejit. Muhto lea rievdan buoret guvlui man1imus jagiid. Ies1gud1et surggiid beros1tumiid ovddidanservviin leat báikki gáibádusat leamas1 unnitlogus. Lea c1ielggas ahte son geas sáivabivdu lea ealáhussan, ja háliida suodjalit iez1as ealáhusvuod1u dainna lágiin ahte sutnje sihkkarasto mearridit riggodagaid badjel, ii oac1c1o doarjaga Norgga bivdo- ja guolásteddjiid searvvis dahje eanas stuorit politihkalas1 bellodagain. Seammá dilálas1vuohta lea guolástussearvvis, vaikko dat lea ge ealáhussearvi. Doppe leat vuotnabivdiid gáibádusat riddobivdiid gáibádusaiguin vuostálaga ja nappo ii s1atta dat Norgga Guolástussearvvi gáibádussan. Báikki sámi servodagaid beros1tumit jod1ánit heavvanit eanetlogu demokratiijas dahje viidáset hálddas1eamis794. Vuohki ii doaimma dohkalac1c1at unnitloguide; s1addá beare guhkes ja moalkás geaidnu. Searvvit ja hálddas1eapmi leat doaibman olu buorebut boazodoalu guovdu. Dása leat eanet árttat. Deat1alac1c1amusat leat: 1 Nevvohat ja hálddahus lea leamas1 njuolggat stáhtadoaimmahus (Eanandoallodepartementta), sámefálddi/boazodoalloagronoma ja boazoeaiggáda gaskal. Nevvohat lea eambbo leamas1 boazodoalli eavttuid mielde. 1 Eai leat leamas1 nu guhkes gaskkat gaskal boazodoalli, boazodoallosearvvi ja stáhta. Olles ealáhusas leat ovttalágan beros1tumit. Boazodolliid beros1tumit eai leat "heavvanan" eará beros1tumiide ás1s1emeannudeamis. 1 Boazodoallit leat maid adnojuvvon "Norgga sápmelaz1z1an". Leat unnán eará sápmelac1c1ain beros1tan. Riekteoainnut leat earáhuvvan áiggi mielde. Dat sáhttet maid rievddadan báikkis báikái, vaikko muhtun ás1s1it almmotge leat oktasac1c1at. Eatnasat leat ovdalas1 áigge atnán guod1oheami ja meahccefuod1d1ariid c1ohkkema lunddolas1 vuoigatvuohtan dan gilis gos ásse. Dáid vuoigatvuod1aid juohkinmállet báikki servodagain rievddadedje báikkis báikái. Seammaládje lei láddjenbáikkiid dáfus ja man muddui dáidda lei láigolihttu. Vuovddi ja darffi váldin boaldámus1s1an leat báikki olbmot atnán buorrevuohtan maidda sis lei riekti, muhto dáid báikkiid juohkin lea dohkkehuvvon. Nuppi dáfus eai leat dohkkehan ahte muorraávdnasiid áziide ja áiddiide jna. galggai oastit. Daid leat dávjá váldán báikkiin mat leat mearriduvvon sárggán. Bivdu/meahcásteapmi ja sáivabivdu lei 1900-logu ovddit oasis deat1alas1 dienasgáldun oallut Finnmárkku vuotna- ja siseatnanássiide. Sii atne dán rievtti giliservviid riektin, muhto dávjá maid ovttaskas bearras1iid riektin. Dákkár riggodatgeavaheapmái ja -juohkimii ledje c1álekeahtes lágat. Buoret vuodjin- ja geaidnojohtinvejolas1vuod1at oktan buoret birgejumiin leat dagahan garra riggodatgilvvu. Dát fas lea dagahan váttisvuod1aid sidjiide geat ealáhusulbmiliin geavahit riggodagaid. Olggobealolbmot leat eambbo ja eambbo geavahis1goahtán báikki riggodagaid. Luopmánat/muorjjit leat álo leamas1 deat1alas1 riggodahkan olu báikki servodagaide. Gili siskkobealde lea oalle friddja c1oaggin leamas1, muhto olggobealolbmot leat adnon dego sisabáhkkejeaddjin. Luome-/muorjeguovllut leat maid muhtun báikkiin muhtunládje juhkkojuvvon gaskal bearras1iid. Dál c1ogget olggobealolbmot dávjá luopmániid/murjjiid luottaid lahka. Báikki olbmot fertejit mannat dobbeliidda. Doloz1a rájes leat god1iid cegget meahccegittiide, bivdoguovlluide ja jávregáttiide atnán lunddolas1 riektin. God1iid dárbbas1ii jus galggai riggodagaid sáhttit geavahit. Dál s1addet álbmogiin juogadit báikki riggodagaid máid ovdal rád1d1ejedje iez1a. Olu giliin s1addet báikki olbmot unnitlohkui meahcceriggodagaid geavaheamis. Dát lea mán1ggaládje unnidan giliid riggodatvuod1u. Seammaládje lea maid geavvan olu giliin Finnmárkku olggobealde. Dál ii leat vuotna- ja siseatnanguovlluid báikki ássiin, earret muhtun dáfus, makkárge sierravuoigatvuohta meahci ealáhusriggodagaide. Sámi vuotna- ja siseatnanguovlluin lea mán1ggaid ealáhusaid lotnolasvuohta leamas1 dábálas1; mearabivdu, jávrebivdu, bivdu/meahcásteapmi, duodji ja eanandoallu. Dálá od1d1aáigásas1 servodagain go buot ossodagain lea sierravuohta, lea lotnolasvuohta s1addan stáhta doarjja- ja ruhtadanortnegiid olggobeallái. Sii geat lotnolasealáhusain barget, eai leat seammá dásis meannuduvvon go sii geain lea eanandoallu, guolásteapmi dahje boazodoallu áidna ealáhussan. 4. KAPIHTTAL C1oahkkebáikeássiid resurssageavaheapmi 4.1 C1OAHKKEBÁIKKIID OVDÁNEAPMI OPPALAC1C1AT 1900-LOGUS 1900-logu olmmos1lohkama mielde ásse 6 843 olbmo 32 952 olbmos gávpotguovlluin Finnmárkkus. Sullii 80% álbmogis orui báikegottiin795. 1980 olmmos1lohkamis orro 55 120 olbmo 78 356 olbmos c1oahkkebáikkiin. Sullii 70% Finnmárkku álbmogis orui dalle c1oahkkebáikkiin. Od1d1ajagemánu 1. b. 1993 ledje Finnmárkkus 75 975 olbmo ja sis orro sullii 72% c1oahkkebáikkiin. 1900 ja 1980 loguid ii sáhte jur njuolgut buohtastahttit, muhto dat goitge muitalit oba mihá stuora rievdama fylkka ássamis 1900-logus. Maiddái bied1ggus c1oahkkeguovlluin nu go Guovdageainnus ja Porsán1ggus leat olbmot ásaiduvvan c1oahkkeliidda, unnit guovlluide. Dán ii muital statistihkka. Nappo leat eanas ássit c1oahkkanan suohkaniid guovddás1 báikkiide. Sis geat ovdal ásse c1oahkkebáikkiin, lei bággu geavahit luondduriggodagaid. Ledje oalle olu eanandoalut eanas c1oahkkebáikkiin gitta man1imus soad1i man1n1elii. C1oahkkebáikkiid eanandoallit dábuhedje fuod1d1ara seammaládje go giliin. Eanandoalu viidodat rievddadii báikkis báikái. Fylkkaoaivegávpogis C1áhcesullos ledje oallugiin s1ibihat gitta man1imus soad1i rádjái. Sis ledje eananbihtát ja meahccegiettit Várnjárggas. Hammerfeastalac1c1ain ledje oallugiin gusat gávpogis ja vuvde mielkki olbmuide. Dál ii leat gud1ege Finnmárkku gávpogis namuhanveara s1ibitdoallu. Ovdal ledje Finnmárkku c1oahkkebáikkit ovddemustá rittuin ja guollebivdohápmaniin. Doppe lei guolásteapmi ásaidumi vuod1d1un. Ledje dus1s1e moadde c1oahkkebáikki siskelis gos lei industriija, hálddahus- dahje bálvalusdoaimmat, ovdamearkka dihte Girkonjárga. C1oahkkebáikeássan s1attai 1900-logus ja earenoamáz1it man1n1el 1945 ee. : - guolástusovdáneami geaz1il, - johtolatfierbmádaga796 geaz1il, - skuvlahuksemiid geaz1il, - go dábálas1 birgejupmi buorránii. Riddoguovlluid c1oahkkebáikeássit ásset garra guovlluin, gead1gás ja guorba váriid gaskkas. Leat unnán báikkit gos lea vuovdi ja s1attolas eanan. Buorráneaddji birgejumiin leat c1oahkkebáikeássit oz1z1on eambbo luomu ja astoáiggi, ja nappo vejolas1vuod1a ráfái vuolgit siseatnamii, murjet, guoli bivdit ja meahcástit. Biilaluottaid huksemat jna. leat dolvon ja c1ohkken geavaheami bivnnuhis báikkiide. Nu lea Finnmárkku c1oahkkebáikkiid ovdáneapmi dagahan resurssagilvvu álbmoga ja báikki olbmuid gaskii. 4.2 C1OAHKKEBÁIKEÁSSIID MEAHCCERIGGODATGEAVAHEAPMI 4.2.1 Vuovdi, riehkit ja darfi C1oahkkebáikeássit maid dárbbas1edje ovdalas1 áigge dáid riggodagaid. Daidda gustojedje seammá njuolggadusat go mat leat namuhuvvon báikki olbmuide. Man1n1el man1imus soad1i leat muorat, riehkit ja darfi mihá unnit geavahuvvon boaldámus1s1an go ovdal. 4.2.2 Bivdu ja meahcásteapmi C1oahkkebáikeássiide died1usge eai leat meahcceriggodagat leamas1 nu olu ealáhussan go vuotna- ja siseatnanássiide. Soames lea bivdán ealáhussan, muhto eanas meahcásteapmi lea leamas1 astoáiggedoaibman dahje vuoin1n1asteapmin. Dát bivdu lei juohke báikki vejolas1vuod1aid mielde. Ovdal go johtoltvejolas1vuod1at buorránedje, 1950-birrasiid, meahcástedje olbmot c1oahkkebáikkiid lagamus guovlluin. Dus1s1e soames c1oahkkebáikeássit manne vuotna- ja siseatnanguovlluide bivdit. Dus1s1e soames hammerfeastalas1 lei huksen bartta Riehpponvutnii797/Riehpponávz1ái gosa c1akc1at sáhtii mannat bivdit. Seammaládje lei muhtun eará báikkiin. Muhto ledje hui unnán bivdit, mat eai báljo dihtton dain bivdoguovlluin. Muhto 1950- ja 60-jagiid buorráneaddji birgejumiin ja biilaluottaid huksemiin lassánii astoáiggebivdu hirbmosit. C1oahkkebáikeássit huksegohte dad1istaga eambbo barttaid vuotna- ja siseatnanguovlluide, ja dohko manne dávjá bivdit. Biilaluottat leat gáfadit c1ohkken bivdiid bivnnuhis guovlluide, ja dakkár guovllut mat eai leat nu bivnnuhat, geavahuvvojit unnit. Ovdamearkka dihte bivdet hammerfeastalac1c1at vuosttaz1ettiin Sállanis, Riehpponávz1z1is, Suoidneleavs1s1is798 ja Háhttiris799 Porsán1ggu guvlui. Muhto olu hammerfeastalac1c1at bivdet maid Guovdageainnus vuosttas1 bivdovahku ja sestet daid eará guovlluid c1akc1abasiide. Guovdageainnu ja Fálesnuori suohkanat leat guokte suohkana Finnmárkkus gos buot eanemus olbmot geat bivdogoartta ostet, leat eará suohkaniid ássit. Guovdageainnus oste báikki olbmot 73 goartta oktiibuot 577 bivdogoarttas, Fálesnuoris ges 102 goartta oktiibuot 362 goarttas 81/82 áigodahkii (Finnmárkku eananvuovdinkantuvrra meahceelliid ja guolleossodaga 1981 jahkedied1áhus). Muhtun báikki ássit bivde gal várra bivdogoartta haga. Báikki ássiid ja olggobealássiid bivdolohku lea unnán rievdan dan rájes. Ii gud1ege eará Finnmárkku suohkanis leat dakkár olggobealbivdonoad1d1i go dáin. Fylkkas bivdá stuorit oassi álbmogis go mud1ui riikkas. Finnmárkku álbmot dahká vuollel 2% olles Norgga álbmogis, muhto 3% olles Norgga bivdogoartaostiin ásset Finnmárkkus. Bivddu ja vuoin1n1asteami vejolas1vuohta lea hui mávssolas1 c1oahkkebáikeássiid áiggi loaktimii. Muhtumiidda lea bivdu maid mávssolas1 borramus1lassin. C1oahkkebáikeássit lohket alddiineaset leahkit ja galgat ain leahkit, seammá rievtti meahcceriggodagaid geavaheapmái go siseatnanássiin. Sáhttá nappo dadjat ahte dat báikki olbmot geat meahcceriggodagaid geavahit vuotna- ja siseatnanguovlluin, oz1z1o od1d1a ja garra meahcceriggodagaid gilvaleaddji 1950- ja 60-jagiin. Od1d1a olbmot geavahit riggodagaid earaládje. Sii dus1s1e báhc1alit, eai ge bivdde earaládje. Dat muosehuhttá eambbo dain guovlluin. Finnmárkkus eai oac1c1o báhc1it ja bivdit fuod1d1uid800 earát go norgalac1c1at, ja sii geat man1imus jagi leat ássan ja ain ásset fásta, Norggas, go ostet bivdogoartta ja mákset dan. Máksu sáhttá biddjot hálbbibun báikki olbmuide. Jahkásac1c1at bivdet 4 000-5 000 olbmo Finnmárkkus. Tab. 4-1: Fuod1d1obivddu bivdogoartta hattit Finnmárkkus 1994/95: Bivdogoartta ovtta suohkanii - áigodatgoarta báikki ássiide:.................... 80 kr. - áigodatgoartta olggobealássiide:.............. 230 kr. Bivdogoarta olles Finnmárkui, earret Guovdageainnu suohkana: - 3 beaivvi goarta:...........................................120 kr. - vahkugoarta:..................................................220 kr. - áigodatgoarta........................................... .....360 kr. 4.2.3 Sáivabivdu Sáivabivdiid lohku c1oahkkebáikkiin died1usge rievddada juohke báikki dilálas1vuod1a mielde. Danin rievddada maid bivddu mávssolas1vuohta. Guolli borramus1dárbun lea unnimus deat1alas1 rittus. Doppe lea ovddemustá suohttasdihte bivdu. Siseatnama c1oahkkebáikeássiide lea jávrreguolli mávssolac1c1at, ja muhtumiidda lea deat1alas1 biebmun ruovttudoalus. Seammaládje go bivdu nai, lea sáivabivdu maid hui olu rievdan. Meahccemohtorjohtolat, muohtaskohteriin, traktoriin ja mohtorsihkkeliin lea dolvon olbmuid meahcimus jávrriide 1960- ja 70-jagiin. Dávjá oz1z1ot ies1gud1et searvvit láigolihtu ja goarttaid vuovdit, jávrriide gos leat luosat ja guvz1z1át (gc1. kap. 3.4.8). Oarje-Finnmárkku bivdo- ja guolástansearvi álggahuvvui 1924:s ja oac1c1ui láigolihtu Riehpponjohkii 1931:s. Dan rájes lea sis leamas1 láigolihttu johkii ja leat jod1ihan doaimmaid jogas. Eanas Riehpponjoga bivdit leat hammerfeastalac1c1at, muhto searvi muitala goartaoasti turisttaid maid lassánan man1imus jagiid. Álggus álggahedje bivdo- ja guolástanservviid c1oahkkebáikkiin. Searvvit oz1z1o láigolihtu jogaide vuonaid siste, ja dat dagahii soahpameahttunvuod1aid. Olggobealolbmot bohte mearridit jogaid badjel ja vuvde goarttaid doppe gos báikki olbmot ovdal ledje iez1aset láhkái bivdán. Ovdalis (kap. 3.4.8) lea namuhuvvon ahte guollebivdoservviin Várnjárgga davábealde lea láigolihttu Oardojávrái ja Oardavuonjoga801 bajágeahc1ái, máid unjárgalac1c1at leat ealáhusa váste ovdal bivdán. Ovdal dáhpáhuvai dávjá seammaládje earásajes nai. Muhto dat lea buorránan man1imus jagiid go leat eanas báikki eananeaiggátsearvvit, gilisearvvit dahje bivdo- ja guolástansearvvit mat leat oz1z1on láigolihtu c1ázadagaide. Ovdamearkka dihte oac1c1ui Porsán1ggu bivdo- ja guolástansearvi láigolihtu Rávttos1johkii802 1949:s. Dán láigolihtu lea Rávttos1njárgga803 eananeaiggátsearvi man1n1el oz1z1on alcces. Dábálac1c1at ii leat dakkár c1ázadagaide láigolihttu gos eai leat luosat. 1987 rájes leat Finnmárkku olggobeale Norgga borgárat oastán guollegoartta dáppe bivdui. Man1n1el od1d1a luossa- ja sáivabivdolága mii gustogod1ii od1d1ajagemánu 1993, sáhttet maid Finnmárkku ássit s1addat oastit guollegoartta. Fylka lea meannudeame dan ás1s1i. Sihke c1oahkkebáikkiid muitaleaddjit ja smávva báikki servodagat lohket lassáneaddji traktor- ja skohtervuodjima dagahan lassi- ja vahágahtti bivdima olu c1ázadagain. Muhtun báikkiin muitaluvvo ahte c1oahkkebáikeássit leat vel meahccebiillaid nai háhkan vuodjit meahccejávrriide fierbmut. Od1d1aseamos lea ahte álbmot lea juon1astis1goahtán gid1asdálvve. Doppe vudjet muohtaskohteriiguin, ja muhtumiin leat vel mohtordoaibmi jiekn1aborat. Jus mán1ggas leat fárrolaga ja juohkehac1c1as leat golbma fierpmi, de gal fargga bivde badjelmeare. Dat lea hui heajos mannolat. Muhtun muitaleaddjit dadjet dan nu garrasit ahte stuoradines c1oahkkebáikeássit bohtet báikki olbmuid riggodagaid váldit. C1oahkkebáikeássit oaivvildit alddiineaset galgat seammá vuoigatvuod1aid jávrriid bivdit go vuod1d1oealáhusaid olbmot. Jahkásac1c1at mákset sullii 20 000 olbmo guolledivatmávssu804 Finnmárkui. Sáhttá nappo dadjat ahte seammaládje go bivdduin nai, lea álbmot 1950- ja 60-jagiid rájes dad1istaga eambbo bivdán siseatnanjávrriid- ja c1ázadagaid gilvvus báikki olbmuiguin ja earenoamáz1it singuin geain lea guolásteapmi vuod1d1oealáhusa oassin. 4.2.4 Luopmánat/muorjjit Finnmárkulac1c1at leat álo geavahan luopmániid/murjiid ruovttudoalus. Muitaluvvo ahte c1oahkkebáikeássit muhtomin ovdal soad1i bohte mohtorfatnasiiguin vuonaide murjet c1akc1at. Muhto riekta eai murjegoahtán vuonain ja siseatnanguovlluin ovdal go biilaluottat ráhkaduvvojedje ja buohkat oste biilla. Luomejagiid vulget olu c1oahkkebáikeássit siseatnamii lubmet. Man1n1elis c1akc1at ges bohtet murjet, earenoamáz1it jogn1et. Vuonaid- ja siseatnanguovlluid muitaleaddjit lohket olggobealolbmuid, c1oahkkebáikeássiid, c1oaggit buot lagamus luopmániid/murjjiid mat livc1c1e deat1alac1c1amusat báikki olbmuide (gc1. maid kap. 3.4.9). Ráhkkerávjjus ges muitalit ahte c1akc1abeaivvádagain leat dievva biillat, beatnagat ja hammerfeastalac1c1at Fieddarleagis. Seammaládje lea maid olu eará báikkiin. C1oahkkebáikeássit lohket murjjiid mávssolaz1z1an ruovttudollui, ja lohket murjema jur vuoin1n1asteapmin. 4.2.5 Olgolustadoaimmat805 Ovdalas1 olgolustadoaimmat ledje eará eavttuid mielde go dál. Eanas olbmot elos1tedje ruovttubáikkiideaset lahka. Geaidnohuksemat ja buoret birgejupmi lea oalát rievdadan dan dili. Vuosttaz1ettiin leat dál olu eanet olgolustadoaimmat ja vuoin1n1asteapmi, ja olu eambbo dan oktavuod1as meahcástit, bivdet ja murjejit/lubmejit. Maiddái johtet olbmot mehciin almmá makkarge mearriduvvon resurssa man1is, nu go c1uoiganmátkkiin dálvet ja suohttasa dihte geasset. Muhtun barttaide ja bartaguovlluide mannet hui olu olbmot. Lea c1ielggas ahte dákkar johtin c1oahkkana ovttahat guovlluide. Ovdamearkan dákkár báikái gosa birrajagi c1oahkkanit olbmot, lea Riehpponávz1i. Olu hammerfeastalac1c1ain leat barttat doppe, nu go juo lea muitaluvvon. Olbmot mannet earenoamáz1it vuotna- ja siseatnanguovlluide. C1oahkkebáikeássiide806 rittuin, mat leat garra, guorba guovllut, lea hui mávssolas1 boahtit suodji, s1attolas1 guovlluide. Olu c1oahkkebáikeássit rittuin lohket ahte jus sii eai beasas1e siseatnanguovlluide mannat vuoin1n1astit, de sii eai oba ásas1e ge Finnmárkkus. Mátkkos1teapmi ja meahcceguovlluid deaddu lea ollásit earáhuvvan ovdal soad1i rájes dássoz1ii. Meahcásteamis lea nu olu mohtorjohtolat, earenoamáz1it skohtervuodjin. Muhtun vuoras olmmái oarjjabealde Porsán1ggu dadjá ahte ovdal soad1i soittii okta olggobealolmmos1 juohke 100 báikki olbmo nammii. Dál sáhttet muhtomin leahkit lagabui 100 olbmo juohke báikki olbmo nammii. Meahcástandoaimmat vázzin- ja c1uoiganláhtuid oktavuod1as nu go eará guovlluin Norggas, eai báljo gávdno Finnmárkkus. Dus1s1e oalás1 Finnmárkoduoddaris leat dihkkáduvvon807 vázzinbálgát. 4.2.6 Barttat Riddoguovlluid c1oahkkebáikeássit háliidit ovddemustá barttaid siseatnamii, ja earenoamáz1it dakkár guovlluide gosa álkit beassá fievrruin ruovttus. Várnjárgga riddoássit mannet Detnui, C1orgas1808ássit Lágesvutnii809, Davvenjárgga810 - Ávanuori811 ássit Porsán1gui ja hammerfeastalac1c1at Riehpponávz1ái Fálesnuoris. Siseatnanc1oahkkebáikeássiin leat dábálac1c1at barttat iez1aset suohkanis. Suohkaniid bartajuohku 1981:s Finnmárkku stáhta eatnama nalde, váldojuvvon Finnmárkku eananvuovdinkantuvrra 1982 jahkedied1áhusas, oaidnit dás: Tab. 4-2: Barttat stáhta eatnama nalde Finnmárkkus. Suohkaniid logut 1981 skábmamánu Suohkan Báikki ássiid barttat Báikki olggobeal- ássiid barttat Fylkka olggobeal- ássiid barttat Barttaid lohku oktiibuot Guovdageaidnu 75 (36%) 124 (60%) 9 (4%) 208 Áltá 229 (89%) 20 (8%) 9 (3%) 258 Láhppi 27 (96%) 1 (4%) 284 Ákn1oluokta 33 (85%) 5 (13%) 1 (3%) 39 Sállannuorri 5 (21%) 19 (80%) 244 Fálesnuorri 24 (4%) 509 (93%) 12 (2%) 545 Muosát812 20 (83%) 4 (17%) 24 Davvenjárga 102 (93%) 6 (6%) 2 (2%) 110 Porsán1gu 108 (60%) 62 (34%) 11 (6%) 181 Kárás1johka 47 (68%) 15 (22%) 7 (10%) 69 Davvesiida 69 (74%) 18 (19%) 6 (6%) 93 Gán1gaviika 51 (93%) 1 (2%) 3 (6%) 55 Bearalváhki 227 (90%) 13 (5%) 12 (5%) 252 Deatnu 19 (14%) 115 (82%) 6 (4%) 140 Unjárga 51 (47%) 53 (49%) 5 (5%) 109 Báhcavuotna 165 (81%) 32 (16%) 6 (3%) 203 Mátta-Várjjat 634 (92%) 17 (3%) 35 (5%) 686 Várggát 137 (73%) 46 (24%) 6 (3%) 189 C1áhcesuolu 399 (91%) 32 (7%) 9 (2%) 440 Oktiibuot 2422 (66%) 1092 (30%) 1394 (4%) 36534 (4 Jorgaleaddji lea sirdán tállaid rievttes sadjái ja divvon summáid) Prosentaoasit leat rehkenaston ollislas1 bartaloguid mielde. Tab. 4-2 c1ájeha ahte Fálesnuoris ja Deanus leat eanemus barttat mat gullet olggobealsuohkana ássiide. Man1imus jagiide eai leat ráhkaduvvon dákkár tabeallat. Eanas barttat stáhta eatnama nalde Finnmárkkus, leat mearriduvvon bartaguovlluin. Riddo- ja siseatnansuohkaniid beros1tumit leat leamas1 vuostálaga. Siseatnansuohkanat lohket alcceseaset dus1s1e vahágin addit eatnamiid riddoguovlluid c1oahkkebáikeássiide bartaguovlun. Riddosuohkaniid ássit ges lohket ahte sii ásset Norgga dálkámus guovlluin ja ahte sii dárbbas1it barttaid siseatnamis. Muhtumat dadjet maid nu garrasit ahte nu go mud1ui meahccedoaimmaiguin (kap. 4.2.5) lea barta siseatnamis eaktun dasa ahte obanassiige sáhttit orrut c1oahkkebáikkiin rittus. Seammalágan vuosteberos1tumit leat bartaguovlluid plánedettiin. Báikki olbmot ballet garraset gilvvus báikki riggodagaid nalde. Eanandoallo- ja boazodoalloberos1teaddjit maid leat dábálac1c1at bartaguovlluid vuostá, go ballet muosehuhttimiin guohtuneatnamiin. Hammerfeastalac1c1at ges lohket ahte ii leat buorre beare olu barttaid c1ohkket bartaguovlluide. Sii oaivvildit dan c1uohcit lundui ja billistit meahcástanguovllu. Sii lohket maid ahte siseatnanássit berrejit gierdat riddoássiid. Sii namuhit ahte sii fertejit gierdat bohccuid go guhtot jur sin gilvvagárddiin ja de berrejit boazoeaiggádat gierdat barttaid guohtuneatnamiin. Sihke suohkanat ja priváhta olbmot riddoguovlluin ovddidit garrasit váttisvuod1aideaset bartaguovlluid813 mearrideamis dahje ovttaskas bartasajiid814 oaz1z1umis. Sii lohket boazodoalu unnán beros1tit sin dárbbuin; juohkesajes gosa sii háliidit barttaid, leat guotteteatnamat dahje johtolatgeinnodagat. 4.2.7 Mohtorjohtolat Finnmárkkus leat mohtorfievrruiguin vuodján meahcis sullii 35 jagi. Dát johtolat lassánii dad1istaga od1d1ajagemánu 1. b. 1978 rádjái, go bod1ii meahci- ja c1ázádagaid mohtorvuodjinláhka. Dan rájes maid lea muohtaskohtevuodjin dad1istaga lassánan. Eanemus váikkuhii láhka girdimii, mii lea dovdomassii unnon go láhka bod1ii. Od1d1ajagemánu 1. b. 1992 ledje Finnmárkkus c1álihuvvon 11 019 muohtaskohtera. Dát lea badjel 1/3 buot Norgga c1álihuvvon muohtaskohteriin. Finnmárkku boazodoalus ledje cuon1ománu 1. b. 1992 c1álihuvvon sullii 779 muohtaskohtera. Áltá lea Finnmárkkus dat suohkan gos beros1keahttá olmmos1logus leat eanemus muohtaskohterat; 2 098. Dasto lea Mátta-Várjjat 1 537 skohteriin ja Guovdageaidnu 1 338 skohteriin (sullii 500 leat boazodoalus). Guovddás1 njuolggadusat lágas mohtorvuodjima birra meahcis ja c1ázádagain mearridit mohtorvuodjima meahcis ja c1ázadagain. Njuolggadusaid mielde sáhttet suohkanat evttohit gokko láhtut galget leahkit ja addit sierralobi njuolggadusaid oppalas1 mearrádusain mearriduvvon ulbmiliidda. Finnmárkkus ja Romssas lea vejolas1 vuoin1n1astanvuodjimii815 bidjat láhtuid, ja nu ii leat mud1ui riikkas. Fálesnuori suohkanis muitalit ahte doppe leat eanemus hammerfeastalac1c1aid skohterat. Muitaleaddjit lohket doppe issoras olu vuoin1n1astan váste skohtervuodjima. Eará suohkanat muitalit seammá dili alddiineaset. Finnmárkkus lea oppalas1 mohtorvuodjingielddus meahcis 5.5.-1.7.-áigodagas. Dát orru bures váikkuhan vuodjima unnideapmái, muhto oallugat dáidet rihkkut gildosa. Lobihis bievlavuodjin meahcis maid lassána. Earenoamáz1it lassána meahccemohtorsihkkelvuodjin. Mohtorvuodjin meahcis muosehuhttá ja c1uohcá resurssaide. Boazosápmelac1c1at lohket dákkár vuodjima sidjiide dagahit váttisvuod1aid ja vahágahttit. Muhto muohtaskohteriin lea vejolas1 mannat dakkár guovlluin gosa mud1ui eai beasas1e. Danin háliidit muhtumat vel eambbo láhtuid ja eambbo friddja vuodjima go dál. C1uoc1c1uhuvvo maid ahte boazosápmelac1c1at vudjet olu dárbbuhemet mohtorfievrruiguin meahcis ja ahte sii fertejit unnidit mohtorvuodjima. Oppalac1c1at orru beare olu mohtorvuodjin Finnmárkkus. Eiseválddit eai nagot bearráigeahc1c1at dan. Oallugat oaivvildit mohtorvuodjima bearehaga c1uohcit lundui ja vuod1d1oealáhusaide, vuosttaz1ettiin boazodollui ja meahcásteapmái. 4.3 C1OAHKKEBÁIKEÁSSIID, ÁLBMOGA OAIDNU MEAHCCERIGGODAGAID GEAVAHEAPMÁI JA RIVTTIIDE C1oahkkebáikeássiide, vuosttaz1ettiin Finnmárkku riddoguovlluin, lea meahcceriggodagaid geavahanvejolas1vuohta rievdan hui olu man1imus 30 jagi. Johtolatvejolas1vuod1aid ja birgejumi buorráneapmi lea dahkan vejolaz1z1an geavahit riggodagaid mat leat guhkkin ruovttus eret. Sin riggodatgeavaheami riekteoaidnu lea vuod1ustuvvon dálá Finnmárkku meahccegeavaheami lágaide, mat duohtavuod1as addet buot Finnmárkku ássiide measta seammá rievtti bivdit meahceelliid ja guliid, ja lubmet/murjet ja bartta háhkat. Riddoguovlluid c1oahkkebáikeássiid ovddasteaddjit dadjet dávjá: Mii fertet dus1s1e sávvat ahte siseatnansuohkanat eai gárz1z1it min geavaheami. Sii fertejit ipmirdit min dili ja mis ferte leahkit seammá riekti geavahit riggodagaid doppe, go juo sii bivdet mearas ja sis leat boazoguohtuneatnamat dáppe ja mii fertet gierdat daid heajut beliid das. 5. KAPIHTTAL Gussiid riggodatgeavaheapmi Finnmárkkus Finnmárkku olggobealássit leat dássoz1ii unnán geavahan Finnmárkku meahcceriggodagaid, muhto geavaheapmi lea veahá lassánan buorráneaddji birgejumiin. Ovddemustá leat bivdán meahceelliid ja guliid, vuoin1n1asteapmin. Guollegoarttaid vuovdin olgoriikkalac1c1aide lea leamas1 dákkár: Tab. 5-1: Guollegoarttaid vuovdin olgoriikkalac1c1aide: Jahki Lohku: 1978: 3948 1980: 3278 1983: 3643 1992: 2690 Olgoriikkalac1c1ain geat ostet guollegoartta, leat suopmelac1c1at eanetlogus. Áviissain c1állet muhtun ráje olgoriikkalac1c1aid lobihis guollebivddu birra, earenoamáz1it suopmelac1c1aid guollebivddu birra Finnmárkkuduoddara lulliguovlluin. Luomejagiid bohtet oalle olu luomec1oaggit eará guovlluin Norggas Finnmárkui, muhto sii eai beasa c1oaggit eambbo go guoskevas1 suohkana lensmánni suovvá. Dat máid fylkka olggobealeássit váldet Finnmárkku meahcceriggodagain, lea nappo unnán finnmárkulac1c1aid iez1aset geavaheami ektui. 6. KAPIHTTAL Finnmárkku mehciid luondduduohtadeamit Go olbmot galget geavahit luonddu ja eallit luonddus, de fertejit olbmot duohtadit luonddu. Dákkár duohtadeamit Finnmárkkus leat earáhuvvan áiggiid c1ad1a. Gead1gevuopmanat816 ja bivdorokkit817 ledje smávva duohtadeamit dálá sisabáhkkemiid ektui. Goitge sáhtte ovdalas1 áiggi doaimmat ja duohtadeamit rievdadat luonddu. Bivdovuogit ja goddebivdu leat ovdamearkan dasa. Eará ealli mii ovdal lei Finnmárkkus, mádjit818, lea maid nohkan. Muhto jus háliidivc1c1e dan, de lea vejolas1 dan oaz1z1ut ruovttuluotta. Sullasas1 rájit leat vejolas1 od1astahtti819 ja od1astahttimeahttun820 riggodagaid gaskal, ja divvohahtti821 ja divvomeahttun822 billistemiid gaskal. 6.1 RUVKEDOAIBMA, RÁKTODOAIBMA, EANANROGGAN JNA. 1800-logus, 1826 rájes, lei veaikeruvkedoaibma Álttá Gávvuonas823 ja Raippasis824. Gávvuonas lei earenoamás1 olu doaibma. Doppe nogai doaibma 1900-logu álggus. Mátta-Várjjagis lea ruovdemálbmaruvke leamas1 1902 rájes. Ruvkedoaibma lea Girkonjárgga ássama vuod1d1un leamas1. Stiertnás825 Álttás lea nefelinruvke ja Deanus lea leamas1 kvartsaruvkedoaibma826 1970-jagiid loahpa rájes. Biedjovákki827 ruvke Guovdageainnus álggahuvvui 1970:s, doaimmai álggos 6 jagi. Dasto bisánii doaibma 1984 rádjái, go od1d1a suoma eaiggádat álggahedje fas ruvkedoaimma ja barge 1985-88 áigodagas. 1993:s ii leat doppe doaibma. Riehppovuona ruvke Fálesnuoris álggahuvvui 1960-jagiid loahpas ja doaimmai moadde jagi. Sihke Riehppovuonas ja Biedjovákkis lei heajos málbmaboahtu, váttis doaibmadilli ja hedjoneaddji veaikeháddi máilmmemárkanis ártan go heaittihedje doaimmaid. Ruvket ledje hui mávssolas1 bargosadjin sihke Guovdageainnu ja Fálesnuori suohkaniin. Ruvkedoaibma váldá eatnamiid ja c1uohcá mán1ggaládje guovlluid geavaheapmái rusttegiid birra muosehuhttimiin ja nuoskkidemiin. Finnmárkkus lassána málbmaohcan. Finnmárkku báktehoavda828 muitala ahte rogganreivvet829 lassánedje 412 reivves 1982:s 513 reivii 1983:s. Leat vuosttaz1ettiin stuora, áigá álggahuvvon searvvit mat ohcet. 1993:s lei fas sáhka málbmaohcama birra Finnmárkkuduoddaris. Álttás lea 1850-jagiid rájes leamas1 ráktodoaibma ja dán váldoealáhusas leat oallugat leamas1 barggus. Ráktodoaibma lea oalle viiddis guovlluid dahkan juovvan ja báktin. Ovdal lea maid leamas1 ráktodoaibma Irgevuonas830 Lágesvuonas. Ies1gud1etlágan huksendoaimmaid geaz1il rogget eatnama ies1gud1et ulbmiliidda. Finnmárkku topográfalas1 dilálas1vuod1aid geaz1il, gos unnán lea vuovdi, dagahit dakkár roggamat stuora háviid lundui. Olu eananroggan sáhttá ies1gud1etlágan váttisvuod1aid buktit. Báikkálac1c1at sáhttá dálkkádat rievdat go ies1gud1et guovlluid biekkaid suddjejeaddji dieváid rogget eret. Mán1gga dáfus deaividit suodjalanberos1tumit ekonomalas1 beros1tumiiguin vuostálaga go Finnmárkkus rogget sáddo ja c1ievrra. 6.2 DULVADEAMIT - RÁVDNJELINJÁT Stuorit dulvadeamit eai s1addan ovdal man1imus soad1i man1n1el. Vuosttas1 dulvadeamit ledje smávvát, eai ge billistan nu olu. Dad1istaga leat stuorit ja eambbo billisteaddji dulvadeamit dahkkon. Dus1s1e 4 el-fápmorusttega Finnmárkkus buvttadedje eambbo go 50 GWh; Borsi Fálesnuoris buvttadii sullii 57 GWh, Áttánvuotna831 Davvesiiddas sullii 175 GWh, Remáguoika832 Mátta-Várjjagis sullii 220 GWh ja Álttáeatnu sullii 550 GWh. Oarje-Finnmárkui boahtá eanas el-fápmu Davvi-Romssa el-fápmorusttegiin. Dulvadeamit leat maid buorren leamas1 fylkii, muhto lea maid váttisvuod1aid ja vahágiid buktán muhtun beros1tumiide. Eai álo leat iez1a dat duohtadeamit mat eanemusat vahágahttet, muhto olbmuid johtolat rusttetgeainnuid mielde guovlluide. Biilaluodda rusttegii sáhttá omd. c1uohcit guovllu guliide ja meahceelliide. Dása leat Áttánvuona dulvadeamit ovdamearkan (Rapporta nr. 1 1979 Bruken av anleggsvegen ved Adamsfjord (rusttega biilaluotta geavaheapmi Áttánvuonas)) DVS, Fiskerikonsulenten i Finnmark (Finnmárkku guolástusnevvohat)). Lassáneaddji c1uohcin sáhttá dasto gárz1z1idit meahcásteami ealáhussan dan guovllus. Riggodagaid máid báikki olbmot eanas rád1d1ejedje iez1a, fertejit oallugiiguin juogadit man1n1el go biilaluottat rusttegiidda bohte. Álbmogii rahpasit od1d1a guovllut ja riggodagat dákkár luottaiguin. Álbmogii sáhttet sisabáhkkemat leahkit ovdamunnin, ja báikki olbmuide fas vahágin. 6.3 JOHTOLAT ( GEAINNUT, TELEGULAHALLAMAT JNA.) Man1imus soad1i man1n1el leat dát oasit bures ovdánan. Luoddahuksemat leat leamas1 hui mávssolaz1z1an Finnmárkku ássiide ja ássanmállii. Muhto go goitge vuosttaldit luoddahuksemiid muhtomin ja muhtun báikkiin, lea meahcceriggodagaid geavaheapmi ja c1uohcin ártan. Biilaluottat leat váikkuhan muhtumiid ealáhusvuod1u unnideapmái, ovddemustá sin geain meahcceriggodagat leat ealáhussan. Finnmárkku luoddaguorain lea oalle olu nuoskkiduvvon ja dasa lea biilaturisma váikkuhan. Dán váttisvuod1a birra, geahc1a NOU 1978:18 s. 282. Telegulahallangaskaoamit leat telegráflinját ja telegulahallanrusttegat muhtun várrec1ohkáin. Dákkár rusttegiidda ii mana nu olu eanan, muhto muhtomin leat maid ráhkaduvvon luottat dahje eará gálvofievrredanásahusat rusttegiidda várrec1ohkáin. Nu sáhttet rusttegat lasihit luonddugolaheami. 6.4 MILITEARA BÁHC1IN- JA HÁRJEHALLANGUOVLLUT JNA. 1900-logu álggus ledje militearas 3-4 hárjehallanbáikki mat ledje eanas dus1s1e geassemánuid anus. Man1n1el soad1i leat huksen eambbo báhc1in- ja hárjehallanguovlluid: S1uves1luokta833 Álttás lea ruovttusuodjalusa báhc1in- ja hárjehallanguovlu. Dat lea oktiibuot 11,7 km2 ja álggahuvvui 1969:s. In1ggás1guolbba ja Hálkavári báhc1in- ja hárjehallanguovlu lea oktiibuot 318 km2 ja álggahuvvui 1950-jagiin. Dán guovllu geavahit ossodagat mat leat doppe ja hárjehallanossodagat. Dat lea maid Áimmusuodjalusa doaibmaguovlu. Nyborgmoen834 Unjárggas lea áigahas1 báhc1in- ja hárjehallanguovlu, muhto dat lea olu viiddiduvvon man1imus jagiid. Guovllu mii lea 18 km2, geavahit maid geardunhárjehallamiidda835. Nuvvosguolbba Mátta-Várjjagis geavahit báhc1in- ja hárjehallanguovlun dat ossodagat mat doppe leat, ja ruovttusuodjalanossodat. Guovlu lea oktiibuot 12,5 km2. Báhc1in- ja hárjehallanguovlluid birra c1uoz1z1u eambbo NOU 1974: 22 Forsvarets skyte- og řvingsfelt I. Buot dát guovllut leat stáhta eatnama nalde. Militeara lea ies1 eaiggát dahje das lea láigohans1iehtadus Finnmárkku eananvuovdinkantuvrrain. Militeara báhc1in- ja hárjehallanguovllut c1uhcet garrasit dan lundui gos leat. Guovllut dagahit váttisvuod1aid, vahága ja heajut beliid báikki olbmuide ja ealáhusdoibmii mii dain guovlluin lea. Boazodoallu lea golmma guovllu ovddas oz1z1on buhtadusa. Okta c1ilgehussan go eará vuod1d1oealáhusat eai leat buhtadusa gáibidan vahága ja váttisvuod1aid ovddas, lea go dat leat stáhta eatnama nalde. Doppe sis eai leat gustojeaddji lágaid vuod1ul makkárge earenoamás1 vuoigatvuod1at vaikko leat guovlluid geavahan ealáhusoaiviliin c1ud1iid jagiid. Dát guoská ee. sávzaguohtumii In1ggás1guolbana ja Hálkavári báhc1in- ja hárjehallanguovllus. 6.5 BARTAHUKSEN Bartahuksen gied1ahallojuvvo dás, vaikko dan birra lea juo c1állojuvvon eará oktavuod1ain (kap. 2.6.1, 3.4.12 ja 4.2.6). Finnmárkkus huksegohte barttaid man1n1el man1imus soad1i. 1960-jagiid rádjái huksejedje barttaid sahtedohko836 . Oallugat huksejedje álggos ja ohce lobi man1n1el. 1963 rájes bearráigeahc1c1agohte bartahuksema ja leat ráhkadan láigos1iehtadusa837 eanas boares bartasajiide. 1963 rájes leat measta buot barttaid stáhtaeatnama nalde huksen bartaguovlluide (earret ealáhusbarttaid). Bartaguovloplánen lea suohkaniid olis, ja heivehuvvo plána- ja huksenlága mearrádusaide. Eanas barttaid huksejit siseatnansuohkaniidda. Finnmárkku stáhtaeatnama nalde lei od1d1ajagemánu 1983 láigos1iehtadus 3 769 astoáiggebartii, muhto duohta lohku dáidá leahkit stuorit. Man1n1el 1983 lea barttaid lohku dad1istaga lassánan. Priváhta eatnamiin eai leat barttat lohkkon, muhto árvvos1tallet logu sullii 2 000:ii. Bartahuksejeaddjit died1usge háliidit barttaideaset suodji, s1attolas1 ja buriid guovlluide. Dat seammá guovllut ges leat dávjá buoremus s1addanguovlun meahceelliide ja buoremus guohtunguovlun s1ibihiidda ja bohccuide. Váldoártan bartaguovllu válljema riidduide lea dat go oallut beros1tumit leat c1oahkkanan ovtta sadjái. 6.6 ÁIBMONUOSKKIDEAPMI Finnmárkku duottarosiin ja Nuorta-Finnmárkkus oaidná mihtidemiin ahte lea suvrra árvi/borga ja eará áibmonuoskkideapmi. Guhkit áiggi vuollái billista dat ealáhusvuod1u ja dearvvas1vuod1a. Mátta-Várjjagis oidnojit áibmonuoskkideamit olu ruostan boazoáiddis Ruos1s1a ráji nalde, ja earenoamáz1it leat suohkana nuortaleamos guovlluin stuora nuoskkidanvahágat s1attuin. 7. KAPIHTTAL Riidoguovllut 7.1 OPPALAC1C1AT SOAHPAMEAHTTUNVUOĐAID BIRRA Nu guhkás go c1álalas1 gáldut muitalit, leat leamas1 stuorit ja unnit soahpameahttunvuod1at joavkkuid gaskal ja joavkkuid siskkobealde Finnmárkku eatnamiid ja c1ázadagaid geavaheami birra. Dás heive c1ujuhit Steinar Pedersena c1ielggadussii. Muhto dilálas1vuod1at leat rievdan ja dálá soahpameahttunvuod1at leat earaláganat go ovdalas1 áigge. Soahpameahttunvuod1at mat eanemusat gullojit, máid olbmot oidnet eanemusat, leat soahpameahttunvuod1at gaskal boazodoalu ja eará beros1tumiid, ja soahpameahttunvuod1at gaskal "stuoraservodaga", olggobealolbmuid, ja báikki olbmuid/gili olbmuid vuod1d1oealáhusain, luondduriggodagaid nalde. Olggobealolbmot bohtet ja dus1s1e geavahis1gohtet luonddu gilvvus báikki olbmuiguin, beros1keahttá geavaheami c1álekeahtes lágain ja njuolggadusain. Dat dávjá c1uohcá bearehaga riggodagaide. Loahpas c1ujuhan dábálas1 soahpameahttunvuod1aide ja soahpameahttunguovlluide Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid geavaheami oktavuod1as. 7.2 BÁIKKI OLBMOT/EANANDOALLU - BOAZODOALLU Dákkár soahpameahttunvuod1aid birra lea c1állojuvvon ovdal (boazodoallokapihtalis, 2. kap.). 7.2.1 Meahcceguohtun Man1imus soad1i man1n1elii (1945) ledje meahcceguohtumat áibbas dárbbas1lac1c1at Finnmárkku eanandollui. Muhtun guovlluin vedje gal boazodoalus ja eanandoalus soahpameahttunvuod1at guohtuneatnamiid nalde, muhto eai dat lean nu olu, ee. danin go bohccuin ja s1ibihiin leat guovttelágan guohtunmállet. Bohccot ledje maid eambbo váris go dál ja unnit guhto giliid lahka. Boazodoallit orro iez1a eambbo váris ovdal ja ies1gud1et árttaiguin doalahedje ealuid eambbo c1oahkis doppe gos iez1a ledje (gc1. kap. 2.5.4). Muhto veadjá maid leamas1 ahte báikki olbmot ja boazodoallit oidne ás1s1i earaládje; sis lei nannoset verddevuohta. Muhtumat oaivvildit ahte s1ibihat eai guod1o doppe gos bohccot leat leamas1. Lea váttis oalát hilgut dán oainnu, muhto duohtavuod1as oaidná dávjá ahte bohccot ja sávzzat álkit guhtot seammá sajes ja soabadit bures. S1ibihiin leat dál dus1s1e sávzzat ja veahá guiggut mat guhtot Finnmárkku mehciin. Ee. Sállanis lohket bohcco váldit guohtuma sávzzas, earenoamáz1it vuosttas1 ruonas rásiid (rahtta) gid1d1at. Muhto Sállanis leat unnán sávzzat ja bohccot, ja geasi vuostá s1addá hui buorre guohtun, nu ahte dat ii galggas1e leahkit stuora váttisvuohtan. Porsán1ggus maid lohket ahte boazu váldá guohtuma sávzzas. Doppe dadjet ahte sávza ii hálit, dahje ii sáhte guohtut meahcis ja orru luoddaguorain. Boazoeaiggádat eai mied1it dása. Sávza sáhttá friddja guohtut meahcis. Boazoeaiggádat lohket maid ahte Leaibevuon838guovllu sávzzaeaiggádiin lea sierra guovlu mii lea ráfáidahtton boazoguod1oheami vuosta ja mii lea dus1s1e sávzzaid váste (Vuohpos1njárga839), muhto sávzaeaiggádat eai geavat dan njárgga. Sii diktet sávzzaid guohtut luoddaguora. Oarjjabealde Porsán1ggu leat oalle olu bohccot ja muhtun guovlluin sáhttet gal ribadit guohtumiid. Ii dáidde boazu gal dagahit ahte sávzzat guhtot luoddaguoraid. Dan oaidnit doppe nai gos eai leat bohccot. Eai leat makkárge iskamat c1ad1ahuvvon bohccuid ja sávzzaid gaskavuod1aid birra geasseorohagain. Dáidá veahá dadjamus1 das go 1933 ja 1978 boazodoallolágaid vuod1ul lea boazodoalus láhkavuod1ustuvvon840 riekti meahcceguohtumiidda, ja báikki olbmuin/eanandoalus lea gustojeaddji norgga rievtti mielde ja dálá eananoamastanduod1as1tusaid mielde dus1s1e muddejuvvon guod1ohanriekti841. Eiseválddit sáhtte vuovdesuodjalanulbmiliin mearridit ja muddet842 dán guod1ohanrievtti. Sullasas1 bonju dilli lea maid 1965 lágas Finnmárkku stáhta matrikulerekeahtes eatnama birra. 2. §:s mearriduvvo ahte ii leat lohpi vuovdit daid eatnamiid mat dárbbas1uvvojit bohccuide guohtoneanamin ja johtolatgeinnodahkan. Ovddit lágain 1863 ja 1902 rájes ledje sullasas1 mearrádusat, muhto dat gustojedje maid s1ibihiidda ("Geasseorohahkan báikki olbmuid dahje boazosápmelac1c1aid elliide"). 1965 lágas lea mearrádus báikki olbmuid elliid birra hilgojuvvon. Báikki olbmot leat historjjálac1c1at geavahan meahcceguohtumiid seammá garrasit ja seammá guhká go boazodoallu. 7.2.2 Giettit Dán váttisvuod1a birra lea maid c1állojuvvon kap. 2.5.3:s. Lea c1ielggas ahte sihke bohccot, sávzzat ja eará s1ibihat mat mannet gittiide guohtut, sáhttet vahágahttit Dát dilli lea dagahan unohisvuod1a ja soahpameahttunvuod1aid earenoamáz1it boazodoalu ja eanandoalu gaskii. Eanandoallái lea bahc1at go omd. bohccot dulbmot od1d1a gietti masa su fuod1ardilli lea c1adnon. Dákkár billisteamit sáhttet ekonomolac1c1at hui olu vahágahttit eanandoalli jus son ii oac1c1o buhtadusa dan ovddas. 1933 boazodoallolágas ledje hui c1ielga mearrádusat buhtadanovddasvástádusa ja buhtadusmearrideami birra dákkár ás1s1iin. 1978 boazodoallolágas leat §§:in 25-27 mearrádusat dan birra. Ovdalas1 áigge, ovdal go báikegottiin duod1as fárregohte eret ja dat báhce ávdimin, sáhtii álkibut ribahit bohccuid billistit gittiid go dál go leat vánit ja eambbo c1oahkke eanandoalloeatnamat. Nuppe dáfus vejii dolos1 boazodoalus eambbo guod1oheapmi geasset mii doalahii bohccuid eret gittiin. Man1imus jagiid leat gilván muhtun eatnamiid jur boazoguohtunguovlluide. Dákkár guovlluin leat veahás1 riidalan. Bohccuid lassáneapmi lea muhtun báikkiin dagahan eambbo deattu gittiide ja nu eambbo soahpameahttunvuod1aid. Oallut eanandoallit oaivvildit ahte: - boazoeaiggádat eai beros1 guod1ohit bohccuid, dus1s1e vuojas1it biillaiguin. - orohagas leat beare olu bohccot. - boazoeaiggádat sáhttet doalvut bohccuid earasadjái. Oallut boazodoallit oaivvildit fas ahte: - giettit leat dolos1 boazoguohtuneatnamat máid leat váldán sis. - eai leat áidon gittiid ja lea veadjemeahttun doalahit bohccuid doppe eret. Muhtun guovlluin Finnmárkkus leat muhtun jagiid bahc1a riiddut bohccuid geaz1il gittiin. Earenoamás1 heittot sáhttá leahket man1n1i gid1aid. Muhtun guovlluin leat suolohasat diktán ealu geasi nannamis. Dat orro dagahan váttisvuod1aid. Muhtomin leat soames hárve boazoeaiggát c1eavlát vástidan eanandolliide geaidda bohccot gittiin leat váttisvuohtan ja vahágin leamas1. Lea dáhpáhuvvan ahte boazoeaiggát ii beros1 das go eanandoalli bivdá boazoeaiggáda doalahit bohccuid eret gittiin. Nuppe dáfus gávdnojit ovdamearkkat dasa go eanandoallit leat beare alla buhtadusaid gáibidan go ii báljo leat billistuvvon mihkkege. Lea maid duohta ahte muhtun gerddiid leat eanandoallit hejot áidon. Eanandoallodepartementta evttohuvvon ruhtadanortnegat vedjet sáhttit buoridit dáid dilálas1vuod1aid (gc1. kap. 2.5.3). Bargovuohki died1usge maid váikkuha vahágii ja man stuoris vahát s1addá. Ovdal ledje bajildusgilvojuvvon843 niittut dábálac1c1amusat. Rásseruohttasat unnán dalle billistuvvojedje go bohccot manne dohko, vaikko sáhtii gal c1uohcit dan jagi s1addui. Dálá silofuod1d1arii geavahit measta dus1s1e goanstagietti. Dat lea hearki guohtumii ja duolmmahallamii, ja rásseruohttasat ja jagi s1addu sáhttá olu billistuvvot go boazu manná dohko. Nubbi mii dagaha lassi unohisvuod1a go buhtadusa gáibidit, lea go nu guhkes áiggi váldá soabahans1iehtadusaid844 dahje árvvos1tallamiid doallat. Go árvvos1tallama galgá doallat, lea váttis duod1as1tit lea go boazu billistan vai ii. Árvvos1tallit fertejit dasto cealkámus1a buktit bealálac1c1aid c1uoc1c1uhusaid vuod1ul. Dat lea heittot danin go geanuhuhttá árvvos1tallama luohtehahttivuod1a. Boazodoallolága mearrádusaiguin (27. §), galggas1ii leahkit vejolas1 dán dahkat buorebut. Mud1ui lea olu sajiin boazoeaiggádiin ja eanandolliin dárbu buoret olahit gaskaneas ipmárdusa ja ovttabarggu. 7.2.3 Od1d1a eatnamiid bargan Nu go ovdal namuhuvvon, barget hui unnán od1d1a eatnamiid Finnmárkku guovddás1 eanandoalloguovlluin. Boazodoalu ja eanandoalu gaskal leat leamas1 unnán soahpameahttunvuod1at od1d1agilvima geaz1il. Muhto daid birra gullo álo dainnalágiin ahte orrot leahkime stuorit vuostelasvuod1at ealáhusaid gaskkas go oba leat ge. Soahpameahttunvuod1at bohciidit dávjjimusat johtolatgeinnodagaid oktavuod1as. Okta ás1s1i mii unohastá eanet sajiin go eanandoalus, lea juste dat namuhuvvon 2. § njukc1amánu 12. b. 1965 lágas Finnmárkku Stáhta matrikulerekeahtes eatnamiid birra. Doppe daddjo ahte eanan máid eiseválddit atnet dárbbas1laz1z1an boazoguohtumin ja eanan mii geavahuvvo dahje sáhttás1ii geavahuvvot johtolatgeinnodahkan bohccuide, ii galgga sáhttit vuvdojuvvot dahje láigohuvvot. Mearrádus bod1ii vuosttas1 geardde 1863 lágas. 1978 rádjái lei ámta, fylka dahje (1933 man1n1el) sámefáldi mii eiseválddiid ovddas árvvos1talai mii lei dárbbas1las1 boazodollui. 1978 boazodoallolágas lei od1asin dat go boazodoalu iez1as ásahusat galge beassat cealkámus1aid buktit dákkár ás1s1iin. Nu lea boazodoallu s1addan gievrrabun. Dábálas1 soahpameahttunvuod1amálle dákkár ás1s1iin lea ahte boazodoallu c1uoc1c1uha guovllu johtolatgeinnodahkan, ja eanandoallu oaivvilda dat ii leat nu. Dalle dávjá eai joavdda s1at gud1ege guvlui. 7.2.4 Áidedoallu Buot riidduin go bohccot leat gittiin leamas1, s1addá áiduma birra sáhka. Lea duohta ahte dávjá ii leat áidi, dahje leat heajos áiddit gittiid birra. Gittiin gos eai láddje, mieská áidi jod1ánit. C1uoc1c1uhuvvo maid ahte dábálas1 áidi ii doala bohccuid ja muhtunládje lea dat riekta. Goitge dollet bievlan dábálas1, bures divoduvvon áiddit eanas bohccuid. Earenoamáz1it gid1d1at bahkkejit bohccot áiddiid vuostá, ja dalle leat áiddit dávjá muohttaga vuolde. Boazodoallolága vuod1ul sáhttá eanandoalli gáibidit árvvos1tallama ja oaz1z1ut buhtadusa vahága ovddas máid boazu dahká vaikko gieddi ii leat ge áidojuvvon. Boazodoallolága 26. § vuod1ul lea boazodoalus vejolas1vuohta soabalac1c1at dahje árvvos1tallama mielde, áidut vai guod1ohangeaskku nagoda doallat ja sihkkarastit buhtadusgáibádusaid vuostá. Árvvos1tallan sáhttá maid mearridit gullevas1 eananeaiggáda máksit oasi áidegoluin. Eanadoallos1iehtadusa ja Boazodoallos1iehtadusa olis lea sierra njuolggadusaid vuod1ul vejolas1vuohta ohcat ruhtadandoarjaga dákkár áiddiide. 7.2.5 Eará guod1ohandilálas1vuod1at Porsán1ggu nuorttabealde leat man1imus 35 jagi bohccuid guod1ohan birrajagi, ja dat lea orohaga guod1ohanáiggi mearrádusaid vuostá. Váidaluvvo go bohccot dálvet guhtot gittiid ja billistit. Duohta vahágiid gittiin mearridit muohta- ja jiekn1adilálas1vuod1at ja boazolohku, muhto dat dagaha goit unohisvuod1aid ja nappo vuostelasvuod1aid ja riidovuod1u. Bohccuid dálveguohtun sávzzaid geasseguohtumiin ii dáidde vahágahttit. Doppe váikkuha dálveguohtun baicca bures sávzzaid geasseguohtumii. Dálveguod1oheapmi gid1d1a- ja c1akc1aorohagain maid sáhttá siiddaid gaskii dagahit vuostelasvuod1aid. 7.2.6 Meahcásteapmi Dán dáfus orrot unnán soahpameahttunvuod1at leamas1 ovdal. Veadjá maid danin go lei unnán gilvu boazoeaiggádiid ja dáloniid gaskkas (sámi fásta ássiid) geain lei meahcásteapmi ealáhussan. Soaitá máid danin go dalle go vuotnaássit ledje meahcis bivdime ja guolásteame, de ledje boazodoallit duoddaris dálveorohagas. Siskkit guovlluin, Guovdageainnus ja Kárás1jogas, eai ge oro leamas1 namuhan veara soahpameahttunvuod1at dáloniid ja boazoeaiggádiid gaskkas. Veadjá leamas1 danin go lei seammá álbmot, fuolkkit ja verddet, geain lei meahcásteapmi ealáhussan. Man1imus jagiid lea dilli veahá earáhuvvan ja leat maid vuostelasvuod1at bohciidis1goahtán. Olu báikkiin (Sállanis, Fálás, Fálesnuoris, Porsán1ggus ja Álttás) oaivvildit olu fásta ássit ahte leat nu olu bohccot ahte dat c1uohcá murjjiide, earenoamáz1it luopmániidda. Lohket ahte bohccot olu báikkiin dulbmot buot. Mán1ggas oaivvildit ahte boazoáiddit jeaggeeatnamiin c1uhcet nu ahte visot luopmánat duolmmahallet. Muitalit maid ahte doppe gos c1oahkis guod1ohit, gurbejuvvo nu ahte eai s1atta s1at luopmánat (gc1. maid kap. 3.4.10). Muhtun mearri báikki birra daddjojuvvui dáinnalágiin: "Lei dego feastonuohti livc1c1ii geassán dakko". Ii daidde jur duohta gal ahte luopmánat leat oalát nohkan. Muhto gokko c1oahkkeealut guhtot, earenoamáz1it áideguoraid, gal dulbmojuvvo eanan. S1attut billohuvvet ja nu maid muorjjit/luopmánat. Nubbi riidoás1s1i muhtun báikkiin, lea luossabivdu jogain. Ovtta johkii lea eananeaiggátsearvi oz1z1on láigolihtu. Miellahtut eai dohkket ahte boazoeaiggádat firbmot jogas, go iez1a eai beasa dan dahkat. Sii oaivvildit ahte boazoeaiggádat maid galget máksit dárbbas1las1 divvagiid seammaládje go fásta ássit. Sii ákkastit dan dainnalágiin ahte boazoeaiggádat eai bivdde boazodoalu oktavuod1as, muhto danin go geasset orrot suohkanis ja geasseorohat lea suohkanis. Sii dadjet maid ahte fástaássi sápmelac1c1ain guhká lea dát bivdu ealáhussan leamas1, ja ahte boazosápmelac1c1at hui unnán leat jogaid bivdán ovdal. Sii oaivvildit dán sin vealaheapmin geat guhkimus leat geavahan guovlluid. Boazoeaiggádat ges c1ujuhit láhkii ja lohket alddiineaset boares guollebivdinrievtti. Meahceelliid- ja guolledivatmávssu birra stáhtii, lohket vuotnasápmelac1c1aid ovddasteaddjit ahte sis leat guolle- ja fuod1d1origgodagat eambbo leamas1 ealáhussan go boazosápmelac1c1ain, muhto sii meannuduvvojit ovttadássásac1c1at eará fásta ássiiguin. Sii dadjet maid ahte eai sii hálit boazodolliin váldit eret dáid sierrarivttiid, muhto háliidit ahte fásta ássit vuod1d1oealáhusain oz1z1ot nannejuvvot daid meahccevuoigatvuod1aid mat sis barggu c1ad1a leat leamas1 c1ud1iid jagiid seammaládje go boazodoalus. Muhtun boares mearrasápmelas1 guhte agibeaivve lea bargan meahcástemiin ja mearabivdduin dajai ná: Vuotnabivdit leat gurren vuonaid, olggobealolbmot (c1oahkkebáikeássit) leat leavvan luomejekkiide ja min lagas eatnamiidda ja rihpan mis daid, ja dál bohtet boazosápmelac1c1at, min vieljat, eai ge loga mis makkárge rievtti meahcceriggodagaide; dat leat gul sin. Ii soaitte duohtavuohta jur nie, muhto dat govvida goit olbmuid jurdagiid muhtun Finnmárkku sámi guovlluin. Lea duohta ahte fásta ássit mán1gga Finnmárkku guovllus atnet boazosápmelac1c1aid dakkárin geat oaivvildit alddiineaset buot meahccevuoigatvuod1aid, ja sin oainnu mielde eai leat fásta ássiin makkárge vuoigatvuod1at meahcceriggodagaide. Muhtun muddui lea nu boasttoipmárdusa geaz1il dahje danin go moadde hárve boazoeaiggáda leat c1evllohallan dahje leaikkastallan. Dát c1ájeha dolos1, áiggiid c1ad1a adnon845 vuoigatvuod1at meahcceriggodagaide mat c1ud1iid jagiid leat geavahuvvon, mat eai leat nannejuvvon, dagahit riiddu ja soahpameahttunvuod1aid fásta ássiid ja boazosápmelac1c1aid gaskii. 7.3 C1OAHKKEBÁIKKIID OVDÁNEAPMI / C1OAHKKEBÁIKEÁSSAN - BOAZODOALLU Ovdamearkan leat Hammerfeastta riiddut, mat leat áviissain oidnon ja leat olu jagiid juo bistán. Sihke boazodoallit ja boarráset hammerfeastalac1c1at lohket ahte ovdal soad1i eai lean makkárge hupman veara soahpameahttunvuod1at gavpoga ja boazodoalu gaskkas. Muhtun vuoras olmmái muitala ahte dalle hárve oidnojedje sápmelac1c1at ja bohccot gávpogis, dat ledje aivve váris. Dát dus1s1e "c1ájehuvvojedje" go turistafatnasat ledje guossis. Gávpot lei unni ovdal soad1i ja lei hui c1oahkis. Man1n1el soad1i viiddui gávpot juohke guvlui ja Lávz1eluokta846 das lahka lea viidánan ja s1addan oalle c1oahkkebáikin. Gávpotoasit, mat álggos ledje dus1s1e smávva c1oahkkebáikkáz1at mat válde unnán guohtuneatnama, leat dál sturron ja váldet oalle olu guohtumiid. Olu báikkiin fertejit bohccot johtalit dakkár báikkiid c1ad1a gosa lea huksejuvvon, vai besset guohtuneatnamiidda. Luottat, girdis1illju ja ies1gud1etlágan huksehusat leat maid váldán guohtuneatnamiid ja leat c1uohcan sihke vuojehan- ja johtalangeinnodagaide. Lassáneaddji álbmot lea oz1z1on eambbo ja eambbo astoáiggi, nu ahte dad1istaga eambbo geavahit lagas eatnamiid gávpoga birra ja nappo dainna lágiin váldet guohtuneatnamiid. Gávpoga muosehisvuohta olle guohtuneatnamiidda, dego rieggát c1ázis go gead1ggi bálkesta. Viiddis guohtunguovllut Fálás leat gárz1on. Nuppe dáfus leat boazoeaiggádat ja bohccot sullos lassánan ja dagahan garraset deattu guohtumiidda. Lea nappo dakkár dilli ahte guohtuneatnamat leat unnon ja bohccot leat lassánan. Bohccot leat ferten hárjánit gávpoga rigerrii ja guohtut garraseappot, dus1s1e fal danin go dárbbas1it guohtut. Dat c1uohcá dasto gávpoga ruonas báikkiide. Seammás lea olbmuid oaidnu bohccui rievdan. Muhtun boares olmmos1 muitala ahte ovdalas1 áigge eai atnán olbmot ás1s1in ge go gusat, sávzzat ja bohccot guhto gávpogis. Dál leat olbmot gilván ruonas giettáz1iid ja lid1iid ja muoraid máid buorahit. Dakkárat eai báljo lean ovdal. Son muitala maid ahte go boazu boahtá gávpogii, de olbmot gavdnjejit dan duohko deike. Boazu ballá ja njuiku áiddiid badjel. Lea ipmirdahtti ahte oallugat s1addet unohis millii ja dakkavid1e sivahallet boazoeaiggádiid go eai guod1ot ja bearráigeahc1a bohccuideaset. Boazoeaiggádat fas oidnet ahte boazu ii beasa ráfis guohtut gos ge. Juohke sajes sullos muosehuvvojit bohccot, ja olbmot ja beatnagat baldet daid. Buot dát leat váikkuhan unohisvuhtii gávpogis. Lea duohtavuohta ahte Hammerfeastta servodatmannolat lea hui olu gárz1z1idan boazoguohtuneatnamiid. Dán soahpameahttunvuod1a c1oavdit dárbbas1uvvo eambbo c1adnojuvvon ovttasbargu gaskal boazodoalu ja hammerfeastalac1c1aid. Hammerfeastta dilálas1vuod1aide c1ujuhuvvo earenoamáz1it danin go doppe leat eanemus soahpameahttunvuod1at. Sullasas1 soahpameahttunvuod1at leat eará báikkiin Finnmárkkus, muhto eai jur seammá váddásat. Honnesvágis ja Girkonjárggas maid muitalit bohccuid jur guovddás1 c1oahkkebáikkis. Máhkarávjjus leat eambbo bohccot juohke areálmihtu nammii go Fálás. Muhto Honnesvági topográfalas1 dilálas1vuod1a geaz1il mannet bohccot olggobeale gávpoga. Hammerfeasttas gal lea lunddolas1 bohccui mannat gávpogii. 7.4 LUONDDUDUOHTADEAMIT - BOAZODOALLU Ovdalis (kap. 2.6) lea dan birra sáhka movt luondduduohtadeamit c1uhcet boazodollui. Doppe lea maid Finnmárku stuorimus luondduduohtademiid birra c1állojuvvon. Dákkár riiddut ja mainna lágiin dat sáhttet váikkuhit, oaidnit Álttá-ás1s1is. Vaikko vearrámus dilli dáiddii Álttás, de leat eanet ovdamearkkat soahpameahttunvuod1aide. Dat leat ies1gud1etládje váikkuhan ealáhussii. Danin fertet muhtun ás1s1iid namuhit. Hárve sáhttá c1ájehit buot váikkuhusaid ollásit go luondu billistuvvo. Finnmárkku boazodoallovuogádagat leat váddásat ja olu ás1s1it lean dan siskkobealde. Billisteapmi ovtta báikkis sáhttá viidánit ja nuppadassii easkka dagahit váttisvuod1aid ja sáhttá maid soahpameahttunvuod1aid dagahit eará siiddaiguin. Muhto luondduduohtadeamit sáhttet maid dagahit soahpameahttunvuod1aid eará ealáhusaiguin ja beros1tumiiguin. Jus máhkas1 guovddás1 gid1d1aguohtuneatnamis billistuvvo deat1alas1 oassi, de sáhttet bohccot bággejuvvot eret dan guovllus. Nu sáhttet bohccot mannat eará orohagaid siskkobeallái, dahje jus leat olu gilvojuvvon giettit ja viesut gid1d1aguohtuneatnama birra, de sáhttet dohko s1addat mannat. Goappes1iid dáfus sáhttet soahpameahttunvuod1at s1addat. Billisteapmi sáhttá nappo dagahit eambbo soahpameahttunvuod1aid go dus1s1e dan mii álggus lei. Váilevas1 boazodoallodovdu ja -máhttu dagaha ahte olbmot dábálac1c1at eai báljo ipmir luondduduohtademiid ollislas1 váikkuhusaid boazoorohagaide. Muhto boazodoalu vuosteháhku muhtun luondduduohtademiide dagaha maid dás jod1ánit soahpameahttunvuod1aid ja vuostelasvuod1aid gaskal boazodoalu ja báikki olbmuid. Biilageaidnoás1s1it dagahit dávjá vuostelasvuod1aid dán oktavuod1as. Dál leat ain olu báikki servodagat ja gilit mat dárbbas1ivc1c1e biilageainnu. Olbmot fárrejit eret dakkár báikkiin jus eai oac1c1o biilageainnu. Máid galgá dasto boazodoallu dahkat jus geaidnu s1addá deat1alas1 guohtuneatnama, guotteteatnama dahje c1akc1aeatnama c1ad1a mannat? Sáhttá vuosttaldit ja caggat man garrasit dál de. Muhto gávdnojit maid geainnut mat leat dagahan vahága ja váttisvuod1aid, ja boazodoallu ii leat caggan ii ge gáibidan buhtadusa, dus1s1e danin go dat dagahivc1c1ii vuosttaldeami ja bahávuod1a boazodollui. Dákkár vuostelasvuod1aiguin lea váttis birget. Unnimus mearri lea goit ipmirdit nuppi beali oainnuid. Muhtomin dáidá váilon dáhttu c1ielggadit ás1s1iid máid boazodoallu livc1c1ii sihtan, dahje boazodoallu lea badjelmeare stuorisin dahkan ás1s1i. Ekonomiija birra maid s1addá sáhka luondduduohtademiid oktavuod1as. Sii geat áigot c1ad1ahit billistemiid lohket olu divraseabbon s1addat jus boazodoalu sávaldagaid/gáibádusaid mielde galgá bargat. Boazodoalus ges leat lunddolas1 árttaiguin váttisvuod1at ollislac1c1at c1ájehit ruvdnon ja evren man olu billsiteapmi c1uohcá sidjiide. 7.5 LUONDDUDUOHTADEAMIT - EANANDOALU/BÁIKKI OLBMUID BEROS1TUMIT Dáiguin s1addet hárve nu stuora soahpameahttunvuod1at go boazodoalu oktavuod1as. Biilageainnut leat dat maid geaz1il eanemus soahpameahttunvuod1at leat leamas1 Finnmárkkus. Biilageainnut died1usge leat buorit ja leat hárve dagahan stuorit riidduid. Muhto johtolat mii s1addá, lea dagahan luondduriggodatgilvvu. Geainnut leat, nu go namuhuvvon mán1gii, addán c1oahkkebáikeássiide vejolas1vuod1a geavahit riggodagaid máid vuotna- ja siseatnanássit iez1a rád1d1ejedje ovdal. Biilageainnu njuolggo vahágat go lea váldán gilvojuvvon eatnama dahje guohtuneatnama, lea dávjjimusat boahtán ovttaide buriiguin máid biilageaidnu lea addán báikki servodahkii. Rusttetgeainnut mat dábálas1 johtolahkii leat rahpasat, sáhttet jod1ánit dagahit váttisvuod1aid gaskal báikki olbmuid ja olggobealolbmuid go s1addá luondduriggodagaid nalde gilvu dahje go luottaid geaz1il s1ibihat muosehuvvojit guohtunguovlluin. Militeardoaimmat leat maid dagahan soahpameahttunvuod1aid. Sihke Várjjatvuonbad1as, Porsán1ggus ja Álttás leat nággen gud1et báikkit galget s1addat militeara doaibmaguovlun. Dakkár báikkit gos olu hárjehallet, eai s1at báljo heive sávzaguohtuneanamin. Gustojeaddji láhkamearrádusaid bokte ii sáhte omd. sávzaeaiggát gáibidit buhtadusa vahágiid ovddas máid militeara doaimmat dagahit dakkár stáhta eatnamiin mat leat lahka báhc1in- ja hárjehallanbáikki, vaikko sávzaeaiggádat leat sávzzaid guod1ohan olu jagiid doppe, go doivo alddiineaset luonddolas1 rievtti dasa. Dát lea váikkuhussan das go eanandoalu meahcceguohtunriekti ii leat lágas nannejuvvon. Dat lea juste nuppeládje nannejuvvon, nappo ahte eananeaiggát, dán dáfus stáhta, sáhttá mearridit guod1oheami. Muhto ulbmil guod1ohanmearridemiin lei álggus vuovdesuodjaleapmi. (Geassemánu 22. b. 1863 meahcceláhka, 1. kap., dálá skábmamánu 29. b. 1968 láhka earenoamás1 rád1d1enrivttiid birra earáid eaiggádus1s1an eatnamiin, earenoamáz1it 11-16. §§.) Earret Álttá-ás1s1i, eai báljo leat leamas1 stuorit riiddut gaskal eanandoalu/báikki olbmuid ja dulvademiid Finnmárkkus. Barttaid ja bartaguovlluid leat oallugat namuhan riidoguovlun (vrd. kap. 4.2.6). Dat dagahit gilvvu meahcceriggodgaid nalde, nu go murjjiid/luopmániid, meahceelliid ja guliid nalde, ja maiddái muosehuhttet sávzzaid ja gusaid guohtunguovlluin. Muhtun smávit báikkiin sáhttet muhtomin leahkit eambbo olbmot bartaguovlluin go báikki servodagain. Luovusbeatnagat barttaid ja bartaguovlluid lahka leat maid dávjá váttisvuohtan. Boazodoallorusttegat ja earenoamáz1it áiddit leat dagahan soahpameahttunvuod1aid. Báikki olbmot mán1gga guovllus lohket ahte áiddit hehttejit sin meahcceguohtumiid geavaheamis dahje c1uhcet bearehaga meahccái. Dát lea maid namuhuvvon kap. 7.2:s. 7.6 ÁLBMOGA LUONDDURIGGODAGAID GEAVAHEAPMI - BOAZODOALLU Dán birra lea maid c1állojuvvon ovdal, joavkkuid oainnuid mielde. C1uovvovac1c1at c1ujuhit eambbo c1ielgasit muhtun ás1s1iide ja guovlluide gos leat soahpameahttunvuod1at. 7.6.1 Bivdu C1akc1abivdu (mii álgá c1akc1amánu 10. b.) lea juste ragatáigge. Dát bivdu lea eanas c1akc1aorohagain, ja dat dagaha váttisvuod1aid ja soahpameahttunvuod1aid. Boazodollui lea earenoamáz1it bivdu beatnagiiguin heittot. Dalle leat maid muhtumat johtime ja danin s1addá vel váddásit dilli. Boazodoallolága 29. § bokte sáhttá Eanandoallodepartementa viiddidit beanaveaddima sihke áiggi ja báikkiid dáfus dakkár guovlluin gos lea dárbbas1las1 boazodoalu geaz1il. Boazodoallu lea háliidan rievdadit c1akc1abivdoáiggi dain guovlluin mat leat earenoamás1 deat1alac1c1at c1akc1aguohtumin ja johttimii. Bivdiin lea unnán ipmárdus dákkár doaimmaide. 7.6.2 Guollebivdu/mohtorjohtolat Ovdalas1 áigge eai báljo lean soahpameahttunvuod1at sáivabivddu birra gaskal boazodoalu ja álbmoga, ovdal go mohtorjohtolaga geaz1il meahccegeavaheapmi garrasit lassánii. Muhto stuorimus váttisvuod1at ja soahpameahttunvuod1at eai leat guollegilvvu geaz1il. Dat lea lassáneaddji doaibma ja muosehuhttin guohtuneatnamiin máid mohtorjohtolat, earenoamáz1it dálvet, dagaha boazodollui. Oppalas1 mohtorvuodjingielddus miessemánu álggus lea buoridan dili, muhto sihke boazodoallu, suohkanat ja earát lohket ahte olu lobihis vuodjin dagaha váttisvuod1aid. Olu mohtorjohtolat ovdal miessemánu 5. b., nappo ovdal go lea oppalas1 mohtorvuodjingielddus, lea mearrádusaid vuostá lágas mohtorjohtolgaga birra meahcis ja c1ázadagain. Dán lea c1álli ies1 oaidnán ja gullán oalle oallugiin. Suohkanat leat maid c1ujuhan váttisvuhtii. Muhtun c1ázadagain lea álbmot ja boazodoallu riidalan luossabivddu nalde. Eanemus dovddus lea Riehpponjohka gos leat leamas1 soahpameahttunvuod1at gaskal Oarje-Finnmárkku bivdo- ja guolástansearvvi, mii hálddas1a guollerivttiid, ja boazodoalu. Dan orohaga boazodoallit leat boazodoallolága mearrádusaid bokte oz1z1on guollegoarttaid nuvttá. Guolástansearvi ges c1uoc1c1uha ahte boazodoallit eai doahttal bivdoneavvuid, ráfáiduhttináiggi ja ráfáiduhttinguovllu (luossagorkn1ohaga847) gustojeaddji mearrádusaid. Bivdo- ja guolástansearvi lea maid dadjan ahte boazodoallit mat eai oba gula ge orohahkii, bivdet jogas goartta oasttikeahttá. Oarje-Finnmárkku bivdo- ja guolástansearvi lohká vel ahte boazodoallit eai oba bivdán ge joga ovdalas1 áigge. Sii lohket maid boazodolliid bivdit lobihemet eará jogain ja fierbmut luosaid jorpmiin. Oarje-Finnmárkku bivdo- ja guolástussearvvi ovddasteaddjit lohket iez1aset bearráigeahc1c1i mán1gii fuobmán boazodolliid geat bivdet lobihemet, muhto sii maid deattuhit ahte oallugat sápmelac1c1ain bivdet lobálac1c1at ja doahttalit gustojeaddji mearrádusaid, ja dat leat orohahkii gullevas1 olbmot. Muhtun fiettarhas, mii lea dan orohagas gos Riehpponjohka lea, muitala ahte lea áibbas vearrut lohkat sii eai bivdán joga ovdalas1 áigge. Son dadjá dáinna lágiin: "Mii leat álo bivdán vuos1s1anguoli jogas. Muhto ovdal go Suoidneleavs1s1i geaidnu bod1ii, eai lean dáppe hammerfeastalac1c1at min bearráigeahc1c1ame." Dát dáidá leahkit duohta máid boazodoalli lohká, muhto nuppe dáfus vedjet maid eambbo boazodoallit bivdit joga dál go ovdal. Soahpameahttunvuod1at bohciidit go olggobealolbmot leat boahtán mearridit meahcceriggodagaid badjel máid guovllu boazodoallit leat geavahan ja atnán iez1aset ealáhusvuod1u oassin. Olbmot geaid boazodoallit atnet sisabáhkkejeaddjin dohko, leat bidján mearrádusaid nu ahte boares geavaheddjiin ii lean mihkke dadjamus1aid. Go vel guovllu boazodolliide nai muitalit ahte sii eai leat goasse bivdán guliid jogas, dahje sis ii leat riekti bivdit doppe, de lea bággu s1addat riidu. Riehpponjohka lea c1ájehuvvon dás ovdamearkan danin go doppe leat eanemus soahpameahttunvuod1at leamas1, muhto maiddái danin go lea álkis ipmirdahtti duogás1 dákkár soahpameahttunvuod1aide. Dákkár soahpameahttunvuod1at leat eará c1ázadagain maid, muhto dat eai leat seammá garrasit govviduvvon. 7.6.3 Turisma Boazodoallokapihtalis leat c1ájehan movt muosehuhttin guohtuneatnamiin dagaha váttisvuod1aid boazodollui. Olu vánddardeapmi earenoamás1 guovlluin sáhttá njuolga dahje eahpenjuolga dagahit soahpamahttunvuod1aid. Boazodoalloguovlluin olggobealde Finnmárkku leat ovdamearkkat dasa go turistadoaimmat siiddain/orohagain leat olu vahágahttan ja measta goaridan boazodoalu. Máhkarávjju orohat lea Davvenjárggas. Biilageaidnu dohko manná jur c1ad1a orohaga. Turistadoaimmaid geaz1il ii báljo sáhte muhtun guohtumiid geavahit turistaáigodagas. Seammá dilli lea fáláhasain (kap. 7.3). Mohtorjohtolat gid1asdálvve guohtuneatnamiin dagaha seammá dili. Maiddái dábálas1 c1uoigan bivnnuhis mátkeguovlluin lea muhtun báikkiin Finnmárkkus leavvan nu ahte lea heittot boazodollui. Dábálas1 bievlavuodjin meahcis mohtorfievrruigguin, sihke lobihis ja lobálas1 vuodjin, lea hárve nu olu ahte dagaha váttisvuod1a ja muosehuhttá. Muhto vuodjin billista muhtun muddui eatnamiid. 7.7 ÁLBMOGA MEAHCCERIGGODAGAID GEAVAHEAPMI - BÁIKKI OLBMOT Dás gied1ahallat dus1s1e muhtun dihto soahpameahttunvuod1a. Geahc1a mud1ui kap. 3.4.13. Nu go juo namuhuvvon, de leat geainnut ja buoret birgejupmi dagahan ahte meahcceriggodagaid máid giláz1a olbmot iez1a rád1d1ejedje ovdal, dál geavaha olles fylkka/riikka álbmot. Lea c1ielggas ahte dat dagaha soahpameahttunvuod1aid, earenoamáz1it go gilisearvvi c1álekeahtes meahccegeavahanlágat ja -njuolggadusat eai leat lágas nannejuvvon, ja danin eai doahttal olggobealolbmot daid. Dasa lassin leat dat riggodagat maid birra lea sáhka, dávjá gili ássama vuod1d1un. Muorjjit/luopmánat leat hui deat1alac1c1at oallugiidda. Dábálas1 buriid luomejagiid leat Finnmárkkus doarvái luopmánat. Muhto luopmániiguin mat leat lagamusas gili ja geainnu, lea unnimus bargu gili ássiide ja geain maid soaitá lubmen ealáhusa oassin. Álbmot maid álkimusat beassá dohko ja nu sáhttá s1addat gilvu riggodaga nalde. Ealáhussáivabivdi háliida buoremus lági mielde rád1d1et jávrri vai bivdu s1addá nu gánnáhahttin go vejolas1 (kap. 3.4.8). Jus álbmot galgá fierbmut ja earaládje bivdit jávrri, de unnu su ealáhusvuod1d1u gii ealáhusbihtá viez1z1á jávrris. Seammaládje lea meahceelliid dáfus. Astoáiggebivdi gilvala ealáhusbivdiin bivddáhasaid nalde. Mad1i eambbo astoáiggebivdit leat dakkár guovllus gos ealáhusbivdu lea, dad1i unnit s1addá sutnje geas bivdu lea ealáhussan. Jus oallugat mátkkos1tit deat1alas1 meahceelliidguovllus, de sáhttá meahceelliid lohku unnut ja nu maid bivddu/meahcásteami vuod1d1u. Mán1gga guovllus lohket ahte eará bargofálaldagaid geaz1il eai leat dál mu oallugat go ovdal geain meahcásteapmi lea ealáhussan. Dát dáidá leat duohta. Muhto lea maid jáhkehahtti ahte álbmoga meahcceriggodatgeavaheapmi mii unnida ealáhusvuod1a, maid lea garrasit váikkuhan dasa. Oallugat leat dadjan ahte álbmoga meahccegeavaheapmi lea veadjemeahttumin dahkan meahcástanealáhusa muhtun guovlluin. Boazodoallokapihttalis leat soahpameahttunvuod1at c1ázadagaid láigolihtuid bokte namuhuvvon (kap. 7.6). Leat leamas1 mán1ggat sullasas1 soahpameahttunvuod1at báikki olbmuiguin. Oallugat Fálesnuori suohkanis leat atnán unohassan go vuosttaz1ettiin lea hammerfeastalac1c1ain láigolihttu Riehpponjohkii ja mearridit dan badjel. Sáhttá dadjat nu ahte riehpponvuotnalac1c1at ja riehpponávz1ilac1c1at geain dolos1 áigge lei johka ealáhusriggodahkan, leat massan dán riggodaga mearridanvejolas1vuod1a. Nuppe dáfus dihtet Fálesnuori olbmot ahte Oarje-Finnmárkku bivdo- ja guolástansearvi lea bargan garrasit lasihit luosaid johkii. Eará Finnmárkkuguovlluin leat maid muitalan sullasas1 guollebivddu láigolihtuid birra servviide mat leat dagahan ahte báikki olbmot/gili olbmot leat massán mearrideami dan guollebivddus máid sii leat doaimmahan buolvvaid c1ad1a. Go báikki olbmot/gili olbmot oaivvildit iez1aset massán vuoigatvuod1a máid sii leat atnán alcceseaset gullat, dahje eai beasa s1at mielde mearrideames dan geavaheami, de dat dagaha soahpameahttunvuod1aid ja olbmot eai doahttal dan c1ázadaga guolástannjuolggadusaid. Omd. orrot unnit soahpameahttunvuod1at go leat gili iez1as searvvit mat oz1z1ot láigolihtu c1ázadagaid guollebivdui. Dákkár soahpameahttunvuod1at bohciidit ovddemustá riggodatgilvvu geaz1il. Muhto nuppe dáfus lea maid dávjá nu ahte álbmot ii ipmir ii ge dohkket daid riggodatvuoigatvuod1aid máid báikki servodaga olbmot atnet iez1asin, earenoamáz1it sámi báikki servodagain. 7.8 VUOTNABIVDU - RIDDOBIVDU/ÁHPEBIVDU Soahpameahttunvuod1at dán dáfus leat dan birra geat galget beassat vuonaid bivdit ja makkár bivdoneavvut doppe galget geavahuvvot. Buot vuotnabivdit geaiguin c1álli lea ságastallan, dadjet oppalac1c1at ahte buot aktiivvalas1 bivdoneavvut oktan snoranuhtiin, galget eret vuonain. Earenoamáz1it leat sii deattuhan ahte snoranuohtti vahágahttá guoli s1addanguovlluid848. Sii oaivvildit ahte vuotnabivdiid vásihusaid eai leat goasse vuhtii váldán, ja oba guolástusealáhus lea s1addan gillát dan dihte. Vuotnabivdit oaivvildit ahte passiiva bivdoneavvut eai dus1s1e dagas1e sidjiide vejolaz1z1an doaimmahit iez1aset guollebivddu, muhto dat sihkkarasttás1e maid boahttevas1 guolleriggodagaid. Dákko heive muitalit ahte vuotnagiliid guolástussearvvit mán1gii leat mearridan gáibidit vuotnaráfáiduhttima aktiivvalas1bivdoneavvuid vuostá. Dán oainnu lea Finnmárkku guolástussearvi dohkkehan. Finnmárkku báikki mearrádusrád1d1eaddi lávdegoddi attii juovlamánu 18. b. 1983 c1uovvovas1 ovttajienalas1 cealkámus1a Guolástusdirektorai: "Finnmárkku vuotnaássama vuod1d1un lea leamas1 guolásteapmi ja eanandoallu, ja earenoamáz1it dáid ealáhusaid lotnolasvuohta. Guolleriggodagaid earáhuvvamat sáhttet ássamii c1uohcit. Dálá garra vuotnaguovlluid bivdu sáhttá dagahit vuotnabivddu gánnáheapmin, nu ahte sii geat smávit fatnasiiguin bivdet giehtavád1uin, firpmiin ja liinnáin, fertejit heaitit. Dálá dilis lea deat1alas1 ahte vuotnariggodagat galget gullat dus1s1e smávit fatnasiidda mat bivdet dábálas1 passiiva bivdoneavvuiguin. Go dan galgá dahkat, ferte birrajagi oalát gieldit snoranuohti, nuohti ja feastonuohti geavaheami. Dákkár ollislas1 gildosa sáhttá c1ad1ahit lagas ovttasbargguin guollebivdiid servviguin fylkka ja riikka dásis. Báikki mearrádusrád1d1eaddi lávdegoddi ávz1z1uha Finnmárkku siskkit vuotnaguovlluin oalát gieldit snoranuohttuma. Snoranuohttuma ráfáiduhttima rájit ávz1z1uhuvvojit nu movt leat evttohuvvon ja muhtun muddui dálá vuogi mielde." 7.9 LUONDDUSUODJALEAPMI - VUOĐĐOEALÁHUS Guovlluid ráfáiduhttin luonddusuodjalanlága bokte lea dagahan unnán soahpameahttunvuod1aid, danin maid go vuod1d1oealáhusaid dábálac1c1at sáhttá doaimmahit ráfáidahtton guovlluin, earret gilvima ja vuovdedoalu doaimmaid. Mohtorvuodjima gárz1z1ideamit suodjaluvvon guovlluin849 unnidit álbmoga geavaheami. Nuppe dáfus sáhttá mohtorvuodjingielddus suodjaluvvon guovlluin maiddái gárz1z1idit boazodoalu mohtorjohtolaga. Dát lea muhtomin dagahan riidduid gaskal boazodoalu ja luonddusuodjaleami. Stuorit teknihkalas1 billistemiid gielddus sihkkarastá vuod1d1oealáhusaid vuod1u. Nappo sáhttet suodjaluvvon guovllut bures váikkuhit vuod1d1oealáhusaide. Boraspiriid/gazzalottiid ráfáiduhttimat leat maid dagahan soahpameahttunvuod1aid vuod1d1oealáhusaid ja luonddusuodjaleami gaskii. Dakko dárbbas1uvvojit buhtadusortnegat mat eai leat beare lossadat c1ad1ahit. Luonddusuodjaleaddjit leat dadjan ahte oallut áiddit guohtuneatnamiin sakka billistit luonddu. Luonddusuodjaleaddjit ja boazodoallit orrot nappo ovttaoaivilis ahte beare alla boazolohku ja nu maid beare garra guohtun lea billistan luonddu. C1uovus Finnmárkku mearaluossabivdiid iskanjearahallama c1oahkkáigeassu (Dán iskama lea Finnmárkku eananvuovdinkantuvra c1ad1ahan ja dat lea sin 1982 jahkedied1áhusas). "Mii háliidit giitit buot mearaluossabivdiid geat leat oasálastan dán iskamis, mii lea vuosttas1 dákkár iskan. Mii leat oz1z1on olu anolas1 died1uid ja oaiviliid, ja sávvat rievttes eiseválddit válddás1e daid vuhtii." Buot Finnmárkku c1álihuvvon mearaluossabivdit oz1z1o 1981 c1avc1c1a jearahallanskovi oktiibuot 42 gaz1aldagain luossabivddu birra. Sáddiimet reivve oktiibuot 1 460 guollebivdái rátkojuvvon 806 olbmui geain leat "stáhtabáikkit", 619 olbmui geain leat priváhta báikkit ja 35 golgadeaddjái. Man1n1el hobehemiid850 bohte oktiibuot 865 vástádusa, nappo vástidedje 59% luossabivdiin. "Stáhtabáikki" bivdit ledjet án1gireappot vástidit go priváhta báikki bivdit. Eanemus vástádusat bohte Mátta-Várjjaga, Davvesiidda ja Álttá suohkaniin. Eanas mearaluossabivdit leat vuoras olbmot (66% leat boarráseappot go 50 jagi). Sullii 1/4 mearaluossabivdiin leat pens1unisttat. Luossabivdit leat hárjánan bivdit. 3/4 guollebivdiin leat bargan guhkit go 10 jagi. 91% guollebivdiin bivdet dan suohkanis gos iez1a leat bajáss1addan. Dát duod1as1ta ahte luossabivdit ásset dássedit ovttahat sajes. Fylkka dásis áiggos1e sullii 360 bearras1a árvvos1tallat fárret jus massás1e luossabivdovejolas1vuod1a. 64%:s sis geat vástidedje lea luossabivdu lassiealáhussan, 17%:s lea váldoealáhussan ja 19% atná guollebivddu suohtasin ja áiggegollun. Eanas mearaluossabivdiin (87%:s) lea eanandoallu ja /dahje guollebivdu váldoealáhussan. Luossabivdit muitalit alddineaset hui unnán jahkedietnasa. Badjelas1 bealis (59%:s) lea jahkedienas vuollel 40 000 kr. Finnmárkku mearaluossabivdit bivdet eanas roahkkefirpmiin. Gáidánuohtti lea eambbo ja eambbo nohkagoahtán. 35 olbmos lea golgadandoaibmalohpi . 66% guollebivdiin lohke 1981:s bivdán olles jagis unnit go 100 kg. Dus1s1e 3% leat bivdán eambbo go 1000 kg, ja sis leat eanas golgadeaddjit. Go rehkenastá fylkka dássái, de bivde sullii 180 tonna luosa roahkkefirpmiin ja gáidánuhtiin 1981:s. Dát lea 60% eambbo go almmolas1 bivdologuin851. Eanas luossabivdit vuvde luosaid boalváriidda. 23% vuvde priváhta ja 1/3 guollebivdiin válde buot iez1aset ruovttudollui. Sullii bealli (45%) guollebivdiin oaivvildit ahte luossahaddi lea beare heittot. Mán1ggas oaivvildit biebmoluosaid "duolbmut" hattiid. Eanas guollebivdit (89%) atnet 2% luossavearu heivvolaz1z1an eai ge háliidivc1c1e bivdoneavvodivvaga boahtit luossavearu sadjái. Badjelas1 bealli guollebivdiin (55%) leat guollebivduservviid miellahtut. 6% leat boanddaidsearvvis dahje boanddaid- ja smávvadálolac1c1aid searvvis miellahttun. Oallugat eai leat gosge lahttun ja 70% jerrojuvvomiin háliidivc1c1e sierra mearaluossabivdiid searvvi. 64% guollebivdiin vástidedje ahte heajumus mearrádus sin guovdu lea guhkiduvvon gid1d1aráfáiduhttináigi. 74% guollebivdiin vástidedje ahte miessemánu bivdu lea ja/dahje lei hui mávssolas1 sidjiide. 1979 fierbmungielddus gal lea unnán váikkuhan luossabivdui. Eanas luossabivdit (75%) háliidivc1c1e ovdal doaibmalobiortnega852 buot mearaluossabivdui go guhkiduvvon vahkoráfáiduhttima. Monofiilagielddus853 c1uozás1ii hejot 70%:ii guollebivdiin. 35% luossabivdiide ledje mearalottit darvánan bivdoneavvuide. Go rehkenastá fylkka dássái, de leat sullii 5 000 mearalotti darvánan luossabivdoneavvuide 1981:s. Sullii bealli luossabivdiin vástidedje ahte njuorju lea stuora giksin luossabivddus. Njuorju (ránesnjuorju, dealljá, vieksi854) sihke baldá ja borrá luosaid, ja billista bivdoneavvuid maid hirbmadit. Eanas luossabivdit (76%) oaivvildit luossastivrraid bargat dohkálas1 barggu. Muhto oallugat oaivvildit gal ahte leat beare unnán luossabivdit dáin stivrrain. 15% luossabivdiin lohket bearráigeahc1c1ái 855 iskkahallan 1981:s. Eatnasat (74%) ledje duhtavac1c1at iez1aset guovllu bearráigeahc1uin. 11% lohke lobihis guollebivddu váttisvuohtan. 72% sis geat vástidedje leat duhtavac1c1at dainna go stáhta eatnama luossabáikkit ovddemustá galget juhkkojuvvot eanandolliide ja guollebivdiide. Sii geat eai leat duhtavac1c1at, atnet earenoamáz1it dan heittohin go pens1unisttat ja oadjovuostáiváldit856 galget earáid man1ábeallái juohkimis. Oallugat oaivvildit maid ahte eanandoallit eai galgga guollebivdiid buohta boahtit, ahte earát go eanandoallit ja guollebivdit maid galget sáhttit luossabáikkiid oaz1z1ut ja ahte beare olu astoáiggeguolásteaddjit oz1z1ot luossabáikki. Bealli luossabivdiin (48%) oaivvildedje ahte lea beare hejot died1ihuvvon od1d1a luossabivdomearrádusaid birra. Oallugat bihko go od1d1a njuolggadusat leat boahtán jur ovdalas1 luossabivddu álggu. Eatnasat (91%) ledje duhtavac1c1at od1d1a diehtojuohkingihppagiin mii 1981:s sáddejuvvui. 60% guollebivdiin oaivvildedje ahte eiseválddit hálddas1it luossabivddu hejot. Deat1alac1c1amus moaitámus1s1an ledje: 1 mearaluossabivddu mearrádusat leat leamas1 beare garrasat, 1 mearrádusat leat áittan luossabivdoealáhussii ja nappo riddogáttiid ássamii, 1 muhtun mearrádusat leat dárbbas1meahttumat (omd. árpu nr. 8 vuojahagas857), 1 garra golgadeami geaz1il lea bivdu hirbmosit unnon roahkkefirpmiin/gáidánuhtiin, 1 duhtameahttunvuohta luossabáikkiid juohkimiin, 1 mearaluossabivdit leat unnán mielde mearrideame luossahálddas1eames, 1 beare unnán marrádusat johkaluossabivddus, 1 luossabearráigeahc1c1u lea beare heittot, 1 luossabivddu hálddas1eddjiin ii leat báikki máhttu, 1 guollebivdonjuolggadusat leat unnán heivehuvvon858 Luossabivdit evttohit buoret hálddas1eami ná: 1 rievdadit bivdoáigodaga roahkkefirpmiin ja gáidánuhtiin árat álgimiin ja árat loahpahemiin. 1 unnidit golgadeami, vuosttaz1ettiin gieldit lulli-norgalas1 bivdiid bivdimis Finnmárkku guolástanguovlluin859, 1 johkabivddu loahpahit árabut god1d1oguliid suodjaleapmin, 1 rievdadit dálá vuogi stáhta eatnama luossabáikkiid juohkimiin, 1 njuorjohivvodaga mearas unnidit, 1 garraset luossabearráigeahc1c1u, 1 álggahit sierra mearaluossabivdosearvvi." Ollislas1 raportta oaz1z1u fylkkamánnis, birassuodjalanossodagas dahje eananvuovdinkantuvrras. GIRJJIT Barggadettiin dáinna c1ielggademiin leat deat1aleamos gáldun leamas1: Álggaheapmi 29 Sámi vuoigatvuod1alávdegotti váldi1 29 Ás1s1edovdiid17 bargu 30 Gaskavuohtageavaheami ja vuoigatvuod1aoainnuid c1ielggademiid birra, dálá vuoigatvuod1a ja hálddas1eami c1ielggademiid birra ja Sámi vuoigatvuod1alávdegotti riektepolitihkalas1 barggu birra. 31 II oassi 34 Steinar Pedersen 34 Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid geavaheapmi vuosttas1 máilmmisoad1i rádjái 34 Ovdasátni 35 1. KAPIHTTAL 37 Áigodat 1300-logu ovdal 37 1.1. SÁMIT - VUOSTTAS1 DOVDDUS C1EARDDALAS1 ÁLBMOT 37 1.2 OKTAVUOHTA EARÁIGUIN 38 1.3 OTTARA MUITALEAPMI 39 1.4. SÁPMELAC1C1AID VEARROGÁLVVUS OAIDNIT JOHTALANKULTUVRRA JA 41 HĹLŘYGAID RIGGODAGA VUOĐU 41 1.5 GULLE GO SÁPMELAC1C1AT JA FINNMÁRKU NORGGA RIIKKASERVVODAHKII? DOABA "VEARRU" OVDAL SULLII 1300 43 2. KAPIHTTAL 45 Norgalas1 rittuid koloniseren. Sámi ealáhusaid differansierema álgin. Sullii 1300-1600 45 2.1 VUOSTELASVUOĐAT KOLONISEREMA OKTAVUOĐAS? 46 2.2 BUORIT EKONOMALAS1 VEJOLAS1VUOĐAT GÁVPEMÁRKAN- GUOLÁSTEAPMÁI 47 2.3 RESURSAGEAVAHEAPMI JA ÁSSANAVÁDAGAT68 49 2.4 SÁPMELAC1C1AT, JOHTALANKULTUVRA JA MÁRKANHEIVEHEAPMI 50 2.5 C1EARDDALAS1 JOAVKKUID GASKAVUOHTA 51 2.6 RESURSAGEAVAHEAPMI JA RIEKTEOAINNUT75 52 3. KAPIHTTAL 53 Stáhtapolitihkalas1 gaskavuod1at 1600-1826 birrasiid. 53 3.1 NÁS1UNALSTÁHTAID GILVALEAPMI 53 3.2. RIIDU 1600-LOGU BIRRASIID 56 3.3 KNĆREDA RÁFI 1613: s 57 3.4 RÁDJESOAHPAMUS1 RUOT1AIN 1751:s 58 3.5 RÁDJESOAHPAMUS1 RUOS1S1AIN. 1826 60 3.6 LAPPEKODISILLA JA RESURSAGEAVAHEAPMI 61 3.6.1 Gávppas1eapmi. § 28 62 3.6.2 Stáhtarievttalas1107 gullevas1vuohta 62 3.6.3 Lappekodisilla § 12. Bivdu ja guolásteapmi 63 3.6.4 Mearraguolásteapmi 64 3.6.5 Luossabivdu 66 3.6.6 C1oahkkáigeassu. Lappekodisilla 66 4. KAPIHTTAL 67 Ealáhusat ja álbmotdilálas1vuod1at, 67 16- ja 1700-logus 67 4.1 MÁRKANGUOLÁSTEAMIS HEDJONIT KONJUNKTUVRRAT 1600-LOGU RÁJES. DÁC1C1A HEIVEHEAPMI RIEVDÁ. VUOSTELASVUOĐAT SÁMI ÁSSAMIIN. 70 4.2 EARENOAMÁS1 DOAIMMAT. "FINMARKENA BAJÁSC1UOZ1Z1ILEAPMI" 75 4.2.1 Finnmárku rádjanbáikin131 76 4.2.2 Dác1c1at besse vearus 77 4.3 MANNE VEALAHEDJE? 78 4.4 C1EARDDAID RELATIIVA GASKAVUOĐAID RIEVDAN 1700-LOGUS 81 4.5 HUI SIERRA ÁSSANAVÁDAGAT 84 4.5.1 Ássanavádagat ja c1earddalas1 joavkkuid gaskavuohta 86 4.6 SÁMI RESURSAGEAVAHEAPMI. SISEATNANGUOLÁSTEAPMI. 88 BIVDU. DUODJI 88 4.6.1 Demográfalas1 oktavuod1as lei ies1birgenekonomiija deat1alas1 89 4.7 KVENAT 90 4.7.1 Resursagilvu kvena sisafárrema oktavuod1as 92 5. KAPIHTTAL 95 Boazodoallu 95 5.1 RÁĐĐEJEADDJI OAIDNU. VIIDÁNEAPMI SISEATNAMIS 97 MEARRAGÁDDÁI 97 5.2 BOAZODOALLU LEI OASSIN LOTNOLASEALÁHUSVUOGIS185 98 5.3 BOAZODOALLU VUOTNA- JA MEARRAGÁTTEGUOVLLUIN 1600-LOGU 99 LOAHPAGEAHC1EN 99 5.4 JOHTTI BOAZODOALLU193 VUOTNAGUOVLLUIN 101 5.5 DILLI SULLII 1700-LOGU GASKKAMUTTOS 104 5.6 BUOHTALAS200 JOHTTISÁMI BOAZODOALLU MAS VUOĐĐU LEA SIHKE RIDDO- JA SISEATNANSIIDDAIN 107 5.7 BOAZODOALLOVUOHKI JA HEIVEHEAPMI 110 5.8 MANNOLAT207 MAN1N1EL 1751 110 5.9 OKTAVUOHTA EARÁ EALÁHUSAIGUIN - EARENOAMÁZ1IT EANANDOALUIN 111 5.9.1 Riiddut ássiidlassáneami ja s1ibitdoalu viiddideami dihte 113 5.10 1852 RÁDJEDAHPPAN JA DAN VÁIKKUHUSAT 116 5.10.1 Boazosápmelac1c1at s1adde c1álihit iez1aset siseatnamii 117 5.10.2 Sámi vuogit dolos1 guovlluid joatkevas1 geavaheami doalahit 118 5.10.3 Bearras1at bied1ganedje 120 5.11 BOAZODOALLU 1900-LOGU ÁLGGUS 120 6. KAPIHTTAL 122 S1ibitdoallu ja eanandoallu 122 6.1 1300-LOGU S1IBITDOALLU 122 6.2 DILLI 1700-LOGU GASKU 124 6.3 EANANMIHTIDEAPMI. EANANC1ÁLIHEAPMI257. 1775 EANANJUOHKINMEARRÁDUS.258 127 6.4 EANANDOALLU JA LOTNOLASEALÁHUSAT278 130 6.5 GILVINMUDDU, FUOĐĐARDÁBUHEAPMI JA DIENAS 132 6.6 BEALDOS1ATTUT296 135 6.7 EANANJUOHKIMA C1EARDDALAS1 VEALAHEAPMI 136 6.7.1 1902 eananláhka310 138 7. KAPIHTTAL 140 Mearrariggodagaid316 geavaheapmi 140 7.1 ÁLGGAHEAPMI 140 7.2 ÁIGODAT 1700-LOGU RÁDJÁI 140 7.3 GUĐET JOAVKKUT OASÁLASTE GUOLÁSTEAPMÁI 1700-LOGU ÁLGGUS? 141 7.4 SISEATNANSÁPMELAC1C1A LOTNOLASTE331 GUOLÁSTEMI JA BOAZODOALLU. 142 7.5 LAPPEKODISILLA SIHKKARASTTII SISEATNANSÁPMELAC1C1AID MEARRAGUOLÁSTANVUOIGATVUOĐAID 142 7.6 FINNMÁRKKU ÁLBMOGIS GALGGAI LEAHKIT VUOSTTAS1RIEKTI 143 7.7 RUOS1S1AID GUOLLEBIVDU FORMALISEREJUVVO JA 145 GEAHC1C1ALUVVO GÁRZ1Z1IDUVVOT 145 7.8 GUOLLES1LÁJAT JA GEAVAHANVUOGIT. LEEMA JA COLLETTA GUORAHALLAMAT 145 7.9 1800-LOGU ÁLGU 148 7.10 1830 GUOLÁSTUSLÁHKA - VUOSTTAS1RIEKTI LOAHPAHUVVUI. 150 STUORA NUPPASTUMIT RITTUIN 150 7.10.1 Supmiic1álihuvvon sápmelac1c1aid guollebivdu 153 7.11 EAMBBO GÁRZ1Z1IDEMIID HEAITTIHEAPMI - RIIDDUT BÁIKKÁLAS1 153 ÁSSIID JA MÁTKKOS1TEDDJIID GASKKAS 153 7.12 RUOS1S1AID GUOLLEBIVDU FINNMÁRKKUS 1800-LOGUS 155 7.13 GUOLÁSTEAPMI 1800-LOGU MAN1IT OASIS 156 7.14 IES1GUĐET ÁIGODATGUOLÁSTUSOASÁLASTIN 158 7.15 1900-LOHKU 161 7.15.1 1905 VEALGEÁSAHUS. STUORIT FATNASAT JA MOHTORDOAIBMA 161 RITTUIN 161 7.15.2 Resursagáhtten 162 7.15.3 Báikkálas1 njuolggadusat sáidefierpmi geavaheames 164 7.15.4 Sáidesoaikonuohtit406 dagahedje suhtu. Bávkkanasaid geavaheapmi. 166 7.15.5 Gielddus gáddenuhtiin bivdit dorski - vuotnaálbmoga vuosttas1riekti 167 7.15.6 Vuosteháhku feastonuohttumii 170 7.15.7 Lassáneaddji sallitbivdu - industriála doaibma 170 7.15.8 Od1d1a teknologiija dagaha ies1gud1etláganvuod1aid 172 7.15.9 Seaktedábuhandilli c1ohkkii bivddu ja ostiid 175 7.16 MEARALUOSSABIVDU 176 7.16.1 1800-lohku 176 7.16.2 Dálveluossabivdu 177 7.16.3 Gáidánuohtit436 177 7.16.4 Luossagolgadangielddus 177 7.17 MEARANJIC1C1EHASAT444 - FÁLESBIVDU 178 7.17.1 Od1d1aáigásas1 fálesbivdu 1863-1904 - riggodagaid speadjan463 180 7.17.2 Garra vuosteháhku fálesbivdui 182 8. KAPIHTTAL 184 Pomorgávppas1eapmi 184 8.1 RUOS1S1AID GUOLLEBIVDU RAHPÁ VIIDDIS JÁFOGÁVPPAS1EAMI 185 8.2 FINNMÁRKU - SISAFÁRRENGUOVLU POMORGÁVPPAS1EAMI DIHTE 186 8.3 SÁPMELAC1C1AT JA POMORGÁVPI 188 9. KAPIHTTAL 191 C1oahkkáigeassu 191 Oanádusat 198 Báikenammalistu 199 Girjjit ja gáldut 204 Oassi III 228 Hans Prestbakmo 228 Finnmárkku meahcceriggodagaid geavaheapmi 1900-logus 228 Ovdasátni 229 1. KAPIHTTAL 231 Álggaheapmi 231 2. KAPIHTTAL 233 Boazodoallu 233 2.1 BOHCCO EKOLOGALAS1 HEIVEHEAPMI 233 2.2 LÁGAT JA HÁLDDAHUS 235 2.3 FINNMÁRKKU BOAZODOALU STURRODAT 241 2.4 BOAZODOALLIT JA VEARROSUOHKAN 244 2.5 MOVT BOAZODOALLU GEAVAHA RESURSSAID 244 2.5.1 Guohtumat 244 2.5.2 Johtimat/johtolagat 248 2.5.3 Guod1oheapmi 250 2.5.4 Ássanbáikkit 252 2.5.5 Boazodoallorusttegat 253 2.5.6 Hearggit ja mekaniseren 255 2.5.7 Muorraávdnasiid geavaheapmi 256 2.5.8 Bivdu/meahcásteapmi 257 2.5.9 Guollebivdu 258 2.5.10 Muorjjit, luopmánat, s1attut jna. 259 2.5.11 Gámasuoidni 259 2.5.12 Jeagelbordin 260 2.5.13 Duodji 260 2.5.14 Verddevuohta648 ja lonuhusgávpi mas meahccegeavaheapmi lea vuod1d1un 260 2.5.14.1 Eará s1ibitdoallu 260 2.5.14.2 Bargguid lonohallan 261 2.5.14.3 Gálvolonohallan 261 2.6 GUOHTUNEATNAMIID BILLISTEAPMI650 JA OLGGOBEALGEAVAHEAPMI 261 2.6.1 Guohtuneatnama massin 262 2.6.1.1 Guohtuma njuolggo massin 262 2.6.1.2 Guohtuneatnamiid eahpenjuolga656 massin 263 2.6.1.3 Guohtunmuosehuhttimat, guohtunáigodat, energigeavaheapmi ja váiban. 264 2.6.2 Lassibargu 266 2.6.3 Boazomassu 266 2.6.4 Luondduduohtademiid ollislas1 váikkuhus orohahkii 267 2.6.5 Lea go servvodatmannolat leamas1 ovdamunnin boazodollui? 268 2.6.6 Buhtadus luondduduohtademiid ovddas guohtuneatnamiin 268 2.7 BOAZODOALU RIEKTEOAINNUT - C1OAHKKÁIGEASSU 269 3. KAPIHTTAL 271 Báikki ássiid669 resurssageavaheapmi 271 3.1 ÁSAIDUPMI OPPALAC1C1AT 271 3.2 LÁGAT JA GEAVAHANRIEVTTIT671 272 3.3 BÁIKKI ÁSSIT 272 3.4 BÁIKKI ÁSSIID RESURSSAGEAVAHEAPMI 273 3.4.1 S1ibitdoallu ja guohtun 273 3.4.2 Niittut683 ja eará meahccefuod1ardábuheapmi 274 3.4.3 Guollebázahusat fuod1arin 277 3.4.4 S1ibitdoaluid heaitin/eatnama bargan 277 3.4.5 Vuovdegeavaheapmi 278 3.4.6 Darfegeavaheapmi 280 3.4.7 Johtaleapmi/bivdu 280 3.4.8 Sáivaguolásteapmi749 283 3.4.9 Luopmánat ja muorjjit 287 3.4.10 Gámasuoinnit 288 3.4.11 Golgi dimbarat ja riehkit 288 3.4.12 Goad1it/ealáhusbarttat 288 3.4.13 Álbmoga riggodatgeavaheapmi ja dan váikkuhus báikki olbmuide 289 3.4.14 Leat go báikki olbmuin mat leat vuod1d1oealáhusain, makkárge sierrarievttit773 meahcceriggodagaide? 290 3.4.15 Vuotnabivdu 291 3.5 LEA GO LOTNOLASEALÁHUSAIN BOAHTTEÁIGI? 295 3.6 BÁIKKI OLBMUID RIEKTEOAINNUT - C1OAHKKÁIGEASSU 296 4. KAPIHTTAL 299 299 C1oahkkebáikeássiid resurssageavaheapmi 299 4.1 C1OAHKKEBÁIKKIID OVDÁNEAPMI OPPALAC1C1AT 1900-LOGUS 299 4.2 C1OAHKKEBÁIKEÁSSIID MEAHCCERIGGODATGEAVAHEAPMI 300 4.2.1 Vuovdi, riehkit ja darfi 300 4.2.2 Bivdu ja meahcásteapmi 300 4.2.3 Sáivabivdu 301 4.2.4 Luopmánat/muorjjit 302 4.2.5 Olgolustadoaimmat805 303 4.2.6 Barttat 303 4.2.7 Mohtorjohtolat 305 4.3 C1OAHKKEBÁIKEÁSSIID, ÁLBMOGA OAIDNU MEAHCCERIGGODAGAID 305 GEAVAHEAPMÁI JA RIVTTIIDE 305 5. KAPIHTTAL 307 Gussiid riggodatgeavaheapmi Finnmárkkus 307 6. KAPIHTTAL 308 Finnmárkku mehciid luondduduohtadeamit 308 6.1 RUVKEDOAIBMA, RÁKTODOAIBMA, EANANROGGAN JNA. 308 6.2 DULVADEAMIT - RÁVDNJELINJÁT 309 6.3 JOHTOLAT ( GEAINNUT, TELEGULAHALLAMAT JNA.) 309 6.4 MILITEARA BÁHC1IN- JA HÁRJEHALLANGUOVLLUT JNA. 310 6.5 BARTAHUKSEN 310 6.6 ÁIBMONUOSKKIDEAPMI 311 7. KAPIHTTAL 312 Riidoguovllut 312 7.1 OPPALAC1C1AT SOAHPAMEAHTTUNVUOĐAID BIRRA 312 7.2 BÁIKKI OLBMOT/EANANDOALLU - BOAZODOALLU 312 7.2.1 Meahcceguohtun 312 7.2.2 Giettit 313 7.2.3 Od1d1a eatnamiid bargan 314 7.2.4 Áidedoallu 315 7.2.5 Eará guod1ohandilálas1vuod1at 315 7.2.6 Meahcásteapmi 315 7.3 C1OAHKKEBÁIKKIID OVDÁNEAPMI / C1OAHKKEBÁIKEÁSSAN - BOAZODOALLU 316 7.4 LUONDDUDUOHTADEAMIT - BOAZODOALLU 317 7.5 LUONDDUDUOHTADEAMIT - EANANDOALU/BÁIKKI OLBMUID 318 BEROS1TUMIT 318 7.6 ÁLBMOGA LUONDDURIGGODAGAID GEAVAHEAPMI - 319 BOAZODOALLU 319 7.6.1 Bivdu 319 7.6.2 Guollebivdu/mohtorjohtolat 319 7.6.3 Turisma 320 7.7 ÁLBMOGA MEAHCCERIGGODAGAID GEAVAHEAPMI - 320 BÁIKKI OLBMOT 320 7.8 VUOTNABIVDU - RIDDOBIVDU/ÁHPEBIVDU 322 7.9 LUONDDUSUODJALEAPMI - VUOĐĐOEALÁHUS 322 C1uovus 324 Finnmárkku mearaluossabivdiid 324 iskanjearahallama c1oahkkáigeassu 324 GIRJJIT 326 Oassi IV 351 Einar Richter Hanssen 351 Finnmárkku luondduriggodagaid geavaheapmi 351 1918:s sullii 1970 rádjái 351 1. KAPIHTTAL 352 Álgu 352 2. KAPIHTTAL 358 Boazodoallu 358 2.1 BOAZOLOHKU 359 2.2 JOHTOLATGEINNODAGAT 361 2.3 EANANGEAVAHEAPMI 362 2.4 BOAZODOALU OVDÁNEAPMI 1900-1970 365 2.5 LASSIEALÁHUSAT 366 3. KAPIHTTAL 368 Eanandoallu 368 3.1 DOABA "FINNMÁRKKU EANANDOALLU" 368 3.2 EANANDOALU VÁTTISVUOĐAT 369 3.2.1 Dálkkádagat 370 3.2.2 Ruhtavátni 370 3.2.3 Máhttu 371 3.2.4 Boaittobealássan 371 3.2.5 Eananvátni 373 3.3 VIIDODAT JA SAJÁDAT 376 3.4 MEAHCCEGEAVAHEAPMI 378 3.4.1 Soahtegaskaáigi 378 3.4.2 Áigi man1n1el soad1i 380 3.5 MEAHCCEFUOĐĐARAT JA EARÁ FUOĐĐARAT 380 4. KAPIHTTAL 383 Guolástusat 383 4.1 SOAHTEGASKAÁIGI 383 4.1.1 Lotnolas doaimmat 385 4.1.2 Váldoealáhus 386 4.1.3 Nuppástuhttin mohtordoibmii ja jahkodatbivdui966 387 4.2 ÁIGI MAN1N1EL SOAĐI 389 5. KAPIHTTAL 393 Muorjjit/luopmánat ja borramus1s1attut 393 5.1 SOAHTEGASKAÁIGI 393 5.2 ÁIGODAT MAN1N1EL SOAĐI 395 5.3 RESURSSAVÁTNIVUOTNA LASSÁNA 396 6. KAPIHTTAL 397 Lottit - Monit - Uvjjat 397 6.1 BIVDOÁIGGI JA BÁLKÁBIVDDU GUHKIDEAPMI 1920-1970 398 6.2 LODDERIGGODAGAID MÁVSSOLAS1VUOHTA 1920-1970 398 6.2.1 Siseatnamis 398 6.2.2 Vuonain 399 6.2.3 Riddu 401 6.3 RÁFÁIDUHTTINMEARRÁDUSAT JA EVTTOHUSAT 1920-1940 402 7. KAPIHTTAL 404 Eanan- ja mearanjic1c1ehasaid bivdu 404 7.1 SOAHTEGASKAÁIGI 404 7.1 Resursadábuhanvejolas1vuohta1044 404 7.1.2 Bivdu ruovttudollui ja vuovdima váste 405 7.1.3 Bálkábivdu1068 407 7.1.4 Soahpameahttunvuod1at eará ealáhusaiguin 407 7.2 ÁIGODAT SOAĐI MAN1N1EL 408 411 8. KAPIHTTAL 412 Guollebivdu jogain ja jávrriin 412 8.1 SOAHTEGASKAÁIGI 412 8.2 ÁIGODAT SOAĐI MAN1N1EL 414 9. KAPIHTTAL 417 Darfi ja vuovdi 417 9.1 BOALDÁMUS1VÁTTISVUOĐAT 417 9.2 DARFELOGGUN BIRRASIID 1900-1970 418 9.3 VUOVDI JA VUOVDEBUKTAGAT 419 9.3.1 Vuovdima váste vuovdedoaibma soahtegaskaáigge 420 9.3.2 Vuovdima váste vuovdedoaibma man1n1el soad1i 421 9.3.3 Goahte- ja viessohuksen 423 9.3.4 Fuod1ars1lájat ja bargoneavvut 423 9.4 GÁMASUOINNIT JA HEAVNNISÁVZZAT1128 425 10. KAPIHTTAL 426 Johtolat 426 10.1 JOHTOLATVEJOLAS1VUOĐAID OVDÁNEAPMI SULLII 1870 RÁJES 426 10.2 SOAHTEGASKAÁIGI 428 10.2.1 Geainnut ekonomalas1 gaskaoapmin 428 10.2.2 Heahtebargu 431 10.2.3 Nás1s1uvnnalas1 beros1tumit 431 10.2.4 Geográfija ja dálkkádat 433 10.2.5 Geaidnu buoredili ovddideaddjin 433 10.2.6 Álggaheaddjit ja vuostálastit 434 10.2.7 Giligeainnut ja váldogeainnut 435 10.2.8 Biila hobeheaddjin1231 436 10.2.9 Dálvemád1ijat1234, johkafatnasat, guorbmevávdnageainnut1235 437 10.2.10 Telegráfa ja telefuvdna 438 10.2.11 Soahtejagit 439 10.3 ÁIGI SOAĐI MAN1N1EL 441 10.3.1 Geaidnodási buorideamit 441 10.3.2 Johtolaga nuppástupmi mearas eatnama nala 442 10.3.3 Girdis1iljohuksemat 443 10.3.4 Soahpameahttunvuod1at 444 11. KAPIHTTAL 445 Báktedoaimmahat 445 11.1 SOAHTEGASKAÁIGI 446 11.2 ÁIGODAT SOAĐI MAN1N1EL 448 12. KAPIHTTAL 451 Fápmorusttegat 451 12.1 SOAHTEGASKAÁIGI 451 12.2 ÁIGI MAN1N1EL SOAĐI 454 12.2.1 Fápmorusttethuksemat 454 12.2.2 Soahpameahttunvuod1at 457 13. KAPIHTTAL 459 C1oahkkáigeassu 459 13.1 BOAZODOALLU 459 13.2 EANANDOALLU 459 13.3 GUOLÁSTUSAT 460 13.4 MEAHCÁSTANEALÁHUSAT 461 13.5 JOHTOLATVEJOLAS1VUOĐAT, BÁKTEDOAIMMAT, 461 FÁPMORUSTTEGAT JA VUOVDEDOAIMMAT. 461 14. KAPIHTTAL 463 Finnmárkku riekteoainnut 463 Oanádusat, prentejuvvon gáldut ja girjjit 466 Oanádusat 466 Gáldut ja girjjit 467 Gáldut mat eai leat deaddiluvvon 467 Oassi IV Einar Richter Hanssen Finnmárkku luondduriggodagaid geavaheapmi 1918:s sullii 1970 rádjái 1. KAPIHTTAL Álgu C1ielggadeapmi lea guovtti oasis. Vuosttas1 oassi c1ielggada oanehac1c1at Finnmárkku geavaheddjiid- ja ássiidjoavkkuid luondduriggodatgeavaheami 1. máilmmisoad1i rájes dássoz1ii. Nubbi oassi c1ielggada Finnmárkku riekteoainnuid seammá áigodagas dan muddui go lea vejolas1. Riekteoainnut- doaba guoskkahuvvo maid vuosttas1 oasis. C1ielggadeami oktavuod1as lea dárbbas1las1 dárkileappot c1ilget fáttá, ja c1ilget muhtun doahpagiid. Geavaheaddjedjoavkkuid dáfus lean 1) válljen deattuhit sin geat leat boazodoalus, eanandoalus ja guolástusas, ja sin meahcceriggodatgeavaheami: murjiid/luopmániid, stuora- ja smávva meahceelliid, loddemoniid ja uvjjaid, jávrreguoli, darffi, vuovdebuktagiid. Dat leat riggodagat mat Finnmárkkus leat duháhiid jagiid geavahuvvon. 2) Dasto geahc1adan daid máid od1d1a ealáhussan sáhttá gohc1odit. Dat leat báktedoaimmat860, dinenváste vuovdedoaibma ja dulvadanrusttegat. Dát leat riggodagat mat válddojuvvoje atnui 1800-logus, muhto earenoamáz1it 1900-logus. Seammá dilli lea gulahallangaskaomiiguin (luottat, telegráfa ja telefuvdna, girdi). Ovdalis namuhuvvon ealáhusat geavahit riggodagaid ja seammás váldet eatnama, muhto dát namuhuvvon gulahallangaskaoamit geavahit dus1s1e eatnama. Nuppe dáfus lea huksejuvvon infrastruktuvra eaktun muhtun guovllu riggodagaid geavaheames. 1956 sámilávdegoddi dajai omd. ahte "siskkit riikkageainnu huksen gaskal Guovdageainnu ja Heahtá váikkuha" Guovdageainnu boazonjuovahaga gánnáhahttimii (Innst. 1956: 41). Seammaládje váikkuhit buot ealáhusat gud1etguoibmáseaset: el-rávnnji dábuhemiin sáhttá álggahit smávva- ja ruovttuindustriija, guolástusindustriija ja njuovahagaid ja boahtit darffi ja muoraid sadjái boaldámus1s1an, dajai fylkkamánni Gabrielsen 1937:s (FFF 1937: ás1s1i 57, s 273). Vaikko manai dan guvlui ahte fitnut suorgásedje861, de ledje oallugat, earenoamáz1it soahtegaskaáigge, geain eanandoallu ja guolásteapmi lei lotnolasat. Vuod1d1oealáhusain lei oktasaz1z1an dat ahte lassin dáidda lei vel dávjá okta dahje moadde lassiealáhusa. Dat ii guoskka sidjiide geat báktedoaimmas ledje (vuod1d1oealáhusat: oktasas1 doaba ealáhusaide mat buvttadit ávdnasiid862.) Muhto headjuvuohtan gal lei oppalas1 ealáhuseallimis, goit 1950-jagiide, ahte dat lei nu gitta áigodagain. Finnmárkkus lei dat eambbo dábálas1 go mud1ui Norggas ja dáppe ledje maid oanehit áigodagat. Áigodagain oaivvildit dás geassejagi. Jus ii lean fásta barggus omd. dulvadanrusttegis, huksen- dahje rusttetdoaimmas jna., de gárttai barggu haga dálvái. Eanas Finnmárkku ássit leat geavahan ovtta dahje eanet fylkka meahcceriggodagain. Go buoret birgejupmi ja eambbo friddjaáigi s1attai eanas olbmuide man1n1el soad1i, de leat maid olbmot vuod1d1oealáhusaid olggobeale geavahis1goahtán luonddu áibbas earáládje go ovdal. Omd. lassánii bartahuksen garrasit 1960-jagiin. Harald Eidheim c1ilge Buolbmága dilálas1vuod1aid 1950 birrasiid juste dainna olles luonddu geavahandárbbuin. Su sánit died1usge sáhtás1e leahkit vaikko gud1e Finnmárkku guovllu birra: "Dat mii Buolbmágis ja maiddái olles Sis-Finnmárkkus lea mihtilmassan, lea go dat mán1gga ládje lea rikkis guovlu, muhto lea váttis bihtit dálkkádaga ja c1oaskása garra rájiiguin mat leat guovllu lunddolas1 riggodagaid geavaheapmái. Mihtilmasvuohtan lea vuosttaz1ettiin ahte dálkkádaga rievddadeamit jagis jahkái sáhttet riggodagaid boad1u unnidit nu gáfadit. Dássoz1ii eai leat olbmot lihkostuvvan dác1c1a mihtuid mielde cegget dássedis ealáhusvuod1u, luondduriggodagaid geavahemiin." (Eidheim 1958:15). Finnmárkkus ii lean dus1s1e sápmelac1c1aid vuoigatvuohta bohccuiguin bargat, ovdal go 1978 boazodoalloláhka bod1ii. Muhto duohtavuod1as leat dus1s1e sápmelac1c1at leamas1 dan ealáhusas. 1920 ja 1930 olmmos1lohkamiin ledje dus1s1e moadde kvena c1álihuvvon boazoeaiggádiin. Nubbi jearaldat lea ledje go olmmos1lohkamat áibbas riekta c1earddalas1vuod1a dáfus. Dán c1ielggadeamis meannuduvvo juohke ealáhus sierran. Juohke ealáhusas geahc1c1at - nu movt lea vejolas1 - movt juohke ássijoavku bargá ja geavaha riggodagaid. Ies1gud1et geavaheaddjejoavkkuid c1eardagullevas1vuod1ain leat stuora gálduváttisvuod1at. Sosiálantropologalas1 iskamiid leat omd. eanas dahkan sámi guovlluin (Falkenberg, Kolsrud, Eidheim, Steen). Olu guovlluin láhttejit olbmot maid nu ovttaládje kultuvrralac1c1at, ahte danin lea váttis darvehit sin c1earddagullevas1vuod1a. Vaikko sáhttit ge dasto vástidit movt ies1gud1et guovlluid olbmot oppalac1c1at leat geavahan riggodagaid, de sáhttá gal leahkit váttis vástidit leat go erohusat gaskal ássijoavkkuid guovlluid siskkobealde, ja fas daid gaskal. Soahtegaskaáiggi dáfus gal sáhttá vástidit oalle riekta. Omd. c1álii Falkenberg 1938:s ahte "ealáhusaid dáfus leat sápmelac1c1at ja kvenat lahkalaga. Guolásteapmi ja eanandoallu lea sin birgejupmi." Nu lei maid olu dác1c1ain, muhto oppalac1c1at eai lean dát ealáhusat sidjiide nu mávssolac1c1at. Oallugat sis oainnat ledje industriijas, luoddabargguin ja gávpedoaimmain. Muhtumat ledje maid ámmátolbmot ja almmolas1 bargit. (Falkenberg 1938: 62). Falkenberg` c1uoc1c1uhusat nannejuvvojit vel juohke c1eardda 15 jagi boarráset dievdduid ealáhussirremis, 1920 ja 1930 olmmos1lohkamiin, rehkenaston promillan (juohke 1000 nammii). 1920: Ealáhusjuohku 1000 olbmá nammii badjel 15 jagi Boazodoallu lohku Eanandoallu Guolásteapmi Eará Gov. 1.1: 1920: Ealáhusjuohku 1000 olbmá nammii 1920: Ealáhusjuohku 1000 olbmá nammii badjel 15 jagi Boazodoallu lohku Eanandoallu Guolásteapmi Eará Gov. 1.2: 1930: Ealáhusjuohku 1000 olbmá nammii Gáldu: NOS 1920 ja 1930 olmmos1lohkamat. C1álli lea ráhkadan govvosiid. Sápmelac1c1at Kvenat Dác1c1at 1920 Boazodoallu 70 9 - Eanandoallu 267 237 90 Guolásteapmi 546 508 478 Eará 117 246 432 1000 1000 1000 1930 Boazodoallu 67 4 - Eanandoallu 249 245 76 Guolásteapmi 555 496 429 Eará 129 255 485 1000 1000 1000 Geográfalac1c1at lean Finnmárkku boaittobealsuohkaniid juohkán guovlluide: Siseanan, vuotna ja riddu. Lean geavahan suohkanjuohkima mii lei ovdal 1964, muhto od1d1aáigahas1 suohkannamaiguin. "Siseanan" leat Buolbmát, Kárás1johka ja Guovdageaidnu. "Vuotna" lea Áltá, Dálbmeluokta, Fálesnuorri, Porsán1gu, Deatnu, Unjárga, Davvi-Várjjat ja Mátta-Várjjat. "Riddu" lea Láhppi, Ákn1oluokta, Sállannuorri, Muosát, Davvenjárga, Davvesiida, Gán1gaviika, Bearalváhki, Báhcavuotna. Deattuhan ahte gávpotsuohkanat eai leat váldon mielde. Omd. orrot Davvi-Várjjat ja Davvesiida soaittáhagas biddjojuvvon, go goappes1agat han leat c1ielga vuotna- ja riddosuohkanat. Muhto Davvi-Várjjat lea "Vuotnajoavkkus" danin go eanandoallu lea deat1alac1c1at doppe go Davvesiiddas. Nu livc1c1e buot vuotna- ja riddosuohkanat galgan juhkkot nannan- ja áhpeoassái, jus livc1c1ii vejolas1. Davvenjárggain livc1c1ii earaládje, danin go ies1 nannan ii leat makkárge suodji báikkis863. Suohkan lea measta 100% ábi guvlui. Dat lea ge áidna suohkan gos eanandoallu manai man1os soahtegaskaáigge. Rievtti mielde galggas1ii juohkin leahkit unnit roavis, muhto dáinna guovllujuohkimiin neaktá maid c1earddalas1 juohkin iskanguovllus. Sápmelac1c1at siseatnansuohkaniin, sápmelac1c1at ja kvenat vuotnasuohkaniin ja dác1c1at riddosuohkaniin. Nu álki died1usge ii leat. Buot golbma joavkku leat guhká juo ássan seahkálaga. Dán govvideami sáhttit prosenttaid mielde juohkimiin geahc1c1at olbmuid, c1earddalas1vuod1a ja giela vuod1ul muhtun válljejuvvon suohkaniin 1920:s: Sápmelac1c1at Kvenat Sápmelac1c1at/ kvenat Dác1c1at Láhppi 30 5 9 56 = 100 Fálesnuorri 51 9 3 38 = 100 Porsán1gu 45 34 5 16 = 100 Deatnu 55 16 3 26 = 100 Mátta-Várjjat 16 24 - 60 = 100 Gáldu: NOS olmmos1lohkan 1920, tab. 4, s. 54-55. C1álli lea ráhkadan tab. Logut leat jorbejuvvon lagamus olles lohkui. 1918-70 áigodaga mannolat lei dákkár c1earddalas1 guovllujuogu bied1ganeami guvlui. Nu lei sihke eambbo dác1c1aid lassáneami geaz1il, go sisa fárrejedje, muhto maiddái dáruiduhttima geaz1il - mii lei sihke politihkalac1c1at mearriduvvon ja stuoraservodaga báidnima geaz1il. Náitalis1gohte eambbo seahkálaga, ja servodaga dábálas1 sirddolas1vuohta maid lássánii. Sáhttit c1ujuhit 1930 olmmos1lohkamii mas oaidnit ahte dárogielagiid lohku lassánii buot Finnmárkku suohkaniin, earret Kárás1jogas ja Sállannuoris. Doppe manai dárogielagiid lohku hui veahá man1os (1930 olmmos1lohkan: tab. 1, s. 8-9). Kapihttalat lea áiggi dáfus man1n1álaga864 nu guhkás go vejolas1. Álggos c1álán soahtegaskaáiggi birra, dasto áiggi birra man1n1el 1945. Orrot garra árttat gied1ahallat soahteáiggi sierra. Mán1gga dáfus lea soahteáigi mannolaga boatkaneami, ja man1os lávken dolos1 eallinvuohkái. Earenoamáz1it dain guovlluin gos c1ielga ruhtaruovttudollui ledje mannan, jur bággejuvvojedje olbmot dorvvastit fas lundui. Ies1birgejupmi s1attai fas dárbbas1laz1z1an. Muhto seammás duvddii soahti maid ovdáneami ovddosguvlui, muhtomin oba jod1ánit. Lea doarvái namuhit boaldima ja 1944-evákko. Soahti buvttii oidnosii málliid mat juo ledje ilbmagoahtán. Sonja Westrheim dadjá ná: "Dat c1ájeha ahte soahti ii lean áidna ártan go Finnmárkku geassesajit báhce ávdimin. Dát livc1c1e goitge báhcán ávdimin od1d1aáigásas1 eanandoaluin." (Westrheim 1978: 224). Lean válljen loahpahit c1ielggadeami 1970 birrasiid, danin go 1960-jagiid rievddai servodat nu olu - ee. kultuvralac1c1at, ekonomalac1c1at, johtolaga dáfus ja meahcceriggodagaid geavaheamis - nu ahte mu mielas lea lunddolas1 bisánit dakko. Od1d1a ealáhusat mat leat bálvalusealáhusain gitta, leat boahtán ja vuod1d1oealáhusat leat suorgásan ja daidda lea boahtán od1d1aáigásas1 teknihkka. Meahcceriggodagaid geavaheapmi vuovdima váste ii s1at váikkut olbmuid eallinláhkái. 1960-jagiin gal ain vuvde omd. olu murjjiid ja meahceealebiid siseatnamis gávpogiidda ja guollebivdohámmaniidda. Dál eai s1at vuovdde, muhto juohkehas1 dábuha alcces daid riggodagaid. Siseatnanriggodagaid dábuhit dál eanas go lonohallet ja oz1z1ot fulkkiin ja verddiin. Meahcceriggodagain lea dál vel od1d1a doaibma, suohtasin leahkit olbmuide. Go ságastallet eallinlági ja eretfárrema birra, leat omd. c1uoc1c1uhan ahte luonddugeavaheami gárz1z1ideapmi gal loahpalac1c1at jávkadivc1c1ii olbmuid háliidusa ássat Finnmárkkus. Friddja luondu lea okta Finnmárkku buriin ovdamuniin. Muhtun olbmuide, giláz1iidda ja giliservviide leat meahcceriggodagat deat1alas1 lassin persuvnnalas1 ekonomiijii. Ii leat eahpádus das ge ahte leat oba olu c1iegus ekonomalas1 logut, go oallugat dáidet c1iegadit dákkár lassisisaboad1uid ruovttudollui, go eai hálit vearu máksit. Danin lea hui váttis árvvos1tallat meahcceriggodagaid hivvodaga ja árvvu. Dát guoská gal olles dan áigodahkii man birra dás lea sáhka. Buollánávz1z1e865iskamis muitaluvvo ahte bivddus bearragohte vearu 1. máilmmisoad1i birrasiid, muhto suohkan dus1s1e árvvos1tuslivdnii866 (NEG 21070 Tverrelvdal 1968). Nappo eai dábálac1c1at almmuhan dákkár dietnasa. "Dolos1 guolástan- ja dállodoallolotnolasvuohta lea nohkan" Láhpis, c1áliiga Gamst ja Samuelsberg (Gamst og Samuelsberg 1983: 80). Muhto muhtun báikkiin - gosa ii báljo leat geaidnu - gal lea ain lotnolasvuohta. Dákko heive namuhit ságastallama 1980-jagiid loahpas, Gán1gaviika suohkana giliid birra Lággu867, Njeareveaddji868 ja Langfjordnes869 boahtteáiggi birra. Muhto lotnolasvuohta gaskal vuod1d1oealáhusa ja eambbo od1d1aáigásas1 ealáhusaid goitge lea dál eambbo áiggeguovdil. C1ielggadusas leat eanas prentejuvvon gáldut. Deat1aleamos prentekeahtes gáldut leat Medisinalraporttat, Norgga c1earddalas1vuod1a iskama jearahallamat, Norgga geográfalas1 mihtideami topográfalas1 iskamat, ja mu jearahallamat ja ságastallamat, earenoamáz1it iez1an barggu oktavuod1as Porsán1ggu ja Dávvenjárgga báikkálas1 historjjáin. Omd. iez1an iskamis dáluid loguid ja doallosturrodagaid birra, lean geavahan NSD` suohkanded1uid guovddáz1a. (eaktun geavahit NSD` suohkandied1uid guovddáz1a lei c1állit c1uovvovac1c1a ovdasátnái dahje lasáhussan: "Muhtun ráje c1állosa died1uin leat viez1z1an Norsk samfunnsvitenskapelige Datatjeneste (NSD`) suohkandied1uid guovddáz1is. NSD ii ane ovddasvástádusa died1uid c1ilgemis ii ge dulkomiin mat leat dáppe."870 2. KAPIHTTAL Boazodoallu Boazodoallu lei (ja lea) vuod1d1oealáhus, seammaládje go eanandoallu ja guolásteapmi. Muhto seammás lei dat nu sierralágan ealáhus ahte dan illá sáhtii eará ealáhusaiguin buohtastahttit. Vaikko boazodoallu namas lei buohkaide rabas ealáhussan 1978 rádjái, de duohtavuod1as dat lei sámi ealáhus. Sihke doallo- ja kulturmálle lei earalágan go Finnmárkku eará ealáhusain. Ivar Bjřrklund ja terje Brantenberg deattuheaba 1981:s ahte boazodoalus ii leat fásta doallovuohki vejolas1: "Boazodoalu areálgeavaheami ii sáhte buohtastahttit eará ealáhusaiguin." (Bjřrklund og Brantenberg 1981: 19). Ovdal gal leat bargan oaz1z1ut birrajagi doalu ovttahat sajes, nu go 1956 Sámelávdegotti evttohusas gos oaivvildit ahte guhkes johtolagat "gáibidit mihá eambbo fuod1d1ara bohccuide go birrajagi doallu ovttahat sajes, - ja goitge unnos1ii bohccuid buvttadanárvu". (Innst. 1956: 43). Goappes1 dáidda cealkámus1aide ferte lasihit ahte leat heajos jagit mat dahket váttisin álggahit birrajagi doalu ovttahat sajes, ii ge dat ahte dákkár vuohki ii leat c1ad1ahahtti. Mearragáttes lea olu muohta hehttehussan dákkár birrajagi dollui. Ole K. Sara dajai 1979:s ahte eai ávz1z1ut dakkár doalu, ja ahte 1853 geasseguod1oheami gielddus siseatnamis lei jierpmálas1 gielddus: Geasset ii leat duoddaris buorre guohtun go lea asehis eanan, goike dálkkádat ja heajos od1d1asiss1addan. Omd. ii gierdda jeagil duolmmahallat geassebáhkkan. Mud1ui lei 1852 rádjedahppan maid gildosa duogáz1in: Norgalac1c1at eai s1at beassan Suoma dálveorohagaide, nu ahte boazoguohtuneatnamat oppalac1c1at gárz1o ja danin fertii suodjalit Norgga beale dálveorohagaid (Finnmark 1979: 362). Boazodoallu maid rievddai olu 1918-70 áigodagas, nu go eará ealáhusat ge. Muhto Bjřrklund ja Brantenberg` oaivila mielde eai leat boazodoalu eavttut rievdan, vaikko leat omd. teknihkalas1 bargoneavvut boahtán: 1. Boazu viggagoahtá gid1d1at ja c1akc1at. Dán sáhttá man1idit oanehas1, muhto hehttet ii sáhte. Muohtaskohter ja sullasac1c1at sáhttet dus1s1e stivret johtolagaid. 2. Guohtun mearrida mii dáhpáhuvvá. Heajos guohtumis bied1ganit bohccot ja lea váttis doallat. Buorre guohtun c1ohkke bohccuid, muhto nuppe dáfus s1addá váddásit johttit daiguin. Boazu guohtu muhtun sajes buorebut, omd. rahttá gid1d1at ja guobbara c1akc1at. Dát stivrejit dan movt boazu láhtte. 3. Boazu manná álo biekka vuostá. Muhto biegga dagaha earenoamás1 siivvu. Dat fas sáhttá buktit váttisvuod1aid. Lullebiegga ja bivval dahká omd. váttisin johtit muohtan. 4. Ealus leat ies1gud1et lágan bohccot ies1gud1et áigodagaid, nappo ferte ies1gud1et ládje lágidit jahkodaga barggu (Bjřrklund og Brantenberg 1981: 19-20). 2.1 BOAZOLOHKU Boazodoallu veadjá leahkit dat ealáhus mii guhkimus vuosttaldii rievdademiid. Easkka 1950-60-jagiin s1addagod1ii od1d1aáigásas1 doallu. Ekonomalac1c1at dat lei dego meahcceeanandoallu, bivdu, jna. Omd. rievddadii871 boazolohku olu. Ii lean dus1s1e boazoeaiggát gii mearridii dietnasa, luondu maid lei searvvis. Nu lei maid dávddaiguin, nelggiin, rid1uin, heavvanemiiguin ja meahccespeadjáriiguin. Dasto lei boazosuoládeapmi ja od1d1a áigge maid johtolat. Dál sáhttá boazoeaiggát eastadit vahágiid buorebut go ovdal. Dál sáhttá ee. dálkasiiguin dávdda eastadit ja biebmat bohccuid (omd. beaktilis silofuod1d1ariin) jus dálvet lássahuvvet guohtumat jien1a ja olu muohttaga vuollái (Nordberg 1986: 50 ja Skoglund 1993:18). Ovdalas1 váralas1vuohta, gumpe, lea jávkaduvvon. Vuosttas1 boazodoallos1iehtadus 1977:s dagahii maid boazoeaiggáda unnit sorjavaz1z1an luonddu goavvái. Dat attii juohke dollui unnimus dihto jahkebálkká. Boazolohku rievddadii hui olu, dajai Carl Schřyen 1950:s. Goavvi jagiid sáhttá muhtun suohkaniin boazolohku unnut beliin, ja jod1ánit fas lassánit (NVL 1950: 148). Gov. 2.1: Boazologut dálve- ja geasseorohagain 1920 Gáldu: Nordlandet 1920:54 Várjjatduoddariin ledje omd. 1920-jagiid loahpas sullii 8 000 bohcco, ja 1938:s 3 000. Doppe lea árvvos1tallon guohtun 18 000 bohccui. Hĺkon Evjenth lohká man1osmannama sáhttán leamas1 danin go Mátta-Várjjagii fárrejedje, muhto beros1keahttá sivas, lei goitge man1osmannan. Son oaivvilda ee. ekstensiiva doallovuogi ártan dan "ilgadis" olu massimii, ja ahte boazosuollagat spedje doppe eambbo go earasajes. Dasto ledje boazoeaiggádat dus1s1e bealle johttisápmelac1c1at go barge lotnolasat eanandolaluin. Dat dagahii unnit gánnáhahtti doalu (Evjenth 1938: 172-173). 1968 goavvi gid1a geaz1il unnui boazolohku 9 000 bohccuin ovddit jagi ektui (Finnmark fylke. Naturgrunnlag og řkonomi 1970: 6). Finnmárkkus ledje 1930:s 78 000 bohcco, ja 1940:s dus1s1e 61 000 bohcco. 1970 rádjái ledje sihke unnit ja eambbo bohccot, muhto 1970 rájes lea boazolohku lassánan (Finnmark 1979: 360). 1988-89:s ledje olles 200 000 bohcco, muhto dál lea lohku unnon 150 000 bohccui (Befring 27/10.1993). 1950 1960 1965 19694 1970 Guovdageaidnu 28 040 46 840 55 440 37 644 40 594 Kárás1johka 14 430 24 770 26 760 20 063 24 027 Buolbmát 6 120 5 670 5 760 3 845 4 264 Várjjat 5 220 11 600 9 320 7 162 8 589 Submi 53 810 88 880 97 280 68 714 77 474 Gáldu: NOU 1978: 18A, s. 236. Dá leat dálvelogut oktan geahc1c1obohccuiguin. (4 Jorgaleaddji lea divvon dása rievttes vuod1d1ologu) Gov. 2.2: 1962 geasse- ja dálveorohagat Gáldu: Řrnulf Vorren: Finnmarkssamenens nomadisme I 1962: 12 2.2 JOHTOLATGEINNODAGAT Cuon1ománu loahpas jorggiha boazu davás. Boazosápmelas1 váldá mielde "buot opmodagas, iez1as goad1i, iez1as gándima872", c1álii Carl Schřyen 1950:s (NVL 1950: 134). Jod1ánit gal ii mannan, sáhtte ádjánit vahkuid ja mánuid. Borgemánu loahpas johttájedje fas lulás, ja ollejedje golggotmánu. Boazu mearridii gosa olbmot bisánedje, oaivvildii Schřyen. 1852 rádjedahppama rájes lea boazodoallu eanas leamas1 nu movt dál (Třnnesen 1979: 193). Guovdageaidnulac1c1at johtet geasset stuora sulluide (Fálái, Sivjui, Stierdnái) ja njárggaide Porsán1ggu oarjjabealde ja Davvi-Romsii. Kárás1johsápmelac1c1ain leat geasseorohagat Porsán1ggu- ja Lágesvuonbad1a lulábealde, njárggain goappes1iid bealde ja Máhkarávjjus873. 1930-jagiin ledje mán1ggas láigohis1goahtán dahje huksegoahtán viesuid Kárás1johkii. Guovdageainsápmelac1c1at gal vuos orro god1iin birrajagi, ja dus1s1e muhtun bearras1at orro girkobáikkis muhtun áigge jagis. Kárás1johkalac1c1ain ledje maid viesut Máhkarávjjus. Buolbmátsápmelac1c1ain lei geasseorohat C1orgas1njárggas874 gaskal Deanu ja Lágesvuona. Bearras1at lávejedje dábálac1c1at johtit mielde. Muhto oallugat ledje maid huksegoahtán dahje oastigoahtán viesuid Deatnogáttes. Várjjatsápmelac1c1aid ealut leat geasset davábealde vuona. Buot náitalan olbmuin ledje oapmedálut lulábealde vuona, gos eamidat orro mánáiguin, dan botta go isidat ledje ealoluhtte. Ledje maid moadde duhát bohcco mat guhto birrajagi lulábealde. Dat ledje sihke fásta ássiid, johttisápmelac1c1aid ja nuortasápmelac1c1aid bohccot. Dákkár vuohki go lei sihke fásta ássan ja boazodoallu lei maid Nordlánddas ja Ruot1as, muhto ii oarjefylkkas gal (Qvigstad 1938: 33-34). Johtinmálle gal lei ovttaládje sihke ovdal ja man1n1el soad1i. Gid1d1ajohtin Finnmárkku ja Romssa sulluide ja njárggaide álggii gaskkamuttos cuon1ománu. Bohccuid sihke suvde ja vuojahedje sulluide (NVL 1950:134). Man1n1el soad1i leat dad1istaga eambbo suvdigoahtán prámáiguin. Vaikko boazu lea buorre vuodjat, de lávejit sáhttit olu bohccot heavvanit go gitta 1 beanagullama galget vuodjat (Třnnesen 1979: 193). Nubbi árta go prámáiguin suvdet, lea olu johtolat meara nalde. Vuojaheapmi sáhttá maid man1n1onit guhkilmas dálkki geaz1il gid1d1at dahje go lea buorre leahkit nannamis. Eatnasat guottehit geasseorohagas. Muhto muhtun Guovdageaidnulac1c1ain leat guottetbáikkit gid1d1aorohagain ja johtet easkka guotteha man1n1el geasseorohahkii (Died1ut 1979: 25). Borgemánu loahpas viggagohte bohccot fas dálveorohahkii. De c1ohkkejedje ealu ja rátke eret vierrobohccuid. Seammás merkejedje ja gáske varrásiid. Dál johtet mearragáddái cuon1ománu rájes miessemánu/geassemánu rádjái. Lulás johtet c1akc1amánu/golggotmánu rájes juovlamánnui (ibid s. 25). 2.3 EANANGEAVAHEAPMI Fylka bijai Selskapet for Norges Vel (Norgga buori dili ovddidansearvvi) iskat guohtumiid 1956:s, ja guohtunoaivadeaddji875 Erling Lyftingsmo c1álii 1961:s: "Boazu ferte birrajagi guohtut. Boazodoalu vuod1d1un lea ahte buot jahkodagaid lea doarvái guohtun. Ferte muhtun muddui dássedisvuohta gaskal geasse- ja dálveorohaga. Ovtta guohtunguovllu siskkobealde lea hárve doarvái buorre dássedisvuohta. Danin manná boazu ovtta guovllus eará guovlluide guohtuma man1is. Finnmárkkus lea gid1d1a/geasseorohat mearragáttes ja dálveorohat duoddaris" (Lyftingsmo 1961: 198). 1962:s c1álii son ahte guohtundássedisvuohta lea doabadat mii fátmmasta ollislas1 guohtuma ja dan guohtuma mii lea dábuheames ies1gud1et áigodagaid. Buoremus died1usge livc1c1ii go ovtta orohaga siskkobealde livc1c1ii dássedisvuohta gaskal dan geasse-, dálve- ja árra gid1d1aguohtuma mii lea. De sáhtás1ii ollásit geavahit guohtuma orohaga siskkobealde johtimiin. Muhto dábálac1c1at lea "hui bonju" guohtundássedisvuohta, ja lea dat áigodat goas heajumus guohtun lea mii mearrida ealu sturrodaga. C1ad1ahuvvon guohtuniskamiin oaidná ahte "buorre dálveguohtun ja árra gid1d1aguohtun mearrida boazodoalu ekonomalas1 gánnáheami" (Lyftingsmo 1962: 280). Lea gal dattege dálveorohat mii lea boazodoalu mearrideaddji. Ii ávkkut buorre rássi geasset jus ii leat árra gid1d1aguohtun nu go oaivejeagil876 ja earalágan jeahkálat, sárritskierrit ja jeagges1attut ja rásseruohttasat. Skierre- ja dan1asduoddariin ii leat árvu s1ibihiidda, muhto dad1i mávsolac1c1at leat ge bohccuide. Muhto olu dáin leat nu guorbasat ahte ii leat bohccuide ge nu buorre guohtun. Finnmárkku olggut guovlluin leat hárve jeageleatnamat, ja lea hui asehis jeagil. Sihke dálki ja guod1oheapmi sáhttá gurben daid. Jus doppe vel garraseappot guod1oha, sáhttá jeagil oalát nohkat. Olu báikkiin lei dat váttisvuohtan, dadjá Lyftingsmo: Grunnvĺg877-njárggas Sievjjus lea jeagil "visot guorban". Fálás lei jeagil "measta buot guorban" (Lyftingsmo 1961: 199, 203, 210, 212). Dálvet lea bohccui jeagil álkimus guohtun, ja ealuid sturrodat vuolgá njuolgut das man buorre jeagelguohtun lea, c1állá dutki Terje Skogland 1993:s, ja joatká: "Bohccot bied1ganit go unnán lea jeagil, ja dalle go olu muohta lea. Ealuid sturrodat rievddada danin orohagas orohahkii, dan mielde man buorre guohtun lea. Seammaládje bied1ganit maid guovddás1 geasi go juohke sajes lea ruonas" (Skogland 1993: 39). Boazodoallu (doaimmahuvvo ja doaimmahuvvui) eanas Finnmárkkus. Finnmárku lea oktiibuot measta 49 000 km2 ja sullii 2/3 lea guohtuneanan, c1állá Ole K. Sara 1979:s. "Dasalassin bohtet Davvi-Romssa geasseorohagat mat leat 4 000 km2. Nappo lei omd. dan 87 000 bohccos 1975:s 37 000 km2 guohtuneanan jahkodagas878" (Finnmark 1979: 361-362). Guovllut gos ii leat vejolas1 guod1ohit, leat: 1. Geavakeahtes duoddarat. Omd. lea Sievjjus sullii 560 km2 duottar mas sullii 330 km2lea dakkár gos guod1ohit sáhttá. Muhto olu dan 330 km2:s "ii leat makkárgeguohtunárvu" (Lyftingsmo 1961:209). Doppe leat jiehkit ja bávttit. 2. Mán1ggat stuorit ja unnit sullot, eanas Oarje-Finnmárkkus. Dat leat beare unnit orohahkan, leat ráfáidahtton dahje leat beare guhkkin nannamis eret. Deat1alac1c1amusat dain leat Loppkalven879, Láhppi880, Jealmmeseaddju881, Gádde-Ic1c1át882, Ic1c1át883, Muosát884, Ávva885, Reainnát886, Store Tamsřy ja Ávac1uohttu887, Hornřy888 ja vel buot sullot vuonain.Jahkec1uod1imolsuma birrasiid ledje Sállanis bohccot geasset, muhto dan cagge ovdal 1.máilmmesoad1i. 1952:s mied1ihii Sállannuori suohkanstivra fas veahás1 bohccuid buktit dohko, mat ledje oktasas1 geasse- ja dálveorohagas (Myhre 1957: 69). 3. Muhtun goahccevuovdeguovllut Álttás, Guovdageainnus, Kárás1jogas, Porsán1ggus ja Buolbmágis ledje ráfáidahtton boazoguod1oheame vuostá guovvamánu 22. b. 1935gonagaslas1 resolus1uvnna mearrádusaid mielde. Dát mearrádusat bohte miessemánu 12. b.1933 boazodoallolága vuod1ul, ja gustojedje ee. Gávvávz1ái889, Eaibuávz1ái890 ja Gárgiáávz1ái891 Álttás, Skoganvári birra Porsán1ggus, vuolit Kárás1johkii, Ies1johleahkái, ja vel eará báikkiide. Sullasas1 ráfáiduhttinmearrádusat ledje ovdal nai leamas1. Ledje golggotmánu 20. b. 1898, suoidnemánu 16. b. 1907 ja skábmamánu 25. b. 1922 plakáhtat ja njukc1amánu 25. b. 1927 ja c1akc1amánu 5. b. 1930 gonagaslas1 resolus1uvnnat. Dáid heaittihedje1933 lága mearridemiin. Ráfáiduhttima ákkastedje ovddemustá vuovdevárjalemiin. Boazu oainnat sáhttá vuovddi hui olu billistit go c1orvviid c1allá892 (c1orvviin ruvve náhki eret) dahje billista siemas1attuid go goaivu muohttaga ozadettiin guohtuma. Oktasaz1z1an sihke od1d1a ja boares lágain ja mearrádusain lei ahte ain galggai lohpi johtit bohccuiguin dain guovlluin gos árbevirolac1c1at ledje johtán (Norsk Lovtidende 1. avd. nr. 8-1935. Gc1. maid Třnnesen 1979: 201 ja Vorren 1962 I: 11) Oktiibuot rehkenastojit 25 guovllu gos ii lean lohpi guod1ohit 1933(jorgaleaddji lea divvon vuod1d1ologu) lága mielde. Ledje c1ielga eanandoalloguovllut nu go Korsfjordklubben893, Vuohpos1njárga894 ja Porsán1ggus njárga gaskal Soggovuona895 ja Lavttevuona896. Doppe ledje maid mán1ga ássansaji ja duottarstobu dálveorohagain ráfáidahtton. Duottarstobut háliidedje earenoamáz1it seastit guohtuma sáhttoherggiide (ibid s. 200-209. Gc1. maid Třnnesen 1979: 203). 4. Sullii 1900:s álge veahá dahkagoahtit geainnuid. Ruvkedoaimmat ja industrihuksen álggii ja telegraf-/telefonlinnjáid maid huksegohte. Earenoamáz1it man1n1el 2. máilmmisoad1i leat ee. dulvadan- ja linnjárustegat ja girdis1illjut váldán od1d1a eatnamiid. Boazodoallu vaháguvvo c1áhcedulvadanrusttegiid geaz1il ee. danin go jogat mat leat leamas1 lunddolas1 guohtunrádjin, jávket, celkkii Lyftingsmo 1962:s: Ovdalas1 gáddeguora ii leat manahahtti dulvadeami geaz1il ja johkageinnodagat leat visot billohuvvan. Vaikko njáskkas1e od1d1a geinnodaga, de sáhttá s1addat garvit olu go rasttidit galgá daid jogaid máid álki lei rasttidit ovdal. Guottetbáikkit billistuvvojit ja "lea dábálas1 ahte mán1ga jagi lea mieseheapme" (Lyftingsmo 1962: 285). 5. C1oahkkebáikkit viidot ja lassáneaddji álbmot viessoeanangáibádusaiguin seammá áigodagas lea maid váldán olu eatnamiid. Finnmárkku olmmos1lohku 1900:s lei 32 800, ja 1920:s lei lohku lassánan 44 190:i, 1946:s 58 790:i ja 1970:s ledje 75 791 olbmo (Finnmark 1979: tab. s. 481). 6. Soad1i rádjái lassánedje eanandoalloeatnamat (dás: bargon eatnamat ja lunddolas1 giettit), muhto meahccegiettit unno. Man1n1el soad1i lea eanandoalloareála mii lea anus, unnon. Vaikko ii mannan ge buot eanandoalloeanan boazodollui, de dat oac1c1ui olu eatnamiid man1n1el 1945, earenoamáz1it meahccegittiid. Muhto died1usge eai soaitte nu olu gal go Porsán1ggu SLF dajai 1985:s: "Duháhiid mielde boares meahccegiettit ja smávvadálut leat man1n1el soad1i" mannan boazodollui (Fastboendes rettigheter 1985: 36 (Dáloniid vuoigatvuod1at 1985: 36)). 1933 boazodoallolágas ii lean stáhta dus1s1e láidesteaddjin, muhto mearrideaddjin boazodoalu ektui, nu go Kjerschow c1álii 1922:s (Kjerschow (1922): 44). Dan oaidná omd. 3. ja 5. §:in, go rád1d1ehus sáhttá mearridit gud1e muttos jagis oaz1z1u guod1ohit, ja 5. §:s go sáhttá ráfáidahttit muhtun guovlluid boazoguod1oheami vuostá (Norsk Lovtidende 1. avd. nr. 19-1933: 175-176. Gc1. maid nr. 20-1933: 250-251). Lága duogáz1in lei dárbu buorebun dahkat dáloniid ja boazosápmelac1c1aid gaskavuod1a, ja galggai dáloniid eavttuid mielde dahkkot. Nu go Eriksen ja Niemi dadjaba: Lága ráhkkananbarggut c1ájehit ahte "dáruiduhttinpolitihka vuod1d1ojurdda ii lean rievdan. Sosiáldarwinistalas1 oaidnu lei ain c1ielgasit rád1d1eme, ja eanandoalloberos1tumiid gal died1usge fertii ovddemustá vuhtii váldit" ovdalii go boazodoalu (Eriksen og Niemi 1981: 188). Gov. 2.3: Finnmárkku ja Romssa eatnamat gos boazoguohtun lea gildojuvvon: Gáldu: Řrnulf Vorren: Finnmarksamenes nomadisme I 1962: 10. Kjerschow c1állá seammasullasac1c1at: Eanandoalli ja boazosápmelac1c1a beros1tumiiguin ferte leahkit nággu, ja ferte válljet nuppi dain. Lea c1ielga válljen, máid maid oaidná mannolaga árpmukeahtes lágas: "Kultureallima ovdáneapmi mii duvdá boares luonddueallima vuogi man1n1elii, lea historjjálas1 ovdamunni" (Kjerschow (1922): 43). Buhtadusovddasvástádus lea ovdamearkan dákkár válljemii. 1909 boazoguohtunlávdegoddi attii 1910:s (prentejuvvui 1911:s) boazodoalloláhkaevttohusa. Dat árvalii ee. ahte boazosápmelac1c1at besset buhtadusovddasvástádusas vahágiin áidojuvvokeahtes eatnamiin ja gittiin guhkkelis go 1 km fástaássi dálus. Dán cakkadedje garrasit fylkadikkit, suohkanstivrrat ja lensmánnit. Láhpi suohkanstivra gáibidii omd. buhtadusa buot vahágiid ovddas leac1c1ai dál eanan áidojuvvon dahje ii. Várggáid ja Porsán1ggu suohkanstivrrat evttohedje 5 km-ráji ja Davvenjárgga suohkanstivra gávnnahii ahte láhkaevttohus attii boazosápmelac1c1aide "eambbo vuoigatvuod1aid go vejolas1 lea heivehit fástaássiid beros1tumiide" (ibid s. 114-116). Vuosttaldemiid geaz1il gesse láhkaevttohusa ruovttoluotta, ja bargagohte od1d1asit 1918:s. 1922 od1d1a láhkaevttohus árvalii 2 km rádjin ja nu s1attai láhkii. Vahágiid gordnebealdduin, gilvojuvvon gittiin ja ládjogittiin, guohtoneatnamiin mat ledje 2 km siskkobealde, dahje jus ledje dobbelis, muhto ledje áidojuvvon, galge buhtadit (1932 Stuoradigge s1iehtadusat. Ot.prp. nr. 28:5 ja Norsk Lovtidende 1.avd. nr. 20-1933: 265). 2.4 BOAZODOALU OVDÁNEAPMI 1900-1970 Boazodoallu lea 1900-logus rievdan intensiiva hámis ekstensiiva hápmái. Dat fas boahtá das go dilli ies1birgejumis ja gálvolonohallamis rievddai ruhtaruovttudollui. Intensiiva áigodaga dovdomearkan lei go buvttadeapmi eambbo galggai duhtadit eaiggáda iez1as darbbu go vuovdima. Ná died1usge lei eambbo smávva boazoeaiggádiid guovdu go stuora boazoeaiggádiid guovdu. Eará árta intensiiva dollui lei gumpevárra. Dalle fertii guod1ohit. Ealu sturrodat orru vuolgán das mainna lágiin bearas1 máhtii geavahit ealu buktagiid gánnáhahtti vugiin. Bearras1iin fertii lagat oktavuohta bohccuide dan áigge go iez1aset atnui geavahedje daid, sihke gánnáheami dáfus ja go buot sin bárgonávccat adnojedje boazodoibmii. Olbmot guod1ohedje ealuid ja barge bohccuiguin. Sii guod1ohedje ealu birrajagi. Dus1s1e danin juo eai sáhttán leahkit badjelmeare stuora ealut. Boazolohku juohke bearras1a nammii fertii lassánit go vuovdima váste buktadis1gohte (Vorren 1962 I: 7). 1938:s rehkenasttii J. Qvigstad ahte ledje 377 bohcco juohke Finnmárkku boazoeaiggáda nammii. 300-eallu attii 60 rávis njuovvanbohcco, mas dábálas1 bearas1 dárbbas1ii 40 iez1as atnui (Qvigstad 1938: 34). Vuvde dan mii bázii, ja nu lei soahtegaskaáigge s1addan ruhtaruovttudoallu hui deat1alaz1z1an, sihke boazoeaiggádii ja boazodoallosuohkaniidda, earenoamáz1it Guovdageidnui. 1950-jagiid loahpas álggii árbevirolas1 vugiid bied1ganeapmi, oaivvilda Řrnulf Vorren. Man1imus moaddelohjagi ledje vásedin rievdadan boazodoalu, dan buvttadeami ja vuovdima. Áigumus1s1an lei boazodoalu oaz1z1ut sullasas1 ealáhusaid buohta (guolásteami, eanandoalu) mat juo ledje sajáiduvvan Norgga od1d1aáigásas1 ekonomiijii (Vorren 1962 I:7). 1952:s juo c1álii sámefáldi Arne Pleym ahte "dad1istaga leat johttisápmelac1c1at fuomás1is1goahtán ahte boazodoallu ferte c1uovvut ovdáneami". Oallugat ledje álgán njuovadit c1ac1kat, dalle go boazu lea losimus ja eanemus gánnáhahtti dan lea vuovdit (Flf 1952:155). Dan birra dajai ovddes1 boazoeaiggát Martin J. Sara 1993:s ahte su áigge ledje njuovvannávccat váttisvuohtan. Jus nagodii eanas njuovvat ovdal juovllaid, de sesttii sihke guohtumiid ja barggu (Sara 22.10.93). Pleym dajai maid ahte "muhtun" boazoeaiggádat ledje áidon geasseorohagain. Muhto áiddit ledje vuos nu divrasat ahte hárvát nagodedje áidut (Flf 1952:155). Norgga Boazosápmelac1c1aid Riikkasearvvi vuod1d1udeapmi 1948:s lei maid sin beros1tumiid mielde "árvvos1tallat boazodoalu seammaládje go eará ealáhusaid Norggas", nu go Vorren dajai (Vorren 1956:23). Muhto jus boazologu galgá lasihit, jotkkii Vorren, de gáibida dat eambbo barggonávccaid jus seammaládje galgá guod1ohit go ovdal. Bearras1a ja ealu lagas oktavuohta nogai. Bearras1iid ássanbáikkit gáide guhkkelii ja guhkkelii guhtuneatnamiin, ja s1attai váddáset geavahit buot bargonávccaid mat livc1c1e, gánnáhahtti vugiin. Bálkáhuvvon veahkki livc1c1ii alidan máksámus1aid. Mannolat dagahii dad1istaga stuorit ealuid ja unnit bearráigeahc1u (Vorren 1962 I: 8). Dát ovdáneapmi vuhttui omd. Guovdageainnus vel c1ielgaseappot 1950-jagiin go ovdal. Mad1i viidát doaibma s1attai, dad1i garz1z1it maid s1attai (ibid s. 13). "Johttisámi árbevirolas1 vuohki orui nappo ferteme billohuvvat. Dát died1usge fas vuhtto ealuin, ja movt dat birgejit dain orohagain gos leat. Muhtun ealuide goit unnit eambbo boahtá váikkuhit movt dat besset mannat johtalanguovlluid siskkobealde" (ibid s. 8). Boazodoalu stuora viidáneapmi man1n1el soad1i lea c1uohcán guohtuneatnamiidda. 1979:s c1álii Ole K. Sara: "Olu guohtuneatnamat leat hirbmosit guorban. Finnmárkkus lea boazolohku man1imus 30 jagi leamas1 measta beare allat guohtumiid ektui" (Finnmark 1979:362). NORUT c1ad1ahan s1addoiskan gasku duoddara ja oarjjabealde, gávnnahii ahte 1973:s ledje 85% jeageleatnamiin ollásat, 1980:s 68,1% ja 1987/88:s dus1s1e 28,7% (Iversen 6.4. 1993). Dákko heive namuhit ahte ovdal maid leat oaivvildan eatnamiid guorban bohccuid guohtumiin. Pleym oaivvildii omd. ahte "oba olu" dálveguohtumat leat "oalát guorban" (Flf 1952: 148). Dál maid leat garra nákkut áiddiid birra. Earenoamáz1it leat luonddusuodjaleaddjit moaitán daid. Nuppe dáfus oaivvildit boazodoallit ahte áiddit sestet luonddu go bohccot orrot buorebut ovttahat sajes, ja sii eai dárbbas1 nu olu vuodjit bohccuid man1is (Utsi 29.12. 1992, Eriksen 2.1. 1993, Eriksen 12/1.1993, Iversen 6/4.1993). Dát nággu ii leat dus1s1e dan birra galget go áiddit vai eai, muhto bohciida maid gaz1aldat gii galgá boazodoalu stivret. Lea ee. sáddejuvvon 1978 boazodoallolága rievdadanevttohus oallugiidda gulaskuddamii. Ulbmilin lea láhkavuod1u oaz1z1ut boazologu dáfus ja guohtuneatnamiid geavaheami dáfus garraset stivrejumi, ja addit Sámediggái váikkuhanvejolas1vuod1a boazodoalu hálddas1eamis (Befring 27.10. 1993). Robert Paine gal lea eambbo positiiva boazodolliide ja dadjá: "Mii fertet c1ilget biologiija, ekonomiija ja ekologiija politiserejuvvon oasi ja luohttigoahtit boazodolliid máhttui ja dohkkehit sin vuoigatvuod1aid (Paine 1992: 20). 2.5 LASSIEALÁHUSAT Doloz1a rájes juo lea boazosápmelac1c1aid luondduruovttudoalus leamas1 bivdu, guolásteapmi, lubmen ja duodji deat1alas1 oassin. Bivddu mávssolas1vuohta gal lea dad1istaga unnon, muhto dat golbmá eará oasi leat bistán. Muhtumat "vuvdet guoli", ja buriid luomejagiid "sáhttá maid luomevuovdin addit buori sisaboad1u olu boazoeaiggádiidda. Olu smávva boazoeaiggádiin Finnmárkkus dáidá duodji ja duoji vuovdin dat ealáhus mainna dinejit eanemus rud1a" (NOU 1978 18A: 229). Lassiealáhusaid dienas sáhtii muhtumiin leahkit 80% boazodoalu doallo- ja lassiealáhusdietnasis oktii. Dujiin válde stuorimus oasi dan dietnasis. 3. KAPIHTTAL Eanandoallu 3.1 DOABA "FINNMÁRKKU EANANDOALLU" Eanandoallu ii leat c1adnon makkárge c1erdii, nu go boazodoallu. Muhto eanandoaluin leat eanas bargan vuotnaguovlluin ja siseatnamis. Earenoamáz1it leat Álttás-Dálbmeluovttas897 baoares eanandoalloárbevierut. Sihke Álttás ja eará báikkiin gosa kvenat bisánedje 1700-logus man1os, lea eanandoallu leamas1 oalle guovddáz1is. Várra lea danin go sis lei máhttu davvieanandoalu898 birra. Muhto ii eanandoallu lean jur amas ovdalac1c1as ge. Ferte deattuhit ahte 1500-logu eanandoallu, ja vel dássoz1ii ge, eanas lei s1ibitdoallu. Easkka go kvenat bohte, s1attai sáhka eanandiks1uma ja ee. gordnegilvima birra, vaikko omd. Lilienskiold 1700:s namuha ahte Ladnesullos899 ledje áidojuvvon giettit. Vaikko Finnmárku lea eanemus dovddus guolástemiin ja boazodoaluin, de ii leat eahpádus ge eanandoalu áigahas1vuod1as. Dáidá eanandoallu vel boarráset go máid dál diehtit. Ealáhuseallimis leat álo leamas1 lotnolasdoaimmat, omd. eanandoallu ja guolásteapmi, eanandoallu ja murjen/lubmen jna. Eanandoalloc1álli Hĺkon Dundas dajai 1939:s ahte "ii báljo ovttage Finnmárkku dálueaiggádis leat eanan áidna sisaboahtun. Earret eanan- ja s1ibitdoalloldietnasiid, dinejit sii guolástemiin, geaidnobargguin, industriijain, vuovdebargguin, dujiin, sáhttostemiin, bivdduin ja meahcástemiin, ja eará soaittáhat bargguin ja boad1uiin" (Gerhardsen 1946 I: 92). Áigá juo eahpidis1gohte earát lea go jur die gánnáhahtti bargovuohki: Jus eanandoalli "álggás1ii dus1s1e Eanandoaluin, gos son dárbbas1uvvo, dahje baicca álggás1ii dus1s1e Guolástemiin, de eahpitkeahttá jávkkas1ii stuorimus (Guolásteami) hehttehus", c1álii Jens Rathke 1802:s (ibid s. 86. Jens Rathke died1áhus Commerse Collegiet:i Křbenhámmanis 1802). Sávaldat lei juoga, eará ás1s1i lei ahte lotnolasdoaimmat ledje dárbbas1lac1c1at daid váttisvuod1aid geaz1il máid ovdalis leat c1ilgen (gc1. kap. 1 Álgu). Lotnolasealáhusaid leat atnán eanemusat sámi guovlluide gullevaz1z1an, muhto boarráseamos c1álalas1 gálduin oaidnit ahte olggomus rittuin, gos ledje eanas dác1c1at, leat s1ibitdoaluin bargan. Dán duod1as1tit ee. arkeologalas1 iskamat Máhkarávjjus (Goaskinvákkis900, Kirkestappenis901, Irenjárggas902 ja Helnesas903) 1987:s (Hansen 1990: 32. Geahc1c1alanroggamat álggahuvvojedje konservatora Hĺvard Dahl Bratrein ja Davvenjárgga historjá- ja dávvervuorkásearvvi ovttasbargguin. Irenjárgga ja Helnesa duktásajit c1ielga s1ibitdoalu bázahusaiguin C14-árvvos1tallojit 1200-1400-logus leamas1. Muhto Kirkestappena duktásadji C14-árvvos1tallui jagiide gaskal 658-803). "Eanadoalus lea aivve fuod1argilvin ja s1ibitdoallu", c1álle Finnmárkku eanandoallusearvvi died1áhusas 1952:s (Landbruksmelding 1952: 20). Eanandoallu lei nappo s1ibitdoallu, ja eanangilvin fertii eanas dálkkádagaid geaz1il muddejuvvot rásses1attuide. Rássegiettit dahke omd. 1953:s 95% olles eanandoalloareálas, ja lei ovddemustá timotei-gilvvárássi. Ii lean earalágan dilli ovdal soad1i, baicca vel eambbo dát dilli. Finnmárkku birzzehis904 sajádat deattuhuvvo vel eambbo Gunnar Sigstadstř sániiguin: "Dat died1usge váikkuha olles eanandollui go Finnmárku lea nu davvin". Ii leat vejolas1 gortni gilvit nu davvin, jotkkii son, ja bud1et- ja ruonass1attut leat maid eahpesihkkarat jus dette leat buollas1at. Dál gal sáhttá bivggi gilvit muhtun báikkiin, muhto ii sihkkaris jahkásas1 doaibman. Danin ii rievdat dat Sigstadstř` vuod1d1ooaivila: Oaz1z1u roahkka eahpidit lea go fávdnát ekonomalas1 vuoitu s1attuid gilvimis (Sigstadstř 1957: 149). Finnmárkku eanandoallu lei (ja lea) vuosttaz1ettiin biergo- ja mielkebuvttadeaddji ealáhus. Olles soahtegaskaáigge lei c1ielga ládjoeanandoallu905 eanas báikkiin, ja sii láddjejedje meahccegittiid ain 1950-jagiid. Omd. lei Buolbmágis buot eanandoallu vuod1ustuvvon suoidnefuod1arbuvttadeapmái ja s1ibitdollui (Eidheim 1958: 21). Movt dasto galgá c1ilget dan olu meahccegieddeláddjema? Mii leat juo namuhan dálkkádatdili, muhto das leat vel eambbo bealit. 3.2 EANANDOALU VÁTTISVUOĐAT Dat bealit ledje eanas dát: 1 Dálkkádagat 1 Ruhtavátni. Ii lean álki dábuhit rud1a oastit bargoneavvuid, duvttaid, siepmaniidd ja heasttaid. Eai gávdnon heasttat omd. C1oalmmis906 1942:s, muitala Knut Kolsrud. Eanandoallu lei rud1aheapmi guolástusa ektui. 1 Eanandoallomáhttu. Dás lea sáhka skuvlaoahpus ja oahppannávccaid birra, mas c1earddalas1vuohta ja giella ledje c1ielga hehttehussan. 1 Boaittobealde: - Eai lean johtolatvejolas1vuod1at. - Bied1ggus ássan ja unnán olbmot juohke báikkis. 1 Eananvátni Dát leat váttisvuod1at mat ledje unnit eambbo olles dan áigodagas máid dás galgat c1ilget. Go galgá gávnnahit movt váttisvuod1at c1uhce, de sáhttá dadjat nu movt omd. Sigstadstř, ahte dálkkádat dagahii heajos s1attu. Heajos s1addu fas dagahii rud1ahisvuod1a. Muhto lea eahpitkeahttá vearrut dus1s1e ovtta siva gávdnat váttisvuod1aide. Dat ledje baicca c1uldon oktii. 1920:s c1álii johttioahpaheaddji iez1as died1áhusas Finnmárkku fylkii ahte dálkkádat ii lean mearrideaddjin s1ibitdoalu ovdáneapmái: "Boares doallovuohki - unnán suoinnit dálvefuod1arin jna. - dát ledje baicca c1ielga hehttehussan jod1ánis ovdáneapmái" (FFF1920, ás1s1i 15, s. 81). 3.2.1 Dálkkádagat Finnmárkku geográfalas1 sajádaga geaz1il lea gordne- ja ruonass1addogilvin váttis. Danin fertejit bargat s1ibitdoaluin ja fuod1argilvimiin. 1962:s iskkaiga Norgga eanandoalloekonomalas1 instituhta olbmot Harry Langvatn ja Arne Thormodsćter guohtunáiggi ja s1addanáigodaga: Guohtunbeivviid lohku S1addanáigi Guovlu S1ibihat Sávzzat Ruohtass1attut Olggut Davvi-Romsa ja Finnmárku 109 142 129 Sis-Romsa ja Finnmárku 102 134 119 __________________________________________________________ Gáldu: Tidsskrift for Det Norske Landbruk 1962, s. 144 Lea veahá eahpec1ielggas máid gáldut oaivvildit Finnmárkkuin, muhto oktavuod1as vuhtto ahte várra leat nappo vuotnaguovllut Oarje-Finnmárkkus ja Sis-Finnmárku. Davvi Nordlándda ja Lulli-Romssa buohtastahtti logut áibihiid, sávzzaid guohtunáigi ja ruohtass1attuid s1addanáiggi dáfus leat 115 beaivvi s1ibihiidda, 155 sávzzaide ja 149 beaivvi s1addanáigi. 3.2.2 Ruhtavátni Jahkec1uod1imolsumis juo lea c1ielga eanandoalloguovlluid ruhtavátni oinnolas1. Priváhta ruhta manai vuosttaz1ettiin guolástusguovlluide. Soahtegaskaáigge manne muhtun muddui stáhta ruhtajuolludeamit maid dohko: "Earenoamáz1it Lágesvuonas oz1z1o unnán dahje eai oba ge, daid milljovnnain máid stáhta soad1i man1n1el juolludii geafes guollebivdiide, fatnasiid ja doaluid háhkamii, jna." (Falkenberg 1938: 71). Sihke Falkenberg ja eará dutkit oaivvildit ahte earenoamáz1it mearrasámiguovllut olggus1tuvvojedje ruhtajuolludemiid oktavuod1as, ja earenoamáz1it dakkár guovllut mat ledje boaittobealde (nu go siskkit Lágesvuotna). Danin ii dárbbas1 leahket dus1s1e c1earddalas1vuohta ártan. Ee. sáhttet maid johtalanvejolas1vuod1at váikkuhan olggus1teapmái (gc1. ee. Kolsrud 1955: 156 heajos ekonomiija birra). Nuppe dáfus ledje "vuohttán garra lassáneaddji beros1tumi eanandollui", nu go johttioahpaheaddji Kulsland dajai 1922:s (FFF 1922:523). Siseatnangiliin ja vuonaid siste ledje vuovdigoahtán suinniid, bud1ehiid jna. guollebivdohámmaniidda. S1ibihiid biebmagohte buorebut, eanandoallu buorránii mud1ui ja gilvigohte maid od1d1asis. Ártan dása ledje: -go dad1istaga beros1tis1gohte ja máhttigohte eambbo, -guollebivddut eai mannan bures, - ii unnimustá stáhta eananpolitihkka (FFF 1922: ás1s1i 96, s. 523). Nils A. Ytreberg deattuha maid ahte 1930 birrasiid juo ledje "ovdánan eanandoallogiliin nu go Álttás, suoinnit eambbo go doarvái, ja eará suohkanat bohte man1is." (Ytreberg 1959: 171). Son maid oaidná c1ielga oktavuod1a gaskal heajos guollebivddu ja eanandoalu ovdáneami (ibid s. 147, 161). Leonhard Gamst geaz1uha seammá: Láhpis eai sáhttán birrajagi bivdit hámmándilálas1vuod1aid geaz1il, ja heajos guollebivdu, heajos guollehattit ja váttisvuod1at guollejod1uin dagahedje sin álgit ruovttuindustriijain nu go god1d1imiin ja goarrumiin. Dát fas gáibidii sávzadoalu (Gamst 1967: 54). 1920:s bod1ii láhka stáhtadoarjagiid od1d1aortnega birra eanandollui, eatnamiid bargamii, od1d1a doaluid álggaheapmái907 ja duktac1ohkkemii. Eanangilvinfoanda attii loana ja stáhta attii njuolggo od1d1agilvindoarjaga. Man1n1el soad1i jotkkii dát politihkka garraseappot. Robert Paine oaivvildii omd. ahte 1950-jagiin ledje ruhtadoarjagat eanandoalloberos1tumi ággan. Daiguin dinejedje olu rud1a, mihá ovdal go makkárge buvttadeapmi lei álggahuvvon (Paine 1965 II: 27). 3.2.3 Máhttu Paine c1állá iez1as Jáhkovuona-iskamis máid ovttaskas jierbmás olmmái sáhttá bargat. Gulahallanolmmái lei eret gili oasis máid Paine gohc1oda eanandoalu ovdáneami eanemus progressiiva guovlun: "I had read some pamphlets and was interested in trying my hand.. . When I ploughed the soil, my father-in-law and others among the old people said - such was the ignorance in those days - nothing will grow on up-turned grass. The first summer my oats grew soon high and were thick. People saw that and began to understand and to be interested." (Ledjen lohkan muhtun gihppagiid ja háliidin geahc1c1alit.. . Go mun bolton, dadje mu vuohppa ja eará boares olbmot - go unnán dihte dan áigge - ahte ii mihkkege s1atta goit gieddái gos darfi lea jorgaluvvon. Vuosttas1 geasi s1attai hávvár (dás: ruonasfuod1ar, láttakeahtes hávvár) jod1ánit alládin ja gassadin. Olbmot oidne dan ja beros1tis1gohte das) (ibid s. 27). 3.2.4 Boaittobealássan Finnmárkkus ledje olu guovllut boaittobealde earenoamáz1it danin go geainnut eai lean. Ovdal go riikkageainnu Idjavutnii908 gárvánii 1930-jagiin, lei siskkit Lágesvuotna okta dain guovlluin: "Lágesvutnii boahtit lea imas1las1. In jáhke ovttage hearddohuhttit jus logan guovllu gullat "seavdnjadeamos" Finnmárkui. Olu olbmot ásset ain darfegod1iin doppe", oaivvildii Mona Beichmann (Beichmann 1939: 77). Mearrasápmelac1c1at bargagohte maid albma eanandoaluin, muhto dássedis eananbargui lei sidjiide váttis hárjánit, oaivvildii Knut Kolsrud 1943:s. Dát vuhttui garrasepmosit "eambbo boaittobeale mearrasámiguovlluin, omd. olggut C1oalmmis909" (ibid s. 156). Buorráneamit, oaivvildii son, "leat eanas dác1c1ain geain eanandoallu lea deat1alac1c1amus ealáhus" (ibid s. 156). Siskkit C1oalmmis910 gos ledje eanas dác1c1at, lei maid eambbo eanandoallu go dain olggut guovlluin. Muhto Kolsrud ii atnan mearrasápmelac1c1aid eanandoalu dus1s1e heittohin: Lákkus911 gos ásse sápmelac1c1at ja dác1c1at seahkálaga, eai lean man1n1elis. Dat lei okta Finnmárkku buoremus eanandoalloguovlluin: "Sáhttá dadjat ahte mearrasápmelac1c1ain leat muhtumat man1n1elis" (ibid s. 156). C1oalmmis lei seammaládje go siskkit Lágesvuonas. Mearrasámi álbmot bázahalai, sihke eanandoalu ja guolásteami dáfus. Bearehaga sierraássan912 dáidá váldoártan leamas1 dása, ii ge dus1s1e geográfalas1 oaiviliin. Girjjit, gihppagat, áviissat jna. main ledje died1ut od1d1aáigásas1 doaimmaid birra, ledje aivve dárogillii. Eai ge mearrasápmelac1c1at oz1z1on oasi ruhtajuolludemiin mat ovddemustá manne dác1c1a ássiide. Sihke Kolsrud ja Falkenberg oaivvildeaba ahte sápmelac1c1ain ledje beare unnán resurssat gilvalit dác1c1aiguin dan divrras áhpebivddus, mii lei hui buorre 1920-jagiin. Kolsrudas lea almmotge c1uovgadet oaidnu go Falkenbergas (Kolsrud 1943: 139). 3.2.5 Eananvátni Doaluid lassáneapmi sáhttá dagahan ahte buoremus eanan nogai. Westrheim namuha omd. man gárz1i lea muhtun báikkiin, nu go Joganjálmmis913 ja Kárás1jogas (Westrheim 1978: 223). Dikkanen dadjá ahte muhtun guovlluin Sirpmás c1uzii eananvátni dainnalágiin ahte gilve olu eatnamiid mat ledje guhkkin eret, 1950-60-jagiin (Dikkanen 1965: 19). Gamst oaivvilda maid eananváni dagahan ahte válde meahccegittiid geavahussii Láhpis (Gamst 1967: 74). Tab. 3.2: Doallolohku ja doaluid sturrodat Finnmárkkus daa mielde 1918-1969 SISEANAN 1918 1929 1939 1949 1959 1969 Buot doaluid lohku, dain: 254 335 454 492 574 387 gilvvikeahttá 129 - 1 6 2 - 0-2 daa 68 11 10 4 4 9 2-5 daa 26 20 23 24 29 15 5-10 daa 23 46 49 53 35 6 10-20 daa 8 77 91 125 125 38 6 20 daa - 181 280 280 379 319 %:in gilvvikeahttá 50,8 - 0,2 1,2 0,3 - 0-2 daa 26,8 3,3 2,2 0,8 0,7 2,3 2-5 daa 10,2 6,0 5,0 4,9 5,1 3,9 5-10 9,1 13,7 10,8 10,8 6,1 1,6 10-20 daa 3,1 23,0 20,1 25,4 21,8 9,8 6 20 daa - 54,0 61,7 56,9 66,0 82,4 Oktiibuot 100 100 100 100 100 100 VUOTNA Buot doaluid logut, dain: 2211 3074 3706 3908 3462 2044 gilvvikeahttá 938 - 74 174 6 0 0-2 daa 869 150 179 153 104 75 2-5 daa 160 332 407 355 234 51 5-10 daa 124 582 578 596 427 77 10-20 daa 67 914 1034 1099 982 440 6 20 daa 53 1096 1434 1531 1709 1401 %:n gilvvikeahttá 41,9 - 2,0 4,4 0,2 - 0-2 daa 38,8 4,9 4,8 3,9 3,0 3,7 2-5 daa 7,1 10,8 11,0 9,1 6,8 2,5 5-10 daa 5,5 18,9 15,6 15,3 12,3 3,8 10-20 daa 3,0 29,7 27,9 28,1 28,3 21,5 6 20 daa 2,4 35,7 38,7 39,2 49,4 68,5 Oktiibuot 100 100 100 100 100 100 RIDDU Buot doaluid logut, dain: 1464 1570 2478 1980 1328 649 gilvvikeahttá 1349 - 478 430 40 - 0-2 daa 80 197 242 67 47 21 2-5 daa 26 333 523 306 180 60 5-10 daa 6 454 399 424 335 29 10-20 daa 3 336 460 437 435 274 20 daa - 250 376 316 291 265 %:n gilvvikeahttá 92,1 - 19,3 21,7 3,0 - 0-2 daa 5,5 12,6 9,8 3,4 3,5 3,2 2-5 daa 1,8 21,2 21,1 15,4 13,6 9,3 5-10 daa 10-20 daa 20 daa 0,4 0,2 - 28,9 21,4 15,9 16,1 18,5 15,2 21,4 22,1 16,0 25,2 32,8 21,9 4,5 42,2 40,8 Oktiibuot 100 100 100 100 100 100 SISEATNAMIS: Doaluid logut ja sturrodat Eambbo go 20 daa Finnmárkkus 1918-1969 10-20 daa 5-10 daa 2-5 daa LOHKU 0-2 daa Gilvvikeahttá Jahki Gov. 3.1: Diagrámma Finnmárkku doallologuid ja -sturrodagaid badjel daa:in 1918-1969: Siseatnamis VUONAIN: Doaluid logut ja sturrodat Eambbo go 20 daa Finnmárkkus 1918-1969 10-20 daa 5-10 daa 2-5 daa LOHKU 0-2 daa Gilvvikeahttá Jahki Gov. 3.2: Vuonat RITTUIN: Doaluid logut ja sturrodat Eambbo go 20 daa Finnmárkkus 1918-1969 10-20 daa 5-10 daa 2-5 daa LOHKU 0-2 daa Gilvvikeahttá Jahki Gov. 3.3: Rittuin Gáldu: Norsk Samfunnsvitenskapelige Datatjeneste. 1918-69 eanandoallologut. C1álli lea ráhkadan tab., mas leat mielde buot suohkanat earret gávpogiid. Suohkanrájit leat ovdal 1964. 1929: 1939: Ruovttu giettit914 daa Geassesajegiettit915 daa Eará daa Geassesaje giettit daa Niitolájut daa SISEANAN 517 149 3 087 121 1 933 VUONAT 3 457 235 12 177 110 9 343 RITTUT 1 516 132 4 514 18 4 534 Gáldu: Norsk Samfunnsvitenskapelige Datatjeneste. 1918-69 eanandoallolohkamat. C1álli ráhkadan tab. 3.3 VIIDODAT JA SAJÁDAT Ovdal go niittuid birra álggahit sága, ferte álggos geahc1c1at movt Finnmárkku eanandoaluin lei. Mii geahc1c1at mihtiduvvon eatnamiid tabealla. Movt doaimmahedje eanandoalu? Movt ovdánii eanandoallu? Lea go sáhka dakkár vugiin mat nanneje meahccegittiid ja surrogatfuod1d1ara geavaheami? Doaluid lohku lassánii siseatnamis gitta 1959 rádjái. Mii oaidnit maid ahte doalut sturro oba Finnmárkkus. Earenoamás1 olu rievddai málle 1918-29 áigodagas. Rittuin ledje doalut c1ad1at unnibut, ja doppe maid mannagod1ii eanandoaluid lohku man1os ovdal soad1i juo muhtun suohkaniin. Dát guoská earenoamáz1it Davvenjárgga suohkanii. Olbmot heaitigohte lotnolasealáhusaid, ja álge eambbo birrajagi guolástemiin. Siseatnamis ja vuotnaguovlluin oaidnit sullasas1 ovdáneami, muhto juste nuppeládje. Doppe ledje mán1ggas geat álge ollesáigge eanandoaluin. Siseatnamis nuppástuhtte eanebut ollesáigge eanandollui go eará guovlluin. Soad1i man1n1el lea seammá guvlui mannan. Doaluid lohku unnu dad1istaga, muhto seammás stuorru ean1kildoallu. Dát mannolat leat eanas dain buoremus eanandoalloguovlluin. Go darkileappot geahc1ada tabealla, de fuomás1a ahte Finnmárkku eanandoallu lea gáfadit rievdan 1918 rájes. 1906:s dadje Sállannuoris ná: " Dálvefuod1arin atnet suinniid, máid geasset c1ohkkejit dáluid lahka. Dasa lassin geavahit guollemoaluid, goikaduvvon guolleoivviid, jeahkála ja debbuid" (NGO Sřrřysund 1904 (ja lasáhus 1906) s. 23). Dát válddahallan livc1c1ii heiven buot eará Finnmárkku suohkaniidda, earret dan ahte siseatnansuohkaniin atne hui unnán debbuid ja guollemoaluid. Bibme maid earalágan c1ohkkejuvvon fuod1d1ariiguin. Lei oktavuohta ruovttogittiid heajos geavaheami ja c1ohkkejuvvon fuod1d1ara geavaheami gaskkas. Dukten ja áhcun ledje measta amas ás1s1it. Gáldut leat ovttaoaivilis ahte 1920- ja 30-jagiin lei Finnmárkku eanandoalus stuora nuppástus. Eanandoallit bargagohte eambbo gánnáhahtti vugiin. Ytreberg oaivvilda 1. máilmmisoad1i vásáhusaid ártan dasa. Son geavaha ge doahpaga "olu oahppama áigi" dan áigodaga birra. Muhto lei go nu ahte "eanangilvi" geavaheaddjit heite niittuid, ja baicca gilve doarvái fuod1d1ara iez1a? Báhce go niittut geavatkeahttá - vai manne go eará geavaheddjiide, omd. boazosápmelac1c1aide ja turisttaide? Álggos orru leamen nu. Vuosttaz1ettiin leat hui unnán died1ut niittuid láddjema birra. Nuppe dáfus lea nu go juo namuhuvvon, ahte bargagohte stuorit ja eambbo gánnáhahtti doaluiguin. Statistihkat 1929 ja 1939 geassesajegittiid ja eará meahccegittiid birra muitala veahá mannolaga birra. Dad1i bahábut eai gávdno buohtastahtti logut 1918 ovdii. Tabealla mielde oaidnit ahte meahccegittiid geavaheapmi unnui 1929 rájes 1939 rádjái. Tabealla "Ruovttugiettit" várra ledje dálu giettit. "Eará" ges dáidá vástidit "Giettit niitolájuide". Sihke dat ja geassesaje giettit orrot man1os mannan. Westrheim deattuha c1ielgasit ahte geassesajiid geavaheapmi lea unnon, goit 1800-logu loahpas (Westrheim 1978: 205-206). Mii oaidnit ahte rittuid mannolat lea earalágan go vuonaid ja siseatnamiid mannolat. Rittuin leat niittut hui veahá lassánan. Muhto lea go dát olles c1ilgehus? Go galgá ipmirdit meahccegittiid geavaheami, de ii ábut dus1s1e statistihkkii geahc1c1at: "Persovnnalac1c1at oaivvildan mun ahte jahkásas1 meahccelájuid lohku lea beare vuollin ja olu eanandoallit geaiguin lean hupman, oaivvildit dan seammá. Earenoamás1 c1ielggas lea ahte niitolájut leat buorren dorvun heajos gilvvasuoidnejagiid", c1álii Eidheim 1958:s Buolbmága dili birra (Eidheim 1958: 21). 1953:s go suoidnes1addu Buolbmágis árvvos1tallui 70-75% dábálas1 jahkái, oinnii Eidheim ies1 ahte láddjejedje 30-50 dekára meahccegittiid, ja "dat sihkkarit ii lean visot dan jagi" (ibid s. 21). Muhtun jagiid eai beros1tan niittuin, go suoidnes1addu rievddadii nu olu. Meahccelájut leat dasto leamas1 "anolaz1z1an go gilvvasuoidnes1addu rievddadii nu olu ja dain lei nappo ekonomalac1c1at olu eambbo árvu go dan suoinni c1ielga fuod1arárvu máid doppe láddjejit" (ibid s. 21). Buolbmága doaluid ollislas1 areála 1949:s lei 8 948,4 daa, mas 4 908 daa lei buvttakeahtes areála. Buvttadeaddji eanan lei dáinna lágiin: Gilvva giettit916 Duktejuvvon luonddugiettit917 Niittot máid jahkásac1c1at láddjejit Luonddugiettit Dekar 1 715.5 1 997 1 24 Gáldu: Eidheim 1958: 21. Eidheim geavaha doahpaga eanandoalloáreála buot eatnamiidda mat leat doalus. 1949 eanandoallolohkamiin lei oba Finnmárkkus 49 646 daa gilvojuvvon eanan ja 49 052 daa ledje dáluid lahka. Dasto lei 8 869 daa niittut máid dássedit láddjejedje ja 344 daa geassesajegiettit. Loguin oaidnit ahte ferte leamas1 stuora erohus suohkaniid gaskkas niittuid láddjemis. Lea ipmirdahtti ahte riddosuohkaniid eanandolliide lei váddáseamos bargat doarvái ruovttugittiid: "Sállánnuoris leat oalle olu eambbo luonddugiettit ja niittut dálu lahka go gaskamearálac1c1at Finnmárkkus" (Myhre 1957: 65). Dán cealkágis vuohttá ahte dáide meahccegiettit máid eai láddjen jahkásac1c1at, ja ahte dát eai leat boahtán statistihkkii. Eai suige lean mihtiduvvon giettit, muhto giettit máid bearras1at dahje ovttaskas olbmot ledje oamastan. Dahje baicca daddjon máid báikki olbmot dohkkehedje sin oamastan. Eai orron beros1teame das ahte sis eai lean eananbáhpirat báikkiide. Dat boahtá c1ielgasit ovdan c1uovvovas1 sitáhtain ja c1állosiin. 3.4 MEAHCCEGEAVAHEAPMI 3.4.1 Soahtegaskaáigi Buot gáldut muitalit ahte viiddis guovlluin c1ohkkejedje borramus1lasi ja fuod1d1ariid: "Dávjá lei eananbihttá mii gulai dállui. Muhto go ledje oalle olu s1ibihat, go háliidedje bierggu alcceseaset ja vuovdimassii, de fertejedje mannat meahccái. Doppe láddjejedje ja goikadedje suinniid, dahje geasehedje ruoktot ja easkka doppe goikadedje daid. Juohke bearras1is ledje iez1aset láddjenbáikkit máid atne iez1asin. Daid oamastedje go olu jagiid ledje daid geavahan. Ja lei nu go ovttahat sajes muhtun lei láddjen mán1ga jagi, de eai galgan earát viggat dohko, mud1ui s1attai ránnáriidu. Olmmos1 oamastis1god1ii báikki gos láddjii meahcis, vaikko ii lean formálas1 eananbábir. Ránnát maid gehc1c1e ás1s1i seammaládje", muitalii Kamřyvćralas1918 Ivar Iversen . Irevuonas919 Máhkarávjjus (Muosát gielda ovdal 1984) ásse 5 bearras1a ovdal evákko. Sii láddjejedje buot ruonas báikkiid ja njárggaid olles vuotnagátte. Juohke bearras1is ledje iez1as báikkit (Edgar Ingebrigtsen 1987). Go Keaisvágis920 galge fuod1d1ara c1ohkket s1ibihiidda "fertejedje c1oaggit measta juohke suoinni. Láddjejedje buot sulluid ja skuittuid. Dálvet vus1s1e muhtomin guoleoivviid s1ibihiidda vai seste suinniid" (Gjesvćr 1977: 26). Honnesvágis921 dolvo gihciid meaddel Steinviknćringen922, ja doppe guhto vilttiin. Dán gohc1odedje várreguohtumin dahje geassesaje guohtumin. Dohko eai lean ceggen makkárge visttiid. Meahccelájut ja áppetgievnnit ledje maid dábálac1c1at Honnesvágis oval soad1i (Gunnar Lřkke 1987). Máhkiris923 ii lean gilvvehahtti eanan. Doppe geavahedje meahci sierra ládje, muitalii Eivind Berggrav: "Boares Hansena áhc1c1i guottas1is1god1ii niesteseahkain muolddu várrejekkiin vulos". Sii viz1z1e maid muolddu Báhcavuonas fatnasiin. Dáinna lágiin dábuhedje doarvái fuod1d1ara guovtti gussii" (Berggrav 1939: 126). Doppe eai olbmot dus1s1e geavahan meahci. Sii válde dan ruoktot mielde! "Lágesvuona eanandoallu lea ovdal gohc1oduvvon ládjoeanandoallon, ja oalle primitiivan. Das juo oaidná ahte dat lea rievttes govva, go c1ohkkejit s1ibitfuod1d1ara mán1gga sajes, ruskalájuin, vuovddis, fiervvás ja mearas", c1álii Falkenberg (Falkenberg 1938: 126). Ruovttugittiin, meahcis ja sulluin maid c1ohkkejedje suinniid, muhto "meahci geavahit obanassiige unnán. Jus livc1c1e buoret lájut, sáhtas1e oaz1z1ut mán1ggageardde eambbo suinniid", jotkkii son. Mud1ui son humai dan birra movt galggas1e birgehit eanemus lági mielde s1ibihiid dálvvi badjel. S1ibihat guhto muhtomin gittiin gid1asgeasi rájes. Man1n1el manne sávzzat várrái, omd. Veinesas924, dahje daid bidje sulluide. Dát lei dábálas1 doppe gos lei gumpevárra, omd. Irgevuonas. Vai oz1z1o doarvái fuod1d1ara, loggo sii dakn1asiid ja sámmáliid ja válde maid sied1ggaid, rissiid, dakn1asiid, c1áhppesmurjjiid jna" (ibid s. 121). Gáiccat ledje veaiddalassan Cuokcavuonas925 Láhpis. Gihciid dolvo unna sulloz1ii. "Ovdal ledje leamas1 oalle olu gáiccat, 9-10 muhtumiin. Dáppe ledje buorit guohtumat legiin", c1állojuvvui 1968:s (NEG 21185, Nuvsvĺg i Loppa 1968). Láhpi Langfjordhavnas926 lei heajos guohtun, nu ahte dolvo gusaid muhtun luktii olgolii. Luovttas lei leahki gos lei hui buorre suoidnes1addu. Gusaid dolvo fatnasiin, sáhtte 20 gusa ain leahkit gávccesiessahis927. Doppe ledje darfegoad1it ja moadde fiello- ja dimbbarvisttáz1a main orro. Nissonolbmot ja mánát orro doppe, ja lávvordagaid bohte dievddut maid. Láddjejedje ceggoseamos vilttiid gosa s1ibihat eai beassan. Geasset maid dolvo lábbáid ja gihciid smávvasulluide (NEG 22133, Langfjordhavn i Loppa 1968). C1oalmmis láddjejedje vilttiid 1950-jagiid álggus ain. Suinniid fierahedje vulos fierranfirpmiiguin928, ja daid fievrrededje ruoktot fatnasiin. "Mearrasápmelac1c1ain ledje geassesajedoalut mat mán1gga ládje muittuhit lulli-Norgga geassesajedoaluid. Mihcamáraid áigge manne geassesadjái, dakkár báikkiide mat mud1ui ledje ávdimin. Geassesadji ii lean álo ovttahat sajes jagis jahkái, muhto bearras1iin lei goitge juogalágan oamastanriekti929 muhtun guovlluide.. . Dus1s1e nissonolbmot ledje geassesajiin. Dievddut ledje ruovttuin ja bivde guliid pomoraide.. . Jahkec1uod1i molsumis ain manne eatnasat geassesajiide, ja 30-jagiin ain lávejedje muhtumat mannat eará báikái guovddás1geasi. Muhto dál gal leat oalát heaitán mannamis geassesajiide", c1álii Kolsrud 1943:s. Vai seste ruovttugittiid ja rásses1attuid doppe, ledje Lágesvuonas 1910 rádjái geassesajit. Muhto daid sadjái bohte geassenávehat ruovttuid lahka, masa Falkenberg` oaivila mielde lei olmmos1lassáneapmi ártan, mii dagahii ahte ássanbáikkit lassánedje (Falkenberg 1941: 68, 130). Kolsrud gal ii muital lei go olmmos1lassáneapmi - dác1c1a sisafárrema geaz1il - mii váikkuhii ahte sápmelac1c1at ássagohte eambbo ovttahat sajes. Sonja Westrheim dadjá ahte olmmos1 doivvos1ii ahte eanandoalu viidáneapmi 1900 rájes livc1c1ii dagahan eambbo dárbbu geassesajiide danin go guohtumiid- ja fuod1arc1ohkkendárbu stuorui. Reinton oaivvildá ná dáhpáhuvvan Vestlánddas 1800-logus. Lea váttis dadjat manin Finnmárkkus ii geavvan seammaládje (Westrheim 1978: 207). C1oalmmis ledje earenoamás1 buorit lájut, ja sihke nannanolbmot ja vel Sállanolbmot ge manne dohko láddjet. Kolsrud c1álii: " Meahcceládjogiettit leat goitge deat1aleamos eanamin. Luondu lea heivehuvvon dán ládjodollui gos eanandiks1un ii leat mávssolas1 fuod1arc1ohkkema bálddas biergo- ja mielkebuvttadeaddji s1ibitdoalus. Meahccegiettit leat eanemustá olggut, ráms1o legiin C1oalmmis, Sállannuori guvlui, ávdin vuonain, nu go Kufjordas930 dahje badjelis váriin. Olu dáin meahccegittiin leat ovdal leamas1 geassesadjin ja geasses1ibitdoalu geaz1il leat s1addan rásseguolbbanin. Dahje sáhttet leahkit orrunsajit mat leat báhcán ávdimin nu go Store Kjerringfjord931. Mud1ui láddjejit olbmot doppe gosa besset" (Kolsrud 1943: 154). 1920-jagiin bod1ii od1d1a ortnet go oz1z1o láigolihtu Stáhtas meahccegittiide: "Muhtumat C1oalmmis leat dál oastán meahccegittiid, muhto mud1ui mákset veahá jahkásas1 divvaga Stáhtii dahje dan priváhta olbmui guhte eaiggádus1s1á vieltti. Dál leat mihtidan meahcceládjoeatnamiid, measta juo dolos1 oamasteami vuod1ul" (ibid s. 155). Meahccegittiid mihtideami oktavuod1as álge 1. máilmmesoad1i man1n1el eananreguleremiin (arronderemiin). Mihtidedje orrunsajiid ja báikki olmmái oac1c1ui eaiggádus1s1anrievtti eatnamii. Kolsrud c1állá: "Rádji biddjui dábálac1c1at ovddes1 geavaheami vuod1ul" (ibid s. 155). Eanas báikkit ledje 10-15 mihtu, muhto ráms1o báikkiid geaz1il ledje hárve olles giettit. Ruovttugittiin ealihedje omd. dus1s1e moadde lihtora932 :"S1ibitdoalu vuod1d1u lea nappo meahccegittiin" (ibid s. 155). Oallugiin lei eananbábir meahccegittiide. Muhtun Joganjálmmi olbmás ledje omd. 20 meahccegietti Álttájohávz1z1is. Dálbmeluovtta olbmuin ledje meahccegiettit933 Kvenvikas ja Joganjálmmis. Muhto nuppe dáfus ledje muhtumat geain ii lean eananbábir ruovttugittiide ge (Sverre Eilertsen 1987). 1930-jagiin viggagohte eambbo vuoittu oaz1z1ut ruovttugittiin. Eanadoallit háhke alcceseaset sihke buoret ja stuorit doaluid, ee. danin go Stáhta gáibidii unnimustá 40 mihtu ovdal juolludii doarjaga ja loana. Muhto lea maid govvideaddjin ahte vaikko doalut sturro rittuin, de sturro dat vel eambbo vuotna- ja siseatnanguovlluin. Rittuin han lei guollebivdu deat1alac1c1amus. Kolsrud dajai ná: "Mearrá bissu álo mearrasápmelac1c1aid ekonomiijamearrideaddjin" (Kolsrud 1943: 155). Guollebivdu sulluin ja olggut vuotnaguovlluin lei deat1alac1c1amus ealáhus buot c1earddaide. Soahtegaskaáigge ja muhtun jagiid man1n1el 1945 doaimmahedje 3-4 hálddas1eaddji934 Jiepmaluovtta lotnolasealáhusdoaimma. Rássegilvin lei buot deat1alac1c1amus doallovuohki. Jipemaluovttalávdegotti 1982 c1ielggadeamis c1uoz1z1u ahte eanandoallu lea heaittihuvvon, muhto eatnamis guhto s1ibihat veahá. Muhto báikki "iez1as resurssat leat smávvát ja dat iehc1aneaset eai livc1c1e leamas1 ássama vuod1d1un. Leat lagas resurssat, mearas ja eatnamiin, mat leat ealáhusvuod1d1un leamas1 sidjiide geat áiggiid c1ad1a leat Jiepmaluovttas ássan" (Hjemmeluftutvalget 1982. Gáldu ii muital c1ielgasit goas dát lotnolasealáhusdoaibma lei). Henriette Nissen Kárás1jogas muitala: "Geasset lei girkobáiki measta ávdimin; eanas fásta ássit ledje geassesajis, Ássebávttis, njárggas moadde beanagulláma bajás joga" (Christie 1967: 197). 3.4.2 Áigi man1n1el soad1i Sihke statistihkat ja Eidheim leat juo muitalan ahte man1n1el soad1i ain ledje meahccelájut935. Adolf Steen duod1as1ta dan Máze válddahallamis: Ovdal go ruovttugittiid gilvigohte, dahje lagas eatnamiid njáskagohte, fertejedje "buohkat viez1z1at olu suinniid meahcis ja niittuin" (Steen 1963: 87). "Ovdal" ferte dás máksit sullii jagi 1950 go Máze eanandoallu Steena sániid mielde ovdánii hui olu. 1960 birrasiid láddjejedje ain muhtun mázelac1c1at meahccesuinniid johgáttiin ja stuora jávregáttiin. Muhto eatnasat ledje dalle gávnnahan ahte gánnáhii buorebut bargat ruovttueatnamiin, go: 1. Dus1s1e unna ruovttueananbihtás1 attii eambbo go vahkuid bargu meahccelájuiguin. 2. Attii dasto "njuolggo ruhtadietnasa go oz1z1o gilvindoarjaga" (ibid s. 89). Ovtta gusa fuod1d1arii manne 18-20 heargeguorpmi suoinnit ja 3-4 guorpmi jeagil. 1960:s borde ain veahá jeahkála. Ovdal maid geavahedje soahkerissiid oalle olu. Vaikko ledje ge doarvái suoinnit, de bibme rissiiguin nuppevuoro, ja earenoamáz1it gid1d1at ja maiddái muhtomin dálvet fo lei fuod1arvátni. Bibme maid sied1ggaiguin ja skábiiguin936 "ja muhtumat bibmet daiguin ain dál" (ibid s. 87). 3.5 MEAHCCEFUOĐĐARAT JA EARÁ FUOĐĐARAT Finnmárkkus ledje debbot deat1alas1 fuod1arin. Go debbuiguin biepmai, sáhtte 1 gusa suoinnit ollit 1,5 gussii, ja dat lei buorre mielkefuod1ar (NEG 9570 Kvalsund i Kvalsund kommune (1950-jagiin?)). Fálesnuoris bibme "olu debbuiguin, máid ain dál geavahit" (NEG 9569 Kvalsund i Kvalsund kommune (1950-jagiin?)). Bárkkuin eai leat biebman 1900 rájes, muhto dakn1asiiguin ja rissiiguin bibme 1950-jagiin ain, earenoamáz1it heajos jagiid: "Dolos1 áigge lávejedje earenoamáz1it sápmelac1c1at guoddit rissiid ja dakn1asiid ruoktot dálvefuod1arin. Dál gal leat heaitán" (ibid. Om bark gc1. váldokap. Torv og skog). Dakn1asiid ja jeahkála eai gal leat "geavahan veahkkefuod1arin dáppe olbmo muittus", muitaluvvui Jogas937 1950-jagiin. Bissojogas geavahedje "olu dakn1asiid" ja jeahkála, muitaluvvui doppe 1968:s (NEG 21033 Břrselv i Porsanger). Seammá jagi muitalit Eiaibuleagis geavahan olu dakn1asa fuod1arin. Livnnjuin (heavus1dakn1asiin)938 maid bibme, muhto dat ii lean nu olu. Unnán gal guhto dakn1asiid, luonddudilálas1vuod1aid geaz1il. Sávzzat guhto olgun dassoz1ii go borggái ja gid1d1at daid dolvo bievlaguolbaniidda. "C1akc1at manne várrái ja borde jeahkála arvesavdan" (NEG 21068 Eibydal i Alta). Njávdámis939 bibme eambbo c1áhppesmurjjiguin go doppe maid lei unnán heavus1dan1as. Sávzzaid luite dan1asguohtumii. Muhto jeagil lei nu olu, ahte 1920 rádjái bohte Davvi-Várjjat olbmot jeahkála bordit dohko. "Jeahkála leat bordán gitta soad1i man1n1elii" (NEG 21190 Neiden i Sřr-Varanger 1968). Sihke giedde- ja "vuovdesuinniid" vuvde dienasin, ja iez1a bibme jeahkáliiguin ja jeaggesuinniiguin. Go NEG` jearai ii go lean lossa vuohki, de vástidii gulahallanolmmái ahte "heahti bágge olbmo vaikko masa" (ibid). Reas1vuonas940 1969:s eai c1ohkken "eai dakn1asiid eai ge jeahkála, muhto dan ledje bargan man1n1elii soad1i. Dolos1 áigge lei earenoamáz1it jeagil deat1alas1 fuod1arlassin ja sávzzat guohtugohte dakkavid1e go bievllat ihte... Dan1as ii lean nu buorre fuod1ar, muhto fertii goitge biebmat vaikko mainna vai ealihedje s1ibihiid dálvvi badjel...Sámmáliid ja eará jeahkáliid go oaivejeahkála (sarvájeahkála)941 maid vus1s1e áppetgievnnis" (NEG 21342 Rafsbotn i Alta 1969). Ruovdavuonas942 eai láven dakn1asiiguin biebmat, muitaluvvui 1969:s, muhto veahá c1ogge vearrámus gid1d1aáigge. Sávzzat ja gáiccat gal guhto dakn1asa sihke gid1d1at ja c1akc1at. Jeahkála gal borde olu. dat lei deat1alas1 fuod1arlassi ovdal: "Jeagelbordin lei ain dábálas1 ovdal soad1i" (NEG 21533 Jarfjord i Sřr-Varanger 1969). Veahá borde jeahkála Dálbmeluovtta siskkimus legiin, ja bibme s1ibihiid sihke njuoska ja vus1s1on jeahkáliiguin (NEG 22289 Řstre Talvik i Alta 1971). "Láveje laigut dakn1asiid. Dál leat heaitán dan, muhto gitta man1n1elii soad1i leat veahá gaikon", muitaluvvui Ákn1oluovttas 1971:s. "Láveje maid gaikut dakn1asiid dainnalágiin ahte c1uhppe dahje gaiko gied1aiguin... Lei unnán heavus1dan1as, nu ahte eanas válde c1áhppesmuorjedakn1asiid... Gid1d1at lávii dávjá dus1s1e dan1as vel goikefuod1arin. Jeahkála borde unnán. Veahá borde sámmáliid. Oaivejeagil lei unnán" (NEG Hasvik kommune 1971). Cuokcavuonas eai s1addan nu beare stuora gáiskkit943, muhto laigo ja gaiko dakn1asiid. Dakn1asiid gaiko go galmmii. Mud1ui c1ogge goldnan rásiid ja gáiskkiid, máid dárogillii gohc1odedje "trřss" (NEG 21367 Nuvsvĺg 1969). C1akc1at lei dábálas1 Dálbmeluovttas laigut c1áhppesmuorjedakn1asiid ja ehtemasdakn1asiid944 darfegoaivvuin dahje bud1etguhkiin945 (NEG 22087 Řstre Talvik). "Luktejekkiid946 láddjen johgáttiin lei dábálac1c1amus bargovuohki gitta 1930-jagiide" Báhc1aveajis, c1állá Wikan (Wikan 1980: govvateaksta. Govat: Skogtaksasjonen 1917). Bibme maid duottar- ja jeaggerásiiguin, ja sámmáliiguin, guoleoivviiguin ja fálesbiergguin (ibid s. 53, 58). Deanus atne veahá gáiskeruohttasiid (dárogillii moldfőr, suomagillii kaiski) fuod1arin. Daid c1uoladedje smávisin c1akc1at, ja dan atne buorren fuod1arin. Gáiskkiid láddjejedje ja áhco seammaládje go suinniid. Heastabáikkaiguin maid bibme dolos1 áigge, earenoamáz1it dahke sápmelac1c1at dan (NEG 19898 Tana 1966). Heasttabáikkaiguin bibme miehtá Norgga ja eambbo vel Lulli-Norgga siseatnamiin go Davvi-Norggas. Ottar Brox c1állá ahte gusat s1adde dearvas1eappot ja guolga s1attai s1ealgadet, ja mielki maid várra lassánii. Dán lea ee. B-12-vitamiidna dagahan, muhto maid dat go smirezastit947 nu go sávza ja gussa sáhttet geavvadit ja nu atnit ávkki muhtun dain sárrasiin948 mat obbanaga mannet heastta c1oliid c1ad1a. Hárvát muitalit dakkár biebmama birra dahje lohket eará giliin dahje ránnáid dahkan nu, danin go dál orru dat lusttuheapme ja nuoskivuohta (Brox: 1963: 13-14). Dát guoská vel eambbo olbmobáikkaiguin biebmamii (gc1. man1n1elis). Bissojogas leat geavahan veahá gáiskelasttaid máid bidje dálveáziide. Heavus1dakn1asa maid válde, ja dan atne buorren fuod1arin (NEG 21034 Břrselv 1968). Eaibuleagis maid leat dálvái áhcon gáiskelasttaid, seahkálaga eará vuovdesuinniiguin. Gáiskeruohttasiid maid c1ulle gid1d1at. Juovvagáiski949 adnojuvvui buoremussan, muhto geavahedje maid eará gáiskkiid (NEG 21066 Eibydal 1968). Horpmá950 c1uhppe sirppiin951 ja goikadedje. Sávzzat ledje váibmilat dasa. Gáiskeruohttasiiguin leat unnán biebman Njávdámis, go doppe ledje unnán stuora gáiskkit. Dolos1 áigge vus1s1e heasttabáikkaid, ja soames muitá maid ahte sávzzabáikkaiguin leat gusaid biebman. Lohket vel olbmobáikkaiguin nai biebman, muitaluvvo 1968:s (NEG 21532 Jarfjord 1969). Lea váttis dadjat man olu galgá jáhkkit dása. Sáhttet dus1s1e leahkit bahás solz1z1at952, muhto nuppe dáfus leat dat dovdosat mán1gga Davvi-Norgga guovllus. Seammaládje go heasttabáikkaiguin ge, sáhttet smirezastit atnit ávkki obbaávdnasiin olbmo báikkas (Brox: 1963: 14). Gáiskeruohttasiid eai lean Ruovdavuonas ge geavahan heahtefuod1arin, go leat unnán stuora gáiskkit. Heasttabáikkaiguin leat jur veahá biebman, ja "dolos1 áigge lohket suopmelac1c1aid vuos1s1an olbmobáikkaid áppetgievnnis" (NEG 21532 Jarfjord 1969). Dálbmeluovttas leat unnán stuora gáiskkit, ja danin eai biebman gáiskeruohttasiiguin. Muhto Ráirus953 dihte muitalit, ahte 1860-70 birrasiid c1ogge veahá gáiskkiid. Muhto dat lei dus1s1e juoga máid jur muite. Measta buohkat geain lei heasta, vus1s1e heasttabáikkaid (NEG22284 Řstre Talvik 1971). 1900 birrasiid atne heasttabáikkaid lassifuod1arin Álttás, muhto dat lei unnán. Álttá bajit guovllu ássit ledje boahtán Tynsetas, Alvdalas ja Durnosleagis. Doppe bibme olu oaivejeahkáliin. (NEG 2447 Řvre Alta. C1állán Alf Martin Jćger 11.11.1948). 4. KAPIHTTAL Guolástusat 4.1 SOAHTEGASKAÁIGI Guolástusas lei juo álgán sullasas1 od1astuhttima ovdáneapmi go mii eanandoalus lei soahtegaskaáigge. 1905-20 áigodagas bod1ii oba olu mohtordoaibma guolástusfatnasiidda, earenoamáz1it danin go dan áigodagas oppalac1c1at ledje buorit ekonomalas1 dilálas1vuod1at. Bohte maid stáhta loatnaortnegat nu go Finnmárkkufoanda, mii buoridii ruhtadanvejolas1vuod1a. Sihke almmolas1 ja priváhta od1astusdoaimmat954 (nu go Det norske Selskap til Fiskerienes Fremme (Norgga guolástusaid ovddidansearvi) ledje searvvis bidjame vuod1u ja váikkuheame guollefatnasiid nuppástuhttima. Muhto soahtegaskaáigge s1attai, nu go juo namuhuvvon, hui heajos áigin guolástussii - go s1adde heajos hattit, heajos guollejohtu ja vealggáidupmi955. Dát dagahii ahte guollefatnasat fas veahá primitiivaluvve - nappo s1adde unnit fatnasat ja heajut doaibmi bivdoneavvut. Nuppe dáfus s1attai maid stuorit earru guollebivdiide - ledje maid muhtumat geat álge eambbo od1d1aáigásas1 fatnasiiguin bivdit. Earenoamáz1it s1attai riddo- ja vuotnabivdiid gaskii mihtilmas earru. Finnmárkku heahtedilli, earenoamáz1it smávvafanasbivdiin, lei hui oinnolas1 1933:s, dajai guolástusbearráigahc1c1i R. Skotnes. Dása lei guovddás1 sivvan go eanas guollebivdiin eai lean od1d1aáigásas1 fatnasat ja bivdoneavvut. Man1imus jagiid c1akc1a- ja dálvebivddut ledje guhkkin ábis leamas1, ja dohko lei veadjemeahttun vuolgit smávva fatnasiiguin (Gerhardsen 1944:11-12). Pomorgávppas1eami nohkan lei nubbi stuora vttisvuohtan lassin guolástusaid rievdamii áhpebivdun: "Davvi-Norgga guolástusat leat issorasat vaháguvvon go pomorgávppas1eapmi nogai", c1álii Skotnes (ibid s. 12). Geassebivdu maid s1attai unnit gánnáhahtti go pomorgávppas1eapmi nogai. Danin fertejedje eambbo bivdigoahtit dálvet, go lei garraset ja váralac1c1at bargu, mii gáibidii buoret bivdoneavvuid ja dagahii stuorit massinproseantta. Goappes1 dát ás1s1it orrot c1uohcán buot garrasepmosit vuotnabivdiide. Dasa lássin sáhtte báikkálas1 árttat ja áigi váikkuhan. Falkenberg c1álii iez1as Lágesvuoniskamis ahte gid1d1adorskebivdu ii deaividan 1933-38 jagiid. Danin s1attai siskkit Lágesvuona vuotnabivdiide earenoamás1 lossat máksit goluid, ja sidjiide gánnáhit vuotnadorski bivdit. Dán guollebivddus ledje unnit golut, muhto dienas maid s1attai heajut. Eará bealli lei vel stáhta unnimusmearrehaddi. Dát hehttii sin geain ledje unnimus gáibádusat (dás: Lágesvuona sápmelac1c1at) vuolidit hattit, ja juobe veahá ge oaz1z1ut bursii: "Guollebivdit oz1z1ot juo duohtavuod1as dan buot heajumus hatti dál, ja sidjiide lea danin veadjemeahttun ovddes1 ládje bággejuvvot vuolidit hatti. Guolleostiide lea danin buoremus sis oastit guoli geat eanemusat vuvdet (dás: riddoguollehámmaniid bivdit). Danin báhce sápmelac1c1at dávjá c1ohkkát iez1aset guollehivvodagain" (Falkenberg 1938:156-157). Vuonaid ealáhuseallima mállet rivde go ii s1at gánnáhan suhkat guollebivdohámmaniidda, ja s1adde eambbo bargagoahtit ruovttubivdduin ja eanandoaluin. Lágesvuona sápmelac1c1aide lei guollebivdu oaiveealáhusgeaidnun, ja sin "oapmedállu lei dus1s1e c1ielgecaggin" (ibid s. 71). Muhto ruovttubivdduin ii lean nu álki jod1ihit guliid go ovdal, ja danin fertejedje eambbo eatnamiin bargagoahtit: "Veahá lasihemiin oaz1z1u dadjat ahte mearrasápmelac1c1at dál leat s1addagoahtán eanandoallin", joatká Falkenberg (ibid s. 72). Siskkit Lágesvuonas lohká son ahte dát dilálas1vuod1at dagahedje ahte doppe s1adde sápmelac1c1at geafit. Kolsrud gal dadjá ahte Oarje-Finnmárkkus gal maid manne man1os, muhto eai nu olu go nuortalis. Olbmot ásse lagabus stuora gálvoguovddáz1iid ja lei olu álkit gulahallat lulás go Lágesvuonas. Gávpeolbmát sáhtte danin birrajagi oastit buot guliid máid olbmot bivde, earret geasset: "C1oalmmi olbmuin lea danin dássedit ja buoret sisaboahtu go omd. Lágesvuonas. Danin eai nohkkon956 olbmot. Oppalac1c1at doaivvun ekonomalas1 dili buorránan, goit man1imus jagiid. Dát oaidnu ii leat nu go mun ipmirdan, dus1s1e C1oalmmi hárrái, muhto dat ovddasta olu Finnmárkku guovlluid mannolaga. Dát lea deat1alas1 ártan dasa go olbmot dáppe birgejit veahá buorebut go nuortalis" (Kolsrud 1943: 139). Man1n1el ja go oppalac1c1at lei smávvafanasbivdiid birra sáhka, dovddaha Gerhard M. Gerhardsen hui c1uvges oainnu: Lei oalle olu ruovttubivdu dahje smávvafanasbivdu gártniin, ruollafirpmiin957, merddiin958, liinnáin ja duorgguin olles riddogátti, ja dat ábuhii olu beaivválas1 birgejupmái, sihke guollebivdiide ja eará riddoássiide. Smávvafanasbivdu lei maid earáhuvvan dan rájes go bivdigohte borde- ja mohtorfatnasiiguin. Goitge lei dákkár bivdu gos eanemusat atne unnit, rabas fatnasiid, "ja lei vuohki mii ii goasse boarásnuva" (Gerhardsen 1946: I: 49). 4.1.1 Lotnolas doaimmat Soahtegaskaáigge oaivvildedje muhtumat ahte rittuid váttisvuod1aid c1oavddás1ii eambbo ealáhuslonohallamiin, omd. berres1e guollebivdit oaz1z1ut eambbo eatnamiid. Ásahushoavda959 Skappel eahpidii 1929:s dán c1ovdosa: "Guolástusguovlluin orru ain nu ahte lotnolas guollebivdu ja eanandoallu c1uohcá eanandollui. Dat olu eananjuohkimat maiddá guolástus áiggiid c1ad1a lea váikkuhan, leat dagahan olu eanandoaluid mat leat nu smávvát ahte ferte oastit fuod1d1ara biebmat ovtta dahje guokte gusa" (ibid s. 86. Ártan su eahpádussii sáhttá leamas1 go son lei Hedmárkku stuoraeanandolliid sogas). 1938:s humai Nuorta-Finnmárkku gaskaboddosas1 fylkkaagronoma Hĺkon Dundas seammá váttisvuod1a birra. Son lei ovttaoaivilis dasa ahte lotnolasdoaimmat sáhttet dagahit váttisvuod1aid. Riddogáttiin ja sulluin lei dábálac1c1at beare unnán gilvvehahtti eanan, ja s1adde beare smávva doalut. Dávjá ledje beare unnán láidumat960, ii ge lean álo nu álki dinet doarvái eanandoaluin. Nuppe dáfus lei lotnolasdoaibma eambbo dárbbas1las1 Finnmárkkus go eanas eará báikkiin. Ekonomalas1 dilálas1vuod1aid geaz1il sáhtte vel áidnafidnoguolásteaddjit nai beros1tit eanandoalus. Dan guvlui orui ge manname, go guollebivdohámmániin lassánii od1d1agilvinberos1tupmi ja neavvun. Muhto died1usge eai sáhttán eatnamiin bargagoahtit doppe gos ii lean gilvineanan (ibid s. 90-91). Porsán1ggus humai johttioahpaheaddji Kulsland sullásac1c1at, áhpenuohtástanlávdegotti961 eananbargiid jearahallama oktavuod1as 1930-jagiin: Dat guokte ealáhusa "deavdiba ja heiveheaba goabbatguoibmáseaskka álo nu heivvolac1c1at go vejolas1. Eai sáhte dáppe dus1s1e guliid bivdit eaige olbmot birge nu unnan eanandoaluin go dáppe lea, jus guolástus ii attás1e lassidietnasa" (ibid s. 98). Samuli Paulaharju muitala omd. muhtun olbmá Báhkavuonas962 bivdán olu guliid ja njuorjjuid. Son ies1 hen1gii guliid, ja guolleoastit bohte vutnii viez1z1at daid. Sus ledje vel sihke sávzzat, gusat ja spiinnit ja gilvvii bud1ehiid ja suinniid (Paulaharju 1935: 52. Mikko Lounonena birra). Sonja Westrheim lea iez1as geassesajedutkmamis gávnnahan ahte áhpe- ja vuotnabivdu lei deat1alas1 geassesaji válljemis. Muhto "go lea sáhka das mii lei váldoártan geassesadjái mannamii rittuin, ii sáhte oktage dadjat lei go dát obanassiige oaiveártan geassesadjái sirdimiidda" (Westrheim 1978: 86). Muhto dego Ruos1s1aluovttas963, gos geassesajit ledje jur mearragáttes, lei earenoamáz1it luossabivdu mearas deat1alas1. Seammaládje lei Gáiddos1johgeassesajiiguin: "Mán1ggas geain doppe lei geassesadji, bivde luosaid lotnolasat. Ii lean luossabáiki gal jur juste geassesajis, muhto dat lei gal lahka meara. Muhtun jagiid manaimet árrat geassesadjái, go áhc1c1i barggai lotnolasat luossabivdduin", muitala muhtun Westrheim` gulahallanolbmáin (ibid s. 199. Jearahallan H. Hansena, Joganjálmmis). Stuorasáidi bod1ii juohke jagi Álttá Lákkovuonbahtii964 ja eará vuonaide. Dát sáidebivdu lei lotnolasbivdiide áigodatládjun, nu go gid1d1aládju, muorjeládju, darfeládju jna. Go sáidi lei boahtán, lágidedje "sáidebearráigeahc1u". Ledje mán1ga nuohti ja buohkat fertejedje veahkkin, sihke dievddut, nissonat ja mánát, go nuohti galge geassit gáddái. Gáttis fertejedje lohkat guliid vai sáhtte rehkenastit man olu lei nuohtte-, nissonolbmuid-, dievdolbmuid ja bealleoassi. Man1n1el go juohke bearras1a oasi ledje rehkenastán, suhke ruoktot guliiguin, c1uomastit, c1ollet, jorgut ja hen1get daid. Fertejedje doapmat, danin go sáidi sáhtii fas boahtit farggá (Manns minne 1973: 75-78. Oluf Rřde Langfjordbotn). Fylkkaagronoma F. Nielsen gal deattuhii ahte "buot Finnmárkku fásta riddoássiin lei guolásteapmi váldoealáhus". Ii ge lean vejolas1 dálkkádaga geaz1il nuppástuhttit dálá ássiid eanandollui, juogo váldo- dahje áidnafidnun. Eai ge gávdnon guollebivdit geain lei eanandoallu váldoealáhussan, earret soames siseatnaneanandoallit geat manne gid1d1abivdui (Gerhardsen 1946: I. 98). "C1áhcesullos ja Davvi-Várjjagis lei guolásteapmi eatnasiid váldoealáhus. Sihke gávpot siste ja olggobealde lei eatnasiin okta gussa dahje eambbo ja moadde sávzza. Muhto eanandoallu lei lassiealáhussan Go heajus guollebivdu lei, s1attai sidjiide nai heahti ja vártnuhis dilli, nu go earasajes" (NEG 18816 C1áhcesullos ja muhtunráje Davvi-Várjjagis 1964). 4.1.2 Váldoealáhus Guolásteapmi lei goitge deat1aleamos ealáhus sihke riddosuohkaniin ja olu vuotnasuohkaniin, dan vuohttá olbmuid cealkagiin, nu go omd. Láhpis muhtun dajai: "Guollebivdu lea olbmuin meastá áidna ealáhussan ja olbmot bivdet álohii" (NGO Loppa 1904 ja 1916: 43). Dálbmeluovttas lei eanas olbmuin guollebivdu váldoealáhussan, "ja muhtumat ellet dus1s1e mearabivdduin ja meara nalde" (NGO Talvik 1905 ja lasáhus). Maiddái sii geat barge eanandoaluin, bivde guoli, earret lájuid áigge. Nubbi deat1alas1 ás1s1i lea ahte eanas beaivválas1 biepmu viz1z1e mearas. Earret boazosápmelac1c1aid, elle eanas Finnmárkulac1c1at ná. C1oalmmi olbmuide lei áhpebivdu deat1alac1c1amus ekonomivuod1d1u: "Olbmuid birgejupmi vuolgá mearas ja mearabivddus", go sáivabivdu ii dáidde goasse leamas1 nu beare mávssolas1, c1álii Kolsrud 1943:s (Kolsrud 1955: 124). Ábis lea guollevallji birrajagi, muhto muhtun áigodagaid leat muhtun guolles1lájat eambbo, ja hui olu guolit bohtet Bárentsábis. "Guollebivdoealáhus lea ovddemustá daid duohken", c1álii son ja jotkkii: "Dorski ja sáidi ledje juohke jagi ja dat ledje olu, ja danin lei daid ekonomalas1 árvu hui oinnolas1. Sallit baicca lei eambbo eahpesihkar. Muhto guollebivdu rievddadii hui olu ja dagai dan dávjá vuorbespealusin965 (ibid s. 124). Soahtegaskaáigge ollii ies1gud1et c1earddaid gaskaneasheiveheapmi hui guhkás guolástusaid dáfus, goit muhtun guovlluin. C1oalmmi sápmelac1c1at ledje 1700-jagiid rájes birgegoahtán guollebivdduin, ja dat lei s1addan sin deat1aleamos ealáhussan. Kolsrud oaivvildii ahte nu lei danin go dác1c1at lassánedje ja eambbo gulahallagohte mearrasápmelac1c1aiguin. Dáinna lágiin s1attai sápmelac1c1aide gánnáhahttin: "Dác1c1ain sii leat bivdoneavvuideaset oz1z1on, ja dác1c1ain sii leat oahppan bivdit daiguin. Guollebivddus, bivdoneavvomálles ja bivdovuogis ii dáidde dál vuhttot makkárge earenoamás1 sámi hápmi. Eai báljo rievdda dábálas1 heajutbirgejeaddji olbmuin Oarje-Finnmárkku rittuin. Jus lea erohus, de ferte leahkit ahte dác1c1aide dábálac1c1at s1addá guollebivdu eambbo vuoitun", oaivvildii Kolsrud (ibid s. 124). Dát orru veahá ártet go dác1c1aid lohku han unnui Finnmárkkus 1700-jagiin. Dác1c1a bivdu lei hui ovttageardán dalle, eai ge mearrasápmelac1c1at lean man1n1elis. Bivdoneavvuin ja vugiin ledje maid veahá erohusat. Nu goit lei Porsán1ggu-Davvenjárgga guovllus (Hanssen 1986: 148-149). Man1n1elis 1800-logus ja earenoamáz1it man1n1el 1900 lea leamas1 garra báidnin, máid muhtun muddui sáhttá c1ilget riddo- ja vuotnabivdiid ekonomalas1 erohusain. Riddobivdiin, geat ledje eanas dác1c1at, lei olu buoret vejolas1vuohta rud1a dinet go vuotnabivdiin. Sis ledje danin, nu go juo namuhuvvon, sihke stuorit fatnasat ja buoret bivdoneavvut. 4.1.3 Nuppástuhttin mohtordoibmii ja jahkodatbivdui966 Mohtor- ja bordefatnasiid ovdáneapmi váikkuhii bivdovugiide sakka: 1. S1attai olu buoret vejolas1vuohta bivdit birrajagi. Nils Kolle atná nuppástuhttima rabas fatnasiin mohtorfatnasiidda mearrideaddji ártan dan suorgáseami doaimmas mii álggii 1900 birrasiid, ja mii bohciidahtii birrajagebivddu (Fiskerinćring og lokalsamfunn 1982: 32. Gc1. Kolle: "Omlegging av loddetorskefisket fra kyst- til bankfiskeri i mellomkrigstida, og hvordan dette pĺvirket deltakende fiskere fra Finnmark." Bergen 1979 (S1áksadorskebivddu nuppástuhttin riddobivddus áhpebivdui soahtegaskaáigge, ja movt dát váikkuhii Finnmárkku oasálasti guollebivdiide)). 2. Od1d1a fatnasiiguin máid geavahis1gohte, s1attai vejolas1 eambbo johtit ja áhpelis bivdit. Omd. álggii áhpebivdu Svalbárddas ja Bjřrnřyas 1920-jagiin vaikko ain ledje unnán fatnasat stuoribut go 40 juolgemihtu967. 3. Od1d1a, divrras bivdoneavvut gáibidedje ealáhuskapitaliserema. Mán1ggat sorjjakeahtes gáldut (ee. NOS Fiskeristatistikk og Folketellingen 1900 (NOS guolástusstatistihkka ja 1900 olmmos1lohkan), duod1as1tit ahte c1akc1a- ja dálveguollebivdu s1attai eambbo mávssolaz1z1an jahkec1uod1i molsuma birrasiid. 1904:s c1állá kapteaidna Mamen Sállannuoris ahte juohke bargoolmmái searvvai daidda guolástemiide, mat ledje jur birrajagi. Vuonain bivde vuos1s1anguoli ja veahá vuovdinguoli. Bivde dorski, sáiddi, lákku ja loahka968. Juvssu eai bivdán nu olu go das lei nu unnán árvu. 1906:s juo moittii Sállannuori sátnejod1iheaddji Mamena oainnuid: Olbmot bivde birrajagi - vuonain maid. Vuotnabivdu lei maid gávpeguollebivdu, ja olu olggobealolbmot bivde maid. Juksu lei gávpeguolli seammaládje go dat eará guolles1lájat (NGO Sřrřysund1904: 25 ja lasahus 1906: 4). Ii goabbáge namut dan ahte guollebivdi ain lei oanehas1 meara nalde, ee. fatnasa sturrodaga geaz1il. Smávva mohtorkeahtes fatnasiiguin fertejedje guollebivdit vel vuona bivddidettiin nai, eambbo vuhtii váldit dálkki, go man1n1el go mohtorat s1adde dábálaz1z1an. Muhto goalkin sáhttevel smávva fatnasiiguin nai suhkat oalle viidát. Muhtun Riehppovuonolmmái sugai firpmiin ja liinnáin, sihke ruovttuvuonas ja Sállana, Jealmmeseaju, Ic1c1áha ja Máhkarávjju buohta: "Twice I rowed to Hjelmsřy in quiet weather, nearly twenty (Norwegian) miles" (guovtte geardde mun suhken Jealmmeseddjui goalkin, sullii 20 norgga beanagullama) (Nesheim 1949: 148. Anders Monsen). Earret dálkki vuhtii váldima, ádjánedje maid oba olu guhkit go mohtorfatnasiin livc1c1e ádjánan. Dát váikkuhii nu ahte guollebivdi lei eambbo c1adnon muhtun guollebivdohámmanii stuora áigodatbivdduid áigge. Dan sadjái go c1uvvodit guoli, fertii son vuordit dan. 1920 ja 1930 olmmos1lohkamiid vuod1ul lei c1ielga, muhto ii relatiiva lassáneapmi olmmos1logus geain guolásteapmi lei váldo- dahje lassiealáhussan (dievdduin badjel 15 jagi) soahtegaskaáigge. Relatiiva man1osmannama ártan ledje eambbo od1d1aáigásas1 ja áigeguovdilis doaimmat nu go gávpi ja industriija. Ánnejogas ja C1áhcesullos ledje kvenat ovddasmannin guollefatnasiid od1asteamis. 1906:s bohte vuosttas1 govda, coages bordefatnasat969 Ánnejohkii ja guokte jagi man1n1el bod1ii 25-30 juolgemihtu guhku smávvaskeittá970. C1áhcesullui bohte vuosttas1 mohtorskeittát 1907:s, ja Ánnejohkii 1913:s. Buot od1d1a eaiggádat ledje kvenat. Fatnasiid ruhtadedje ee. seastinbán1kku loanaiguin. Mohtorfanasbivdiide ii lean nu go eará guollebivdiide "dálki stuora hehttehussan bivddus. Sii manne riddoguovlluide ja vuvde guoli sutnje gii eanemus mávssii. Gaskkat eai lean s1at makkárge hehttehussan" (NEG 14324 Vestre Jakobselv (sullii 1960)). Gulahallanolmmái: Hjalmar Garnć ja earát. Ottelin osttii vuosttas1 25-30 juolgemihtu stuoru smávvaskeittá ja Edvard Henninen vuosttas1 mohtorfatnasa Ánnejogas). 1912 rájes ledje eanas stuorit guollebivdiin C1áhcesullo guovllus mohtorfatnasat. Dábálac1c1at ledje mán1ga eaiggáda (dávjá vieljaz1agat), danin go okta olmmái ii rud1alac1c1at nagodan mohtorskeittá háhkat. Ovdal ledje eanas vuonaid bivdán, muhto go skoavdefatnasat bohte, bivdigohte muhtumat guollebáikkiin Várggáid olggobealde, ja jávke mán1ga beaivve. Stuorit ja buresdoaibmi fatnasiiguin s1attai dát dábálaz1z1an. Oallugat maid lonuhedje dad1istaga vel stuorit mohtoriidda: "Sin mielas s1adde álgomohtorat beare unnit bisánkeahtes bivdui, ja áhpeguollebáikkiide" (NEG 18816 C1áhcesuolu ja muhtun muddui Várggát 1964. Gulahallanolbmát: Hans Pedersen, Georg Dahl, T. Olsen). Fálesnuoris lei gávpeolbmás Buch`as vuosttas1 mohtorfanas 1910 birrasiid. Bohte jod1ánit eambbo mohtorfatnasat, ja buohkat bivde ábis ja rittuin, liinnáin ja firpmiin, ja bivde maid áhkalaggá. Sii oste mohtoriid iez1aset rud1ain ja bán1koloanain. Mán1gii serve eanebut dákkár oastimii. Danin go "suohkanis ii lean dakkár dilálas1vuohta ahte sáhtii veahkehit" (NEG Kroa gĺrd, Fálesnuoris 1960 birrasiid. Gulahallanolmmái: Karl Svendsen ja earát). Dávjá bivde liinnáin guhkkin ábis. Áhpedorskebivdu liinnáin álggahuvvui Bjřrnřya áhpeguollebáikkiin 1925:s ja áhpeguollebáikkiin Svalbárdda oarjjabealde 1934:s. Muhto eai lean galle Finnmárkulac1c1a searvvis dán bivddus, 1939:s dus1s1e 9 fatnasa. Nuppe dáfus ledje mihá eanebut geat bivde áhpeguollebáikkiin lagabus gátti, Finnmárkku davábealde ja nuorttabealde. 1920-jagiin bivdigohte maid snoranuhtiin Finnmárkkus. Muhto áhpenuohtásteapmái gal lei garra vuosteháhku. Miessemánu 13. b. 1908 juo bod1ii bodnenuohtástan971- (áhpenuohtástan-) gielddus (Iversen nr. 3-1937: 55). Suoidnemánu 16. b. 1936 gaskaboddosas1 bodnenuohtástanlágain972 (man sadjái bod1ii njukc1amánu 17. b. 1939 áhpenuohtástanláhka973) gildojuvvui ee. fievrredit guliid gáddái, máid áhpenuhtiin ledje bivdán dihto mearraguovllu974 olggobealde (ibid s. 62 ja Fiskets gang nr. 20-1946: 233). Áhpedorskeáigodat975 lei golggotmánu loahpas njukc1amánu lohppii dahje cuon1ománu álgui. Dalle álggii gid1d1adorskebivdu (s1áks1abivdu): "Dat oalle olu Finnmárkku birrajagi guollebivdit, bivdigohtet eará dakkavid1a go gid1d1adorskebivdu nohká, stuorimusat bivdigohtet sáiddi snoranuhtiin, mii lea sakka ovdánan 1930-jagiin. Sáidebivdu nohká golggotmánu-skábmamánu." Earát jotke liinnáin ja ies1gud1etlágan gárdnebivdduin, dahje smávvafálesbivdduin (Gerhardsen 1946 I: 60). Tab. 4.1: Gid1d1adorskebivddu oasálastin 1937:s ja 1950:s: Rabas fatnasat Rabas mohtorfatnasat Bordemohtorfatnasat mohtora haga Fatnasat Olbmát Fatnasat Olbmát Fatnasat Olbmát 1937 2130 5099 616 375 1328 7599 1950 332 721 372 1166 1445 7850 Gáldu: NOS Norges fiskerier 1937, 1950. Dáin loguin leat visot Norgga guollebivdit ja fatnasat. Ovdalas1 áigge ledje oallugat iez1a ráhkadan bivdoneavvuid ja muhtun muddui maiddái fatnasiid. 1800-logu man1it oasis oastigohte sii bivdoneavvuid. Riehppovuonas muitaluvvo ahte ovdal jahkec1uod1imolsuma ledje olbmot iez1a botnán fierbmeárpu ja ledje geavahan gaskkas- ja leaibegávvaliid976 ja ged1ggiid vuodjudeapmái. Sii ráhkadedje maid unnit fatnasiid mat ledje smávva johkafatnasiid sullii. Man1n1el ja gitta man1imus soad1i man1n1elii, oste sii durrojuvvon977 fatnasiid Álttás. Soahtegaskaáigge eai ráhkadan eará bivdoneavvuid go vuokkaid boares ruovdeávdnasiin máid derpe heivvolas1 assodahkii. Dasto buos1s1udedje978 daid livssiin979 (Nesheim 1949: 152). Vuosttaz1at geat Álttávuonas bivdigohte luosaid gáidánuhtiiguin, ledje Lulli-norgalac1c1at. Muhtun Dálbmeluovtta olmmái muitala ahte su áhc1c1i osttii sis nuhtiid 1920 birrasiid. Sus ledje gitta 8 nuohttedoalu - muhtumat iez1as eaiggádan luossabáikkis ja muhtumat stáhta eaiggádan luossabáikkis: "Son lei alcces sihkkarastán dakkár s1iehtadusa ahte man1n1el s1adde su lotnut olggos" (NEG 22329 Řstre Talvik 1971). 4.2 ÁIGI MAN1N1EL SOAĐI Dat mállet mat vuhttojedje ovdal soad1i, nannejuvvojedje vel eambbo man1n1el soad1i: Mohtordoaibma, lotnolasdoaimma nuppástuhttin áidnafidnoguolásteapmái/ váldofidnoguolásteapmái ja c1oahkkeásaidupmi. Dan oaidnit tabeallain vuollelis. Tab. 4.2: Guollefatnasiid c1oahkádus 1948-75: 1948 1961 1974 Stálleskoavdefatnasat 0 10 45 Muorraskoavdefatnasat 950 1395 1011 Rabas mohtorfatnasat 248 1974 2276 Fatnasat mohtorhaga 65 1 0 Gáldu: Kunnskapsforlagets Leksikon bd 4 1979: 277 Tab. 4.3: Áidnafidno-/váldofidno-/lassifidnoguolásteddjiid lohku 1951-71: Áidnavirgi Váldovirgi Lassivirgi Oktiibuot 1951 2414 3831 1642 7887 1971 1752 932 721 3405 Gáldu: Finnmark 1979: 338 Tab. 4.4: Fatnasiid juolgemihttosturrodat 1960-75 6 30 30-39 40-59 60-99 6 100 Oktiibuot 1960: 2421 341 235 36 9 3042 1975: 2827 266 164 41 34 3332 Gáldu: Finnmark 1979: 337 Vaikko guollebivdiid ollislas1 lohku lea beliin unnon dán áigodagas, lea mohtorfatnasiid lohku lassánan sakka. Lea ovddemustá od1d1a teknologiija ovdáneapmi mii lea buoretdoaibmin ráhkadan bivdoneavvuid, fatnasiid ja doalu. Olbmot juohke fatnasa nammii leat danin unnon. Mii oaidnit guokte ovdánanmálle 1970 rádjái. Ovtta- ja guovtteolbmo s1árkkat980 leat lassánan, ja nu leat maid áhpenuohttunfatnasat ja snoranuohttunfatnasat981. Gaskastuoru fatnasiid lohku gal baicca lea unnon (Finnmark 1979: 337-339). C1uovvovas1 cealkka govvida servodaga man1n1el soad1i vel c1ielgaseappot go Finnmárkku servodaga ovdal soad1i: "Guolásteapmi lea buot deat1alac1c1amus ealáhusvuod1d1u dán báikki olbmuide" (Mehamn 1969: 6). Omd. lea Muosát c1ielga guolástussuohkan gos leat olu ja aktiiva fatnasat. 1958:s ledje doppe 122 skoavdefatnasa ja 86 rabas fatnasa, ja dain lei oalle oanehis mátki guollebáikkiide (Schei-komiteen = Scheilávdegoddi 1960: 43). Sállannuoris lei 4-5 nauttalas1 miilla982 lagamus áhpeguollebáikkiide, ja dábálas1 mohtorskeittáin ádjánii 2-3 diimmu bivdobáikái (Myhre 1957: 54). Schei-lávdegoddi celkkii 1960:s Muosáha ealáhuseallima mannolatvuogi birra ahte ledje veahá s1ibihat, muhto s1ibitdoallu lei nohkagoahtán man1imus áiggi (Schei-lávdegoddi 1960: 43). Davvenjárggas ii namut lávdegoddi obanassiige eanandoalu ealáhussan. Porsán1ggus gal ledje eanandoallu ja guolásteapmi váldoealáhussan. Eanandoalut ledje dábálac1c1at smávvát, muhto ledje oalle buorit gilvinvejolas1vuod1at. Eanandoallu lei ovdáneame, muhto guollebivdu ii gal lean "beare nanus suohkanis" (ibid s. 49). Guollebivdu s1attai eambbo olggutriddobivdu go ovdal. Siskkit vuotnaguovlluin bargagohte dad1istaga eambbo eanandoaluin, ja doppe lei ge lotnolasdoaibma seilon buoremusat. OMD. lei guolásteapmi váldoealáhus Davvesiiddas: "Dát lea áidna ealáhussan olggut guovlluin". Muhto siskkit guovlluin lei eanandoallu ovdánis1goahtán, ja doppe ledje lotnolasdoaimmat (ibid s. 54). Soad1i áigge lassánis1gohte dad1istaga áidnafidnoguolásteaddjit Sállannuoris, ja soad1i man1n1el manai vel c1ielgaseappot dan guvlui. Stuora fatnasiin fertii dássedit bivdit birrajagi jus galggai gánnáhit. Áidnafidnoguolásteaddji lei ge gaskamearálac1c1at 32 vahku bivddus. Váldofidnoguolásteaddji sullii 19 vahku, ja lassiguolásteaddji dus1s1e 8 vahku bivddus (Myhre 1957: 54). 1950 olmmos1lohkama mielde elle 1369 olbmo guolástemiin ja bivdduin Sállannuoris. Muhto lotnolasdoaimmat eai lean áibbas nohkan, danin go 75:s barge dasalassin eanandoaluin. Muhto fertejit leamas1 eanebut geain lei goit eanandoallu lassiealáhussan (geahc1a vuollelis). Ii leat c1ielggas man oallugiin ledje eará doarjjaealáhusat (ibid s. 54). Sállannuori ealáhuseallin lei nappo unnán differensierejuvvon. Earenoamás1 headjuvuohtan doppe lei (nu go mud1ui Finnmárkkus), ahte ealáhuseallin lei eambbo áigodagaid mielde go mud1ui Norggas. Eai lean dus1s1e guollebivddus áigodagat. Maiddái eanandoalus ja eará ealáhusain ledje áigodagat, nu go huksen- ja rusttetealáhusain (áigodagat ledje maid oaneheappot go mud1ui Norggas): "Lotnolaseanandoallu geasset ja guolásteapmi dálvet lea hui dábálas1, ja orrot bures geavaheame bargonávccaid dáinna lágiin. Muhto duohtavuod1as s1addá olu joavdelasáigi go galget lonuhit bargonávccaid ovtta doaimmas nuppi doibmii mán1gga geardde jagis. Dasalassin lea maid oalle olu bargguhisvuohta ja oalle olu joavdelasáigi (ibid s. 51). Álggos ii báljo rievdan ássanmálle od1d1asishuksenáigge983 (dad1istaga rievddai dát sakka). Vaikko muhtun guollebivdohámmanat báhce ávdimin, de lei goitge dábálac1c1at seammá ássanmálle go ovdal soad1i. "Muhto okta rievdadeapmi c1uovui od1d1asishuksema. Olu guollebivdit geat ovdal soad1i barge lotnolasat guolástemiin ja eanandoaluin, s1adde dan áigodagas huksen-, rusttet- ja industribargin" (Fiskerinćringa i Finnmark 1977: 13). Eiseválddit maid c1ielgasit sávve ahte guollefatnasat galge nuppastuvvat eambbo áhpebivdofanasveahkan mas ledje eanas smávva áhpenuohtástanfatnasat. Guolleoastit berrejit danin bargat eambbo stuora, guovddás1 rusttegiid badjelii gos lea mán1ggalágan buvttadeapmi. "Dárbbas1uvvui ávkkálas1 ássan dán c1ad1ahit" (ibid s. 13. Gc1. maid fylkkamánni Hans Gabrielsena FFF:s 1948: ás1s1i 21: "Jus Finnmárku galgá birgehit iez1as máilmmemárkana gilvvus, ferte olu garraseappot rahc1at jod1ánit ja gánnáhahtti vugiin od1astit ja viiddidit sihke bivdofatnasiid, buvttadanrusttegiid ja olgoriikii vuovdima". Gc1. maid Innst. 1956: 48: 1947` dorskebivdolávdegoddi lei ávz1z1uhan háhkat stuorit guollefatnasiid. Muhto dát ii livc1c1e vuotnabivdiide ávkin, oaivvildii Sámelávdegoddi). Suohkansiskkaldas c1oahkkanandoaibma984 lei guhká juo leamas1, vaikko c1oahkkanandoaibma mannagod1ii sakka jod1áneappot man1n1el soad1i. Mohtordoaimma váikkuhussan "lea s1addan nu ahte hámmandilálas1vuod1at ja guollebivdohámmana guovddás1 sajádat riddoruvttu985 johtolaga ektui lea deat1alac1c1at go lagamus johtolat guollebáikái. Dát mannolat lea maid nuppástuhttan Muosát gieldda ássama nu ahte Ávanuoris986 lassánedje olbmot sakka eambbo go mud1ui suohkanis." (Flf 1952: 339-340). Man1n1el soad1i mannolahkii lea guolástanrájiid viiddideapmi mihtilmasvuohtan. Ovdal sáhtte ábi lohkat gurremeahttumin, ja sáhtte danin c1uovvut moadde álkis vuod1d1ojurdaga: Ii oktage eaiggádus1s1an guolleriggodagaid, ja nappo lei buohkain friddja lohpi bivdit. Muhto od1d1a, buresdoaibmi bivdoteknologiijain ja buoret guollejod1uin s1adde dát vuod1d1ojurdagat váralaz1z1an guolleriggodagaide (Finnmark 1979: 335). Seammaládje go mud1ui nai go Finnmárkku luondduriggodagat vátnot, sávve ráfáiduhttima dahje várret guliid dus1s1e báikki olbmuide. Dákkár evttohusat leat maid ovdal soad1i leamas1. omd. go háliidedje snoranuohttungildosa Finnmárku vuonaide. Dán evttohii Fálesnuori álbmotc1oahkkin 1923:s (FFF 1923: ás1s1i 18, s. 62-64). Áhpenuohttun suhttadii olbmuid earenoamáz1it, ja bohciidahtii garz1z1idangáibádusaid mat eai galgan gustot dus1s1e gáddegurrii, muhto áhpeguollebáikkiide maid. Fylkkamánni Hans Gabrielsen celkkii ge 1948:s: Olgoriikka áhpenuohtástanfatnasat leat olu bivdán jur min lagamus áhpeguollebáikkiin, vahágin Norgga guollebivdiide (FFF 1948: ás1s1i 54, s. 236). 5. KAPIHTTAL Muorjjit/luopmánat ja borramus1s1attut 5.1 SOAHTEGASKAÁIGI Dálbmeluovtta 1905 NGO` topográfalas1 iskamis c1uoz1z1u: "Luopmánat leat - buriid jagiid valjit - eanas jekkiin, ja goitge eai lubme gosge duod1i eambbo" (NGO Talvik 1905, s. 52). Eananmihtideaddji jurddas1ii árvvusge vuosttaz1ettiin luopmána gávpeárvvu birra. Earret muhtun stuora luomejeaggeeaiggáda Dávdnesálas987, eai geavahan murjjiid/luopmániid nu gánnáhahtti ládje ovdal go 1930-jagiin. Muhto 1938/39 dálvvi vuod1d1uduvvojedje omd. mán1ga báikkálas1 lubmensearvvi Finnmárkkus (Ytreberg 1959: 2). Gáldut leat gal ovttaoaivilis ahte olbmot c1ogge murjjiid/luopmániid ruovttudollui, muhto eai leat ovttaoaivilis das man deat1alac1c1at dat ledje ekonomalas1 oktavuod1as jahkec1uod1i molsuma birrasiid, ee. Porsán1ggus (Hanssen 1986: 239. Gc1. maid ámttamánnidied1áhusaid 1886-1890: 26 ja 1896-1900: 44). Kaptein Mamen oaivvildii 1904:s ahte muorje-/luomec1oaggin ii addán makkárge dietnasa Sállannuoris. Muhto 1906:s logai sátnejod1iheaddji ahte murjen/lubmen attii oalle olu boad1u (NGO Sřrřysund 1904: 30 ja lasáhus 1906:6). Helland duod1as1tii dan seammá jagi: "Várra leat vuovdán sullii 10 hl. luopmániid jahkásac1c1at" (Helland 1906 III: 224). 1911-15 ámttamánnidied1áhusas daddjo: Muhtun guovlluide lei murjen/lubmen hui deat1alas1 (Amtmann 1911-15). Nu lei earenoamáz1it Porsán1ggus, Davvesiiddas, Unjárggas ja Mátta-Várjjagis. Heajos johtolatvejolas1vuod1at várra ledje ártan dasa go siseatnansuohkaniin ii lean seammaládje. Murjema/lubmema ekonomalas1 deat1alas1vuohta goitge lassánii sakka man1n1el 1900. Omd. lohke sihke NGO-raporttat ja Helland ahte 1900 birrasiid eai oba lean ge luopmánat gávpegálvun Buolbmágis (Helland 1906 III: 445 ja NGO Polmak 1886-1904 kap. Nćringsveie og Industri (ealáhusat ja industriija)). 50 jagi man1n1el muitalii Eidheim alddiineaset leamas1 oalle buriid lassidietnasiid, guhkit áigge vuollái (Eidheim 1958: 36). Luopmánat dáidet danin unnán geavahuvvon, go eai leat sihkkarat juohke jagi, eai ge leat nu stuora hivvodagat. C1áhppesmuorjjit baicca leat olu geavahuvvon, vaikko dain leat olu unnit vitamiinnat ja minerálat. Subarktalas1988 guovlluin, omd. Ruonáeatnamis ja Islánddas, leat c1áhppesmuorjjit guhká geavahuvvon ruovttudoalus. Mearrasápmelac1c1ain dáidá c1áhppesmuorji leamas1 dábálac1c1amus muorjes1addu dássoz1ii. Suvramielki seaguhuvvon c1áhppesmurjjiiguin lea árbevirolas1 mearrasámi biebmu. Daid c1ogge c1akc1at, ja seaguhusa bidje olggos go galmmii. Galmmasnaga riibbai dat biebmu dálvvi (Hanssen 1986: 237-239). Helland muitala ahte boazosápmelac1c1at borre luopmániid ja mielkki seammaládje (Helland 1906 II: 193). C1oalmmis ledje unnán sihke sarrihat, luopmánat ja jon1at. C1áhppesmuorjjit gal ledje juohkesajes, ja dan seaguhedje ee. vuoivasiin ja borre guliin. Kolsrud gohc1oda dan "herskon" (Kolsrud 1943: 161). Lágesvuonas orrot mearrasápmelac1c1at leamas1 váibmileappot c1áhppesmurjjiide go eará murjjiide. "Eai sii c1oaggán alcceseaset eai sarrihiid eai ge eará murjjiid, mat ledje valjit vuonaid birra" (Falkenberg 1938:75). C1áhppesmurjjiid soitet danin c1oaggán ovdalii eará murjjiid, go dat riibá olu buorebut go omd. sarrihat. Mud1ui lea váibmilvuohta maid eambbo mearrideaddjin go doaivut mán1gii. Kvenaid eai loga leamas1 nu váibmilin mearalottiide, mearalottimoniide ja gáiccamielkái, ja Guovdageainsápmelac1c1at fas eai leat rievssahiid borran (NEG 21127 Kautokeino 1968). C1ielgasit dác1c1aguovlluin orrot dálá dábálas1 muorjes1lájaide leamas1 hui váibmilat, earenoamáz1it luopmániidda. Kamřyvćras989 muitaluvvo: "C1ogge sarrihiid, jon1aid ja luopmániid máid ráhkadedje riibanládje dálvái" (Ivar Iversen 1987). "Iez1an mánnávuod1as muittán earenoamáz1it ahte ávz1z1is ja duoddaris ledje olu luopmánat ja sarrihat, ja muhtun báikkiin dat ledje juo earenoamás1 olu." Lassin guolásteapmái lei vel s1ibitdoallu, ja dainna lágiin "birgejedje olbmot bures c1ielga luondduruovttudoaluin dakkár jagiid go ruhta lei vánis" muitaluvvo Donjevuonas (Mehamn 1969: 8). "Muhtun Ráiru olmmái c1okkii hui olu luopmániid Suoidneleavs1s1is990, vuovdinváste. Ovdalas1 áigge lei dat dábálas1, muhto dál (1987) c1ogget dus1s1e alcceseaset" (Sverre Eilertsen 1987). Láhpis "leat olu muorjes1lájat, eai ge leat unnán luopmánat ge. Buriid luomejagiid c1ogget mán1ggaid c1ud1iid kiluid", c1állá Gamst (Gamst 1967: 17). Olbmot eai c1oaggán dus1s1e murjjiid, muhto maiddái borramus1s1attuid ja urtasiid991. Lágesvuonas c1ogget mearrasápmelac1c1at olles juopmo992hivvodagaid main vus1s1e máli. C1oalmmis maid borre juomu. Daid c1ogge gihpuide, botnje smávisin ja gazze gusamilkkiin ja gáiccamilkkiin. Earenoamáz1it c1akc1at borret bierggu ja guoli searvvis ies1gud1et lágan s1attuid. Eai sii geavahan s1addoávdnasiid ollásit, ee. kárveniid993 borre unnán dahje eai oba ge. Muhto olbmot manne Stierdnái boskkaid c1oaggit, mat doppe leat hui olu. Ruohttasa eai geavahan, muhto lasttaid goikadedje sávzafuod1arin. Gohc1c1ira994 gárvvihedje ja dasto borre dan njuoskkasnaga varas, vus1s1on guliin ja guolevuoivasiin. Boskkaid fertii árrat c1oaggit, ovdal go dat dipme. 5.2 ÁIGODAT MAN1N1EL SOAĐI Muorje-/luomec1oaggin lei deat1alas1 maiddái soad1i man1n1el, muhto 1950-jagiin boahtegohte olggobealolbmot giliide gilvalit riggodagaid nalde. Luomec1oaggin lea lájuiguin oktanis, suoidnemánu loahpas borgemánu álgui. Omd. lei Mázes nanu dáhpin ahte ii oktage lubmegoahtán ovdal lájuiguin gerge. Muhto 1960 birrasiid eai s1at c1uvvon dán dábi nu c1ielgasit, ja olbmot lubmejedje lájuid áigge. Jus fásta ássit galge vuordit dassoz1ii go gerge lájuiguin, de eai livc1c1e rád1d1en ovttage luopmána, go romsalac1c1at ja riddosuohkanássit c1oaggigohte olu ovdal go luopmánat ládde (Steen 1963: 106-107). Eidheim` cealkka muitala ahte luomi lei deat1aleamos muorji: "Go porsán1gulac1c1at hupmet murjjiid birra, de oaivvildit ovddemustá luopmániid" (Eidheim 1958: 36). Daiguin leat olbmot bures lassin dinen. Buriid luomejagiid manne measta buohkat lubmet. Gilli lei guoros, go lei hoahppu. Luopmánat leat jur guokte vahku c1oakkehahttit, ja dávjá lea guhkki jekkiide. Muhtun báikkiin s1addet luopmánat oalle sihkkarit juohke jagi, ja Suoma bealde maid c1ogge olu suoidnemánu loahpas gitta borgemánu gaskkamuddui. Nu go juo namuhuvvon, de ledje muorjjit/luopmánat deat1alac1c1at beaivválas1 borramus1s1an. Ledje nu deat1alac1c1at ahte heajos luomejagiid c1ogge dus1s1e alcceseaset, muitala Eidheim. C1akc1at c1ogge maid veahá jon1aid alcceseaset (ibid s. 36). "Muorjjit, earenoamáz1it luopmánat, leat deat1alas1 borramus1at. Riddoguovlluin, gos eanas boazosápmelac1c1ain lea geasseorohat, eai dábálac1c1at leat nu olu luopmánat go siseatnamis. Danin mannet boazosápmelac1c1at, earenoamáz1it nissonolbmot, siseatnamii lubmenáigge" (Died1ut 1979: 29). Steen c1álii ahte Mázes c1ogget olu jon1aid buriid muorjejagiid, sihke ruovttudollui ja vuovdinváste. Jon1aid c1ogge man1n1i c1avc1c1a, dávjá dassoz1ii go borggai. Jon1at dárbbas1it goit ovtta buolas1ija. C1ogge maid sarrihiid ja jierehiid995. Lubmedettiin dávjá firbmo vel rávddu996 duottarjávrriin. Dávjá manai olles bearas1 meahccái, lávuin, noad1d1eheasttain dahje traktoriin ja traktorskearruin. Beaivet lubmejedje ja eahkes suhppo firpmiid (Steen 1963: 107). Lubmen sáhtii leahkit buorre lassidienas, jotkkii Steen. Buriid luomejagiid sáhtii okta bearas1 c1oaggit 2-300 kg 4 gitta 7-8 kruvdnui kg:i. "Muhto luomejagit ledje hui eahpesihkkarat" (ibid s. 103). Eidheim maid deattuha ahte lubmen, nu go rievssatbivdu ja luossabivdu nai, lei "hui rievddadeaddji dienasgáldu" (Eidheim 1958: 36). Omd. lei 1950 vánes jahki, ja 1951:s maid ledje hui unnán luopmánat. 1952 gal baicca lei measta buoremus luomejahki obanassiige, ja vuvde 50-60 tonna 5 kr kg suohkana gávpeolbmáide. 1953:s vuvde 40 tonna hálbbibui (3.50-4 kr. kg) go eará báikkiin Norggas maid ledje olu luopmánat. 1952:s c1ogge eanas ruovttudoalut 2-300 kg:s gitta 4-500 kg:i. Moadde mánnájoavkku bukte badjel 1000 kg. Neaktá olun, muhto go juohká sisaboad1uid buot jagiide, de ii s1atta jahkásas1 dienas beare olu (ibid s. 36). Finnmárkku Eanadoallosearvvi (Finnmark Landbruksselskap) jahkedied1áhusain maid deattuhuvvo ahte jagit ledje ies1gud1etláganat. Omd. lei 1952 hui buorre muorjejahki, earenoamáz1it luopmániid dáfus. Sáddejedje olles luomehivvodagaid lulás riibadahttinfabrihkaide997, ja luomec1oggiin lei olu dálvviluomi. 1954 luomejahki ges lei "arvat heajut go gaskamearri". Nuppe dáfus ledje eambbo jon1at ja sarrihat go dábálac1c1at (Landbruksmelding 1954: 16). 5.3 RESURSSAVÁTNIVUOTNA LASSÁNA "Ledje valjit muorjjit buot giliolbmuide, ja eatnasat c1ogge alcceseaset luopmániid, jon1aid ja sarrihiid, muhtumat maid vuovdinváste. Eanas muorjjit ledje stáhta eatnama nalde, ja buohkain lei friddja lohpi c1oaggit", c1uoz1z1u 1978 Finnmárkku c1ielggadusas (NOU 1978 18 A: 186). Buohkain lei friddja c1oagginlohpi, ii ge lean, dahje lei unnán ipmárdus, c1oaggima gárz1z1idanevttohusaide. Nu lei ee. c1urroc1oaggimiin. Easkka 1930-jagiin nuppástuvvagohte oaivilat. Olbmot oaivvildedje priváhta eatnama murjiid gullat eananeaiggádii, guhte várjalii ovddemustá luomejekkiid. Jon1aiguin ja sarrihiiguin ii lean nu váralas1. Man1n1el soad1i lea dilli rievdan heajut guvlui, dadjá seammá c1ielggadus: "Eatnasat oaivvildit dál arvat unnit murjjiid go soad1i ovdal, vaikko álo leat muorjejagit rievddadan jagis jahkái. Leat olu garraseappot c1oaggigoahtán man1n1el soad1i, nu ahte ferte dad1istaga dobbeliidda mannat jus murjjiid, earenoamáz1it luopmániid, galgá gávdnat. Várra c1uohcá eanandolliide eanemusat, go sis lea heajumus astu vuolgit guhkás lubmet." Luomec1oaggin oainnat lea lájuiguin oktanis. Deattuhedje maid ahte muorjjit/luopmánat ledje deat1alas1 riggodahkan vitamiinnaid dáfus. Vuovdimiin gal dine unnán dan ektui man olu bargu lea (ibid s. 186). Orru ovttaoaivilvuohta dasa ahte muorjjit/luopmánat vatnugohte man1n1el soad1i. Porsán1ggu SLF sáhttá juste muitalit goas váttisvuohta álggii Porsán1ggus: "Ledje valjit muorjjit/luopmánat dáin guovlluin gitta álgo 50-jagiide" (Fastboendes rettigheter 1958: 44). Sámelávdegotti 1956` evttohusas daddjo ahte "murjema/lubmema boad1ut ledje ovdal hui mávssolac1c1at. Eanas Finnmárkku sámigiliid bearras1at lubmejedje vuovdinváste. Dál c1ogget eanas bearras1at dus1s1e alcceseaset, jus obanassiige leat luopmánat". C1urruid c1oaggin lea okta sivain. Dat billista jekkiid man1it áigái, go gaiku oktan lasttaiguin (Innst. 1956: 50). Ii dáidde leahkit soaitimis ahte 1953:s bohte vuosttas1 luomec1oaggima gárz1z1idanmearrádusat Finnmárkui. Dan rajes besse dus1s1e finnmárkulac1c1at friddja lubmet. Muhto 1956 Sámelávdegoddi fas juo manai viidáseappot, go háliidii dáhkidit giliolbmuide vuosttas1rievtti. Eará muorjes1lájaide gal ii atnán sierra njuolggadusaid dárbbas1laz1z1an (ibid s. 50). 6. KAPIHTTAL Lottit - Monit - Uvjjat 1911-15 ámtamánnidied1áhusas muitaluvvo ahte earret rievssatbivddu, mii muhtun báikkiin lea deat1alas1 lassiealáhus, de ii leat bivdu ealáhussan (Amtmann 1911-15). Lodderiggodagat ledje dáinnalágiin: a. Siseatnamis ja siskkit vuotnaguovlluin Earret rievssahiid bivde maid c1áhcelottiid998, c1uotnjágiid999, beahcelottiid1000, bagguid1001, állaha (ja eará cizáz1iid) ja gazzalottiid1002. Lei eanas biergu man dihte bivde, muhto c1ogge maid veahá dolggiid. Rievssahat adde ruhtaboad1u. Seammaládje go murjen, lei maid rievssatbivdu gávppi váste oalle od1as mán1gga báikkis. Nu lei ee. Njávdámis: "Rievssahiid vuovdigohte veahá sulli 1900 rájes. Vuovdigohte dad1istaga eambbo ja gávpi s1attai deat1alas1" (NEG 21400 Neiden 1969). Bivdoáiggi guhkideami oallut ohcámiin 1920-30-jagiin oaidnit ahte rievssatbivdu lei hui mávssolas1. Earret jievjaskuolffi1003, máid borre, ledje gazzaloddebivddus guokte ulbmila, namalassii rud1a dábuhit báhc1inbálkán1004 ja unnidit gazzalottiid rievssatc1ivggaid várjalan dihte. b. Rittuin ja olggut vuotnaguovlluin Doppe bivde eanas mearalottiid nu go hávdda1005, ruohki1006, skávlli1007, c1ielká1008, gáhkkora1009, bovttaz1a1010 ja cagana1011. Lottibierggu borre dábálac1c1at iez1a. Moniid ja uvjjaid baicca lávejedje vuovdit. Muhto muhtun eanemus fuod1d1ut ledje áigá juo unnugoahtán, ja lei garra álbmotoaivil1012 ráfáiduhttit daid. Rievssahiiguin ii gal lean nu. Soahtegaskaáigge eai s1at c1oaggán uvjjaid. Hjalmar Pavel dadjá ahte 1970-jagiin ii lean bivdu ja meahcásteapmi s1at nu deat1alas1 go ovdal. Muhto ain dál c1ogget veahá mearaloddemoniid ja -uvjjaid, ja buriid rievssatjagiid sáhttá rievssatbivdu leahkit oallugiidda dienaslassin. Dát doaimmat leat mávssolac1c1amusat lassiealáhussan, ja goit biebmolassin ruovttudollui. Dasto lea dán áigge "bivdu ja jávrrebivdu dad1istaga lassánan vuoin1n1astan- ja astoáigedoaibman" (Finnmark 1979: 369-370). Vaikko oppalac1c1at sáhttit lohkat bivddu ja meahcásteami nohkan Finnmárkku olbmuid váldoealáhusvuod1d1un, de dat leat ain deat1alac1c1at muhtun unnit giliservviide ja báikkiide. Nu lea maid ain murjemiin/lubmemiin ja sáivabivdduin. 6.1 BIVDOÁIGGI JA BÁLKÁBIVDDU GUHKIDEAPMI 1920-1970 Mán1ga suohkana ohce jahkásac1c1at soahtegaskaáigge guhkidit rievssatbivddu njukc1amánu 31. beaivái (FFF 1924: ás1s1i 80, s. 471. FFF 1934: ás1s1i 47, s. 222. FFF 1936: ás1s1i 68, s. 329). Smávvafuod1d1uid bivdoáigi lei dalle c1akc1amánu 10. beaivvis njukc1amánu 15. beaivái. Kárás1joga ovdagoddi ákkastii 1934 vuostec1állosis manne lei dárbbas1las1 guhkidit bivddu: livc1c1ii "hui mávssolas1 siseatnansuohkanássiide - earenoamáz1it dáid heajos áiggiid - jus bivdu sáhtás1ii guhkiduvvot" (FFF 1934: ás1s1i 47, s. 222). Porsán1ggu gielda bivddii guhkideami ja fylkkadiggi mearridii guhkidit bivdoáiggi njukc1amánu olggos (FFF 1936: ás1s1i 68, s. 329). 1932 láhkarievdademiin oac1c1ui fylkadiggi válddi sihke mearridit galggai go báhc1inbálká gazzalottiide, ja bálkká sturrodaga. Juovlavuonas1013 ohce mán1ggas báhc1inbálkká ásaheami gazzalottiid báhc1imii. Muhto nu go mán1gga geardde ovdal soahtegaskaáigge, de ii háliidan fylkkadiggi lasihit goluid (FFF 1936: ás1s1i 76, s. 344. Alfred Johansen ja earát). Golle guokte jagi ovdal fylkkadiggi, man1n1el go Guovdageaidnu ávz1z1uhii dan, máksigod1ii báhc1inbálkká goaskimii (2 kr.), rievssatfállái1014 ja bárbmofállái1015 ja vel vuoncáfállái1016 ja cizás1fállái1017 (kr. 1.50). Lensmánni Arvid Dahl ákkastii báhc1inbálkká sávaldaga ná: "Fálli ja goaskin lea lassánan hirbmosit Guovdageainnus man1imus jagiid, ja dahket olu vahága. Rievssatfállát ja vuoncáfállát goit leat hui olu dáppe" (FFF 1938: ás1s1i 46, s. 193). 6.2 LODDERIGGODAGAID MÁVSSOLAS1VUOHTA 1920-1970 6.2.1 Siseatnamis Rievssatbivdu lei Guovdageainnus hui mávssolas1 ekonomalac1c1at. Vuvde buot rievssahiid, eanas Rut1t1ii dahje Bossegohmárkaniin, go "iez1aset han eai lohkan rievssahiid borrat". Muitaluvvo ahte go guovdageaidnulac1c1at gulle sápmelac1c1ain geat Alaskái ledje mannan, ahte sii borre rievssahiid, de imas1talle hirbmosit: Lei go duod1ai biebmu nu vánis doppe? Jievjaskuolffi gal baicca borre guovdageaidnulac1c1at (NEG 21127 Kautokeino 1968). Sii geat eanemus bivde rievssahiid siseatnamis, lávejedje guhká orrut duoddaris, bivdogod1iin dahje boazosápmelac1c1aid luhtte. Dávjá bohte dus1s1e sotnabeaivái ruoktot vahku rievssahiiguin. Orrot leamas1 olu eambbo rievssahat Mázes ovdal, muitala Adolf Steen. 1960 birrasiid lohke buorren bivdun jus godde 3-400 rievssaha ja muhtun njoammila. Ovdal godde 1000 rievssaha, ja muhtomin 15-1600. C1áhcelottit ledje ráfáidahtton, muhto goitge loddejedje gid1d1at. Veahá bivde maid c1uvc1c1a1018, goahppila1019, fálli1020 ja boaimmáz1a1021. Buolbmátlac1c1at dinejedje olu eambbo rievssatbivdduin ja rievssatgárdumiin go boraspirebivdduin. "Ja mu rehkenastima mielde ledje sullii 80 olbmá geat stuorrát bivde rievssahiid". Heajos jagiid died1usge ledje unnit. Muhto dienas rievddadii oba olu go rievssathivvodagat maid rievddadedje jagis jahkái. 1950:s bivde omd. 50-60 000 rievssaha, 1952:s dus1s1e birrasiid 1000 rievssaha. Vuvde buot rievssahiid suohkana gávpeolbmáide (Eidheim 1958: 37). Gárdo gid1d1at. Dál lea dus1s1e rievssahiid lohpi gárdut. Dolos1 áigge (1925-30) lei lodden1022 áibbas dábálas1 Porsán1ggus, ja 1950-jagiin ii ge lean lodden vuos nohkan. Muhto dál (1958:s) ii s1at leat lottibiergu deat1alas1 borramus1 (ibid s. 37-38). Guovdageainnus ledje gitta 6-olbmá bivdosearvvi loddeme gid1d1at, muitalii Johan M. Klemetsen 1993:s: Ledje duhtavac1c1at jus báhc1e 10-15 lotti. Ii son jáhke lottiid nohkat loddemiin. Lodden gildojuvvui 1950-logus, muhto oz1z1o mán1ga jagi sierralobi loddet. 1960-jagiin c1uovvugohte gildosa garraseappot. Man1imus áiggiid leat báikkálas1 loddema doarjjaolbmot ja luonddusuodjaleaddjit garrasit digas1tallan loddema nalde (Eriksen 11/10-1993). 6.2.2 Vuonain Nu go siseatnamis ge, de loddejedje vuonain nai eanas dálvemánuid, ja loddejeaddjit sáhtte dávjá jávkat vahkoviissaid. Rievssahiid, ja eará lottiid maid, dábálac1c1at gárdo. Muhto muhtun báikkiin, nu go C1oalmmis, gal báhc1e rievssahiid. Meahcci ii lean heivvolas1 gárdumii. Dávjá lea garra biegga, ja gárddit jovgojit (Kolsrud 1943: 143). Fálesnuoris bivde unnán beatnagiin, muhto "soames dác1c1as lei loddebeana" (NEG 16388 Kvalsund (1961-62?). Porsán1ggu bivdiin ledje ovtta bivdosearvvis "iez1as bivdogoad1it mearriduvvon guovllus, ja nuppi bivdosearvvis fas lei iez1as goahti nuppi leagis" (Fastboendes rettigheter 1985: 42). Mearalottiid báhc1e, muhto bivde eanemusat firpmiin. Man1n1el 1945 beros1tis1gohte unnit mearalottiin, earenoamáz1it bierggus ja uvjjain. Loddebivddáhassan oaivvildit dál ovddemustá rievssahiid. Bivdovuohki maid rievddai. Bivdigohte dad1istaga eambbo beatnagiiguin, ja gárdun nohkagod1ii. 1960 birrasiid muitaluvvui Fálesnuoris ahte gárdun gal lei dolos1 áigge dábálas1 ja dáidá nu leahkit eará suohkaniin ain dál, muhto ii min ("men ikke i vor") (NEG 16389 Kroa gĺrd Kvalsund (1961-62?). Gulahallanolmmái: Georg Johansen.) Ovdalas1 áigge gárdo olu rievssahiid Riehppovuonas, c1álii Nesheim 1949:s. Báhc1e maid muhtun rievssaha. Gárdo smávvalottiid gid1d1at heasttaguolgagielaiguin, ja mearalottiid, earenoamáz1it hávdda, bivde firpmiin (Nesheim 1949: 43). Loddebivddáhasat váikkuhedje unnán C1oalmmi ekonomiijii. Muhto c1avc1c1a ja dálvvi mielde bivde veahá rievssahiid - sihke alcceseaset ja vuovdinváste. Eai s1at bivdán eará lottiid 1940 birrasiid, ráfáiduhttima geaz1il. Ovdal báhc1e lottiid, earenoamáz1it hávdda, muhto maiddái c1áhcelotti, skávlli, c1ielkká ja cagana. Albma loddebávttit eai gávdnon, nu ahte olbmot unnán c1ogge moniid (Kolsrud 1943: 142-143). Soahtegaskaáigge heite uvjjaid c1oaggimis Dávdnásállas, muhto ain c1ogge mán1ga duháha mearalottimoni jahkásac1c1at ( Ytreberg 1942: 271). Dál geavahit dán sullos dus1s1e luomejekkiid, mat leat priváhta eatnamat. Fálesnuoris lei rievssat, njoammil, rieban ja mearaloddi dábálac1c1amus bivddáhassan. Muhtun jagiid ledje unnán rievssahat, muhto eará eallit gal ledje sihkkarat juohke jagi. Borre olu njoammila, "go das lei rievssaha máhku" (NEG 16388 Kroa gĺrd Kvalsund (1961-62?). C1áhcelottit, c1uotnjágat ja baggot ja muhtun eará lottit leat dus1s1e jávregáttiin, muhto muhtun gáhkkora sáhtte báhc1it mearragáttes. Állaha "bivde dus1s1e dolos1 áigge" (ibid). Dolos1 áigge (várra ovdal soad1i) báhc1e juohke lágan lottiid Fálesnuoris: "Dál lea dus1s1e ruohkki, c1ielkkis, hávda ja skávli min guovllus" (ibid). Muhto dábálac1c1at bivde mearalottiid firpmiiguin. Ruohki, bovttaz1a, hávdda ja skávlli bivde maid vuokkaiguin, vuoivvassevttiin. Vuokka darvvihedje fillui máid c1atne gártniin fiervágead1gái. Vaikko hávda lei ráfáidahtton, de bivde soad1i áigge olu hávddaid, "borramus1dábuheami geaz1il" (ibid). Skávlli ja garjjá1023 maid atne loddebalddahallin gordnebealdduin ja guollejilliin. Dolos1 áigge lei loddebivdu buorren lassin ruovttudollui, ja vuvde maid lottiid gávpeolbmáide. Muhto 1960 birrasiid bivde unnán lottiid Fálesnuoris, ja bierggu atne dus1s1e iez1a. Monnec1oaggin baicca lei ain deat1alas1 dienaslassin ja borramus1lassin, go ain leat buorit monnehattit. Lotti dolggiid c1ogge dalle nai ja vuvde - ovdal lihtiid siste, dál seahkaid siste gávpegálvun (NEG 16389 Kvalsund (1961-62?)) Álttás bivde sihke rievssaha ja állaha, juogo gárddiiguin dahje firpmiiguin mat ledje gierdun. C1uvc1c1as ledje dávjá iez1aset bálgát eatnamis, ja dan gárdo luovosc1ievrras dahje luovossáddos gokko loddi bod1ii dus1ket c1áhcái. Mearalottiid bivde firpmiiguin. Olgolis vuonain lei loddi ovdalas1 áigge deat1alas1 borramus1. Dávjá ledje valjit ruohkit, ja dáid lávejedje sáltet. Dasto c1ogge sihke mearalodde- ja beahceloddemoniid ja gádde- ja mearaloddedolggiid atne gávnniin (NEG 21000 Alta 1968). Buollánávz1z1is báhc1e sihke c1áhcelottiid ja jievjaskulffiid borramus1s1an, ja c1ahceloddedolggiid atne gávnniid siste. Go báhc1inbálkká álggahedje 1938:s, báhc1igohte maid goaskiniid, fálliid ja skulffiid1024 (NEG 21070 Tverrelvdal 1968). Annejogas báhc1e sihke cizás1-, vuonccá- ja rievssatfálli, "nu maid bahádahkki garjjáid" (NEG 16330 Vestre Jakobselv (1961-62?)). Sihke garjját ja gáranasat1025 gilvalit garrasit rievssatbivdiiguin, go borret olu rievssatmoniid. Muhtumat c1uoc1c1uhedje ahte "muhtun olbmuin ledje mán1ga c1uod1i rievssatgiela. Dál gal lea lohku unnon" (sullii 1960). Ovdalas1 áigge báhc1e maid c1áhcelottiid ja c1uotnjágiid. Báhc1e maid mearalottiid iez1aset atnui ovdal, ja báhc1et ain dál olggobealde ráfáiduhttináiggi. "Uvjjat ja dolggit lei hui bivnnuhis gálvu ovdalas1 áigge. Rievssahiid eai oastán ovdal go Stuorravuona1026 márkanat álggahuvvojedje, muhto rievssatdolggit ja -uvjjat ja eará lottiid dolggit ja uvjjat ledje ja leat ain, dakkár gálvu máid gávpeolbmát háliidit". Muhto monit eai gal leat leamas1 mávssolac1c1at (NEG 16331 Vestre Jakobselv (1961-62?)). Soaitá danin go Ánnejogas leat leamas1 olu kvenat. Muhtun Njávdángáldu (1970) muitala ahte olbmot eai bivdán eará mearalottiid go daid ruhkiid mat darvánedje guollefirpmiide mearas: "Borre unnán mearalotti. Eatnasat ledje suopmelac1c1at geat eai lean hárjánan mearalottiide. Leat gal c1oaggán moniid, muhto ledje olbmot geat eai borrán mearalotti moniid. Dolggiid c1ogge ja vurkejedje, ja ráidnejedje lievllas. Dál eai c1oakke dolggiid" (NEG 21399 Neiden 1970). Rievssatbivdu gal lei deat1alas1. Dávjjimustá gárdo rievssahiid danin go eai háliidan báhc1imiin baldit rievssatdohkiid. Geavahedje maid veahá beahcelottiid ruovttudoalus, ja ovdalas1 áigge gárdo daid nai. Dát gáldu muitala ahte báhc1e c1áhcelottiid ja ruhkiid (NEG 21400 Neiden 1970). Ruovdavuonas1027 lávejedje gitta 2-300 rievssatgárddi dolos1 áigge. Beahcelottiid maid firbmo, muhto dat ledje unnán. Mearalottiid firbmo, muhto "dat eai leat beare mávssolac1c1at leamas1 ekonomiija dáfus". Veahá c1ogge moniid ja vuvde, ja dolggiid atne gávnniin (NEG 21515 ja 21517 Jarfjord 1969). 6.2.3 Riddu Láhpis bivde rievssahiid, njuorjjuid ja mearalottiid, c1álii lřytnant Haffner 1904:s dáinna lágiin: Láhpis leat buorit loddebáikkit, ja mearalotti biergu ja monit leat sullo vuosttamus1 ja buoremus hersko. Báikkálas1 olbmot bivde nappo mearalottiid eanas miessemánu ja geassemánu, ja eanas firbmo lottiid. Kaptein Tang vástidii dása 1916:s ahte dát lei dolos1 govvideapmi. Man1imus 30 jagi ledje dus1s1e moattes bivdán lottiid. Dasto lei loddefirbmun gildojuvvon (NGO Loppa 1904 ja 1916, s. 55). Muhto lei nu go juo leat c1ájehan: Loddefierbmun bisttii gitta soahtegaskaáigái, nu ahte ferte leamas1 de facto bábermearrádus. Dávjá eai doahttalan láhkagildosiid. Nappo dadjet ge: "Min died1u mielde eai leat dáppe davvin leamas1 bivdoáigemearrádusat" (NEG 16388 Kvalsund (1961-62?) ja "Ii oktage c1uoc1c1uhan bivdorievtti ii ge oktage oastán bivdogoartta stáhta eatnan nala" (NEG 21120 Akkarvik 1968). Láhpis ja eará riddobáikkiin eai mannan nu guhkes bivdomátkkiide: "Bivde rievssahiid ja mearalottiid nu go eará vuotnaguovlluin. Manne dus1s1e beaivemohkiid váris ja meara nalde" (NEG 18845 Loppa 1964). Akkarviikas1028 báhc1e maid veahá rievssahiid ja mearalottiid. Eanas rievssahiid ja muhtun ruohki vuvde Hammerfeasttas. "Mearaloddi lei dolos1 áigge oalle deat1alas1 borramus1s1an. Dál eai s1at nu olu bora daid" (NEG 21120 Akkarvik 1968). Davvesiiddas gárdo mánát állahiid gid1d1at. Bivde maid jievjaskuolffi ja skávlli, earenoamáz1it skierru1029 máid bivde roahkaniin, liinnáin dahje skierroruvddiiguin1030 dolggiid dihte. Dávjá báhc1e maid gáhkkora, danin go dat stuora gáhkkor "biepmai mán1gá olbmá" NEG 22152 Lebesby 1971). Sáhtte leahkit oalle stuora monnehivvodagat. Dákka man1n1el soad1i (1945) vulge muhtun Keaisvági olbmot oanehis mátkái Stappenii1031 ja Hjelmsřystaurenii1032, go lei jur "monnenáigi, ruohki monnenáigi, ja buohkat orro dárbbas1eame moniid". Sii c1ogge birrasiid 3 000 moni máid válde Romsii (Gjesvćr 1977: 40-50. Bjřrgvin Jenssen lea muitalan). 6.3 RÁFÁIDUHTTINMEARRÁDUSAT JA EVTTOHUSAT 1920-1940 1800-logu vuosttas1 oasis váidaledje earenoamáz1it Hammerfeastta fáldiguovllus, ahte mearrasápmelac1c1at báhc1e hávdda dálvet (dalle várra bivde dus1s1e mearrasápmelac1c1at). Vuonaid siste lohke monne- ja uvjabáikkiid jur vahátládje man1os mannan (Amtmann 1851-55). 1842:s juo bod1ii vuosttas1 hávdaráfáiduhttinláhka, ja monne- ja uvjabáikkiid ráfáiduhttin. 1860 lága olis ráfáidahttojuvvui hávda birrajagi Romssa bismaguovllus1033, muhto 1899 bivdolága bokte nogai dat ráfáiduhttin. Dan rájes sáhtte c1uovvut dábálas1 ráfáiduhttináiggi mearrádusaid, muhto ledje gal ain mearrádusat ahte muhtun sulluid (monne- ja uvjabáikkiid) sáhtii ráfáiduhttit. Dán vuod1ul fertet geahc1c1at daid olu ráfáiduhttinávz1z1uhusaid dan rájes. Fylkkamánni mied1ihii álo ávz1z1uhusaide, omd. Prestholmena1034 Muosáhis, Skarholmena1035 Deanus ja Storholmena1036 Dálbmeluovttas monne- ja uvjabáikin (FFF 1920: ás1s1i 31, s. 215. FFF 1934: ás1s1i 16, s. 54 (Iver Iversen ávz1z1uhus, Lillemolvik). FFF 1948: ás1s1i 57, s. 241). Muhto earenoamáz1it lei hávdda birra sáhka: 1926:s dagai Davvesiidda suohkanstivra ráfáiduhttincealkámus1a, vai lottit mat "dál leat hui unnán, eai galgga oalát nohkat" (FFF 1926: ás1s1i 88, s. 337). Gc1. maid FFF 1925: ás1s1i 28, s. 77). Muosát gielda árvalii 1931:s ráfáiduhttit hávdda birrajagi. 5 riddosuohkana dorjo dan, ja 9 ledje vuostá (FFF 1931: ás1s1i 53, s. 191). Loddelogu unnumii sáhttit c1ujuhit mán1ga árta. Muosáha gielddastivra c1ujuhii ahte Stappene1037 ja Hjelmsřystayrena1038 loddelohku unnui jagis jahkái, go olbmot c1ogge beare olu moniid váriin ja go báhc1alemiin balde lottiid besiin eret. Galggas1ii ee. olggobealsuohkanássiide gielddus c1oaggit moniid (FFF 1926: ás1s1i 29, s. 58-59). Gán1gaviikka gielddastivra ávz1z1uhii ráfáiduhttima 1931:s go Deanu riebandolliid bivdit báhc1e olu lottiid, vel lállináigge1039 nai (FFF 1931: ás1s1i 54, s. 192). Carl Schřyen, gii lei almmolas1 barggus 1936 geasi iskame hávdahivvodaga, gávnnahii ahte dat lei dus1s1e 1/4 dan logus mii lei 10 jagi ovdal. Okta ártan lei go muhtumat manne seaktec1oaggima namas sulluid mielde uvjabáikkiid lahka, ja bivde lottiid sihke govddodanliinnáin1040 ja firpmiiguin gárderibaniidda fuod1arin. Vuvde hávdda skárfan1041 ja válde 40 evrre bihtás. "Hávdalogu hirbmat man1osmannama geaz1il go olbmot beros1keahttá spedjet buot min mearalottiid" lea ráfáiduhttin dárbbas1las1 (FFF 1937: ás1s1i 71. s. 258-260). Váttisvuod1at s1adde eambbo oinnolaz1z1an soad1i áigge ja man1n1el soad1i- Fylkkamánni c1ujuhii ahte mearaloddehivvodat unnui garrasit soad1i áigge, go sihke duiskkalac1c1at ja dác1c1at bivde garrasit. C1ogge maid lobihemet olu moniid ja uvjjaid. Danin mearridii omd. Sállannuori suohkanstivra ráfáiduhttit 6 sullo monne- ja uvjabáikin olggobealde Skjellbukt1042 Sállannuori Gyfjordas1043 (FFF 1948: ás1s1i 10, s. 57). Eai ballan dus1s1e mearalottiid nohkat. Maiddái gáddelottiid balle nohkat mán1gga báikkis. Lea maid c1ielggas ahte riddosuohkaniin dat lei eanemus heahti man1osmannamiin. 1923:s árvalii omd. Davvesiida ahte rievssahat galggas1e oppalac1c1at ráfáidahttojuvvot guovtti jahkái, danin go "divdna dárbbas1uvvo Finnmárkkus, gos rievssahat fargga eai oba leat ge s1at" (FFF 1923: ás1s1i 7, s. 18). Fylkadiggi mearridii 1925:s oppalac1c1at ráfáiduhttit c1uvc1c1a ja goahppila 5 jahkái Porsán1ggus. Porsán1ggu gielddastivra ákkastii dainna ahte dát lottit leat unnán Porsán1ggus, ja nappo ekonomalas1 deat1alas1vuod1a haga. Muhto oaivvildedje lottiid goitge anolaz1z1an, ja ráfáiduhttimiin doivo lasihit lottiid "gieldda loddevánes vuvddiin" (FFF 1925: ás1s1i 22, s. 59. FFF 1926: ás1s1i 87, s. 336). 7. KAPIHTTAL Eanan- ja mearanjic1c1ehasaid bivdu 7.1 SOAHTEGASKAÁIGI 7.1 Resursadábuhanvejolas1vuohta1044 Go omd. murjema/lubmema ekonomalas1 mávssolas1vuohta lassánii 1900-jagiid álggu rájes, manai bivdu dássedit man1os. Earenoamáz1it unnui stuorimus njic1c1ehasaid bivdu, guovz1a-, gumpe- ja goddebivdu. Mádjit nogai ovdal 1900. Ealgabivdu gal baicca lea mihá eambbo lassánan man1n1el soad1i go ovdal. Finnmárkkus ledje dus1s1e veahá ealggat 1940-jagiid rádjái. Dalle lei ge ealga oppalac1c1at ráfáidahtton. Man1n1el soad1i lassánedje ealggat ja levve dad1istaga od1d1a guovlluide Finnmárkkus. Gárz1z1ideamit1045 ja ráfáiduhttin leat ge dagahan unnit bivddu. Njoammelgárdun lei maid guhká deat1alas1 lassiealáhussan: "Ja vaikko soahtegaskajagiin lei haddi nu vuollin go 1 kr, de gárttai goitge veahás1. Muhtun mu gálduin muitá ahte okta bivdi sáhtii bivdit gitta 450 njoammila ovtta dálvvis", muital Adolf Steen Mázes (Steen 1963: 74). Lea leamas1 veahá njoammelbivdu maid soad1i man1n1el, muhto 1950-jagiid álggu rájes leat beatnagiiguin bivdán. Deat1aleamos bivddáhassan leat almmotge leamas1 rievssahat (gc1. 6. kap. Lottit - monit - uvjjat). Muitalit muhtun Reas1vuona bivdi mannan beaivemohkiid váris rievssaha ja riebana bivdit. Muhto eanemustá son bivddii rievssahiid, ja sus ledje 4-500 gárddi (NEG 21308 Rafsbotn 1969. Bivdi namma lei Hans Pietilć). Goitge leat 1600-logu gaskkamuttos gáldut mat muitalit lassáneaddji meahceeallebivddu gilvvu. 1900-logu álggus ledje gottit nohkan, ja stuora boraspiriid lohku maid lei garrasit unnume (NEG 17889 Bognelvdal i Talvik 1963. Duoddaris lohket almmotge oidnon goddeealu man1n1el soad1i. 1950 birrasiid vigge bivdit stuora varrása Bognelvdalenis, muhto eai oz1z1on dan. Moadde beaivve man1n1el báhc1e Báttáris1046 160 kilosas1 varrása.) Ledje oalle olu guovz1z1at 1900-jagiid álggus. Adolf Steen c1állá ahte Mázes ledje olu geatkkit 1900-logu álgojagiin, ja 2. máimmisoad1i áigge, go ii lean lohpi bissu fievrredit. Muhto 1960 birrasiid lei geatki measta nohkan. Gumppet ledje juohke jagi 1932 geassái, go geaidnu bod1ii Mázii. Man1n1el soad1i leat ain leamas1 gumppet, muhto eai lahka ge nu olu. C1eavrát ja buoidagat maid leat vátnon. Smávva eallit, omd. njoammilat, gal leat olu, muhto maiddái dat leat eambbo leamas1 ovdal soad1i. Ealggat baicca leat lassánan (Steen 1963: 20-23). Soahtegaskaáigge lei mors1a áigá juo nohkan, ja fálláid bivde dus1s1e nuppevuoro. Bivde vásedin fálesskeittáiguin áhpelis. Dáinna lágiin dahke go fáleslohku unnui issorasat ovdal go dat ráfáidahttojuvvui 1905:s ja go guollebivdiin lei garra vuosteháhku fálesbivdui. 1930:s s1attai smávvafálesbivdu lobálaz1z1an, go Johannes ja Hjalmar Valen Uhcavuonaz1is Muosáhis oac1c1uiga doaibmalobi. Muhto lei oba deardagis1047 fylkadikkis, 12 jiena 11 jiena vuostá. Unnitlohku háliidii guollebivdiid jienasteami ovdal doaibmalobi addima (FFF 1930: ás1s1i 62, s. 299, 436). Dolos1 vallji dealljá ja c1eavrá bivddus Oarje-Finnmárkku sulluin ledje dus1s1e bázahusat vel báhcán. Dáidá deat1aleamos ártan ahte eallit ledje vátnon, ja dan geaz1il birgejedje dus1s1e muhtumat bivdduin, vaikko lei c1eavrá- ja vievssi náhkis buorre haddi, muitala Kolsrud 1942:s. Dál "ii leat bivddus s1at árvu. Dus1s1e bázahusat muittuhit ovdalas1 dili. Guollebivdu lei olbmuid birgejumi vuod1u váldooassin. Muhto seammás dagahii guolásteami mannolat ahte soahtegaskaáigge luovvanedje bargonávccat eanandollui, mii dalle lei easkka álggahuvvome", joatká son (Kolsrud 1943: 144). C1oalmmis eai lean galle doaibmi bivdoolbmá s1at. Eai sii ge birgen dáinna ealáhusain, go dalle ledje eallit vátnásat. Johtaleapmi ja bivdu fertii s1addat lassiealáhussan (ibid s. 139). Man1it áigge gálduin maid deattuhit ahte dolos1 áigge birgejedje oallugat bivdduin. Muhto "od1d1aset áigge leat eanas aktoealihat1048 geain bivdu lea ealáhussan leamas1" (NEG 21070 Tverreelvdalen 1968), muitaluvvo Buollánávz1z1is 1968:s. Fálesnuoris muitalit ahte dolos1 áigge ledje hárvát geat eai bivdán: "Dál bivdet eanas suohttasa dihte" (NEG 16388 Kroa gĺrd, Kvalsund (1961-62?). Mázes ges ledje dus1s1e soapmásat geat bivde, "go eanas fuod1d1u lea nohkan, ja go eanandoallu ja eará doaimmat gáibidit nu olu áiggi ahte eai s1at astta bivdit nu movt ovdal" (Steen 1963: 71). Olbmot fuomás1is1gohte resurssaváni1049 eambbo go ovdal, earenoamáz1it man1n1el soad1i. Muhto Gállojoga 1850-55 eananoamastanduod1as1tusaide ledje biddjon eavttut1050 eananeaiggáda bivdo-, murjen- ja guolástanrivttiide. Muhto muitaleaddji lasiha: "Ovdal eai beros1tan nu olu bivddus ja guolásteamis, muhto dál (1970) gal c1uoc1c1uhit vuoigatvuod1a" (NEG 21572 Skallelv 1970). 7.1.2 Bivdu ruovttudollui ja vuovdima váste Vaikko fuod1d1u lei vátnon, de lei sihke c1áhce- ja eananfuod1d1u, deat1alas1 lassiealáhussan muhtumiidda guhká man1n1elii soad1i. Dasto lei vel deat1alas1 biebmolassin mud1ui ovttageardánis ja várra geafivuod1alas1 borramus1s1ii. "Borre olu guoli, lievssi ja fálkka. Njuorjjobierggu maid borre", muitalit Keaisvágis (Gjesvćr 1977: 27). Kamřyvćras1051 lei bivdu dávjá dárbbas1las1 ealihaneaktun: "Meastta juohke bearras1is bivddii muhtun. Bivdu lei dárbbas1las1 dábuhit borramus1a. Muhtun juovllaid 30-jagiid loahpas báz1ii mu viellja njuorjju fiervvás. Dat lei mis dan jagi juovlabiergun. Njoammilat ledje valjit, ja eanas njoammiliid bivde dáluid lahka" (Ivar Iversen 1987). Muhtun Reas1vuonolbmá birra muitaluvvo: "Son lei án1giris bivdi ja sutnje lei bivdu deat1alas1 ealáhussan dálvet. Son huksii goad1i várrái, ja sáhtii orrut mánu hávális, dad1imielde man buorre bivdu lei". Goad1is sáhtte 3-4 olbmá orrut. Sii juhke meahci gaskaneaset, eai ge mannan nuppi olbmo guovlluide. Jus ledje bivdán olu, de dolvo bivddáhasaid ruoktot guovtti vahku bivddu man1n1el. Ruovttus ledje dus1s1e dassoz1ii go bivddáhasaid ledje dolvon. Sihke bierggu ja náhki vurkejedje, dassoz1ii go vuvde daid boalváriiddá (dávjá lulliboalváriidda) Bossegohmárkaniin (gid1d1at). Lei dárbbas1las1 fievrredit dohko olu gámasuinniid, vái juohke beaivve sáhtte od1d1asit dállastit1052. Eanas atne sámi gárvvuid, muhto atne maid gákkesbuvssaid1053 ja gálssohiid1054 sisttehiid1055 vuolde (NEG 21308 Rafsbotn 1969. Olmmái lea Hans Pietilć). Láhpi Langfjordhavnas1056 báz1ii ja vuvddii muhtun olmmái nu valjit rievssahiid ja njoammiliid, ahte dáinna doalai bearras1ii "gáfiid, sohkkariid, vuoja ja duhppáha. Ja jus vel deaivvai báhc1it c1eavrá ja riebana, de gal oac1c1ui vel jáfuid ja bázii vel veahá ruhta" (NEG Langfjordhavn 1972. Bivdi lei F. Henriksen, 82 jahkásas1 1972:s. Su atne ovdal soad1i juo oalle jábálaz1z1an1057). Vaikko Kolsrud ii oaivvildan ge bivddu mearrideaddjin ealáhuseallimis, de deattuhii son goitge dán deat1alaz1z1an juohke bivdoolbmái - sihke dienasin ja borramus1s1an. Vieksi1058 c1iehkadalai ávdin vuonain dahje Sállannuori guovllus. Dan lávejedje hávláriin báhc1it. Ovdal lávejedje maid fierbmut vievssi, muhto dat heivii buoremusat Álttás. Od1d1aset áigge, od1d1amállet bivdoneavvuiguin, ledje maid báhc1igoahtán Atlánta1059 arktalas1 njuorjjuid1060 go dat miessemánus bohte Jiekn1amearas1061. C1oalmmis eai bivdán nu olu njuorjju ja daid arktalas1 njuorjjuid. Dát bivdu lei eanas Sállanuoris, nuori davit njálmmis, ja Stiertná ja Sievjju báktegahc1ahagain1062. 1940:s eai lean ge s1at nu gallis geat bivde njuorjjuid, dus1s1e muhtumat bivde olggut C1oalmmis. Muhto ledje buorit hattit vievssi náhkis, ja goappes1 njuorjos1lájat ledje buorit borramus1s1an ruovttudollui (Kolsrud 1943: 143-144. Jiekn1amearra: mearaguovlu mii ii leat dárkilit c1ilgejuvvon, muhto danin gohc1odit dávjá guovlluid Karamearas1063 Davisnuorrái1064 (nappo maiddái Barentsábi1065)). Buot oarjesulluin leat c1eavrát. Daid báhc1e dahje bivde ruvddiiguin. Vaikko ledje hárvát geat dássedit bivde ruvddiiguin, de lei dán bivdovuogis goitge ekonomalas1 deat1alas1vuohta. Nu lei danin go c1eavrris lea hui árgi - dat bivdá ihkku ja danin lea váttis báhc1inmuddui beassat. Muhto hávlár ja earenoamáz1it ruovddit unnidedje goitge divrras c1eavránáli. C1eavránáhkis mákse 1. máilmmesoad1i ovdal juo 25 kr, ja soad1i man1n1el 50-100 kr. Danin eai olbmot iez1a geavahan c1eavránáhki, muhto vuvde boalváriidda. Seammaládje lei buoidagiin (ibid s. 141-142). Sihke Deanus, Buolbmágis, Kárás1jogas ja eará báikkiin atne c1eavránáhki fiergin1066. Dákkár náhkki ii oainnat bizo. C1eavrábierggu borre dolos1 áigge, muhto soahtegaskaáigge gal eai dáidde dan s1at dahkan. Riehppovuonas bivde maid njuorjjuid, c1eavráid ja buoidagiid, ja ledje mán1ga bivdovuogi. Njoammiliid bivde meissetgielaiguin, njuorjju bivde firpmiiguin dahje báhc1e, ja c1eavrá, buoidaga, gumppe, riebana ja geatkki mirkkohuhtte, báhc1e dahje bivde rid1áiguin1067. Mirkkuid leat várra viez1z1an Hammerfeastta apotehkas dahje boazosápmelac1c1at leat Suomas viez1z1an daid (Nesheim 1949: 153). Bivdu mirkkuiguin dagahii soahpameahttunvuod1aid eanandoaluin ja murjemiin/lubmemiin, ja gildojuvvui 1932:s. 7.1.3 Bálkábivdu1068 Bivddu ulbmilin ii lean dus1s1e dábuhit bierggu ja náhki alcceseaset dahje vuovdima váste. Boraspiriid bivde vuosttaz1ettiin bálkábivdun, nappo dábuhit rud1a. Nubbin deat1alas1 beallin dán bivddus lei várjalit s1ibihiid, bohccuid ja fuod1d1uid nu go njoammiliid ja rievssahiid. 1920-jagiin gottahalle dus1s1e Guovdageainnus jahkásac1c1at sullii 250 bohcco ja vel sávzzat, birrasiid 20 000 kr ovddas. Náhkiin oac1c1ui buori dietnasa, earenoamáz1it gumppenáhkis. Boraspiriid almmolas1 báhc1inbálká álggahuvvui 1846:s ja lei dalle 3 speciedálera. 1924:s biegui Guovdageainnu suohkanstivra go gumppe báhc1inbálká lei 1899 rájes juo leamas1 25 kr: "Rud1a duohta árvu dan rájes lea gahc1c1an dovdomassii, nappo lea bálkká árvu dus1s1e goalmmádas álgobálkkás. Haddeloktanemiid geaz1il lea gumppe vahága árvu maid mihá stuorit go ovdal. Dalle lei bohcco árvu 15-18 kr, ja dál dat lea 70-80 kr. Bivdoneavvut leat maid divron, ja bargohattit maid. Danin ii leat gumpebivdu s1at gánnáhahtti, earenoamáz1it jagi áigodagas go náhkis ii báljo leat haddi. Goddet gal soames gumppe duollet dálle, muhto ii oktage albmaládje bivdde gumppiid" (FFF 1924: ás1s1i 28, 161). Suohkanstivra mearridii dasto ahte sii mákset 25 kr juohke gumppes máid goddet, jus fylka lasiha iez1as bálkká 25 kruvnnos 50 kruvdnui. Áltá, Kárás1johka ja Mátta-Várjjat dorjo evttohusa. Sadjásas1 fylkkamánni L. Hermansen did1ii vahága máid gumpe dagai, ja oaivvildii ahte "bálkká lasiheapmi movttidahtás1ii olbmuid án1gireappot bivdit gumppe go dál". Muhto ii su mielas ábuhan fylkka bus1ehttii s1at eanet goluid bidjat. Muhto fylkkadiggi gal doarjjui evttohusa (ibid, ás1s1i 28, s. 160, 162, 566). 7.1.4 Soahpameahttunvuod1at eará ealáhusaiguin 1922:s evttohii Sállannuori suohkanstivra gieldit mirkkuid meahceelliid bivddus. Sii ákkastedje ee. dainna ahte Fálás ledje mirkkuid geavahan boastut. S1ibihat ledje jápmán, ja mirkkut sáhtte olbmuide nai leahkit várálac1c1at murjemis ja lubmemis. Fylkkamánni bealistis sáhtii c1ujuhit fylkkadiggemearrádussii 1919:s. Das c1ujuhuvvui ahte mirkkuid geavaheapmi lei várálas1 go "meahcceláidumat dad1istaga eambbo mirkkohuvvet" (FFF 1922: ás1s1i 36, s. 173). Sihke fylkkamánni ja fylkkadiggi dorjo láhkagildosa. Davvesiidda suohkanstivra maid bivddii 1924:s riebanbivddu gildojuvvot mirkkuiguin suohkanrájiiid siskkobealde, man1n1el go 9 bivdi ledje háliidan dan (FFF 1924: ás1s1i 27, s. 157). Muhto goappes1iid háve biehttalii Eanandoallodeapartementa. Dán ás1s1is ledje gal guokte beali. 1928:s bivddii Davvesiidda suohkanstivra fas gildosa, ja fylkkadiggi fas doarjjui dan, ovttain eavttuin: "... ii galgga gustot siseatnansuohkaniin Buolbmágis, Kárás1jogas ja Guovdageainnus, gos bivdu lea deat1alas1 ealáhussuorgin ja gos geavahit measta aivve mirkkuid" (FFF 1928: ás1s1i 91, s. 495). Go mirkkuid gilde 1932:s, doarjjui fylkkadiggi fas ahte siseatnansuohkaniidda ii galgan gustot dát mearrádus, go boraspiret vahágahttet boazodoalu (FFF 1933: ás1s1i 42, s. 355). Orui dainna lágiin ahte riddosuohkanat eambbo ovddidedje ráfáiduhttinás1s1iid, ja eambbo vuosttaldedje lasihit boraspiriid báhc1inbálkkáid go siseatnansuohkanat. Omd. háliidedje Sállanuori-, Muosát- ja Davvenjárgga gielddat ráfáiduhttit njoammila Fálás, C1ohka-Láhtás1069 ja Máhkarávjjus. Áltá ja Porsán1gu fas háliidedje heaittihit njála ráfáiduhttima. Porsán1gu, Deatnu ja Kárás1johka vuosttaldedje maid ollásit ráfáiduhttit ealgga (gc1. ee. FFF 1933: ás1s1i 42, s. 196 ja ás1s1i 63: 272, FFF 1934: ás1s1i 48, s. 223 ja FFF 1936: ás1s1i 68, s. 329 ja ás1s1i 69: 330). Dás oaidnit mii oalle bures gos fuod1d1origgodagat1070 ledje, ja ahte lei ies1gud1etlágan ealáhusvuod1d1u Finnmárkku ies1gud1et báikkiin. 7.2 ÁIGODAT SOAĐI MAN1N1EL Maiddái 1977 fuod1d1ostatistihkas deattuhuvvo dákkár guovllu juohku. Omd. lei ealgga lohpi báhc1it Mátta-Várjjagis, Unjárggas, Deanus, Kárás1jogas, Guovdageainnus, Álttás, Fálesnuoris, Porsán1ggus ja Davvesiiddas. 3 118 olbmo ledje fuod1d1odivatgoartta1071 oastán. Suohkaniin main leat eambbo go 100 bivdi, leat dávjá ovttahat bivdit. Fálesnuorri ja Davvesiida eai leat s1at mielde, ja Hammerfeasta ja C1áhcesuolu leat fas od1d1asat (Finnmark 1979. Tab. s. 487). Dát duod1as1ta guokte ás1s1i: Báikki olbmuin leat ovdamunnin go ásset lahka buoremus fuod1d1oguovlluid. Muhto seammás leat gávpogiid ja c1oahkkebáikkiid astoáiggebivdit gilvalis1goahtán singuin. Dát mannolat guoská maid rievssatbivdui, murjemii/lubmemii ja sáivabivdui. 1984-89 áigodagas ledje omd. gaskal 16,9% ja 37,9% bivdogoarttain vuvdon olggobealde Finnmárkku bivdiide (Smĺviltjakt i Finnmark 1989-90: 15). Dakka man1n1el soad1i orrot leamas1 oalle olu boraspiret Finnmárkkus. 1948:s muitaledje ahte dan dálvvi lei gumpe olu speadjan. Gumpe lei goddán birrasiid 2-300 bohcco, ja 20 gumppe ledje báhc1c1on (FFF 1948: ás1s1i 54, s. 237). 1945 suoidnemánus geassemánu 30. beaivái 1946 báhc1e 80 geatkki Finnmárkkus. Juohke geatkki ovddas mákse 3 500 kr, oktiibuot mákse 280 000 kr getkkiid báhc1inbálkán (Steen 1963: 73. Steen lea veahá eahpec1ielggas báikki dáfus, muhto su oppalas1 ságain ipmirdan ahte son oaivvilda Finnmárkku). Geatkebáhc1inbálká lei dássedit lassánan 1944 rádjái, muhto 1946:s juo vuolui bálká 2 500 kruvdnui, ja 1959:s 500 kruvdnui. Vaikko vuolideami eaktun lei ahte juogo suohkan dahje fylka galggai máksit seammá olu dahje eambbo, váikkuhii vuolideapmi goitge ahte boraspirebivddu beros1tupmi maid unnui. Nuppe dáfus sáhttit dulkot loguid dainnalágiin ahte boraspiret eai lean s1at áittan bohccuide ja s1ibihiidda. 1950 birrasiid sáhttit dilálas1vuod1a c1ilget ná: Gumppiid ja getkkiid lohku lei mihá unnit go ovdal soad1i. Danin lei maid váddáset goddit daid hárváid mat vel ledje. Njálla lei ráfáidahtton 1930:s, muhto njálat eai lean lassánan. Ruksesriebanat1072 baicca lassánedje, vaikko lei báhc1inbálká. Mátta-Várjjagis ledje hui olu riebanat man1n1el soad1i. Dus1s1e 1949 od1d1ajagemánus mákse báhc1inbálkká 52 riebana ovddas (Flf 1952: 379). Guovdageainnus lei riebanbáhc1inbálká 17,50 kr, muhto náhkis "ii báljo leat árvu, ja olbmuid mielas lea nu heajos báhc1inbálká ahte ii gánnát bivdit riebaniid" (ibid s. 73). Muhto rieban borrá sihke lábbáid ja rievssatc1ivggaid, ja suoláda rievssahiid ja njoammiliid gielain. Jotke riebanbivdduin vai dat gul unnu gilvaleaddjin. Maiddái eará guovlluin fylkkas gullat ahte ledje olu ruksesriebanat, ee. Skáidejárguovllus: "Leat ain olu rievssahat, njoammilat ja riebanat dáppe" (Skaidiprosjektet 1975-76. Den samisk-etnografiske delrapport v/ Bjřrn Aarseth s. 26 (Sámi-c1earddalas1 oasseraporta s. 26 Bjřrn Aarseth` bokte)). Buoidda maid lea billár1073. Dat borrá sihke rievssatmoniid ja rievssatc1ivggaid, ja suoláda rievssahiid gielain. Buoiddanáhkis lea veahás1 árvu, buori náhkis oac1c1ui 10 kr 1950-jagiin. Oarribivdu gal unnui, go náhkiin ii báljo lean s1at árvu. Ovdalas1 áigge bivde ja rievssahiid gárdo okta dahje moattis juohke bearras1is Porsán1ggus. Man1n1el soad1i ii lean s1at ovttasge "boraspirebivdu ealáhussan, ii ge sáhte dadjat ovttasge bivddu leahkit dábálas1 lassiealáhussan ge" (Eidheim 1958: 37). Boraspirebivddu ferte gohc1odit soaittáhatbivdun, vaikko muhtun ovttahat namat gal leat bivdobálkác1állosiin. Sii maid dábálac1c1at bivde dus1s1e dalle go ledje vuohttán boraspiriid. Vulge hárve summál1074 bivdit daid. Muhto 1950:s oz1z1o vel 30 olbmá boraspiriid ja gazzalottiid báhc1inbálkká Buolbmágis (ibid s. 37). Lei goitge c1ielga man1osmannan, ja dan oaidnit maid tabeallas mii c1ájeha Buolbmát lensmánnekantuvrra máksin báhc1inbálkkáid. Bálkkáin manai vuollel 10% gazzaloddebáhc1imiidda, eanas fállebáhc1imiidda. Tab. 7.1: Buolbmát lensmánnekantuvrra máksin báhc1inbálkkát: Jahki: Kr: 1949 14 010 1950 7 878 1951 2 813 1952 1 113 Gáldu: Eidheim 1958: 37 Dál bivdet eanannjic1c1ehasain1075 ovddemustá ealggaid ja njoammiliid. Muhto dolos1 ealáhusbivdu gal lea unnit eambbo nohkan. Njoammiliid gal ain bivdet oalle olu, muhto Adolf Steen muitalii juo 1963:s: "Astoáiggebivdit beatnagiiguin goddet eanas njoammiliid, ja lea oalle hárve njoammil máid báikki olbmot (mázelac1c1at) goddet" (Steen 1963: 74). Dat gal lei ovdal earaládje, loahpaha son. Ealga lea lassánan ja leavvan fylkii, vaikko lohket olu suolabivddu. Dálbmeluovttas ii s1addan ealgabivdu lobálaz1z1an ovdal 1986:s. Fálesnuorrái leat dál easkka boahtán ealggat ja Ráirus maid leat oaidnán ealgga, mii duod1as1ta ahte ealggat leat boahtigoahtime dohko nai (Finnmark Dagblad 21.10.1993. Bihtá namma lea "Elg-fakta"). Tab. 7.2: Ealgabivdolobit ja báhc1c1on ealggaid lohku 1968-72 (jahkodagaid gaskamearrelogut): Suohkan: Lobit: Báhc1c1on ealggat: Guovdageaidnu 18 13 Áltá 10 7 Porsán1gu 8 6 Kárás1johka 18 14 Deatnu 11 7 Unjárga 8 7 Mátta-Várjjat 28 24 . Gáldu: Statistisk fylkeshefte for Finnmark 1980: 110. Man1imus jagiid bivdiid lohku lea leamas1 gaskamearálac1c1at 5 000, c1állá kánttorhoavda Hjalmar Pavel 1979:s (Finnmark 1979: 370). 1970- ja 1980-jagiin leat bivdogoarttaid ostiid lohku rievddadan gaskal 2 500 ja 5 000 (Smĺviltjakt i Finnmark 1989-90. 15). 8. KAPIHTTAL Guollebivdu jogain ja jávrriin Sáivaguollebivddus leat maid stuora guovlluerohusat Finnmárkkus. Sáivabivdu lea earenoamás1 mávssolas1 leamas1 siseatnanguovlluin ja stuora eatnogáttiin. Amund Helland c1álii 1906:s ahte luossabivdu lea váldoealáhusgeaidnun Buolbmágis (Helland 1906 III: 442). 50 jagi man1n1el deattuha Eidheim ahte eanandoallu ja johkabivdu leat dássoz1ii leamas1 ealáhusvuod1u váldooassin. Guollebivdu lea leamas1 deat1alas1 go dainna leat olbmot rud1a dinen. Guollebivdduin oz1z1o maid eatnasat dálvviniestti alcceseaset. Guollebivdu unnui sakka go gáidánuohttebivdu s1attai dábálaz1z1an 1900 álgomoaddelohjagiin. Olmmos1lassáneami geaz1il s1adde eanebut geat galge juogadit buriid. Luossabivdu ekonomalas1 ulbmiliin lea guhká juo man1os mannan. Bivdu rievddada jagis jahkái. Buolbmágis leat man1imus eallenagiáigodagas rievddadan gaskal 4 ja 12 tonna (Eidheim 1958: 33). Mázes lohká Steen 1963:s leamas1 bivddu ja guollebivddu hui deat1alaz1z1an ovdal. Dál dat ii leat lahka ge nu mávssolas1 go ovdal: "Guollebivdduin eai leat goasse nu olu rud1a dinen, muhto olbmot leat oz1z1on deat1alas1 borramus1oasi luondduruovttudollui" (Steen 1963: 74). 8.1 SOAHTEGASKAÁIGI Sáivabivdu lea leamas1 deat1alas1 rud1a dábuheapmái ja ies1birgejupmái, seammaládje go murjen/lubmen, bivdu, monnec1oaggin jna. Helland muitala Kárás1johbivddu birra: "Deanu luossabivdu lea deat1alas1 gieldda ássiide; eai loga nu olu vuovdit luosa, muhto olu luosa atnet gieldda ruovttudoalut iez1a" (Helland 1906 III: 320). Lars Reinton lohká luosa, dápmoha, c1uovc1c1a ja hárri leamas1 nu deat1alaz1z1an Kárás1jogas ahte guolli lei deat1aleamos geassesajborramus1s1an earret vuoja (Reinton 1955: 247). Guollebivdu ii lean oaiveártan geassesadjái sirdimiidda olbmo muittus, c1állá Sonja Westrheim, muhto 10:s su 38 muitaleddjiin leat buohtastahttán guohtuma ja guollebivddu fárrenártan. Dasalassin lohkaba guovttes guohtuma, fuod1arc1ohkkema ja guollebivddu ártan. Olu geassesajit gosa manne gitta 1960-jagiin, ledje álgo-álggus luossabáikkit, nu go Deatnogátti geassesajit, ja Ássebákti ja Buollonjárga, mat gulle kárás1johkalac1c1aide. Oalgejogaid dápmotbivdu ii leat goasse váikkuhan doallovuohkái ii ge geassesajiid válljemii. Luossabivdu gal lea leamas1 nu deat1alas1 ahte od1d1a geavahanmálle bohciidii: Luossageassesajdoallu buohtalaga ládjogeassesajiin (Westrheim 1978: 86). Luossageasesajdoallu "lea leamas1 dábálas1 sápmelac1c1ain, ja várra maid muhtun kvenain" (ibid s. 234). Kárás1joga gáldut duod1as1tit ahte "meahccefuod1arc1ohkken lea leamas1 deat1alas1, ja ledje seammá olbmot geat luosaid bivde ja meahccefuod1d1ara c1ohkkejedje, rávis dievddut ja nuorat", muitala Westrheim. Son deattuha ahte vaikko meahccelájut eai lean njuolggo ártan geassesadjái fárremii, de lei goitge c1ielggas ahte olbmot geavahedje luonddu vejolas1vuod1aid (ibid s. 87). Deatnogátti ja Skuvvanvári1076 ássit maid deattuhedje luossabivddu mávssolas1vuod1a, joatká Westrheim: "Eanas dinejedje lubmemiin ja luossabivdduin. Muhtun guollebáikkit dahje avádagat ledje jur geassesajiid buohta. Doppe c1uoc1c1uhit ahte manne geassesajiide luossabivddu dihte" (ibid s. 200). Earret luosa, bivde maid olu eará guolles1lájaid. "Muhtun jávrriin eai oba leat ge guolit, muhtun jogain ja jávrriin ges leat valjit dápmohat ja maiddái rávddut, máid báikki olbmot bivdet liikká olu", c1álii Mona Beichmann 1939:s (Beichmann 1939: 85), ja jotkkii: "buoremusat gottii guoli boaittobealde guovlluin gosa fierbmun ii lean vel c1uohcan" (ibid s. 86). Duoddaris lei c1uovz1abivdu deat1alac1c1amus, ja Adolf Steen c1álla ge dan birra. Rávddu atne buoremus guollin, lohká son, muhto c1uovz1abivdu lei eahpitkeahttá deat1alac1c1amus. Nu lei maid soahtegaskaáigge. Vuskona eai atnán buorren guollin, eai ge bivdán dan earenoamáz1it. Muhtumat maid eai liikon hávgii, juogo dainna go dat lea ropmi dahje mágu geaz1il, muhto eatnasat borre hávgga. Goikaduvvon hávgganáhkki (nu go eará guliid náhkit) c1ilge gáfe, ja addá buori mágu (Steen 1963: 76-79). Eai bivdán njágá ge, ropmivuod1a geaz1il, ja dus1s1e soapmásat borre njágá, muhto das lea buorre vuoivvas, ja livssiin lea buorre náhkiid diks1ut, ja c1ázehiid ja sisttehiid vuoidat. Hárri atne heajos guollin go borrá luosa ja vuokka luosaid bivddidettiin (ibid s. 76-77). Njávdánkvenat bivde olu hárriid. Sii bidje stuora, luovos rissegimppuid1077 johkii. Hárri c1iehkádii dáid sisa, ja go loktii gimppuid bajás, de c1uvvo hárrit daid (NEG 222524 Neiden 1972). Dát fas c1ájeha ahte geavahedje riggodagaid hui mán1gga ládje, seammás go máhku ja liikon rievddadii guovlluid mielde ja mearridii makkár buktagiid olbmot geavahedje. Johs. Falkenberg duod1as1ta ahte ledje guovlluid mielde erohusat. Son c1uoc1c1uha ahte Davvesiiddas bivde unnán jogaid, vaikko ledje luossajogat sihke Skiessvuona1078 siste ja Storfjordenis1079. Porsán1ggus bivde olbmot eanas alcceseaset, muhto muhtumat bivde maid vuovdima váste. Earenoamáz1it Skáidejávrris bivde guoli vuovdima váste soahtegaskaáigge (Skaidiprosjektet 1975-76. Samisk-etnografisk delrapport s. 25 (sámi etnográfalas1 oasserapporta s. 25). Dat lea Lars Persen Birkeli` lágiduvvon bivddu birra 4:in fatnasiin ja veagain)). Bissojoga1080 kvenaide lei luossabivdu jogas seammá deat1alas1 go áhpebivdu (Mikkelsen vuod1d1ologu haga, s. 18). Muhto dalle lei ge "olu eambbo dápmot ja luossa jogain ja jávrriin go dál" (ŘSIGD-prosjektet 1978: 11. Hans Mikkelsen Bissojogas muitala.) Samuli Paulaharju oaivvilda ahte Bissojogas ja Njávdámis ledje guolit olu vátnon 1920-jagiin juo (Paulaharju 1928: 144). Deanubivddu 1888-lága ja 1905 luossalága bokte ii leat Deanu ja Álttá luossabivdu buohkaide lobálas1. 1964 luossalága bokte gustogohte gárz1z1ideamit maiddái Njávdámii. Álgo- álggus bivde ge gilisearvvit ja johgátteolbmot Finnmárkku jogaid (Třnnesen 1979: 241). 1888-láhka bod1ii várjalit Deanuleagi ássiid vuoigatvuod1aid. Das lei mearrádus ahte galggai eaiggádus1s1at dahje láigohit matrikulerejuvvon eatnama. 1911 gonagaslas1 resolus1uvnnas álggahuvvui maid ássan- ja doaimmahangeasku1081. Nappo galggai bivdi ássat dan eatnama nalde, ii ge guhkkelis go 2 km jogas eret, ja doppe galgá muhtun jagiid gilvojuvvon unnimustá ovtta gusafuod1arnáre (2 000 kg suoidni) (Moen 1991: 60). Deanuleagi, Njávdánjoga ja Porsán1ggujogaid olbmot ledje measta aivve sámi- ja kvenasogas. Álttás gal ledje olu dác1c1at, geat dinejedje Álttájoga láigguin ja dasalassin bivde duottarjávrriid vis1s1alit, sihke vuovdima váste ja ruovttudollui (Sverre Eilertsen 1987 ee. Viggo Kjellmann birra). Álttájoga bivddu dietnasat leat oamasteami bokte gullan johgátteássiide geain lea gusa biebman náre gilvojuvvon gieddi (120 suoidneguorpmi1082). Sii vuod1d1udedje oasussearvvi1083, Alta Laksefiskeri-Interessentskap (Álttá luossabivdiid searvi (dás jorgaluvvon namma)), c1álii sátnejod1iheaddji Heitmann 1952:s. Alta Laksefiskeri-Interresentskap:s lea láigolihttu Álttájohkii. 1856 rájes man1imus soad1i rádjái láigohii Roxborough hertug Álttájoga. Soad1i áigge ja man1n1el soad1i (muitaluvvon 1952:s) lea johka eanas gili olbmuide láigohuvvon. Westminstera hertug láigohii 1949:s ja 1950:s moadde avádaga. Dalle lei johka juhkkojuvvon 5 avádahkan (Flf 1952: 298). Jahki Láigolihttodivat Bivdojuvvon Miellahttolohku 1910 12 000 1939 5 500 4 880 306 1941 9 960 3 286 ? 1943 14 400 4 000 birrasiid 291 1945 ii lean láigohuvvon 5 000 birrasiid 282 1947 12 465 10 170 263 1949 22 000 6 970 252 . Gáldu: Finnmark fylkesleksikon 1952: 299 ja Medisinalrapport 1910-11 Buollánávz1ilac1c1at ja eaibuleagilac1c1at fertejedje oastit (dahje lonuhit alcceseaset) mearaguoli Bossegohpis dahje Joganjálmmis. Danin eai borran nu olu mearaguoli dain ávz1z1iin. Muhto borre "olu sáivaguoli nu go dápmoha, c1uovz1z1a ja luosa" (NEG 21096 Tverrelvdal og Eibydal 1968). Daid bivde eanemustá lájuid ovdal ja man1n1el, veahá duottarjávrriin c1akc1at, ja mud1ui gid1d1ajien1a nalde sihke jogain ja jávrriin. 8.2 ÁIGODAT SOAĐI MAN1N1EL Njávdánjoga luossabivdu lei álggos nuortalas11084 searvebivdu. Muhto 1848 duopmocealkámus1a1085 bokte, oz1z1o maid Njávdáma od1d1a ássit, geat ledje kvenat, seammá bivdorievtti Njávdánjogas. Buot Njávdáma eananeaiggádat besset dál miellahttun "Neiden Fiskefelleskap":i (Njávdáma guollesearvi (dás jorgaluvvon namma)). 1970 birrasiid ledje 5 12-olbmá sturrosas1 searvvi mat bivde Skoltefossenis1086 (gäbbäläbivdu). Juohke oasálas1 searvvis galggai oaz1z1ut 10 kg luosa, ja jus bázii, de galggai eará servviide mannat dat. 1968:s oac1c1ui juohkehas1 badjel 30 kg, muhto suoidnemánu gaskkamuddui 1969 eai báljo lean goddán luosaid. Guollebivdovuoigatvuod1aid láigohemiin dinejedje oalle olu, nu movt Álttá- ja Deanujogaláigohemiin nai. 1968:s dinejedje 36 000 kr (NEG 22524 Neiden 1972). Eará Finnmárkku luossajogaid lea stáhta lihttoláigohan báikkálas1 guollebivdoservviide, mat vuvdet guollegoarttaid. Dienas manna johkadoaimmaide (Finnmark 1979: 440). "Siseatnangiliin eai leat galle bearras1a mat eai unnit eambbo bivdde sáivaguoli alcceseaset. Oallugat dábuhit dálvvi guoli, ja muhtumat bivdet maid vuovdima váste", c1állá Hjalmar Pavel (ibid s. 368). Dát duod1as1ta dan máid Adolf Steen lea dadjan ovdal: Guovdageaineanu ja Máze jávrriid bivdu lea doloz1a rájes leamas1 hui mávssolas1 (Steen 1963: 75). Steen deattuha ahte jogain ja Máze jávrriin lea oktasas1 bivdu ja juohkehas1 oaz1z1u bivdit gos háliida. Muhtun bearras1at lávejedje maid fárrolaga vuolgit vahkosas1 mátkkiide gitta Návuona1087 ráji duohkái. Ovdal vuvde olu guliid boazosápmelac1c1aide dahje lonuhedje bierggu ja náhkiid/gápmasiid guliin. Dát lonohusgávpi lei measta nohkan 1960 birrasiid, ja olbmot bivde dan rájes dus1s1e ruovttudollui (ibid s. 81). Buolbmágis lei guollebivdu ain hui deat1alas1. Eanas ruovttudoalut, earret dác1c1aid, bivde luosaid jahkásac1c1at, ja dinejedje veahá dainna. Dienas rievddadii veahá, muhto 1958:s bod1ii 2-800 kr juohke guollebivdi nammii (Eidheim 1958: 34). Vuolábealde oaidnit tabeallas sullii man olu kiluid ja kruvnnuid Buolbmát sáivaguollebivdu attii 1950 birrasiid: Tab. 8.2: Buolbmát sáivaguollebivdu: Jahki kg kr . 1949: 8327 42 298 1950: 6 500 32 500 1951: 5 200 41 000 1952: 4 500 31 230 1953: 11 000 74 000 . Gáldu: Eidheim 1958: 74 Lensmánni lea 1950 rájes, guolástusbearráigeahc1c1i addán geaskkuin, iez1as árvvos1tallamiin jorben guollebivdiin oz1z1on loguid bajásguvlui. Árvvos1talle ahte veahá manai alcceseaset máid eai almmuhan (ibid s. 35). Man1n1el soad1i leat leamas1 buoret hattit, ja gávpeolbmát válde buot máid oz1z1o oastit, sádden váste lulás. Dát dagahii ahte luosa sálten dálveniestin unnui sakka. Muhto eará sáivaguliid (dápmot, rávdu, hárri ja c1uovc1a) leat eanas iez1a borran ja iez1aset galmmihanbumbbáide bidjan. Dievddut manne 3-4 beaivásas1 guollebivdomátkkiide, earenoamáz1it jávrriide ja jogaide oarjjabealde Deanu. Dát guollebivdu "lea leamas1 mávssolac1c1amus daidda ruovttudoaluide main lea heajumus ruhtadilli. Lea váttis árvvos1tallat dán bivddu árvvu ja sturrodaga, muhto oallut ruovttudoaluin lea sáivaguolli oassin beaivválas1 biepmus geasse- ja c1akc1amánuid" (ibid s. 35). Sáivaguollebivdu lea dad1istaga lassánan vuoin1n1astan- ja lustaáiggedoaibman1088. Luossabivdu lea oalle deat1alas1 Fálesnuoris, sihke nuohtásteapmi ja "dat eambbo suohttasa dihte johkabivdu" (Flf 1952: 318). Suohttasa dihte bivde vuokkain ja stákkuin, ja ealáhusváste bivde firpmiin dahje nuhtiin. Ovdamearkan mannolahkii soad1i man1n1el sáhttá namuhit Fylkkadikki mearrádusa 1947:s: Fierbmun s1attai lobálaz1z1an Counjajavrres (C1uonjájávrris) Guovdageainnus dus1s1e suoidnemánu, muhto oaggun s1attai lobálaz1z1an birrajagi (FFF 1947: 213). Finnmárkkus ledje sullii 50 000 lustabivdi 1970-jagiid gaskkamuttos. Dán logus leat gal mielde sihke eará fylkkaid dác1c1at ja olgoriikkalac1c1at. Dalle ii dáidde sáhttit guollebivddus lohkat nu stuora ekonomalas1 árvvu go ovdal. Vaikko báikki olbmot sáhttet sáivaguolásteami lohkat áigeguovdilis riggodahkan, de sáhttá leahkit váttis sirret astoáiggebivddu ja ruovttodoallobivddu (biebmolasi) ja dáid ealáhus-ekonomalas1 ulbmiliid (Skaidiprosjektet 1975-76. Samisk-etnografisk delrapport s. 26). Nubbi ás1s1i lea ahte guolli adno herskon. Dat lea hersko danin go lea mearri man olu dan goddá, ja go dan ii oac1c1o oastit dábálas1 vuogi mielde márkanis. Sáivaguolli ii leat nappo dárbbas1las1 ealiheapmái, muhto eallin s1addá goitge geafit dan haga. 9. KAPIHTTAL Darfi ja vuovdi 9.1 BOALDÁMUS1VÁTTISVUOĐAT Finnmárkku dálkkádatdilálas1vuod1aid geaz1il ferte leamas1 deat1alas1 ahte lei álki dábuhit boaldámus1a. Knut Kolsrud c1uoc1c1uha omd. ahte boaldenmuorra ja c1áhci ledje guovddáz1is mearrideame báikki gosa olbmot ásaiduvve (Kolsrud 1943: 98). Rittus, gos lei unnán vuovdi dahje ii oba ge lean vuovdi, sáhttet riehkit dan dáfus leamas1 mearrideaddjin. Muhto lea mearri vuovddi od1d1asis s1addamis, ja earenoamáz1it nohkagod1ii vuovdi Finnmárkku olggut guovlluin áigá juo. Álttás s1attai gielddusin gili olggobealássiide 1963:s juo c1uohppat vuovddi (Třnnesen 1979: 81. Son c1ujuhii Tingbok for Finnmark (Finnmárkku Diggegirjái) man originála lea Romssa Stáhtaarkiivvas (Statsarkivet i Tromsř), fol. 184r, fol. 188v ja fol. 189r). Muhto váttisvuod1at gul lassánedje mud1ui nai Finnmárkkus. 1860 birrasiid c1uoc1c1uhii omd. Goaskinvákki1089 ja C1ud1egietti1090 lensmánni ahte Bissojoga vuovdi lei nohkan (Hanssen 1986: 202). Eiseválddit, ja earenoamáz1it vuovdeossodat1091, ballágohte vuovddi boahtteáiggiin. Vaikko buohkain ii lean ge nu sevdnjes oaidnu, ávz1z1uhedje Finnmárkku eiseválddit garrasit lasihit darfeboaldima 1890-jagiin (Amtmann 1896-1900, s. 22). Darfi boaldámus1s1an lei od1d1a riggodat. Easkka birrasiid 1870 rájes s1addagod1ii darfeloggun dábálaz1z1an. C1ájehuvvui ahte darfi lei hui buorre c1oavddus váttisvuod1aide, sihke vuovddi man1os mannama ja boaldámus1váni dáfus. Knut Kolsrud duod1as1ta ahte darfeloggun lei dábálas1 omd. C1oalmmis: "Boaldenmuoraid c1uohppan goasii billistii vuovddi 1800 loahpas. Muhto darfeloggun lea gádjon vuovddi, ja dál (1943) lea vuovdi fas s1addagoahtán" (Kolsrud 1943: 87). 1800-logu loahpas loggugohte mearrasápmelac1c1at darffi, ja buohkain lei darfi boaldámus1s1an soahtegaskaáigge: "Danin leat olbmot oz1z1on od1d1a barggu guovdu geasi, darfelogguma" (ibid s. 99). Njálmmálas1 muitaleamit duod1as1tit ahte riddoguovlluin ovddemus geavahis1gohte darffi: Boarráset olbmot muitalit ahte sii ledje fas boarráseappuin gullan ahte Sállanis bolde darffi. Cuokcavuona vuosttas1 ássit bolde muoraid, muhto go vuovdi nogai, de boaldigohte darffi. Dát dáhpáhuvai 1870-80 birrasiid (NEG 21365 Nuvsvĺg 1969). Sállanássit muitalit ahte sii ledje vuosttaz1at geat c1uohppagohte darffi, ja eará davvinorgalac1c1at ohppe sis dan. Dát heive Láhpi, Skiervvá1092 ja Návuona died1uide (NEG 22359 Hasvik 1971). Sihke Cuokcavuonas, Sállanis ja eará báikkiin oaivvildit buohkat ahte ovdal lei oalle olu vuovdi, muhto dat lea nohkan muorrac1uohppamiin (NEG 21365 Nuvsvĺg 1969). Robert Paine muitala omd. ahte Jáhkovuonas1093 bolde dus1s1e muoraid ovdal 1870. 1870-1917 gaskal maid bolde eanas muoraid, muhto maiddái veahá darffi. Man1n1el 1930 boaldigohte maid koalaid1094, ja dat bod1ii dad1istaga eambbo darffi sadjái. Sauhavnas1095 Jáhkovuonas lei koalla váldoboaldámus1s1an 1954:s (Paine 1957 I: 59). 9.2 DARFELOGGUN BIRRASIID 1900-1970 Davvi-Várjjagis muitalit ahte ovdalas1 áigge geavahedje dus1s1e dan1asdarffi. Dan loggo ja goikadedje. Doppe gos s1adde vuollegis skierrit ja sied1ggat, gaiko daid eret ja loggo 15-20 cm asu darffi. 1900 birrasiid c1uohppagohte jeaggedarffi. C1uhppe njealjec1ihkii ja goikadedje. Juohke assas c1oalttu1096 c1uhppe 3-5 sadjái maid assodat lei sullii 10 cm. Áibbas goikkisin ledje dat nu garrasat ahte daid fertii veahc1iriin mollet. Girsi jekkiin sullii 1/2 m c1iekn1alasas dagahii váttisvuod1aid sihke darfec1uohppamii, ja go man1n1el áigo veltut jekkiid (NEG 19710 Skallelv - Salttjern - Ekkerřy 1965). Geavahedje sihke jeagge- ja dan1asdarffi boaldámus1s1an, muhto dát rievddadii olu báikkis báikái. Olggut Deanus geavahedje jeaggedarffi, Sállanis geavahedje goappes1agaid. C1uhppe darffi dakkavid1e go jeakkit ledje suddan. Dan1asdarffi sáhtii loggut geasi, danin go dat goikkai álkit. Veahá darffi gal atne gávgasin1097 návetlahttái, muhto jeaggeruohttasiid c1uoladedje, goikadedje ja atne boaldámus1s1an. Cuokcavuonas gal geavahis1gohte darfegávgasiid easkka od1d1aset áigge. Doppe geavahedje maid jeaggedarffi, muhto lavnnji1098 gal eai váldán. Muhto jus dan1asdarfi lei olu, de atne dan loahppenboaldámus1s1an návehis. Seammaládje dahke Ruovdavuonas. Doppe gal mud1ui geavahedje unnán darffi go lei doarvái soahkevuovdi (Gc1. NEG 20649 Olggut Deatnu 1967, NEG 21113 Akkarvik 1968, NEG 21365 Nuvsvĺg 1969 ja NEG 21547 Jarfjord 1969). Girsi galggai vuos suddat, ovdal go darfelájut álge geassemánu loahpas ja biste 1-2 vahku. Buoremus darfi lei c1áhppes gead1gedarfi (veaz1erdarffi) máid válde c1iekn1aleamos jeaggebotniin. Lei dávjá dárbbas1las1 guhkás mannat dábuhit buori darffi. 1920-jagiin ain manne Várjjatvuona davábeale ássit Mátta-Várjjaga sulluide gos ledje stuora, c1iekn1alis jeakkit. Lei álki fievrredit darffi ruoktot, go bivde guliid doppe ja dus1s1e viez1z1aledje darffi gáttis fatnasii (NEG 20652 Vadsř 1969). Dat maid rievddadii man olu geavahedje darffi. Dábálas1 ruovttudoalus C1oalmmis ledje guokte-golbma dolastansaji oktan návetgoad1i árraniin, ja rehkenaste boaldit ovtta seahká 30-40 bihtáin beaivái. Jahkái manne 8-10 000 bihtá (Kolsrud 1943: 99-100). Ákn1oluovttas rehkenaste dábálas1 ruovttudollui mannat 3000 assás c1oalttu (birrasiid 12 000 bihtá) dálvái boaldámus1s1an. Muhtumat leat maid vuovdán darffi gávpeolbmáide ja guosseguollebivdiide (NEG 22359 Hasvik 1971). Gilisearvvis ledje ovttaoaivilis ahte lei sin oktasas1 jeaggedarfi, ja buohkat oasálaste loggumis. Rávis olbmot loggo ja guottas1edje, ja mánát bajidedje darffiid (gc1. NEG 20649 Ytre Tana 1967, NEG 21113 Akkarvik 1968 ja NEG 21365 Nuvsvĺg 1969). Sáhtte maid lonohallat bargguid, muitaluvvo Cuokcavuonas. 1960-jagiin gal lei darfegeavaheapmi measta oalát nohkan. Eananvuovdinkantuvrra darfegirjjit máid báikkálas1 darfebearráigeahc1c1it c1álle, loahpahuvvojedje 1965:s. Ovdalas1 áigge olu darfegeavaheapmi lei dál measta nohkan, muitaluvvo olggut Deanus 1967:s (NEG 20649 Olggut Deatnu 1967). Darfi lei ovdal váldoboaldámus1s1an Akkarvikas1099 (NEG 21113 Akkarvik 1968). Ákn1oluovttas geavahedje unnán darffi 1971:s, go ruhtadilli lei buorránan (NEG 22359 Hasvik 1971). Ihkkohis1100 ja Gállonjárggas 1101 lei sierra vuohki ráhkadit darffi. Stuora ruksesjeaggemuoldobovnnaid1102 dulbmo bákteráguide c1áziin, ja dikte dáiggi nuppi jahkái. Dalle c1uohpadedje dan assás c1oalttuide, dolvo goikadanbáikái gos goikadedje, ja dat s1attai buorren darfin. Dan darffi gohc1odedje cábmonmuoldun (bankimulta). Go c1uhppe darffi báktegurain, de devde daid fas od1d1a dáiggiin (NEG19710 Skallelv - Salttjern - Ekkerřy 1965). 9.3 VUOVDI JA VUOVDEBUKTAGAT Finnmárkku goahccevuovdi lea seammá go beahcevuovdi. Beazit leat stuorit johkalegiin, nu go Álttás, Báhc1aveajis ja Kárás1jogas. Báhc1aveajis gal leat maid veahá guosat. Máilmmi davimus guossavuovdi lea Rávttos1njárgga álbmotmeahcis1103 ja davimus lastavuovdi lea C1orgas1njárggas1104 Áks1ovuonvuomis1105. Nubbi goahccevuovdeguovlu lea bajit Báhc1aveaji álbmotmeahcci mii lea 63 km². Carl Schřyen evttohii 1948:s ráfáiduhttit 160 km² stuoru guovllu. Hálddas1eaddjit vuosttaldedje dan, ja unnidedje guovllu (Lunde 1979: 752). Finnmárkkus lea 4,2 % buvttadeaddji vuovdi (nappo 2 mill. daa), muhto dus1s1e 40 % das lea goahccevuovdi. Stáhta eaiggádus1s1á 99,7 % buot vuovddis (Finnmark Skogselskap 1975: 32). Finnmárkkus lea vuovdesuodjaleapmi hui guovddáz1is ja lea mannan ovdalii go báikkálas1 olbmuid vuovdec1uohppanriekti. Miessemánu 27. b. 1775 gonagaslas1 resolus1uvnna olis lea omd. boahtán mearrádus man bokte oz1z1o ássit dain giliin gos lei soahkevuovdi (dahje buot lastavuovdi) rievtti váldit dan máid dárbbas1edje, ámtamánni addin lobiin. Dán resolus1uvnna olis lea fylkkamánni suoidnemánu 9. b. 1936 ráhkadan njuolggadusaid stáhta vuovddi geavaheapmái. Ii leat riekti vuovdit dan c1ujuhuvvon sárggá muoraid ja riekti lei mud1ui muddejuvvon boaldámus1a dábuheapmái (Innst. 1956 del 2 (innst. om lov og forskrifter om Statens umatrikulerte grunn): 22 (stáhta c1álekeahtes eatnamiid láhka- ja njuolgadusevttohusat). Dán vuovdesuodjaleami njuolggo váikkuhussan vuod1d1uduvvui Finmarkens Amts Trćplantingsselskap 1900:s. Searvi lonuhii nama 1927:s, ja s1attai Finnmark Skogsselskap (Finnmárkku vuovdesearvi) (Finnmark Skogselskap 1975: 5). Dát vuovde- ja vuovdedoaibmaberos1tupmi dagahii ee. ahte gilvigohte vuovddi. Báhc1aveajis gilvigohte 1906:s. 1907-10 áigodagas veltegohte maid eatnama doppe (Lunde 1979: 448). Finnmárkku vuovdesearvvi 1975 ávvoc1állosis1106 c1uoc1c1uhuvvo ahte 1920 birrasiid lei vuovdi boaris ja s1attoheapmi. 1924:s álggahii Det norske Skogforsřksvesen (Norgga vuovdegeahc1c1aladdanossodat) systemáhtalas1 buvttadan- ja od1astanguorahallamiid. Vuovdesearvi oaivvildii veahás1 buori ovdáneami, man ártan lei buoret dálkkádat ja buoret vuovdediks1un (Finnmark Skogselskap 1975: 32-33). Magnhild Bjřrgan maid c1uoc1c1uhii 1952:s ahte dálkkádat lei buorránan. Dálbmeluovtta orda1107 lei jahkec1uod1imolsuma rájes "sirdásan badjelii" (Flf 1952: 405). 1920-jagiin 1970-jagiide lea stuora vuovdi c1uhppojuvvon dimbbarin ja od1d1aset vuovdi ovdánis1goahtán buvttadanvejolas1vuod1aiguin. Muhto goitge lea gaskamearálas1 s1addu juohke daa nammii nu vuollin ahte doaimmahedje vuovdedoalu dakkar báikkiin máid Řstlánddas livc1c1ii heajos eanamin gohc1odan. Finnmárkku beahcevuovdi oainnat lea polára goahcceorda1108 (Finnmark Skogselskap 1975: 32-33). 9.3.1 Vuovdima váste vuovdedoaibma soahtegaskaáigge Lei A/S Sydvaranger` rusttet mii álggahii Mátta-Várjjaga vuovdedoaimma stuora ovdáneami. Fitnodat dárbbas1ii ávdnasiid ee. doaibmavisttiide1109, orrunviesuide ja ruovdemád1ija bajildusmuorran1110 gaskal Girkonjárgga ruvke ja Guovz1ajávrri1111 (Lunde 1979: 446). Stáhta osttii 1920:s Johkanjárgga1112 sahenrusttega mii vuod1d1uduvvui 1912:s (ibid s. 447). 1926:s bod1ii mearrádus ahte stáhta galggai dus1s1e iez1as atnui vuovdit dimbara, mii dagahii ee. ahte Kvien priváhta fitnodat fertii heaittihuvvot (ibid s. 454). Priváhta dác1c1a beros1tumiiguin vuod1d1uduvvui A/S Pasvik Timber Co. 1921:s. Ártan dása lei maid ahte Báhc1aveadji lei s1addan rádjejohkan Supmii man1n1el 1. máilmmesoad1i. Suopmelac1c1at doaibmagohte olu eambbo go ovdal, ja sis lei maid lahttendoaimmahat1113. Searvvi ulbmilin lei váldit Suoma dimbariid Anárguovllus. Doppe ledje dimbbarhivvodagat mihá stuoribut go máid stáhta sáhtii Báhc1aveaivuvddiin c1uohppat. 1930-jagiid gaskkamuttos c1uohpai omd. Statens sagbruk (stáhta sahádoaimmahat) 30 000 dimbara jahkái, ja A/S Pasvik Timber válddii vuostá olles 400 000 dimbara. 1926-35 logijagiáigodagas lahttejuvvojedje 300 000 dimbara stáhta vuovdedoaimmahaga ovddas, muhto A/S Pasvik Timber válddii vuostá badjel 2 miljovnna dimbara (ibid s. 450). Deatnu oac1c1ui ovdal soad1i dimbariid ja muorraávdnasiid Ánarjoh- ja Kárás1johguovllus, muitalii sátnejod1iheaddji K. Rasmussen 1952:s: "Dimbarat lahttejuvvojedje johkaráigge vulos lahttaiguin". 1925 birrasiid huksejuvvui sahenrusttet Bokcái1114, muhto dan sirde Kárás1johnjálbmái go lei guhkes ja váttis lahtten johkaráigge (Flf 1952: 414). Báhc1aveaji dimbbarc1uohppanmearri s1attai 1916-19 árvvos1tallama man1n1el 10 000 mÂł dahje 30 000 dimbara. Orru leamen nu ahte bures leat doahttalan meari, vaikko muhtun jagiid 1930 birrasiid gal c1uhppe 15 000 mÂł (Lunde 1979: 447). 1940:s bohte duiskkalac1c1at ja sin mielde garra vuovdec1uohppan. Dan áigge atne dan "vuovdespeadjamin", nu go Álttá sátnejod1iheaddji D. Heitmann gohc1odii dan (Flf 1952: 299). Olbmuide lei dát jur suorggahahtti, go sii atne buot vuovddi suodjaluvvon vuovdin ja danin gied1ahalle dan várrogasat (Jordbruket i Finnmark 1946: 4). Duiskkalac1c1at c1uhppe badjelmearálac1c1at 30 700 mÂł vuovddi soad1i áigge (Lunde 1979: 746). Álttás lei stáhta vuovdes1addu 2 256 mÂł ja jahkásac1c1at c1uhppe 2 000 mÂł. Duiskkalac1c1at c1uhppe árvvu mielde 80 000 mÂł beahce- ja soahkevuovddi boaldámus1s1an ja huksehusaide. "Sii lea ee. c1uohppan visot dan c1áppa Altagĺrd-vuovddi, mii suddjii Joganjálmmi dáluid biekka ja dálkki vuostá (Flf 1952: 299). Duiskkalac1c1aid c1uohppan c1uzii earenoamáz1it Ráirovuovdái1115, muitaluvvo Dálbmeluovttas (ibid s. 405). Earret boaldámus1s1an ja bráhkkaávnnasin dárbbas1edje duiskkalac1c1at muorraávdnasiid guhkes muohtaráiggiide ja girdis1illjuide maidda bidje fiellovuod1u (Petterson 1984: 34). Muhto veahá goitge gádjo. Anárjohleahkái Bassevuovddi buohta ledje guod1d1án 3-4 000 dimbara. Ossodatingeniora Kristian Sřrensen lahttehii dimbariid Dorvonjárgii1116 gos muhtun saháeaiggát lei birgehan eanas veahkkeneavvuid. Sáhejuvvon ávdnasiid atne s1aldehuksemii (Vegfolk forteller 1991: 119-120). Ii várra lean nu heajos dilli go doivo vuosttas1 jagiid man1n1el soad1i, ii goit Báhc1aveaileagis. 1950-jagiid loahpas fuomás1edje ahte Báhc1aveaivuovddit s1adde buorebut go ovdal ledje árvvos1tallan, badjel 20 000 mÂł 15 000 mÂł ektui, máid doivo. 1920-40 jagiid ledje dasto c1uohppan 4 000 mÂł unnit go dárbbas1las1 (Lunde 1979: 746). 9.3.2 Vuovdima váste vuovdedoaibma man1n1el soad1i A/S Pasvik Timber Co., mii lei davviriikkain okta dain od1d1aáigásac1c1amus sahenrusttegiin, bávkaluvvui áibmui 1940:s ja olles rusttet ja eanas dimbarat bulle. Johkanjárgga sahenrusttet boldojuvvui golggotmánus 1944 (Flf 1952: 385). Lahtten gáibida ahte goappes1 beale gáttiid oaz1z1u geavahit. Danin ii lean vejolas1 od1d1asis hukset Pasvik Timber man1n1el go Báhc1aveadji s1attai rádjejohkan Rus1s1ii. Johkanjárgga sahen- ja heavvalastinrusttegis ledje sullásas1 váttisvuod1at. Dat oac1c1ui gal dimbara Norgga beale vuvddiin, muhto lahtten nogai seammá árttaiguin, ja dat dagahii váttisvuod1aid sahenrusttetdoibmii. Álggos c1ovde váttisvuod1a go sahejedje dimbariid unnit sahenrusttegiin dimbbarc1uohppansaji lahka ja de dolvo daid biillain Girkonjárgii (Solhaug 1982: 46-48. Gc1. maid Ffl 1952: 146). Johkanjárgga sahenrusttega dahke od1d1asit Girkonjárgii 1951:s (Lunde 1979: 751). Finnmárkku boaldin dagahii stuora dimbbardárbbu, ja danin álggii buvttadeapmi jod1anit (ibid s. 747). Muhto Finnmárku dárbbas1ii divdna earasajes buktin dimbariid. 1965-66 jagiid c1uhppe 52 330 mÂł dimbara, mii lei buot fylkkaid gaskkas unnimus lohku. Dus1s1e 43 % vuvde, ja Hedmárkkus vuvde omd. 90 %. Nappo geavahit olu dimbara fylkkas. Leat mán1ga ártta dasa go vuvdet ja c1uhppet nu unnán dimbara. Olles 88 % areálas lea lastavuovdi, mihtiduvvon kubikkaid mielde lea dát dus1s1e oasás1 Hedmárkku ektui. S1addá divrrasin fievrredit dimbariid guhkes mátkkiid viidáset buvttadeapmái. Dasto lea hui bied1ggus buvttadeaddji vuovdi vuolábealde goahcceordda. Badjel 80 % vuovdindimbariin leat sahendimbarat1117 (Finnmark Fylke. Naturgrunnlag og řkonomi 1970: 5). 1956 Sámelávdegotti evttohusas daddjo maid ahte olles viidodagain eai leat c1uohppan dimbariid go lea váttis fievrredit. Eanas beahcevuovddi leat sahen guhpan smávva ruovttusahenrusttegiin mat muhtun ráje dimbariid leat Suomas oz1z1on (Innst. 1956: 49). Man1n1el soad1i lea jahkásas1 dimbbarc1uohppan unnon. 1974-75:s c1uhppe birrasiid 27 000 mÂł (Store Norske Leksikon bd 4 1979: 277). Tab. 9.1: Dimbbarc1uohppan vuovdimassii ja industribuvttadeapmái. 1967/68-1971/72 jahkásas1 gaskamearri, fásta mihttu mÂł. Goahccemuordimbarat/ -guppolat ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Oktiibuot Sáhejuvvon dimbarat ja fiellut4 Fiellut Lastamuora dimbarat/ guppolat Eará Boalden- muorat ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- Áltá 3855 3360 2078 120 69 244 Porsán1gu 43 3 12 - - 30 Kárás1johka 4330 3986 892 312 - 78 Mátta-Várjjat 13783 11094 8773 92 335 Oktiibuot 22011 18443 11755 524 69 687 %:n olles riikkas 0,3 % 4 1970/71-1971/72 jagiid gaskamearri Gáldu: Statistisk Fylkeshefte for Finnmark 1973: 109. Báikki olbmuide c1ujuhit dál olu unnit lastavuovdesárggáid go ovdal. 1950-jagiin omd. c1ujuhedje jahkásac1c1at birrasiid 20 000 mÂł lastavuovddi (gc1. tabealla vuollelis) (Innst. 1956, del 2 (Stáhta c1álekeahtes eatnama lágaid ja njuolggadusaid birra): 22). Stáhta eaiggádus1s1á, nu go namuhuvvon, eanas Finnmárkku vuovdeareálaid. Priváhta vuovddit leat eanas lastavuovddit, mat leat boaldámus1s1an geavahuvvon. Tab. 9.2: Eaiggáduvvon vuovddit sturrodaga ja buvttadanareála ja suohkaniid mielde. Buvttadeaddji vuovdeareála oktiibuot eaiggátvuod1a ja suohkaniid mielde. Lohku das <100 daa Buvttadeaddji vuovdi, daa Das stáhtaeaiggáduvvon, daa _________________________________________________________________________ Guovdageaidnu 1 1 Áltá 192 153 233 220 Láhppi 1 1 Sállannuorri 7 7 Fálesnuorri 1 1 Muosát 1 1 Porsán1gu 27 22 98 97 Kárás1johka 94 80 800 794 Davvesiida 29 25 4 2 Gán1gaviika 1 1 C1áhcesuolu 2 2 Deatnu 45 45 Unjárga 9 9 Bearalváhki 1 1 Báhcavuotna 1 1 Mátta-Várjjat 89 70 450 446 Oktii: 501 420 1585 155 %:n olles riikkas 2,4 22,3 Gáldu: Statistisk Fylkeshefte for Finnmark 1973: 108 9.3.3 Goahte- ja viessohuksen Lavnnji geavahedje maid earái go boaldámus1s1an, earenoamáz1it ies1gud1etlágan god1iide. Muhto ledje 1800-loahpas juo huksegoahtán dimbbarviesuid orrun- ja searvegod1iid sadjái, ja dát mannolat lei vel jod1áneabbo birrasiid 1910 rájes. 1910:s ledje ain 20 searvegoad1i Porsán1ggus. 1920:s ledje 2 vel báhcán. Dasa lassin ledje sullii 15 orrungoad1i (Helse 1893-1926). 1940-jagiin orro ain muhtumat god1iin, rittuin maid. Návetgoad1it ledje dábálac1c1at, muitala Kolsrud. Buori C1oalbmedállui gulle 2-3 áitti ja návsti. Buot muorraviesut ledje oston dahje ráhkaduvvon nannanmuorraávdnasiin. Sáhtte geavahit ruos1s1adimbariid, muhto válljejedje Álttá dimbara ovdalii go dát unnit goabagii, ii nu jod1ánit mieskan ja lei maid garraset muorra: "Álttá dimbariid ledje eanas Álttá kvenat buvttadan" (Kolsrud 1943: 119, 122). 9.3.4 Fuod1ars1lájat ja bargoneavvut S1ibitfuod1arin geavahedje vuovddis eanemustá: Dálverissiid: dábálac1c1at rissiid ja seakka ovssiid, earenoamáz1it dálvesoahkerissiid, muhto máiddái goahcceovssiid1118. Urbeovssiid1119 (gid1abeallái), earenoamáz1it soahkeovssiid, muhto maiddái eará muoraid ovssiid. Ies1gud1et muorras1lájaid bárkku1120. Dáid fuod1ars1lájaid geavaheapmi vulggii ollásit das gud1e báikkis ain lei Finnmárkkus. Nu go dadjet Jogas Láhpis: Eai láve bárkku geavahit, eanas danin go áidna vuovddis leat unna, roan1ke soagáz1at (NEG 9662 Bergsfjord, 1950-jagiid). Seammaládje lei dálve- ja goahcceovssiiguin, ja urbeovssiiguin (NEG 9791 Bergsfjord, 1950-jagiid?). Cuokcavuonas, mii lea seammá suohkanis, gal fasko skáhpebárkku1121, muhto go lei nu unnán vuovdi, de dat gal nogihii ja geavahis1gohte sied1ggaid ja sogiid (NEG 21373 Nuvsvĺg 1970). Seammá dilli lei maid rissegaikumiin: Lei nu unnán vuovdi ahte dat nogai oalát (NEG 21366 Nuvsvĺg 1970). Dát lea seammá váttisvuohta go ovdalis namuhuvvon: Lei dábálas1 oaidnu ahte vuovdi sáhtii nohkat Finnmárkku rittuin. Cuokcavuonas muitaluvvo maid ahte olbmot máttahedje muoraid gos háliidedje, go vuovdi lei stáhtaalmennet, ja danin nogai vuovdi jod1anit. Garraset njuolggadusat gustojedje vuosttaz1ettiin goahccevuvddiide. Gulahallanolmmái c1uoc1c1uha maid ahte go heite gusaiguin ja gáiccaiguin soad1i man1n1el, de s1addagod1ii fas vuovdi (ibid). Eará guovlluin leat sullasas1 oaivilat. Áks1ovuonas1122 muitalit geavahan olu urbeovssiid doppe gos veahá lei vuovdi. Stáhta, stuorimus eananeaiggát, gilddii váldimis urbeovssiid danin go vuovdi lei oalát billohuvvan muhtun báikkiin (NEG 22335 Řksfjord 1971). Dálbmeluovttas maid gilddii stáhta váldimis urbeovssiid. Muhtun guovlluide lei urbeoakseváldin c1uohcán vuovdái nu garrasit ahte vuovdi nogai priváhta eatnamiin (NEG 22285 Řstre Talvik 1971). Dakkár guovlluin gos eambbo lei vuovdi, eai lean dákkár váttisvuod1at nu dávjá. Fálesnuoris fasko veahá bárkku, muhto eanas válde sied1garissiid (dálverissiid) ja dakn1asa (NEG 9569 Kvalsund, 1950-jagiid?). Ruovdavuonas bibme earenoamáz1it urbeovssiiguin ja bárkkuiguin. Doppe válde eanas sied1ga- ja soahkebárkku (NEG 21536 Jarfjord 1969). Álttás maid geavahedje eambbo skáhpebárkku go urbeovssiid. S1ibihat ledje váibmileappot bárkui, muitaluvvo (NEG 21373 Alta 1969). Dolos1 áigge geavahedje olu urbeovssiid Gáiddos1jogas ja Eaibuleagis. Muhto "od1d1aseamos áigge" heite daid geavaheames, go atne heittohin dálu mii geavahii diekkár fuod1d1ara (NEG 21095 Tverrelvdal, Eibydal 1968). Buolbmágis gal bibme olu skáhpe-, sied1ga- ja soahkeurbeovssiiguin, vel "ovddit gid1a" nai (1966) (NEG 20699 Polmak 1967). Ráhkadedje maid bargoneavvuid vuovdeávdnasiin. Beahceveattis1123 ráhkadedje báttiid ja gáinnuid1124. Sied1garuohttasiin c1atne lis1s1a nad1d1ii, dahje dainna c1atne buddogead1ggi (givtta)1125 ja gávvala fierbmái dahje ráhkadedje gusaide c1eabetbátti1126. Muhto dákkár bargoneavvuid ledje áigá juo heaitán atnimis. Sihke Álttás, Mátta-Várjjagis, Deanus, Ákn1oluovttas ja Láhpis lohke 1960-jagiin ahte vettiid jna. atne ovdal dahje dolos1 áigge (Gc1. ee. NEG 21331 Alta 1969 ja NEG 19932 Tana 1966). Mázes ii diehtán oktage ledje go atnán soahke- ja sied1garuohtasres1mmiid1127 (veadderes1mmiid). Muhto veaddegáinnuid gal leat c1uovz1afirpmiin atnán gitta 1920-jagiide. Muhtun lea maid geahc1c1alan dahkat smávva fatnasiid duottarjávrebivdui, muhto ii oktage leat johkafatnasiid dahkan (Steen 1963: 80-81). 9.4 GÁMASUOINNIT JA HEAVNNISÁVZZAT1128 Gámasuidnen ja s1luvgin lea dievas homma. Bearras1ii mannet gaskamearálac1c1at 50-60 kg gárvves suoinnit jahkái, c1álii Adolf Steen. Muhtumat atne s1luvggekeahtes suinniid guottáin1129 dahje sean1gavuod1us. Máze dálonat jod1ihedje valjit gámasuoinni, muhto 1950-jagiin ledje boazosápmelac1c1at iez1a suidnegoahtán. Dálonat ledje maid geavahis1goahtán sáppáhiid1130, bieksuid ja eará gápmagiid. Muhtumat gal almmotge dinejedje olu gámasuidnemiin. Steen muitala muhtun nissona jagis vuovdán gitta 500 kg gárvves suinniid 4 kruvdnui kg. 1959:s son omd. ii munnen c1uohppat nu olu go livc1c1ii jod1ihan. Duodjegávppit ledje maid álgán oastit gámasuinniid (ibid s. 89). Man1n1el soad1i eai leat s1attuiguin báidnán, eai ge heavnnisávzzaid geavahan. Mán1gga Finnmárkku báikkis lávejedje seaguhit heavnnisávzzaid ulluide daid gárredettiin. "Muhtun nisu muitalii munnje (Steen) ahte mán1gii ledje fáhcat hui ras1it máid Bossegohmárkaniin ledje oastán, danin go heavnnisávzzat ledje seaguhuvvon sávzzaulluide" (ibid s. 96). 10. KAPIHTTAL Johtolat 10.1 JOHTOLATVEJOLAS1VUOĐAID OVDÁNEAPMI SULLII 1870 RÁJES 1869:s juolluduvvodedje vuosttas1 rud1at Finnmárkku geaidnohuksemiidda. Dat ledje Strand1131-Ryeng1132 geidnui Beahc1eveaileagis. Finnmárkkus dahkagohte luottaid man1n1it mud1ui riikka ektui. Jáhkec1uod1imolsuma birrasiid ledje dus1s1e moadde váldogeainnu Finnmárkkus, earret Várggáid-Ráttovuona1133 geainnu, namalassii badjel Alteidet1134, Álttáávz1z1is(?)1135 ja Báhc1aveajis. Norgga vuosttas1 geaidnolágas, 1824 lágas, ledje eavttut ahte geainnut galge mearriduvvot váldogeaidnun1136 dahje giligeaidnun1137. Dát juohku bisui dassoz1ii go 1963 geaidnoláhka jugii almmolas1 geainnuid riikkageaidnun1138, fylkkageaidnun1139 ja suohkangeaidnun1140. Dasto ledje gávpogiin died1usge gáhtat ja daid searvvis ng. guollebivdohámmangáhtat. Lei dárbbas1las1 hukset dákkár geainnuid fievrredit guliid guollerusttegiin1141 mearragáttes jilliide mat sáhtte leahkit guhkkin eret (Vegfolk forteller 1991: 48). Telegráfhoidu gal jod1ánit huksejuvvui sullii oktanis miehtá Norgga. 1855:s rahppui Norgga vuosttas1 dábálas1 telegráfguovddás1 ja 1870:s juo lei vuod1d1olinnjá1142 biddjojuvvon Norgga c1ad1a gitta Várggáide. 1890-jagiin viiddidis1gohte telefonlinjjáid olámutto. 1921:s lei telefonvuod1d1olinnjá biddjon buot stuorit Finnmárkku gávpogiidda ja c1oahkkebáikkiide. 1936:s girdigod1ii vuosttas1 mearagirdiruktu1143 Finnmárkkus, muhto easkka 1963:s gárvánii váldogirdifierbmádat1144, ja dan man1n1el oanehisgirdis1illju1145 1970- ja álgo 1980-jagiin. Geainnuid ja telegráfa huksema jod1ánisvuod1a erohusa ártan lei vuosttaz1ettiin guolástusaid ovdánandárbu ja Norgga c1ohkkensávaldat: Nu go dutki ja politihkar Ole Jakob Broch dajai 1860-jagiin: "Norga ii lean Giliid c1oakkáldat, muhto oppalas1 Riika", danin fertejit "rahc1at doalahit riikka c1oahkis", ja dan sáhtte dus1s1e dahkat telegráfain ja dámpajohtolagain (Rafto 1955: 78). Ii lean c1ielgan ahte biilageainnut sáhtte dahkat seammá ávkki. Easkka go biillat bohte, mannagod1ii geaidnohuksen jod1ánit. Finnmárkkus dahke geainnuid earenoamás1 hilljánit vuosttaz1ettiin danin go ledje guhkes gaskkat ja unnán ássit. Heastasáhtuin lei geaidnojohtin hui divrras ja divrrui mad1i guhkit lei mátki. Dasto ásse eanas olbmot rittuin gos mearra lei johtolatgeinnodahkan (Fixdal 1938: 58). Nu guhká go fylka ja suohkan galge máksit, de ledje báikkálac1c1at unnán rud1at geaidnohuksemiidda. Muhto 1851 geaidnolágain bod1ii gal stáhta aktiivvalac1c1abut searvái. 1912 geaidnoláhka nannii dan ahte stáhta máksá od1d1a váldogeaidnodahkamiid dahje ovddes1 geainnuid divvumiid. Stuoradiggi sáhtii mearridit guovlluoasi1146 sturrodaga ja sáhtii addit doarjaga go giligeainnuid dahke maidda bod1ii s1aldi. Fylka doalai ortnegis daid geainnuid máid stáhta ii lean geatnegahtton divodit, ja suohkanat doalahedje giligeainnuid ortnegis. Suohkan sáhtii maid stáhta- ja fylkkagielddadoarjagiin bálkáhit geaidnobearráigehc1c1iid divvumii (Bjřrnland 1989: 37-39). 1920:s álggahuvvui geaidnofoanda1147. Stáhta juolludii mud1ui riikii 40 % doarjaga, ja Finnmárkui 50 %. 1926:s válddii stáhta badjelasas buot deat1alas1 geaidnodivodemiid. Dat mii Finnmárkku geaidnojohtolatvejolas1vuod1aid ovdáneami duvddii, lei nappo ekonomalas1 ovdánandárbu ja riikka c1ohkkensávaldat, ng. "Nás1s1uvnnalas1 ákkat". Finnmárkkus lei c1ohkkensávaldat earenoamás1 deat1alas1 daid ollislas1 c1earddalas1vuod1aid geaz1il ja earenoamáz1it "suoma vára" geaz1il (nappo go oaivvildedje Suoma geahc1c1alit viiddidit iez1aset mearridanválddi kvenaid ássanguovlluide). Dát ákkat deattuhuvvojedje sihke geainnuid, telegráfa, telefovnna ja áibmomedia1148sáddenvejolas1vuod1aid oktavuod1as. Earenoamáz1it geaidnodahkamiidda ledje vel eará árttat. Soahtegaskaáigge lei bargguhisvuohta mii seailluhii geaidnohuksema. Mán1ggaid suohkaniid sávvojuvvon geaidnohuksemat bissehuvvojedje álggos ruhtaváni geaz1il, muhto álggahuvvojedje fas heahtebargun. Sáhtte váldit áibbas oahpameahttun geaidnobargiid, danin go earret moadde spesiálistta, de gáibidii geaidnobargu unnit fágamáhtu go omd. hámmániid huksen. Gov. 10.1: 1920 geainnut ja dálvemád1ijat Gáldu: Nordlandet 1920: 128 Sihke norgalac1c1aid ja duiskkalac1c1aid militeara beros1tumit ja dárbbut leat váikkuhan sihke das gokko geaidnu galggai mannat ja gud1et geainnut galge ráhkaduvvot. Dálkkádaga ja geográfalas1 dilálas1vuod1aid geaz1il ráhkadedje maid geainnuid dan sadjái go dus1s1e mearajohtolaga doalahit. Muhtun geainnuid, s1aldiid ja man1n1el báktesisgeainnuid1149 ráhkadedje álkidahttit beaivválas1 eallima ja buoridit olbmuid dili. Oadjebas skuvlavázzin lei okta ágga. Nubbi lei ahte geaidnoráigge s1attai doaktárii ja jortamorai álkit boahtit. Ja died1usge gullet biila ja geaidnu oktii. Biilla haga livc1c1e unnán geainnut ja geaidnoguhkkodat ii livc1c1e deat1alas1. Geaidnodirektora Johs. Skougaard dajai nu áigá go 1909:s juo: Biilajohtolat s1addá nu deat1alas1 johtolatmállen ahte ferte vuhtii váldit dan geaidnohuksemiin ja -divodemiin (Skougaard 1914: LII). Mearagirdiruvttu bod1ii Finnmárkui 1936:s, muhto ovdal go váldogirdiruvttut1150 ja oanehiss1illjogirdimat1151 bohte, ledje dát eatnasiidda eksohtalas1 fievrun. 1950-jagiin eai lean vel go 1-2000 c1uvvodeaddji1152 Finnmarkoruvttus, mii vulggii Romssa gávpogis ja manai Girkonjárgii. Deat1aleamos lei dat poastasáddemiidda. Fylkkamánni Hans Gabrielsen did1ii 1937:s juo dadjat ahte albmá buorre dilli s1addá easkka "go girdiruvttuid álggahit", go fatnasiin ja ruovdemád1ijain Oslo rájes ádjánii 5 jándora (Gabrielsen 1937: 590). 10.2 SOAHTEGASKAÁIGI 10.2.1 Geainnut ekonomalas1 gaskaoapmin Davvi-Norgga gávpemárkaniid oktavuod1as Budeajjus 1937:s c1álii R.M.B. Schřlberg: "Go Finnmárkui boahtá ja fylkka geaidnogáibádusaid birra lea sáhka, de lea hui váttis válljet dan geaidnohuksema mii sáhttá man1iduvvot. Finnmárkkus leat garra riddobáikkit ja measta mearihis duoddarat, ja juohke geaidnomehter lea ávkkálas1. Riikkageainnu oalgegeainnut ja evttohuvvon geainnut Rut1t1ii ja Supmii bohciidahttet olu stuorit ekonomalas1 vejolas1vuod1aid go c1ielga turistadoaimmaid... Eanandoallit leat bisánan ovdalas1 ávkkehis eatnamiidda. Geainnut leat maid bohciidahttán eará dienassurggiid" (Schřlberg 1937: 594, 596). Oallugat ledje ovttaoaivilis dása. Geaidnovátni hehttii buot ealáhussurggiid ovdáneami, ja earenoamáz1it guolástusa ja eanandoalu. Geainnut fertejedje ráhkaduvvot fievrredit gálvvu márkaniidda. Guollebivdit fatnasa haga ja fievrredanbargit1153 sáhtte álkibut beassat buvttadanbáikái. Dán ákkasteami ferte geahc1c1at oktanis mannolagain go fatnasat s1adde stuoribun ja muhtun báikkit bázahalle go ii lean buorre hámman. Fertejedje doalvut guliid máid doppe godde, riddoruvttu bisánanhámmaniidda. Davvi-Norgga guollebivdiid searvvit gáibidedje ge juovlamánu 1933 ng. guolledoalvungeainnuid. Várra lei Kamřyvćra1154 guollebivdosearvi mii vuolggahii gáibádusa (Hanssen 1990: 378). Sii mearridedje gáibidit 3 dákkár geainnu: Riibmá1155 - Kamřyvćr1156, Nuortaváhki1157 - Goaskinvákki1158 ja Gilivuotna - Skiehttebiergi1159 (Gc1. Nagell 1950: 19 ja FFF 1934: ás1s1i 31, s. 113. Searvvit ledje Finnmark Fiskerlag, Nord-Norges Fiskarfylking ja Nordland Fylkes Fiskerlag). Dáin geainnuin ii ollas1uvvan Nuortavági-Goaskinvákki geaidnu goassege. 10-15 jagi das ovdal ii lean nu garra geaidnogáibádus rittus. Nord-Norges Fiskerforbund (Davvi-Norgga guollebivdiid searvi) deattuhii 1919 cealkámus1as dávjjibut oaz1z1ut riddoruvttu- ja gálvofanasvuodjimiid. Geainnut dárbbas1uvvojedje dus1s1e siseatnamis vai besset searvái riikka oktasas1 johtolatvejolas1vuhtii, mii lei mearra (FFF 1919: ás1s1i 77, s. 407). Finnmárkku rittus eai leat smávva báktesulloz1at,1160 ja leat unnán lunddolas1 hámmanat. Danin lea stuora hámmanrusttetdárbu, ja s1attai maid divraseabbon go eará báikkiin, c1álii fylkkamánni Hans Gabrielsen 1937:s. Muhto son deattuhii maid ahte olbmot háliidedje ollas1uhttit riikkageainnu Vuorjánjohkii1161 (Gabrielsen 1937: 590). Fylkkamánni c1ujuhii 1937:s deat1aleamos ártta riddoássiid oainnu rievdadeapmái: Smávvá guollebivdohámmanat eai beassan ollásit geavahit iez1aset guollebivdohámman vejolas1vuod1aid go váttis lei beassat stuorit hámmaniidda. Dát guoskkai earenoamáz1it varasguollevuovdimii, "mii dáiddii eanemus gánnáhahttin oppa guollebivdoealáhusas". Lei badjelmeare divrras doalvut unnit varasguollehivvodagaid mohtorfatnasiin, muhto geainnuid mielde livc1c1ii vejolas1 sáddet guliid stuorit hámmaniidda biillain, beros1keahttá man stuoris hivvodat lei (FFF 1937: ás1s1i 45, s. 167 ja Hanssen 1990: 377). Finnmárkku bajimusingeniora (nappo geaidnohoavda) ákkastii seammaládje go lei Sandřybotn1162-Lĺtre1163 geainnu birra sáhka: Buoret geainnuin Sállana badjel Sállannuori beallái livc1c1ii álkit beassat riddogeainnuide ja dát ovddidivc1c1ii varasguollevuovdima. Seammaládje lei Donjevuona1164-Gán1gaviika1165 geainnuin (Nagell 1950: 436, 441). 1938:s c1uoc1c1uhii fylkkadiggi ahte dákkár geainnut livc1c1e "oba mávssolac1c1at" Finnmárkku ekonomalas1 ovdáneapmái (FFF 1938: 313). Fylka lei vuod1d1udan heahtedillelávdegotti mii galggai evttohit movt bargguhisvuod1a ja geafivuod1a unnidit. Oppalac1c1at ledje evttohan geadnobargguid ja mud1ui ráhkadit bárrobuod1uid1166 ja -duvdagiid1167 (FFF 1936: ás1s1i 73, s. 398-99). Oaiveártan dákkar bargoevttohusaide lei go oahpameahttumat sáhtte bargat daid bargguid. Eanandoalloguovllut atne eambbo ávkki geainnuin go guollebivdohámmanat, nu go soahtegaskaáigge oidne dan. Jus daid buot dobbeleamos guovlluid galggai ovddidit, de ledje dus1s1e geainnut mat ávkkuhedje. 1938:s ávz1z1uhii heahtedillelávdegoddi stáhta ráhkadit kolonisas1ungeainnuid vai gilvinguovlluid ja od1d1a eanandoalloguovlluid ollásit sáhttá geavahit (FFF 1938: 313). Eanandoallodeapartementa lei juolludan doarjagiid dákkar ulbmiliidda 1919 rájes. Bajimusingeniora c1álii 1930:s Karpelv1168-Lanabukt1169 geainnu birra ahte dihkáduvvon geinnodaga1170 guoras lei oalle olu gilvvehahtti eanan (Nagell 1950: 436). Geaidnu Luoktejohleagi1171 ráigge Deanus, mii gárvánii 1939:s, lei ollislac1c1at ráhkaduvvon od1d1a doaluid huksenrud1aiguin (ibid s. 464). Ledje gal maid várren olu rud1a dán bargui dáruiduhttinpolitihka geaz1il (gc1. kap. 10.2.3 Nás1s1uvnnalas1 beros1tumit). 1934 geaidnobus1eahttaproposis1uvnnas c1álii bajimusingeniora ahte Skiippagurra-Buolbmát galggai leahkit vuosttas1 mihtiduvvon eananbihttá1172 oktiic1atnangeainnus Deanuleagi bajás. Dássoz1ii ledje fatnasiin vuodján geasset ja heasttain dálvet. Heargesáhttu maid lei leamas1, muhto dat lei nohkame. Guhkes gaskkaid ii leat gánnáhahtti dákkar vuojániiguin vuodjit. Muhto geaidnu leagi c1ad1a baicca geahpidahtas1ii eanandoalu, gávppas1eami ja buoridivc1c1ii guovllu gálvojod1u, nu go bierggu, luosa, fuod1d1u ja murjjiid/luopmániid, ja "dasto vel váikkuhivc1c1ii eanet turistajohtolahkii" (ibid s. 444). Biilaturisma lassánii soahtegaskaáigge, muhto njuolgut geaidnoráhkadeami hoahpuheaddjin ii lean turisma eambbo ng. Davvenjárggageidnui, mii lea gaskal Smiervuona1173 ja Davvenjárgga, ja lea fearga Máhkarájnuori1174 rastá. Landsforeningen for Reiselivet i Norge (Norgga johtolateallima riikkasearvi) válddii Davvenjárgga geainnu ás1s1in 1908:s juo. Sihke geaidnodirektora ja Bargodepartementa oaivildedje dus1s1e turismaberos1tumiid geainnus (ibid s. 437). Honningsvĺg og Omegn Turistforening (Honnesvági ja birrasa turistasearvi) árvalii 1933:s ahte Davvenjárggageaidnu galgá s1addat riikkageaidnun, ja Davvenjárgga suohkanstivra doarjjui dan (Hanssen 1990: 383). Obanassiige lei suohkanis ja turistasearvvis lagas ovttasbargu. Ártan lei go Davvenjárga dáiddii leat áidna Finnmárkku suohkan gos turistadoaimmain lei oalle olu ekonomalas1 mávssolas1vuohta. Geainnuin livc1c1ii eambbo turistajohtolat suohkana c1oahkkeássanguovddáz1iid c1ad1a daiguin ekonomalas1 oalgeváikkuhusaiguin1175 máid dat buktá, ja dasto livc1c1ii báikkálas1 ássiide ávkin. Muhto geaidnodirektora ja Stuoradiggi gal várra dainna nu c1ielgasit dorjo geainnu iez1aset 1939 bus1eahtas, go organisas1uvnnat nu go Nord-Norges Turisttrafikk-Forbund (Davvi-Norgga turistajohtolatsearvi) ja Landslaget for Reiselivet (Norgga johtolateallima riikkasearvi) c1ujuhedje ahte "mii eat dáidde ipmirdan Davvenjárgga dinenládje geavahit" (Nagell 1950: 438-39). Dainna oaivvildedje ahte Davvenjárga s1attas1ii ekonomalac1c1at váikkuhit olu eanebuidda go dus1s1e Davvenjárgga suohkanii. Turistadoaimma mávssolas1vuohta c1ájehuvvui maid Svanvik1176-geainnuin Suoma rádjái (dálá Ruos1s1a). Ii dáidde "s1addat duod1i eambbo turistajohtolat Báhc1aveaileagis dahje mud1ui dan guovllus ovdal go s1addá boatkkakeahtes geaidnu Girkonjárggas rádjái, oaivvildii geaidnodirektora. Váldogeaidnun1177 s1attas1ii dat vel eambbo mávssolaz1z1an, jotkkii son (ibid s. 451). Muhto lei maid vuosteháhku ng. turistageainnuide (gc1. kap. 10.3.4 "Soahpameahttunvuod1at man1n1el soad1i"). 10.2.2 Heahtebargu Geaidnoossodat1178 lea deat1alas1 bargosuorgi1179 Norggas. Soahtegaskaáigge s1attai dat measta jur veahkke- dahje heahtebargun, máid buoremusat sáhttá dálá márkandoaimmaiguin buohtastahttit. Geaidnodoaimmahat1180 oac1c1ui bargun bargosajiid háhkat 500 olbmui, go A/S Sydvaranger nallasii1181 1925:s. Earenoamáz1in lei nu go namuhuvvon, ahte geaidnohuksemii ii dárbbas1uvvon nu olu fágamáhttu. 1931:s c1ujuhedje omd. Bargiidbellodat ja fylkka searveorganisas1uvnnat1182 "ahte ferte bargat buot máid sáhttá gávdnat barggu nu olu barggukeahtes olbmuide, guollebivdiide ja smávvadálolac1c1aide miehtá fylkka, go vejolas1" (FFF 1931: ás1s1i 77, s. 292. Reive fylkkamánnái Finnmárkku Bargiidbellodagas, Vest-Finnmark Faglige Distriktsorganisasjon:s (Oarje-Finnmárkku fágalas1 guovlluorganisas1uvnnas) ja Řst-Finnmark Faglige Samorganisasjon (Nuorta-Finnmárkku fágalas1 searveorganisas1uvnnas). 1923 man1n1el álggahuvvojedje dahje man1n1el ollas1uvvojedje buot fylkka geaidnobarggut heahtebargun. 1922:s ávz1z1uhuvvojedje buot Finnmárkku suohkanat sáddet geaidnosávaldagaideaset fylkkageaidnostivrii. Muhto eai lahka ge buot sávaldagat váldon vuhtii. Gamst ja Samuelsberg c1áliiga omd. ahte Láhppi s1attai oalle olu man1ábeallái man1n1el go geaidnostivra lei "ráidnen" plána. "Muhto galggai mannat earaládje. Fertejedje hobehit1183 geaidnoráhkadeami háhkat barggu head1i gillájeddjiide" (Gamst og Samuelsberg 1983: 274-75). Sosialdepartementtas lei vejolas1vuohta rud1aid juolludit dákkár doaimmaide. Muhto 1916:s juo c1álii fylkkaingeniora A. Rode ahte lei vejolas1 bálkáhit barggukeahtes olbmuid dálvegeaidnobargguide Goad1át1184- Neverskrukbukt1185-geidnui ja Leavnnja-Kárás1joga-geidnui. Muhto ii oro dákkár bargu leamas1 ovdal 1920 dahje 1921 (FFF 1917: ás1s1i 63, s. 16), danin go váilo bargit. 1. máilmmesoad1i man1n1el ledje olu doaimmat ja ee. billohuvve guollebivdohámmangeainnut go lei veadjemeahttun bargiid oaz1z1ut geaidnodivvumiidda. Olbmot dinejedje buorebut eará bargguin (FFF 1919: 509). Soahtegaskaáiggi mielde s1attai geaidnohuksen nu deat1alas1 bargosuorgin ahte geaidnodirektora 1939:s dovddahii ahte su mielas ii lean Guovdageainnu geainnu mas1iidnajalgen dus1s1e buorre. Mas1iidnabargoneavvut ledje dalle vuosttas1 geardde anus fylkka geaidnohuksemiin. Lohpi addojuvvui easkka go fylkka geaidnohoavda dajai ahte sii eai ollen gárvet geainnu plána mielde dus1s1e olmmos1las1 návccaiguin (Vegfolf forteller 1991: 70). 10.2.3 Nás1s1uvnnalas1 beros1tumit Mas1indoaimmaide lei deat1aleamos ártan go eiseválddit atne "stuora nás1s1uvnnalas1 bargun" gárvet váldogeainnu (riikkageainnu 50=E6) fylkka c1ad1a (ibid s. 79). Olgoriikkaministtar Koht:s lei hui stuora beros1tupmi oaz1z1ut eambbo geainnuid fylkii, ee. danin go lei olgoriikkapoltihkalas1 heahtedilli 1936 c1avc1c1a: Ruos1s1a geassádeapmi Álbmotlihtus (Folkeforbundet) ja Norgga ballu ahte Ruos1s1a ja Duiska soad1áskit davviguovlluin (Řrvik 1961 II: 326). Muhto geaidnohuksen nás1s1uvnnalas1 árttaiguin lea olu áigahac1c1at. Vuosttas1 stáhtadoarjagat 1869:s juo máksojuvvojedje dán vuod1ul. Stuoradikkeproposis1uvnna ákkasteamis daddjo ahte Mátta-Várjjaga geaidnu dagas1ii guovllu "orohahttin dác1c1a Eallinvieru Olbmuid fásta Ássamii". Sávve maid ahte geaidnobargit, geat ledje aivve lulli-norgalac1c1at, ásaiduvas1e eanandoallin, ja nu geavai ge muhtun muddui (Eriksen og Niemi 1971: 70). Lei danin go nu olu kvenat ásaiduvve earenoamáz1it Nuorta-Finnmárkui. Guovddás1 eisseválddit ákkastedje dainna ahte Finnmárku lea áitojuvvon rádjeguovlu, mii earenoamáz1it dárbbas1a doarjaga ovddidit ealáhusgeainnuidis, ja ekonomalas1 dássedisvuod1a oaz1z1ut, vai álbmot livc1c1ii gievrrat birgejumi dáfus. Buoremus vuohki buoret birgejupmái lei johtolatvejolas1vuod1aid buorideapmi. Finnmárku lei politihkalac1c1at áitojuvvon guovtte ládje. Suopma lei stuorafyrstagoddi cára1186 vuolde 1809 rájes, ja Ruos1s1a maid atne vejolas1 áittan, goit 1905 rádjái. Dan áigge lei bohciidan suoma nás1s1unvuoign1a1187 mii háliidii sihke Ruos1s1as sierranit ja vuod1d1udit Stuora-Suoma. Norgga kvenaid atne danin áittan. Danin orui norgalas1 Finnmárkku várra vel stuorit go Suopma lei s1addan sierra riikan 1917:s. Norgga ballu bisui maiddái dainna go nás1s1unvuoin1n1alas1 ja fascistalas1 lihkadusat go Lappo-lihkadus ja Det akademiske karelske selskap (Karela akademihkalas1 searvi) ledje váikkuhis1goahtán Suomas. Sápmelac1c1aid eai atnán seammá várálaz1z1an, muhto dalá jurddas1anvugiin ledje sii amas c1earda. Danin berrii buoridit ekonomalas1 dili sihkkarastit dássedisvuod1a (Hanssen 1974: 4, 16. Gc1. maid Hanssen 1990: 303). Dan dáfus bod1ii juoga buorre dáruiduhttimis, earenoamáz1it Nuorta-Finnmárkui. Dan haga livc1c1ii siseanan eahpitkeahttá eambbo boaittobealde rittu ektui ja oz1z1on unnit rud1a go máid dagai áigodagas 1940 rádjái. Omd. c1álii Rode 1919:s ahte ledje olu "geainnut mat ráhkaduvvojit oalle unnán ássiid váste, muhto máid ferte ráhkadit nás1s1uvnnalas1 árttaiguin". Dát guoskkai ee. Buolbmága geidnui, Geavgn1á1188 meaddel ja Deanuleahkeráigge bájás, gos ledje nu unnán ássit ahte "geaidnu ráhkaduvvui gal measta dus1s1e nás1s1uvnnalas1 árttaiguin". Ruovdávuona-Vuorjánjoga geaidnu adnojuvvui "c1ielga nás1s1ungeaidnun seailluhit dác1c1a ásaidumi" Vuorjánjogas (FFF 1919: 496, 506. Gc1. maid FFF 1917: ás1s1i 63, s. 2. Bisma Eivind Berggrav oaivvildii ahte suoma vára vuostá fertii maid suodjalit girku, oahpu ja johtolatvejolas1vuod1aid (Gc1. Eriksen og Niemi 1981: 263)). Eanandoalloálggahandoaimmat1189 stáhta olis álggahuvvojedje stuorrát Báhc1aveaileagis 1928:s, ja 1940 rádjái lei ráhkaduvvon 93 km geaidnu, ee. Guovz1ajávrri-Nyrud1190-geaidnu, eanandoalloálggahanulbmiliin (Eriksen og Niemi 1981: 236). Finnmárkku báikkálas1 eiseválddit "gágge" stáhta Suoma doaimmaiguin davvin, earenoamáz1it Suoma váldogeainnu ráhkademiin. Mátta-Várjjagis suhttadahtii olbmuid earenoamáz1it go Norggas eai orron seammá garrasit rahc1ame váldogeainnu ráhkadit Norgga c1ad1a. 1927:s c1álii Sydvaranger Avis ahte eai sáhte dohkkehit bázahallat logiin jagiin: "Mii háliidit ovdánit iez1amet riikkas" (Lunde 1979: 472. Gc1. maid s. 484). 1930:s celkkii fylkkadiggi ahte dalá juolludemiiguin gollá olbmoahki ovdal váldogeaidnu válbmana. Buohtastahtte Suomain mii lei ráhkadan Roavvenjárgga1191-Beahcán1192-geainnu (600 km) 10 jagis. Dat gárvánii 1931:s (FFF 1930: 462). Fylkkamánni Gabrielsen c1ujuhii maid dán geidnui: "Nás1s1uvnnalas1, báikkálas1 ja militeara ákkat gáibidit" ahte Norgga geaidnoráhkadeapmi hobehuvvo no olu go vejolas1 (FFF 1931: ás1s1i 86, s. 319). Dáruiduhttima oassin lei maid ahte galge dárustit buot norgga geaidnorusttegiin. Dan ii lean álo nu álki c1ad1ahit. Eilif Os muitala iez1as oz1z1on guokte rád1i go bargagod1ii bearráigeahc1c1in Stuorravuona1193-Juvravuonna1194-geaidnobarggus 1930-jagiid gaskkamuttos: "Galggat lihtiid bassat álo go leat boradan, it ge galgga suovvat suomagiela hupmat bargoviesuin. Goappes1 ás1s1iiguin heaitásin moadde beaivvi man1n1el" (Vegfolk forteller 1991: 60). 10.2.4 Geográfija ja dálkkádat Vaikko fanas lei ge deat1alac1c1amus fievru rittuin, de oidne muhtumat geainnuid boahtteáigin doppe nai. Earenoamáz1it lei Rode vis1s1al ovddidit geaidnoráhkademiid guollebivdohámmaniin ja guollebivdohámmaniid gaskal. Finnmárkku rittuin lei dávjá dálki, ja dalle lei veadjetmeahttun beassat fatnasiin gosage. Geaidnu gaskal Andsnes1195 Láhpis Silvetváhkái1196 Romssas ráhkaduvvui ge geahpedit mátkki go finnmárkulac1c1at dálkin fertejedje lulábeallái mannat gáddái, ja romsalac1c1at davábeallái njárgga gaskal Návuona ja Joahku1197 (FFF 1919: 501). Vuotnarittuid olggobealde sáhtte maid leahkit guhkes coaganat1198 maid geaz1il sáhtii gáddái beassat easkka guhkkin eret dan báikki gosa áiggui. Oanidit guhkes mohkiid fatnasin sáhtii maid hukset geainnuid mutkkiid rastá. Dákkar muotki lei Stuoragohpi1199-Riibmá Máhkarávjjus. Dohko bod1ii geaidnu 1915:s (Hanssen 1990: 303-304). Nuori1200 buohta c1oahkkanedje guollebivdit sihke Lágesvuona ja Deanu beallái. Geaidnohuksema ákkastedje dainna ahte dát seasttás1ii guollebivdiid guhkes mátkkiin C1orgas1njárgga birra, ee. seavtti viez1z1at. Seammás sáhtte geasehit smávit fatnasiid muotkki badjel jus lei buoret bivdu nuppe bealde (Nagell 1950: 442). 10.2.5 Geaidnu buoredili ovddideaddjin Jurdda ahte geaidnu galgá buoredili ovddideapmin, ii ge dus1s1e ekonomalas1 deat1alas1vuohtan, lea sakka ovdánan man1n1el soad1i. Dat ágga lea dávjá geavahuvvon Máhkarávjui nannangeainnu gáibádusain. Muhto eai soahtegaskaáigge ge oalát hilgon dán jurdaga. Lei maid eará mihttomearri geainnuin go dus1s1e fievrredit gálvvu dakko. Nu go Rode dajai 1919:s: Guollebivdohámmangeainnut eai huksejuvvon dus1s1e danin ahte vánddardit dakko, muhto maiddái ovddidit " bearráigeahc1u ja albma ássama ja buori c1orgatvuod1a doppe gos olu olbmot leat c1oahkis" (FFF 1919: 500). Geaidnu gaskal Irevuona1201 ja Valena1202 Gádde-Ic1c1áhis "dagahivc1c1ii nannoset eallindilálas1vuod1aid mat mud1ui guollebivdoguovlluin rievddadit gos leat heajos johtolatvejolas1vuod1at ja leat dan duohken movt guollebivdduin manná", c1állá geaidnodirektora 1934:s (FFF 1934: ás1s1i 31, s. 110). Geaidno- ja s1alderáigge s1addá álkit viez1z1at doaktára ja jortamora, ja skuvlamánáide s1addá skuvlamátki oadjebasat. 1919:s bivde Dálbmeluovttahasat geainnu Hestnesbergene1203 c1ad1a Joahkus1204, "vuosttaz1ettiin skuvlavázzima geaz1il" (FFF 1919: 501-02). Svanvik1205-ráji geaidnu livc1c1ii hui mávssolas1 sihke skuvlavázzimii, duollobálvalusaide jna., nu go daddjo 1938 geaidnobus1eahttaproposis1uvnnas (Nagell 1950: 451). Geainnut dagahedje maid ahte earenoamáz1it gávpotolbmot ja stuorit c1oahkkebáikeolbmot manne iez1aset ruovttubáikkis dobbeliidda, ja geavahis1gohte guovlluid máid báikkálas1 ássit eanas ledje iez1a geavahan ovdal. Klaus Iversen dadjá dáinnálágiin: "Hammerfeastalac1c1aide rahpasii dat bivnnuhis vuoin1n1astanguovlu Riehppovuonávz1i geaidnoráhkademiin. Nappo sáhtte astoáiggeguovllu hukset, ja nu álggii bartahuksen duod1as" (Iversen 1989: 102). 10.2.6 Álggaheaddjit ja vuostálastit Earret guovddás1 eiseválddiid ledje maid báikkálac1c1at Finnmárkkus muhtun joavkkut ja ovttaskas olbmot geat háliidedje buoret johtolatvejolas1vuod1aid. Gávpeolbmát ledje án1girat 1800- ja álgo 1900-logus ovddidit ás1s1i: Buohkat háliidedje dámppa bisánanbáikki dahje telefovnna ja geainnu iez1aset gávpebáikái. Guollebivdit maid beros1tis1gohte dás. Guosseguollebivdit háliidedje telegráfa ja telefovnna, ja maiddái guollebivdohámmangeainnuid. Omd. ákkastii fylkkadiggi Goaskinvákki guollebivdohámmangeainnu dainna ahte go dohko gid1d1at bohte sullii 1000 olbmá, de ii leat s1at manahahtti dohko ja c1orgatvuohta lea hui heittot, "Eanan duolmmahallá jur dildá Buvrun" (Hanssen 1990: 302). Báikkálac1c1at maid serve muhtun báikkiin buot ássit geaidnogáibádusa ovddidit. 1900:s dolle bására C1ud1egiettis1206 ja kr 196,17 biddjui bán1kui Golbmalohnjárgga1207- Leaibevuona geidnui (Hanssen 1986: 359). 1934:s dolle Deanus álbmotc1oahkkimiid mat gáibidedje geainnu gaskal Birkestrand1208 ja Luoktajoga1209. Buot almmolas1 johtolat oainnat manai Deanu rastá, ja gid1aid go jiekn1a manai ja c1akc1at go jiekn1ugod1ii ii sáhttán vánddardit dakko. Nu s1adde guhkes áiggiid oktavuod1a haga eará báikkiiguin (FFF 1934: ás1s1i 31, s. 106-07). C1ud1egietti, Muosáha ja Fálesnuori ássit ohce 1934:s geaidnodirektoras Jáhkovuona-Smiervuona geainnu huksejuvvot. Dát lei s1addan vejolaz1z1an go geaidnoeiseválddit ledje válljen Riehppovuona-Smiervuona-geinnodaga váldogeidnui, eai ge Rávttos1njárgga1210-geinnodaga (ibid s. 106). Skreifjord1211 ja Kĺrhamn1212 geinnodaga ássit sáddejedje suoidnemánu 8. b. 1938 telegrámma fylkkadiggái ovddidit Kĺrhamn1213-Skreifjord1214-Tverfjord1215-Střvelhamn1216 -váldogeaidnoplána (FFF 1938: 283). Soahtegaskaáigge duvdigohte maid suohkanstivrrat, bellodagat ja fágasearvvit stáhtaeiseválddiid oaz1z1ut sin juolludit rud1aid geaidnohuksemii vuolidit bargguhisvuod1a. Geaidnohuksemiidda ii várra lean vuosteháhku soad1i ovdal. In leat omd. gávdnán ovdamearkkaid dasa ahte boazosápmelac1c1at vuosttaldedje geainnuid vaikko sis dáide leamas1 jurdagat sihke geaidnohuksemiid, dulvademiid ja ruvkedoaimmaid birra. Dat máid vuosteháhkun sáhttá gohc1odit, lei váilevas1 beros1tupmi. Ekonomalas1 váttisvuod1at sáhtte maid bissehit geaidnoráhkadanáigumus1aid almmá geaidnovuosttaldemiid haga. Nu lei omd. Muorralvuona1217-Slotten1218-geainnuin, masa Muosát gielda lei ohcan doarjaga 1917:s. Muhto dát livc1c1ii s1addan nu divrrasin ahte suohkan ii nagodan iez1as oasi máksit (=guovlluoasi) (FFF 1919: 502). Militeareiseválddit maid vuostálaste muhtun geaidnodoaimmaid rádjeguovlluin. Sii árvaledje 1919:s váldogeainnu mannat siseatnama c1ad1a, vai meara bealde eai fallehuvvo (ibid s. 494). Dán jurdaga vuostá gal fas iez1a manne man1n1el. Sihke ovdal ja man1n1el man1imus soad1i oaivvildii militeara ahte siseatnama váldogeaidnu álkidahttá vejolas1 falleheami nuortan. Doppe gos mearra lea johtolatgeinnodahkan "ii leat seammá dárbu vánddardit eatnama mielde go siseatnangiliin", c1álii Rode 1919:s (ibid s. 500), ja jotkkii: Geaidnodoaimmahagas ledje váttisvuod1at guollebivdohámmaniid eananeaiggádiiguin "main oalát váilu ipmárdus dasa ahte geainnu ráhkadit eatnama mielde - ahte dat ii sáhte meara mielde mannat - ja ahte geaidnu gáibida oalle olu eatnama" (ibid s. 509). Davvenjárgga-geidnui maid lei veahá vuostemiella. Vuostaz1ettiin lei soahpameahttunvuohta gokko geaidnu galggai mannat. Hammerfeasttas ja Muosáhis oainnat balle massimis iez1aset Davvenjárggajohtolaga jus bidje geainnu Davvenjárgga suohkana c1ad1a. Sii livc1c1e háliidan johtolaga Jáhkovuona-Muorralvuona-Gáhppovuona1219 c1ad1a Máhkarájonuorrái. Muhto dása lei vuosteháhku ee. fylkkadikkis, go eai háliidan válljet dákkar geinnodaga mii lei eambbo turisttaid váste go báikkálas1 ássiid váste (Hanssen 1990: 384, 483). 10.2.7 Giligeainnut ja váldogeainnut Vuosttas1 gaidnoráhkademiid ulbmilin lei c1atnat dakkár guovlluid go Báhc1aveaileagi, Deanuleagi, Lakselvdalen1220 ja Badje-Álttá vuonaide ja daid báikkálas1 ruvttuide. Dát geainnut ledje báikkálac1c1at mávssolac1c1at. "Eai arvan ráhkadis1goahtit njuolggo c1anastatgeainnuid1221 omd. ies1gud1et vuotnaguovlluid gaskkal, go ledje badjelmeare guhkes gaskkat". Guhkit gaskkaid lei divrras vuodjit ovdal go biila bod1ii, c1álii bajimusingeniora Fixdal 1938:s (Fixdal 1938: 58). Áidna báikkit gos sáhtte heivehit báikkálas1 beros1tumiid guhkit geainnuid huksemiidda, ledje Deatnu ja Várjjat. 1916:s gárvánii Ráttovuona-Ladnesundda1222-geaidnu. Dalá geainnut ledje hui seakkit dálá gáibádusaid mielde, vel váldogeainnut nai. Geainnut eai govddiduvvon soahtegaskaáiggi mielde ge. Dábálas1 govdodat lei gaskal 3 ja 3,5 m. Fálesnuori-Skáiddi geaidnu, mii gárvánii 1929:s, lei 3,6 m govddu. Nordelv1223-Ruos1s1aluovtta giligeaidnu Álttás, mii gárvánii 1926:s, lei maid seammá govdat. Smiervuona-Jáhkovuona-geaidnu lei 3,25 m govddu (Nagell 1950: 434, 454, 456). 1900 birrasiid bohciidii jurdda ráhkadit geainnu Davvi-Norgga c1ad1a, ja dasa ledje eambbo nás1s1uvnnalas1 ja kultuvrralas1 ákkat go ekonomalas1 ákkat. Ámttaingeniora evttohii 1908:s geainnu Davvi-Norgga c1ad1a (FFF 1917: ás1s1i 63, s.2). Lulli-Norgga váldogeainnuide gal juolludii Stuoradiggi oalle stuora ruhtasupmiid, muhto Davvi-Norgga váldogeaidnu ii gárvánan ovdal 1941:s. 1937/38 lei váldogeainnu vuoitojahki1224 (Bjřrnland 1989: 65). Rode ovddidii fylkkadikki ságastallamis 1919:s jurdaga fylkka ovttastahttit geainnuiguin. Earret Rávttos1njárggageinnodaga, lei plána loahpalas1 geinnodatválljema mielde. Rávttos1njárgga geinnodaga sadjái bod1ii Riehppovuona-Leaibevuona-geaidnu. 1923:s juolludedje rud1aid vuosttas1 geardde (FFF 1919: 493-96). Dás lei c1anastat 20-jagi boares geaidnoplánai, mii galggai gustogoahtit 1923 rájes. Bivde buot suohkaniid sáddet geaidnogáibáduslisttu ja válljet gud1iid geainnuid berrii ráhkadit dán 20 jagis ja gud1iiguin ii lean nu hoahppu. Áiggi mielde ráhkadedje eanas dáid geainnuid, earret muhtun boaittobealbáikkiide, nu go Sieidevutnii1225, Spirtii1226, Máhkirii1227 ja Ohppánii1228. Oktasas1 dáin lei ahte dát geaidnogáibádusat ledje 1922:s juo vuoruhuvvon man1imussii. Áidna stuorit geainnut mat eai vel leat ráhkaduvvon, lea Várggáid-Báhcavuona-riddogeaidnu ja Fálesnuori-Álttá-riddogeaidnu. Váldogeaidnu s1attai "riikkaás1s1in", nu go gohc1oduvvui vahkoc1állagis "Farmand" 1937:s. "Riikkaás1s1i"-doaba lei deat1alas1 ákkasteapmin gárz1z1es báikkálas1 politihkalas1 beros1tumiid vuostá, ja maiddái daid Lulli-Norgalac1c1aid vuostá mat oppalac1c1at ledje Davvi-Norgga huksemiid vuostá, dahje fallehedje dan máid gohc1odedje unnán gánnáhahtti guovllupolitihkkan (Schřlberg 1937: 594 (ja eará c1állosat Farmand c1állagis nr. 22-1937) ja Rafto 1955: 78, 269-270). Fylkkamánni Johan Rivertz dajai dan birra ná go Finnmárkku suohkaniin vigge jurddas1it báikkálac1c1at ovdal go riikka dási: Váldogeainnu illá sáhttá "dábálas1 bargomálliin ovddidit fylkkadikkis, go báikkálac1c1at eai oro doarjume dan" (FFF 1919: ás1s1i 56, s. 342). 1938 c1avc1c1a ráhkaduvvui váldogeainnu 2-jagi ollas1uhttinplána Romssa rájis Girkonjárgii, ja man1imus bihttá (dálá riikkageaidnu nr. 98 Idjavuonduoddara1229 badjel) gárvánii skábmamánus 1940 (Vegfolk forteller 1991: 69). Seammá jagi gárvánii maid Kárás1johgeaidnu, mii man1n1el s1attai E6-oassin. Várjjatvuonbad1a-Girkonjárgga-geaidnu gárvánii 1938:s. Bajimusingeniora Waarum evttohii 1939:s siskkit váldogeainnu Kárás1joga ja Guovdageainnu c1ad1a Ráisii1230. Geaidnu Deanus Guovdageidnui rahppui 1977:s. 10.2.8 Biila hobeheaddjin1231 Eai buohkat váldán biilla seammá bures vuostá go dat bod1ii. Lei soahpameahttunvuohta sin gaskal geat háliidedje ruovdemád1ija ja geat háliidedje geainnu. "20-jagiid loahpas oidnogohte johtolatpolitihka ideologalas1 oasit duod1as go lei sáhka biilla vuostehágu birra. Dát vuosteháhku lea dan rájes seilon johtolatpolitihkas, vaikko dat muhtun áigodagaid liberalistalac1c1at oainnuiguin lea loaz1z1an", c1álii dutki Dag Bjřrnland (Bjřrnland 1989: 137). 1920 Prinsihppalávdegoddi (máid Bargiidbellodat lei vuod1d1udan) gávnnahii ee. ahte gálvofievrredeapmi biillain lei hálbbit go ruovdemád1ijain, goit oanehet gaskkaid. Stuoradiggi c1uovvolii muhtun ávz1z1uhusaid go 1923:s mearridii heaittihit plánejuvvon ruovdemád1irusttegiid ja bidjat geaidnorusttegiid ja biillaruvttuid sadjái. Geaidnodirektora Baalsrud c1álii 1926:s ahte biila lea dakkar fievru mii lea heive Norgii, gos leat guhkes gaskkat ja gos nu bied1ggus ásset olbmot ahte ruovdemád1idoaibma ii leat gánnáhahtti (ibid s. 139). Fylkkamánni Rivertz deattuhii 1919:s ahte: "Automobilruvttuiguin otnot mearihis gaskkat" sakka (FFF 1919: ás1s1i 33, s. 177). Go biila bod1ii, de unno golut ja s1attai eambbo gánnáhahttin guhkes gaskkaid vánddardit. Danin s1attai dárbu váldogeainnuide mat c1atnet riikka guovlluid oktii. 1927 geaidnoplánain váldojuvvojedje od1d1a dárbbut vuhtii nu ahte dat fylkkat main váilo botkekeahtes geainnut ja geainnut mat dolvo riikkageainnuide, oz1z1o juolluduvvot eambbo rud1aid go ovdal. Nu lei maiddái Finnmárkkuin (Fixdal 1938: 59). Olles soahtegaskaáigge lassánii gálvofievrredeapmi geaidnoráigge, dus1s1e veahá unnui 1920-jagiid gaskkamuttos. "Gálvobiila ovdánis1god1ii juo oalát 1920 birrasiid", c1álii Bjřrnland (Bjřrnland 1989: 119). Finnmárkkus maid basai bajimusingeniora oaidnit ahte geaidnojohtolat "lassána dad1istaga lassáneaddji biilajohtolaga geaz1il" (FFF 1931: ás1s1i 26, s. 59. Gc1. maid Lunde 1979: 469). Geainnuid buorideapmi deattuhuvvui maid danin go vurde biilajohtolaga lassánit (Nagell 1950: 449 ja 455). Tabealla 10.1: Mohtorfievrruid lohku Finnmárkkus 1930-84: _____________________________________________________________________ ­­­­­­­­­ Jahki: C1álihanguovlu: 1930 1937 1949 1959 19774 19844 Oarje-Finnmárku 72 149 583 1 130 Várggát 21 58 90 307 C1áhcesuolu 69 108 269 648 Mátta-Várjjat 82 128 210 789 Oktiibuot 244 443 1 152 2 874 17 495 19 887 4 gusto dus1s1e persunbiillaide Gáldu: Nord-Norge. Nćringsliv og řkonomi. Skrift nr. 26-1961, s. 191. FFF 1938, ás1s1i 15, s. 52. Kunnskapsforlagets Store Norske Leksikon bd 4 1979: 275. NAF avd. Hammerfest-Karasjok 50 ĺr 1934-84, s.13. Ruktobiilajohtolat maid dad1istaga lassánii ja doppe gos lei duppal johtolat fatnasiin ja biillain, vuodjigohte ruktobiillat1232 dad1istaga eambbo, c1álii Fixdal 1938:s (Fixdal 1938: 62). 1918:s álggahuvvui juo Norgga guhkimus biilaruktu, mii manai Ladnesunddas Ráttovutnii. 1930-jagiin ledje 8 ruktobiilasearvvi Finnmárkkus ja dan seammá logijagi sisa vuodjigohte muohtaboltun1233biillat doalahit geainnuid rabasin dálvet, omd. C1áhcesullo-Deanu-geainnu dálvet 1933-34 (Jakobsen 1966: 75 ja NAF avd. Hammerfest-Karasjok 1984: 10). 1937 dálvvi doalahedje rabas 221 km geainnu (FFF 1938: ás1s1i 15, s. 52). Dálá biilaloguid ektui (gc1. tabealla badjelis), orru veahá ártet go deattuhedje biilajohtolaga nu olu, go ákkastedje geaidnoráhkademiid. Muhto vaikko ledje unnán biillat, de dat lassánedje dássedit, ja geainnuid galge boahtteáiggi váste maid ráhkadit. Biilaás1s1i ovddideaddjit ledje ge báikkálas1 servodaga oalle alla olbmát. Gaska Finnmárkku ja Kárás1joga NAF-ossodagas ledje omd. 1 bajimusrievtti láhkaoahppavas1, 2 lensmánni, 1 gávpeolmmái ja 1 drosjeeaiggát (NAF avd. Hammerfest-Karasjok 1984: 21). Dinenváste orui geaidnojohtolat maid stuora bargguhisvuod1a geaz1il "oalgguheaddjin án1giris olbmuide". Biila ii lean nu divrras eará fievrruid ektui, dat lei gievra ja olahii guhkás, dainna sáhtii oalle olu dinet ja dainna jod1ánit ohppe eatnasat vuodjit, c1uoc1c1uha Bjřrnland (Bjřrnland 1989: 145). Orrot maid leamas1 oalle olu olbmot geat barge biilajohtolagain. 1926:s ledje omd. 12-13 drosjevuoddji Hammerfeasttas ja jagi man1n1el ledje Honnesvágis 9 drosjebiilla (NAF Hammerfest-Karasjok 1984: 19 ja 26). 10.2.9 Dálvemád1ijat1234, johkafatnasat, guorbmevávdnageainnut1235 "Dálvemád1ijat leat leamas1 ja leat ain hui mávssolac1c1at siskkit guovlluin, vaikko eai leat s1at nu deat1alac1c1at dál go leat boahtán eambbo geainnut", c1álii Fixdal 1938:s. Mád1iráigge vudje heasttain ja reagain, herggiin ja geresiin1236 ja dálvemád1ijat manne jekkiid ja jávrriid rastá, ja ledje dihkkáduvvon1237. Stáhta doalahii ortnegis Álttá-Guovdageainnu-riikkaráji-mád1ija, Álttá-Kárás1joga-mád1ija ja Buod1ggáidvuona-riikkaráji-mád1ija. Stáhta dahje suohkana ortnegis doalahan mád1ijat ledje Skiippagura-S1uos1jávrri1238-mád1idja, Deatnoráigge, Kárás1johráigge ja Ies1johráigge. Dasa lasiin ledje muhtun oanehet mád1ijat Kárás1jogas, Porsán1ggus, Deanus ja Mátta-Várjjagis. 1938 rádjái lei Porsán1ggu-Kárás1joga mád1ija ráigge eanemus johtolat, go Kárás1joga ja Suoma gaskka vudje eanas dálvet, muhto man1n1el go Kárás1johgeaidnu gárvánii "vudje eanas" biillaiguin (Fixdal 1938: 64). Guovddás1 dálvemád1idja lei omd. Deanu johkaráigge mii doalahuvvui dassoz1ii go geaidnu bod1ii 1977:s. Duottarstobut ledje maid johtolaga oassin. Finnmárkkus ledje duottarstobut mád1ija juohke 30-50 km gaskka, mii lei heivvolas1 beaivás1239 heasta- dahje heargesáhtuin. Duottarstobuin galge olbmot beassat hálbái idjadit go duoddariid badjel ledje vánddardeame. Lulli-Norggas huksii geaidnodoaimmahat eanas duottarstobuid. Muhto earenoamáz1it Finnmárkkus lea vuosttas1 duottarstobuid álggaheapmi eambbo eahpec1ielggas. 1860 birrasiid s1attai dábálaz1z1an hukset duottarstobuid Finmarkens Brćndevinskasse (Finnmárkku Buolliviidnegássa) rud1aiguin. 1876 rájes válddii stáhta duottarstobuid badjelasás, ja geaidnodoaimmahat bearráigeahc1ai visttiid (Bjřrnland 1989: 71). 1930-jagiin lei muhtun siseatnanguovlluin johkafanasjohtolat hui deat1alas1. Eanemus johte Deatnoráigge ja Kárás1joh- ja Anárjohráigge, mat ledje oalgejogat ja Buolbmága ja Kárás1joga ássiid c1anastagat. Lea álki johtit Deatnoráigge, earret Geavgn1á ja Badjegeavgn1á1240. Muhto goike gesiid, nu go 1937:s lei, eai sáhttán johkaráigge johtit go lei beare coagis. S1adde rahc1at ja ádjánit c1uoibmumiin, muhto "birrasiid 15 jagi dás ovdal" vuodjigohte fanasmohtoriiguin, c1álii Fixdal 1938:s. Skiippaguras Kárás1johkii ádjánii bures 2 beaivvi, muhto vuloseano ii ádjánan go beaivvi go dábálas1 olu c1áhci lei (Fixdal 1938: 64). Báhc1aveaieanus leat mán1ga gorz1z1i ja guoikka, ja dohko leat huksejuvvon guorbmavávdnageainnut. Bidje fatnasa guorbmevávdnii ja hoige dan guoikka meaddel vásedin guorbmevávdnageaidnoráigge. Guorbmevávdnageainnuid eai huksen dus1s1e lahttema geaz1il. Ulbmilin lei geahpidit eanandolliid johtolaga ja oaz1z1ut Suoma beale johtima eret (Eiksen og Niemi 1981: 247). 10.2.10 Telegráfa ja telefuvdna Siskkaldasdepartementta evttohusas Norgga telegráfa huksema birra daddjo ahte huksejedje "Ealáhusaid veahkehit", earenoamáz1it guollebivddu (Rafto 1955: 39). Historjádutki Randi Rřnning Balsvik c1álii ahte Várggáin háliidedje áigá juo geavahis1goahtit telegráfa, go johtolatvejolas1vuod1at mud1ui ledje heittohat. Ovdagoddi sáddii guhkes, dárkilis c1állosiid ámtamánnái oaz1z1ut su ovddidit ás1s1i. "Oaiveártan ledje guolástusat, nu go dávjá mud1ui nai" (Palsvik 1989 1: 203). Guollebivdiide ja guolleostiide lei omd. deat1alas1 diehtit gos mearas ain ledje guolit, geat buoremusat mákse jna. 1860-70-jagiin dinejedje guollebivdduin hui olu. 1870:s lei guollebivddu dienas sullii 20% buot olgoriikkavuovdingálvvuin oktii skiippajohtolagain. Sallitbivdu buorránii dalle. Seammás lei Norggas measta aktoriekti ráktoguollái1241 (Hanssen 1986: 352). Telegráfahuksen lei maid deat1alas1 oassin nannet Finnmárkku dác1c1avuod1a. Guhkes gaskkaiguin ja bied1ggus ássamiin lei váttis oktavuod1a ja nás1s1uvnnalas1 oktasas1dovddu bohciidahttit. Telegráfahuksen lei danin riikkadoaibma sihke ekonomalac1c1at ja politihkalac1c1at (ibid s. 352). Dát lei ge maid ulbmilin soahtegaskaáigge. Gávpedepartementta 1931/32 bus1eahttaevttohusas bidje omd. 9 000 kr Tĺrnet1242-Lana1243-telefonrusttegii "dác1c1avuod1a ovddideapmin" (Hanssen 1974: 63). Nu lei maid C1áhcesullo áibmomediaguovddáz1iin 1934:s, mii dalle lei Norgga nubbin gievrramus rusttet. Boasta-, telegráfa- ja riddojohtinlávdegotti ovttajienalas1 evttohusas Stuoradiggái daddjui: Sajádat mearriduvvo iskama man1n1el "mas váldet vuhtii sihke ekonomalas1 ja nas1s1uvnnalas1 beliid" (ibid s. 55). Eará beliin sáhttá namuhit turistajohtolaga. "Turistajohtolaga c1uovui maid olu telegrámmastallan... Ledje olgoriikkalac1c1at geat sihtagohte telegráfarusttega Davvenjárgii" c1álii Torolf Rafto 1955:s (Rafto 1955: 238). 1890-jagiin huksegohte olu telefonlinjjáid, muhto Finnmárkkus gal ii lean telefonoktavuohta lulás ovdal mán1ga jagi man1n1el. Easkka 1911:s evttohuvvui váldotelefonlinnjá Troanddimis Nuorta-Finnmárkui. 1917:s biddjui C1áhcesuolu dán linjái, ja eará gávpogat ja c1oahkkebáikkit fas 1921:s (ibid s. 269, 281). Finnmárkkus ledje 75 teleguovddáz1a 1921:s. Eatnasat ledje hui unnit (NOS. Norges telegrafvesen 1920-21). 1948:s ledje 169 telefon- ja telegráfaguovddáz1a. 1944:s lei Finnmárkku telegráfaguovllus (Finnmárku oktan Ráissain, Návuonain ja unnit oassi Skiervvás) 10 000 km duppaltelefonlinnjá. Oalás1 Finnmárkkus ledje 74 200 telefonstoalppu riikkalinjjáin (Gjenreisningen 1948: 195). Soad1i man1n1elii ledje dus1s1e áibmolinjját telegráfai ja telefovdnii. Válde gal saji, muhto ledje dárbbas1lac1c1at danin go ledje hálbbibut, vuohkkaseappot ja nannoseappot. Strán1ggaid sáhtii bidjat nu movt ledje, nappo suodjaleaddji ávdnasa haga, danin go áibmu lea heajos elrávdnjejod1iheaddji. Strán1ggaid darvvihedje porselen- dahje láseerreldagaide1244 mat doaresruvddiin ledje giddejuvvon stoalppuide. C1áhci ja eanan doalvu elrávnnji hui bures, ja eananjohtasiid1245 fertii suddjet ollislac1c1at. Muhto s1attai váttisvuohtan go stoalppuide bohte badjelmeare linjját, mii dagahii ahte gulahallan boatkanattai. Mud1ui boatkanedje linjját muohttaga, jien1a ja bizi geaz1il ja linjját gahc1c1e dálkin ja skoahraideamit s1adde eananrávnnjiid, elrávdnjelinjjáid ja ránnálinjjáid geaz1il, jna. Danin geavahis1gohte 1920-jagiid rájes eananjohtasiid Norggas, vuosttaz1ettiin stuora gávpogiin. Várggáin lei 1948:s 8,5 km eananjod1as mii oktiibuot vástidii 245 km telefonlinjjá, ja dábálas1 áibmolinnjá stoalppuid mielde mas lei 16 km duppal telefonlinnjá (Flf 1952: 276). Telefonstoalppuid sadjái leat dad1istaga boahtán johtasat1246, nu ahte dál geavahit daid dus1s1e doallan1247- dahje lagasgulahallamii1248, eai ge guhkásgulahallamii. Dan sadjái leat ge olu elrávdnjelinjját huksejuvvon man1n1el soad1i. 10.2.11 Soahtejagit 1930-jagiid gaskkamuttos bod1ii Davvi-Norga Norgga strategalas1 árvvos1tallama guovddáz1ii. Dán oktavuod1as lei geaidnoráhkadeapmi, earenoamáz1it váldogeainnu ollas1uhttin, hui deat1alas1 (Řrvik 1961 bd 2: 325-326). Militeara háliidii váldogeainnu ollas1uhttojuvvot, "ja Geaidnodoaimmahagas ja militearas lei dávjá oktavuohta. Militeara gearggusvuod1abus1aehtas1249 bod1ii stuora oassi rud1as gárvet geainnu", c1álii ovddes1 bajimusins1enevra Knut Waarum (Vegfolk forteller 1991: 69). Earenoamáz1it man1n1el go Dálvesoahti buollái skábmamánus 1939, ráhkkanis1gohte Finnmárkkus nai stuorrát norgga mihtuid mielde. Várjjatguovllus ledje 4 000 olbmá geain ledje niestehivvodagat Deanus. Dát gáibidii buoret fievrredanvejolas1vuod1a. Várjjatvuonbad1a-Girkonjárgga geaidnu galggai danin govddiduvvot 3,6 meteris 5 meterii (Irgens 1982: 32 ja Vegfolk forteller 1991: 40, 44). Muhto soahtebuollán cuon1ománu 1940 bissehii dán áigumus1a. Sihke Banak1250, C1áhppesnjárga1251 ja Áltá huksejedje norgga militeara girdis1iljuid ovdal soad1i. Dasto geavahedje smávvagirdit meahccegirdis1ilju Stuorravuonas 1939 geasi, ja dát lei luonddus jalga mii lei gárvvis váldot atnui (Gamst 1948: 47). Duiskkalac1c1aid bággomárran1252 hobehii muhtun ráje johtolatvejolas1vuod1aid huksema. Omd. govddiduvvui Nuvvosguolbana-Girkonjárgga geaidnu 1943:s duppalgeaidnun (7 mehterii) (Vegfolk forteller 1991: 123). Johkannjárgga1253-Lávvonjárgga1254-geaidnu gal ollas1uvai, ja seammá dagai Kárás1johgeaidnu Suomarádjái. Duiskkalac1c1at maid alidedje luottaid garra báikkiide, máid norgalac1c1at gal eai nagodan rud1alac1c1at (Irgens 1983: 35 ja Vegfolk forteller 1991: 83). Dan oktavuod1as go duiskkalac1c1at fallehedje Ruos1s1a 1941:s, viiddijedje duiskkalac1c1at Nuvvosguolbana. Duiskkalac1c1at áitojuvvojedje dad1istaga eambbo Nuortaábis1255, ja 1943 c1avc1c1a fertejedje sii viiddidit C1áhppesnjárgga meahccegirdis1ilju ja hukset od1d1asa Bearalváhkái jagergirdiid1256guovddáz1in (Gamst 1984: 18). Guovdageaidnu maid oac1c1ui meahccegirdis1ilju 1943:s, muhto jagi ovdal juo lei dohko ráhkaduvvon seakka heahtegirdis1illju1257 (ibid s. 47). Gávvuona1258 ja Lákkovuona mearramilitearguovddáz1iid1259 dad1istaga lassáneaddji beallálaga1260 áibmoáitaga geaz1il buoridedje Joganjálmmi, ja dat biddjojuvvui duiskka militeara jagergirdiid guovddáz1in 1943:s (ibid s. 162). Lea olu sáhka leamas1 dan birra ahte barge go duiskkalac1c1at maidege buriid johtolatvejolas1vuod1aid ráhkadeamis. Omd. bod1ii birrajagegeaidnu Girkonjárgii easkka 1960-jagiid ja duiskkalac1c1at geavahedje muorratuneallaid dasa. Ráhkadedje gal muhtun geaidnobihtáid, muhto geaidnohoavda Trygve Gimnes c1álii: Oppalac1c1at ii vástidan geaidnu dasa man olu barge. Duiskkalac1c1at barge gal olu Suoidneleavs1s1i1261 geainnuin, ja Háhttirgeainnuin Riehppovuonas C1ud1egieddái. Muhto "eanas lei njuhttenbargu ja manai njozet. Ii lean goit joatkevas1vuohta dan barggus" (Vegfolk forteller 1991: 84). Historjádutki Guri Hjeltnes dadjá maid ahte: Dáidá nu "ahte jus 1935-40 vuogit livc1c1e jotkojuvvon, almmá duiskkalac1c1aid bággomárrama haga, de várra livc1c1e Norgga ealáhuseallimis ja ekonomiijas buoret bohtosat". Vaikko duiskkalac1c1at huksejedje ge viidáseappot, de golai geaidnu issorasat ja unnán divodedje (Hjeltnes 1987: 70-71). Soad1i áigge huksejuvvojedje Norggas oktiibuot dus1s1e beali unnit geainnut go ovddit 5 jagis, 1935-40 . Finnmárkkus huksejedje dan 5 jagis 327 km geainnu ja 1940-44 jagiin 289 km. Soahtejagiin lea veahás1 eambbo gaskamearálas1 jahkelassáneapmi, muhto go vuhtii váldá daid olu billistemiid ja man1idemiid máid dat dagahedje, de livc1c1ii Finnmárku leamas1 olu gievrrat duiskkalac1c1aid bággomárrama haga. Dus1s1e Idjavuonas Romsii ledje 156 geaidnobávkaleami ja 177 s1aldebávkaleami. Divodedje geainnuid gitta 1960 rádjái (Gamst 1984: 197). 10.3 ÁIGI SOAĐI MAN1N1EL 10.3.1 Geaidnodási buorideamit Geaidnohuksemiid dáfus ferte juohkit áiggi soad1i man1n1el guovtti oassái, ovdal ja man1n1el 1960. 1960 rádjái huksejedje unnit geainnuid go omd. soad1i áigge (1944-59, gc1. tabealla man1n1elis). Ádjánedje eanas od1d1asis huksemiin, muhto dalle deattuhedje maid geaidnodási buorideami veahá eambbo go ovdal. Ee. ráhkadedje govddit geainnuid. 1961:s lei omd. Hammerfeastta-Skáiddi-geaidnu 4 m govddu, Deanu-Ohcejoga1262-geaidnu 5 m govddu ja Várjjatvuonbad1a-Várggáid-geaidnu 5,5 m govddu. Várjjatvuonbad1a-Várggáid-geaidnu lei gal dus1s1e 3,5 m muhtun sajiid. Dát mihtut leat gaskamearálac1c1at gitta 2 m govddibut go ovdal soad1i geainnut (NAF Veibok 1961: 642-643 ja 647-648). Ártan go geaidnobargu manai nu hiljánit, lei go bargoneavvut ja más1iinnat ledje gollan. Ledje garra rás1uvnnat od1d1a más1iinnaide, geaidnoulbmiliidda juolludedje unnán rud1a ja ledje unnán bargit go lei od1d1asishuksen ja eará ealáhusaid viiddideapmi (Bjřrnland1989: 163). Nubbi ás1s1i lea ahte vaikko biilajohtolat lassánii ge hui olu 1930-jagiid ektui, de lei goitge unnán biilajohtolat mud1ui Norgga ektui. Oalle olu eambbo biillat go mud1ui Norggas, geavahuvvojedje dienasvuodjimii, 14,3% 7,6% ektui (Nord-Norge. Nćringsliv og řkonomi: Skrift nr. 26-1961: 191-192). Ledje eambbo olgoriikkabiillat dalle go man1n1el. Muhto 1960-jagiid nogai biilarás1uneren, ja biillat lassánedje 6 geardánit 1959-75 áigodagas (gc1. tab. ovdalis). Seammá áigodagas guhkko geainnut 80%:in. Od1d1aáigásas1 biilaservvodat gullá nappo áigodahkii man1n1el 1960. Geainnuid guhkideapmi ii muital buot Finnmárkku geainnuid areála birra. Geainnut govddiduvvodedje ain ja 1976:s lei 5,5-6 m dábálas1 govdodat. Geainnut ledje maid guhkit rabas. Ovdal soad1i ledje geainnut hárve rabas dálvet, muhto soad1i man1n1el gal s1adde rabas geainnut dábálaz1z1an. 1992:s lei birrasiid 200 km geaidnu gitta dálvet. Olbmot maid geavahis1gohte biillaid olu eambbo. 1980:s vujii juohke Finnmárkku priváhtabiila gaskamearálac1c1at 12 900 km, ja dus1s1e Akershusas vudje eambbo. Mátkkiide geavahedje finnmárkulac1c1at biilla eanemusat bassebeivviid- ja astoáiggevuodjimii (Statistisk Ĺrbok 1984: 238). Geainnut leat buoriduvvon mán1gga ládje. S1aldegovdodat ja akseldeaddu gárz1z1ida geaidnojohtolaga. 1913 gonagaslas1 resolus1uvnna bokte galggai akseldeaddu leahkit 2 tonna. "Eanas deat1alas1 geainnut" ráhkaduvvojedje 1961:s gierdat 10 tonna akseldeattu (Nord-Norge. Nćringsliv og řkonomi. Skrift nr. 26-1961: 178. Gc1. maid Bjřrnland 1989: 164). 1961:s lei dus1s1e 19 km bistevas1 geaidnogovc1c1as1263 Finnmárkkus. 1972:s lei 137 km (+ 575 km oljoc1ievra) ja 1983:s lei 1 998 km (ibid s. 210. Statistisk fylkeshefte for Finnmark 1972: 124. Statistisk Ĺrbok 1984: 234). Govus 10.3: Finnmárkku geainnut 1992:s: Gáldu: NAF geaidnogirjji kártac1uovus 1992 Tab. 10.2: Finnmárkku geaidnoguhkkodagat 1892-1959: Jahki Váldogeaidnu/riikka-geaidnu Fylkkageaidnu Giligeaidnu Oktiibuot 1892 92 104 196 1900 213 1915 380 34 414 1920 390 58 448 1925 405 70 475 1930 367 203 86 656 1935 588 253 141 982 1940 793 341 175 1309 1944 1607 1959 1167 345 322 1834 1975 1931 724 615 3270 1983 2049 806 703 3559 Gáldu: Det norske vegvesens historie. Bd III. Tab. 4. Nord-Norge. Nćringsliv og řkonomi. Skrift nr. 26-1961, s. 175. Ragnvald Jakobsen: Finnmark Fylkesrederi og ruteselskap. H. fest 1966, s. 77. Kunnskapsforlagets Store Norske Leksikon bd. 4 1979: 275. Trond Dancke: Opp av ruinene. Oslo 1986, s. 316. Statistisk Ĺrbok 1984. 10.3.2 Johtolaga nuppástupmi mearas eatnama nala Várjjat- ja Riehppovuonguovlluin várra ovddemus nuppástuhtte johtolaga mearas eatnama nala. Bajimusingeniora c1álii 1935:s ahte "lea ... sáhka heaittihit Várjjatvuona báikkálas1 skiippa ja bidjat dan sadjái biila- ja mohtorfanasruvttuid". Dán birra lei 1929:s juo leamas1 sáhka ja son oaivvildii sáhttit seastit 100 000 kr jahkásac1c1at dákkár nuppástuhttimiin (FFF 1935: ás1s1i 55, s. 217). Finnmark fylkesrederi (FFR) maid nuppástuhttigod1ii ovddemus Várjjatvuonas ja vel Riehppovuonas (Jakobsen 1966: 132). Ledje mán1ggas geat eai beros1tan dán mannolagas dahje duvde dan eret. Schei-lávdegoddi dadjá omd. ahte Muosát "lei jur geainnuid haga... Leat bargan oaz1z1ut geainnu Jáhkovuonas Vuorjenjárgga davágeahc1ái. Dákkár plána dáidá buoremusát leahkit guhkesáiggeplánan, ja dákkar geainnus eai dáidde sulluin beros1tit, gos leat mearrajohtolaga duohken. Keaisváhki lea earret dán, go dat galgá oaz1z1ut geainnu Máhkarávjju badjel Honnesváhkái" (Scheilávdegoddi 1960: 43-44). Lávdegoddi oaivvildii gal ahte Davvenjárggageaidnu ies1alddis ii lean vuod1d1un sirdit Keaisvági Muosáhis Davvánjárgga suohkanii. Nuppeládje s1addá go Keaisvági geaidnu gárvana "vaikko doppe ealáhuseallimii gal dalle ain lea hámman ja mearrajohtolat sierra ovdamunnin" (ibid s. 145). FFR lei 1955:s nuppástuhttigoahtán johtolaga Lákkovuonas Dálbmeluovttas, gos unnidedje skiipabisáneami 3 geardde vahkus dus1s1e ovtta hávvái. Dát dagahii "oalle olu rieja" álggos, muhto fanas jávkkai oalát dán vuonas maid. Johtolatnuppástuhttin mearas eatnama nala "lei guovddáz1is c1uovvovas1 10 jagi". Dávjá álggahuvvui nuppástuhttin geassejagis, go geaidnoráigge lei manahatti. Nu lei Kamřyvćrain1264 ja Skárfvákkiin1265 1956:s, Áks1ovuonbad1ain1266 ja Áks1ovuonain1267 1960:s, Ákn1oluovttain-Márregobiin1268 1963:s ja Davvesiiddain-Irgevuonain 1964:s (Jakobsen 1966: 132. Gc1. maid Olsen 1965: 279). 1945-60 áigodagas heaittihedje 72 skiipabisáneami Finnmárkkus, eanas eretfárremiid geaz1il, muhto sadjái bohte 21 bisáneami "mearrajohtolaga nuppástuhttima geaz1il eatnama nala johtolahkii" (ibid s. 143). Oaz1z1u dasto jearrat heaittihit go ruvttuid man1n1el go olbmot leat fárren eret, vai váikkuhit go ruvttuid nuppástuhttimat eretfárremii. Finnmárkku báikki áviissain goit leat váidalan ahte ruvttuid rievdadeamit dahje gárz1z1ideamit measta bággejit olbmuid fárret. Man1imus jagiid leat maid nuppástuhttán feargajohtolaga s1alde- ja mearavuolástuneallaid johtolahkii. 10.3.3 Girdis1iljohuksemat Romssa-Girkonjárgga mearragirdiruktu álggahuvvui fas soad1i man1n1el. Eai sáhttán girdis1iljuid váldit atnui go duiskkalac1c1at ledje bávkalan girdilangeainnuid1269, boaldán fiellogovc1c1ahagaid, doartnaid ja eará visttiid. Mearagirdiide eai c1áhkan nu olu c1uvvodeaddjit1270, lei divrras doallat daid ja ledje eistton dan fylkkamánni Gabrielsena, vuosttaz1ettiin heivvolac1c1at boastta jod1ánit fievrredit. 75-100% gálvvus lei ge boasta. 1948:s fievrrededje omd. busset 17 830 c1uvvodeaddji, báikkiskiippat 18 070 ja girdit 591 Hammerfeastta boahti- ja manni c1uvvodeaddji (Flf 1952:250). Váldogirdiruktu ásahuvvui danin go dárbbas1uvvui jod1ánet johtolat mii fievrredii eambbo. 1952:s gárvánii Budeajju girdis1illju ja 1965:s fas Bardufossa1271 girdis1illju. Go Finnmárkui galge viiddidit ruvttu, fertejedje váldit atnui Álttá, Banak ja Nuvvosguolbana. Doppe ledje juo, nu go namuhuvvon, gaskaboddosas1 girdis1iljut ovdal soad1i juo ja girdilangeainnut ledje nu stuorrát ahte s1attai hálbbibun viiddidit daid go hukset áibbas od1d1a girdis1iljuid. 1941:s ráhkadedje duiskkalac1c1at guokte girdilangeainnu Nuvvosguolbanii, ja dat ledje 1000 ja 1 200 m guhku (Store Norske Leksikon 1978: 627). Siviila áibmojohtolat ii várra livc1c1e nu áigá go 1963:s boahtán, dáinna golmmain váldogirdis1iljuin, militeara huksema haga (Hven Hva Hvor 1976: 272). Muhto ledje oanehiss1illjoruvttut mat duod1ai buori girdijohtolatvejolas1vuod1aid dahke. 1974:s huksii stáhta dákkáriid Hammerfestii, Donjevutnii1272, Bearalváhkái ja C1áhcesullui, ja Honnesváhkái vel 1977:s. Muhto omd. Bearalvágis ledje priváhta álggahemiin juo divodan ja geavahis1goahtán dan duiskka girdilangeainnu. A/S Varangerfly háliidii hukset nu olu seaivunsajiid go vejolas1. Deat1alac1c1amus lei ambulansegirdima dahkat sihkkareabbon ja buorebun. Mán1gii eai sáhttán girdit dálkki geaz1il. Go goitge girdiledje dálkin mearagirdiguin, de dat ii lean mihkkege buriid mátkkiid buohccái gii s1attai rabas fatnasiin fievrreduvvot girdái. 1970:s sáhtte geavahis1goahtit Bearalváhki girdilangeainnu. A/S Varangerfly manai dasto ee. Detnui, Ákn1oluktii, Gán1kaviikii ja Báhcavutnii geahc1c1at, go suohkanat ja báikkálas1 girdisearvvit ledje dáhtton dan. Rřde Kors Hjelpekorps ráhkadii Gán1gaviikka girdilangeainnu1971:s, báikki ássiid c1oaggin rud1aiguin ja A/S Varangerfly doarjagiin. Earret Gán1gaviikka oz1z1o maid Ákn1oluokta, Báhcavuotna ja Gilivuotna1273 ambulanse- ja taxigirdins1iljuid searvvi doarjagiin (linnjátaxi lea álkit ruktogirdinmálle. Ii dárbbas1 girdilit jus eai leat c1uvvodeaddjit). Báhcavuona girdis1illju guhkiduvvui 800 m:ii 1975:s, ja Davvi-Norgga vuosttas1 linnjátaxigirdin álggahuvvui 1978:s gaskal Girkonjárgga, C1áhcesullo ja Báhcavuona. Ákn1oluokta, Várggát ja Báhcavuotna bohte 1980-jagiid mielde oanehiss1illjoruktui (Bentzen 1984: 29, 30, 33, 37). Oalle olu eanan manai dán viiddis girdis1illjohuksemii, ee. girdilangeainnuide, boahtingeainnuide, girdivisttiide jna. (gc1. tab. vuollelis). Tab. 10.3: Girdilangeainnuid areála 1975:s (logut muitalit guhkkodaga ja govdodaga meteriid mielde): ______________________________________________________________________ 800x3 4 1000x60 1 1200x40 1 1270x40 1 1600x40 1 2600x30 1 ______________________________________________________________________ Gáldu: Hvem Hva Hvor 1975, s. 313-314. Tabeallas leat 6 siviila girdis1ilju mielde (Áltá, Nuvvosguolbba, Hammerfeasta, Donjevuotna, Bearalváhki ja C1áhcesuolu) ja 3 militeara s1ilju (Banak, C1áhppesnjárga ja Guovdageaidnu). 10.3.4 Soahpameahttunvuod1at Nu go soahtegaskaáigge, de lei vuosttas1 moaddelohjagi soad1i man1n1el unnán vuosteháhku, dahje ii oba ge, geaidnohuksemiidda. Baicca ledje mielas geainnuide. 1956 Sámelávdegotti árvalusas siseatnama eanandoalu eavttuid birra daddjo ná: "Leat unnán geainnut ja danin leat váttis johtolat- ja fievrredandilálas1vuod1at" (Innst. 1956: 45). Boazodollui maid ledje geainnut mávssolac1c1at lávdegotti oainnu mielde: Guovdageainnu-Suoma-geainnu huksen lea hui deat1alas1 Guovdageainnu boazonjuovahaga gánnáheapmái. Geainnut ledje maid dárbbas1lac1c1at álkidahttit unnit, báikkálas1 njuovahagain fievrredeami (ibid s. 41). Lávdegoddi oaivvildii maid ahte siskkit váldogeaidnu livc1c1ii mávssolas1 Sis-Finnmárkku "oppalas1 ealáhuseallimii" (ibid s. 51). Muhto dakkár geaidnoráhkademiid máid oaivvildedje c1ielga turistageaidnun, eai váldán nu bures vuostá. Davvenjárgga sátnejod1iheaddji Erling Andreassen dajai ná: Jus lei geaidnoráhkdemiin bargame, de ii berren "hupmat jitnosit dan birra ahte das ledje turistaberos1tumit searvvis", danin go de s1attai dat doaibma buot vuolimussii. Nu go muhtun Geaidnodirektoráhta olmmái dajai sutnje: Állet huma nu olu turisttaid birra go geaidnodirektorain ságastallabehtet (Nord-Norge. Nćringsliv og řkonomi. Skrift nr. 18- 1956: 32). Dán duogáz1in lea oaidnu ahte turistaealáhus ii leat nu mávssolas1 go eará ealáhusat. Nu go geográfa Knut B. Lindkvist dajai: Soitet danin viggat turistaealáhusa atnit heajubun go eará ealáhusaid go turistadoaimma sisdoalu eai ane nu árvvus. Das ii lat mihkkege eará fállat go álkis johtolat ja buorit hoteallasean1ggat (Lindkvist 1993: 10). Nordlándda Inndyr1274 sátnejod1iheaddjis Reidar Juliussenis lei dákkar oaidnu: "Riikkageaidnu 50, man mu mielas livc1c1ii oz1z1on gohc1odit Turistageaidnu 50" lei dus1s1e árrun suohkanii, go galggai divodit geainnu almmá oaz1z1ut maidege ávkkiid das. Geaidnu manná dus1s1e meahcceguovlluid c1ad1a dus1s1e turisttaide suohtasin. Ruhtadjuolludeamit dakkár geainnuide unnidit ruhtajuolludemiid geainnuide mat galggas1e ráhkaduvvot vai olbmot beasas1e bargat "ealáhusaideasetguin doppe gos ásset" (Nord-Norge. Nćringsliv og řkonomi. Skrift nr. 18-1956: 39). Vaikko johtolat lei ge muhtun muddui nuppástuvvan eatnama mielde johtolahkan, de eai lean vel oalát geainnuid nuojis, ee. go dalle ii lean vel biila dábálas1 olbmuid gaskkas ja mearra maid ain lei deat1alac1c1amus báikki buktagiid fievrredeapmái, goit rittuin. Danin oaivvildedje oallugat ahte geainnut dobbeliidda eai guoskan sidjiide nu olu. 1960-jagiid rájes, muhto earenoamáz1it 1970- ja 80-jagiin, leat boazosápmelac1c1at eahpidan muhtun geaidnodoaimmaid dárbbas1las1vuod1a. Leat dakkár geainnut mat gusket boazoguohtunguovlluide, nu go siskkit váldogeaidnu ja C1orgas1geaidnu. Siskkit váldogeaidnu galggai mannat gitta Ráisii, muhto man1imus bihttái, Biedjovákkis Ráisii, lei nu garra vuosteháhku ahte s1luhttejedje dan. Muhto dál lea sihke Ráissa ja Guovdageainnu ealáhuseallimis beros1tupmi od1d1asit gied1ahallagoahtit geaidnoplána. C1orgas1geainnu geinnodaga birra lei garra riidu. Mearrasámigilli Lággu maid s1attai searvái dán riidui. Doppe ledje geainnu vuordán 1924 rájes. Fylkkamánni c1álii 1974:s ahte jus man1ida Lákku geainnu huksema dassoz1ii go C1orgas1geaidnu lea ráhkaduvvon Nikolasdalenii1275, de s1attas1ii hálbbit geaidnu Lággui (Bottolfsen 1990: 457). Muhto C1orgas1geainnu huksejedje oarjelii seastit boazoguohtunguovlluid. Davvenjárgga boazosápmelac1c1ain ja báikki olbmuin gal baicca leat leamas1 ovttalágan beros1tumit Máhkarávjju nannangeainnu dáfus, eai ge leat riidalan nu go Davvesiidda suohkanis. Ii goabbáge bealli háliidan geainnu njuolga duoddara badjel Davvenjárgii. Boazosápmelac1c1at oainnat eai háliidan massit guohtuneatnamiid ja báikki olbmot háliidedje geainnu Honnesvági c1ad1a. 11. KAPIHTTAL Báktedoaimmahat 1820-25 jagit lei deat1alas1 áigodahkan Davvi-Norgga báktedoaibmaindustriijii, go iske Álttá (ja Návuona) veaikemálbma1276hivvodaga ja roggagohte daid (NGU nr. 204-1964: 48). Finnmárkku vuosttas1 stuorit ruvkedoaibma lei Gávvuona veaikeruvke máid doaimmahedje guokte áigodaga, 1826-78 ja 1890-1909. Oallugat roggagohte1277 1800-logu loahpas, c1állá historjádutki Age Lunde. Mátta-Várjjat s1attai hui bivnnuhin várra danin go doppe gávdnui ruovdemálbma1278 1866:s juo. Eurohpás maid lassánii ruovdemálbmadárbu dalle (Lunde 1979: 301). Vuosttas1 stuorit ruovdemálbmahivvodaga gávdne Krokvannet1279 davábealde 1902:s. A/S Sydvaranger buvttadis1god1ii dan 1910:s, duiskka ruhtademiin. Vaikko olu eará Finnmárkku báikkiin lea ge málbma, de leat dus1s1e Mátta-Várjjagis nu olu málbma ahte lea vuod1d1un leamas1 ovtta Norgga stuorimus báktedoaibmaindustriijii. Eanas Norgga málbma lea boahtán doppe. 11.1 SOAHTEGASKAÁIGI Finnmárkku deat1alac1c1amus gávdnojumit1280, nu go oppalac1c1at ge Norggas, leat kiisa1281 (ris1s1a-1282 ja veaikekiisa1283) ja ruovdemálbmagávdnamat (NGU nr. 204-1964: 37). Gávvuona ruvke mii heaittihii doaimmaidis 1908:s, rogge oktiibuot 140 000 tonna veaikemálmma mas lei 8500 tonna veaiki (ibid s. 50). Borssi1284 veaikeruvke Fálesnuoris lea od1d1aset veaikeruvke. Doppe lei doaibma 1900-1913 jagiid. Geahc1c1aledje fas álgit 1917-1919 jagiid ja 1923-1931 jagiid. Stáhtaministtar Christian Michelsen lei háhkan alcces Borssi vuoigatvuod1aid 1. máilmmesoad1i ovdal. Dán guovllu golbma ruvke buvttadedje 1900-1913 ja 1923-1931 jagiid birrasiid 100 000 tonna málmma mas lei 1 200-1 500 tonna veaiki (NGU nr. 204-1964: 37). 1931:s heaittihedje doaimma heajos veaikehattiid geaz1il (NOS Bergverksdrift 1931: 35). Porsán1ggu rogganguovllus gaskal Breanná ja Skuvvanvári, iske ja geahc1c1aledje roggat veaikki 1900-1910 jagiid. Doppe bohke ja iske maid 136:s ja 1951:s. 1940:s galggai álggahuvvot stuorit geahc1c1alandoaibma stáhtadoarjagiin, muhto soad1i geaz1il ii datte álggahuvvon. (Hanssen 1986: 294-295). Geahc1c1alandoaibma maid lei oalle mán1gasii bargun. Porsán1ggus ledje 20 olbmá bálkáhuvvon 1905 rájes ja Borssis ledje 8 olbmá fásta barggus 1920-1923 jagiid. Golli johkasáddos muitaluvvui vuosttas1 geardde Kárás1jogas 1866:s, ja dan rájes lat gávdnan golli jur buot c1ázadagain Deanu rájes Ráissaetnui, earenoamáz1it Kárás1jogas, Bávttajogas, Anárjogas ja Skiehc1c1anjogas. Deat1aleamos guovllut leat Sád1gejohka1285 Bávttajoga lahka, Geavn1n1is ja Nieidajávri Kárás1jogas ja Bassevuovdi1286 Anárjogas (NGU nr. 204-1964: 37). 1934:s álggahedje más1inroggamiid 30 olbmáin, muhto dat ii lean gánnáhahtti. Eai eará báikkiin ge lihkostuvvan dákkár geahc1c1alemiiguin (NOS Bergverksdrift 1933: 39 ja 1934: 39). Nubbi boares Finnmárkku riggodat lea ráktu1287. Norgga stuorimus ráktobuvttadeapmi lea Álttás, ja doppe buvttadit ge eanemus kvartsittrávttu1288. Láhpis leat maid buvttadan kvartsittrávttu, ja Irgevuonas Lágesvuonas leat roggan láirerávttu1289. Vuosttas1 sihkkaris ráktobuvttadanduod1as1tus (dahkkegead1gin1290) Álttás lea 1858:s, muhto 1890 rádjái buvttadedje eanas alcceseaset. Hammerfeastta gávpotbuollin dan jagi dagahii ráktojod1u Norggas. 1929:s vuovdigohte rávttuid olgoriikkii (Petterson 1977:5, 9, 19). Ráktodoaibma álggii Buollánávz1z1is. Man1n1el jagi 1900 álggii doaibma maid Beaskkas1291, Ráfttesváris ja Detsikas1292. Od1d1aseamos dain stuorebus1 rogganbáikkiin lea Stilla1293 1927 rájes (ibid s. 9). Álttá ráktodoaimmas lea sierralágan málle. Eanas barge doaimmain c1akc1at ja dálvet lassiealáhussan. Juohke ráktobargis lei iez1as guovlu gos rokkái ráktostobus1294. Ráktoguovllut leat stáhta eatnama nalde ja 1933 rájes lea A/S Alta Skiferbrudd-searvvis (ráktobargiid searvi) leamas1 láigolihttu ráktoguovlluide (Finnmark 1979: 353). Dálá bargit (1993) leat oasseáiggebargit, ollesáiggebargit ja industriijadoaimmaheaddjit. Dálbmeluovttas maid lea leamas1 veahá doaibma, ee. 1934-35 doaibmajagis go válde 50 000 dahkkegead1ggi (NOS Bergverksdrift 1935: 40). Láhpis rogge veahá rávttuiid 1941:s, ja jotke dáinna man1n1el soad1i (NOS Bergverksdrift 1941: 50). Irgevuonas ráhkadedje dahkkeged1ggiid 1930-jagiid rájes. Dát leat c1áhppes gead1ggit ja eará kvalitehta go omd. Álttá rávttuin (Danche 1986: 312). Finnmárkku báktedoaimma vuod1d1un lei nappo vuosttaz1ettiin Mátta-Várjjaga ruovdemálbmaroggan. 1910-1964 jagiid vuvddii A/S Sydvaranger 200 000 tonna c1ilgekeahtes málmma1295 ja 23 000 000 tonna rigguduvvon ruovdemálmma1296. Hivvodaga mielde lei dát Norgga stuorimus ruvkedoaibma (NGU nr. 204-1964: 52). A/S Sydvaranger beasai hálddas1it 56 km² eatnama ruvkiide, ruovdemád1iijaide, kájaide, elrávdnjefievrredanrusttegiidda ja gorz1egeavaheapmái (Lunde 1979: 306, 309). Lunde namuha váttisvuod1aid máid dat dagahii báikki álbmogii: Guovlu máid válde, lei s1ibihiid ja bohccuid guohtuneanan ja doppe ledje jeaggeniittut ja vuovdi dálvefuod1arlassin. Doppe válde maid boaldinmuoraid ja -darffi ja sámmála fuod1arin. Guohtuneatnamiid vahátbuhtadus lei nu unnán ahte geavaheddjiide gárttai dát stuora vahágin (ibid s. 313-315. Lunde c1ujuha A. B. Wesselii buhtadussturrodagaid oktavuod1as). A/S Sydvarangera álggaheami geaz1il lassánedje hui olu olbmot doppe. 1900:s ledje 1910 olbmo ja 1920:s lei lohku lassánan 4 841 olbmui (ibid s. 327). Álbmoga dác1c1alohku lassánii 20%:s 60%:i. Ledje oainnat alla vuordámus1at Sydvarangerii dáruiduhttinoassin, lohkaba Niemi ja Eriksen. Bargit berrejedje omd. leahkit norgalac1c1at dahje ruot1elac1c1at. Olggus1tedje earenoamáz1it suopmelac1c1aid, maiddái sin geat olbmoagi ledje dáppe ássan, muhto geat eai lean Norgga stáhtaborgárat. Sis ledje leamas1 váttisvuod1at oaz1z1ut eretfárrenduod1as1tusaid Suomas. Muhto 1. máilmmesoad1i áigge fertejedje váldit suopmelac1c1aid bargui gokc1at Englándda ruovdedárbbu, go ledje váttisvuod1at oaz1z1ut doarvái báikki olbmuid bargin. Mud1ui ii livc1c1e fitnodat oz1z1on koala doppe dámpaelrávdnjerusttegii1297 (Eriksen og Niemi 1981: 128). "Vaikko álgo mearriduvvon virgáibidjanpolitihkas dus1s1e oasit s1adde c1ad1ahuvvot, de ii dáidde eahpádus ge das ahte fitnodat dagahii ahte Mátta-Várjjat duod1ai s1attai dác1c1aluvvat sihke kultuvrra ja c1earddalas1vuod1a dáfus 1900-1920 moaddelohjagis", joatkiba soai (ibid s. 131). Soahti bissehii A/S Sydvarangera doaimmaid. Bargiidlohku unnugod1ii 1940 rájes juo, várra danin go duiskkalac1c1at ohce bargiid rusttetdoaimmaide. Od1d1ajagemánus 1942 heaittihedje duiskkalac1c1at maid doaimma. Koala dámpaelrávdnjerusttegii lei vánis, eai ge sii juolludan doarvái fatnasiid fievrredit koala davás. Dan rájes nogai buvttadandoaibma, muhto jotke ain roggat málmma (Lunde 1979: 721. Gc1. maid NOS Bergverksdrift 1942: 46-47). Duos dás ain bávkaledje bombbaid 1942-44 jagiin, ja dat billistedje rusttega. 1944:s billistuvvojedje 90% Girkonjárgga ja Guovz1ajávrri rusttegat. Tĺrnet1298 ja Vuorkelvuona1299 elrávdnjerusttegat ja Guovz1ajávrri-Girkonjárgga-ruovdemád1idja vel báhce (ibid s. 722. Gc1. maid Flf 1952: 144). Álttá ráktodoaimmat maid dad1istaga nohke, ee. go váilo bargit, petroleum c1uovggaide, guorbmebiillat ja jáfofuod1ar gead1gegeaseheaddji heasttaide. 1944:s billistedje duiskkalac1c1at buot ráktostobuid (NOS Bergverksdrift 1940: 51, 1941: 49 ja 1944: 48). 11.2 ÁIGODAT SOAĐI MAN1N1EL Man1n1el soad1i oaivvildedje oallugat ahte Álttá ovttaolbmo ráktodoaimmaide berres1ii boahtit industriála ráktobuvttadeapmi lassin. 1952:s vuod1d1uduvvui A/S Skifer, muhto geahc1c1aleapmi ii lihkostuvvan ja searvi heaittihuvvui 1961/62:s. 1972:s geahc1c1aledje od1d1asit A/S Industriell Skiferdrift-servviin, muhto ii dat ge ceavzán. Muhto doaimmat jotke A/S Stensliperiet dihte, mii vuod1d1uduvvui 1958:s muohkádit rávttuid. Dábálas1 doaimmain oainnat ii nagodan háhkat doarvái vuod1d1oávdnasiid doalahit fitnodaga jod1u. Loahpas osttii A/L Alta Skiferbrudd goappes1 fitnodagaid (Danche 1986: 312). Ráktobargiid lohku lea unnon. 1961-70 jagiid ledje gaskamearálac1c1at 408 bargi ja 1971-1975 jagiid ges ledje 312. 1984:s ledje 260-270 bargi. Dálá ráktobargiin lea ráktodoaibma eanas birrajagi bargun. Danin ii leat buvttadeapmi unnon nu olu. 1961-1970 jagiid gaskamearálas1 buvttadeapmi lei 545 000 m² ja 1971-1975 jagiid fas 444 000 m². Eanemusat leat buvttadan 700 000 m (Petterson 1977: 41 ja NOU 1984: 375). Ovdal ráhkadedje Álttá rávttuin eanas dahkkeged1ggiid, ja dál ráhkadit vuosttaz1ettiin boarddacehkiid1300 ja láhttiid. Oaidnit dán tabeallas vuolábealde. Tab. 11.1: Ráktodahkkeged1ggiid buvttadeapmi Álttás 1931/32-1950/51 doaibmajagiid miljonbihtaid mielde: ______________________________________________________________________ 1931/32 3,500 1933/34 5,311 1941/42 0,562 1946/47 0,585 1948/49 1,729 1950/51 6,000 ______________________________________________________________________ Gáldu: NOS Bergverksdrift 1932-1951 Irgevuona ráktorusttega od1d1asishuksen álggahuvvui 1946:s ja guovllus lei buvttadeapmi 1947:s. Earret moadde bisáneami, de lei guovllus doaibma 1970 rádjái. Muhto go eaiggát Voss skiferbrudd ii s1at atnán gánnáhahttin jotkit doaimmaid, de dat bisánedje. Jahkebuvttadeapmi rievddadii gaskal 600 000 ja 900 000 dahkkegead1ggi (Danche 1986: 312). Láhpis ja Breivikas1301 maid lea duollet dálle leamas1 ráktodoaibma. A/S Sydvarangera stuora váttisvuohtan lea leamas1 háhkat rud1a sihke c1orgenbargui ja od1d1a ruvkiide. Od1d1asishuksemat álge duod1as 1948:s go Stuoradiggi lei mearridan ruhtadit od1d1asishuksema. Buvttadeapmi álggahuvvui 1952:s (Lunde 1979: 723-24). Mátta-Várjjagis leat oalle olu málbmahivvodagat, muhto eai leat nu álbmát go lea birrasiid 32% ruovdi málmmas. Guovz1ajávrregávdnamat leat dan dáfus riggámusat. Málmma cuvkejit beaiveruvkes1302. Eai buot stálledoaimmahagat1303 sáhttán váldit vuostá rigguduvvon, millejuvvon málmma. Soahtegaskaáigge vuovdigohte ge rigguduvvon málmma bihttán. Muhto ii dat lean hálbbes vuohki. Dan geaz1il álge beallegárvvesbuvttadeami1304 1969:s. Beallegárvvesbuvttadeamis ráhkadit jorbbaid rigguduvvon málmmas mas lea 65% ruovdi ja dasto goikadit ja boldet. Beallegárvvesbukta lea bealledagaha buvtta ruovde- ja stálleindustriijii (ibid s. 348). A/S Sydvaranger lea olgoriikii vuovdán eanas buktagiid (gc1. tabealla vuollelis). Tab. 11.2: Muohkaduvvon vuod1d1omálbma1305 (rigguduvvon ja bihttán ráhkaduvvon) 1000 tonniid mielde: ______________________________________________________________________ 1923 1929 1934 1939 1941 1952 1955 1960 301 507 463 785 320 3974 931 1,301 4 cuon1ománu rájes doaibma Gáldu: NOS Bergverksdrift 1929-60 A/S Sydvarangeris lea maid prospekterenossodat1306 mii doaibmá miehtá Norgga. Finnmárkkus leat iskan earenoamáz1it Báhc1aveaji, Deanu, Guovdageainnu ja Kárás1joga. 1973 rájes leat kvartsa1307 geahc1c1alandoaimmat leamas1 Juovlavuonas1308 ja seammá jagi válddii Biedjovákki ruvke ossosiid1309 badjelasas. 1980-jagiid s1adde váttisvuod1at maid geaz1il unno fitnodaga doaimmat. Folldal Verk oac1c1ui vuoigatvuod1aid 1970:s Riehppovuonas Fálesnuoris, Nordiska Gruvaktiebolaget:s, geas ledje leamas1 vuoigatvuod1at 1903 rájes. Rigguduvvon veaikkis doppe lea 37% veaiki. Fitnodat sáhtii doaibmat danin go lei stuorit konsearnnas1310 mielde, vaikko ledje heajos hattit ja buvttadeapmi muhtun guhkit áigodagaid oalát bisánii. Vuosttas1 jagiid buvttadedje 7 500 tonna rigguduvvon veaikki. 1977 rájes unnui buvttadeapmi 4 500 tonnii. Cuvkegohte unnit vuod1d1omálmma guhkidit doaimmaid, go eai gávdnan od1d1a málmma earret álgo 10 mill. tonna. Od1d1a gávdnamiid haga eai sáhttán joatkit doaimmaid ja fitnodat heaittihuvvui 1979:s (ibid s. 325-353). Ruot1a searvi Boliden Gruveaktiebolag ohcagod1ii 1953:s málmma Guovdageainnus, muhto ii oz1z1on doaibmalobi. 1956-65 jagiid c1ad1ahedje stáhta ruhtadan iskamiid Biedjovákki birra. 1960:s ledje 60 olbmá bálkáhuvvon ohcamiidda. Gávdne ovtta stuorit ja golbma unnit veaikemálbmahivvodaga (NOS Bergverksdrift 1953: 40 ja 1957: 36. Gc1. maid Finnmark 1979: 349-350). A/S Bleikvassli bargagod1ii huksemiiguin ja doaimmain, ja rusttetbargu álggii 1968:s. Eanemusat ledje measta 100 bargi. Ruvkedoaibma álggii 1970:s, muhto ovdagihtii eahpedovddus ás1s1iid geaz1il s1adde beaiveruvkes bargat 1974 rádjái (Danche 1986: 313 ja Finnmark1979: 350). Dan geaz1il s1adde stuora dálkkádat- ja teknihkalas1 váttisvuod1at. Liggenrusttegat virgidedje, elrávdnjebiergasat c1ahkke jna. (Gustavsen 1972: 25). Doaimmat bissehuvvojedje 1975:s go ledje earenoamás1 heajos veaikehattit máilmmemárkaniin. Viidáset doaimmaide dárbbas1it gávdnat od1d1a málmma (Finnmark 1979: 350). 1950-jagiin ohcagohte nefelinsyenihta, álggos Sievjjus ja man1n1el Stiertnás. Doppe gávdne 1953:s dálá stuora hivvodaga mainna ain dál barget. Rusttetbargu álggii 1959:s ja Norsk Nefelin buvttadis1god1ii 1961:s. Man1n1el leat viiddidan rusttega. Hivvodat lea sullii 1800 m guhkki ja 300 m govddu ja das lea mán1ga mill. tonna. Málmma cuvkejit ceahkkedoaimmain1311 (málbmacuvkehagas leat ceahkit, dego boardagis) eatnama vuolde (ibid s. 350). Nefelinsyenihtta lea láse- ja porselenindustriija lassiávnnas1312. Eanas lea lásekvalitehta ja dasto lea bálsekvalitehta1313, mii sáhttá dagahit váttisvuod1aid 1990-jagiin go geavahis1gohtet returláse. 1970-jagiid jahkásas1 buvttadeapmi lei birrasiid 220 000 tonna mas vuvde 99% olgoriikkii. 1990-92 jagiid buvttadedje badjel 300 000 tonna. Bargoveagas leat 120 olbmo (ibid s. 350. Gc1. maid Finnmark Dagblad 5.4.1994). 12. KAPIHTTAL Fápmorusttegat Norgga vuosttas1 c1uovgarusttet doaimmai oljjuin. Dat lei Lisleby Brug Fredrikstad:s 1877:s. Muhto dakkár riikkas gos leat olu gorz1z1it, s1adde dat ovttatmanu váldoenergigáldun elrávdnjebuvttadeamis. Omd. lei Hammerfeasta vuosttas1 suohkan mii oac1c1ui c1áhcefápmoelrusttega ja máilmmi vuosttas1 elgeaidnoc1uovggaid 1891:s. Muhto bisánii dáinna ovttain geahc1c1alemiin. Finnmárkku suohkanat álge man1n1it c1áhcedulvademiiguin, nu movt geaidnohuksemiiguin ge. Dainna leat eanemustá soad1i man1n1el bargan (Hanssen 1988: 10 ja Cappelens Norges historie, bd 12 1978: 148). Jahkec1uod1imolsumis lei birrasiid 10% Norgga ruovttuin oz1z1on elc1uovgga. 1920 birrasiid lei 2/3 oz1z1on elc1uovgga. Historjádutki Per Fuglum oaivvilda ahte elrávdnjehuksen manai hiljánit danin go lea váttis fievrredit elrávnnji buohkaide viiddis ja bied1ggus eatnamis gos leat unnán ássit, ii ge danin ahte olbmuin váillui beros1tupmi dahje divrrás1edje elrávdnjemávssu (Cappelens Norges Historie, bd 12 1978: 146). Dát ferte leamas1 divrras Finnmárkkus, gos eanas olbmot ásse rittuin, guhkkin eret c1áhcedulvadanresurssain. Guhkes fievrredanlinjjáid golut ledje stuorrát. Finnmárkku elrávdnjelávdegoddi celkkii ge 1924:s ahte Áttánvuona1314 dulvadeapmi s1addá badjelmeare divrrasin. Danin fertejit gávdnat elrávdnjegáldu lagabus Nuori go "rávdnjefievrredeaddjit1315 juo mákset 80% buot oppalas1 goluin" (FFF 1924: ás1s1i 45, s. 300). Stáhta maid juolludii beare unnán doarjaga, oaivvildii ingeniora Sverre O. Kleven 1937:s: Elektrisitetsforsyningskomitéen1316 (mii 1921:s searvvai Norges Vassdrags- og elektrisitetsvesen1317:ii) lei ávz1z1uhan stáhta máksit dábálas1 elrávdnjeháhkangoluid Finnmárkku earenoamás1 dilálas1vuod1aid geaz1il (Kleven 1937: 602). 12.1 SOAHTEGASKAÁIGI Ámtadiggi mearridii 1917:s iskat ja plánet Gámajoga1318 dulvadit, háhkat elrávnnji C1áhcesullo ja Várggáid gávpogiidda, ja Várggáid ja Dávvi-Várjjaga suohkaniidda. Dasto galge vel iskat Honnesvági ja Nuortavági1319 elrávdnjeháhkanvejolas1vuod1aid. 1917-18 oljováni geaz1il fertejedje ohcat eará elrávdnjegáldu. Muhto dát doaimmat eai c1ad1ahuvvon go stáhtadoarjja ii juolluduvvon (FFF 1919: ás1s1i 45, s. 300). Hámmerfeasttas dagahii oljovátni ahte measta bággehalle elfápmohuksemiidda. Muhto buoret birgejumi geaz1il ovdalas1 1. máilmmesoad1i ja soad1i áigge, golahedje maid eambbo elrávnnji. Hammerfest Elektrisitetsverk (Hammerfeastta elfápmodoaimmahat) viiddidii vuosttas1 geardde 1911:s. Dán doivo gokc1at guhkes áiggi elrávdnjedárbbu. Muhto dárbu lassánii mihá jod1áneappot go doivo. Priváhta olbmot geavahedje eambbo elrávnnji. Olbmot geavahis1gohte elfápmoommaniid, -elliggenommaniid ja liktenruvddiid1320. Suohkanpolitihkkarat ledje movttidahttán dása boaldámus1váni geaz1il. Hammerfest provianteringsrĺd (Hammerfeastta biebmoháhkanrád1d1i) oac1c1ui 1917:s válddi1321 oastit elrávdnjevuos1s1an- ja liggenommaniid máid priváhta olbmot bijahedje iez1aset viesuide. Elrávdnji lei hálbbimus c1uovggaide, nubbin hálbbimus vuos1s1amii ja divraseamos liggemii (Iversen 1989: 206). Elrávdnji dárbbas1uvvui sáhttit guolástusrusttegiid buorebut geavahit ja maiddái háhkat elrávdnjec1uovgga dábálas1 geavaheapmái. Nu go fylkkamánni Johan Rivertz dajai 1918:s: Dainna gilvvuin mii riikkaid gaskii sihkkarit boahtá man1n1el soad1i, livc1c1ii ovdamunnin nuppástuhttut guolleealáhusa vai vuod1d1obuktagiid buorebut geavahit sáhttá fylkkas. Dása dárbbas1uvvojedje más1iinnat mat háhket elrávnnji fylkkas: "Sihke dasa ja c1uovgadárbbu gokc1at livc1c1e c1áhcefápmorusttegat dat bajimusat" Finnmárkui (FFF 1918: ás1s1i 56, s. 252-53). Finnmárkku c1áhceelfápmokantuvra ásahuvvui 1921:s guorahallat gud1iid c1ázadagaid heives1ii dulvadit. Dát bargu gárvánii 1927:s. Elfápmoháhkanlávdegoddi1322 almmuhii Finnmárkku elfápmoháhkanplána 1920:s. Plána galggai viidáset guorahallamiid vuod1d1un. Finnmárkku bajimusingenevra Sunde dajai dán birra 1922:s: Earret Mátta-Várjjaga, man elfápmodárbbu A/S Sydvarangera elrávdnjerusttet sáhttá gokc1at, s1attas1e eanas Finnmárkku guovlluid huksemat badjelmeare divrrasin sihke rusttethattiid ja gánnáheami dáfus. Kárás1jogas ja Guovdageainnus gul ledje nu unnán olbmot ahte sidjiide gánnáhii elrávnnji háhkat. Njeallje (sic) guovllu vel báhce: Hammerfeasta, Varnjárga, Máhkarávju ja Vuorjenjárga ja Áltá. Hammerfeasta sáhtii oastit elrávnnji Borssis, gos ruvkedoaibma lei heaittihuvvon, lassin Hammerfeastta Elfápmorusttegii. Borssi ruvkiin gal fas s1attai doaibma 1923-31 jagiin. Várnjárga sáhtii dábuhit doarvái elfámu oalle hálbái Strommavuonas1323 dahje Gandviikkas1324 jus jod1ihivc1c1e oalle olu. Máhkarávjui ja Vuorjenjárgii s1attas1ii nu divrras rusttet ahte fertes1ii geahc1c1alit unnit rusttegiid ráhkadit maiguin Honnesváhkái maid sáhtii addit elrávnnji. Bossegohpái, Buktai1325 ja Joganjálbmái háhkat elrávnnji sáhtii Gávvutnii dahje Fállejohkii hukset rusttega, oaivvildii Sunde (FFF 1922: ás1s1i 79, s. 382-392). Finnmárkku 1924 riikkaplánas válljejuvvui Kĺven1326 Áltái ja Návutnii, ja Strommavuotna Várnjárgii. Sunde maid namuhii ahte elrávdnjerusttegat galge ekonomalac1c1at doaimmahuvvot, ja ahte rusttetdoaimmaid eai sáhttán ovttatmanu álggahit. Finnmark fylkes elektrisitetskomité1327 celkkii 1924:s Fálejoga birra Reihvákkis1328 ahte vaikko dát lei ge hálbbimus rusttet, de lei dat maid veahá divraset go berrii leahkit: "Muhto dát rusttet lea áidna mii nagoda doarvái elrávnnji háhkat 5. guvlui, ja danin ferte ávz1z1uhit hukset dan go haddedilálas1vuod1at dahket huksema vejolaz1z1an" (FFF 1924: ás1s1i 45, s. 298). Kĺvenjoga gal livc1c1ii hálbi dulvadit, muhto fievrredangolut ledje badjelmeare divrasat. Dasto galggai huksejuvvot unnit rusttet stáhta tuberkuloseruktui Dálmeluktii, ja danin lei eambbo gánnáhahtti láigohit elrávnnji stáhta rusttegis Gávvuonas (ibid s. 299). 1926:s fievrredis1gohte elrávnnji Gávvuonas Joganjálbmái-Bossegohpái. Gávvuona veaikeruvke lei 1903:s huksen elrávdnjerusttega Mřlleelvai1329, jur ruvke buohta. Stáhta osttii elrávdnjerusttega man1n1el go ruvke heaittihuvvui 1908:s, ja jotkkii vuovdit elrávnnji dábálas1 geavaheapmái. Dulvi billistii rusttega 1932:s ja stáhta huksii dan sadjái Gávvagorz1z1i1330 elfápmorusttega mii gárvánii 1937:s (Bottolfsen 1990: 283-284). A/S Sydvaranger dulvadii Tĺrnelva1331 1919-20:s ja Vuorkeljoga1332 1928-30:s. Dát rusttegat háhke elfámu ruvkedoibmii ja dábálas1 elfápmogeavaheapmái Girkonjárgii ja birrasii. 1930-jagiid lohppii eai s1at dulvadan eambbo, vuosttaz1ettiin danin go eai oz1z1on stáhtadoarjagiid. 1936:s ávz1z1uhii fylkkadiggi fylkkamánni ja fylkkalávdegotti fas bargagoahtit háhkat elrávnnji boaittobealsuohkaniidda (FFF 1936: 406). 1936:s ledje ain 700 000 olbmo Norggas elrávnnji haga. Eai suohkanat eai ge priváhta olbmot nagodan rud1alac1c1at fievrredit elrávnnji sidjiide. Danin juolludis1gohte 1938:s stáhtadoarjagiid daidda guovlluide main ii lean vel elrávdnji (Kraft til vekst gjennom 100 ĺr 1985: 33). Troms Kraftforsyning (Romssa elrávdnjeháhkan) oac1c1ui bargun plánet Finnmárkku elrávdnjehuksemiid (Danche 1986: 305). C1ázádatdirktora 1919-22 ráhkadan plánas Norgga c1áhcefámu birra, muitaluvvo ahte Norggas lei dalle 9,2 mill. kW anehahtti c1áhcefápmu (=80 milliárdda kWh). Dás lei Finnmárkkus 154 000 kW. 1937:s lei ain dus1s1e 3% (4 400 kWh) dás dulvaduvvon ja geavahuvvon indusriijii ja ruovttudoaluide. Olles Norggas lei 13% geavahuvvon. Dasa lassin lei 3 200 kW mii lei várrejuvvon dus1s1e industriijii (Kleven 1937: 598). Kleven dajai 1937:s ahte dulvademiid ulbmilin ii lean dus1s1e háhkat elrávnnji industridoaimmaide, muhto maiddái buoridit olbmuid birgejumi (ibid s. 602). 1937:s lei 74,5%:s Norgga ássiin elfápmu. Muhto Finnmárkkus lei elfápmu dus1s1e 11 800:s oktiibuot 53 308 olbmos, nappo 22,7%:s. Olbmo nammii lei maid hui unnán elrávdnjedábuheapmi, dus1s1e 0,03 kW dan ektui go mud1ui riikkas lei 0,23 kW (ibid s. 602). Fylkkamánni Gabrielsena 1937 c1állosis NVE (Norgga c1ázádat- ja elfápmodoaimmahat) váldostivrii muitaluvvui ahte mohtorfápmu dábuhii eanas dan veahá elfápmoc1uovgga ja elfámu mii Finnmárkkus lei. Dát lei divrras fápmu vel c1uvgemii nai, juohke kWh mávssii 50-60 evrre. Veahá stuorábus1 c1áhcefápmorusttegat ledje dus1s1e Hammerfeasttas, Mátta-Várjjagis ja Álttás. Hammerfeasta galggai maid váldit badjelasas Borssi fápmorusttega. Stuorit dámpa- dahje oljorusttegat ledje Mátta-Várjjagis, Davvenjárggas, Várggáin, C1áhcesullos ja Bearalváhkis. Ledje maid muhtun unnit rusttegat fylkkas, eanas oljorusttegat. Muhto Sállannuoris, Davvesiiddas, Deanus, Buolbmágis, Unjárggas, Davvi-Várjjagis ja Várggáid suohkanis ii lean elrávdnji. Earret Hammerfeastta elrávdnjedoaimmahaga mii lei suohkana ja Gávvagorz1z1i mii lei stáhta, lei Finnmárkkus elrávdnjeháhkan priváhta ruhtaduvvon (FFF 1937: ás1s1i 57, s. 211, c1uovus). Gabrielsen dajai maiddái ahte eai go stáhta bargobeaivásruhtadeamit livc1c1e ávkkálac1c1abut jus dat geavahuvvos1e elektrifiseremii. Ii oktage suohkan sáhttán ies1 c1oavdit váttisvuod1aid. Son bijai ovdamuniid njealljen c1uokkisin: 1. Olbmuin ii lean masa dorvvastedje jus guollebivdduin manai hejot. Finnmárkkus ii lean makkárge stuorábus1 industriija earret A/S Sydvarangera. Buoret elrávdnjeháhkamiin sáhttá álggahit smávvaindustriija ja ruovttuindustriija. Dat attás1ii barggu dálvet go eanemus lea bargguhisvuohta. 2. Vai guolástusat gánnáhivc1c1e buorebut, ferte hukset od1d1aáigásas1 guolástushámmaniid oktan industrirusttegiiguin. Muhto eaktun lei vuos hálddas1it elfámu. 3. Guollái ja eanandoallobuktagiidda ledje stuorit gáibádusat. Jus omd. bohccobiergohaddi galgá doalahuvvot gánnáhahtti dásis, ferte háhkat njuovvanvisttiid galmmihanrusttegiiguin. 4. Buot guovlluin gos vuovddit ja jeakkit ledje vátnásat, lei boaldámus1vátni. Eanandoallodepartementa vuod1d1udii 1936:s jeagge- ja eanansuodjalanlávdegotti riddogiliide, gávnat c1ovdosiid dása. Earenoamáz1it bivde lávdegotti guorahallat sáhttá go boaldámus1váni c1oavdit c1ázádagaid dulvademiiguin. Lávdegoddi lei geahc1c1ame Finnmárkku seammá jagi. Gabrielsen oaivvildii iez1aset sáhttit doarjut juohke buori evttohusa mii veahkehivc1c1ii háhkat fámu c1uvgemii ja vuos1s1amii, ja muhtun muddui liggemii (ibid s. 273). Máhkarávjju 1940 elfápmoháhkanplánas daddjo omd. ahte od1d1a fitnodatáigumus1at bisánedje dahje hehttejuvvojedje go ii lean hálbbes ja doarvái elrávdnji. Omd. balai Honnesvági goanstaduktaráhkadandoaimmahat huksemis od1d1a sallitoljoráhkadandoaimmahaga. Nubbi eará fitnodat gopmánii dakkavid1e go s1adde bijahit priváhta oljomohtoriid. Buktagat s1adde dainnalágiin nu divrasat ahte eai s1at johtán. Honnesvági mohtorrusttega lassáneaddji deattu geaz1il sáhtte nappo dus1s1e unná energioasáz1a geavahit fápmun. Vuovdinoasi unnideamit maid c1uozás1e guollerusttegiidda mat dárbbas1edje doaibmafámu sáidefaskkoniidda1333, vinttaide1334, pumppiide ja jiekn1amilluide (Plan for Magerřyas elektrisitetsforsyning 1940: 3. Gc1. maid Hansen 1988: 15-16). Hammerfeasttas mearridedje 1938:s bargat eambbo Borssiin go Michelsens fond` doaibmalohpi nogai. Borssi ruvke fápmorusttet lei 1918:s huksejuvvon, muhto ruvkedoaibma heaittihuvvui oalát 1931:s. Guovddás1 eiseválddit ledje mielas dasa ahte Hammerfeastta elrávdnjedoaimmahat oaz1z1u vuoigatvuod1aid, muhto stáhtadoarjaga eaktun lei ahte Fálesnuorri ja mud1ui Fálá galggai oaz1z1ut elrávnnji. Huksema atne olles riikka elektrifiserenplána oassin. Huksen man1iduvvui soad1i geaz1il, muhto Vuolit Borssi fápmu biddjui johtui 1941:s. 1944:s livc1c1ii Bajit Borssi dulvadeapmi leamas1 gárvvis álggahuvvot, muhto buollima geaz1il bisánii bargu gaskaboddosac1c1at (Iversen 1989: 208-209). Man1n1el go fylka mán1gii lei bivdán dan, juolludii stáhta rud1aid viidáset guorahallanbargguide. Stuoradiggi lei 1937-38 doaibmajahkái juolludan eambbo buoridit elrávdnjeháhkama doppe gos unnimusat ledje huksejuvvon. Finnmárku sáddii 1938 geasi mielde rusttetplánaid Strommavuona rusttegii mii galggai háhkat elrávnnji dáidda suohkaniidda: Bearalváhkái, Unjárgii, Davvi-Várjjagii, Buolbmágii, Detnui ja Várjjagii, ja vel C1áhcesullo ja Várggáid gávpogiidda, Borserusttegii (geahc1a badjejis) ja ovtta Guovdageainrusttegii (FFF1938: ás1s1i 67, s. 257). Strommavuona rusttetdoaimmat álge 1939:s ja vuosttas1 huksemat galge c1ad1ahuvvon 1941:s. Soahti gal man1idii rusttega, muhto más1inneavvut ledje measta gárvásit biddjon go duiskkalac1c1at geassádedje 1944:s. Más1iinnat bávkaluvvojedje, sekundćrguovddáz1at ja mearajohtasat jna. billistuvvojedje ja fápmorusttet billistuvvui sakka (Norske Kraftverker I 1954: 435). 12.2 ÁIGI MAN1N1EL SOAĐI 12.2.1 Fápmorusttethuksemat 1947:s ledje billistuvvon fápmorusttegat od1d1asit huksejuvvon. Dábálas1 elrávdnjeháhkan lei fas "s1addan roahkka seammán go ovdal soad1i" dajai fylkkamánni Gabrielsen (Danche 1936: 305). 1949:s lei 1/3 álbmogis elrávdnji (Flf 1952: 73). 1957:s lei 69% Finnmárkku álbmogis elrávdnji, riikkadási 93% ektui. 1950 jagiin lei dát lohku lassánan olu, muhto buot fylkkaid gaskkas lei Finnmárkkus ain unnimus olmmos1lohku mas lei elfápmu (Hvem Hva Hvor 1958: 222). Finnmárkkus ledje 1945:s eahpitkeahttá hui ovttaoaivilis ahte eai galgan dus1s1e od1d1asit hukset ovddes1 fápmorusttegiid, muhto hobehit elrávdnjeháhkama olles fylkii. Nu go Hammerfeastta konsula C. Robertsen dajai: C1áhcefámu geavaheapmi lea "eaktun Finnmárkku od1d1asis huksemii" (Gjenreisningen av Finnmark og Nord-Troms 1948: 64). Guolleindustriijii goit lei dát earenoamás1 deat1alas1 (ibid s. 22). Fylkkakánttorhoavda Odd Woxholt deattuhii dan 1950:s go humai man hirbmat olu vahága ja váttisvuod1aid dagaha ealáhuseallimii go elrávdnji jávká buoremus áigodagaid. Dát guoská earenoamáz1it guolleindustriijii. Danin lei deat1alas1 ahte lei nu buorre kapasitehta go vejolas1 (Hanssen 1988: 35). 1954:s c1uoc1c1uhii Muosát gielda ahte "lea jur heahtedilli Muosáha ealáhuseallimis" go elfápmoháhkan man1n1onii. Reihvákki1335 elfápmodoaimmahat ákkastii 1954 earenoamás1 ruhtaohcamis (man vuod1ul oz1z1o rud1aid 1955:s) ahte buot ealáhusgeainnut elfápmoháhkanguovllus ledje njuolgut guolleealáhusa duohken, ja danin ii c1uoze heajos guollebivdu (nu go 1953:s) dus1s1e álbmotoassái, muhto olles guvlui. Stivra oaivvildii ahte nu ovttageardánis ealáhus ii lean buorre, muhto ferte vuos háhkat elrávnnji jus od1d1a ealáhusaid galgá sáhttit álggahit (ibid s. 43). Elrávdnjerás1s1uvnda gal maid lei jahkásac1c1at. Vaikko omd. Oarje-Finnmárku lei ovttastuvvon 1959:s, de eai beassan rás1s1uvnnas ovdal go 1965:s go A/S Kvćnangen Kraftverk:in ovttastuvvui (Návuona fápmorusttet). Nuorta-Finnmárkkuin ovttastedje 1972:s go Áttánjoga dulvadedje (ibid s. 40). Man1n1el soad1i dulvadedje veaház1iid mielde. Skábmamánus 1946 gárvánii plánaevttohus FFE for elektrisitetsforsyning i Finnmark (Finnmárkku elfápmoháhkanplána). 1947:s bod1ii fylkkalávdegotti hoahpumus fápmorusttethuksemiid vuoruhuvvon1336 listu. Dás ledje Juovravuonnarusttet Várjjagii, Reihvákkerusttet Davvenjárgii-Muosáhii-Porsán1gui, Goahtec1or1337rusttet Sállanii, Kĺvenii Álttás ja Láhppái, ja Borsi Hammerfestii ja Fálesnuorrái. Industridepartementta vuoruhuvvon rusttethuksemiid mielde huksejuvvojedje njeallje ovddemus namuhuvvon rusttega 1948-52 jagiid, earret Reihvákkerusttega mii gárváni 1953:s. Man1n1onedje ee. fágabargiid- ja veaikeváni geaz1il. Fágabargit váilo miehtá riikka ja dat c1uzii earenoamáz1it Finnmárkui. 1952:s váilo fágabargit ovddemustá danin go dulvadedje Aura- ja Rřssĺgajogaid ja huksejedje mán1ggaid stuora militearrusttegiid. Veaiki ja eará metállat1338 ledje vátnás vuosttaz1ettiin Korea-soad1i geaz1il (ibid s.29 ja Danche 1986: 306. Gc1. maid Norske kraftverk I 1954: 432, 433 ja 436). NVE (Norgga johka- ja elrávdnjedoaimmahat) evttohii viidáset c1áhcedulvadanoassin dulvadit Dáibaravuona1339 C1orgas1njárgii ja Luostejoga1340 Kárás1johkii ja Porsán1ggu guovlluosiide. Dasa lassin bohte Borsi I ja C1ábardas1johka Guovdageidnui. Dát gárvánedje 1956-59 jagiid (Danche 1986: 306). Borssi boares fápmorusttet billohuvai muhtun muddui soad1i áigge, muhto dan huksejedje od1d1asit 1947:s. Go rusttet ii nagodan geavahit go oasi joga c1áhcefámus, álggahedje vuos Borsi I 1959:s ja Borsi II 1962:s. Boares Borserusttet heaittihuvvui go Borsi I válddii das c1ázi (Norske kraftverk II 1966: 253). Norga s1iehtadalai Ruos1s1ain 1955-58:s geavahit Báhc1aveaijoga vuolit gorz1z1iid. Norga oac1c1ui ruos1s1a vuoigatvuod1aid eaiggátmolsumis1341 joga gaskkamus oassái, Skogfossii1342 ja Máiddihii1343. Skogfoss1344rusttet doaibmagod1ii 1964:s (ibid s. 254). Ruos1s1at ledje gal háliidan hukset stuora rusttega joga bájit oassái, muhto Norgga s1iehtadallit nagodedje caggat dan go dulvadeapmi livc1c1ii bidjan birrasiid 25 000 dekára Norgga eatnama c1ácevuollái ja oalát dulvadan muhtun dáluid. Go baicca huksejedje guokte rusttega, ii dulvaduvvon go 2 500 dekára eanan, buot gilvvekeahtes ja ávdin guovllut. Skogfoss1345rusttet dulvadii 6 500 dekára eatnama, nu ahte váldogeainnu s1adde sirdit veahá (Lunde 1979: 727-728). Tabeallas vuollelis oaidnit ahte vuosttas1 huksenáigodat lasihii Finnmárkku elrávdnjeháhkama sakka. Turbinnávccat lassánedje 5 000 kW:s 1943:s 70 000 kW:i 1957:s. Tab. 12.1: Biddjon turbinnávccat 1000 kW:in 1943-1957: 1943 19444 1946 1947 1951 1952 1953 1955 1957 5 -2 2 4 1 11 1 7 29 4 Lohku unnui 1944:s duiskkalac1c1aid billistemiid geaz1il go geassádedje ruovttoluotta. Gáldu: Hvem Hva Hvor 1958 Finnmárkku fápmorusttegat 1954 Gov. 12.1: Finnmárkku fápmorusttegat 1954: Gáldu: Norske kraftverker I 1954: 430-431 Man1imus stuora dulvadeamit ledje Áttánjoga ja Irgevuonjoga dulvadeamit 1970-72:s, Máiddit 1979:s ja Áltá-Guovdageaineatnu 1982-87:s. Áltá-Guovdageainnu dulvadeapmi addá sullii seammá meare energiija go ovddes1 dulvadeamit oktii. Finnmárkkus lea 2779 GWh energiija máid sáhttá geavahit. 1982:s lei 710 GWh dán energiijas dulvaduvvon (Statistisk ĺrbok 1984: 177). Finnmárkku elrávdnjegeavaheapmi juohke ássi nammii lei 1938:s 90 kWh, mii dalle lei 12% riikka gaskamearis. 1982:s lei dát lassánan 6 551 kWh:i, mii lei 102,5% riikka gaskamearis (ibid s. 179 ja Flf 1952: 72). 12.2.2 Soahpameahttunvuod1at Dulvadeapmi dagaha váttisvuod1aid vuosttaz1ettiin boazodollui, ealáhus- ja astoáiggeguollebivdui ja birrasii. Lyftingsmo c1álii 1962:s ahte c1ázadagaid dulvadeamit boazoguohtunguovlluin dábálac1c1at vahágahttet boazodoalu unnit dahje eambbo. Guovllus ii leat s1at lunddolas1 hápmi. Dákkár kultursisabáhkkemat sáhttet c1uohcit dego issoras luonddudáhpáhussan ealáhussii mii lea báikkis ja árbevieruin gitta (Lyftingsmo 1962: 276). Siseatnanguollebivddu birra dajai Lyftingsmo: "Boazosápmelac1c1ain lea dat deat1alas1 ealuhusvuod1d1ooassin. Sii oz1z1ot dás dietnasa mii sis ii livc1c1e mud1ui" (ibid s. 285). Direktoratet for jakt, viltstell og ferskvannsfiske (bivddu, fuod1d1odoaimmaid ja sáivaguolásteami direktoráhta) miettas1talai omd. Mardas1346, Krokvann1347 ja Muorahisjávrri dulvademiid Irgevuonjogas go dat "c1uozás1e dáid jávrriid guolásteapmái" (St. prp. nr. 136 (1969-70): 7). Fálesnuori Saltvatn1348guovllu dulvadanplánas namuhuvvui ahte orohat 22 Fiettar juo lei massan guohtuneatnamiid sihke "Borssi dulvadeami geaz1il", Riehpponávz1z1i bartahuksemiid ja Folldal Verk ruvkedoaimma geaz1il (Kvalsund Kraftverks reguleringsomrĺde. Natur- og kulturhistoriske undersřkelser 1978. 8). Áttánjoga-Irgevuonjoga dulvadeami Stuoradiggeproposis1uvnnas daddjo ahte "guokte od1d1a joga dákko s1addet od1d1a hehttehussan" boazodoalu johtolatgeinnodagaide ja lustaguollebivdiid geainnuide. Muhto nuppedáfus s1addet láddot oktan rusttetgeainnuin "ovdamunnin boazodollui ja guovllu eará johtolahkii" (St.prp. nr. 136 (1969-70): 3). Eai boazodoalu bealis ge, man Nuorta-Finnmárkku sámefáldi ovddastii, vuosttaldan nu garrasit. Deat1aleamos gáibádussan lei giddet rusttegeainnu almmolas1 johtolahkii (ibid s. 10-11). Buot bealit deattuhedje buriid máid earenoamáz1it riddoálbmot oac1c1ui od1d1a fápmorusttegiin. Finnmárkku luonddusuodjalansearvi celkkii: Lea váidalahtti go fas od1d1a guoikka dulvadit, muhto lea "doloz1a rájes áigumus1 háhkat riddoguovlluide elfámu divdna dárbbas1las1 guoleindustriijii, ja dasalassin gokc1at olles Nuorta-Finnmárkku elrávdnjedárbbu. Ii leat eará vejolas1vuohta" (ibid s. 4). Obanassiige lei hui buoremielalas1 oaidnu dulvademiide. Almmolas1 ságastallan lei dávjá dan birra go nu njozet ovdánii. Eai ovttaskas olbmot eai ge earát geat bihko omd. priváhta eatnama billistemiin, vuosttaldan dulvademiid. Sii dus1s1e gáibidedje buhtadusa vahágiid ovddas. 1964:s sáddii Kárás1joga johttisámiid searvi ohcama Repvĺg Kraftlag A/L:i (Reihvákki elrávdnjedoaimmahahkii) Muorralvuona geasseviesuide bidjat elrávdnjelinjjáid. Doppe vástidedje ahte go sii leat dulvadan boazoguohtuneatnamiid makkárge buhtadusa haga, de sáhttá fápmodoaimmahat bidjat sidjiide elrávnnji (Repvĺg Kraftlag A/L`s historiske arkiv. Kárás1joga johttisámi searvvi 14.1.64 c1állin reive ja Anders S. Utsi 26.8.1963 c1állin reive (4 boazosámibearras1a ovddas)). Vuosttas1 duod1ai garra riidu s1attai easkka Áltá-Guovdageaineanu dulvadanevttohusaid geaz1il. Dalle ohcaluvvui maid dulvadeami duogás1. Vuosttas1 almmolas1 ságastallan s1attai 1970:s go Statskraftverk` (stáhta fápmorusttega) áigumus1s1an lei Máze bidjat c1ázevuollái. Dán vuosttaldedje olbmot nu garrasit ahte heaittihedje áigumus1aid ja adde Mázii bistevas1 suodjalusa 1973:s (Bottolfsen 1990: 446-447). 1973:s bod1ii ge vuosttas1 Norgga c1ázadagaid suodjalanplána. Ies1jávrri ja Joatkajávrri od1d1a dulvadanáigumus1aid maid vuosttaldedje báikki olbmot. 1974 álggahuvvon doaibmalobigied1ahallama vuolde gárz1z1iduvvojedje áigumus1at dad1istaga eambbo (Hvem Hva Hvor 1981: 245). Skábmamánus 1978 adde vuosttas1 geardde doaibmalobi bidjat 150 MW ja hukset 110 m alu buod1u S1ávz1ui1349. Dán vuosttaldedje muhtun joavkkut garrasit. Suodjaleaddjit ákkastedje dainna ahte c1ázádat lea deat1alas1 luossajohka ja ahte dat váikkuha Álttá eanandollui ja dálkkádahkii. Dulvadeapmi maid guoskkaha sámi guovlluid ja árbevirolas1 sámi ealáhusaid. Vuosttaldeaddjin ledje sámi organisas1uvnnat ja ies1gud1et luonddu- ja birasorganisas1uvnnat, mat c1oahkkanedje Álbmotáks1uvdnan Áltá-Guovdageaineanu dulvadeami vuostá (Bottolfsen 1990: 446-47). Go Stuoradiggi 1979:s goalmmes mearridii dulvadit Álttá-eanu, s1adde stuorimis miellac1ájeheamit1350 Norgga od1d1aset áiggis. Siviila doahttalkeahtesvuod1at1351 man1idedje rusttebargguid (Hvem Hva Hvor 1982: 265). Ságastallan, masa oallut norgalac1c1at serve, dagahii vuosttas1 geardde Norgga historjjás riekteás1s1in geahc1c1alit Stuoradikki mearridan dulvadanmearrádusa gustovas1vuod1a (Hvem Hva Hvor 1981: 245-47). Álttá suohkanrievtti 1980 duomus celkojuvvui ahte dulvadeapmi lea lobálas1. Guovvamánu 1982 celkkii Alimusriekti ovttaoaivilvuod1a Gielddarivttiin ja Álbmotáks1uvdna nogai. Álttá Fápmorusttet doaibmagod1ii 1987:s (Bottolfsen 1990: 447). 13. KAPIHTTAL C1oahkkáigeassu 13.1 BOAZODOALLU Finnmárkku boazodoallu lei c1ielga sámi ealáhusvuohki, maiddái ovdal 1978 boazodoallolága. 1900-70 áigodagas rievddai dat oalle intensiiva vuogis eambbo ekstensiiva vuohkái. Dát lei dihtomielalas1 dahku. 1950-jagiin eambbo bied1ganii dábálas1 boazodoallovuohki. Luondduruovttudoallu rievddai ruhtaruovttudoallun, ealut unno ja daid eai guod1ohan s1at nu olu. Eanangeavaheapmi lea nu movt doloz1a rájes lea leamas1. Boazolohku lea rievddadan olu. Muhto soahtegaskaáigge eai dáidán eambbo go 80 000 bohcco. Man1n1el soad1i leat viidánan1352 eambbo. Mán1gga sajes leat bearehaga guod1ohan. Juohke km² eanan mii masso geaidnohuksemiid, c1oahkkebáikeviidáneami ja sullásac1c1aid geaz1il, vástida 5 bohccui masson guohtuneanan. Nuppedáfus lea boazodoallu oz1z1on oalle olu eatnama go niittuid measta oalát leat heaitán láddjemis ja go olu dálut leat báhcán ávdimin. Eanangeavaheami oktavuod1as lea dus1s1e boazu mii sáhttá jeagelguohtumiin ráhkadit olbmoborrámus1a. Mud1ui lea skierre-dan1asvilttiin unnán árvu s1ibitguohtumin, muhto dat leat hui deat1alac1c1at bohccuide. 13.2 EANANDOALLU Dán áigodaga eanandoallu lei eanas s1ibitdoallu ja fuod1argilvin. Áigodaga mihtilmasvuohtan lea maid dat olu niitoláddjen. Niittut ledje dávjá hui bied1gguid viiddis guovllus, ja sáhtte leahkit guhkkin eret ruovttugiettis. Soahtegaskaáigge ain sáhtii olu báikkiid eanandoalu gohc1odit ládjodoallun. Meahccegeavaheapmi jotkkii soad1i man1n1el, muhto unnui dad1istaga. Nubbi mihtilmasvuohta lei eanandoalu-guolásteami lotnolasvuohta. Sihke ovdal ja man1n1el soad1i oaivvildedje olbmot ahte hárvát sáhttet birget dus1s1e eanandoaluin. Eará lotnolasvuod1at maid bohte áiggi mielde. Soahtegaskaáigi lei nuppedáfus od1d1amállet eanandoalu álggahanáigin. Dovdomassii bargagohte stuorit doaluiguin, ja bargagohte eambbo gánnáhahtti vugiiguin, ee. barge eambbo ruovttugittiid gilvimiiguin. Dán mannolaga oaidnit eanemustá buoremus eanandoalloguovlluin. Rittuin lei earalágan ovdáneapmi. Doppe gáide eambbo ja eambbo eanandoalus, earenoamáz1it lotnolasdoaibman. Soad1i man1n1el manai vel jod1áneappot dan guvlui. Niitogeavaheapmi lea leamas1 olu deat1alac1c1at go máid álgo geahc1astemiin fuobmá, vaikko lei ge dákkar mannolat. Vuosttaz1ettiin lea váttis fuobmát niittuid oppalas1 logu, ee. go oallugiin ii lean eananeaiggátvuohta1353 ortnegis. Dát guoská earenoamáz1it soahtegaskaáigái. Dasto eai láddjen buot niittuid jahkásac1c1at. Ja nuppedáfus lei daid ekonomalas1 árvu olu stuorit go dus1s1e fuod1arárvu. Niittut ledje mielde dásseme suoidnebuktaga rievddademiid. Lea váttis sirret ovttaskas olbmuid c1earddagullevas1vuod1a mielde go buohkat eai mied1it iez1aset identitehta. Muhtun guovlluin ja suohkaniin ges leat olbmot nu seahkálaga ahte lea váttis c1ielga rájiid bidjat álbmogiid gaskii. Muhtun guovlluin gal sáhttit oaidnit daid. Vuosttaz1ettiin leat olmmos1lohkamat mat muitalit veahá c1earddaid guovllujuogu birra. Nubbin leat dutkamat njuolga muhtun c1eardda birra. Dáid vuod1ul sáhttit gohc1odit omd. C1oalmmi, siskkit Lágesvuona, Máze ja Buolbmága sámi guovlun. Seammaládje leat ee. Bissojohka, Buod1ggáidnjárga ja Ánnejohka kvena guovllut. Goalmmádin leat jearahallamat c1earddajuoguid birra, omd. ahte bajit Álttá ássit ledje kvenat ja dác1c1at. Lea váttis soahtegaskaáiggi álbmogiid sirret c1ielgasit go niitoláddjema ja lassifuod1d1ara birra lea sáhka. Mad1i lagabui boahtit meara, dad1i unnit erohusat leat. C1ielga erohus gal lea eambbo dan relatiiva juogus, sihke niitoláddjema ja oppalac1c1at eanandoalu dáfus. Sápmelac1c1at ledje sorjasepmosat vuod1d1oealáhusain (boazodoalus, eanandoalus ja guollebivddus). Kvenat ledje sullii seammá gitta eanandoalus go sápmelac1c1at ja veahá unnit gitta guollebivddus. Dác1c1at ledje unnán gitta eanandoalus, muhto sii ledje eambbo gitta guollebivddus ja od1d1aáigásas1 fitnuin, nu go báktedoaimmain, fápmorusttegiin ja johtolagas. Muhto loahpalac1c1at livc1c1ii lohku de go omd. 1920:s, seammá olu dác1c1at go sápmelac1c1at eanadoalus gitta, ja kvenalohku livc1c1ii fas veahá unnit. S1ibitdoallu lea doloz1a rájes leamas1 sihke sámi ja dác1c1a guovlluin, muhto eanandiks1un lea dábálac1c1at c1adnon kvenaide. Od1d1áigásas1vuohta orru álggos boahtán dác1c1a-kvena guovlluide, earenoamáz1it dohko gos eanandoallu juo lei nanus. Siseatnansápmelac1c1ain maid ovdánii eanandoallu sakka soahtegaskaáigge, muhto doppe orru guhkit bistán niitoláddjen soad1i man1n1el. Muhto mearrasápmelac1c1at gal ledje "báikkolac1c1at" bázahallan, ee. ruhtaváni, died1uid, boaittobealássama ja eananváni geaz1il. 13.3 GUOLÁSTUSAT Guollefatnasiid od1asteapmi lei bárrahis álgán ovdal 1920 juo. S1adde ollesáiggebivdit, geat fertejedje ollásit bargat guollebivdduin. Nu rievddai lotnolasdoaibma aktofidnu guolásteapmin. Sturrodaga dáfus dovdui dát mannolat eaemusat gávpogiin ja stuorit guollebivdohámmaniin, man1n1el 1945. Od1d1áigásas1vuod1a boad1usin lei eambbo c1oahkkeássan ja lassáneaddji dáruiduhttin. Oallut vuotnabivdit measta "bággejuvvojedje" eanandollui go eai birgen nu bures gilvvus. Pomorgávppas1eami nohkan dakka man1n1el 1. máilmmesoad1i ja soad1i áigge, c1uzii vel earenoamáz1it smávvafanasbivdiide. Dát lei oallugiidda stuora vahágin. Heajut ekonomiija geaz1il bázahalle vel eambbo áhpeguolásteddjiid ektui. Dán guovtti guolásteaddjejoavkku gaskii s1attai c1ielga ekonomalas1 rádji. Vuonain ja unnit báikkiin jotke ge lotnolasdoaimmaguin man1n1el 1945. Golmmasiessagiiguin1354 ja gávccesiessagiiguin bivde guoli nu lahka gátti go vejolas1. Ovdal 1. máilmmesoad1i ja soad1i áigge, go mohtorfanas s1attai eambbo dábálaz1z1an, leat mannan dad1istaga dobbeliidda. 1920-jagiin bivdigohte áhpeguollebáikkiin, ja muhtumat manne gitta Bjřrnřyai ja Svalbárdii. Nappo lassánii bivdoguovlu sakka: Áhpeviidodat gos sáhtte bivdit, lei olu viidát go Finnmárkku eananviidodat. Buot gálduin vuohttá ahte guolásteapmi lei buot c1earddaid oaiveealáhus. Muhto dác1c1at ja kvenat orrot ovddemus od1asmahttimii searvan. Omd. ledje Davvi-Várjjagis kvenat ovddasmannit. Muhtun mearrasámi guovllut eai birgen "od1astusa biekkain" mii Finnmárkkus lei; muhto doppe maid ledje guovlluerohusat, Oarje-Finnmárku birgii buorebut go Nuorta-Finnmárku. 13.4 MEAHCÁSTANEALÁHUSAT Gjenreisningsnemda (Od1d1asishuksenlávdegoddi) dajai 1948.s ahte Finnmárkku álbmot oalle viidát ferte dinet bivdduin, meahcástemiin, lubmemiin/murjemiin ja sáivaguollebivdduin. Eará meahcceriggodagat leat darfi ja vuovdi. Doloz1a rájes gitta od1d1a áigái leat olbmot bargan dáiguin lassiealáhusaiguin birgejumi váste ja sii leat maid oalle olu rud1a dinen daiguin. Rud1a dinen lea leamas1 deat1alas1 earenoamáz1it boazodolliide ja eanandolliide. Rittuin dinejedje olbmot rud1a guollebivdduin, muhto lassiealáhusat ledje dárbbas1lac1c1at borramus1dábuheapmin. Dáin ealáhusain lei unnán vuovdin, ja danin lea váttis diehtit dáid ealáhusaid árvvu. Siseatnamis lea veahá álkit, go mii diehtit ahte muhtun boazosápmelac1c1ain dahke lassiealáhusat 80% buot dietnasis. Muhto sii atne goitge iez1aset boazosápmelaz1z1an. Rittuin lei nu ahte meahcceriggodagaid geavaheddjiid atne geafibun go earáid. Dat lei juoga máid lei bággu bargat háhkat borramus1a ja boaldámus1a. Ákn1oluovttas heite omd. darfelogguma go ruhtadilli buorránii. Ollesáiggeguolásteaddji maid unnán asttai lassiealáhusaiguin bargat. Eanan- ja mearanjic1c1ehasaid bivdu maid unnui. Boraspirebivdu lei measta nohkan 1950 birrasiid. Siskkit guovlluin gal lei ain veahá njoammelbivdu ja ealgabivdu s1attai deat1alaz1z1abun. Lubmen/murjen, rievssatbivdu ja sáivaguollebivdu lei hui deat1alas1 olles dan áigodaga man birra lea sáhka. Dát lea c1ielgasit riggodatdábuheamis gitta. Rittuin ledje eananresurssat vátnáseappot. Sihke stuora ja smávva njic1c1ehasaid lohku lei sakka unnon. Mearalottiid maid bivde garrasit. Soad1i man1n1el lea siseatnama resurssagilvu dad1istaga lassánan, ee. danin go olbmuin lea eambbo friddjaáigi ja buoret birgejupmi. Muhtun bearras1iidda, giláz1iidda dahje giliservviide sáhttet meahcceriggodagat leahkit hui mávssolac1c1at ekonomiija dáfus. Muhtumiidda sáhttá fas leahkit váttis bidjat c1ielga ráji gaskal ekonomalas1 dietnasa ja astoáiggedoaimma. Eanas finnmárkulac1c1aide lea luondu suohtasin ja astoáiggegollun. Dan oaidnit c1ielgasit bartahuksemis mii lassánii sakka 1960-jagiin. 13.5 JOHTOLATVEJOLAS1VUOĐAT, BÁKTEDOAIMMAT, FÁPMORUSTTEGAT JA VUOVDEDOAIMMAT. Oktasaz1z1an dáidda doaimmaide lea ahte huksen ja doaibma lei ja lea áibbas gitta olggobeale rud1as. Dát lei eanas stáhta ruhta. Ráktodoaimmaide gal baicca leat bidjan olu priváhta rud1a, sihke Lulli-Norggas ja olgoriikkas. Vel ráktoealáhussii ge bod1ii Lulli-Norgga ruhta ovdal 1940. Nubbi oktasas1 ás1s1i lea ahte doaimmat leat oalle od1d1aáigásac1c1at, 1800-logu rájes, muhto eanemusat lassánedje doaimmat easkka 1900-logus. C1áhcefámu geavahis1gohte nu easkka go 1945:s. Báktedoaimmain leat maid dus1s1e Álttá ráktoealáhus ja Mátta-Várjjaga ruovdemálbmaroggan mat leat seilon olles 1920-70 áigodaga. Eará doaimmat, earenoamáz1it veaikeruvket, leat bistán oalle oanehas1, unnán gánnáhahtti gávdnamiid ja heajos máilmmemárkanhattiid geaz1il. Áltái ja earenoamáz1it Mátta-Várjjagii gal leat báktedoaimmat leamas1 hui deat1alac1c1at. Mátta-Várjjagis gal maid lea hui olu vuovdedoaibma leamas1. Doppe leat stáhta dahje lulli-norgalac1c1aid ruhtadan stuora, od1d1aáigásas1 sahárusttegat . Mátta-Várjjaga báktedoaimmat ledje maid jurddas1uvvon oassin dáruiduhttinbarggus. A/S Sydvaranger lei eahpitkeahttá deat1aleamos beallin Mátta-Várjjaga rievdamis sámi/kvena suohkanis dác1c1a suohkanii, sihke c1earddalac1c1at ja kultuvrralac1c1at. Ii dát ádjánan go 20 jagi. Johtolatvejolas1vuod1at ledje deat1aleamos dáruiduhttinoassin. Vaikko ii livc1c1e leamas1 rud1alac1c1at gánnáhahtti hukset geainnuid ja telegráfa/telefovnna, de fertejedje dahkat dan ng. nás1s1uvnnalas1 árttaiguin, nappo sihkkarastit Finnmárkku c1earddalac1c1at, kultuvrralac1c1at ja politihkkalac1c1at. Ee. galge geaidnorusttetbargit hupmat dárogiela. Nubbi guovddás1 jurdda lei ahte doppe gos lei geaidnu, dohko bod1ii maid ealáhuseallin. Soahtegaskaáigge c1ovde dan stuora bargguhisvuod1a geaidnohuksemiin. Seammá jurdda lei maid c1áhcefápmorusttegiid huksemiid duohken. Álge han vel hui áigá c1áhcefámuin. Hammerfeasttas lei vuosttas1 suohkanlas1 c1áhcefápmorusttet 1891:s, muhto sihke suohkana ja priváhta ruhtaváni geaz1il Finnmárkkus lei bargu guhká dus1s1e áigumus1s1an. Vuosttas1 pros1eavttat álge 1939:s, muhto man1iduvvojedje soad1i geaz1il. Dat olu c1áhcefápmorusttethuksemat álge 1945:s ja ledje bajimusas Álttá-Guovdageaineanu dulvademiin. Soad1i man1n1el lea joatkevas1 johtolatvejolas1vuod1aid huksemat, od1d1a geainnut ja girdis1iljut, ruvkedoaimmat ja earenoamáz1it fápmorusttegat, dagahan soahpameahttunvuod1aid luonddusuodjalanberos1tumiiguin, astoáiggeulbmiliiguin ja boazodoaluin. Dán áigodagas eai lean datte stuora soahpameahttunvuod1at. Lea váttis fuobmát sullasas1 soahpameahttunvuod1aid ovdal 1970, várra eanas danin go ledje juste nuppelágan gáibádusat ja sávaldagat. Olbmot háliidedje geainnuid, elrávnnji ja od1d1a bárgosajiid. 14. KAPIHTTAL Finnmárkku riekteoainnut Falkenberg c1álii 1938:s ahte "otná dán beaivvi ii dáidde bealis ge vuotnasápmelac1c1ain eananeaiggátvuohta ortnegis" (Falkenberg 1938: 68). Sverre Eilertsen muitala ahte Álttás ja Dálbmeluovttas "ii lean muhtumiin eananoamastanduod1as1tus ruovttugittiide ge" (Sverre Eilertsen 1987). Salamon Klemetsen muitala ahte soahtegaskaáigge ledje juohke Reinelv1355 bearras1is (Davvenjárgga suohkanis) iez1aset ládjogiettit. Muhto eai sii eaiggádus1s1an ládjogittid, sii ledje dus1s1e oamastan daid. Bearras1iin lei jaskes soahpamus1s1an doahttalit guhtet guimmiideaset oamasteami. Lei álkis vuod1d1ojurdda dasa movt oamastis1goahtit eananbihtá: "Vuosttas1 gii joavdá millo lusa, oaz1z1u millet" (Salamon Klemetsen 1988). Juohke bearras1is ledje iez1aset báikkit, ii ge oktage mannan ránná darfeloggunbáikái, sárggái dahje niitui, muitala Peder A. Persen Rávttos1njárgga, Beavgohpi ja Igeldasa birra soahtegaskaáigge ja vuosttas1 jagiid soad1i man1n1el (Peder A. Persen 1987). Kamřyvćras1356 ledje juohke bearras1is iez1aset ládjobáikkit máid atne alcceseaset gullat, muitala Ivar Iversen: "Dáid oamastedje go olu jagiid ledje láddjen doppe. Olbmot oamastis1gohte báikki gos áin láddjejedje, vaikko ii lean makkárge almmolas1 duod1as1tus dasa. Ránnáin lei seammá oaidnu" (Ivar Iversen 1987). Irevuonas Máhkarávjjus láddjejedje olbmot buot ruonas meahccegittiid ja mohkiid vuotnagáttiin. Juohke bearras1is ledje iez1aset láddjenbáikkit doppe (Edgar Ingebrigtsen 1987). C1oalmmis lei bearras1iin "muhtunlágan oamastanriekti1357 muhtun guovlluide". 1920-jagiin mihtidedje niittuid, "measta dolos1 oamasteami mielde", c1álii Kolsrud 1943:s (Edgar Ingebrigtsen 1987). Dákkar cealkagiid vuod1ul fertet jáhkkit ahte oamastanvierru1358 lei dábálas1 oba Finnmárkkus, earenoamáz1it soahtegaskaáigge. Oallugat barge eanandoaluin almmá almmolas1 eaiggádus1s1anrievtti haga. Nuppedáfus meannudedje sii dego sis livc1c1ii dákkár riekti. Olbmot nappo doahttaledje gud1etguimmiideaset oamasteami. Dákkár dilálas1vuod1as atne oamasteami ovttadássásaz1z1an formálalas1 eaiggádus1s1anrivttiin. Dán oaidnit ee. das go riidu oamastuvvon niittuid nalde sáhtii bullehit seammá garra dovdduid dego livc1c1e priváhta eatnamat. Falkenberg c1álii 1938:s ahte hárváin "lea dássoz1ii leamas1 eaiggádus1s1anriekti eatnamii. Dan geaz1il leat nákkáskan muhtun geassesaji nalde, muitala Peder Larsen Reinanvikas1359. Sáhtii s1addat dan meare soahpameahttunvuohta ahte eiseválddiin dárbbas1it veahki. Sáhtii leahkit váttis mearrádus jus ii goappáge bealis lean ámttaduod1as1tus1360 dahje rád1d1ehuseananoamastanduod1as1tus1361. Nuppedáfus lei vierru ahte go muhtun gallánii iez1as geassesadjái, de attii dan ustibiidda dahje verddiide, geat geavahis1gohte geassesaji" (Falkenberg 1938: 66). Ivar Iversena oaivila mielde lei Kamřyvćras1362 dainnalágiin ahte jus lei "láddjen ovttahat sajes mán1ggaid jagiid, de ii ábuhan nubbi mannat dohko amas s1addat ránnáriidu" (Ivar Iversen 1987). Darfebáikkit maid gulle oamastanvirrui. Dákko ferte sirret dan máid sáhttit dás gohc1odit priváhtan (ovttaskas olbmo dahje bearras1a báikin) dahje oktasas1 oamasteapmin. Juohke Reinelv1363bearas1 oamastii darfebáikki (Salamon Klemetsen 1988). Seammaládje lei Irevuonas Máhkarávjjus (Edgar Ingebrigtsen 1987). Olggut Deanu jekkiid gal atne oktasas1opmodahkan1364 ja buohkat serve darfeloggumii (NEG 20649 Ytre Tana). Lei oktasas1 bargu maid dalle. Soaitá leamas1 seammaládje Akkarvikas1365 ja Cuokcavuonas. Akkarvikas1366 muitaluvvo ahte buohkat galge bargat ovttas (NEG 21113 Akkarvik i Sřrřysund). Cuokcavuonas searvvai olles bearas1 darfehommáide ja sáhtte lonohallat bargguid (NEG 21365 Nuvsvĺg i Loppa). Várra lea leamas1 nu ahte sii geat eai loggon darffi, veahkahalle eará bargguiguin. Priváhta eanan lei nappo eanan masa lei almmolas1 dohkkeheapmi dahje ránná dohkkeheapmi. Almmolas1 dohkkeheapmin oaivviliduvvo dás gulahuvvon1367 eanan. Ránnáin oaivvilduvvo maid gilisearvi jna. Darfeloggunbáikkiid dahje murrensárggáid máid báikkálas1 servodat anii ovttas, fertejedje eará báikkálas1 servodagat dohkkehit. Peder A. Persen muitala ahte juohke giliservodagas galge leahket sárggát doppe gos ásse. Beavgohpi ássiin ledje sárggát várregilggás gili badjelis ja dohko eai mannan earát (Peder A. Persen 1987). Eanas luopmánat/muorjjit s1addet stáhta eatnama nalde ja 1953 rádjái lei buohkain friddja lohpi lubmet/murjet. Muhto luopmánat/muorjjit mat leat priváhta eatnama nalde, "gullet geavaheddjiid oainnu mielde eananeaiggádii", c1álii Ercka T. Helskog 1978:s. Dán oktavuod1as lei sáhka luopmániid birra, danin go jon1ain ja sarrihiin eai dette beros1tan (NOU 1978: 18 A: 186). Peder A. Persen muitala ahte lagasguovllut "ledje juhkkojuvvon fásta geavaheaddjeavádahkan. Mii Beavgohpilac1c1at c1okkiimet dus1s1e Ráfttos1joga davábealde. Sihke luopmánat, jon1at ja sarrihat ledje oktasac1c1at, ja eará suohkaniid olbmot maid c1ogge daid". Beavgohpis eai lean fásta geavaheaddjeavádagat olggobealolbmuide. Sii c1ogge ovttas ustibiiguin ja fulkkiguin (Peder A. Persen 1987). "Fuod1d1ut ledje maid friddja resurssan buohkaide, nu go luopmánat/muorjjit ge", c1álii Ericka T. Helskog (NOU 1978: 18 A: 186). Muhto olu báikkiin, ee. Porsán1ggus, ledje s1addan "geavahanavádatrájit ies1gud1et giliservviid, giláz1iid ja muhtun muddui bearras1iid gaskal", c1állá Bjřrn Aarseth 1976:s (Skaidiprosjektet 1975-76. Samisk-etnografisk delrapport s. 24). Dát galggai gustot buot bivdui, muhto rievssatbivddus ii orron nu c1ielga avádatjuohku: "Son gii bod1ii ovddemus muhtun báikái gárdut man1n1el go muohta lei bisánan, beasai dábálac1c1at bivdit doppe. Sii geain ledje bivdogoad1it, ledje dávjá vuosttaz1at dan báikkis. Rievssatbivddus bissuin eai lean avádatrájit. Báhc1c1i bivddii ovddemustá olggobealde dan guovllu gos su gárddit ledje" (ibid s. 24). Reas1vuonas muitaluvvo ahte bivdit juogadedje meahcceguovllu gaskaneaset, eai ge sii mannan nuppi guovllu siskkobeallái (NEG 21308 Rafsbotn 1969). Adolf Steen c1álii 1963:s ahte Máze johka- ja jávrebivddu guovddás1 beallin lei ahte bivdu lei oktasas1. Juohkehas1 oac1c1ui bivdit gos háliidii (Steen 1963: 81). Luopmánid/murjjiid, fuod1d1uid, moniid ja uvjjaid dáfus gal dus1s1e hárve sáhtte hupmat priváhta eaiggádus1s1anrievtti birra. Vuosttaz1ettiin ledje dat Dávdnesálla priváhta eaiggáduvvon luomejeakkit. Muhtun eaiggáduvvon eatnamiid c1uvvot murjen/lubmen-, bivdo- ja guolástanvuoigatvuod1at: "Bivddus ja guolásteamis eai beros1tan nu olu ovdal, muhto dál c1uoc1c1uhit vuoigatvuod1aid", muitaluvvo omd. Gállojogas 1970:s (NEG 21572 Skallelv 1970). Muorjevuoigatvuod1a (earenoamáz1it luomevuoigatvuod1a) gal baicca leat álo c1uoc1c1uhan. Muhtun monne- ja uvjabáikkit ledje (ja leat) priváhta. Oallugat leat maid atnán stáhta eatnama friddjan, ahte ássit oz1z1ot ollásit geavahit dan. "Ii oktage c1uoc1c1uhan bivdorievtti ii ge oktage oastán bivdogoartta stáhta eatnama nala", muitaluvvo dan birra movt Akkarvikas1368 lei ovdal man1imus soad1i (NEG 21120 Akkarvik 1968). Peder A. Persen maid dadjá seammá sullii: "Eat goassege leat eiseválddiin ohcán dahje jearran maidege, eat dalle go bijaimet guvz1á- dahje meararávdofierpmi dahje go bivdogod1iid ceggiimet meahccái" (Peder A. Persen 1987). Lea dábálas1 dadjat dál: Dáppe leat olu friddja eatnamat gos sáhttá guolástit ja murjet/lubmet almmá gevrehallat eret (Salamon Klemetsen 1988). Vaikko makkár oaidnu Finnmárkku olbmuin livc1c1ii fylkka riggodagaide, de rád1d1ejedje báikkálas1 servodagat goitge riggodagaid iez1aset lagas guovllus, go ledje guhkes gaskkat ja heajos johtolatvejolas1vuod1at soahtegaskaáigge. Soad1i man1n1el rievddai dát hui olu go johtolatvejolas1vuod1at buorránedje, birgejupmi buorránii ja astoáigi lassánii. Eará joavkkut, nu go turisttat, bartaeaiggádat ja eará báikkálas1 servodagaid ássit oamastallagohte báikkiid máid báikkálas1 servodagaid ássit ledje atnán iez1asin (sin luomejeaggi, sin guollejávri, sin bivdoguovlu). Go eanandoallit gávnnahedje ahte gánnáha geavahit gittiid buorebut go niittuid láddjet, seammás go formálalas1 eaiggádus1s1anriekti s1attai eambbo dábálaz1z1an, de nogai oamastanvierru dad1istaga. Eanandoaluid lohku maid unnui soad1i man1n1el. Eambbo eanan luovvanii go meahci geavahis1gohte unnit. Bjřrn Aarseth dajai 1976:s Skáiddajoga1369 dulvadanáigumus1aide: "Eanandoallosápmelac1c1at ledje eanas heaitán mannamis geassesajiide 1900-logu gaskkamuttos. Niitoláddjema heite sullii seammá áigge" (Skaidiprosjektet 1975-76. Samisk-etnografisk delrapport s. 23). Go eanandoalu meahccegeavaheapmi unnui, s1adde soahpameahttunvuod1at dáloniid ja boazoeaiggádiid gaskii eanan- ja c1áhcevuoigatvuod1aid birra. "1960 birrasiid ribaheimmet mii dálonat buot vuoigatvuod1aideamet boazodollui", dadjá Peder A. Persen (Peder A. Persen 1987). Vuosttaldeaddji riekteoainnut bohtet ovdan das máid Odd Erling Smuk celkkii 1987:s: "Sámi guovlluid areálgeavaheamis ferte boazodoalu vuhtii váldit ovdalii buot eará. Boazodoalus lea eahpitkeahttá iez1as geavaheami bokte nannoseamos vuoigatvuohta guovlluide" (Finnmark Dagblad 25.5.1987. NBR:a ovdaolbmo rahpansártnis NBRa 40. jahkec1oahkkimis) 1840:s juo gáibiduvvojedje Finnmárkku báikki álbmogii earenoamás1 mearabivdovuoigatvuod1at Máhkarávjjus ja Porsán1ggus (Finnmarken Amt. Journalás1s1it. Pb. 177 1835-1841. J. nr. 624 (1841). Statsarkivet i Tromsř (Romssa stáhtaárkiiva)). Omd. gáibidedje Porsán1ggus sáidebivdogildosa, máid sáhttá atnit seammasullásaz1z1an (Hanssen 1986: 331. Porsán1ggu guollebivdit gáibidedje sáidenuohttungildosa ovdal c1akc1amánu 1. b. Guolástusbearráigeahc1c1i Gerhard Sřrensen oaivvildii ruovttubivdiid geahc1c1alan dáinnalágiin doalahit olggobeale bivdiid eret). Ii 1800-logus dahje man1n1el dáidde guollebivdiin leamas1 dábálas1 oaidnun ahte ábi guolit gullet earenoamás1 guollebivdihámmana dahje vuona ássiide. Dábálas1 oaidnun dássoz1ii lea leamas1 ahte ii oktage eaiggádus1a guolleriggodagaid ja ahte buohkat oz1z1ot bivdit daid (Finnmark 1979: 335). Dát oaidnu vuhtto Skarsvĺg Fiskarlag - (Skárfvákki1370 guollebivdosearvvi) cealkámus1as 1985:s: Allot bargga nu ahte buot Finnmárkku guollebivdohámmanat gáibidit sierra bivdobáikkiid dainna ahte "mii ássat dáppe - dat lea min áhpi ja min guolit" (Skarsvĺg Fiskarlag 1985. Dán celke Irevuona guollebivdosearvvi (Gádde-Ic1c1áhis) snoranuohttegildosa gáibádusa oktavuod1as vuod1d1olinjjá siskkobealde (12 beanagullama)). Muhto earenoamáz1it 1980- ja -90-jagiin lea goit c1ielggas ahte Finnmárkku riddoássit gáibidit sierra áhpeguovlovuoigatvuod1aid báikki ássiide. Ovdamearkan dákkár vuoigatvuod1aoainnu rievdamii lea gáibádus ahte guolit máid leat bivdán Finnmárkku riddogáttis galget buktojuvvot Finnmárkui. Oanádusat, prentejuvvon gáldut ja girjjit Oanádusat 1 Beretninger om amtenes řkonomiske tilstand (died1ut ámttaid ekonomalas1 dili birra ) (Amtmann): Ámttamánni 1 Rapport om helsetilstanden og hygieniske forhold i Kistrand fra 1893 til 1926 (C1ud1egietti olbmuid 1893-1926 dearvvas1vuod1a ja c1orgatvuod1a-raporta): Helse 1893-1926 (Dearvvas1vuohta 1893-1926) 1 Den Norske Turistforeningens Ĺrbok 1938 (Norgga turistasearvvi 1938 jahkegirji): DNT 1 Det norske nćringsliv. Finnmark fylkesleksikon (Norgga ealáhuseallin. Finnmárkku fylkkaleksikovdna): Flf 1 Fylkestingsforhandlingene (Fylkkadikki s1iehtadallamat): FFF 1 Innstilling fra Samekomitéen av 1956 (1956 Sámelávdegotti evttohus): Innst. 1956 1 Innstilling om Statens umatrikulerte grunn i Finnmark 1962 (Árvalus stáhta c1álekeahtes eatnamiid birra Finnmárkkus, 1962): (Jordsalgsloven 1962) 1962 eananvuovdinláhka 1 Kommuneinndelingskomitéens endelige tilrĺding 1962 (Suohkanjuohkinlávdegotti loahpalas1 ávz1z1uhus, 1962) (Scheikomitéen): Scheilávdegoddi 1 Melding fra Finnmark landbruksselskap (Finnmárkku eanandoallosearvvi died1áhus) (Landbruksmelding): Eanandoallodied1áhus 1 Norge vĺrt land (Norga, min riika): NVL 1 Norsk etnologisk gransking (Norgga c1earddalas1 iskamat): NEG 1 Norsk samfunnsvitenskapelig datatjeneste (Norgga servvodatdutkama databálvalus): NSD 1 Medisinalinnberetninger for Finnmark (Finnmárkku medisináldied1áhusat): Medisin 1 Statens kartverk (Norsk geografisk oppmĺling) (Stáhta kárttat (Norgga geográfalas1 mihtideamit)): NGO Gáldut ja girjjit C1állis lea kopija dákkar gálduin máid lea váddásit dábuhit, omd. Reihvákki fápmorusttega árkiivva c1állosat. Gáldut mat eai leat deaddiluvvon Álggaheapmi 29 Sámi vuoigatvuod1alávdegotti váldi1 29 Ás1s1edovdiid17 bargu 30 Gaskavuohtageavaheami ja vuoigatvuod1aoainnuid c1ielggademiid birra, dálá vuoigatvuod1a ja hálddas1eami c1ielggademiid birra ja Sámi vuoigatvuod1alávdegotti riektepolitihkalas1 barggu birra. 31 II oassi 34 Steinar Pedersen 34 Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid geavaheapmi vuosttas1 máilmmisoad1i rádjái 34 Ovdasátni 35 1. KAPIHTTAL 37 Áigodat 1300-logu ovdal 37 1.1. SÁMIT - VUOSTTAS1 DOVDDUS C1EARDDALAS1 ÁLBMOT 37 1.2 OKTAVUOHTA EARÁIGUIN 38 1.3 OTTARA MUITALEAPMI 39 1.4. SÁPMELAC1C1AID VEARROGÁLVVUS OAIDNIT JOHTALANKULTUVRRA JA 41 HĹLŘYGAID RIGGODAGA VUOĐU 41 1.5 GULLE GO SÁPMELAC1C1AT JA FINNMÁRKU NORGGA RIIKKASERVVODAHKII? DOABA "VEARRU" OVDAL SULLII 1300 43 2. KAPIHTTAL 45 Norgalas1 rittuid koloniseren. Sámi ealáhusaid differansierema álgin. Sullii 1300-1600 45 2.1 VUOSTELASVUOĐAT KOLONISEREMA OKTAVUOĐAS? 46 2.2 BUORIT EKONOMALAS1 VEJOLAS1VUOĐAT GÁVPEMÁRKAN- GUOLÁSTEAPMÁI 47 2.3 RESURSAGEAVAHEAPMI JA ÁSSANAVÁDAGAT68 49 2.4 SÁPMELAC1C1AT, JOHTALANKULTUVRA JA MÁRKANHEIVEHEAPMI 50 2.5 C1EARDDALAS1 JOAVKKUID GASKAVUOHTA 51 2.6 RESURSAGEAVAHEAPMI JA RIEKTEOAINNUT75 52 3. KAPIHTTAL 53 Stáhtapolitihkalas1 gaskavuod1at 1600-1826 birrasiid. 53 3.1 NÁS1UNALSTÁHTAID GILVALEAPMI 53 3.2. RIIDU 1600-LOGU BIRRASIID 56 3.3 KNĆREDA RÁFI 1613: s 57 3.4 RÁDJESOAHPAMUS1 RUOT1AIN 1751:s 58 3.5 RÁDJESOAHPAMUS1 RUOS1S1AIN. 1826 60 3.6 LAPPEKODISILLA JA RESURSAGEAVAHEAPMI 61 3.6.1 Gávppas1eapmi. § 28 62 3.6.2 Stáhtarievttalas1107 gullevas1vuohta 62 3.6.3 Lappekodisilla § 12. Bivdu ja guolásteapmi 63 3.6.4 Mearraguolásteapmi 64 3.6.5 Luossabivdu 66 3.6.6 C1oahkkáigeassu. Lappekodisilla 66 4. KAPIHTTAL 67 Ealáhusat ja álbmotdilálas1vuod1at, 67 16- ja 1700-logus 67 4.1 MÁRKANGUOLÁSTEAMIS HEDJONIT KONJUNKTUVRRAT 1600-LOGU RÁJES. DÁC1C1A HEIVEHEAPMI RIEVDÁ. VUOSTELASVUOĐAT SÁMI ÁSSAMIIN. 70 4.2 EARENOAMÁS1 DOAIMMAT. "FINMARKENA BAJÁSC1UOZ1Z1ILEAPMI" 75 4.2.1 Finnmárku rádjanbáikin131 76 4.2.2 Dác1c1at besse vearus 77 4.3 MANNE VEALAHEDJE? 78 4.4 C1EARDDAID RELATIIVA GASKAVUOĐAID RIEVDAN 1700-LOGUS 81 4.5 HUI SIERRA ÁSSANAVÁDAGAT 84 4.5.1 Ássanavádagat ja c1earddalas1 joavkkuid gaskavuohta 86 4.6 SÁMI RESURSAGEAVAHEAPMI. SISEATNANGUOLÁSTEAPMI. 88 BIVDU. DUODJI 88 4.6.1 Demográfalas1 oktavuod1as lei ies1birgenekonomiija deat1alas1 89 4.7 KVENAT 90 4.7.1 Resursagilvu kvena sisafárrema oktavuod1as 92 5. KAPIHTTAL 95 Boazodoallu 95 5.1 RÁĐĐEJEADDJI OAIDNU. VIIDÁNEAPMI SISEATNAMIS 97 MEARRAGÁDDÁI 97 5.2 BOAZODOALLU LEI OASSIN LOTNOLASEALÁHUSVUOGIS185 98 5.3 BOAZODOALLU VUOTNA- JA MEARRAGÁTTEGUOVLLUIN 1600-LOGU 99 LOAHPAGEAHC1EN 99 5.4 JOHTTI BOAZODOALLU193 VUOTNAGUOVLLUIN 101 5.5 DILLI SULLII 1700-LOGU GASKKAMUTTOS 104 5.6 BUOHTALAS200 JOHTTISÁMI BOAZODOALLU MAS VUOĐĐU LEA SIHKE RIDDO- JA SISEATNANSIIDDAIN 107 5.7 BOAZODOALLOVUOHKI JA HEIVEHEAPMI 110 5.8 MANNOLAT207 MAN1N1EL 1751 110 5.9 OKTAVUOHTA EARÁ EALÁHUSAIGUIN - EARENOAMÁZ1IT EANANDOALUIN 111 5.9.1 Riiddut ássiidlassáneami ja s1ibitdoalu viiddideami dihte 113 5.10 1852 RÁDJEDAHPPAN JA DAN VÁIKKUHUSAT 116 5.10.1 Boazosápmelac1c1at s1adde c1álihit iez1aset siseatnamii 117 5.10.2 Sámi vuogit dolos1 guovlluid joatkevas1 geavaheami doalahit 118 5.10.3 Bearras1at bied1ganedje 120 5.11 BOAZODOALLU 1900-LOGU ÁLGGUS 120 6. KAPIHTTAL 122 S1ibitdoallu ja eanandoallu 122 6.1 1300-LOGU S1IBITDOALLU 122 6.2 DILLI 1700-LOGU GASKU 124 6.3 EANANMIHTIDEAPMI. EANANC1ÁLIHEAPMI257. 1775 EANANJUOHKINMEARRÁDUS.258 127 6.4 EANANDOALLU JA LOTNOLASEALÁHUSAT278 130 6.5 GILVINMUDDU, FUOĐĐARDÁBUHEAPMI JA DIENAS 132 6.6 BEALDOS1ATTUT296 135 6.7 EANANJUOHKIMA C1EARDDALAS1 VEALAHEAPMI 136 6.7.1 1902 eananláhka310 138 7. KAPIHTTAL 140 Mearrariggodagaid316 geavaheapmi 140 7.1 ÁLGGAHEAPMI 140 7.2 ÁIGODAT 1700-LOGU RÁDJÁI 140 7.3 GUĐET JOAVKKUT OASÁLASTE GUOLÁSTEAPMÁI 1700-LOGU ÁLGGUS? 141 7.4 SISEATNANSÁPMELAC1C1A LOTNOLASTE331 GUOLÁSTEMI JA BOAZODOALLU. 142 7.5 LAPPEKODISILLA SIHKKARASTTII SISEATNANSÁPMELAC1C1AID MEARRAGUOLÁSTANVUOIGATVUOĐAID 142 7.6 FINNMÁRKKU ÁLBMOGIS GALGGAI LEAHKIT VUOSTTAS1RIEKTI 143 7.7 RUOS1S1AID GUOLLEBIVDU FORMALISEREJUVVO JA 145 GEAHC1C1ALUVVO GÁRZ1Z1IDUVVOT 145 7.8 GUOLLES1LÁJAT JA GEAVAHANVUOGIT. LEEMA JA COLLETTA GUORAHALLAMAT 145 7.9 1800-LOGU ÁLGU 148 7.10 1830 GUOLÁSTUSLÁHKA - VUOSTTAS1RIEKTI LOAHPAHUVVUI. 150 STUORA NUPPASTUMIT RITTUIN 150 7.10.1 Supmiic1álihuvvon sápmelac1c1aid guollebivdu 153 7.11 EAMBBO GÁRZ1Z1IDEMIID HEAITTIHEAPMI - RIIDDUT BÁIKKÁLAS1 153 ÁSSIID JA MÁTKKOS1TEDDJIID GASKKAS 153 7.12 RUOS1S1AID GUOLLEBIVDU FINNMÁRKKUS 1800-LOGUS 155 7.13 GUOLÁSTEAPMI 1800-LOGU MAN1IT OASIS 156 7.14 IES1GUĐET ÁIGODATGUOLÁSTUSOASÁLASTIN 158 7.15 1900-LOHKU 161 7.15.1 1905 VEALGEÁSAHUS. STUORIT FATNASAT JA MOHTORDOAIBMA 161 RITTUIN 161 7.15.2 Resursagáhtten 162 7.15.3 Báikkálas1 njuolggadusat sáidefierpmi geavaheames 164 7.15.4 Sáidesoaikonuohtit406 dagahedje suhtu. Bávkkanasaid geavaheapmi. 166 7.15.5 Gielddus gáddenuhtiin bivdit dorski - vuotnaálbmoga vuosttas1riekti 167 7.15.6 Vuosteháhku feastonuohttumii 170 7.15.7 Lassáneaddji sallitbivdu - industriála doaibma 170 7.15.8 Od1d1a teknologiija dagaha ies1gud1etláganvuod1aid 172 7.15.9 Seaktedábuhandilli c1ohkkii bivddu ja ostiid 175 7.16 MEARALUOSSABIVDU 176 7.16.1 1800-lohku 176 7.16.2 Dálveluossabivdu 177 7.16.3 Gáidánuohtit436 177 7.16.4 Luossagolgadangielddus 177 7.17 MEARANJIC1C1EHASAT444 - FÁLESBIVDU 178 7.17.1 Od1d1aáigásas1 fálesbivdu 1863-1904 - riggodagaid speadjan463 180 7.17.2 Garra vuosteháhku fálesbivdui 182 8. KAPIHTTAL 184 Pomorgávppas1eapmi 184 8.1 RUOS1S1AID GUOLLEBIVDU RAHPÁ VIIDDIS JÁFOGÁVPPAS1EAMI 185 8.2 FINNMÁRKU - SISAFÁRRENGUOVLU POMORGÁVPPAS1EAMI DIHTE 186 8.3 SÁPMELAC1C1AT JA POMORGÁVPI 188 9. KAPIHTTAL 191 C1oahkkáigeassu 191 Oanádusat 198 Báikenammalistu 199 Girjjit ja gáldut 204 Oassi III 228 Hans Prestbakmo 228 Finnmárkku meahcceriggodagaid geavaheapmi 1900-logus 228 Ovdasátni 229 1. KAPIHTTAL 231 Álggaheapmi 231 2. KAPIHTTAL 233 Boazodoallu 233 2.1 BOHCCO EKOLOGALAS1 HEIVEHEAPMI 233 2.2 LÁGAT JA HÁLDDAHUS 235 2.3 FINNMÁRKKU BOAZODOALU STURRODAT 241 2.4 BOAZODOALLIT JA VEARROSUOHKAN 244 2.5 MOVT BOAZODOALLU GEAVAHA RESURSSAID 244 2.5.1 Guohtumat 244 2.5.2 Johtimat/johtolagat 248 2.5.3 Guod1oheapmi 250 2.5.4 Ássanbáikkit 252 2.5.5 Boazodoallorusttegat 253 2.5.6 Hearggit ja mekaniseren 255 2.5.7 Muorraávdnasiid geavaheapmi 256 2.5.8 Bivdu/meahcásteapmi 257 2.5.9 Guollebivdu 258 2.5.10 Muorjjit, luopmánat, s1attut jna. 259 2.5.11 Gámasuoidni 259 2.5.12 Jeagelbordin 260 2.5.13 Duodji 260 2.5.14 Verddevuohta648 ja lonuhusgávpi mas meahccegeavaheapmi lea vuod1d1un 260 2.5.14.1 Eará s1ibitdoallu 260 2.5.14.2 Bargguid lonohallan 261 2.5.14.3 Gálvolonohallan 261 2.6 GUOHTUNEATNAMIID BILLISTEAPMI650 JA OLGGOBEALGEAVAHEAPMI 261 2.6.1 Guohtuneatnama massin 262 2.6.1.1 Guohtuma njuolggo massin 262 2.6.1.2 Guohtuneatnamiid eahpenjuolga656 massin 263 2.6.1.3 Guohtunmuosehuhttimat, guohtunáigodat, energigeavaheapmi ja váiban. 264 2.6.2 Lassibargu 266 2.6.3 Boazomassu 266 2.6.4 Luondduduohtademiid ollislas1 váikkuhus orohahkii 267 2.6.5 Lea go servvodatmannolat leamas1 ovdamunnin boazodollui? 268 2.6.6 Buhtadus luondduduohtademiid ovddas guohtuneatnamiin 268 2.7 BOAZODOALU RIEKTEOAINNUT - C1OAHKKÁIGEASSU 269 3. KAPIHTTAL 271 Báikki ássiid669 resurssageavaheapmi 271 3.1 ÁSAIDUPMI OPPALAC1C1AT 271 3.2 LÁGAT JA GEAVAHANRIEVTTIT671 272 3.3 BÁIKKI ÁSSIT 272 3.4 BÁIKKI ÁSSIID RESURSSAGEAVAHEAPMI 273 3.4.1 S1ibitdoallu ja guohtun 273 3.4.2 Niittut683 ja eará meahccefuod1ardábuheapmi 274 3.4.3 Guollebázahusat fuod1arin 277 3.4.4 S1ibitdoaluid heaitin/eatnama bargan 277 3.4.5 Vuovdegeavaheapmi 278 3.4.6 Darfegeavaheapmi 280 3.4.7 Johtaleapmi/bivdu 280 3.4.8 Sáivaguolásteapmi749 283 3.4.9 Luopmánat ja muorjjit 287 3.4.10 Gámasuoinnit 288 3.4.11 Golgi dimbarat ja riehkit 288 3.4.12 Goad1it/ealáhusbarttat 288 3.4.13 Álbmoga riggodatgeavaheapmi ja dan váikkuhus báikki olbmuide 289 3.4.14 Leat go báikki olbmuin mat leat vuod1d1oealáhusain, makkárge sierrarievttit773 meahcceriggodagaide? 290 3.4.15 Vuotnabivdu 291 3.5 LEA GO LOTNOLASEALÁHUSAIN BOAHTTEÁIGI? 295 3.6 BÁIKKI OLBMUID RIEKTEOAINNUT - C1OAHKKÁIGEASSU 296 4. KAPIHTTAL 299 299 C1oahkkebáikeássiid resurssageavaheapmi 299 4.1 C1OAHKKEBÁIKKIID OVDÁNEAPMI OPPALAC1C1AT 1900-LOGUS 299 4.2 C1OAHKKEBÁIKEÁSSIID MEAHCCERIGGODATGEAVAHEAPMI 300 4.2.1 Vuovdi, riehkit ja darfi 300 4.2.2 Bivdu ja meahcásteapmi 300 4.2.3 Sáivabivdu 301 4.2.4 Luopmánat/muorjjit 302 4.2.5 Olgolustadoaimmat805 303 4.2.6 Barttat 303 4.2.7 Mohtorjohtolat 305 4.3 C1OAHKKEBÁIKEÁSSIID, ÁLBMOGA OAIDNU MEAHCCERIGGODAGAID 305 GEAVAHEAPMÁI JA RIVTTIIDE 305 5. KAPIHTTAL 307 Gussiid riggodatgeavaheapmi Finnmárkkus 307 6. KAPIHTTAL 308 Finnmárkku mehciid luondduduohtadeamit 308 6.1 RUVKEDOAIBMA, RÁKTODOAIBMA, EANANROGGAN JNA. 308 6.2 DULVADEAMIT - RÁVDNJELINJÁT 309 6.3 JOHTOLAT ( GEAINNUT, TELEGULAHALLAMAT JNA.) 309 6.4 MILITEARA BÁHC1IN- JA HÁRJEHALLANGUOVLLUT JNA. 310 6.5 BARTAHUKSEN 310 6.6 ÁIBMONUOSKKIDEAPMI 311 7. KAPIHTTAL 312 Riidoguovllut 312 7.1 OPPALAC1C1AT SOAHPAMEAHTTUNVUOĐAID BIRRA 312 7.2 BÁIKKI OLBMOT/EANANDOALLU - BOAZODOALLU 312 7.2.1 Meahcceguohtun 312 7.2.2 Giettit 313 7.2.3 Od1d1a eatnamiid bargan 314 7.2.4 Áidedoallu 315 7.2.5 Eará guod1ohandilálas1vuod1at 315 7.2.6 Meahcásteapmi 315 7.3 C1OAHKKEBÁIKKIID OVDÁNEAPMI / C1OAHKKEBÁIKEÁSSAN - BOAZODOALLU 316 7.4 LUONDDUDUOHTADEAMIT - BOAZODOALLU 317 7.5 LUONDDUDUOHTADEAMIT - EANANDOALU/BÁIKKI OLBMUID 318 BEROS1TUMIT 318 7.6 ÁLBMOGA LUONDDURIGGODAGAID GEAVAHEAPMI - 319 BOAZODOALLU 319 7.6.1 Bivdu 319 7.6.2 Guollebivdu/mohtorjohtolat 319 7.6.3 Turisma 320 7.7 ÁLBMOGA MEAHCCERIGGODAGAID GEAVAHEAPMI - 320 BÁIKKI OLBMOT 320 7.8 VUOTNABIVDU - RIDDOBIVDU/ÁHPEBIVDU 322 7.9 LUONDDUSUODJALEAPMI - VUOĐĐOEALÁHUS 322 C1uovus 324 Finnmárkku mearaluossabivdiid 324 iskanjearahallama c1oahkkáigeassu 324 GIRJJIT 326 Oassi IV 351 Einar Richter Hanssen 351 Finnmárkku luondduriggodagaid geavaheapmi 351 1918:s sullii 1970 rádjái 351 1. KAPIHTTAL 352 Álgu 352 2. KAPIHTTAL 358 Boazodoallu 358 2.1 BOAZOLOHKU 359 2.2 JOHTOLATGEINNODAGAT 361 2.3 EANANGEAVAHEAPMI 362 2.4 BOAZODOALU OVDÁNEAPMI 1900-1970 365 2.5 LASSIEALÁHUSAT 366 3. KAPIHTTAL 368 Eanandoallu 368 3.1 DOABA "FINNMÁRKKU EANANDOALLU" 368 3.2 EANANDOALU VÁTTISVUOĐAT 369 3.2.1 Dálkkádagat 370 3.2.2 Ruhtavátni 370 3.2.3 Máhttu 371 3.2.4 Boaittobealássan 371 3.2.5 Eananvátni 373 3.3 VIIDODAT JA SAJÁDAT 376 3.4 MEAHCCEGEAVAHEAPMI 378 3.4.1 Soahtegaskaáigi 378 3.4.2 Áigi man1n1el soad1i 380 3.5 MEAHCCEFUOĐĐARAT JA EARÁ FUOĐĐARAT 380 4. KAPIHTTAL 383 Guolástusat 383 4.1 SOAHTEGASKAÁIGI 383 4.1.1 Lotnolas doaimmat 385 4.1.2 Váldoealáhus 386 4.1.3 Nuppástuhttin mohtordoibmii ja jahkodatbivdui966 387 4.2 ÁIGI MAN1N1EL SOAĐI 389 5. KAPIHTTAL 393 Muorjjit/luopmánat ja borramus1s1attut 393 5.1 SOAHTEGASKAÁIGI 393 5.2 ÁIGODAT MAN1N1EL SOAĐI 395 5.3 RESURSSAVÁTNIVUOTNA LASSÁNA 396 6. KAPIHTTAL 397 Lottit - Monit - Uvjjat 397 6.1 BIVDOÁIGGI JA BÁLKÁBIVDDU GUHKIDEAPMI 1920-1970 398 6.2 LODDERIGGODAGAID MÁVSSOLAS1VUOHTA 1920-1970 398 6.2.1 Siseatnamis 398 6.2.2 Vuonain 399 6.2.3 Riddu 401 6.3 RÁFÁIDUHTTINMEARRÁDUSAT JA EVTTOHUSAT 1920-1940 402 7. KAPIHTTAL 404 Eanan- ja mearanjic1c1ehasaid bivdu 404 7.1 SOAHTEGASKAÁIGI 404 7.1 Resursadábuhanvejolas1vuohta1044 404 7.1.2 Bivdu ruovttudollui ja vuovdima váste 405 7.1.3 Bálkábivdu1068 407 7.1.4 Soahpameahttunvuod1at eará ealáhusaiguin 407 7.2 ÁIGODAT SOAĐI MAN1N1EL 408 411 8. KAPIHTTAL 412 Guollebivdu jogain ja jávrriin 412 8.1 SOAHTEGASKAÁIGI 412 8.2 ÁIGODAT SOAĐI MAN1N1EL 414 9. KAPIHTTAL 417 Darfi ja vuovdi 417 9.1 BOALDÁMUS1VÁTTISVUOĐAT 417 9.2 DARFELOGGUN BIRRASIID 1900-1970 418 9.3 VUOVDI JA VUOVDEBUKTAGAT 419 9.3.1 Vuovdima váste vuovdedoaibma soahtegaskaáigge 420 9.3.2 Vuovdima váste vuovdedoaibma man1n1el soad1i 421 9.3.3 Goahte- ja viessohuksen 423 9.3.4 Fuod1ars1lájat ja bargoneavvut 423 9.4 GÁMASUOINNIT JA HEAVNNISÁVZZAT1128 425 10. KAPIHTTAL 426 Johtolat 426 10.1 JOHTOLATVEJOLAS1VUOĐAID OVDÁNEAPMI SULLII 1870 RÁJES 426 10.2 SOAHTEGASKAÁIGI 428 10.2.1 Geainnut ekonomalas1 gaskaoapmin 428 10.2.2 Heahtebargu 431 10.2.3 Nás1s1uvnnalas1 beros1tumit 431 10.2.4 Geográfija ja dálkkádat 433 10.2.5 Geaidnu buoredili ovddideaddjin 433 10.2.6 Álggaheaddjit ja vuostálastit 434 10.2.7 Giligeainnut ja váldogeainnut 435 10.2.8 Biila hobeheaddjin1231 436 10.2.9 Dálvemád1ijat1234, johkafatnasat, guorbmevávdnageainnut1235 437 10.2.10 Telegráfa ja telefuvdna 438 10.2.11 Soahtejagit 439 10.3 ÁIGI SOAĐI MAN1N1EL 441 10.3.1 Geaidnodási buorideamit 441 10.3.2 Johtolaga nuppástupmi mearas eatnama nala 442 10.3.3 Girdis1iljohuksemat 443 10.3.4 Soahpameahttunvuod1at 444 11. KAPIHTTAL 445 Báktedoaimmahat 445 11.1 SOAHTEGASKAÁIGI 446 11.2 ÁIGODAT SOAĐI MAN1N1EL 448 12. KAPIHTTAL 451 Fápmorusttegat 451 12.1 SOAHTEGASKAÁIGI 451 12.2 ÁIGI MAN1N1EL SOAĐI 454 12.2.1 Fápmorusttethuksemat 454 12.2.2 Soahpameahttunvuod1at 457 13. KAPIHTTAL 459 C1oahkkáigeassu 459 13.1 BOAZODOALLU 459 13.2 EANANDOALLU 459 13.3 GUOLÁSTUSAT 460 13.4 MEAHCÁSTANEALÁHUSAT 461 13.5 JOHTOLATVEJOLAS1VUOĐAT, BÁKTEDOAIMMAT, 461 FÁPMORUSTTEGAT JA VUOVDEDOAIMMAT. 461 14. KAPIHTTAL 463 Finnmárkku riekteoainnut 463 Oanádusat, prentejuvvon gáldut ja girjjit 466 Oanádusat 466 Gáldut ja girjjit 467 Gáldut mat eai leat deaddiluvvon 467 Oassi V Einar Niemi Nuortalac1c1at - riggodatgeavaheapmi ja vuoigatvuod1at Gov. 1 Davvikalohta siiddat (Vorren 1989 girjji mielde) 1. KAPIHTTAL Álggahus 1.1 MUDDEN Dát c1ielggadeapmi lea nuortalac1c1aid birra dan njealji siiddas gos sii ledje; Njávdámis, Báhc1aveajis, Beahcánis ja Suonjilis. (Siida-doahpaga birra gc1. omd. NOU 1984: 18. Sámi riektedili birra: 72, Solem 1933/1970: 81 ff., Tanner 1929: 338 ff). C1ielggadeapmi válddahallá historjjálac1c1at buot njeallje siidda, váikko dál lea dus1s1e Njávdánsiidda orohat mii njuolgut bohciidahttá Norgga riektehistorjjálas1 gaz1aldagaid. Buot njeallje siidda ledje 1800-logu rádjái Norgga ja Ruos1s1a (Ruot1t1a/Norgga ja Ruos1s1a/Suoma) oktasas1guovllus. Siiddat ledje lahkalaga ja dain lea eanas oktasas1 historjá. Geahc1c1ama ja oppalas1vuod1a geaz1il lea dárbbas1las1 dovdat dan oktasas1 historjjá ovdal go guorahallagoahtit ovtta válljejuvvon siidda. Dán c1ielggadeamis áigut vuod1d1ohistorjjálas1 oasis vuos guoskkahit dan golbma nuorttimus ja lulimus siidda. Guokte siidda dáid searvvis, Suonjil ja Beahcán, gárttaiga Ruos1s1a ja Norgga 1826 rádjesoahpamus1ain áibbas olggobeallái Norgga guovllu. Golmmát siida - Báhc1aveadji - luoddanii birrasiid 100 jagi man1n1el ja siida nogai oalát Norgga bealde. Dasto lea c1ielggadeapmi earenoamáz1it Njávdáma birra. Dálá Njávdán lea gilli Mátta-Várjjaga suohkana oarjjageaz1is Finnmárkkus. 1900-logu álggus lea Njávdán maid leamas1 dán suohkanoasi skuvlaguovddáz1in. Gilli lei Finnmárkku stáhtainternáhtaid huksenprográmmas, stáhta skuvlapolitihka oassin, man ulbmilin lei dáruiduhttin. Fossheim1371 internáhtta Njávdámis ja Strand1372 internáhtta Báhc1aveajis ledje vuosttas1 stáhtainternáhtat mat huksejuvvojedje Norggas, goappes1agat 1905:s. Girkuid maid huksegohte dad1istaga eambbo jahkec1uod1imolsumis, álggos Njávdán kapealla mii vihahuvvui 1902:s. Mud1ui s1attai gilli suohkana olu duollodoaimmahathuksemiidda searvat, go duollobearráigeahc1c1u bod1ii 1911:s, seammá jagi go Girkonjárga s1attai sierra duollobáikin. Johtolatvejolas1vuod1aid huksemiin 2. máilmmesoad1i man1n1el nannejuvvojedje gili guovddás1doaimmat vel eambbo, ee. go gaskariikkageaidnu bod1ii Supmii. Njávdánjoga luossabivdu lea earenoamáz1it turisttaid geasuhan Njávdámii. Njávdán lea nappo maiddái dolos1 njávdánsápmelac1c1aid siidda namma, dan siidda mii 1826 rádjegeassimiin juhkkojuvvui sullii guovtti ovttastuoru guovlun. Muhto Njávdánsiida, dahje rievttabut Njávdáma Norgga beale siiddaoassi, ii formálalac1c1at bied1ganan goassege, nu go Báhc1aveaisiida. Báhc1aveaisiida bied1ganii Norgga gullevas1vuod1a dáfus 1920-jagiin. Dalle ledje Njávdáma nuortalac1c1at1373 heahtedilis. Muhto nuortalas1c1earda ii nohkan goassege Njávdámis. Sii leat c1earddalac1c1at leamas1 dássoz1ii. Sis lea danin earenoamás1 historjá go dat lea boatkkakeahtes historjá dáláz1ii Norgga rájiid siskkobealde. Dasa lassin lea njávdánsápmelac1c1aid riektedilli áigeguovdilin leamas1 man1imus jagiid. (Dás duohko geavahan doahpaga "njávdánsápmelac1c1at" buohtalaga doahpagiin "Njávdáma nuortalac1c1at"). Deat1alac1c1amus gaz1aldagat dán c1ielggadeamis leat c1adnon geográfalas1 muddemii, ránnáid gaskavuhtii ja stáhtavuod1d1udeapmái ja sin stáhta- ja nás1s1unásahanrahc1amiidda, servodatorganiseremii, riggodatgeavaheapmái ja vuoigatvuod1aide, buot historjjálas1 geahc1c1amiin. Váldodeaddu boahtá leahkit riggodatgeavaheami ja vuoigatvuod1aid nalde. Sámi vuoigatvuod1alávdegotti 1984 c1ielggadeamis (NÁC1 1984: 18 (Sámi riektedili birra) lea ies1gud1et sámi joavkkuid birra c1ilgejuvvon ja daid earuheami1374 historjjálas1 eavttut (bihttá 3.1-3.3, seammáládje go Sámekulturlávdegotti vuosttas1 oassec1ielggadusas, NÁC1 1985: 14 Sámi kultuvra ja oahpahus. Doppe lea nuortalac1c1aid historjá oanehac1c1at muitaluvvon (NÁC1 1985: 14: 30-31). Mátta-Várjjaga boazodoalu ovdáneami válddahallama man1n1el ja movt njeavdánsápmelac1c1aiguin manai dán dáfus, loahpahuvvo nuortalac1c1aid historjác1ielggadeapmi dáinnalágiin: "Norgga bealde leat dus1s1e moattis geat atnet iez1aset skoaltasápmelaz1z1an1375 (nuortalaz1z1an). Nuortalac1c1aid man1isboahttit, geat eai goassege leat leamas1 nu oallugat, leat eanas seahkánan1376 álbmogii. Nuortalac1c1aid dolos1 kulturmálles leat dus1s1e kulturmuittut báhcán Norgga beallái". (NOU 1985: 14: 30-31, dás jorgaluvvon sitáhta). Dán c1ielggadeamis lean maid válddahallan áiggi man1n1el 2. máilmmesoad1i, muhto dan áigodaga in válddahala nu c1iekn1alit. C1ielggadeapmi váldá danin ovdan c1ujuhuvvon bihtá loahpa. Muhto áiggun dál juo deattuhit ahte Njávdáma nuortalac1c1ain eanas áigge soad1i man1n1el lea leamas1 joavkodid1olas1vuohta1377 ja ahte sii formálalac1c1at leat c1earda. C1eardan sii leat riekteás1s1iiid fievrredan man1imus logi jagi c1uoc1c1uhit árbevirolas1 vuoigatvuod1aid. Álggahettiin dáidá leahkit heivvolas1 girjjiid ja dutkanstátusa muitalit. 1.2 DUTKANHISTORJJÁLAS1 GOVVIDEAPMI Dad1istaga lea dutkangáldut lassánan sápmelac1c1aid birra ja dain lea unnimus c1állojuvvon nuortalac1c1aid birra (vrd. Storĺ 1971: 24: 27 ff.). Mán1ggain dutkanbargguin ja earenoamáz1it mátkeválddahallamiin ii leat c1ielga earru gaskal nuortalac1c1aid ja eará sámi joavkkuid, nu go ruos1s1a sámiid nuortalac1c1aid siiddaid nuortalis ja Suoma vuovdesápmelac1c1aid, geat ledje lulliránnát. Dainnalágiin s1addet muhtun ráje dutkanbargguin mat árvvusge1378 galge leahkit nuortalac1c1aid birra, eahpesihkkarat go earenoamáz1it joavkoprofilerema birra lea sáhka. Gávdnojit gal muhtun barggut. Eanas leat ráddjejuvvon dihto ás1s1iide dahje kulturdovdomearkkaide dahje muddejuvvon geográfalas1 guovlluide, omd. ovttaskas siiddaide. Dus1s1e hárváin lea oktiic1atnan1379ulbmil oppalas1 nuortasámi guovlluin. Väinö Tannera 1929` "antropogeográfalas1" dutkan, Skolt-lapparna, lea ain oahppáseamos nuortalac1c1aid birra. Dutkan lei oassin dan stuora dutkanpros1eavttas "antropogeografiske studier inom Petsamo-omrĺdet". Beahcán1380 gullagod1ii Supmii man1n1el Suoma veahkagotti1381 Beahcámis ja Dorpotráfi Ruos1s1ain 1920:s, ja s1attai bivnnuhis guovlun Suoma servodat- ja kulturdutkiide. Tanner bidjá nuortalac1c1aid viiddis kultuvrralas1, geográfalas1 ja historjjálas1 oktavuhtii1382, ovdal go dárkilit c1ielggada nuortalac1c1aid ekonomiija, álbmothistorjjá ja organisas1uvnna. Vaikko sus lea ge buohtastahtti1383 ulbmil, de deattuha son Beahcán-siidda. "Norgga" siiddat, Njávdán ja Báhc1aveadji, válddahallojit earenoamáz1it kapihttalis "Livet inom siterna förr och nu", ja earenoamáz1it deattuha son riggodatgeavaheami ja jahkodatjoru1384. Dán guovtti siiddas lea Báhc1aveaji birra eambbo sáhka (s. 103-160); Njávdámii ii leat juolluduvvon go sullii 10 siiddu (s. 214-223). Tannera dutkanbargu lea almmotge ain vuod1d1oc1álus nuortalac1c1aid birra. Dat lea earenoamás1 ja das leat gáfadis olu duod1as1tusat; viiddis árbevirolas1 vuod1ustuvvon guovlludied1ut leat mielde lassin árkiivaávdnasiidda ja girjjiide. C1ielggadeapmi lea muhtun sajiid báiti c1álus, c1iekn1alis máhtuin ja oppalac1c1at maid nanu doarjagiin ja ráhkisvuod1ain c1állon. Muhto muhtun sajiid lea c1ielggadeapmi báidnojuvvon sosiáldarwinistalas1 ja deterministalas1 jurdagiiguin - dat man1it goit vuhtto earenoamáz1it soahtegaskaáigge Njávdáma c1ielggadeamis. Mán1ga eará Suoma dutki leat c1állán deat1alas1 c1állosiid nuortalac1c1aid birra. T. I. Itkonen c1álii guhká - sullii 1913 rájes 1970-jagiide - muhtun dutkosiid nuortalac1c1aid birra mas leat deattuhuvvon ies1gud1et sihke ávnnaslas1 ja eambbo immateriála1385 kulturdilálas1vuod1at. Son lea ee. almmuhan nuortalas1 (ja Guoládaga sámi) máinnasgirjji (1931) ja fonehtalas1 nuortalas1 sátnegirjj (1958). Helmer Tegengrena gáfadis1386 c1álus En utdöd lappkultur i Kemi Lappmark. Studier i Nordfinlands kolonisationshistoria (1952) (Giema1387 nohkan sámikultuvrra dutkanbargu. Davvi-Suoma koloniserenhistorjjá guorahallan) válddahallá vuovdesápmelac1c1aid historjjá ja kultuvrra, muhto dat guoská maid nuortalac1c1aide dainna viiddis historjjálas1 ja kultuvrralas1 geahc1c1anmálliin ja go Guoládaga sápmelac1c1at ledje nuortalac1c1aid lulliránnát. M. A. Castréna bargguin leat maid muhtun ráje áigeguovdilis died1ut (Castrén 1842; 1852-70), vaikko Castrén eanemustá doaimmahii guovlludutkamiiddis1388 nuortaleappos ja lullelis. Doaimmalas1 álbmotdutki Samuli Paulaharju olu monografiijain lea maid nuortalac1c1aid dutkanbargu, Kolttain mailta (1921, 1914 guovlludutkamiid vuod1ul), ás1s1eguorahallan Suonjila sápmelac1c1aid birra. Dat lei vuosttas1 c1iekn1alet nuortalas1guorahallan. Paulaharju atná suonjilsápmelac1c1aid vuovdesápmelaz1z1an, ja su c1ielggadeapmi lea eanas Suonikylä/Suonjila gili eallima birra, dan boares dálvegili birra. Sullii seammá áigge barggai Gustaf Hallström, Nordiska museet i Stockholm- bargi, guovlludutkamiid davvi Ruos1s1a sámiguovlluin. Son deattuhii ávnnaslas1 kultuvrra árbevirolas1 oskkuc1ad1aheami. Son guorahalai maid nuortalac1c1aid, almmá sin earenoamáz1it dutkat. C1iekn1aleamos bargu lea c1álus "Kolalappernas hotade existens" (Guoládatsámiid áitojuvvon eallin) (Hallström 1912). Kustaa Vilkuna doaimmahii mán1ga smávit guorahallama nuortalac1c1aid birra, earenoamáz1it sin ávnnaslas1 kultuvrra birra. Vuosttas1 bargu lei 1929:s, ja dalle deattuhii Báhc1aveai- ja Beahcánsápmelac1c1aid. Nubbi Suoma dutki earret Tannera, gii nuortalac1c1aid lea guorahallan, lea Karl Nickul. Son almmuhii Suonjil- ja Beahcánsápmelac1c1aid birra dutkanbargguid 1930-jagiid álggus gitta 1970-jagiide. Earret ekonomiija ja jahkodatjoru lea vuoigatvuod1ahistorjá guovddáz1is Nickula bargguin (vrd. Nickul girjjis Bergland 1977: 166 ff.). Váldobargun lea maid Suonjilsiidda dárkilis guorahallan 1938 jahkodaga, mii lei man1imus "dábálas1" jahki árbevirolas1 eallinvugiin, ovdal go 2. máilmmesoahti rievdadii buot, 1939 Dálvesoad1i buollámiin. Dat bargu guoská maid eará nuortalas1 siiddaid guorahallamiidda árbevirolas1 servodatvuogádaga man1imus áigodagas (Nickul 1948). Loahpalac1c1at vel namuhan Suoma etnologa Nils Storĺsa monografiija Burial Customs of the Skolts Lapps (1971), mii hávdádanvieruid dárkilis guorahallama lassin maid c1ielggada nuortalac1c1aid historjjá ja riggodatgeavaheami. Dasa lassin muitala dat dutkangirjjálas1vuod1a, mii lea maiddái dán barggus leamas1 ávkin. Ruos1s1a bealde lea N. Charuzina c1iekn1alis ruos1s1asámiguorahallan, Russikie lopari (1890) oahppáseamos, vaikko lea duod1as1tuvvon ahte Charuzinas lea veahás1 váttis gáldogeavaheapmi go son oinnolac1c1at muitala dainnalágiin ahte died1ut eai soaba oktii, omd. go geavaha oarjeguovllosámiid válddahalli died1uid ruos1s1a sámiid válddahallamis (vrd. Storĺ 1971: 31). Ruos1s1aregima áigge ledje dutkanbarggut sápmelac1c1aid ideologalas1 oainnuiguin báidnojuvvon, eai ge oro earenoamáz1it govvidan nuortalac1c1aid oktan joavkun. Dása dáidá Aleksej Kiseljov & Tatjana Kiseljova unná girjjás1 (1979) ovddasteaddjin (girji lea jorgaluvvon ruot1agillii 1981:s), Samerna i Sovjetunionen. Historia, nćringsliv og kultur. (Gc1. dárkileappot ruos1s1a girjjálas1vuod1a birra girjjis Niemi & Salvesen 1987: 87-88, note 2.) Soad1i man1n1el lea C1eavetjávrri1389 servvodaga birra buot eanemus sáhka leamas1. Veahá c1ilgehussan dáidá leahkit dán servodaga dáhpáhusvallji1390 historjá. C1eavetjávri s1attai od1d1a ássanbáikin nuortalac1c1aide geat soad1i ovdal ledje Suonjilsiiddas ássan ja muhtun ráje Báhc1aveaisiiddas (gc1. man1n1elis 2.3.2). Mán1ga en1gelasgieldutkanbirrasa sosiálantropologa leat guorahallan dán báikkálas1 servodaga ja máilmmegillii almmuhemiiguin oz1z1on olu olbmuid diehttát ás1s1iid. Vuosttas1 lei amerihkkálas1 antropologa P. J. Pelto, geas ledje Suoma ruohttasat. Son doaimmahii guovlludutkamiid doppe 1958-59:s. Su monografiijas (Pelto 1962) lea veahá leaikastalli1391 hápmi. Vuogi sáhttá moaitit, muhto monografiijas leat oba olu kultuvrralas1 ja olmmos1historjjálas1 died1ut. En1gelas antropologa Tim Ingold doaimmahii viiddis guovlludutkama C1eavetjávrris 1970-jagiid álggus ja son lea almmuhan vud1olac1c1amus dutkanbarggu dássoz1ii báikki servodatorganiserema birra, vuosttaz1ettiin The Skolt Lapps Today (1976). Eará dutkanbargguin maid leat geavahan C1eavetjávrri guovlludutkama ávdnasiid (vrd. Ingold 1980). C1eavetjávrri earenoamás1 historjá lea bohciidahttán ipmárdusaid dan servodaga birra dego garra dutkamiid laboratorian álbmoga birra mii lei "ceavzán" dahje mii "fargga jávká". Ii dát leat aivve bures váikkuhan. Muhtun stuora davviriikkalas1 dutkanprográmma c1ujuhii C1eavetjávrri earenoamás1 kultuvrralas1 ja genehtalac1c1at sierranan báikin, dubmejuvvon jápmit od1d1aáigásas1 máilmmi deaivvademiin. Juohke ás1s1i galge guorahallat mán1ggalágan dutkandied1uiguin, go vel lei áigi. Bajimusas lei doaibma suoidnemánu 1969 go ovcci riikka 80 dutki ledje c1oahkkanan guovlludutkamiidda, viiddis mediac1ájehemiiguin, maiddái TV-sáddemiin. Dát fallehanvuohki lei eahpitkeahttá heittot mán1gga dáfus. Siskkáldas geahc1c1anmálle govviduvvui unnán, omd. nuortalac1c1aid iez1aset oaidnu iez1aset dili birra ja sin servodatorganiseren iez1aset oainnu mielde (vrd. Ingold 1976: 12). C1eavetjávrri servodat ja Suonjilsiidda mannolat lea maid geasuhan duohtagirjjálas1vuod1a1392 c1álliid ja c1áppagirjjálas1vuod1a1393 c1álliid. Norgga beale Reidar Hirsti lea c1állán duohtavuod1aválddahallama1394, Suonjel-folket - ved veis ende (1974) (Suonjilálbmoga loahppa áiggit). Nu go namma muitala, de lea girjjis c1ielga vuollánanoaidnu ("Unna álbmogas1 lea nohkame",s. 9). Hirsti govvida maid álbmoga mii livc1c1ii dego báhtarusas, rohttejuvvon iez1as s1addanbáikkis. Kĺre Holta girji Folket ved Svansjřen (1973) (Svansjřen1395álbmot) lea c1áppagirjjálas1vuohta, muhto das lea c1ielga Suonjilsápmelac1c1aid historjá ja árbevierrodied1ut vuod1d1un. Maiddái dán girjjis lea vuolláneami hápmi; girjji vuosttas1 cealkka juo govvida dan: "Dás muitaluvvo álbmoga birra mii galgá jápmit". Fránskka girjec1álli Robert Crottet orui guhká Suonjilsápmelac1c1aid luhtte, vuosttas1 geardde 1938:s. Su olu c1állosat dán álbmoga birra leat ipmárdusain ja doarjjaoainnuin c1állon, ja oallugat leat lohkan daid. Man1n1el go son lei vásihan muhtunlágan od1d1a Suonjila C1eavetjávrris soad1i man1n1el, lei sus nuppelágan oaidnu go ee. Kĺre Holtas. Suonjilsápmelac1c1at lei Crottet mielas ain c1earda máid sivilisas1uvdna ii vel lean olahan, ja sin servodat lei paradiisa - "dál died1án ahte paradiisa ii goassege noga" (Mĺne over Suonjil, 1952: 7). Norgga bealde lea Řrnulf Vorren eanemusat dutkan nuortalac1c1aid historjjá ja kultuvrra. Son lea almmuhan mán1ga c1állosa main lea guorahallan nuortalac1c1aid, earenoamáz1it sin riggodatgeavaheami ja servodatorganiserema máid lea dárkilastán ekologalas1 mállen. Das lea johtalan1kultuvra guovddáz1is, muhto dat lea maiddái c1állojuvvon unnitloguálbmot/stuoraservodat-geahc1c1anmálliin. Dárkilepmosit lea son guorahallan Njávdánsiidda, mas c1iekn1alepmosit lea Mátta-Várjjaga sápmelac1c1aid birra c1állán, barggus Sřr-Varangers historie (Lunde 1979: 51 ff.). Eanas dáin bargguin lea buohtastahtti oaidnu guovddáz1is, go válddahallá nuortalas1 kultuvrra siiddaid buohtastahttimiin. Vorrena váldofáddá lea riggodategeavaheapmi, kultuvra ja servvodat. Riektehistorjá deattuhuvvo veahá unnit, vaikko mán1gga c1ielggadeamis lea nuortalas1servvodagaid ja stáhtavuod1d1udeami gaskavuohta fáddán (vrd. Vorren 1979 b, Aarseth 1989: 12 ff. ja Vorren & Manker 1957/1976: 119 FF., 188 FF (siidoc1ujuhus 1976-deaddeluvvomii)). C1uovvovas1 Njávdánválddahallamii lean earenoamáz1it geavahan Vorrena bargguid. Asbjřrn Nesheim lea c1állán diehtovallji1396 historjjálas1 ja kulturhistorjjálas1 diehtoc1állosa Njávdáma nuortalac1c1aid birra, dábálas1 olbmuide diehtun (Nesheim 1969). Samuli Paulaharju, geainna juo leat oahpásnuvvan Suonjilsiidda guorahaladettiin, finai maid Njávdámis. Son jod1ii dávjá Davvikalohtas dutkanmátkkiin. Earenoamáz1it 1926-27 jagiin c1okkii son died1uid Davvi-Norgga kvenaid birra. Dáid died1uid almmuhii son stuora monográfiijas 1928:s, Ruijan Suomalaisia, jorgaluvvon ruot1agillii 1973:s veahá heivemeahttun namain Finnmarkens folk (Finnmárkku álbmot). Dás lea sierra kapihttal Njávdáma birra; lunddolac1c1at lea kvena sisafárren- ja ássanhistorjá deattuhuvvon eanemusat. Son c1állá gal maid veahá nuortalac1c1aid dolos1 historjjá gilis ja movt singuin manai. Vuhtto c1ielgasit man1osmannan ja vuolláneapmi kvenaid ektui vuhtto c1ielgasit nuortalac1c1a válddahaladettiin, "skoaltariehpu bálvala eahpeipmiliid ja bassi trifonaid1397". Nuortalac1c1at ledje álo leamas1 geafit ja unnán, "moadde vánddardeaddji bearras1a". Sii ledje gal "álgoálbmot", muhto sii ledje "stuorit ja nohkki dolos1 vuovdeálbmoga bázahusat". Muhtumiidda lea c1ielggas ahte Paulaharju c1ilge man1osmannama máid lohká oaidnán dala ovdánanjurdagiiguin ja sosialdarwinismain. Lea gal maid c1ielggas ahte son oaidná c1anastagaid riggodagaid ja eatnamiid gárz1z1ideapmái ja ribadeapámi, earenoamáz1it kvenaid dáfus go "bohte váriid ja jekkiid badjel ja rivvejedje skoalttain dolos1 ávdin mehciid ja guollejávrriid - vel Storforsena1398 maid dan goargn1u luosaiguin (...) [gos] skoaltariebuin doloz1a rájes lea leamas1 sin iez1aset luossabáiki, ja sin áibbas earenoamás1 bivdoneavvu lei nuohtti máid bálkestedje ja máid gohc1odedje käpälan ja mainna bivde luosa" (Paulaharju 1973: 134 ff.). Hans Kr. Eriksen lea mán1ggaid jagiid c1ad1a almmuhan od1d1aáigásas1 c1állosiid ja bihtáid nuortalac1c1aid birra, earenoamáz1it gihppagis Nordnorsk Magasin. Girjjis Pĺ mjuke skinnsko gjennom historia (1989) c1ilge son eambbo oppalac1c1at sihke Njávdáma ja C1eavetjávrri sápmelac1c1aid birra árbevieru died1uid ja girjjálas1 gálduid vuod1ul. Birrasiid 2/3 girjji 150 siiddus lea nuortalac1c1aid birra. Dáin lea oalle stuora oassi mii muitala movt dihto olbmuiguin lea mannan. Árbevieru died1ut ja indiviidahistorjá lea miellagiddevas1. Njávdámis eai leat fitnan nu olu od1d1aáigásas1 servodatdutkit go C1eavetjávrris. Mu died1u mielde lea dus1s1e okta sosiálantropologalas1 iskan c1ad1ahuvvon Njávdámis; váldobárgu Nederlándda gillii (Amsterdama Universitehta eksámenii 1975:s). C1ielggadeami lea Walin T. Gorter c1állán (man1n1el Gorter-Grřnvik). Dás deattuhuvvo eanemusat gili golmma c1eardda ruovttudoalloorganiseren. Muhtun unnit c1állosiin guoskkaha Gorter (Gorter-Grřnvik) ies1gud1et historjjálas1, kultuvrralas1 ja riektedili dilálas1vuod1aid Njávdámis (Gorter 1975, 1981, Gorter-Grřnvik 1988). Njávdánsápmelac1c1aid girjjálas1vuod1as lea unna c1állosas1 Řstsamene i Neiden (1984) áibbas earenoamás1. Dan lea nuorra nuortalas1, Rolf Enbusk, c1állán. Dat almmuhuvvui girjjáz1in man1n1el go ies1 jámii 1968:s. Enbusk barggai c1állosiin 1960-jagiin. Son lea gied1ahallan fáttá mii lea oahpis ja man birra lea olu ságastallojuvvon, earenoamáz1it Njávdámis, muhto mii unnán lea gulustuvvan njuolggo dutkanbargguin, namalassii njávdánsápmelac1c1aid masson vuoigatvuod1at. Muhtun girjec1állit leat gal guoskkahan ás1s1i, nu go A. B. Wessel (1938/1977) ja Vorren; muhto unnán lea kon1kretiserejuvvon deat1alas1 dáhpáhusaiguin soahtegaskaáigge ja soad1i man1n1el. Enbusk lea álggaheaddji riektehistorjjálas1 guorahallamis, vaikko su barggu vuosttaz1ettiin ferte atnit njávdánsápmelac1c1aid bealus1tanc1álusin ja eiseválddiid sivahallanc1álusin, nu go lei ge oaivvilduvvon. Dál gal lei sápmelac1c1aid od1d1aáigásas1 riektehistorjjá dutkan álggahuvvon. Nu go diehtit, lei Sverre Třnnesena juridihkalas1 nákkosgirji Retten til jorden i Finnmark (Vuoigatvuohta Finnmárkku eatnamiidda) álgun. Dán c1ielggadeamis guoskkaha Třnnesen maid njávdánsápmelac1c1aid riektehistorjjá beliid, earenoamáz1it luossabivddu. Dan barggu áigeguovdilis died1uide c1ujuhan man1n1elis. Oaz1z1u maid fuomás1it ahte Erik Solema girji Lappiske rettsstudier (1933) almmuhuvvui od1d1asit dalle (1970). Nákkosgirjjis leat maid oalle olu nuortalas1 birrasa ovdamearkkat. Einar Niemi lea oanehis c1állosis gied1ahallan riggodat- ja vuoigatvuod1aás1s1iid Njávdámis historjjálas1 c1uvgemiin (1989), seammá jagi almmukeahtes bargguid vuod1ul. Njávdáma birra ii leat stuorit, oppalas1 riektehistorjjálas1 c1ielggadeapmi nu go nuortaránnásiidda, Báhc1aveaji, birra. Astri Andresen lea c1állán váldobargun (1983) historjjálas1 c1ielggadeami, ja dat lea girjin almmuhuvvon 1989:s, Siidaen som forsvant. Řstsamene i Pasvik etter den norsk-russiske grensetrekning i 1926 (Siida mii jávkkai. Báhc1aveaji nuortalac1c1at Norgga-Ruos1s1a rádjegeassima man1n1el 1926:s). C1ielggadeapmi lea 1924 rádjái, go Norgga ja Suoma rádjesoahpamus1as celkojuvvui ahte Báhc1aveaisápmelac1c1ain eai atnán vuoigatvuod1aid Norgga bealde. Muhtun muddui gied1ahallaba Knut E. Eriksen ja Einar Niemi maid nuortalas1 vuoigatvuod1adilálas1vuod1a Njávdámis ja Báhc1aveajis girjjis Den finske fare. Sikkerhetsproblemer og minoritetspolitikk i nord 1860-1940 (1981) (Suoma várra. Sihkárvuod1a ja unnitálbmoga váttisvuod1at davvin 1860-1940). Steinar Wikan maid guoskkaha Báhc1aveaji sámi historjjá girjjis Kolonisering og bureisning i Pasvikdalen (Koloniseren ja od1d1asishuksen Báhc1aveaileagis) (1980). Oscar Albert Johnsena girji Finmarkens politiske historie (Finnmárkku politihkalas1 historjá) (1923) lea ain Norgga ja Ruos1s1a rádjepolitihkalas1 dilálas1vuod1aid vuod1d1ogirjin rádjebidjama rádjái 1826:s. Muhtun kapihtaliin girjjis Pomor. Nord-Norge og Nord-Russland gjennom tusen ĺr (1992) (Pomora. Davvi-Norga ja Davvi-Ruos1s1a duhát jagi c1ad1a) leat veahá áigeguovdilis c1állosat nuortalac1c1aid historjjás "rádjeálbmogin" (Niemi 1992, earenoamáz1it Nielsen: 42 ff.). Ja loahpas namuhan Knut Odnera stuora monográfiija The Varanger Saami. Habitation and Economy AD 1200-1900 (1992) (Várjjatsápmelac1c1at. Heiveheapmi ja ekonomiija 1200-1900 áigodagas). Dás lea olu c1állojuvvon nuortalac1c1aid birra c1ielggadeami buohtalas1399 geahc1c1anmálliin ja teoriovdánemiin mas c1ujuhuvvo nuortalac1c1aid organiseremii1400. Govus 2. Nuortalac1c1aid njeallje siidda áigodatorohagaiguin (Vorren 1989 ja Tanner 1929 mielde). 2. KAPIHTTAL Nuortalac1c1aid historjjá govvideapmi 2.1 TERMINOLOGIIJA Boarráseamos dánska-norgga gálduin gohc1oduvvojit sámijoavkkut mat ásse dálá Mátta-Várjjagis ja nuorttas Guoládatnjárggas "nuortaábisápmelaz1z1an", muhto geavahuvvojit maid namahusat "ruos1s1asápmelac1c1at" ja "rádjesápmelac1c1at". Dát namahusat govvidit daid sámijoavkkuid sajádaga sihke stáhtapolitihkalas1 oktavuod1as ja "kultuvrralas1 rádjeguovllus", nu go Vorren ja Manker dadjaba (Vorren & Manker 1976: 129). Dánska-Norgga stáhtaguovllu terminologiijas lei olles guovlu Várjjaga lullelis ja nuortalis "nuortaábi guovlu". "Nuortaábisápmelac1c1at" ii leat nu gáidan nuortalac1c1aid iez1aset namahusas, nuortalac1c1at (pl.), mii juo muitala ahte ledje nuorta olbmot (Vorren & Manker 1976: 121). Namahusa leat eanas geavahan dus1s1e ruos1s1a-ortodoksa sápmelac1c1aide, eai ge lutherána sápmelac1c1aide. Dát álgo siskkildasjoavkonamahus ii gal báljo leat girjjálas1vuod1as geavahuvvon, ii ge njálmmálac1c1at eará birrasiin go nuortalac1c1aid birrasis. Easkka man1imus áiggiid leat earát geavahis1goahtán dán iez1aset namahusa, nu go eará sámi siskkildasjoavkonamahusaid ge. Dát lea died1usge lassáneaddji c1earddalas1 ja kultuvrralas1 diehttáma boad1us. Nu lea ge lunddolas1 dán c1ielggadeamis geavahit namahusa nuortalac1c1at. Nuortalac1c1aid leat maid gohc1odan skoaltan, suomagillii koltta ja dárogillii skolt. En1gelasgielas maid geavahit dárogielsáni skolt. Ruos1s1agielas gal ii leat dat namahus, eai ge loga eará namahusa ge nuortalac1c1ain, earret oktasas1 sápmelas1namahusa lopari (pl.), dahje namahusat mat njuolga leat c1adnon oskui, omd. "terskaja lop", tersápmelac1c1at Guoládatnjárgga davvioarjelepmosis (vrd. Hansen 1984: 90). Skoalta/koltta lea leamas1 nu dábálas1 namahus ahte nuortalac1c1at maid leat geavahan sáni oalle olu, nu go Tanner muitala Suonjilsápmelac1c1aid birra. Sii válljejedje koltta ovdalii suomagiela lappalaiset (pl.), danin go sii atne lapp eambbo luthersápmelaz1z1an, varjelas, ja kolttat ledje ruos1s1a-ortodoksa sápmelac1c1at (Tanner 1929: 85). Ii leat álki diehtit man viidát geográfalac1c1at álgo skoalta-namahus fátmmastii. Muhtun girjec1állit leat maid geavahan dán namahusa maiddái sápmelac1c1aide Guoládatnjárgga nuortalis, Gieldda1401 sápmelac1c1aide ja tersápmelac1c1aide, nappo buot ruos1s1a-ortodoksa sápmelac1c1aide (Johnesen 1923: 204). Amund Helland geavaha namahusa buot ruos1s1a-ortodoksa sápmelac1c1aide Guoládatnjárgga-Imandra gaskka oarjelis (Helland II 1906:6; vrd. Tanner 1929: 85-86). Dáinna namahusain leat dad1istaga navdigoahtán dus1s1e Norgga, Ruos1s1a ja Suoma rádjeguovlosiiddaid sápmelac1c1aid, nappo Njávdánsiidda (dárogillii Neiden, suomagillii Näätämö), Báhc1aveaisiidda (Báhc1c1eveaj, Pac1c1evei, Pattsvej jna., dárogillii Pasvik, suomagillii Patsjoki), Beahcánsiidda (Beahcam, Peahccam jna., dárogillii Petsjenga ja suomagillii Petsamo) ja Suonjilsiidda (dárogillii Suenjel, suomagillii Suonikylä) sápmelac1c1aid. Báikenamat leat ies1gud1etládje c1állon girjjiide. Dán c1ielggadusas geavahuvvojit namahusat mat leat ruod1uid ovddabealde. Vuosttas1 golbma siidda ledje ábi lahka davvin ja goalmmát, Suonjil, lei c1ielga siseatnansiida. Golbma man1imusa gohc1oduvvojit dávjá Suoma girjjálas1vuod1as oktasac1c1at Petsamosiidan dahje Petsamoguovllu siidan danin go buot golmma siiddas lei oktavuohta dan eatnamii máid Suopma oac1c1ui Ruos1s1as 1920 Dorpat-ráfis ja guovllu gohc1odis1gohte oskkunamahusain Petsamo. Girjjálas1vuod1as leat olu c1állán skoalta-namahusa birra. Sátneálgo- ja suorgásanoahpu1402 mielde (etymologalac1c1at) lea skoalta "oaivi". Nannenc1ilgehus lea leamas1 ahte nuortalac1c1ain guhká lea leamas1 dihto oaiveasibostta1403 mii dávjá njárbudii vuovttaid ja muhtomin báljagahtii olbmo (vrd. Friis 1871/1880: 114; siidoc1ujuhus lea 1880-deaddeleapmái). Gittá 1900-lohkui lea dát leamas1 nanu teoriija ja orru dego livc1c1ii vásáhusvuod1d1u1404 dása, váikko seammás orro dávda dad1istaga unnon (Reusch 1895: 92-93, Solberg 1913 nr. 477, Tanner 1929: 84, Nickul 1948: 82). Nubbe c1ilgehus nuortalac1c1aid vuoktas1addanvigiide lea ahte ii sis lean dávda, muhto sii iez1a dagahedje dáid: Dievdoolbmot basse oaiveasi sáltec1áziin vai báljagit ja nu besset ruos1s1a militearbálvalusas (Keilhau 1831: 48). Mu died1u mielde lea vuosttaz1ettiin "c1ielga" Ruos1s1a siiddain leamas1 báljisvuohta ja oaiveasibostta váttisvuohtan, ii ge nu olu Njávdámis. Jus dát vuohki leac1c1ai militearbálvalusa beassama dihte geahc1c1aluvvon, de ii dáidde nu bures lihkostuvvan go diehtit ahte Ruos1s1abeale nuortalac1c1at maid s1adde cára soahtevehkii. Lea vejolas1 ahte dákkár fuomás1eamit c1ilgejit skoalta-namahusa. Nuortalas1 gielas lea namahus oaivebostagii mii báljagahttá, kenna (Storĺ 1971: 62). Muhto ii dáidde nu ahte njárbes vuoktas1addu ja báljisvuohta oppalac1c1at lei nuortalac1c1aid c1eardda dovdomearkan. Skoaltanamahus ii várra leat nu dolos1 namahus nuortalac1c1aide; ii dáidde geavahuvvon ovdal 1800-logu. Boarráseamos geavaheapmi máid lean oaidnán, lea 1820-jagiid loahpas go geologa finai Báhc1aveaisiiddas iez1as dutkanmátkkis Davvi-Norggas ja Spitsebergenis (Keilhau 1931: 48). Lea maid c1ielggas ahte goit Norgga bealde lea skoalta-namahus geavahuvvon cielossátnin. Maiddái sápmelac1c1at leat atnán dan veahá fastin. Leat ovdamearkkat eará dákkáras1 sániide mat duod1as1tit dan, buot dat leat geavahuvvon 1800-jagis (vrd. máid Friis c1álii "jurá Bostta-skoalta", dása lea maid Storĺ 1971: 62 c1ujuhan). Obanassiige atne nuortalac1c1aid veahá heajubun, maiddái eará sámijoavkkuid ektui. Dásseovdáneami earuhanráidalasas,1405 máid fysalas1 antropologiija ráhkadii c1earddaide ja náliide 1800-logu molsas1umis 1900-lohkui, biddjojedje nuortalac1c1at buot vuolimussii dásseráidalassii, eará sámijoavkkuid vuolábeallái. Sii ledje "heajos nálli, eallinnávccaid ja boahtteáiggi haga". Sin navde billohuvvan nállin1406: "Sis leat roavva ámadajut ja leat romit, sis lea govda njunni ja njálbmi fárdan, jietna dego nohkan, dego livc1c1e c1ergon bearehaga" (Helland II, 1906: 6, Eriksen & Niemi 1981: 326). Vejolas1 c1ilgehussan dán dásseearuheapmái sáhttá leahkit ahte nuortalac1c1at vuod1ustedje ekonomiijaset bivdui ja meahcásteapmái, ekonomalas1 doibmii man atne jur "ovdáneami" ja "buorráneami" vuostelasvuohtan; dát namahusat mat sosiáldarwinistalas1 ja nállevealahanjurddas1eami áigge ledje deat1alac1c1at ja buorit. Loahpalac1c1at sáhttit c1uovvovas1 dilálas1vuod1a namuhit mii dagaha nuortalac1c1aid earenoamás1 sámi c1eardan: Vuosttaz1ettiin leat sii ássan geográfalas1 gávnnadanbáikkis Davvikálohta stáhtavuod1d1udeami dáfus. 1751 stáhtarádji (Norgga ja Ruot1a gaskal), 1826 rádji (Norgga ja Ruos1s1a gaskal), 1920 rádji (Suoma ja Ruos1s1a gaskal), 1924 rádji (rádjesoahpamus1 Norgga ja Suoma gaskal) ja 1944 rádji (Suoma ja Ruos1s1a gaskal) váikkuhedje garrasit eanas nuortalas1 siiddaide. Nuppedáfus ásse nuortalac1c1at maid kultuvrralas1 rádjeguovllus nuorta, lulli ja oarjeguovlluid ies1gud1et seaguhuvvon kulturváikkuhusaiguin. Ruos1s1a kulturguovllu báidnimat ledje guhká gievrramusat. Osku c1ájeha dan c1ielgasepmosit - ruos1s1a-ortodoksa osku lei nuortalas1 kultuvrra vuod1d1omihtilmasvuohtan. 1800-logus ja 1900-logu álggus váikkuhedje earenoamáz1it Suomá kulturluoikkaheamit. Goalmmát ás1s1in lea ahte bivdu ja meahcásteapmi bisttii sis ekonomiija vuod1d1un, nu go namuhuvvon, guhkit go gud1ege eará sámi guovllus. Nuortalac1c1at ledje "johtalankultuvrra man1imus bealus1teaddjit" nu go Vorren c1állá (Vorren ee. 1979 b, 1989: 38). Sii eai lean goassege nu oallugat, earenoamáz1it go buohtastahttá oarjelet sámic1earddaiguin. Muhto sii leat leamas1 c1ielga1407 c1eardan, guhká vel seaillui sin iez1aset giella. 2.2 BOARES KULTUVRA Dákko ii heive nu c1iekn1alit guorahallat sámi earuhanproseassa ja ies1gud1et sámi c1earddaid álggu (vrd. NOU 1984: 18 Sámi riektedilli: 72-73). Muhto lea ávkkálas1 veahá c1ilget dutkansajádagaid, oassin dán c1ielggadeapmái; dan dagan man1n1elis c1ielggadusas (c1uokkis 3.2). Dál áiggun vuos oanehac1c1at muitalit máid dutkamiid vuod1ul sáhttet dadjat dan áigodaga birra máid nuortalas1kultuvra dáidá fátmmastit. Njávdáma gied1ahaladettiin máhcan fas vásáhusvud1d1ui ja áigerehkenastima1408 dásiide (c1uokkis 3.4.). Olu ás1s1iin vuohttá ahte nuortalas1 kultuvrras leat hui dolos1 ruohttasat ja nanu kultuvrralas1 joatkevas1vuohta1409 dain guovlluin máid gohc1odit sin sámi siidan. Orru obanassiige dakkár kultuvra mas lea bisánkeahtes mannolat dolos1 historjjálas1 áiggi rájes. Dutkit atne muhtun kulturosiid áigá juo earenoamás1 dolos1áigásaz1z1an1410, omd. dan nanu bivdo- ja meahcástanárbevieru ja ii unnimustá servodatorganiserema. Oahppáseamos buot árbevirolas1 sámi organiserenvugiin lea nuortalas1 sosiála organiserenvuohki danin go ain lei sihke njálmmálas1 árbevierru ja c1álálas1 duod1as1tus dan birra dalle go dutkit duod1as beros1tis1gohte nuortalac1c1ain (vrd. Odner 1983: 41). Tanner` dutkamat leat vud1olac1c1at, ja Solem:s vel leat olu lassidied1ut. Suonjila dolos1 nuortalas1 árkiivva gávdnamis maid ledje deat1alas1 duod1as1tusat servodatorganiserema ja vuoigatvuod1aid birra. Dan árkiivvas lei 1601-1776 áigodaga báberc1oakkáldat máid siida lea vurkkodan dan rájes go dat dokumenttat ráhkaduvvodedje. Dat bábir máid nuortalac1c1at iez1a atnet buot divraseamosin, lea Stuora Petera (Peter den store) 1697 almmuhuvvon vuoigatvuod1areive. Suoma Suonjilkoloniserema áigge c1ujuhedje Suonjilsápmelac1c1at c1ad1at dan reivii (vrd. Nickul 1948 govva oktan c1állosiin pláhtta II, Nickul Bergslanddas 1977: 166 ff.). Leat maid imas1tan lea go son nuortalas1 organiserenvuohki oba sámikultuvrra álgoorganisrenvuohki (Tanner 1929: 411, Solem 1933/1970: 106). Giema guovllu 1700-logu dutkamiin oaidná ahte dan guovllu vuovdesápmelac1c1ain lei hui nuortalac1c1aid sullásas1 servodatvuogádat ja ekonomiija (Tegengren 1952: Earenoamáz1it 126-128). Nanu meahcástankultuvrra vuod1d1u mii maid lei eará sámi c1earddain, váikkuhii mán1gii sosiálalac1c1at ja orgineserema dáfus. Ledje juohkimat ja oktasas1opmodat - commune bonum - gotti ja mádjiha bivddus, eai dus1s1e bivdiin, muhto buohkain báikkálas1 siiddas, boarrásiin, buhcciin ja gefiin. Dát árbevierut duod1as1tuvvojit ee. diggec1oahkkanemiin miehtá Davvikalohta 1600- ja 1700-logus (vrd. Storĺ 1971: 39, c1ujuhus ee.: Felmann 1910 III: 62, 117 f. ja Tanner 1929: 361). Dát rievddai sihke suoma eanandoallokolonisas1uvnna váikkuhemiin, Norgga ja Ruos1s1a hálddahusain ja viidáneaddji johttiboazodoaluin. Nannoseamos lei juste nuortalas1 siidda servodatorganisas1uvdna. Danin go eará sámi c1earddaid árbevirolas1 organiserenmálle died1ut leat váilevac1c1abut, leat girjec1állit oalle dávjá heivehan1411 nuortalas1 organiserema oppalac1c1at buot sámi servodagaide ja sámi historjái, juste dainna jurdagiin ahte nuortalas1 servodatorganiseren lea álgo sámiorganiseren (vrd. omd. Roung 1969: 35 ff.). Arkeologalas1 gávdnamiid vuod1ul lea nuortalas1 siiddaid kultuvrralas1 bisankeahtesvuohta duod1as1tuvvon áigá dolos1 áigge rájes. Eanemusat leat iskan Báhc1aveai- ja Njávdánsiidda riddoguovlluid. Doppe lea 1800-logu gaskkamuttos leamas1 arkeologalas1 bargu. Ole Solberg` álgo 1900-logu iskamat leat leamas1 deat1alac1c1amusat. Man1n1el 2. máilmmesoad1i leat olu arkeologat bargan doppe; Povl Simonsen njunnoz1is. Romssa arkeologa Bjřrnar Olsen lea od1d1asit dulkon ja oktiic1atnan guovllu ovdalas1 historjjá (Olsen 1984, 1994; dás c1ujuhuvvo earenoamáz1it 1994`girjái). Iez1as ja earáid ovdalas1 golmma sajádaga iskamiid vuod1ul Várjjatvuonas; Mestersandenis1412 ja Makkhollas1413 Dálmmáhis1414 (Báhc1aveaisiiddas) ja Gievjjus1415 (Njávdánsiiddas) lea Olsen gávnnahan dán: Vuosttaz1ettiin lea man1it áigerehkenastinrádji olu áigahac1c1at go ovdalas1 teoriijain, birrasiid jahkái 900 o. Kr. "Árra metállaáiggi" man1imus oasi, birrasiid 900-0 o. Kr., gohc1oda son "Dálmmát-áigin", earenoamáz1it bálseduoji geaz1il mii lea dábálas1 gávdnon bázahus dan áiggis. Nuppedáfus c1uoc1c1uha son ahte buot golbma ássanbáikki leat geasseorohagat; ee. duod1as1tit dáktegávdnosat1416 dan, nu dahká maid dat go measta oalát váilot dolos1 viessoduktásajit. Goalmmát ás1s1i lea ahte gávdnosiin vuohttá systemáhtalas1 oktavuod1a siseatnamiin, oktavuod1a mas vuohttá áigodatásaidumi (Olsen 1994: 115 ff.). Obanassiige lea "Dálmmát-áiggi" kultuvra ja ássanmálle hui sullásas1 Várjjaga dolos1 sámi kultuvrra. Vaikko unnán bázahusat leat gávdnon man1n1el dan áigge, de dáidá leamas1 bisánkeahtes mannolat historjjálas1 áiggi rádjái (vrd. vásáhusvuod1u ovdamearkka 3.4. c1uoggás). Olsen gávnnaha ahte jahkec1uod1is o. Kr. lei "c1earddalas1 nannen1417", ja dalle vuod1d1uduvvojedje hámit máid historjjálas1 áiggis atnit sámihápmin. Mátta-Várjjaga nuortalas1 siidaguovlluin, earenoamáz1it rittus, leat earenoamás1 vejolas1vuod1at dán proseassa guorahallat (Olsen 1994: 139). Su meahcástanteoriija boazodoalu ektui áiggun eará oktavuod1as gied1ahallat (3.2. c1uoggás). 2.3 NUORTALAC1C1AT JA KLOSTERIID LEAVVAN Gaskaáiggi molsas1umis od1d1aset áigái deaividit nuortalac1c1aid c1álálas1 gálduiguin, earenoamáz1it guovtti dilálas1vuod1a geaz1il; vuosttaz1in lea Ruos1s1a mis1s1uvdna ja nubbin lea eurohpálas1 gávpevuogádagaid ovdáneapmi davvikalohtas. Solovetskiklostera (Solovkiklostera) vuod1d1udemiin Onegaluovttas Vilgesmearas 1430-jagiin, nannejuvvui Ruos1s1a mis1s1uvdna garrasit davviguovlluin. Dát kloster s1attai guhkes áiggiid Vilgesmeara ja davvelet guovlluid váldobáikin, ii dus1s1e religiovnna dáfus, muhto maiddái ekonomalac1c1at ja politihkalac1c1at. 1500-logus huksejuvvogohte klosterat Guoládatnjárgga davágeahc1ái ja Norgga rádjeguovlluide. 1550-jagiin huksejuvvui kloster Beahcánleahkái (suomagillii Petsamo), Bassi Trifona kloster mii lei Golmmaoktasaz1z1ii vihahuvvon. Klostera navde mun1ka Trifon namain, son gii s1attai davvi Ruos1s1a apostalin ja Beahcánklostera vuod1d1udeaddjin. Trifona birra lea olu muitalusdied1ut gártan áiggiid c1ad1a ja njálmmálac1c1at maid leat muitalan su birra báikkálac1c1at davviguovlluin (vrd. Friis 1884). Trifon gul lea boahtán 1520-jagiin juo Beahcánjohgáddái. Son oac1c1ui issoras cára Ivana (Tsar Ivan den grusomme) lobi bidjat viiddis guovlluid klostera vuollásaz1z1an, oarjjás gitta Njávdámii. Beahcánklostera rievidedje ja bolde Suoma-Ruot1a soahteveagat1418 Ruos1s1a ja Ruot1a gaskasas1 guhkes sod1iin. Huksejedje jod1ánit od1d1a klostera nanu Guoládat-gávpogii Guoládatvuona siskkimussii, mii maid lei gávpeguovddás1 ja máilmmálas1 báikkihálddahusa guovddás1. Birrasiid 1530 rájes lei doppe juo unna Petri ja Paul-klosteras1, mii dál ovttastuvvui od1d1asishuksejuvvon Beahcánklosteriin. (1800-logu loahpas huksejuvvui Beahcánkloster od1d1asit Beahcánleahkái). Stuora Petera (Peter den store) áigge heaittihuvvojedje eanas guovllu ja ekonomalas1 vuoigatvuod1at. Muhto kloster lei 150 jagi juo olu resurssaiguin nannen iez1as sajádaga guovllus ja beassan báidnit nuortalac1c1aid. Muhto dalle ledje ge klosteris leamas1 stuora resurssat nannet iez1as sajádaga guovllus ja váikkuhit nuortalac1c1aid. Nuortalac1c1aid ruos1s1a-ortodoksa oskku c1anastat lei vuod1d1uduvvon. Vaikko guovllu stáhtarájit eai vuos lean nannejuvvon1419, de s1adde nuortalac1c1at eambbo mielde Ruos1s1a hálddahusvuogádahkii go Dánska-Norgga ja Ruot1a hálddahusvuogádahkii. Nu s1attai vaikko sihke Ruot1as ja Dánmárku-Norggas ledje c1uoc1c1uhusgáibádusat "Davvivárrái", nu movt gohc1odedje guovlluid nuorta Máttá-Várjjagis ja nuorttas Guoládatnjárgii. 2.4 NUORTALAC1C1AT JA GÁVPEVIIDÁNEAPMI Sullii seammá áigge ovdánedje eurohpálas1 ja Ruos1s1a gávpevuogádagat Davvikalohtas. Ovdal juo ledje dáppe leamas1 márkanat, earenoamáz1it vuotnabad1ain. 1500-logu mielde gilvalis1gohte dad1istaga eambbo Jiekn1ameara guollebuktagiid nalde. Ruot1a gonagasa sámieatnanpolitihkka lei vuostálaga Dánska-Norgga bajimusmearridangáibádusain1420. 1500-logu gaskkamuttos ledje ruot1elac1c1at huksen guolleguovddáz1iid nuortadavábeallái ja gitta Várjjagii. Dál viiddiduvvui maid gávpi sakka "nuortaábi guvlui". Oarjemáilmmis beros1teaddjit fuomás1edje od1d1asit davvi Ruos1s1a márkaniid ja c1áhcegeainnuid lulás go Richard Chancellor joavddai Dvinanjálbmái 1553:s. (Dác1c1at ledje, nu go diehtit, borjjastan doppe mán1ga c1uod1i jagi ovdal 1200-logu). Ruos1s1a davvigávppas1eapmi ja Oarjedavvigeinnodaga1421 niehku váikkuhii dasa ahte Norgga ja Ruos1s1a rádjeguovllut s1adde sakka mávssolac1c1abut. Dohko maid s1adde olu deat1alas1 márkanbáikkit, mat lávejedje maid leahkit bisánanbáikin gávpemátkkiin nuorttas ja Vilgesmearragáddái. Stuorimus márkanbáikkit ledje Várjjatvuonmárkan vuona siskkimusas (man1n1el gohc1odedje dan Stuorravuonmárkanin), Kjřrvĺgmárkan Fiskerhalvřyas1422 (Kegor, Aidegohppi, Vaidaguba) ja Gieldda márkan Gieldasullos Guoládatvuona dakka nuorttabealde. Várjjatvuonmárkanat ledje dálvemárkanat ja doppe ii lean njuolggo mearabuvttagávppas1eapmi1423. Dat guokte eará márkana gal ledje geassemárkanat. Dohko bohte oalle olu gávppas1eaddjit, nu go Ruos1s1a- ja Norggabeale áigodatguollebivdit ja meahcásteaddjit, sihke oarjeeurohpálas1 ja Ruos1s1a stuora gávpeolbmát ja sápmelac1c1at. Márkaniid lávejedje maid gohc1odit "sámimárkanin" danin go lei mihtilmas sámivuohta sihke gálvvuin ja olbmuin. Dákko ledje nuortalac1c1at hui olu searvvis. Oarjesiiddat manne earenoamáz1it Várjjatmárkanii, ja Kjřrvĺg1424márkan lei fas Beahcánsiidda johtolaga siskkobealde - Kjřrvĺg1425 s1attai ge Beahcánsápmelac1c1aid earenoamás1 márkanin. Gieldda márkaniidda ges manne Gieldda Guoládatsápmelac1c1at. Gieldda gohc1odit maid Kildinin dahje Munomasksiidan (vrd. Hansen 1987: 228, 1990: 140-143). Guovtti oarjeleamos siiddas, Báhc1aveajis ja Njávdámis, s1attai nu go gullat man1n1elis, earenoamás1 gávpeoktavuohta1426 Várjjatvuona guovtti stuorimus gávpebáikái, Njávdámis C1áhcesullui ja Báhc1aveajis Várggáide. Dat siida mas unnimus njuolggogávpeoktavuohta lei márkaniiguin, lei siseatnansiida Suonjil, vaikko died1usge gávppas1edje doppe nai. Nu s1adde nuortalac1c1at maid áigá searvat davvi ja oarjeeurohpálas1 gávpevuogádagaide, nu movt eará sámic1earddat nai. Márkanoktavuohta s1attai ekonomioassin. Muhto seammás lea c1ielggas ahte integras1uvdnadássi lei muddejuvvon omd. go buohtastahttá oarjelet riddosámiiguin. Dakkár duvdi dagaldat nugo eanandoallokolonisas1uvdna ii boahtán nu johtilit sin lusa go omd. Giema guovllu vuovdesápmelac1c1aid lusa (vrd. Tegengren 1952: 57 ff., Fellman I 1906: 654, III 1906: 406-407). Doppe seaillui álgo resurssavuod1d1u guhkit go eará sámiguovlluin. Nu ii ovdánan ge garra háliidus od1astit1427 ekonomiija ja servodatorganiserema. Geopolitihkalas1 sajádat, stáhtafámuid rádjeguovllus, sáhttá maid leamas1 nuortalac1c1aide buorren. Ovdal Kalmarsoad1i (1611-13) gilvaledje ja riidaledje stáhtat sakka, earenoamáz1it Ruos1s1a ja Ruot1t1a, ja 1500-logu loahpas maiddái Dánmárku-Norga ja Ruot1t1a. Vearrobearramis sáhtte buot gullevas1 stáhtaid fálddit meannudit garrasit. Kalmarsoad1i bokte s1adde riddosápmelac1c1at Divttasvuonas1428 gitta Várjjagii Dánska-Norgga vuollásaz1z1an. Siseatnamis gal ain lei oktasas1guovlluid rád1d1envuohki1429. Buot bealálac1c1at dihte gal ahte oktii goitge s1addá guovlu bid1gejuvvot mearriduvvon riikkarájiiguin. Stáhtapolitihkalas1, taktihkalas1 árttaiguin meannudedje stáhtat várrogasat rádjeguovlluin, amaset neaktit heittohin sápmelac1c1aid mielas, earenoamáz1it nuortalac1c1aid mielas ja amaset ránnástáhtaid háhttet1430. 1600- ja muhtun ráje 1700-logus lea olu mii c1ájeha ahte nuortalac1c1at atne dán dilálas1vuod1a alcceseaset ávkin. Áiggi vuollái s1attai dát rádjesajádat heavaheapmin nuortalac1c1aide, earenoamáz1it 1900-logus. Dat ekonomiija ja servodatorganiseren man hámi oaidnit ain od1d1aset áigge rahpaseamis juo, gal oalle muddui lei c1avddis 1800-logus vuos, ja muhtun ráje vel 1900-logus. 2.5 NUORTALAC1C1AID SIIDAGUOVLLUT 2.5.1 Siiddaid rádjegeassimiid vuod1d1ojurdagat Nuortalac1c1aid 1800-logu ja veahá 1900-logu siidarájit dáidet leahkit oalle boarrásat - nu go Tanner dajai: dat "dáidet leahkit don doloz1a rájes", "dolos1 oamasteami" vuod1ul, ja álggu dahje vuosttas1 geavaheami vuod1ul, jus primo occupantis (Tanner 1929: 99). Dákkar ákkasteami gávdna ge Tanner juste siiddaid rádjegeassimis. Rádjegeassimiin orrot vuhtii váldán meahcástan- ja bivdodilálas1vuod1aid, eai ge dan boazodoalu mii mud1ui ovdánii sámi guovlluin 1500-/1600-logus. Rádjegeassimiid vuod1d1ojurddan lei ahte c1áhcerájit leat mearridan rájiid dainnalágiin ahte váldoc1ázadat lea juohke siidda nervus rerum ("eallinsuotna"). Dát ii leat álo viiddis1431 boazodoalu lunddolas1 vuod1d1ojurdda, go dat ferte vuhtii váldit viiddis guohtuneatnamiid dárbbu. Dárbbas1a sihke vuovddi ja duoddara, johtolatgeinnodagaid, guotteteatnamiid jna. Nuortasiiddaid rájit c1uvvo luonddurájiid dakko gokko ránnáz1at gulahalle heajumusat ja gos unnimusat geavahedje resurssaid ja nappo gokko unnimusat sáhtte soahpameahttunvuod1at bohciidit. Go bohciidedje soahpameahttunvuod1at, de lei siidarádji "lihkadeaddji gaskaneasmied1ihuvvon1432 rádji" máid siiddaid boares duopmostuollováldi sáhtii sirddas1it, nu go man1n1elis gullat. Dát lei áibbas earaládje go máid mud1ui dahke sámi guovlluid rádjesoahpameahttunvuod1aiguin 1600- ja 1700-logus gos boazosápmelac1c1at (johttisápmelac1c1at) dávjá jorahedje1433 ránná eatnama alcceseaset (Tanner 1929: 99-100). Nuortalas1 siiddain lei maid vejolas1 boazodoalu doaimmahit, ja dan dahke ge, muhtumat barge garrasit. Muhto deat1alas1 diehtit lea ahte meahci rájit eai oro váldán sierra ja viiddis boazodoalu dárbbuid vuhtii rádjebidjamis. Rádjebidjan lea boarraset go dát boazodoallovuohki. Dán vuoru doalahit Njávdáma olggobealde siidarájiid válddahaladettiin. 2.5.2 Suonjilsiida Suonjilsiida (suomagillii Suonikylä, ruos1s1agillii Songelsk) lei, nu go namuhuvvon, áidna dan njealji siiddas mii ii lean rittus. Dat lei Nuettjaurgáttis, vuovdeeatnamis. (Geavahan dás Nickul 1948 c1állinvuogi, man vuod1ul mud1ui c1ielggadan Suonjilsiidda dás. Suopma-Ruos1s1a soahtegaskaáiggerádji manai siidda c1ad1a oarjjáslulás-nuorttasdavás, nu ahte birrasiid 1/4 álgo siidaguovllus gullagod1ii Rus1s1ii. Suonjilsápmelac1c1at mat s1adde Suomabeallái,s1adde Suoma stáhtaborgárin, ja sii geat válljejedje bissut nuorttabealde, s1adde Ruos1s1a stáhtaborgárin. Muhtumat válljejedje johtit oarjjás, maiddái olggobeallái siidaguovllu, omd. Báhc1aveadjái. Siidda sturrodat mii Suoma beallái gárttai, lei birrasiid 4 800 km². Suonjilsiidda birra lea c1állojuvvon 1500-logus juo dánska-norgga gálduin ja lea gohc1oduvvon Sřndergield dahje Syndergield. Siida lea maid merkejuvvon Simon von Salingen` 1601 kártii. Suoma namahus gávdno vuosttas1 geardde Bureus` 1611 kárttas (Tanner 1929. 195). Suonjilis leat earenoamás1 olu jávrrit ja jogat; Luohtojohka (Lott, Luttojoki) oktan oalgejogaiguin lea váldosuotnan. Dat golggida Nuettjávrái (Nuettjaur). Doppe golgá Tuollamjohka (Tuoloma) Guoládatvutnii. Oarjelet guovlluin leat viiddis beahcevuovddit ja buorre jeagil, nuortaleappos leat eambbo rássegiettit ja -vuovdeguolbanat. Nu leat siiddas sihke dálve- ja geasseguohtumat orohaga sikkobealde. Siida lea oarjelulábealde Suoma vuovdesámi Anár1434siidda ránná, oarjedavábealde oanehit gaskka Báhc1aveaisiidda ránná ja davábealde Beahcánsiidda ránná. Nuorttabealde ledje Guoládatsámit; lagamus ránnát ledje Gieldda sápmelac1c1at ja daid searvvis nuortalet sisafárrejeaddjit, nu go syrjenat (komisámit) ja samojedat (maiddai nenetsan gohc1oduvvon). Nenetsaid oarjerádji lei álggos Mesenjohgáttis, nappo Vilgesmeara nuortadavábealde. Rádji gul gustui formálalac1c1at 1545 rájes juo (Hallström 1911: 242). 1800-logu loahpas ledje unnit joavkkut fárren oarjjás Kandalaks- ja Imandraguovlluide. Nenetsat orrot oallugat álgán guod1oheaddjin viidáneaddji syrjenaide geat maid johte oarjjás 1800-logu loahpas, eret Pechoraguovllus, várra boazodávddaid ja nákkisvuod1a geaz1il. Sii besse bisánit guovlluide Lovoserska buohta. Syrjenat ásse fásta ja barge eanadoaluin lassin boazodollui, muhto boazodoalu dáfus sii manne viidát. Sis gul leat leamas1 5 000 bohcco maiguin johte ja boazolohku lassánii sakka (Hallström 1911: 242-244). Gaskamearalac1c1at leat juohke syrjena ruovttudoalus olu eambbo bohccot go Ruos1s1a-sámi ruovttudoaluin. Ruos1s1a gálduid mielde oaivvilda Hallström ahte 1889:s ledje gaskamearálac1c1at 30 bohcco juohke Ruos1s1a-sámi ruovttudoalus (vaikko 50-200 heakka lei dábálas1) 80 bohcco ektui juohke syrjena ruovttudoalus (Hallström 1911-246). Suonjilsápmelac1c1ain ii oro leamas1 nu olu dahkamus1 eará nuortalas1joavkkuiguin, vaikko eai lean makkárge c1áhcejeahkki rájit. Nickul` oaivila mielde lei nu sihke danin go sis eai lean nu olu oktasas1 ekonomalas1 beros1tumit ja go c1áhcerájiid geaz1il ii lean geasset nu álki gulahallat. Suonjilsápmelac1c1at orro eanas dálvvi ovttahatsajis dálvesiiddas (Nickul 1948: 13). 1938:s ledje siiddas 30 doalu dahje bearras1a (Nickul geavaha goappas1 doahpagiid). Orohat lei juhkkojuvvon 30 siidii, juohke bearras1ii sierra geavahanguovlu. Nickul lea bienasta bitnii1435 válddahallan juohke bearras1a jahkodatjoru ja johtinmálle nu movt dat lei 1938:s; málle dáidá seilon doloz1a rájes juo oalle muddui. Dálvesiida (Talvsijd) lei siidda váldoássanbáiki ja bearras1iid deaivvadanbáiki. Doppe dolle skuvlla ja diggec1oakkániid. Dálveorohagas ledje juovllaid ovddabealde gitta cuon1ománu lohppii. Dalle johttájedje bearras1at gid1d1aorohahkii gos orro man1n1elii guotteha miessemánus. Dasto johte ealuin gid1asgeasseorohahkii mii lei buori guollejargáttis ja rásseguohtuneatnamis. Oalás1 geasseorohahkii johte geassemánus, ja dat lei dábálac1c1at stuora jávregáttis. Doppe orui bearas1 gitta c1akc1amánnui go jod1ii vuosttas1 c1akc1aeatnamii, máid ledje guod1d1án golggotmánu go johte eará c1akc1aeatnamiidda, mat ledje maid gid1d1aorohahkan. Siidda jávrebivdu lei várra seammalágan go eará Ruos1s1a sámiid bivdu. Siseatnanguoli riibadedje1436 dábálac1c1at goikademiin, seammaládje go rittus goikadedje mearaguoli - Murmánskarittu "recepta" mielde goikadedje maid guoleoivviid (Hallström 1911: 250). C1akc1aorohagas orro juovllaide goas bearras1at c1oahkkanedje dálveorohahki (Vorrenis lea maid c1oahkkáigeassu Nickul girjjis, Vorren Aarsethas 1989: 29). Oba nuortalas1 guovllus lea seammá organiseren go dás oaidnit resurssagevaheami ja jahkodatjoru oktavuod1as. Jagi áigodagaid barge olbmot bearas1- dahje ruovttudoallodásis dahje eará organiserejuvvon joavkkuin; omd. manne dievddut fárrolaga goddebivdui, muhtomin fas manne moadde bearras1a/ruovttudoalu fárrolaga, ja loahpalac1c1at - dálveorohagas - ledje buohkat c1oahkis. Dákkar heivehanmunni1437 lei maid mán1gga eará meahcástan- ja bivdoservodagas. Dakkár teoridoahpagat máid sosiálantropologat leat ráhkadan joavkkuide, leat task group unnimus jovkui, local band nuppi dási jovkui ja regional band oppalas1 jovkui, dán olis olles orohahkii (vrd. Odner 1992: 75-76). 1938:s lei ain guollebivdu siidda váldoealáhussan. Sii bivde cuon1ománus/miessemánus skábmamánnui/juovlamánnui. Sis ledje maid veahá gusat ja sávzzat dalle, ja bivdu váikkuhii ain olu ekonomiijii. Ovdal lei maid helbmobivdu mearas leamas1 oalle mávssolas1 (Storĺ 1989: 19-20). Ovtta ládje gal lei 1800-logu loahpas ja 1900-álggus leamas1 garra viidáneapmi, namalassii boazodoalu dáfus. Go 1. máilmmesoahti buollái, de ledje 8-10 000 bohcco. Dovdui c1ielgasit ahte boazodoalu ledje olggobeale váikkuheaddjit váikkuhan. Oktan Báhc1aveaji boazodolliiguin ledje sii ásahan boazodoallosearvvi man suopmelas1 jod1ihii. Sii válde atnui Suoma bargovugiid, ee. huksejedje c1uoikasuodjalanvistti ja ies1gud1etlágan gárddiid, mat siiddas eai lean leamas1 ovdal. Geresii lei boahtán gilvaleaddji, syrjena sanreahka. Boazolohku lei lassánan 1. máilmmesoad1i rájes. 1938:s lei ovtta bearras1is 1000 eallu, mii lei liige stuorimus bearas1eallu. Nubbin stuorimus eallu lei 500 birrasiid. Golmma eará bearras1is ledje gud1esge badjel 200 bohcco ja vid1a eará bearras1is eambbo go 100. Visot bearras1iid gaskamearri lei birrasiid 130 bohcco (Nickul 1948: 66). Goddebivdu lei vel oalle mávssolas1 1900-logu álggus Ruos1s1a sámiid oppalas1 ekonomiijii. 1908:s ja 1910:s doaimmahii Gustav Hallström guovlludutkamiid Ruos1s1a-sámi siiddain. Su muitaleaddjit dihte muitalit bárraha goddebivddu ain vaikko goddelohku lei sakka unnon ja dál dus1s1e ledje "oalle olu" vel Imandra birrasiin ja duottarguovlluin oarjjás, nappo Suonjilsiidda guvlui. Sii bivde nu movt dolos1 áigge, golggotmánu ja gid1asdálvve. Bivddáhaslogu dáfus muitalii Hallström bivdoolbmá gii akto lei báhc1án 30 gotti ovtta jagis, nuppi olbmá vehkiin vel dasa lassin 20 gotti (Hallström 1911: 252-253). Nu go ovdal juo namuhuvvon, de lei 1938 man1imus "dábálas1" jahki Suonjilsiidda guovdu. Muhto Nickul` dárkilis iskamat siidda eallimis dan jagi c1ájehit ahte Suonjilsápmelac1c1ain lei buore muddui ain eallime sin árbevirolas1 kulruvra. Seammá oaz1z1u maid dadjat árbevirolas1 ásahusaid birra dás mán1n1elis. Suonjilsiidda davit guovlu lei rievdadanmuni guovlu, muhtun lágan oktasas1 guovlu - merjiennam - gos Beahcánsápmelac1c1at ledje davviránnát. Árbejuvvon s1iehtadusaid mielde sáhtte Beahcánsápmelac1c1at c1akc1at bivdit guoli merjiennam jávrriin jus sin iez1aset siiddas lei heajos dilli, go Suonjilsápmelac1c1at fas besse geasset bivdit guoli Beahcánsiiddas. Siidda lulágeahc1en maid ledje sullásas1 ortnegat ránnáiguin (Nickul 1977: 2-3). 2. máilmmesoahti gárttai issoras dáhpáhussan Suonjilsiidii. Guovlu s1attai ies1gud1etge soahteveagaid soahtes1illjun ja eaiggátkeahtes eanamin. Suoma borgárat go ledje, s1adde eanas rávis dievddut searvat Suoma soahtevehkii Dálvesoad1is juo (muhtumat ledje juo soahtan Ruos1s1a cára soahteveagas 1. máilmmesoad1is). Olbmot báhtaredje Supmii, guovtti oasis, 1939:s ja 1944:s. 1945 ráfis1iehtadusain fertii Suopma addit Rus1s1ii olles dan guovllu mii Suonjilii lei gullan, dasa lassin olles Beahcánsiidda ja Báhc1aveaisiidda "Suoma" oasi. Suonjilsápmelac1c1at oz1z1o, nu go juo leat gullan, guovllu C1eavetjávrri lahka, Anárjávrri nuortadavábealde, gosa johte cuon1ománus 1949. Suoma stáhta lei ceggen gárvves viesuid gosa besse fárret (Ingold 1976: 5, Nickul 1977: 56. 2.5.3 Beahcánsiida Suonjilsiidda davviránnás, Beahcánsiiddas, lei orohat Beahcánjohgáttis; orohat lei birra c1ázadaga. Lei seakka, guhkes guovlu. Beahcámis gal ledje mearariggodagat máid besse hálddas1it, mat Suonjilsiiddas eai lean. Nuortarádji manai Muetkeduoddara mielde Beahcánjoga ja Valesjohráigge Fiskarhalvřya1438 duohkai ja das njuolga nuorttasdavás rastá Fiskarhalvřya1439. Suoma ja Ruos1s1a soahtegaskaáigge rádjegeassin lei dagahan ahte Beahcánsápmelac1c1at masse Fiskarhalvřya1440. Nuortaránnán lei Guoládatsámisiidda Muetke dahje Gielda. Siidii gulai maid Vuorjánjoh1441njálbmi oarjeguovllus riddogáttis. Lulás manai siidarádji gaskal Beahcána ja Báhc1aveaji duoddariid ja várregilggaid mielde mii maid lea Báhc1avaijoga rádji. Siiddat sirddas1edje iez1a ráji veahá áiggi mielde (Tanner 1929: 87 ff.). Boarráset dánska-norgga gálduin gohc1oduvvojit Beahcánsápmelac1c1at maid "Peisens finner" (Peisena sápmelac1c1at). (Peisen lea Petsjenga boarráset dánska dadjanvuogi mielde) Sin gohc1odedje maid "Karlgams finner" (Karlgamsápmelaz1z1an) (Karlsgammen lei boarráset namahus Fiskarhalvřya1442 olggumus guvlui, Kegora buohta, gos Beahcánsápmelac1c1ain ledje guollegoad1it). Sin dovde olggobeale olbmot bures go bivde rittus ja go gávppas1edje Kegormárkaniin. Beahcánsápmelac1c1at ledje árvvusge daid "Lappians" searvvis maid birra Stephen Burrough c1állá man1n1el go finai Kegormárkaniin 1557:s. Sii vuvde guoli ja lonuhedje alcceseaset ee. alit, ruoná ja rukses bivttasdin1ggáid (Hakluyt 1589/1965 I: 294). Beahcánsápmelac1c1aid dálvesiidda (Peahccamsit Tannera c1állinvuogis) gohc1odedje ruos1s1at Moskovan. Dat lei Beahcánjoga oarjegáttis birrasiid beanagullama eret joganjálmmis ja sulli beanagullanbeali badjelis od1d1asishuksejuvvon Beahcánklostera, "Bajit klostera". Tanner ii loga báljo gávdnot buoret "bealle-johttiolbmuid dálveorohaga" (Tanner 1929: 163, c1uovvovas1 lea maid Tannera: 161 ff. mielde). Doppe lei vuovdi ja buorit boazoguohtumat. Seammaládje go Suonjilis, johte ies1gud1et bearras1at dálveorohahkii juovllaid ovdalas1. Dálvesiiddas "hávskohalle ovttas"; buriid ja lagas guohtumiid geaz1il lei olu friddjavuohta go eai dárbbas1an c1ad1at guod1ohit. Kloster (od1d1asishuksejuvvon) mii lei das lahka, dagahii maid oadjebasvuod1a (Tanner 1929: 167). Njukc1amánu/cuon1ománu molsas1umis johte Beahcánsápmelac1c1at dálveorohagas mearragáddái guoli bivdit. 1600-logus juo gullat "Peisena sápmelac1c1aid" guollebivddu birra ja Fiskarhalvřya1443 guollesajiid birra. Mearragáttis lei juohke bearras1is iez1as dállu ja iez1aset áittit. Sii johte bohccuiguin Fiskarhalvřyai1444 geasseorohahkii, gos guottehedje. Johtima vuolde lonuhedje dálvebiergasiid eret ja válde geassebiergasiid Jiernnis (Nurmensätti, Nordmanset). Smávva, gorrojuvvon fatnasiiguin doaimmahedje dábálas1 mearrabivddu, ja manne oarjjás Vuorjánjohkii (Vuerjemjohka), gos bivde luosaid maid ja Áinnesulluide1445. Nissonolbmot ja mánát gesse nuohti gáddeguoraid (kessem`nuett). Go oalás1 guollebivdu nogai suoidnemánu, de c1oahkkanedje bearras1at. Boarráset áigge lei dalle márkanáigi; luosa jod1ihedje dábálac1c1at Guoládatgávpogii. 1700-logu rájes, go klostersierralobit1446 heaittihuvvojedje, lei Beahcánsápmelac1c1ain measta aktovuoigatvuohta luossabivdui. Borgemánu gaskkamuttos c1ohkkejedje ealu ja johttájedje badjosiidda c1akc1aorohagaide mat ledje buriid guollejárgáttiin. Juohke bearras1is lei sierra guollebáiki, Tanner` áigge olbmo muittus ledje 1-4 bearras1a juohke jávregáttis, oktiibuot 12-13 bearras1a (bearras1iid lohku lei dássedit sullii seammaládje 1700-logu gaskkamutto rájes). C1akc1aorohat lei juhkkojuvvon guovttesadjái, lulimus jávregáttiin ledje man1n1ic1akc1aorohagat. 1800-logu nuppi oasis ledje measta heaitán geavaheames lulimus c1akc1aorohagaid. Beahcánsápmelac1c1aid boazodoalu birra leat olu unnit died1ut go Suonjilsápmelac1c1aid boazodoalu birra. Tannera áigge árbevieruid mielde eai galgga gud1ege bearras1is leamas1 badjel 300 eallu. 1820-jagiin lei vuosttas1 stuora heajos servodatdilálas1vuohta Beahcánsiiddas ja dat lei ge boazodoalu oktavuod1as. Dalle johtigohte boazosápmelac1c1at (duottarsápmelac1c1at) guovlluide duod1as, ja dat álggii juo 1700-logus. Dalle johte muhtun Norgga boazosámibearras1at vel nuortalii, nappo nuortalac1c1aid siiddaid c1ad1a ja rastá sin rájiid (Tanner 1929: 72 ff.). Boazosápmelac1c1ain lea leamas1 6- 10 000 eallu. Dát c1uzii garrasit Beahcánsápmelac1c1aide. Sii fertejedje guod1ohis1goahtit garraseappot, ja ádjánedje dainna eaige astan eará deat1alas1 doaimmaiguin nu olu bargat, omd. guoli bivdit. Muhtomin bálkáhedje geafes Norggabeale riddosápmelac1c1aid rean1gan vai iez1a aste guoli bivdit. Muhto lei lossa riidu. Nuortalac1c1at maste boazosápmelac1c1aide - ja mad1i bozolac1c1abut boazosápmelac1c1at s1adde, dad1i eambbo boazohuvve nuortalac1c1at. Geavai vel nu ahte boazosápmelac1c1at geahc1c1agohte nuortalac1c1aid c1orragac1c1aid muhtun áiggiid (Tanner 1929: 177). S1attai váddáset boazodoallu Beahcánguovllu koloniserema man1n1el. Koloniseren álggii 1800-logu gaskkamuttos. Álggos ledje suopmelac1c1at, dasto ruos1s1at, karelat ja dác1c1at kolonisereme. Dát lei Beahcánsápmelac1c1aid nuppi heajosáigge álgu. Go heite bohccuiguin, de váikkuhii dát mán1gga ládje. Ee. s1attai váddáset johtit c1akc1at go eai lean bohccot nu olu. Áhpebivdu maid gárz1z1iduvvui dalle, muhto dasa ledje eará árttat. Od1d1a Beahcánkloster gáibidii klosterii sierraovdamuniid ja luossabáikkiid, nu go vuosttas1 klostera áigge ledje leamas1. Sii oz1z1o maid dáid, dan ovdii go mun1kkat válde badjelasaset Beahcánsápmelac1c1aide addit girkobálválusaid. Gávpeguovddáz1iid ásaheapmi dán guovllus, maiddai Norgga gávpeguovddáz1iid ásaheapmi, dagahii vel eambbo ahte nuortalac1c1at gáide árbevirolas1 eallinlágis márkanekonomalas1 heiveheami guvlui. Goalmmát heajosáigi álggahuvvui 1. máilmmesod1iin ja lei alimusas Dorpat-ráfi áigge. C1iez1a Beahcánsápmelac1c1a gohc1c1ojuvvojedje soahtái, golmmas eai máhccan s1at ruoktot; siiddas ledje 76 olbmo. Man1n1el soad1i boatkanedje olu ovdalas1 c1anastagat, earenoamáz1it Rus1s1ii. Beahcánsápmelac1c1at s1adde Suoma stáhtaborgárat. Ies1gud1et doaimmaid bokte ja "Petsamobolaget" (Beahcánsearvvi) bokte veahkehedje sápmelac1c1aid. Geahc1c1aledje fas álggahit boazodoalu. Muhto od1d1a riikkarádji lei ludden áibbas dárbbas1las1 geasseorohaga Fiskarhalvřyas1447. Eai gávdnon molssaeavttut gokc1at vahága. Siida lei oalát bied1ganeame Tannera áigge. 2. máilmmesod1iin nogai árbmu. Beahcán s1attai maid soahtes1illjun, seammaládje go Suonjilsápmelac1c1aid guovlu. Sii s1adde maid báhtarit guovtte geardde, nu go sin lulliránnát. Soad1i man1n1el háliidedje vuorraset olbmot fárret ruovttoluotta, nu go daddjo raporttas Suoma nás1s1unalc1oahkkimii: "Sin stuorimus sávaldat lea fas eallit friddjan dan guovllus mii juhkkojuvvui Dorpat-ráfis". Nuorat baicca eai háliidan máhccat dohko; orro nu eahpeoadjebas dilálas1vuod1at ja boahtteáigi. Sii balle njuolgut ahte guovllus ledje láddagas miinnat ja granáhtat. Loahpalac1c1at oz1z1o sii, oktan báhtaran Beahcánsápmelac1c1aiguin, guovllu boares "Jieknamearageinnodaga" buohta Beahcánii, gaskal Avvila1448 ja Nellima Anárjávrri nuortalulálbealde, nappo oalle lahka C1eavetjávrri (Ingold 1976: 5-6, Nickul 1977: 56). Muhtumat sis ja sin man1isbohttiin ásset ain doppe. 2.5.4 Báhc1aveaisiida Báhc1aveaisiidda váldoc1ázadat lei died1usge Báhc1aveaieatnu oktan oalgejogaiguin ja jávrriiguin. Lulli- ja nuortaránnáid rájit leat c1ilgejuvvon ovdalis. Anársiidda rádji lei c1áhcerádji váris Rissnjunni sullii dakko gokko dálá riikkarádji nai lea, muhto rasttidii Báhc1aveaieanu bajit oasi Nautsi buohta. Mearragáttis manai nuorta siidarádji Vuoddasvakke (Vouddasváhki) oarjjabealde, dárogillii Sandhavn dahje Pasvik havn, mii lea gaskal Ruovdavuona oarjin ja Vuorjánjoga nuortan. Oarjjabealde lei siiddarádji lulimusas Anársiidda guvlui, davvelis lei Njávdámis ja Báhc1aveajis oktasas1 rádji gitta Várjjatvutnii, gokko rádji manai Báhc1aveaivuona oarjjabealde nu ahte Báhc1aveaisápmelac1c1at oz1z1o Sállana1449 nuorttabeali, Dálmmáha ja Reainnáha. Nappo lei sis measta olles Báhc1aveaieatnu ja gáhc1ahagat vutnii Várjjatvuona guvlui. Boarráseamos dánska-norgga gáldut gohc1odit báhc1aveaisápmelac1c1aid guovllu Pasvig bye ja sápmelac1c1aid Pasvig finner. Vuosttas1 oktavuohta dác1c1aiguin lei várra Várjjatvuonas Báhc1aveaihámmanis gid1d1aguollebivddus. Báhc1aveaisápmelac1c1aid ássanbáikkiid ja johttinmálliid ovdal 1826 eai leat bienasta bitnii gávnnahan. Ii dáidde vejolas1 dahkat dan c1álalas1 died1uid vuod1ul ja dál lea juo man1n1it geavahit njálmmálas1 árbevirolas1 gálduid. Dálvesiidda sirde mán1gii, man1n1el siidadikki (norraz, sobbar (soppar)) c1oahkkimiid. Dálvesiida gos Keilhau finai 1827:s, lei báhc1aveaisápmelac1c1aid man1imus dálveorohat Norgga bealde ráji. Ássanbáikái manadettiin oinnii son maid muhtun boares dálveorohaga. Dat boares, ávdin ássanbáiki ii sáhte leamas1 nu guhkkin eret Svanviikkas1450, várra Skoltevann1451-gáttis (Vorren 1979: 62). Ássanbáiki máid Keilhau gávnnai, gal lei anus, sullii guokte diimmu vázzima duohken Salmijärvis, muhtun báikkis máid Báhc1aveaisápmelac1c1at gohc1odedje Nakkejaursit ja gos leat gávdnon kapeallabázahusat. Báhc1aveaji dálvesiiddas lea gul leamas1 kapealla Trifona beivviid rájes. Orohagas soitet maid leamas1 mán1ga dálvesiidda oktanis (Tanner 1929: 107). Boaldámus1dábuheapmi ja boazoguohtun mearridedje sajádaga ja johtolaga. Gávdnojit maid died1ut dálvesiidda Seckasit birra Seckajohgáttis (suomagillii Pikko Kolosjoki) moadde kilomehtera davábealde Kauluntunturi (sullii 1880), Mualkk`jaursit Markkinajärvi buohta guokte kilomehtera nuorttabealde Salmijärvi (1870-logus) ja muhtun eará dálveássanbáikkit. Markkinajärvi orru leamas1 siidda oktasas1 dálvesiida jahkec1uod1imolsumis; dan gohc1odedje ge maid Bajit Skoaltasiidan (Wessel 1902/ 1979: 38). Man1imus dálvesiida ovdal go siidda oalát bávkaledje 1920 birrasiid, lei Cuonni`jokksit, Ruos1s1a Pasrjetsk (Tanner 1929: 105). Dán ássanbáikki válddahalai ja mihtidii Vilkuna 1927:s (vrd. Vilkuna govvosa Andresen 1989: 123). Dálvesiiddas ledje maid oalle nanu dimbbarviesut, nu go dain eará siiddain. Ledje viesut juohke bearras1ii, muhtumiin maid fulkkiide ja bálvváide, ja dasa lassin ledje muhtun áittit. Dálvesiida lei dego unná c1oahkkebáikkás1. Dálvesiiddas Báhc1aveajis lei skuvla ja eará bálvalusat, nu go eará siiddaid dálvesiiddain. (Dát ja c1uovvovas1 lea earenoamáz1it Tanner 1929: 103 ff. vuod1ul). Bearras1at c1oahkkanedje dávjá man1n1el Báhc1aveaidálvesiidii go nuorta ja lulli ránnásiiddat, jur juovlamánu loahpas dahje od1d1ajagemánu álggus. Od1d1ajagemánu 6. beaivvi berrejedje buohkat searvat "c1áhceburessivdnidanbeaivái" (cad`res`bćive). Báhc1aveajis maid ledje dálvet eanemus sosiála oktavuod1at obanassiige jagis; dalle ledje rád1d1ádallamat, sosiála deaivvadeamit, stoagus ja maid dánsa, lohpadaddamat ja heajat; náittusvihaheapmi galggai árbevieru mielde ovdal beassáz1iid. Beassáz1iid basuhedje ávz1egáttis, Boris ja Gleb kapealla lahka (Boris Gleb), mii ceggejuvvui vuosttas1 mis1s1unáigge (1800-loahpas ceggejedje od1d1a girku). Nu go diehtit, de lea kapeallbáiki Báhc1aveaieanu Norgga bealde, dego sierra unna stáhtas1 eará stáhta siskkobealde1452. Dán báikki atne dego Ruos1s1a bassi eatnama oassin. Boris ja Gleb leigga Ruos1s1a-ortodoksa árbevierus sullásas1 dásis go Bassi Olav. Kapealla birra ceggejuvvui maid Báhc1aveaisápmelac1c1aid árragid1asiida, jur Geavgn1á gorz1egáddái máid ain gohc1odit Skoltefossen:n dárogillii (Keunjes (Geaunnis), suomagillii Köngäs). (Vilguna sárggui maid nuortalas1siidda Boris Gleb 1927:s; govva Andresen 1989: 136). Doppe ledje Báhc1aveaisápmelac1c1at beassáz1iid ovddabealde gitta dassoz1ii go jiekn1a manai eanus ja vuonas ii lean s1at jiekn1a. Geavn1n1ás sii divodedje guollebivdoneavvuid ja fatnasiid; dohko rádje maid dálvegálvvu c1akc1ii. Dolos1 áigge lei gid1asdálvi maid goddebivddu áigi, cuon1un. Dan muitala Rathke go lei fitnan Boris Glebas cuon1ománu 1802. Nuorra dievddut ledje mannan fárrolaga Njávdáma bivdoolbmáiguin "Davvivárrái" ("Nordfjellet") (Rathke 1899/1981). Lojes bohccuid maid fertejedje guod1ohit ovdal go johttájedje mearariikkii. Siiddas ledje doloz1a rájes veahá sávzzat, muhto gusat ledje easkka birrasiid 1860 man1n1el, go vuosttas1 geardde ledje gusat ovttage bearras1is. Gussadoallu ii s1addan dábálaz1z1an siiddas. Árbevieru mielde ledje Báhc1aveaisápmelac1c1ain 12 luossabáikki Báhc1aveaivuonas ja Ruovdavuonas. Guollebáikkiide manadettiin manne Trifonbáktelanja meaddel Báhc1aveaieanunjálmmis, gos gudnijahtte bassi gova1453. Sin fásta luossabáikkit ledje vuonaid siste bistevas1 geasseássanbáikki ja darfegod1iid lahka. Doppe orro nissonolbmot, boares olbmot ja mánát ja gohkkejedje luossafirpmiid. Nikolajmeassuid (miessemánu 9. b. birrasiid) lávejedje goddigoahtit guliid. (Bivdoteknologiija ja guollebáikkiid birra, gc1. omd. Andresen 1989: 75 ff.). Nuorat ja rávis dievddut manne guolleguovddáz1iidda áhpeliidda bivdit, earenoamáz1it áhpedorski. Sandhavn1454 ja Dálmmát (Talme) ledje váldoguovddáz1at. Sandhavnas1455 lei ovdal leamas1 muhtun muddui seammá doaibma go Boris Gleb; doppe lei kapealla, skuvla jna. Doppe fitne dássedit Várjjatvuona davábeale gávpeolbmát ja Ruos1s1a gávpeolbmát, pomorat. 1700-logus bohte pomorat Báhc1aveaivutnii maid, gos oste sallihiid nuortalac1c1ain (Schnitler I: 349). Báhc1aveaivuonas lei olu sallit, mii mud1ui lei unnán geavahuvvon resurssa Finnmárkkus. Áhpebivdu nogai dábálac1c1at Iljabeaivve, suoidnemánu 20. b. Borgemánu 1. b. lávejedje doallat diggec1oahkkima - sobbara dahje norraza - Boris Glebas. Jus lei earenoamás1 buorre guollebivdu, de sáhtte fas bivdit oanehas1 man1n1el diggec1oahkkima. Iljabeaivve gal ledje bearras1at dábálac1c1at fas c1oahkkanan Boris Glebii, gos ledje dus1s1e moadde vahku. Daid vahkuid bivde luosa Geavgn1á vuolde. 1910 birrasiid gávnnahii Hallström ahte doppe lea buorre bivdu ja ahte dienas lei siidda, "byen Pasräka", oktasas1 dienas. Lei maid dáhpáhuvvan ahte nuortalac1c1at ovttasrád1iid mearridedje láigohit gorz1z1i ja luossabivddu earáide, nu go 1883:s (en1gelasolbmuide) ja 1908:s (A/S Sydvarangerii). Dienas s1attai siidda oktasas1 dienasin (Hallström 1911: 247-248). Borgemánu loahpas fas johte siseatnamii ies1gud1et c1akc1aorohagaide, nu go diehtit lulli ja nuortasiiddat maid dahke. Okta oahppáseamos nuortalas1 hávdebáikkiin lea c1akc1aorohatguovllus, Vaggetem1456 buohta, lagamusas Cievvesullo1457 (Cievve`suel (-soulu)) gos Feodotov ja Titiv bearras1at orro johtima man1imus gaskkain. Hávdebáiki lei Gravholmenis1458, nuortalas1 gillii Todd`suel. Báhc1aveaieanu dulvadanáigumus1aid oktavuod1as iske arkeologat doppe 1950-jagiid loahpas. Povl Simonsen jod1ihii barggu. Sii gávdne 31 hávddi, beaivádeapmi fátmmasta áigodaga 1500-logus gitta 1900-lohkui. Báikki árbevieruid mielde muitaluvvo man1imus hávdádeapmi leamas1 nu easkka go 1925:s. Todd`suel gávdnamat leat leamas1 deat1alac1c1at od1d1aset dutkamiin nuortalac1c1aid hávdevieruid birra ja movt sii atne jápmima ja eallima man1n1el jápmima (vrd. Simonsen 1959 I: 47-48, Simonsen 1959 II: 23-24, Storĺ 1971: 135-158). Árra c1avc1c1a rátkkas1edje. Buot c1ájeha ahte Báhc1aveaisápmelac1c1at barge oalle ole boazodoaluin: "...golbmalohjagi dás ovdal vel barge Báhc1aveaisiiddas oba buori vuogi mielde boazodoalu" (Tanner: 1929 135). Nu go mud1ui nuortalas1 siiddain, de lea váttis diehtit boazologu juste. Tannera1920 muitaleddjiid mielde lea boazodoallu leamas1 bajimusas 1867 birrasiid go ledje "eambbo go" 2 000 "rávis bohcco". Dalle ledje siiddas birrasiid 20 bearras1a. Dán mielde leat juohke bearras1is gaskamearálac1c1at leamas1 sullii 100 rávis bohcco. Muhto bearras1iid boazolohku gal died1usge ii lean okta. Eanemus mii ovttage bearras1is lea leamas1, lea measta 1000 heagga. Dakka man1n1el jahkec1uod1imolsuma doaimmahii dác1c1a etnográfa guovlludutkamiid siiddas. Dalle lei ain oalle olu boazodoallu. Mán1gga bearras1is ledje 100-200 bohcco. Ovtta bearras1is ledje nu easkka go 1910:s birrasiid 500 bohcco (Solberg 1913: nr. 490). 1920 rádjái gal unnui eallu nu olu ahte 1926:s eai lean go birrasiid 500 bohcco (Tanner 1929: 134, 152). Lea áibbas c1ielggas ahte 1. máilmmesoad1i soahtedilli ja áigi man1n1el soad1i unnidii ealuid sakka, dáppe nu go eará siiddain. Od1d1aset áigge bivde dávjá Báhc1aveaisápmelac1c1aid geahc1c1at fástaássiid bohccuid. Sii oainnat ledje oahppan boazobargit ja ledje rehálas1 ja luohtehahtti boazogeahc1c1it (viesu luhtte boazodoallu, vrd. 3.10 man1n1elis). Mátta-Várjjaga fástaássit gul háliidedje bohccuideaset nuortalac1c1aid gehc1c1ui ovdalii go Norgga boazosápmelac1c1aid gehc1c1ui (Solem 1933/1970: 197, Helland II 1906: 160). Sullii seammaládje dahke Njávdámis, nu go gullat man1n1el (3.10). Jahkec1uod1imolsuma birrasiid mákse fástaássit Báhc1aveaisápmelac1c1aide 2 kr juohke hearggi ovddas máid iez1a ledje luoitán veaiddalassii geassái, ja máid nuortalac1c1at dasto válde gitta ja dolvo fásta ássiide (Wessel 1902/1979: 55-56). Báhc1aveaisápmelac1c1aiguin manai seammasullásac1c1at go daid eará siiddaid sápmelac1c1aiguin máid leat juo gullan, gos dihto ás1s1it vurrolaga c1uhce kultuvrii ja servodatortnegiidda - sisafárren ja kolonisas1uvdna, duottarsámiid boazodoallu beros1keahttá siidarájiin, stáhtapolitihkka ja soahti. Boazodoallu ja guollebivdu ledje ovttas ekonomiija vuod1d1ogead1gin - dat ledje ovtta deat1alac1c1at (Tanner 1929: 152). Earenoamáz1it 1800-logu man1it oasis s1adde goappes1 doaimmat váddáseabbon. Ruos1s1a ja Norgga 1826 rádjes1iehtadusas juo vuohttit makkár jurdagiid stáhtaberos1tumiid ja resurssaid dáfus galge deattuhuvvot. Norga dajai ahte Mátta-Várjjagis ledje nu buorit eanandoallo- ja dimbbarc1uohppanvejolas1vuod1at, ja lei "vejolas1 ahte Stáhtakássii maid boahtá oalle olu Dienas" (Andresen 1989: 42). Norgga s1iehtadallit eai orron atnime guovllu makkárge sierra dilálas1vuod1as nuortalac1c1aid árbevirolas1 geavaheami geaz1il. Atne baicca ahte oktasas1guovlu galggai gullagoahtit Norgii ja ahte doppe galge "seammá njuolggadusat go mud1ui fylkkas" (Třnnesen 1972/79: 122). Muhto Ruos1s1a s1iehtadallit ja báikkálas1 eiseválddit gal bealus1tedje nuortalac1c1aid. Boad1usin s1attai ahte rádjesoahpamus1a 5. artihkkalii c1állojuvvui ahte bearras1iin mat rádjeguovllus ásse, nappo nuortalac1c1ain, lei riekti "ássat ain dálá Ruovttus, dahje fárret nuppi Fámu Guovllu siskkobeallái". Fárrenáigemearri lei golbma jagi. Friddja oskkudoaimmaheami lohpi c1állojuvvui 6. artihkkalii; oz1z1o girkostallat beros1keahttá rájiin. 7. artihkkalis earuhuvvojedje c1ielgasit rádjeguovllu ovdalas1 ássit ja sii geat áigot sisafárret man1n1el rádjesoabadallama. Ovdalas1 ássiin galggai molsas1umi áigodagas, 6 jagi badjel, riekti friddja vánddardit ráji rastá guoli bivdit ja meahcástit, "nu go dássoz1ii,...". Od1d1a ássit gal galge bissut "daid Rájiid siskkobealde Guovllus mii Boahttevuod1as gullá dan Fápmui man Vuollásac1c1at sii leat, eai ge galgga gud1ege dáfus Oasi oaz1z1ut dan Rievttis mii dáid Guovlluid Álgoássiin lea bivdit ja meahcástit nuppi Fámu Guovllu siskkobealde". 8. artihkkalis garz1z1iduvvo guovllugeavaheapmi ja johtin. Dás daddjo namalassii ahte galggai s1addat gielddusin "Norgga ja Ruos1s1a Sápmelac1c1aide" johtit bohccuiguin ja eará elliiguin ráji rastá ja "guod1ohit Bohccuid Guovllus mii ii leat s1at sin Oktasas1 Guovlu" (Norges traktater 1661-1966, bd. I: 10). Man1imus cealkka c1ájeha ahte eiseválddit dohkkehedje ahte ovdal lei guovlu nuortalac1c1aid oktasas1 guovlu. Eiseválddit orro oaivvildeame ahte rádjesoahpamus1 loahpahii dán eaiggátvuod1a. Lea mud1ui eahpec1ielggas máid s1iehtadallit leat oaivvildan doahpagiin "gullat sidjiide oktasac1c1at". Ruos1s1a ja Ruot1t1a-Norgga s1iehtadallit dáide guovtteládje ipmirdan eaiggádus1s1andoahpaga, dan erohusa vuod1ul movt oarjin ja nuortan atne doahpaga. Boazojohtingielddus rájiid rastá dáiddii guoskan vuosttaz1ettiin Norgga viiddis boazosámijohtimiidda ii ge nuortalac1c1aid unnit ealuid johtimiidda. Doloz1a rájes ledje nuortalac1c1at johtán ealuideasetguin mearragáddái geasset ja deat1alac1c1amus geasseorohat lei Dálmmát (Schnitler I: 335). Sii johte ealuiguin man1n1el 1826 maid. S1iehtadussii galggai vel loahpalas1 rádjes1iehtadus (vrd. Andresn 1989: 40-41). Astri Andresen lea c1ájehan ahte nuortalac1c1at eai atnán rádjes1iehtadusa buorren ja ohce doarjaga Ruos1s1a bealde. C1uovvovas1 jagiid dorjo ge Ruos1s1a eiseválddit sin dolos1 vuoigatvuod1a gáibádusaid, maiddái boazojohtimiid. 1834 Protokolla bod1ii rádjesoahpámus1a man1n1el. Protokolla heaittihii rádjesoahpamus1a 7. artihkkala. Muhto Báhc1aveaisápmelac1c1aid Norgga beale vuoigatvuod1at sihkkarastojuvvojedje buoremuddui, go doalahedje mearaluossabivdorievtti Báhc1aveaivuonas ja Ruovdavuonas, vaikko iez1a válljejedje s1addat Ruos1s1a stáhtaborgárin (Andresen 1989: 47 ff.). Vaikko 1834-protokolla ferte atnit árbevirolas1 vuoigatvuod1aid formálalas1 dohkkeheapmin, de lei oba rádjes1iehtadeapmi guovtti gárz1z1esáigge álgun. Báhc1aveaisápmelac1c1at gulle dál guovtti riikkii; sii fertejedje rasttidit ráji jod1idettin. Dác1c1at ja suopmelac1c1at koloniserejedje jod1ánit viiddis osiid Norgga beale dolos1 siidaguovllus (vrd. Wikan 1980, Lunde 1979: 116 ff). Eanandoallu, dálloboazodoallu, dimbbardoaimmat, Norgga mearaluossabivdu, Báhc1aveaji gorz1efámu geavahanjurdagat, A/S Sydvarangera ruvkedoaimma álggaheapmi - buot ledje árbevirolas1 resurssageavaheami ja jahkodatjohtolagaid garz1z1ideapmin. Dan áigge lei maid boazosuolavuohta dábálas1 ja lassánii maid (vrd. Tanner 1929: 134). Norgga bealde rahc1e gávdnat liibba gárz1z1idit mearaluossabivddu, áiggi mielde loahpaheami jurdagiin. 1899:s vuod1d1udedje Norgga-Ruos1s1a lávdegotti, Báhc1aveailávdegotti, maiddái gohc1oduvvon "Skoaltalávdegoddin", mii galggai guollebivdovuoigatvuod1aid árvvos1tallat (Andresen 1989: 101 ff.). Norgga áirasat, main ámtamánni Truls Graff lei nubbi, oac1c1ui c1iegus gohc1c1uma mii ee. bággii sin c1uoc1c1uhit ruos1s1aide ahte Norgga eiseválddiin lei iehc1aneaset vejolas1vuohta heaittihit nuortalac1c1aid luossabivddu (Andresen 1989: 97-98). Muhto ruos1s1at eai mied1ihan formálalas1 heaittiheapmái. Danin eai dalle goit rievdan Báhc1aveaisápmelac1c1aid vuoigatvuod1at Norgga eatnamis. Norgga vuohki s1attai eahpealmmolas1 gárz1z1idanvuohkin (Andresen 1989: 130-131). Dihto soahpameahttunvuohta 1916:s sáhttá leahkit ovdamearkan movt ies1gud1et duopmostuollodásiin árvvos1talle nuortalac1c1aid vuoigatvuod1aid. Muhtun Norgga borgár ás1s1áskuhttui duolbman Báhc1aveaisápmelac1c1aid guollebivdovuoigatvuod1aid vuonas. Várjjaga sunddi mielduopmárrievttis son dubmehalai dáinna. Riekti c1ujuhii dasa ahte nuortalac1c1aid guollebivdoriekti "álohii lea (leamas1) adnon vuosttas1riektin, nu ahte Norgga hálddas1eddjiin lea leamas1 bággu doalahit gaskka nuortalac1c1aid guollebáikkiide iez1aset bivdoneavvuiguin, amaset vahágahttit sin guollebivddu". Vuoittahalli váiddii ás1s1i Alimusriektái, ja doppe mied1ihedje sutnje danin go Alimusrievtti oainnu mielde lei duopmo vearrut 1834-protokolla ja 1826 rádjes1iehtadusa dulkoma vuod1ul. Muhto Eanandoallodepartementa celkkii duomu geavatlas1 c1ad1aheami birra: Norgga vuollásac1c1at eai galgan hehttet nuortalac1c1aid guollebivddu ovdal go bivdu lei formálalac1c1at heaittihuvvon; dán doivo s1addat go s1iehtadalle ruos1s1aiguin. Hálddas1eamis ledje politihkalas1 vuhtiiváldimat deat1alac1c1at (Andresen 1989: 133). 1. máilmmesoahti ja "váikkuhusat soad1i man1n1el" c1uhce garrasit báhc1aveaisápmelac1c1aid viidáset eallimii. 16 siiddaolbmá s1adde Ruos1s1a soahtevehkii; ledje mán1ggas geat eai máhccan s1at goassege. Soad1it gaskal vielgadiid ja ruoksadiid Suomas ja Ruos1s1as c1uhce "mearihis ládje skoaltasápmelac1c1aid eallimii" (Tanner 1929: 157). Oallugat báhtaredje Norgga beallái. 1920:s maid geavai seammaládje Suoma veahkagottiin, mii dagahii Dorpat-ráfi. C1uovvovas1 jagit ledje moivasat Báhc1aveaisápmelac1c1aid guovdu. Árbevirolas1 servvodatvuogádagas billohuvai olu. Sii fertejedje maid ohcat ekonomalas1 veahki. Norgga ja Suoma rádjes1iehtadallamiid oktavuod1as lei nuortalac1c1aid viidáset eallin guovddás1 ás1s1in. Sihke Suopma ja Norga háliideigga heaittihit nuortalac1c1aid árbevirolas1 ekonomiija ja dása c1adnon vuoigatvuod1aid. Dán guovtti riikka rádjes1iehtadus gárvánii 1924:s. Loahppaprotokolla 2. artihkkalis heaittihuvvojedje Báhc1aveaisápmelac1c1aid vuoigatvuod1at loahpalac1c1at Norggas: Vuoigatvuod1aid vuvde 12 000 gollekruvdnui máid Norgga stáhta galggai máksit Suoma stáhtii, mii bealistis lohpidii rud1aid geavahit "buorrin dáidda sápmelac1c1aide". Vuoigatvuod1aid jod1iheapmi lei juo leamas1 ságas Norgga eiseválddiid gaskkas 1890-logus juo (Andresen 1989: 157 ff., Eriksen & Niemi 1981: 170 ff.). Rádjesoahpamus1 s1attai formáliserejuvvon doaimmaid man1imus lad1asin mii sihke de jure ja de facto c1uzii nuortalac1c1aid servodahkii ja mii loahpas billistii olles árbevirolas1 ekonomiija vuod1u. Dasalassin ledje eará dilálas1vuod1at golahan siidda siskkaldasa, nu go koloniseren, od1d1aáigásas1 stuoraservodaga ovdáneapmi ee. A/S Sydvarangera ruvkedoaimmain ja Pasvik Timbera stuora sahárusttegiin Báhc1aveaivuonas. Nu go Tanner dajai njálmmálas1 gálduidis vuod1ul: "...oppalas1 unohisvuohta rád1d1ii siiddas" (Tanner 1929: 143). Jahkec1uod1i molsuma rájes ledje juo smávvát ásaiduvvagoahtán fásta, ja sihke gussadoallu ja dálloboazodoallu s1attai dábálaz1z1abun (Vorren Aarsethas 1989: 34-36). Omd. s1attai Boris Gleb birrajagi ássanbáikin. Seammás go árbevirolas1 servodat bied1ganii, lassánedje nuortalac1c1at Báhc1aveadjái; 1926:s ledje 39 bearras1a doppe; nappo measta beali eambbo go 1800-logu gaskkamuttos. Árbevirolas1 servodagas lei bearras1iid lohku ain oalle vuollin ja dásset. Ássiidlassáneapmi váikkuhii maid bied1ganeapmái. Go Cuonni`jokksit dálveorohat bázii ávdimin 1918:s, jávkkai maid árbevirolas1 kultuvrras deat1alas1 govva, vaikko muhtun áigge gal vel johte geasseguollebivdobáikkiide. Eanas Báhc1aveaisápmelac1c1aide s1attai fásta ássan ja ruhtaekonomiija ilgadin (vrd. Tanner 1929: 155). Dát garttai divrrasin, soahtegaskajagiid ledje namalassii stuora sosiála váttisvuod1at ja c1eardda joavkoies1dovdu jávkkai Báhc1aveajis. 2.5.5 Servodatorganiseren Mii leat juo veahá guorahallan nuortalac1c1aid servodatorganiserema ja servodatásahusaid. Leat maid namuhan ahte dát ledje hui dolos1 ortnegat mat seilo guhkit go eará sámi guovlluin. Dakkar servodat man eanas vuod1d1un lei luondduruovttudoallu ja viiddis resurssageavaheapmi ráddjejuvvon guovllu siskkobealde, ferte leamas1 bures organiserejuvvon, earenoamáz1it go ledje olu áigodatorohagat ja resurssageavaheapmi jahkodatjoru mielde. Organisas1uvnna vuod1d1oásahus lei bearas1 dahje ruovttudoallu oaivámus1ainis, dáluisidiin. Go dáluisit jámii, oac1c1ui boarráseamos bárdni dahje eará olmmos1 ovddasvástádusa, ja oac1c1ui namahusa "ruovttudoaluoaivámus1", muhtomin s1attai leaska danin. Servodatortnega vuod1d1ojurdda lei c1ielga patriarkála jurdda. (Dát ja c1uovvovas1 lea eanas Tanner 1929: 345 ff. mielde, vrd. maid Solem 1933/1970: 79 ff. ja Vorren & Manker 1976: 188 ff.). Buot bearas1oaivámuc1c1at ledje norrazis mielde. Norraz lei olles siidaguovllu oktasas1 diggi.Sátneálgo- ja suorgásanoahpu mielde lea Norraz ráinnas sámi tearbma. Dan sadjái boahtegod1ii sobbar (soppar), mii orru vuolgán ruos1s1agiela c1oahkkin dahje c1oakkalmas sánis. Mud1ui s1attai sobbar maid dan stuorit dikki namahussan mas ledje áirasat buot Guoládaga siiddain. Norraza jod1ihii primus inter pares, maiddái gohc1oduvvon oaiveolmmájin. Norraz lei siidda alimus váldi. Dan mearrádusat ledje loahpalac1c1at ja buot siiddaolbmot s1adde c1uovvut daid. Nuortalac1c1ain lei maid dakkár oaidnu ahte norraz lei buolvvaid máhtu ja viissisvuod1a guoddi ja muitaleaddji. Norraz gied1ahalai buot lágan siiddaás1s1iid, maiddái persovnnalas1 nákkuid. Earenoamás1 guovddáz1is lei bearras1iid resurssajuohkin ja daid rievdadeamit - guollebáikkiid, guohtumiid, murrenbáikkiid sirddas1eamit jna. Norraz maid galggai bealus1tit siidda beros1tumiid olggosguvlui. Tanner namuha mán1ga siskkildas ás1s1i máid gied1ahalle, omd. boazosuolavuod1a rán1ggás1teami. Olggobeale ás1s1iide maid leat mán1ga ovdamearkka c1állojuvvon gitta 1500-logu rájes. Leat maid ovdamearkkat dasa ahte mán1ga siidda barge ovttasrád1iid, olggobeale máilmmi vuostá. C1áhcesullo borgemánu 1731 dikki justitsprotokollas lea ovdamearka. Njávdáma, Báhc1aveaji ja Beahcána nuortalac1c1at bohte diggái ja bivde beassat dánskka gonagasa vearus danin go Ruos1s1a eiseválddit mávssihedje sin "friddjavuod1adivvaga" go ledje beassan militearbálvalusas (Tanner 1929: 351). Norraz maid gied1ahalai olggobeale olbmuid siidamiellahttovuod1a, maiddái go olbmot geat eai lean sápmelac1c1at, galge lahtuduvvot ee. náitalemiid dahje koloniserema geaz1il. Dolos1 áigge rájes lei juo leamas1 nu ahte nuortalac1c1at eai náitaladdan iez1aset c1eardda olbmuiguin1459, genehtalas1 ákkaiguin go siiddas ledje nu unnán bearras1at. Vuosttas1 Suoma kolonisttat mat ásaiduvve Báhc1aveaileahkái man1n1el 1800-logu gaskkamutto, ledje vuos oz1z1on lobi norrazis. Daid áiggiid lahtuduvvui ge karela Bogdanoff siidii norraza dohkkehan náittusdili bokte Báhc1aveaisiidda nieiddain. Dáhpáhuvai maid ahte norraz mearridii "muddejuvvon geavaheami" dainna lágiin ahte sisafárrejeaddji ii oz1z1on ollislas1 vuoigatvuod1aid ja dasto oac1c1ui heajut guollebákkiid jna., dakkarac1c1aid main siida ii beros1tan (Tanner 1929: 341). Nuortalac1c1ain ledje mán1gga dáfus earalágan riektenjuolggadusat go dat máid eará sámisiiddain diehtit leamas1 man1imus moadde c1uod1i jagi, omd. árbema ja eaiggádus1s1anrievtti birra. Persovnnalas1 eaiggádus1s1anrievtti vuollái bohte eanas dus1s1e persovnnalas1 din1ggat, viessobiergasat ja visttit. Eanan- ja c1áhceriekti, earenoamáz1it goddebivddu ja mádjitbivddu dienas ja buot luondduriggodagaid hálddas1eapmi lei siidda searveopmodat - lei commune bonum - máid leat juo gullan (vrd. 2.2.). Dalle go bearras1at orro c1akc1a- ja gid1d1aorohagain iehc1aneaset dahje unnit joavkkuin, lei guollebivdu died1usge ruovttudoalu váste. Nu lei maid boazodoallu guhká. Searvevuod1d1ojurdagat maid eai hehtten sierra gudnijahttima, earenoamáz1it bivddu ja meahcásteami dáfus. Dán vieru c1uvvo omd. go hávdádedje buoremus bivdoolbmáid sierra sadjái. Eaiggádus1s1angaz1aldaga dáfus s1adde boazodolliin oalle ies1gud1etlágan riektenjuolggadusat. Juohkehac1c1a sierra boazoeaiggádus1s1anrievtti mielde "lassánii" "ean1kilolbmo ja juohke bearras1a vejolas1vuohta atnit ávkki1460 riggodagain nu ahte c1uzii siiddaoktavuhti" (Vorren ja Manker 1976: 193). Solem gohc1oda dán álgo siidaortnega "sierraovdáneapmin", "earenoamáz1it heivehuvvon boazodollui" (Solem 1933/1970: 106). Servodatorganiseren s1attai muhtun muddui Ruos1s1a váikkuheami vuollái, earenoamáz1it nuorttamus siiddaid dáfus; soaitá juo 1600-logu rájes s1addan nu. Ruos1s1at ledje gal smád1áhkkat sápmelac1c1aiguin gitta 1900-logu rádjái. Ruos1s1a davviguovlluid guovllu ja báikkálas1 hálddas1eami ovdánemiin oz1z1o Ruos1s1a sámit iez1aset "fáldiguovllu", volost, Arkhangelska rád1d1ehusa vuollái. Dán fáldiguovllu juhke fas "válgabiriide" máid fas juhke "sámigielddaide", pogosttaide. Juohke pogosta lei okta siida. Juohke pogosta válljii ovdaolbmo jahkái hávális, oaiveolbmá. Dát c1ájeha ahte Ruos1s1a hálddahusvuogádat ii bid1gen nuortalas1vuod1a; baicca heivehedje ruos1s1avuod1a sámivuhtii ja seaguhedje daid. 1920-jagiin lei norraz measta nohkan almmolas1 orgánan, vaikko oaidnit ásahusas báhcán osiid eahpeformálas1 ja formálalas1 oktavuod1ain, omd. Báhc1aveajis 1925:s ain (Tanner 1929: 385). Suonjilis oaidnit Nickula dutkamiin ahte norraz-árbevierru bisttii "man1imus dábálas1 jahkái", 1938 rádjái. 1925:s go suopmelac1c1at mearridedje lága sin od1d1a Beahcánguovllu ássandilálas1vuod1aide, de eai diehtán Suonjilsiidda norraza birra (dahje sobbara, nu movt dalle dábálac1c1at gohc1odedje ásahusa). Muhto norraz baicca barggai ás1s1iin, ja loahpas s1attai nu ahte Suoma sisriikkadepartementa 1932:s álggahii Suonjila dahkat sierra "nuortalas1guovlun" gos galge sámi kultuvrii addit suodjaleami ja ovdáneami nu movt sii háliidit. Stáhtalas1 lávdegoddi mii galggai Suoma sámiguovllu1461 ekonomalas1 ovdáneami plánet, gal hilggui árvalusa 1938:s. Seammá jagi sierranii Suoma sámiguovlu Uleĺborga leanas ja s1attai sierra leanan, Lapin lääni. Suoma sámiguovllu leanahearrá, Karlo Hillilä, dovddahii garra beros1tumi Suonjilii. Son ii vuollánan "nuortalas1 guovllu" jurdagiin. Su háliidusa mielde dollojuvvui Suonjila dálvesiiddas c1oahkkin cuon1ománus 1938. Doppe c1ilgejedje Suonjila sápmelac1c1at iez1aset árbevirolas1 vuoigatvuod1aid Suoma ovddasteddjiide ja bivde Suoma stáhta dohkkehit daid almmolac1c1at. C1oahkkinreferáhtas man1n1el dan c1oahkkima mii formálac1c1at lei Suoma eiseválddiid ja Suonjilsiidda norraza gaskal, c1ilgejuvvojit vuoigatvuod1at oktan buot ássanbáikkiiguin bienasta bitnii, nu maid norraz-ásahus. Boares cára-dokumenttat máid ovdal leat namuhan, maid c1ájehuvvojedje. Referáhtta loahpahuvvo dainnalágiin ahte c1oahkkin doarju ávz1z1uhit Suoma eiseválddiid dohkkehit boares vuoigatvuod1aid "dan muddui go Suoma lága vuod1ul lea vejolas1" (Nickul 1948: 15-18). Referáhta mielde eai bargan goassege. Soad1i buolláma haga livc1c1ii soaitán juoga dáhpáhuvvat. Norraz ii álggahuvvon s1at boares doaimmadisguin man1n1el go C1eavetjávrái fárrrejedje. Od1d1aáigásas1 Suoma politihkalas1 ja juridihkalas1 ásahusat ja od1d1aáigásas1 organisas1uvdnadoaimmahat bod1ii dan sadjái, vaikko gilisearvvis lei muhtun ságadolliin1462 ain veahá fápmu1463 boares vuoigatvuod1aid vuod1ul (Ingold 76: 213 ff.). 3. gov. Njávdánsiida ----- Riikkarádji ___ Siiddarádji 1 Gid1d1aorohat 1 Geasseorohat 5 C1akc1aorohat 1 Dálveorohat Kártamihttu: 1: 400 000 Kárta lea Vorren 1959 girjji mielde 3. KAPIHTTAL Njávdáma nuortalac1c1at 3.1 VEAHÁ GÁLDUID BIRRA Dán oasis geavahan seammalágan gálduid go ovddit oasis, nappo ies1gud1etlágan girjjálas1vuod1a, oktan girjjálas1vuod1a c1ujuhuvvon vuod1d1odied1uiguin. Muhto lassin geavahan veahá originalc1állosiid gáldun, nu go olmmos1lohkamiid ja almmolas1 árkkiivvaid ies1gud1et dokumenttaid, ja duopmoc1állosiid. Lean veahá geavahan Njávdáma nuortalas1 birrasa priváhta gálduid, vuosttaz1ettiin Neiden fisker- og gaardbrukerforeninga (Njávdáma guollebivdo- ja eanadoallosearvvi) c1oahkkinprotokolla. Ja dasto lean geavahan mán1gga jaga c1ohkkejuvvon njálmmálas1 died1uid, go lean hupman ja ovttastallan Njávdáma olbmuiguin. Man1imus jagiid guovtti riekteás1s1is, gielddarievttis ja gaskarievttis1464, ledjen guldaleaddjin ja c1állen miellagiddevas1 died1uid riektes1iehtadallamiin ja vihtandutkamiin. 3.2 VEAHÁ OVDANBUKTIMA JA TEORIIJA BIRRA Man1imus jagiid ságastallamiin ja riektenákkuin Njávdáma sápmelac1c1aid árbevirolas1 vuoigatvuod1aid birra lea guovddás1 ás1s1in leamas1 Njávdáma sápmelac1c1aid boazodoalu sturrodat. Girjjálas1vuod1as ja riekteásahusain lea c1uoc1c1uhuvvon ahte lei unnán boazodoallu ja ahte johttisápmelac1c1at áigá doaibmagohte siidaguovllus. Dán c1ielggadusas áiggun geahc1c1alit mihtidit boazodoalu, dán c1uoc1c1uhusa geahc1c1alit, earenoamáz1it dan boazodoalu ektui mii mud1ui lea sámi ássanguovllus. Gaskaboddosas1 c1uoc1c1uhusat dego "hui unnán boazodoallu" ja "unnán deat1alas1 boazodoallu" leat dávjá duottarsápmelac1c1aid boazodoalu ovdáneami vuod1ul, earenoamáz1it 1800- ja 1900-logus, ii ge muital duohtavuod1a buohtastahttidettiin dalá eará guovlluiguin. Mud1ui lea maid guovddáz1is Njávdámis geahc1adit oppalas1 riggodatgeavaheami ja bohcco sajádaga dákkar oktavuod1as. Njávdáma boazodoallu bohciidahttá maid dan dábálas1 váttisvuod1a sámi kultuvrra rievdan- ja earuhanproseassa oktavuod1as. Goas, movt ja manne rievddai bivdo- ja meahcástanservvodat sierra boazodoallun, dahje guolleeanandoallun? (Vrd. NOU 1984: 18. Sámi riektedili birra: 74-75.) Leat ságastallan earenoamás1 olu bivddu ja meahcásteami rievdama birra viiddis boazodollui (dutkandied1uid birra gc1. omd. Lundmark 1982: 13 ff., Kvist 1989: 10 ff., Hansen 1990: 4 ff., Hansen 1994). Girjjálas1vuod1as lea bivdo- ja meahcástanservvodat dávjá c1ilgejuvvon álgo riggodatheiveheapmin, ies1háhkanekonomiijan vallji guolle- ja fuod1d1ohivvodagain - muhtunlágan "álgo válljiservodahkan". Dakkár servodagas livc1c1ii boazodoallu galgan leahkit dárbbuheapmi, earret veahá bohccuid vuojánin ja vuod1gn1inboazun. Stuorit boazodoallu "ii lean áigeguovdil ekonomalas1 vuod1d1un" (Vorren 1978: 145 ff.). Nu guhká go olggobealde fápmu ii c1uohcán bearehaga álgo "johtalanservvodagaide", ledje sii heivehan iez1aset dakkár ekonomiijii man vuod1d1un eanas lei luondduriggodagaid geavaheapmi. Ovddemustá ledje olggobeale dilálas1vuod1at sivvan go johtalanservodagat manne bied1ganeami dahje earuheami guvlui, ja go biras servodagat dad1istaga eambbo c1avgagohte johtalanservodagaid. Tim Ingold lea almmuhan guovddás1 teoriija bohcco ávkkástallama rievdadama birra. Das leat golbma áigodaga ja deattuha eambbo siskkáldas mekanismmaid, almmá áibbas vajálduhttit olggobeale c1uohcimiid. Vuosttas1 áigodagas, c1ielgaseamos bivdo- ja meahcástanservodagas, leat gul bivdán gottiid dus1s1e servodaga geavaheapmái. Nuppi áigodagas gul leat veahá bohccot juo leamas1, muhto ain ovddemustá iez1aset atnui. Goalmmát áigodagas gal rievddai viiddis boazodoallun ja seahkánii márkanekonomiijii. Dát golbma áigodaga bohtet terminologiijalac1c1at ovdan Tim Ingolda girjjis gos teoriija almmuhuvvo, Hunters, Pastoralits and Ranchers (1980). Várjjagii lea almmuhuvvon teoriija njuolggomanuin bivddus ja johtaleamis viiddis boazodollui, nappo "ranching:n", "pastoralism"-áigodaga haga (Olsen 1984: 230 ff.). Dát jurdda lea moitojuvvon earenoamáz1it báikki 1600- ja 1700-logu mearrasápmelac1c1aid gáldoávdnasiid vuod1ul (Nielsen 1986: 30). Odner maid lea eahpidan ovdalas1 dohkkehuvvon nuppástumi áigerehkenastima. Son viiddidivc1c1ii ee. sámi s1ibitdoalloáigodaga oalle olu boarráseabbon (Odner 1992: ee. 181, Niemi 1991: 505-507). Dán vuod1ul lea lunddolas1 jearrat man roahtá dat nuppástupmi obanassiige lea leamas1 ja man muddui servodagat leat leamas1 "c1ielgasat". Gaz1aldat lea maid c1adnon dábálas1 váttisvuhtii kultuvrra joatkevas1vuod1a ja rievdama gelddolas1vuod1a birra. Mii leat oaidnán ahte nuortalac1c1at ovddemustá leat adnon "johtaleaddjin" gitta árbevirolas1 kultuvrra bied1ganeapmái 1900:s. Girjjálas1vuod1as muitaluvvo eanas ahte boazodoallu lei dus1s1e "veahkkeealáhus" heivehuvvon bivddu ja johtaleami dárbbuide (Vorren & Manker 1976: 127). Dán barggus lea okta hypotesa ahte boazodoallu lei stuorit go máid dákkár cealkagat muitalit ja ahte nuortalac1c1aid ekonomiija áigá juo lei eambbo earuhuvvon go máid dat unnit eambbo c1ielga "johtalankultuvrra" govva c1ájeha. Mii geahc1c1alit hypotesa earenoamáz1it Njávdánsiidda c1ielggadeamis man1n1elis. Min hypotesa vuod1d1un lea maiddái goalmmát nuppástumi- ja earuhangaz1aldaga oaidnu, mii maid gáidá oainnus dábálas1 ovttageardánis1465, dássedis ja unnit eambbo c1ielga "johtalan1kultuvrra birra". Dát goalmmát oaidnu lea ee. gohc1oduvvon "olmmos1las11466 lahkoneapmin" dahje "emisk"/"siskkobealde olggos"-lahkoneapmin mii sakka deattuhaindividuálalas1 dagu ja rasjonálitehta mihttomearálas1 láhttemis1467. Vaikko dát láhtten lea organiserejuvvon servodaga siskkobealde, de dát oaidnu goitge deattuha individuálitehta ja ruovttudoalloies1stivrema1468. Knut Odner lea almmuhan dákkar teoriija iez1as stuora barggus Várjjatsápmelac1c1aid birra (Odner 1992, ee. c1ujuhusaiguin girjái Riches 1982). Dát oaidnu deattuha maid dan ahte servodagas ledje erohusat áigá juo. Várjjagis álge ee. sávzzaiguin ja gáiccaiguin 1300 birrasiid juo (Odner 1992: 181), seammás go geavahedje olu eará riggodagaid. Omd. gávppas1edje olbmuiguin geat eai lean sápmelac1c1at. Lars Ivar Hansen lea earenoamáz1it deattuhan gávppas1eami sajádaga boarráset sámi kultuvrras. Buohtastaladettiin sámi guovlluid, gávnnaha son ahte Finnmárkku oarjedavimus guovllut birgejedje gávppás1eamis golmmain stuora gávpevuogádagain, Dánska-Norgga, Ruot1a ja Ruos1s1a gávpevuogádagaiguin. Seammás ledje dát golbma guovllu mat guhkimus doalahedje viiddis meahcástan- ja bivdokultuvravuod1u. Meahcástan- ja bivdokultuvra seaillui gitta 1700-lohkui ee. danin go náhkke- ja duolljegálvu lei hui jod1ánis gávpegálvu (Hansen 1990, 1994). Orru leamen buorre árta od1d1asit guorahallat ovdalas1 oainnuid boares sámi kultuvrra hárrái, go oaivvildit dan ovttageardánin, unnán "ovdánan", c1ielggasin ja c1ielga ekonomiijarájiiguin ja dássedisvuod1ain1469. Nu lea jur nuppelágan govva mii ráhkaduvvo, gos earuheapmi ja heivehanmunni leat mihtilmasat ja gos maid leat siskkáldas soahpameahttunvuod1at. Dát guoska maid nuortalas1 sámi kultuvrii. Maiddái don doloz1a dáfus lea leamas1 ságastallan bohcco sajádaga birra sámi ekonomiijas, Dálmmát-gávdnamiid vuod1ul. Simonsen dulko olu boazoc1orvviid gávdnamiid dainnalágiin ahte lea leamas1 boazodoallu ovdal, áigodatjohtolagaiguin gaskal siseatnama ja rittu, nu go historjjálas1 áiggis diehtit leamas1. Olsen gal ákkasta dainnalágiin ahte lei bivdo- ja meahcástanservodat ja ahte dákte- ja c1oarvegávdnosat eanas ledje bargoneavvoávdnasat máid bivddus- ja meahcásteamis ledje viez1z1an siseatnamis. Earenoamás1 gávdnosat máid Olsen oaivvilda mearkkas1it bivdoservodaga, leat hervejuvvon1470 njuollanjunit ja sáitenjunit, árvvusge eaiggátmearkkaiguin (vrd. 3.4.). Dáid oaivvilda Olsen ártan navdit "leamas1 geavahuvvon goddebivddus" (Olsen 1994: 135). Mus ii leat gelbbolas1vuohta ságastallat dan birra arkeologalas1 gávdnosiid vuod1ul. Almmá mu oaivila buktima haga "Dálmmát-áigodaga" dilálas1vuod1ain, áiggun goitge c1uoc1c1uhit ahte ii dárbbas1 leamas1 juogo dus1s1e bivdu dahje boazodoallu. Oppalas1 oainnu dáfus mii deattuha earuheami ja heivehanmuni lea váldoás1s1in ahte bivdu ja boazodoallu ledje buohtalaga. Don doloz1is lei ge nu jur juste nuortalas1 siiddain, nu go juo leat ovdamearkkain oaidnán. 3.3 GUOVLU Nu go Tanner dadjá: Njávdán "lei ovdal oalle stuora sámi siida". Boarráseamos gálduid mielde, 1500-logu man1it oasi rájes, vikkai siidda vel viiddidit iez1as guovllu oarjjás gitta Detnui oktan Buolbmát oalgejogain. Norgga eiseválddit vuostálaste ja váide Ruos1s1a eiseválddiide dassoz1ii go "ruos1s1at" Buolbmátjohgáttis geassádedje ruovttoluotta (Johnsen 1923: 83, 88). 1600-logus vikkái Njávdánsiida maid viidánit oarjjáslulás Anársiidda ráji badjel. Anárdikkis 1671:s ja 1672:s bod1ii ovdan ahte Anársiida ovdal lei njávdánsápmelac1c1aid suovvan Anársiidda siskkobeale jávrriid bivdit, muhto dál ledje s1addan beare roahkkadat ja orro bearehaga doppe. Danin mearridii diggi ahte sii galge gáikkodit viesuideaset doppe ja geassádit ruovttoluotta. Ii leat veadjetmeahttun ahte Ruos1s1a eiseválddit ja Ruos1s1a-ortodoksa girku ávz1z1uhedje viidánit oassin oktasas1guovllu ribadeamis (Tanner 1929: 214-215). Dákkár dáhpáhusat gal leat hárve Njávdánsiidda rádjehistorjjás. Rájit ledje hui dássedat guhkes áiggiid, seammalágan heivehanmuniin go leat gullan nuortasiiddain lea leamas1. Njávdánorohat lei Njávdán- ja Uvdojogaid1471 birra. Goappes1 jogat golget Gievjovuona sisvuonaide. Njávdánsiiddas maid ledje gullevas1 c1áhcerájit1472 rádjin. Muhto geavatlac1c1at ledje muhtun earretvuod1a1473 c1áhcerádjevuod1d1ojurdagis, heivehanmuni geaz1il ránnáiguin. Oarjin/oarjedavvin lei Njávdán Várjjaga mearrasámisiidda ránná. Mearragáttis manai rádji nuorttabealde Buod1ggáidvuona1474 ja siseatnamis Garsjřena1475 nuorttabealde. 1744:s gal muitalii Schnitler ahte Njávdáma sápmelac1c1at bivde sihke Garsjřena1476 ja Dirgejávrri bures oarjjabealde ráji, ja dan ovdii besse Várjjatsápmelac1c1at muhtun áiggiid mannat lulás gitta Njávdánjohkii iez1aset bivdduin ja boazodoaluin. Seammaládje leat mii juo oaidnán dákkár heivehanmuni Anára rádjeguovlluin; dát gal s1attai váttisvuohtan fas Anársápmelac1c1aide. 1700-loahpas oaidnit ahte stuora Ijávrri1477 lulábealde ráji bivde sihke Anár-, Njávdán- ja Ohcejoga (Aritzby) sápmelac1c1at. Radji manai jur Ijávrri davábealde dakko gokko Njávdánjohka golggiida ábi guvlui, ja nuorttas davábealde Guollejávrri (Kuollisjávri dahje suomagillii Tsuolisjärvi) rádjemerkii, gaskal Anára, Njávdáma ja Báhc1aveaji Rissenjuni buohta. Dákko manai rádji Njávdáma ja Báhc1aveaji gaskka Veahc1ir vári ja c1áhceráji mielde Uvdovuona1478 ja Korsfjordena1479 nuorttabeale nu ahte Sállana oarjjabealli ja olles Gievju, gullágohte Njávdámii. Nuortarádji Várjjatvuona buohta nogai Geresgohpái Sállana olggumusas, ja oarjerádji Buod1ggáidvuona nuorttimus njárgii. Jur olgolis lea Buod1ggát (Buod1ggáidnjárga), mii boarráset Ruos1s1a gálduin gohc1oduvvo Veres navolok:n. Ruos1s1aide lei dat juogalágan "rádjemearkan" gaskal Ruos1s1a ja Norgga ovdal 1826 rádjegeassima. Scnitlera oaivila mielde ledje Buod1ggát ja vuonat siskelis leamas1 Várjjaga sápmelac1c1aid bivdo- ja meahcástanguovlun, dávjá ovttasrád1iid njávdánsápmelac1c1aiguin. Muhtun mearrasámi vihtan válddahalai Schnitlerii dáinnalágiin 1740-jagiin: Sullii 30 jagi das ovdal leigga soai vieljas1guovttos leamas1 njuorjjobivddus (Kobbeskiřtteri) Buod1ggáidvuonas Njávdáma sápmelac1c1aiguin. Sii juogadedje bivddáhasaid Njávdáma sápmelac1c1aiguin ("Neidens Finner i lige Deele"). Sullii logenárjagi ("en halv snees Aar") das ovdal ledje Várjjaga sápmelac1c1at ásaiduvvagoahtán vutnii. Dábálac1c1at eai bivdán Njávdáma sápmelac1c1at vuonas guoli eai ge eará, nu go dalle "go ledje ain 30 bearras1a". Dál ledje dus1s1e 8 bearras1a vel - sii ledje "man1os mannan dus1s1e 8 bearras1ii" (Schnitler I: 434). Njávdán massii rádjegeassimis, nu go namuhuvvon, sullii bealli iez1as guovllus oktan eanas ovdalas1 c1akc1a- ja dálveorohagain. Oaivilin lei álggos leamas1 bidjat od1d1a riikkaráji boares Anár- ja Njávdánsiidaráji mielde. Muhto eahpec1ielggasvuohta rádjegeassimis dagahii ahte gesse ráji Reisagura ja Reisaoaivvi gaskka, ja nu s1attai Njávdánsiida juhkkojuvvot. Ruos1s1a ovddasteaddjit orrot eambbo beros1tan Báhc1aveajis go Njávdámis; eai sii fitnan ge Njávdámis. Njávdáma rájit s1adde ge biddjot veahá soaittáhagas (Andresen 1989: 55-40). Rádjes1iehtadusa mielde galge Njávdáma sápmelac1c1at beassat geavahit iez1aset boares c1akc1a- ja dálveguovllu nu guhká go sii elle geat 1826:s ledje "siidaisidat". Suoma ja Norgga 1852 rádjedahppan ii oro váikkuhan dása danin go dat gustui dus1s1e oarjelet rádjegaskii, dasa mii s1iehtaduvvui 1751:s. Vorrena sátneoaivila mielde jotke Njávdáma sápmelac1c1at johtimiiguin Suoma beale boares ássanbáikkiide gitta 1884 rádjái (Vorren Lundes 1979: 63). Dál c1uoc1c1uhuvvo njálmmálas1 died1uid vuod1ul ahte ledje unnit johtimat dáidda báikkiide gitta 1900-logu álgui, muhto dál unnán bearas1johtimat. Suoma eiseválddit eai oro diehtán dan ovdal go Njávdáma sápmelac1c1aid johtimat nohke oalát (vrd. Hĺlogaland lagmannsrett, váiddaás1s1i nr. 36/86 A; Riektegirji riekteás1s1is golggotmánus 1988:5.) Boarráset Dánska-Norgga gálduin gohc1oduvvojit Njávdáma sápmelac1c1at "Neidens Finner" (Njávdáma sápmelac1c1at), "Neidens Rydske Finner" (Njávdáma Ruos1s1a sápmelac1c1at) jna. Njávdáma nuortalac1c1aid birra orru leamen vuosttas1 c1álálas1 gáldu 1517 dokumenta, ng. "skean1kareive" Moskva cárai ja stuorafyrstii, Vasilij III Ivanovitsjii, ja lei álggus vearronjuolggadusbábir cára guovtti fáldái sámi guovlluin. Dáin njuolggadusain dáhkidii cára "doarjaga ja suodjalusa" sápmelac1c1aide ránnáid vuostá, geat galge doalahit iez1aset eret sin guovlluin. Dan ovdii galge sii vearu máksit cára fálddiide, maiddái Njávdáma sápmelac1c1at ("udi Niafdain"). (Vrd. Johnsen 1923: 80-81; Lilienskiold lea ollislac1c1at jorgalan ja muitalan njuolggadusaid girjjis Nordnorske samlinger III, Speculum Boreale II: 185 ff.). Dolos1 Guoládatvearu ("Kola Borge fra alders tid") mákse dalle ee. bohcconáhkiiguin (Broch & Stang 1961: 28). Nuortalac1c1aid vuoigatvuod1at ja suodjaleapmi váldui fas ovdan 1556 cárareivves ja "soahpamus1as" gaskal cára ja Dánska-Norgga gonagasa 1563:s man1n1el go Njávdáma sápmelac1c1at ledje váidalan ahte Norgga vuollásac1c1at hehttejedje sin áhpebivddu. Cára lei gonagasain hupman váidaga birra ja "soahpamus1" lei boad1usin. Doppe duod1as1tuvvojit ja suodjaluvvojit sápmelac1c1aid vuoigatvuod1at. Dalle lei buorre s1iehtadan- ja ovttasbargodilálas1vuohta dan guovtti riikka gasakkas danin go oktasas1 gilvaleaddjin lei Ruot1t1a, mii guhká lei njunnoz1is leamas1 davviguovllu politihkas. Mán1gga ovdamearkkas oaidnit ahte Dánmárku-Norga meannudii várrogasat Ruos1s1ain rádjeguovlluin ja garasvuod1ain fas iez1as vuollásac1c1aiguin geat meannudedje heivemeahttumit. Dát politihkka s1attai dávjá nuortalac1c1aide buorren. Ovdamearkan garra dánska-dác1c1a láhkac1ad1aheapmái1480 lea 1567:s go Oluff Jempt Iz1z1ohis1481 sáhkkohalai go lei leamas1 "nuortan" ja bilkidan Ipmila. Nubbi ovdamearka lea go Endre Pedersen C1áhcesullos sáhkkohalai 1590-jagiin go lei suoládan bohccuid nuortalac1c1ain (Niemi 1983: 151). Maiddái nubbi Ruos1s1a dokumenta c1uvge Njávdáma boares historjjá. Vasili Agalin ráhkadii vuosttas1 Ruos1s1a "eanangirjji" davviguovlluid badjel 1574:s. Girji lea láhppon, muhto Alaj Mikhalkova 1606-1608 "olmmos1logut" galget leahkit Agalina girjji mielde. Doppe namuhuvvo "Njavdema" gos ásset vearromáksi "eanandoallit", geat rád1d1ejit "Nevdema"-joga luossabivddu ja guollebáiki sullo lahka, mii árvvusge lea Geavju. Njávdánsápmelac1c1aid "vilgesguollebivdu" jávrriin maid namuhuvvo, nu maiddái sin vearrosturrodagat ja gaskavuohta Beahcán1klosterii (Gorter-Grřnvik 1988: 45-46; c1állosa lea Alexander Perminov jorgalan ruos1s1agielas 1965:s Charusin 1880 c1állosa vuod1ul. Perminov bargá Slávalas1-báltalas1 instituhtas, Oslo Universitehtas). 1590-jagiid vearro- ja rádjenákkuid oktavuod1as, álggos Ruos1s1a ja Ruot1a gaskal (mii loahpahuvvui Teusinaráfiin 1595:s), dasto Ruot1a ja Dánmárku-Norgga gaskal (mii mearriduvvui 1611-13 Kalmarsoad1is ja c1uovvovas1 Knćred-ráfiin), oaz1z1ut eambbo died1uid Njávdánsiidda birra. Buot orru c1ájeheame ahte siida birgii bures dalle ja adnui riggodahkan stáhtagássa sisaboad1uid1482 dáfus. 1593 rájes gávdnojit dánska-dác1c1a vearrolisttut maid vuolde lea maid Njávdán. Dan jagi ledje 10 vearromáksi Njávdámis, 1596:s 8. Dás lea eanas sáhka bearas1oaivámuc1c1aid birra. Lea measta seammá lohku 1700- ja 1800-logus. - Mii máhccat fargga 1600-logu gáldoávdnasiidda. 3.4 JAHKODATJORRU JA JOHTINMÁLLE Vorren lea earenoamáz1it válddahallan jahkodatjoru ja johtinmálle; su c1állosiidda lea ge c1ielggadus eanemusat huksejuvvon (omd. Vorren Lundes 1979: 60-61, Vorren Aarsethas 1989: 27-29). Árbevirolas1 ássanbáikkit ledje Báhkkanjohgáttis (Bak'kanjohka) (suomagillii Pakanjoki), Vuottasjárgáttis (Vuoddasjávri) ja Jienajárgáttis; Báhkkanjohka lei várra deat1alac1c1amus. Báhkkanjohka / Pakanajoki lea várra suomagielnamma; orru leamen "báhkiniid johka". Nama c1ilgehussan orru leamen ahte dán báikkis lei kapealla, Girkojárgáttis (Kirkkojärvi, "Kirkevann"), ja ahte suopmelac1c1at soitet badjelgeahc1c1an nuortalac1c1aid "eahpeipmilbálvaleami" "govvagudnijahttimiin" go ikonaid ovddas sihke russejedje ja gopmirdedje. Várra lei dát báiki gosa ceggejedje Trifona kapealla. Viessosadji lea bures vuhtton gitta dássoz1ii. 1902:s finai guovlludoavttir A. B. Wessel báikkis ja c1ad1ahii ovttageardánis registrerema. Kapealla vuod1d1oareála lei birrasiid 6 x 5 mehtera, nappo veahá stuorit go dálá St. Georg kapealla Geavgn1á1483 vuolábealde Njávdán gili (Wessel 1938/1977: 100, vrd. Paulaharju 1973: 35). Dál gal maid leat muhtun eará kulturmuittut Njávdáma sápmelac1c1aid dálveorohagas, omd. áitesajit. Njávdánsápmelac1c1aid dálveorohagas lei eallin seammasullásas1 go mud1ui nuortalas1 guovllus. Cuon1ománu gud1d1e dálveorohaga ja johttájedje gid1d1aorohagaide, Skoltebyen1484 bokte Geavgn1á vuolábealde Njávdánjohgáttis. Dohko rádje dálvegálvvu ja ohce geassebiergasiid. Man1n1el go oanehas1 ledje orron Skoltebyenis1485, juohkásedje bearras1at guollebáikkiide Gievjovuonas1486, omd. Nirvagohppái1487, Strřmsnesii1488, C1oalgámii1489 ja Ruossavutnii1490. Nissonolbmot, mánát ja boaresolbmot báhce dohko luosaid bivdit ja dievdoolbmot manne áhpebivdui man guovddáz1in lei Geavju. Minstár lea nappo áibbas seaammalágan go Báhc1aveaji sápmelac1c1aid minstár. Lilienskiold dajai Geavjju guolleguovddáz1a birra 1690-jagiin juo: "Geavju, doppe gos Njávdáma Sápmelac1c1at Guollebivdoáigge ásset, lea olggumusas Geavjovuona1491 njálmmis, sullii 1 1/2 Miilla C1áhcesullos lulás-oarjelulás. Lea unná, muhto ruonas Sullos1" (Lilienskiold, Nordnorske Saml. IV/2, 2: 84). Buot c1ájeha ahte Geavju dalle lea leamas1 áigodatorohahkan mán1ga c1uod1i jagi, soaitá sullii 800/900 o. Kr. rájes (Olsen 1984: ee. 52, Olsen 1994: 115 ff.). Seammaládje orru c1ielggas ahte Dálmmáhis, jur Sállana nuorttabealde, Báhc1aveaisiidda siskkobealde lea joatkevas1 historjá guhkás don doloz1a rádjái. Gáldu mii c1ájeha dan, leat dolos1áigásas1 hervejuvvon njuolla- ja sáitenjunit mat leat gávdnon Mestersandenis1492 Dálmmáhis ja máid 1900-logu nuortalac1c1at leat dovdan. Ole Solberg gávnnai ee. dakkár hervejuvvon biergasiid Dálmmátroggamiin. Tanner c1ájehii dakkár gávdnamiid od1d1asisráhkadeami muhtun Suonjil- ja Beahcánsápmelac1c1aide. Vaikko eai diehtán maidege dan birra gos duojit ledje boahtán, dadje sii ovttatmanu ahte hearvvat ledje Báhc1aveaisiidda dolos1 eaiggátmearkkat1493. Dát hervemat nappo leat guhkes árbevieru guoddit, dakkár árbevieru mii sáhttá leahkit duhát jagi boaris (Tanner 1929: 371-72, Storĺ 1971: 90, Simonsen Lundes 1979: 38, Olsen 1984: 109-111, 164., Olsen 1983: 321, Olsen 1994: 135 ff.). Major Schnitler maid gávnnahii iez1as 1744 iskamis ahte Njávdáma sápmelac1c1at atne Geavjju, maid son gohc1oda "Kiřholmenin", nu go "doloz1a rájes", "eai ge Vihtanat muitte ahte lei earaládje, eai ge leat Váhnemiin gullan earaládje". Dál ledje dus1s1e gávcci bearras1a "muhtun Sávzzaiguin", "muhto ovdalas1 Áigge ledje leamas1 eambbo,..." (Schnitler I: 334). Dán muitaleami vuod1ul orru dábálac1c1at bearas1 c1uvvon gitta áhpeguollebáikái. Vuotnaluossabivdu orru s1addan eambbo dábálaz1z1an 1800-logu mielde. Schnitlera áigge gal ledje earát nai beros1tis1goahtán Geavjjus. Dohko suhke dál sihke mearrasápmelac1c1at ja dác1c1at. Muhto sis eai lean iez1aset viesut nu go njávdánsápmelac1c1ain, eai ge sii beassan darffi loggut sullos eai ge guod1ohit doppe - dan besse dus1s1e njávdánsápmelac1c1at. Guollebivdoáigge orro dác1c1at ja mearrasápmelac1c1at njávdánsápmelac1c1aid god1iin, ja dat "válde bures vuostá sin". Muhtun Norgga mearrasápmelas1 lei gal ásaiduvvan sullui birrasiid vihtta jagi das ovdal, "muhto dása ledje Njávdáma sápmelac1c1at lobi addán" (Schnitler I: 427). Njávdánsápmelac1c1aid servodatorganiseren lei ain ollislas1 Schnitlera gálduid vuod1ul go lea sáhka siidaberos1tumiin olggosguvlui ja sin riekteoainnut leat dohkkehuvvon, masa leat ovdamearkkat vuollelis. Schnitlera "gaz1adanprotokollat" leat deat1alas1 duod1as1tussan ránnáid riekteoainnuide go su "diggevihtanat" Várjjagis ledje mearra- ja boazosápmelac1c1aid ja dác1c1aid ovddasteaddjit - doppe ii lean oktage nuortalas1 "diggevihtanin". Gid1d1aorohagas maid gávppas1edje C1áhcesullo dác1c1aiguin ja pomoraiguin. 1600-logus juo c1adnui Njávdán earenoamáz1it C1áhcesullo gávppas1eapmái, ja Báhc1aveadji c1adnui Várggáid gávppas1eapmái (vrd. 3.5.). Mihcamáráigge fárrejedje bearras1at geasseorohahkii Geavgn1á (suomagillii Isokängäs dahje Kolttakängäs) vuolábeallái Njávdánjohgáttis. Buori ja guhkes dorskebivddu áigge vuonain lávejedje nissonolbmot, mánát ja boares olbmot fárret ovddemus. Mihcamáráigge lávii maid Ruos1s1a mun1ka fitnat sin luhtte. Mun1ka lávii "oahpahit" sin St. Georga kapeallas. Náittusvihahemiid gal galge vuosttaz1ettiin doallat "Kloster-Girkus" Báhc1aveajis (vrd. Shcnitler III: 72). Bearras1at orro Skoaltabáikkis nu guhká go jogas lei luossabivdu. Bálko maid veahá nuohti guoikkas, livjelak. Man1n1el go kvenat fárrejedje gillái ja oassálastigohte bivddus, bod1ii suomagielnamahus käpälä dan sadjái, ja namahus lea ain anus, ja bivdu maid lea ain. Muhtomin golgadedje guoikka vuolábealde, golgasted. Ovdalas1 áigge leat njávdánsápmelac1c1at maid bud1d1on vuolábealde gorz1z1i (Leem 1767: 350-351). Gitta guhkás 1800-jagiide doalahedje njávdánsápmelac1c1at johkaluossabivddu earenoamás1 vuoigatvuohtan, veahá muddemiin1494 dolos1 áigge, nu go oaidnit man1n1elis. Buot dábuhuvvon gáldut duod1as1tit dan (vrd. Třnnesen 1972/1979: 254). Omd. deattuha Schnitler mán1gii, iskamiiddes man1n1el 1740-jagiin, ahte earenoamás1 riekti gusto ain. Vaikko njávdánsápmelac1c1at muhtun áiggiid juogadedje eanas eará riggodagaid ránnáiguin, de lea "Goitge Luossa-Bivdu ... Njávdán sápmelac1c1at iehc1aneaset rád1d1ejit, nu ahte (sii) dán Luossabivddus álohii leat doalahan Norgga vuollásac1c1aid eret" (Schnitler I: 425). Dán guollebivddu "Ruos1s1a-Sápmelac1c1at leat iez1a rád1d1en" (Shcnitler III: 72). 1826 rádjesoahpamus1a s1iehtadallamiin nannejuvvui maid ahte "Ruos1s1a sápmelac1c1ain" dássoz1ii lei leamas1 earenoamás1 luossabivdoriekti jogain oktasas1guovllus (Johnsen 1923: 338). Nu go oaidnit man1n1elis, de gal dat jod1ánit rievddai. Mii leat juo oaidnán ahte Njávdánjoga luossabivddu birra lea 1500-logu Ruos1s1a gálduin c1állojuvvon. Ruot1a vearrofáldi Olof Anderson Burman finai 1598:s Njávdámis ja válddahalai geasseorohaga dáinnalágiin: "...Njávdáma Guoika lea gos njávdánsápmelac1c1at bivdet Luosaid ja lea c1áppa Báiki Ruos1s1ain dat. Sii orrot doppe Geasset ja leat huksen Viesuid" (Tanner 1929: 215-216, Fellman 1910 I: 307). Dás boahtá c1ielgasit ovdan ahte Skoaltabáikkis ledje viesut ja doppe ledje doaimmat geasset ja ahte ruos1s1ain lei almmolas1 hálddas1eapmi ja gávpi doppe. Eanas luosat várra manne Beahcánklosterii, dasto Guoládahkii (vrd. Leem 1767: 350 ff.). Vaikko njávdánsápmelac1c1ain ledje boares duod1as1tuvvon vuoigatvuod1at Njávdánjohkii ja joga luossabivdui, de fertejedje klostersierraovdamuniid geaz1il juogadit herskkuid mun1kkaiguin. Muhtun 1620-30-jagiid Ruos1s1a dokumenttas lea c1állojuvvon ahte 3/4 Njávdánjohka gullá njávdánsápmelac1c1aide ja 1/4 gullá mun1kkaide geat bivde doppe (Broch & Stang 1961: 28). Ii mihkkege c1ájet ahte earát go dát guokte joavkku bivde Njávdánjoga. Anársápmelac1c1aid birra daddjo c1ielgasit ahte sii eai bivdán Njávdámis. Muhto luosaid gal sáhtte earát maid oastán go ruos1s1at 1600 birrasiid juo. Hollándda kárttain lea Njávdán imas1las1 dávjá dalle, vuosttas1 geardde 1595 eurohpákárttas máid 1500-logu oahppáseamos kartográfa, hollándalas1 Gerhard Mercator, ráhkadii. Njávdán lea doppe c1állojuvvon "Naydani". (Mercator birra gc1. Nissen Willochas 1960: 34). Njávdán, "Neeuffdoma", gávdno maid hollándalac1c1a Simon von Salingen dovddus nuorttadavvi Eurohpá 1601 kárttas. (Von Salingen birra gc1. Nissen Willochas 1960: 36). 1594 rájes man1ai son njealji dutkanmátkái dánska-norgga gonagasa, álggos Fredrik 2., dasto Christian 4., gohc1c1uma mielde. Son manai Davvi-Norgii, Guoládatnjárgii ja Vilgesmerrii. Hollándalac1c1at borjjastedje án1girit "nuortan" ja manne sihke Vilgesmearas ja rittu sámimárkaniin. Sii ledje árvvusge Guoládagas ja oste luosaid mun1kkain (Leem 1767: 350, vrd. Storĺ 1971: 81-82), geat ledje luosaid dábuhan nuortalac1c1ain, maiddái Njávdáma nuortalac1c1ain. Várra manne iez1a maid Njávdámis, seammaládje go diehtit sii fitne Deanunjálmmis. Njávdáma báikenamat sáhttet mearkkas1it dan, namalassii johka Kiparijoki, sámegillii Giperjohka, dárogillii Kyperelva, ja Břkkermyra ja Břkkermćlen. "Kyper" vuolgá "kipperis", mii lei "břkkera" dolos1 namahus, sámegillii fárppaldahkki. Vuolleduiskka doaba lea "Küfer" (latingielas "cuparius"), nederlándda gillii "kuijper" (Qvigstad & Olsen 1924: 291, Paulsen vuod1d1ologu haga: 86). Soaitá dalle juo leamas1 farppaldahkkivisti mas lea luossavuostáváldin ja sáltevisti. Michalkova "olmmos1logus" álgo 1600-logus, masa juo lean c1ujuhan, namuhuvvo "Njavdemahuset" gos lea "guollebáiki gosa Michailovsjohka golgá" (Gorter-Grřnvik 1988: 45). Sáhttá go dat leamas1 fárppaldahkki viessu ja Giperjohka mii lea Mikkelsnesas1495 Njávdámis? Mii diehtit mud1ui ahte C1áhcesullogávppis lei rean1ga goit 1690-jagiid rájes "Njávdánjoga fárppaldahkki" luhtte (Niemi 1983: 279). Njávdáma "fárppaldahkkivisti" C1áhcesullo gávppi áigge lea maid namuhuvvon 1700-jagiid mielde (Qvigstad & Olsen 1924: 291, Beronka 1933: 42). Geassesajis Geavgn1á vuolábealde ceaggá ain St. Georg kapealla. Kapealla lea jáhkkimis huksejuvvon Trifona áigge, sullii seammá áigge go Boris ja Gleba kapealla Báhc1aveajis, mii gul lea vihahuvvon 1565:s (vrd. Johnsen 1923: 83). Bealistan in died1e dása ollislas1 duod1as1tusaid. Dálá Njávdáma kapealla ii leat teknihkalas1 árvvos1tallamiid mielde nu boaris, várra 1800-logu álggu rájes. Lea imas1las1 go boarráseamos áigge eai leat namuhan kapealla, eai dakkár gálduin ge gos vuorddás1ii dákkar namuheami, omd. Lilienskiold 1690-jagiin mii iez1as topográfalas1 válddahallamis olu guorahalai gaskavuod1aid ruos1s1aide. Son válddahalla vud1olac1c1at Mátta-Várjjaga, "Řstenhafsside", vuonaid, sulluid ja jogaid, ja oaivvilda báikki ovdal gullan Norgii. ("..., mat ovdal leat leamas1 Din Gonagaslas1 Vuollásac1c1aid rievttes Orohagat ja Ealáhusbáikkit, muhto dál leat dohko eambbo boahtán Bergena heajos Dilálas1vuod1at Olmmos1suohkadiin ja Ruos1s1aiguin, Suopmelac1c1aiguin ja Mun1kkaiguin, mat dad1i roavváseappot geavahit Herskkuid, dan Báikkis gosa Riikka Ássit eai beasa, ..."). Báhc1aveaji ja Klosterfjordena1496 (Báhc1aveaivuona siskkimusas) válddahallama oktavuod1as namuhuvvo Báhc1aveaisápmelac1c1aid "Rysse Kircke" (Ruos1s1a girku) "Finesćdet" buohta, muhto ii namuhuvvo mihkkege kapealla birra go Gievjovuona ja Njávdáma birra lea sáhka (Lilienskiolda Speculum Boreale, Nordnorske samlinger IV, Finnmark omkring 1700, II, 2. hefte: 84-86). Vuosttas1 geardde go kapealla Geavgn1á vuolábealde namuhuvvo, orru leamen 1744:s go Schnitler válddahallá ruos1s1a mun1kka oahppaladdama doppe mihcamáráigge ja juovllaid áigge (vrd. Shcnitler III: 72), dasto 1763:s go Jessen-Schardebřl c1állá "Njávdánjohgáttis lea ruos1s1a Kapealla dahje Skuvla" (Jessen-Schardebřl 1763-250). Goitge sáhttet ovdalas1 ruos1s1a mis1s1unáigge leamas1 guokte kapealla Njávdámis, nubbi dálveorohagas ja nubbi geasseorohagas, nu movt orru maid Báhc1aveajis leamas1. Jus nu, de ferte álgo geassekapealla gáikkoduvvon ja od1as boahtán sadjái, dat mii ain dál ceaggá. 1800-logu mielde geavahedje Skoaltabáikki dad1istaga eambbo, nu s1attai ge dárbu buoret kapellii. Geasset ledje bohccot Sállanis (dolos1 gálduin Salem, dárogillii Skogerřya, ruos1s1agillii Ostrov Salim) (vrd. Paulsen vuod1d1ologu haga: 32-33). Burman muitala maid boazodoalu ja geasseorohaga birra - dáinnalágiin hupmá son guovtti deat1alac1c1amus riggodaga birra Njávdánsiiddas, luosa ja bohcco birra: "Muhtun Suolu lahka Njávdánvuona gohc1oduvvo Salemin, ja ollá gitta Räffuas Wonoi (Revřysundii1497), ja lea oba stuora Suolu, birrasiid golbma stuora Miilla birra, geasset atnet Sápmelac1c1at buot Bohccuideaset doppe". Lilienskiold maid gohc1oda Sállana njávdánsápmelac1c1aid geasseorohahkan, "Sullo Geavahedje njávdánsápmelac1c1at Boazoguohtumin" (Lilienskiold Speculum Boreale, Nordnorske samlinger IV, Finnmark omkring 1700, II, 2. hefte: 84). Sállan geavhuvvui njávdánsápmelac1c1aid geasseguohtumin, nu go gullat, gitta 1900-lohkui. Borgemánu loahpas jod1ii siida c1akc1aorohahkii, gos bearras1at rátkkas1edje Goahtejávrái1498, C1eavetjávrái1499, Kuolisjávrái1500, Rekkijávrái1501 ja Neuttejávrái1502 Njávdánjoga bajit njálbmái. Fáldi Nils Knag válddahallá juste iez1as jahkásas1 "c1uoc1c1uhusmátkkis" Guoládahkii (Malmis) goas dolos1 áigge johte gaskal c1akc1a- ja dálveorohaga. Fáldi bod1ii dálvesiidii juovlamánu 21. b. 1690 diggestevdnet "Ruos1s1a Sápmelac1c1aid" Njávdámis, muhto sii "eai lean boahtán Siidii, dainna go ledje ain C1ac1kaorohagas". Muhto eatnasat bohte gal man1it beaivve, nu ahte sáhtte doallat diggec1oahkkimiid gos deat1alac1c1amus ás1s1in lei vearrorehkenastin, nappo man1it jagi vearrogeassin mii galggai c1ad1ahuvvot mearragáttis geassemánu. Sáhttosteamis maid gesse vearu. Lea c1ielggas válddahallama vuod1ul ahte fáldi ja norraz s1iehtadalaiga vearrorehkenastimis. (vrd. Danske Magazin V, 1756, Varanger Ĺrbok 1982: 102-103). Dolos1 áigge mearkkas1ii juovladiggi c1akc1a- ja dálveorohaga geavaheami earu. Schnitlera áigge bod1ii ruos1s1a mun1ka dálveorohahkii "oahpahit Njávdáma Sápmelac1c1aid", seammaládje go geasseorohahkii ja kapellii dohko bod1ii mun1ka mihcamáráigge (Schnitler III: 72). Dát málle lei várra mis1s1unáigge rájes juo ja bisttii gitta dassoz1ii go árbevirolas1 johtimat nohke. Giela dáfus mearkkas1a Schnitler` válddahallan ahte ruos1s1a mun1kka bod1ii Skoaltabáikái sihke geasset ja dálvet. Dát ii dáidde doallat deaivása dad1imielde go dovdat johtinmálle. Dálveorohat gal ain orru leamas1 siseatnamis, ja mun1ka dáidá dohko mannan iez1as dálvemátkkis njávdánsápmelac1c1aid lusa. 3.5 HEIVEHEAPMI, C1AVGAN JA VUOIGATVUOĐAID BEALUS1TEAPMI (1600-1700-LOGUS) 1600- ja 1700-logus lassánii dánska-norgga oarjjit nuortalas1siiddaid beros1tupmi. Man1n1el Kalmarsoad1i ii lean s1at Ruot1t1a ribadeame guovllu. Oktavuohta Ruos1s1ain lei dásset, ja boahttevas1 rádjes1iehtadallamiid dáfus livc1c1ii leamas1 buorre go lea fápmu guovllus. Go Ruos1s1a klostersierraovdamunit nohke, de s1adde maid eará gávppolac1c1aide buoret vejolas1vuod1at nuortalas1siiddain. Nu lei lassáneaddji beros1tumis c1ielga stáhtapolitihkka ja stáhtakássa sisaboad1uid jurdda. Dasa lassin bod1ii vel gávpeoktavuod1a ja báikkálas1 ekonomiija viidodat. Luossa s1attai earenoamás1 jod1ánis gávpegálvun lagamus gávpebáikkiin C1áhcesullos ja Várggáin. Ránnáálbmogat maid beros1tis1gohte eambbo siidaguovlluid báikkálas1 riggodagain. 1600- ja 1700-logus lea ássanmálle ja ekonomiija nuppástuvvama áigi Várjjagis. Dát c1uzii maid nuortalas1siiddaide, gos Njávdán lei rás1imus sajis lagas ránnáoktavuod1a geaz1il singuin geat háliidiedje viiddidit guovlluset. Njávdánsiiddas fertejit maid sierra demográfalas1 dilálas1vuod1at váikkuhan. Mii leat ovdal muitalan ahte siidda bearas1lohku lei hui dásset, 1500-logu rájes 1900-lohkui. 1600-loahpas gal lei lohku 17, 1716:s jur 22, muhto dát logut gal leat áibbas earenoamáz1at. Schnitler dajai ge 1744:s, go ledje 8 Njávdánsámi bearras1a, ahte "Dolos1 áigge ... ledje oallugat" (Schnitler I: 348). 1600-loahpa ja 1700-álggu loguid lassáneapmi dáidá c1ilgehussan dasa ahte njávdánsápmelac1c1at maid vigge viidánit, lulás nu go leat oaidnán, muhto maiddái oarjjás Dirgejávrri guvlui (Schnitler I: 348). 1600-logu gaskkamuttos oidnui c1ielgasit ahte C1áhcesullo-gávpi lei oaz1z1ugoahtán Njávdáma luossagávppas1eami alcces, ja Várggát lei seammaládje beassagoahtán rád1d1et Báhc1aveajis. 1600-logu vuosttas1 oasis lei maid c1ielga stáhtalas1 doaibma luossabivddus oasi oaz1z1ut. Dan c1ájeha omd. Christian 4.` Njávdáma luossadiiddu 1639 mearrádus, geardduhuvvon 1640:s. 1639-resolus1uvnnas deattuhuvvo ahte njávdánsápmelac1c1at galge máksit dábálas1 "Máksámus1a ja Diiddu" juohke jagi, ja "iez1aset fuomás1uvvon Árbevierru" máid ledje atnigoahtán, ja máid ledje "Tiendekanden" gohc1odan, hilgojuvvo. 1640-resolus1uvdna c1ájeha veahá njávdánsápmelac1c1aid diidomáksinvuosttaldeami ákkasteapmi dánska-norgga eiseválddiide: Mun1kkat Várggáidladni nuorttabealde eai mávsse diiddu, danin galggas1e sii nai beassat (Lilienskiold` Speculum Boreale II, Nordnorske samlinger, VII, Finnmark omkring 1700, 3: 251-252). Báikenamat Gievjovuonas, omd. Brashavn1503 ja Braselv1504, duod1as1tit ahte C1áhcesullo gávpeolbmát leat Njávdánsiiddas leamas1 dalle. C1áhcesullos lea Bras-goargu oahpis eanas 1600-logus; lei measta dynastiija, mii vuod1d1uduvvui C1áhcesullui 1620-jagiin juo (Niemi 1983: 215-216, Beronka 1933: 27). Dad1imielde go bergenlac1c1at s1adde oahppáseappot Várjjagii, de beros1tis1gohte eambbo nuortalac1c1aiguin gávppas1it (vrd. Nilsen 1966: 42). 1691 oktroija bokte juhkkojuvvui C1áhcesuolu ja Várggat formálalac1c1at. 1700-logu mielde, go Várggát manai garrasit man1os, s1attai goappes1 siiddaid Norgga gávpi C1áhcesullo vuollái (Niemi 1983: 215-216, 278-280). Bergen massii iez1as gávpeaktorievtti Finnmárkkuin 1715:s (álggii 1681:s), nu go diehtit. Aktoriekti álggahuvvui fas man1n1el áigodaga go lei measta friddja gávppas1eapmi (1715-28), muhto dál addojuvvui dat Křbenhámmana gávpeolbmáide. Ies1gud1et hálddas1anfámuid bokte doalahii Křbenhámman aktorievtti loahpalas1 friddjaaddimii 1789:s. Bergenlac1c1at vigge fas beassat guovddáz1ii ruos1s1agávpái ohcámiiguin oaz1z1ut finnmárkkugávppas1eami ruovttoluotta, omd. 1736:s. Dat c1ájeha ahte ruos1s1agávpi ain lei bivnnut (Nilsen 1966: 178). 1653:s orrot stáhtaberos1tumit ja gávpi njuolgut goallostuvvon oktii C1áhcesullo c1akc1adiggec1oahkkimis gos diggevihtanat ja gávpeolbmát oaivvildedje ahte Várjjat- sápmelac1c1ain, geat c1ielgasit ledje Norgii "rieviduvvon" sápmelac1c1at, ovdal lei leamas1 Njávdáma luossabivdu (Niemi 1983: 278, Tanner 1929: 215-16 c1ujuhusain Solbergii 1910). Dát ii sáhte leamas1 riekta, nu go juo ovdal nai lea daddjon. Dikki áigumus1 lei várra báikkálas1 sávaldagaid vuod1ul oaz1z1ut Njávdáma luossabivddu ja luossagávppas1eami dác1c1a stivrejumi vuollái (vrd. maid Tanner 1929: 215-216). C1ájehii ge juoidá ahte Brasbearrás1a oaivámus1 ies1 lei dán diggec1oahkkimis jod1iheame vihtanus1s1amiid. Luossagávppis ledje stuora hivvodagat ja árvvut. 1700 man1it oasi loguin oaidnit ahte C1áhcesullo-gávpi sáhtii oastit birrasiid 7 000 kg luosa Njávdáma sápmelac1c1ain ovtta mánus (Vorren Lundes 1979: 86). Ii dáidán leat olu earalágan dilli 1600-logus. Vaikko klostersierraovdamunit heaittihuvvojedje, de lei goitge veahá ruos1s1a gávpi Njávdámis; 1700-logus jotke pomorat gávppi. 1700-logu gaskkamuttos 1810 rádjái doaimmahii Arkhangelska-giehmánni Sergei Kolokoff dábálas1 gávppi Brashavnas1505 Gievjovuona njálmmis. Dan báikki gohc1odedje ruos1s1agillii Shapkinon. Dát hámman lei jur Njávdáma sápmelac1c1aid áhpebivdobáikki buohta. 1791:s muitaluvvo ahte pomorat nuppevuoro lávejedje orrut dálvvi Njávdánsiiddas, ja dalle lávejedje maid vuovdit jáfuid Anársápmelac1c1aide (Tanner 1929: 219). Earret luosa, lei njávdánsápmelac1c1aid buvttadan áhpeguolli maid jod1ánis gávpegálvu. Sii ledje dovddus áhpebivdit, dánskka rád1d1ehusekonoma Carl Pontoppidan 1790 c1állagiid mielde (Pontoppidan 1790: 234). C1áhcesullo 1713 diggi c1ájeha bures mainnalágiin njávdánsápmelac1c1aiguin lei gávppas1it. Lei gul dolos1 vierru ahte nuortalac1c1aid gálvvu (luosa, goikeguoli, lievssi) mákse lotnolasat rud1ain ja gálvvuin. Lei dábálas1 máksit luosa, lievssi ja 1/3 goikeguolis rud1ain, ja loahppa 2/3 goikeguoli gálvvuin. Gávpeolbmát ledje geatnegahtton dábuhit nuortalac1c1aide olu sáltti. Gávpi galggai juohke jagi nohkan "Petri-Pauli-beaivve" ("Biehtármeassu"), geassemánu 29. beaivve. Dalle lei joga váldobivdu nohkan; seammás lei maid gid1d1aguollebivdu nohkan. Gávpec1oahkkaneapmi heivehuvvui oktanis vearro- ja máksámus1bearramiiguin (Niemi 1983: 278-279). Njávdánsápmelac1c1at vikkahuvvojedje stáhtakássasisaboahtopolitihkain - vearromáksimiin - dánska-norgga stáhta vuollásaz1z1an, nu go leat oaidnán. Dán guovllu vearrogeassin bohciidahtii olu smávit soahpameahttunvuod1aid gaskal Norgga ja Ruos1s1a báikkálas1 eiseválddiid. Guovlu han lei ain Norgga ja Ruos1s1a oktasas1guovlu. Omd. gilddii Ruos1s1a fáldi njávdánsápmelac1c1aid máksimis luossabivdodiiddu dánska-norgga eiseválddiide (Niemi 1983: 278). 1600-logu man1it oasis orro njávdánsápmelac1c1aid stáhtakássa sisaboad1u1506 gaskavuohta Dánmárku-Norgii jaskkodan. 1690 birrasiid mákse nuortalac1c1at 3 goikeguollevoaga juohke vearrogeassi nammii dábálas1 vearrun ja 1/2 voaga fáldi gáibádussan. Vearu mákse dávjá gávpeolbmái "Guollin ja eará Gálvun", guhte fas "Fáldái doalvvui dáid Ruhtan" (Resen II: 14-16). Davvi ja oarjeránnáid ássama ja riggodatgeavaheami viidun ja rievdan dagahii eambbo deattu Njávdánsiidii. Várjjatvuona davábeale guollehámmanálbmot geavahis1god1ii eambbo vuona lulábeale guovlluid. Sii borde sámmála fuod1arin, c1uhppe muoraid boaldámus1s1an ja ávnnasin, bivde njuorjjuid jna. Almmolas1 ásahusat maid geavahedje nuortalas1siiddaid riggodagaid, nu go Várggáidladni militeara. 1691 gonagasreive gohc1ui c1uohppat dimbariid Várjjaga od1d1a girkui ja C1áhcesullo od1d1a ámtamánnigárdimii Njávdánvuvddiin (Niemi 1983: 333). Njávdánsápmelac1c1at c1uhppe olu dimbara ja fievrrededje dan herggiiguin vutnii vuovdima váste. 1600-logu gaskkamuttos váidaledje njávdánsápmelac1c1at mán1gii go Norgga geavaheapmi c1uzii sin ealáhusvud1d1ui. Ledje maid njuolggo vahágahttimat, nu go lobihis bivdu, god1iid billisteapmi, jna. Mearra- ja johttisápmelac1c1aid viidáneapmi maid c1uzii seammasullásac1c1at. 1600-logu loahpas manne Várjjaga mearrasápmelac1c1at Buod1ggáidvuona rastá, boares siidaráji rastá. 1700-logu mielde vuod1d1odedje sii ássanbáikkiid Várjjatvuona lulábeallái Ruovdavutnii, guhkás Báhc1aveaisiidda guovllu siskkobeallái. Boazosápmelac1c1at johtigohte nuorttas 1700-logu álggus, nu go juo leat gullan. Lulábealde orrot Anársápmelac1c1at muhtun muddui leavvan Njávdánsiidii, nu maid várra Ohcejohsápmelac1c1at (vrd. Vorren Lundes 1979: 77, Schnitler I: 348). Dáinnalágiin báhkkahuvai Njávdánsiida mán1gga guovllus, ja siidarájiid rasttidedje sihke siseatnamis ja mearagátte. Njávdánsápmelac1c1at vuosttaldedje dan, ja dánska-norgga eiseválddit dorjo sin muhtun muddui, muhto almmotge dohkkehuvvui sin iez1aset riektevuogádat1507 oalle muddui. Dalá ás1s1iin máid dovdat ja mat s1adde báikkálas1 diggái, oz1z1o njávdánsápmelac1c1at guhká doarjaga iez1aset vuoigatvuod1agáibádusaide. Earenoamáz1it orru c1ielggas ahte njávdánsápmelac1c1at guhká oz1z1o dohkkehuvvot aktorievtti goddebivdui, boazodollui ja luossabivdui (vrd. Třnnensen 1972/1979: 120-121). Earáid riggodatgeavaheapmi, nu go vuotnabivdu, fuod1arváldin, muorra- ja dimbbarc1uohppan jna., c1ad1ahuvvui guhká njávdánsápmelac1c1aid lobi addimiin. Sin dárbbu ektui lei muhtun áigodagaid stuorát riggodatvallji go sii iez1a dárbbes1edje. Schnitleris leat mán1ga ovdamearkka mat duod1as1tit njávdánsápmelac1c1aid siidahálddas1eami. Mii leat juo gullan ahte muhtun Norggabeale mearrasápmelas1 ceggii goad1i Gevjui go njávdánsápmelac1c1at adde lobi. Dác1c1aid vuovdegeavaheapmi c1ad1ahuvvui almmá "Vuosttaldemiiguin" (Schnitler I: 348). Go (árvvusge) vuosttas1 mearrasápmelas1 ásaiduvai Buod1ggáidvuona nuorttabeallái, lei dát njávdánsápmelac1c1aid lobi addimiin. Dás leat olu soahpamus1at ja ovttasbargu ies1gud1et sámijoavkkuid gaskal. Govvideaddji ovdamearkan lea Norggabeale boazosápmelac1c1a Carl Andersena boazoguod1oheapmi Sállanis ja Brashavnfjellet1508 nannamis oarjjabealde sullo. Andersen lei geavahan sullo ovcci jagi (1730-1740 gaskal) dassoz1ii go jámii. Go lei johtán ruoktot ovdan Buod1ggáidvutnii ja váriide doppe, de lei Brashavnfjellet1509 mielde johtán ja vuojahan Vestre Leirvĺga1510 bokte. Dan ovddas lei son geahc1c1an njávdánsápmelac1c1aid bohccuid. Schnitler dadjá c1ielgasit ahte dát lei s1iehtadus (Schnitler I: 424, 426, 428). 1740-jagiid álggus ledje ledje njávdánsápmelac1c1at s1addan johtit gaskaboddosac1c1at eret Sállanis gumppe speadjama geaz1il. Sis eai lean alddiineaset doarvái guod1oheaddjit. Dál sii oz1z1o veahki "verddiineaset", boazosápmelac1c1ain. Schnitler dadjá ahte su áigge "soabadedje Norgga- ja Njávdánsápmelac1c1at juohke Ládje hui bures" (Schnitler III: 71). Muhtun áigge man1n1el Andersena jápmima orrot mán1ga joavkku ovttas geavahan Sállana, ee. njeallje dác1c1a bearras1a. Muhto sii ledje dus1s1e ovtta dálvvi orron doppe, dálkki, dálkkádaga ja Gievjovuona jiekn1uma geaz1il (Schnitler I: 335). Njávdánsápmelac1c1at ledje danin nu smád1áhkkat ránnáiguin geat háliidedje siidda geavahit, go iez1a dárbbas1edje sis veahki ja ovttasbarggu. 1600/1700 jahkec1uod1imolsuma áiggi viidáneami man1n1el lei sihke olmmos1lohku ja boazolohku unnon. Ássiidlohku sáhttá unnon álgo 1700-logu rohtudávddaid geaz1il mat Várjjagis hearjidedje. Schnitlera diggevihtaniin oaivvildii muhtun ahte Báhc1aveaisápmelac1c1aid logu lei rohttudávda unnidan 40:s gitta "Logenáre Bearras1ii" (Schnitler I: 435). Diehtit maid ahte 1700-logu vuosttas1 oasis ja gaskkamuttos lei váttis dilli boazodoalu guovdu, ja ealut unno dovdomassii (Niemi 1983: 300). Olmmos1logu ja boazologu unnun sáhttá luvven siidda riggodagaid, seammás go ovttasbargodárbu lassánii. 3.6 NUPPÁSTUVVAN RIEKTEOAIDNU? Lea gal c1ielggas ahte s1attai oinnolac1c1at riidovuod1d1u 1700-logu man1it oasis ja 1800-logu álggus. Eai Schnitlera áigge ge álo doahttalan njuolggadusaid. Muhtun diggevihtanat mied1ihit omd. ahte vaikko njávdánsápmelac1c1at ledje gieldán báhc1imis gottiid Brashavnváris1511, de muhtun Várjjatsápmelac1c1at goitge bivde "suoli" (Schnitler III: 424, 426). Siiddas lassánii lobihis riggodatgeavaheapmi ("uden Forlov"). Rathke válddahallá 1802:s boazosápmelac1c1aid "stuora Ealu" mii báhkkii Njávdámii. Boazosápmelas1 Rikkis Gjermund ("Gjermund den Rige") lei boahtán nu lahka Njávdánsiidda nu stuora ealuin "ahte ii Ies1 ge diehtán Logu". Njávdánsápmelac1c1at "eai háliidan dákkár Ránnávuod1a, go sin Stuora Ealut billistedje njávdánsápmelac1c1aid Boazoguohtuma, ja c1uoc1c1uhedje ahte lei nu duod1alas1 Nággu ahte Buhtadusa ledje gáibidan ja oz1z1on" (Rathke 1899/1901: 42). Dál ledje vel riekteásahusat nai beahttigoahtán nuortalac1c1aid, várra álbmoga deattuin go gáibidedje Mátta-Várjjaga riggodagaid ("eanetlogu dárbu") ja Třnnesen gohc1odan "dábálas1 bied1ganeami álgu" riektedoaimmas1512 álggii Finnmárkkus 1700-logus (Třnnesen 1972/1979: ee. 121). Gudmund Sandvik lea gohc1odan riektemannolaga1513 báikkálas1 álbmoga válddálas1vuod1ahuhttimin1514, earenoamáz1it stáhta Finnmárkku c1álekeahtes eatnama "oahpu" bohciideami c1ujuhusain (Sandvik Thuenis 1980: 59-60). Njávdánsápmelac1c1at eai nagodan s1at fámu c1ájehit gáibádusaideasetguin. Go Várggáid 1773 dikkis fas válde ovdan dilálas1vuod1aid máid atne árbejuvvon vuoigatvuod1aid duolbmumin, oz1z1o dán vástádusa ámtamánnis: "Njávdánsápmelac1c1at eai galgga hehttet Várjjatsápmelac1c1aid bivdimis Njuorjju, C1eavrá ja Lottiid ja Gottiid Oktasas1 báikkiin ja mud1ui galget soabalac1c1at láhttet guhtet guimmiideaset vuostá, almmá moaráhuhttit guhtet guoimmis" (Třnnesen 1972/1979: 121). Vaikko dákkár riektedulkon ii váikkuhan nu olu geavatlac1c1at álggos, de botke dat c1ielgasit ovdalas1 oainnu - ja lea mearkan dasa movt 1800- ja 1900-logus galggai geavvat. Ámtamánni vuod1d1ojurdda su riekteoahpaheamis, lea ovttalágan riekti buohkaide gilisearvvis, vuod1d1ojurdda mii c1ielgasit c1uzii unna unnitlogujovkkoz1ii. Dánska-Norgga eiseválddit beros1tis1gohte áibbas c1ielgasit eambbo Mátta-Várjjagis 1700-logu loahpas. Ámtamánni Ole Hannibal Sommerfeldt barggai án1girit Norgga viidánemiin oktasas1guovllus. 1780- ja 90-jagiin án1girus1ai son mán1gii oaz1z1ut dác1c1aid ásaiduvvat Reainnáhii ja Sállanii, daidda vallji- ja strategalas1 deat1alas1 sulluide borjjastangeinnodagas Báhc1aveaji- ja Njávdánnjálmmis, vaikko sus lei heajos stáhtariektevuod1d1u. Mátta-Várjjat died1usge ii lean 1775 eananvuovdinresolus1uvnna vuollái boahtán, danin go ii lean Norgga guovlu - dat lei ain oktasas1guovlu. Sommerfeldt c1uoc1c1uhii ahte dánska-norgga beros1teddjiide lei "dárbbas1las1" lahtudit guovlluid "c1ielga Norgga eanamin" go muhtomin galggai rádjes1iehtadus dahkkot. Dát mearkkas1ii árvvusge ahte Sommerfeldt háliidii meannudit terra-nullius oainnu vuod1ul, mas koloniseren lea guovddás1 guovllugáibádusa veahkkeneavvu. 1751 Ruot1a-Norgga rádjegeassima man1n1el lei dus1s1e Norgga ja Ruos1s1a gaska mii ii lean rádjesoahpamus1as mielde. Dál dihte ahte dat fargga s1attai c1ad1ahuvvot. Dánska-Norgga sajádaga nannema oktavuod1as lei dác1c1a koloniseren deat1alas1. Lei maid sáhka hehttet nuortalac1c1aid "gávdnamis Liibba ... rivvet1515 dán Sullo" (dás lei Reainnáha birra sáhka; Johnsen 1923: 215, 326). Go ákkastii garraset Mátta-Várjjat beros1tumi ovddas, c1ujuhii Sommerfeldt guovllu strategalas1 sajádahkii ja guovllu riggodatvalljái, earenoamáz1it Njávdámis: "Njávdámis lea buoremus Luossajohka, valjit Beahce- ja soahkevuovdi, ja Oaivejeagil" (Johnsen 1923: 325). 3.7 "... LIHKOLAS1 JA DUHTAVAS1"? Njávdánsápmelac1c1aid árbevirolas1 servodat lei 1800-logu álggus vuos hui ealas ja ollis, vaikko lei lassáneaddji deaddu dasa. Buot c1ájeha ahte njávdánsápmelac1c1at birgejedje bures ekonomalac1c1at dan áigge, vaikko eanas finnmárkulac1c1ain lei nuppelágan dilli. Nuortasápmelac1c1aid gesse ovdamearkan vel mud1ui álbmogii. Jagiin ovdalas1 1790, Finnmárkku gávppas1eami c1iekn1alis c1ielggadeami ja ságastallama oktavuod1as, gávnnahii dánska ekonoma Carl Pontoppidan vud1olas1 Finnmárkku iskamiid vuod1ul, ahte "Ruos1s1asápmelac1c1at" ledje duod1as1tussan dasa ahte vealggáidumi haga sáhtii birget danin go sii goit birgejedje dan haga, vaikko sis lei garra vearrodeaddu (Pontopiddan 1790: 234). Rathke válddahallá sápmelac1c1aid liggosit ja liikomiin, man1n1el go lea fitnan Njávdámis 1802:s. Son rámpo sin c1orgatvuod1a (máid son c1atná oskudoaimmaheapmái) ja maid sin ekonomiija. Son oaivvilda maid, nu go Pontopiddan, ahte vaikko Njávdáma nuortalac1c1ain lei eambbo vearrodeaddu go mearrasápmelac1c1ain, de ledje sin "Ruovttudoaluin ... muhtun Ovdamunit eambbo go Norgga Mearrasápmelac1c1ain". Su oaivila mielde lei njávdánsápmelac1c1ain buorre eallin - sii ledje "lihkolac1c1at ja duhtavac1c1at". Sis orui olles servodatorganiseren, oaiveolbmáin, máid Rathke gohc1oda "Ćldste" (boarráseamos) dahje "Staroste" (Rathke 1899/1901: 43). Rathke válddahallá mud1ui njávdánsápmelac1c1aid oalle seammaládje go Keilhau válddahallá Báhc1aveaisápmelac1c1aid 25 jagi man1n1el (Keilhau 1831: 46 ff., 54). Dán buori dilálas1vuod1a c1ilgehussan, go buohtastahttá mud1ui Finnmárkku dilálas1vuod1aiguin, dáidá leahkit ahte nuortalac1c1at ledje guhkit birgen márkanekonomiija ja áigodatnuppástuhttimiid1516 haga mat mud1ui ledje. Sis lei gal leamas1 dahkamus1 márkaniiguin mán1ga c1uod1i jagi, nu go leat gullan. Muhto dan gávppas1eamis mas sii ledje searvvis, eai lean nu olu márkanintegras1uvnnat ja márkansorjjasvuohta go eará joavkkuin, earenoamáz1it dác1c1ain. Guhkes áiggi c1ad1a lei márkangullevas1vuohta heivehuvvon áigodatjohtimiidda ja árbevirolas1 riggodatgeavaheapmái. Árbevirolas1 eallinláhki lei sidjiide buorren dalle go garraset márkanintegras1unjoavkkuin lei heahtedilli. 1831 diggedutkamis C1áhcesullos muitaluvvo ahte njávdánsápmelac1c1ain lei seammalágan johtinmálle ja riggodatgeavaheapmi go ovdal. Siidda guhtta bearras1a elle ain geasset luossabivdduin Njávdámis, ja dálvet siseatnamis "nuppebealde ráji Ruos1s1a eatnamis" gos bivde jávrriid ja guod1ohedje bohccuid. 1836 C1áhcesullodikkis muitaluvvui ahte sii bivde luosaid Njávdánjogas ja mán1gga sajes Gievjovuonas ja Korsfjordenis1517 (Qvigstad 1926: 17). Njávdánsápmelac1c1aide lei goit dat mávssolas1 ahte guokte deat1alac1c1amus riggodaga ledje ollásat ja ain earenoamás1 riektin sis, namalassii luossa ja boazu. Luosa mii gal leat juo gied1ahallan. Dál galgat hupmat bohcco birra ja geahc1adit movt ovdalas1 siiddas dainna lei. Boazu lei guovtte ládje riggodahkan; goddin ja boazun. Goddebivdu lei died1usge áibbas dolos1 Njávdámis nu go dain eará siddain nai. Siidaguovllu siskkobealde leat gávdnan mán1ga goddebivdirusttega, vaikko ii oktage dain leat dakkár sturrodagas go Várnjárgga earenoamás1 stuora goddebivdorusttegat. Njávdámis bivde maid gielaiguin, seammaládje go nuorta- ja lullisiiddat. Njávdáma goddebivdu bisttii gitta 1800-lohkui. Go Rathke finai Njávdámis 1802:s, de logai son ain bivddu bistime. Nuorat bivdoolbmát c1oahkkanedje "unna Searvváz1iidda" ja "manne oahpes Davviváriide sihke gárdut ja báhc1it Gottiid ja Riebaniid, Getkkiid ja vahá Lottiid" (Rathke 1899/1901: 43, vrd. maid 2.3.4. ovdalis). Njávdánsápmelac1c1aid boazodoallu lea dolos1, nu go leat oaidnán. Girjjálas1vuod1as lea dábálas1 oaidnun ahte lei dus1s1e hui veahá boazodoallu. Goddebivddus leat gul oz1z1on dárbbas1las1 bierggu, ja dasto ii mannan nu olu biergu oskku geaz1il. Oaivec1uokkisin dán c1ielggadeamis lea ahte goddebivdu ja boazodoallu eai dárbbas1an hoigadit nuppi eret. Buot nuortalas1 siiddain doaimmahedje boazodoalu ja goddebivddu ja -báhc1ima buohtalaga, ja dása lea juo vásahusvuod1d1u1518 mis. Várjjatguovllus ii loaktán boazosápmelac1c1aid boazodoallu goddeealu oanehis áiggis. 1700-logus gullat ahte Várnjárggas báhc1aledje gottiid bissuiguin (Niemi 1983: 301). Goddeealu man1imus bihtáid eai loaktán ovdal krimsoad1i áigge (1853-56), go lei niestedábuhanheahtedilli riddodahppama geaz1il. Lea died1usge duohta ahte lei unnán boazodoallu daid ealuid ektui mat s1adde boazosámiid boazodoalus. Ii goitge ábut doaivut ahte lojes boazu ii lean deat1alas1 borramus1-ja bivttas- ja bárgoneavvoávnnaslassin. Go Burman 1598:s muitala njávdánsápmelac1c1aid ealu guhton Sállanis, de lei árvvusge stuorit c1ora go dus1s1e vuollel logi bearras1a moadde hearggi. Schnitlera cealkka "boazoriggát" duod1as1ta dan, seammaládje go ahte njávdánsápmelac1c1at mán1gga geardde c1uoc1c1uhedje báikkálas1 dikkis siidaguovllu viiddis jeageleatnamiid gullat alcceseaset earenoamás1 vuoigatvuohtan. Lojes bohccot adnojedje borramus1lassin ja bargoneavvoávnnasin, vuod1gn1inboazun goddebivddus, vuojánin dimbbargeaseheamis ja johtimis, ja eiseválddiid vuojáhallamii dárbbas1uvvojedje maid sávrres vuojánat. Lojes bohccot ledje maid deat1alas1 hearbevárrin jus goddebivdduin manai hejot. Boazosápmelac1c1aid eallosturrodagat soitet maid váikkuhan. Dákko sáhttá maid rápmi1519 leamas1 mielde váikkuheame. Seammaládje go bivdu lei ovttaskas olbmo rápmi, de soaitá maid eallosturrodat leamas1 danin. Nu go leat oaidnán, de lei eará nuortalas1 siiddain dan meare stuora boazodoallu ahte fertejit leamas1 eará dárbbut go dus1s1e vuojánin ja vuod1gn1inboazun. Árvvusge ii lean earalágan dilálas1vuohta Njávdámis, vaikko lea gal váttis dolos1 boazodoalu sturrodaga diehtit. 1826 rádjegeassima birrasiid leat man1imus died1ut njávdánsapmelac1c1aid boazodoalu birra ovdal go siidda ásaidumi stuora nuppástumit álget. Dalá eallaseamos muitalus lea Keilhaua 1827 gid1a fearán go manai Gievjovuona sisa, seammás go njávdánsápmelac1c1at johte ealuineaset geasseorohahkii Sállanii. Vuojahedje ealu rastá vuona ovtta saje gokko "ii várra lean govddit go okta Bissobáz1agaskka", ja lei eahpitkeahttá seakka nuori birra sáhka, jur Norskbukt1520 ja Nord-Leirvĺg1521 siste, Střmsnes1522. Dat lei árbevirolas1 vuojahat. Doppe oinnii Keilhau ahte "... muhtun Ruos1s1asápmelac1c1at vuojahedje Bohccuideaset Sállanii gos Bohccot guhto Geassemánuid. Dát lei eallasis ja c1áppa Dáhpáhus. Dievddut ja Nissonat barge veahá Fatnasiin ja veahá Gáttis daiguin vilda Bohccuiguin, ja muhtun sakka vis1s1alis Beatnagat doalahedje Ealu c1oahkis Vuojahanbáikkis dahje jorgalahtte daid mat ledje eret mannan. Olbmuid hohccaleamit ja Beatnagiid ciellan skájai Báktegaskkaid" (Keilhau 1931: 31). Keilhau ii namut makkárge logu ealus máid vuojahedje Gievjovuona rastá, muhto orru dego livc1c1ii oalle eallu, sullii vid1a bearras1a bohccot. Seammá muitaleamis lohká son ahte muhtun Báhc1aveaibearras1iin su áigge sáhtte leahkit gitta 100 bohcco, muhtumiin "30, 10 jna." (Keilhau 1831: 46). Keilhau` muitalemiid vuod1ul lea Kristian Nissen geahc1c1alan árvvos1tallat báhc1aveaisápmelac1c1aid oppalas1 ealu; son lea gávnnahan ahte ledje birrasiid 1 000 bohcco (Nissen 1919: 31). Báhc1aveaji birrasiid 20 bearras1is livc1c1ii de leamas1 50 heagga gaskamearálac1c1at juohkehac1c1as. Ii Njávdámis dáidán leahkit nu olu earalágan eallosturrodat. Lei dábálas1 dus1s1e rávis bohccuid lohkat. Man olu dahke dasto 50 rávis bohcco ovtta bearras1ii? Boazodoalu boarráset áigodagas, nappo ovdal 1800-logu, lei dábálas1 rehkenastit ovtta bearras1ii/ruovttudollui mii birgii dus1s1e boazoadoaluin, birrasiid 50 rávis bohcco bearras1a ealiheapmái, muhtomin rehkenastet 50 rávis njin1n1elasa. Lassiealáhusaiguin sáhtii boazosámibearas1 birget veahá unnibuin (vrd. Paus 1768: 263-264, Hultblad 1968: 146-147). Dáin loguin vihku ahte ii nuortalas1 boazodoallu sáhte leamas1 áibbas "árvvu haga". 1800-logu man1it oasis, go boazoealáhus lei garrasit viidánan ja ealut ledje sturron, de rehkenaste Finnmárkku ámttaeiseválddit ahte bearas1 dárbbas1ii 100 rávis bohcco, nappo njin1n1elasaid ja varrásiid, died1usge eanas njin1n1elasaid (Niemi 1989: 31). Vai lea mihttu mainna buohtastahttá nuortalas1 siiddaid boazodoalu 1800-logu vuosttas1 oasis, de lean geahc1adan Guovdageainnu boazodoalu 1835 olmmos1lohkamiid vuod1ul (mii lea vuosttas1 lohkan mas s1ibihat, ja dan vuolde boazodoallu, lea mielde). Guovdageaidnu lei ámtta stuorimus boazodoalloguovlu. Guovdageainnus ledje juohke doalus gaskamearálac1c1at sullii 140 bohcco. Oallugiin lei mihá unnit eallu. 139 ruovttudoalus ledje dus1s1e 5 doalu main ledje badjel 1 000 bohcco; dát died1usge gesse gaskameari hui bajás. Jus dáid earenoamás1 ealuid doalahit olggobealde, de s1addá juohke bearras1a gaskamearri olu unnit, gaskal 50 ja 100. Guovdageainnu dáloniin geat barge lotnolasat s1ibitdoaluin, meahcástemiin ja boazodoaluin, ledje gaskamearálac1c1at 12 bohcco (Niemi 1989: 31-32). Vaikko boazodoalu loguin leat eahpesihkkaris bealit, de dat muitalit boazologu sulá. 1835-logut eai muital Njávdáma birra (eai ge Báhc1aveaji). Mii fertet man1it olmmos1lohkamiid geahc1c1at, 1845-loguid, gávdnat Njávdáma birra died1uid. Nuortalac1c1ain ledje dál 4 bearras1a geain gaskamearálac1c1at ledje 1,5 "stuora s1ibiha", 5,5 sávzza ja 30 bohcco, mii lei searveopmodat. Dan logi kvena sisafárren bearras1a buohtalas logut ledje 1,8 "stuora s1ibiha", 2,6 sávzza ja oktiibuot 5 bohcco (0,5 juohke bearras1is). Mud1ui ledje Mátta-Várjjaga boazodolliin (mearrasápmelac1c1ain, kvenain, dác1c1ain) gaskamearálac1c1at 5,8 bohcco juohke ruovttudoalus (Niemi 1989: 32). Lei oahpes ás1s1i ahte Mátta-Várjjaga s1ibitdoaluid boazodoallu ovddemustá lei vuodjima ja fievrredeami váste. Muhto nu go oaidnit, de lei dát boazodoallu olu unnit go nuortalac1c1aid boazodoallu. Jus Ingold` teoridoahpagiid galgá geavahit, de lei nuortalac1c1aid doallu "pastoralisme", ja boazosápmelac1c1aid viiddis boazodoallu lei dahje lei s1addame "ranching". Man1imus jahkec1uod1imolsumis árvvos1talai kulturgeográfa Amund Helland (geas lei hui radikála sajádat Norgga dutkanbirrasis) njávdánsápmelac1c1aid eallima ja ekonomiija. Dat máid son gávnnahii, gustui várra guhkás doloz1ii. Son gávnnahii namalassii ahte dán servvodaga dovdomearkan lei ahte dan ekonomiijas ii lean dus1s1e okta suorgi, ii gud1ege dáfus. Mihtilmasvuohtan lei juste dat ahte servodat lei mán1gga ekonomalas1 heivehanmálle rádjeguovllus: "Skolttaid eallin lea imas1las1 gaskadilli guollebivdi, bivdoolbmá, johttisápmelac1c1a ja fástaássi álbmoga eallimis" (Helland 1906 II: 159). Muhto dat nanu c1anastat máid son oinnii njávdánsápmelac1c1ain boazodollui, dagahii ahte Helland buohtastahtii sin boazosápmelac1c1aiguin: Vaikko guollebivdu dáiddii leahkit sin deat1alac1c1amus ealáhus, "lea sis olu mii muittuha johttisápmelac1c1aid" (Helland 1906 II: 157). Muhto jorggihetnot dál fas 1800-logu ovddit oassái, Njávdánsiidda vuosttas1 albma nákkisvuod1a áigái. 3.8 HEAHTEDILI ÁIGI Jus njuiket njávdánsápmelac1c1aid 1700-loahpa ja 1800-álggu válddahallamis sullii c1uohtejagi man1n1elii, de lea surgadis álbmot- ja servodatgovva. Jur jahkec1uod1imolsuma man1n1elas1 c1állá Helland: "Eanas skoaltasámibearras1iin lea heahti ja geafivuohta, ja sihke sin gárvvut ja viesut leat hui duolvasat" (Helland 1906 II: 156-157). Eai deattuhan dus1s1e sosiála ja ekonomalas1 dilálas1vuod1aid, muhto maiddái luonddu ja olggobeale hámi, nu go leat gullan ovdalis (vrd. 2.1.). Dán válddahalláma died1usge ferte moaitimiin árvvos1tallat. Ovttatmanu sáhttá dadjat ahte ás1s1it eai leat jur dieinnalágiin, ja ahte sosiáldarwinistalas1 ja nállevealahanoainnut, máid dutkan maid ovddastii, leat báidnán ás1s1i (vrd. Eriksen ja Niemi 1981: 324 ff.). Dasalassin sáhttá eiseválddiid politihkalas1 dilálas1vuod1a oaidnu bohciidahttán loahppadili válddahallamiid (vrd. Báhc1aveaisiidda c1ielggadeami 2.3.4.). Helland` áigge gávdnojit maid Njávdánválddahallamat mat eai c1ujut nuortalas1 loahppadili, muhto duod1alac1c1abut c1ilgejit Njávdánservvodaga stuora nuppástuvvamiid man1imus 20 jagi, máid fargga gullat. Muhto dat sevdnjes c1ilgehusat duod1as1tit gal ekonomalas1, kultuvrralas1 ja sosiála man1osmannama - ja maid hirbmat statusgahc1c1ama goit olggobeale oainnuin. Mii lei dáhpáhuvvan gaskal álgo 1800-logu ja álgo 1900-logu? Muhtun dilálas1vuod1at leat dagahan njávdánsápmelac1c1aide heahtedili áiggi, go sin boares kultuvra áitojuvvui duod1as. Rádjegeassima oktan dan váikkuhusaiguin leat juo namuhan. Dat c1uzii garrasit Njávdámii; vaikko ii jur ovttatmanu gal. Nubbi ás1s1i lea go Mátta-Várjjagii fárrejedje nu olu dác1c1at ja kvenat geat ásaiduvve dohko eanandoallin ja guollebivdin. 1700-kolonoserengeahc1c1aleamit eai lean lihkostuvvan. 1800-logus fárrejedje dác1c1at eanas suohkana nuorttabeallái, nappo Báhc1aveaisiidii. Muhtun muddui stivrejedje eiseválddit nás1s1unalberos1tumiiguin dác1c1a kolonisas1uvnna daid "rás1es rádjeguovlluide". Njávdámii eai fárren goassege nu olu dác1c1at. 1920:s ledje doppe dus1s1e 5-6% álbmogis dác1c1at1523, eanas dác1c1at doppe ledje almmolas1 virgeolbmát oktan bearras1iiguin. Báhc1aveadji maid s1attai kvenaide deat1alas1 ássanguovlun. Njávdansiiddas ledje eanemus kvenat. Njávdáma suohkan s1attai oktan Buod1ggáidnjárggain suohkana stuorimus báikkálas1 kvena servodahkan. Vuosttas1 kvenabearas1 lea ásaiduvvan Njávdámii 1821:s. Álggos sávve Norgga eiseválddit sidjiide bures boahtima danin go sii ledje dássedis, fástaássi eanandoallit. 1870 mán1n1el rivde oainnut. Dál atne sin nás1s1uvnnalas1 váttisvuohtan nu lahka Suoma ja Ruos1s1a rájiid, ja riggodagaid ja bargosajiid nalde gilvaleaddjin, muhto sisafárren gal ii bisánan dan dihte. 1845:s ledje Njávdámis 45 kvena ja 28 nuortalac1c1a. 1869:s ledje 138 kvena ja 11 nuortalac1c1a. Njávdámis eai orron dác1c1at eai 1845:s eai ge 1869:s. Nuortalac1c1at s1adde nappo oanehis áiggis unnitlohkui iez1aset gilis. Jahkec1uod1imolsumis c1álii Helland ahte Njávdámis rád1d1ejedje kvenat, geat "doalahit kvenagiela hupmangiellan" (Helland 1906 III: 511). Earret dan moadde dác1c1a geat bohte gillái jahkec1uod1imolsuma man1n1el, lei sulli seammá dilli gitta 2. máilmmesoad1i rádjái. Boazosámi viidáneapmi jotkkii ain 1800-logus. 1800-logu álggus geavahis1gohte boazosápmelac1c1at Báhc1aveaisiiddas Holmengrĺnesset1524 guohtuneanamin. 1875 olmmos1lohkamis leat 135 Mátta-Várjjaga olbmo c1állojuvvon johtti-/boazosápmelaz1z1an. Man1n1el go Suoma ja Norgga rádji dahppui 1852:s, lassánii Mátta-Várjjaga guohtuneatnamiid deaddu. 1854 lága ja c1uovvovas1 plakáhta vuod1ul s1attai gielddusin geassejagis guod1ohit bohccuid doppe. Guohtumiid galge seastit dálvái, muhto Várnjárga galggai leahkit geasseorohahkan. Ii mas ge vuohte ahte dát láhka doahttaluvvui (Vorren 1951: 114 ff., Vorren Lundes 1979: 79). Várra lei duohta dilli duogáz1in go guokte boazosápmelac1c1a oz1z1o 1866:s lobi Mátta-Várjjaga atnit geasseorohahkan (Vorren 1951: 115). 1850-60-jagiin ledje suohkana boazosápmelac1c1ain gul badjel 20 000 bohcco, nappo lei 2/3 olles Nuorta-Finnmárkku boazolohku doppe. Ledje olu eambbo bohccot go máid 1852:s ledje mearridan oba Nuorta-Finnmárkku alimus boazolohkun (Vorren 1951: 114-115). Dalle ain orrot boazosápmelac1c1at obalohkái dohkkehan Njávdáma nuortalac1c1aid siidan. Dan vuohttit das go boazosápmelac1c1aid váldo johtolatgeinnodat lei Suoma ráji mielde Báhc1aveaji bajágeahc1ái ja muhtun muddui Holmengrĺnessii1525. Goitge dettii dát stuora viidáneapmi guohtuneatnamiid ja obanassiige nuortalas1 kultuvrra. Mearrasápmelac1c1at geat ain fárrejedje Davvi-Várjjagis ja Unjárggas, ledje muhtun muddui heaitán boazosápmelac1c1at. Sii lassánedje Mátta-Várjjagii árvvu mielde 130:s 500 olbmui 1800 ja 1870 gaskal. Njávdánsiidii ásaiduvve muhtun mearrasápmelac1c1at, nu go Buod1ggáidvuona nuorttabeallái ja vuotnabahtii, Gievjovutnii, Njávdánvutnii ja Uvdovutnii1526. Ii mas ge vuohte ahte njávdánsápmelac1c1at ledje fárrema searvvis , nu go 1700-logus ledje. Vaikko eai leat c1ielga ávdnasat dán birra, de orru nu ahte ovdalas1 riektedilli ja nuortalac1c1aid riekteoainnuid doahttaleapmi lei garrasit man1os mannan. Leat unnán died1ut dan birra ledje go Mátta-Várjjaga mearrasámiin bohccot ovdal 1800-logu gaskkamutto; mud1ui Várjjagis gal ledje doloz1a rájes leamas1 mearrasápmelac1c1ain veahá bohccot. Wessel oaivvilda ahte kvenaid sisafárren movttiidahtii mearrasápmelac1c1aid bargagoahtit eambbo bohccuiguin go vuodjin- ja fievrredandárbu lassánii (Wessel 1938/1977: 138). 1875 olmmos1lohkama vuod1ul ledje 92 mearrasámi guollebivdo- ja eanandoallobearras1is 34 bearras1a main ledje bohccot. Eatnasiin ledje 1-10 bohcco, muhtumiin (9 bearras1is) ledje 12-60 bohcco, ja ovtta bearras1is ledje birrasiid 100 bohcco. Sii geain eanemus ledje bohccot, ledje boazosápmelac1c1at geat ledje fásta ássagoahtán (Vorren Lundes 1979: 91). Olles gielddas lassánii mearrasámi boazodoallu gaskal 1865 ja 1875 lagabui 500 bohccos birrasiid 800 bohccui. A/S Sydvarangera álggaheapmi dakka man1n1el jahkec1uod1imolsuma, ja eará industridoaimmaid plánen suohkanis, maid died1usge duvddii garrasit eambbo dác1c1a ásaidumi, muhto dat lei maid áittan nuortalac1c1aide, nu go gullat man1n1elis (3.12.). Dalle ledje juo nuortalas1 suodjalusat gahc1c1agoahtán. 3.9 LUOSSA MASSOJUVVO EARENOAMÁS1 VUOIGATVUOHTAN 1828 vuolitriekteduomus1527 masse njávdánsápmelac1c1at iez1aset dolos1 earenoamás1 luossabivdorievtti Njávdánjogas. Dát riekti orru leamas1 dohkkehuvvon gitta dassoz1ii go suopmelac1c1at duod1as fárregohte dohko. Riekteás1s1i vuod1d1un lei go Njávdáma nuortalac1c1at ovttas suopmelas1 sisafárrejeddjiin Paul (suomagillii Paulu) Ekdahlain, ás1s1áskuhtte guhtta gili kvena joga luossabivddu oktavuod1as c1ujuhettiin boares vuoigatvuod1aide. Ekdahlas ledje alddis leamas1 nuortalac1c1aiguin soahpameahttunvuod1at joga luossabivddu birra (Ekdahla birra gc1. Paulaharji 1973: 135-136). Ás1s1i birra lea c1állojuvvon mán1gga c1állosis (gc1. omd. Vorren Lundes 1979: 64, 86, Gorter 1981: 12, Niemi 1989: 30, NOU 1993: 34 Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid riekti ja hálddas1eapmi: 155). Áidna vud1olas1 gied1ahallan riektehistorjjálas1 oainnuin gal ain lea Třnnesena c1álus (Třnnesen 1972/1979: 122-125, 254-257). Oanehac1c1at muitaluvvon ákkastii riekti dainna ahte Njávdán lei 1775 eananvuovdinresolus1uvnna 6. § mielde okta Finnmárkku "stuora Jogain", ja dáid jogain galge buot gili ássit1528 beassat bivdit. Go giliássit juo ledje searválaga bivdán, de galggai ain leahkit nu resolus1uvnna mielde. Ii galgan váldot vuhtii gos gilis olmmos1 ásai, dahje lei go sisafárrejeaddji dahje gili álgoássi. Deat1alaz1z1an lei dat ahte go fal lei gili ássi, de lei sus bivdovuoigatvuohta seammaládje go buot earáin gilis. Rievttis c1ujuheigga goappes1 bealit ámttaduod1as1tusaide maid bokte oac1c1ui bivdit. Ekdahla ja dan gud1a njávdánsápmelac1c1a (várra buot ruovttudoallooaivámus1aid) ámttaduod1as1tusat ledje c1állojuvvon 1845:s (gulahuvvon1529 C1áhcesullo ás1s1áskuhttin1530- ja vearrodikkis suoidnemánus 1845), luossabivdonákku geaz1il. Ámttaduod1as1tusain deattuhuvvo ahte duod1as1tusguddiin lei riekti "ránnáiguin ovttas" bivdit luosaid "Kobberforsholmenis"1531 Skoaltabáikki bajábeale gorz1z1i rádjái. Ekdahl orru leamas1 muhtunlágan arkitekta nuortalac1c1aid ámttaduod1as1tusháhkamis, go ovttasrád1iid nuortalac1c1aiguin geahc1c1alii sihkkarastit alcceseaset mearriduvvon bivdoguovllu (vrd. Nuorta-Finnmárkku sunddiguovllu 1829-46 pántagirjji, folio 116, STATŘ). Ámttaduod1as1tusat galge lasihit riektesuodjalusa. Muhto kvenat eai lean dohkkehan dan dihto johkabáikki. Rievttis nappo eai beros1tan ámttaduod1as1tusain. Duomus vuhtto - vaikko loahppa s1attai earalágan - ahte lei veahá ipmárdus nuortalac1c1aid gáibádussii, omd. go lei friddja ás1s1ejod1iheapmi1532: Nuortalac1c1at ledje: "Joga ovdalas1 Hálddas1eaddjit, gos sii guhká leat iehc1aneaset bivdán, ja lea nappo lunddolas1 ahte sii, ovdal go dohkkehedje kvena sisafárrejeddjiiguin juogadit Oktasas1rievtti, háliidedje Duopmustuoluid mearridit Rievtti" (Nuorta-Finnmárkku sundiguovllu duopmoprotokolla 1846-1855. 1948; STATŘ). Nuortalac1c1aid dolos1 vuoigatvuod1at eai vajálduvvon man1n1el 1848. Go 1870-jagiin lei ságas hukset luossagorkn1ohaga Geavgn1ái, de vuosttaldedje nuortalac1c1at dan. Vuosttaldeapmi várra dagahii ahte heaittihedje áigumus1aid álgovuorus (vrd. Finnmarksposten 13/1881, Enbuskas 1984: 10). Mátta-Várjjaga gielddastivra celkkii Eanandoallodepartementii 1906:s muhtun luossanákku oktavuod1as: "Njávdánjoga guollebivdu lei oktan eará vuoigatvuod1aiguin ng. stáhta eatnama nalde, ártan dasa go olbmot obanassiige ásaiduvve leahkái. Dat gulai skoaltasápmelac1c1aide olu ovdal go dát riikkaoassi bod1ii Norgga hálddahusa vuollái, ja go dát sápmelac1c1at 1826 rádjerievdadeami man1n1el válljejedje bissut Norggas, dáiddii eaktun leamas1 ahte sii galge doalahit birgejumi gálduid mat dassoz1ii ledje sis leamas1" (Rt. 1955: 887, Třnnensenas 1972/1979: 123). Finnmárkku ámtamánni, A. T. Urbye, celkkii 1909 c1ielggadusas seammá ás1s1i birra Eanandoallodepartementii ee. ahte 1848-duomu vuod1d1u lei "oba luovos" danin go 1775-resolus1uvdna (6. §) dus1s1e c1ujuhii "oba gili dolos1 geavaheapmái...". Urbye mielas lei danin "oalle heivemeahttun" dán vuod1ul addit "juohke ássái rievtti oktasas1bivddu gáibidit". Son c1uoc1c1hii maid dákkár dulkoma "c1ielga vuostelasvuohtan" dasa máid Norga ja Ruos1s1a soabaiga 1834-protokolla ráhkadettiin. Resolus1uvdna han ii lean guston, nu go juo leat gávnnahan, dalle go Mátta-Várjjat ii vel lean stáhtarievttalac1c1at Norgii gullevas1 (Kopigirji nr. 69 Finmarkens Amt, STATŘ). - Urbye lei njunus1 láhkaoahppavas1; son lei ee. leamas1 sadjásas1 rán1ggás1tusriekte1533professor ja Karlstads1iehtadallamiid c1álli ovdal go s1attai Finnmárkku ámtamánnin, 1906-12. Man1n1el son lei bargoministtárin (1913) ja justisministtárin (1916-17). Son s1attai dr.juris. 1909:s (NOU 1993: 34, Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid riekti ja hálddas1eapmi: 424). Urbye c1ielggadus lea deat1alas1 vuod1d1un Třnnesen` loahppacealkagii 1848-duomu birra: "Nanu skoaltasámi árbevierroriekti ii oba leat ge vuhtii váldon. Njávdánskoalttaiguin lea Norgga riektehistorjjás hejot meannuduvvon" (Třnnesen 1972/1979: 123). Man1it duomuin leat goitge 1848-duomu váldoc1uoggát bisuhuvvon ja guorahallojuvvon ja c1ilgejuvvon. Muhto guollebivddu riektebeliid birra lea leamas1 moivi ja eahpec1ielggasvuohta gitta dássoz1ii; dat olu riekteás1s1it c1ájehit dan. Njávdáma luossabivdoriiddut man1n1el 1848 leat eanas leamas1 dan nalde go gili olbmuin (nuortalac1c1ain ja sisafárrejeddjiin ovttas) vai stáhtas mearridanriekti bivddus ja láigolihttodilálas1vuod1aid birra. 1860-jagiin álggahuvvui luossadiggi, vuosttas1 lei 1864:s, ja dan jod1ihii fáldi (Várjjat sunddiguovllu 1857-1864 justisprotokolla, STATŘ). Neidenelvens Fiskefellesskap1534 lea 1891 rájes hálddas1an joga. Muhtun jagiid láigohedje olgoriikka lustabivdit guollebivddu dahje oasi bivddus ja dienas manai guollebivdosearvái. Ovdalas1 nuohttegeassin máid doaimmahedje ovttas 5-600 m bihtás Geavgn1á vuolábealde, gildojuvvui 1895 gonagaslas1 resolus1uvnna bokte. Eiseválddit nappo stivrejedje bivddu eambbo ja eambbo, ja báikkálas1 hálddas1anásahus lei sihke vuoste- ja mielbargi. Njávdánjoga guollebivdosearvi lea oainnat lágastan mán1gga geardde ii dus1s1e priváhta beros1tumiid ovddas, muhto maiddái stáhta ovddas. Dás eat sáhte guorahallat ean1kilás1s1iid ja soahpameahttunvuod1aid; eai ge dat leat áigeguovdilat dán oktavuod1as. C1ujuhan baicca Třnnesen:i (earenoamáz1it 255 ff.) ja Falch:i (Falch 1988: 22-25, 29-32). Muhto Njávdáma nuortalac1c1aid árbevierut ja vuoigatvuod1at leat váikkuhan guollebivdosearvvi sierranjuolggadusaid c1uoc1c1uheapmái Njávdánjogas. Nu go daddjo muhtun 1965 gaskariekteduomus: "Njávdánjoga luossabivddu sierraortnega duohken lea skoaltasápmelac1c1aid dolos1 geavaheapmi" (Hĺlogalándda gaskariekti suoidnemánu 16. b. 1965, Váiddaoassi Hĺlogalándda gaskariektái. Váiddaás1s1i nr. 15/1990 A, oassi II: 202). 3.10 FÁSTAÁSSIID BOAZODOALU BOHCIIDEAPMI 1800-logus geavahedje "fástaássi"-doahpaga sisafárrejeddjiid birra geat elle s1ibitdoaluin, dahje s1ibitdoaluin lotnolasat guollebivdduin, nappo dác1c1aid, kvenaid ja mearrasápmelac1c1aid birra. Boazosápmelac1c1aid eai goassege gohc1odan "fástaássin". Eai nuortalac1c1aid ge gohc1odan "fástaássin" nu guhká go sii johte árbevirolac1c1at. Njávdánsápmelac1c1at heite dad1istaga johtimis 1800-logu loahpas, muhto 1910-20 jagiin eai goit vel gohc1odan sin "fástaássin". Mátta-Várjjaga 1911-12 boazodoalu lohkanbáhpiris leat guokte njávdánsápmelac1c1a ja vieljaz1agat Boris ja Mikit Ivanovitsj c1állon johttisápmelac1c1aid searvái. Boazosápmelac1c1aid boazodoalus ledje váttisvuod1at man1n1el 1800-logu gaskkamutto, ee. badjelmeare viidáneami geaz1il ja oarjelis maid rádjedahppama geaz1il. Muhto fástaássiid boazodoallu gal ovdánii jod1ánit, vaikko sis ii lean almmolas1 dohkkeheapmi ja vaikko Mátta-Várjjat lei gildojuvvon geasseorohahkan. Fástaássit bargagohte sin iez1aset ruovttubáikki boazodoalloárbevieruid mielde, kvenat fas Suoma dálloboazodoalu mielde ja mearrasápmelac1c1at fas veahá Várjjatvuona siskkit guovlluid boazodoalu mielde ja veahá boazosápmelac1c1aid boazodoalu mielde. 1860- ja 70-jagiin dagahedje váttisvuod1at heargesáhttoguovddáz1a vuod1d1udemiin fástaássiid boazodoalu lobálaz1z1an, seammás go dát láivudii 1854 mearrádusa gieldit Mátta-Várjjaga geasseorohahkan; mearrádusa man mud1ui geardduhedje ja c1avgejedje mán1gga geardde (ee. 1892 njuolggadusain). Heargesáhttováttisvuod1a geahc1c1aledje c1oavdit dainnalágiin ahte bálkáhedje moadde boazosápmelac1c1a jod1ihit sáhttoguovddáz1a, ee. geahc1c1at fástaássiid bohccuid, man alimus lohkun galggai leahkit 200 ja gos sáhttovuojániid galge viez1z1at (1866 gonagaslas1 resolus1uvdna). Nu go leat gullan, de ledje 1870-jagiid fástaássiin olu eambbo bohccot go 200. 1888:s ledje juo measta 800, 1898:s measta 2 000 ja 1910:s birrasiid 2 700, almmolas1 loguid mielde. Dáid ferte atnit unnimus lohkun, nu go maiddái boazodoallobearráigeahc1c1i Kristian Nissen dajai (Nissen 1919: 60). Ámtta- ja riikkadási eiseválddit balle ahte fástaássiid boazodoallu galggai dagahit boazosápmelac1c1aid boazodoalu ovdii. Muhto báikkálas1 eiseválddit gal baicca dorjo fástaássiid boazodoalu geavatlas1 ja ealáhuslas1 árttaiguin, soitet maid leamas1 ideologalas1 árttat. Loahpalac1c1at s1attai soahpamus1 mas mearriduvvui ahte ii oktage fástaássi oz1z1on atnit eambbo go 15 bohcco, gielddas eanemusat 300 bohcco. Seammás rahppui Sállan fástaássiid bohccuide geasseorohahkan. Nuortalac1c1ain gal ain lei suolu boazoguohtuneanamin.1880-jagiid álggus celkkiiga dat guokte boazosápmelac1c1a boazogeahc1c1ansoahpamus1a eret. Gielddastivra balai makkar dilli s1addá - bohccot s1adde dás áibbas veaiddalassii. Gielddastivra mearridii dasto bivdit Mátta-Várjjaga nuppi sámijoavkku geain maid lei guhkes boazodoallohárjáneapmi, namalassii nuortalac1c1aid, váldit geahc1c1andoaimma badjelasas. 1883:s álggiiga dasto guokte Njávdánnuortalac1c1a geahc1c1at fástaássiid bohccuid, mat dál masttahuvvojedje nuortalac1c1aid ellui. Dán olles ealu mainna nuortalac1c1at dál galge bargat, gohc1odedje nuortalac1c1aid bohccuid mielde "skoaltaeallun" (vrd. Vorren 1951: 117-118: Reinbeitekommisjonen av 1909, Innstilling: 36-39). Guod1ohans1iehtadusa bienaid1535 eat dovdda. Danin eat died1e mainnalágiin nuortalac1c1at árvvos1talle Sállana rahpama ja oktasas1 ealu guod1oheami. Siidda dolos1 verddevuod1a árbevierut ies1gud1et sámijoavkkuid gaskkas, máid 1700-logus leat oaidnán, sáhttet dagahan ahte vuoigatvuod1aid árvvos1tallama oktavuod1as ii lean dát nu stuora dáhpáhus. Soitet maid váldán badjelasaset doaimma vai gievrrabut s1addet váikkuheamis ja mearrideamis dan mannolagas mii ii orron garvimis. S1iehtadus od1astuvvui logi jagi man1n1el, 1893:s, várra seammá mearrádusaiguin go ovdalas1 soahpamus1as ledje. Nuortalas1 boazogeahc1c1iguovttos Boris ja Mikit Ivanovitsj leigga s1iehtadusa mielde váldán badjelasaskka "guod1ohit iez1aska ja Mátta-Várjjaga Fástaássiid Bohccuid Bálkká ovddas geasset Sállanis...". Formálalac1c1at lei ain fástaássiid bohccuide alimus lohku. Nuortalac1c1aide gal eat leat gullan goassege lei biddjojuvvon alimus boazolohku, vaikko eiseválddit gal dad1istaga háliidedje Mátta-Várjjaga boazologu geahc1c1at oktan. Nuortalac1c1at guod1ohedje olles ealu gitta 1929 rádjái; dalle heite ja ledje dáhpáhusat dan oktavuod1as. Dan birra gullat eambbo man1n1elis (3.13.). Eiseválddit ledje jávohaga dohkkehan ahte Sállan geasseorohatgielddus ii doahttaluvvon. Sii soitet danin dohkkehan dili go nuortalac1c1at guod1ohedje ealu - suolu han lei nuortalac1c1aid dolos1 geasseorohat. Muhto 1898:s gal vieljaz1agat gohc1c1ojuvvuiga riektái1536 go leigga doppe guod1ohan stuorit ealu go lei lobálas1 - 300 bohcco ja eanemustá 15 heakká juohke bearras1a nammii - ii ge danin go ledje geavahan Sállana. Riekti gávnnahii ahte moatti boazoeaiggádis ledje eambbo bohccot go lei lobálas1. Nappo sáhkkohalai váldoguod1oheaddji Boris Ivanovitsj (Meddomsrett 23.11.1898, 15/1968 Reindriftsarkivet/Pk 17, RA). Guokte jagi das ovdal leigga vieljaz1agat váidojuvvon ja mannan friddja go eaba gul lean guod1ohan ealu doarvái bures, nu ahte bohccot ledje gittiid billistan (Meddomsrett 27.1.1986). Báikki eisseválddit eai beros1tan nu olu go ámttaeiseválddit das ahte lobálas1 boazolohku dollojuvvui. Sii dorjo ain juohke ládje fástaássiid boazodoalu. Go 1909 Boazoguohtunlávdegotti boazolága árválus gárvánii, vuosttaldedje sihke Ruovdavuona ja Njávdána báikki álbmot gili-, guollebivdo- ja eanandoalloservviid ja gielddastivrra bokte árvalusa heaittihit Mátta-Várjjaga geasseguohtuneanamin ja dan ahte árvalus garrasit deattuhii johttisámiboazodoalu. Lea áibbas c1ielggas ahte lávdegoddi balai das go atne Mátta-Várjjaga fástaássiid boazodoalu mannolaga áibbas rájiid haga. Lávdegoddi balai earenoamáz1it go dad1istaga eambbo sarváid "lobihaga" dikte veaiddalassan "feara gos Mátta-Várjjagis". Sii oaivvildedje ahte geassejagis eai oba galgga ge sarvát leahkit suohkanis (Innstilling 1909: 38). Ámta mied1ihii dál ja doarjjui 1912 cealkámus1as Mátta-Várjjaga oainnuid (Vorren 1951: 118). 1910 rájes organiserejuvvui suohkana boazodoallu boazodoalloservviide. Dát doaibma lei eahpitkeahttá oaivvilduvvon suodjalit ja ovddidit fástaássiid boazodoalu máid rahc1amiin ledje oz1z1on, guhká guovllu- ja guovddás1eiseválddiid miela vuostá. Boazodoallobearráigeahc1c1i Nissen guorahalai Mátta-Várjjaga ja Suoma ja Ruos1s1a rádjeránnáguovlluid boazodoalu hui vud1olac1c1at c1iegus 1919 Grćnsekomiteena (rádjelávdegotti) ovddas (lávdegotti birra, gc1. Eriksen & Niemi 1981: 161 ff.). Doppe cealká son ahte fástaássiid boazodoalu ovdáneapmi lea garrasit c1uohcán Mátta-Várjjaga johttisámiboazodollui mii lea hirbmadit man1os mannan. Son maid namuha, seammaládje go 1909 boazodoallolávdegoddi, ahte fástaássiid boazodoallu lei billistis1goahtán guohtuneatnamiid muhtun guovlluin; sii ledje lobihaga luoitán sarváid veaiddalassii. Nissen celkkii fástaássiid boazodoalu lobivuod1u1537 birra ná: "Mátta-Várjjaga fástaássit leat áigá ja lobi haga ja láhkavuod1u1538 haga álggahan boazodoalu suohkanis". Dát lei seammalágan oaivil go boazodoallolávdegottis. Nappo lei rivvema1539 birra sáhka (Nissen 1919: 56-60). Boares mállet nuortalas1 boazodoallu oanehet johtolagaiguin ja Mátta-Várjjaga duottarsámi geavaheapmi ja rádjeguovllut dálveguohtumin ledje dál áitojuvvon go fástaássiin ledje bohccot. Dán c1ilge Nissen muhtun oktavuod1as "Mátta-Várjjaga mihtilmas luonddu- ja ássandilálas1vuod1a vuod1ul". Dál ledje bohccot miehtá suohkana birra jagi, guod1oheaddjin ledje "moadde boazosápmelac1c1a ja skoaltasápmelac1c1a, geain alddiineaset leat oalle olu bohccot ealus" (Nissen Schřyenis 1920: 67). Eiseválddit meannudedje guohtungaz1aldaga mán1gga geardde 2. máilmmisoad1i rádjái, muhto dilli ii rievdan. Movt manai dasto nuortalac1c1aid boazodoaluin man1n1el 1800-gaskkamutto stuora nuppástumiid? 3.11 SKOALTAEALLU Mii leat nappo gullan ahte dan searveealu máid Ivanovitsj-vieljaz1agat galggaiga guod1ohit, gohc1odis1gohte "skoaltaeallun". Muhto movt manai dainna albma skoaltaealuin? Lea olu mas vuohttá ahte njávdánsápmelac1c1ain lassánedje bohccot veahá 1800-logu man1it oasis, nu go dain eará nuortalas1siiddain nai. Boazosápmelac1c1aid boazodoallovuohki sáhttá báidnán sin. Nuortalac1c1at soitet danin bargan garraseappot vai birgejit dálloboazodoalu ja boazosámidoalu vuostá. Muhto deat1alac1c1amus ártan nuortalac1c1aid garraset boazodollui gal dáiddii leamas1 ahte masse eará vuod1d1origgodagaid mat sis dassoz1ii ledje leamas1 jur earenoamás1vuohtan, nu go luosa, fuod1d1u ja c1akc1a- ja dálveorohagaid. Nuortalac1c1at fertejedje garraseappot bargagoahtit boazodoaluin go oba dolos1 eallinláhki áitojuvvui. Ole Solberg lea válddahallan Báhc1aveaisiidda mannolaga dán dáfus man1n1el jahkec1uod1imolsuma. Nu go muitit, de muitalii Tanner stuora nuortalas1 ealuid ain 1910 birrasiid (c1uokkis 2.3.4.). Njávdánsiidda birra eai leat dákkar c1ielggadeamit, muhto doppe dáiddii leamas1 seammaládje. Vorren c1ujuha ge juste dan go c1állá Njávdáma birra 1800-logu man1it oasis: "Skoalttaid boazodoallu maid lassánii dalle ja sii maid dahke nu go earát, lasihedje njin1n1elasaid ealus" (Vorren 1951: 116-117). Nominatiiva namuheaddji olmmos1lohkamat 1865 rájes muitalit maid veahá s1ibitdoalu birra; dan vuolde lea maid boazodoallu. Earenoamáz1it boazodoallodied1ut eai várra leat nu juste riekta, danin go ealut ledje dálveorohagas dalle go olbmuid lohke; eaiggádát háliidedje almmuhit unnit loguid go duod1as ledje, livnnega dihte jna. S1ibitdoalu logut gal baicca dáidet rievttabut. Mii ferte danin atnit boazodoalu loguid unnimus lohkun. 1855 olmmos1lohkan ii leat oppalac1c1at nominatiiva, dus1s1e c1oahkkáigeassun ruovttudoaluid- ja gilidásis. Njávdánis gal goitge leat buot bearas1oaivámus1aid namat c1állojuvvon. Njávdámis ledje lohkan 16 kvena ruovttudoalu oktiibuot 10 bohccuin, nappo gaskamearálac1c1at 0,6 bohcco bearras1a nammii. Seammás lohke doppe golbma nuortalas1 bearras1a main guoktásis ledje bohccot, 67 ja 63 heakka. Soitet gal leamas1 eambbo bearras1at Njávdánsiiddas, muhto mat ledje gaskaboddosac1c1at1540 manus, omd. boares dálveorohagain mat ain ledje Suoma bealde. Dan guovtti nuortalas1 bearras1is main ledje bohccot, ledje maid "stuora s1ibihat" ja sávzzat. Goappes1agat ledje stuora ruovttudoalut, logi olbmo goappásge. Dat ruovttudoallu mas eai lean bohccot, lei unni - dus1s1e 4 olbmo - ja sis eai lean eará s1ibihat go okta sávza. Lei árvvusge geafes bearas1. 1865 olmmos1lohkama vuod1ul vihku ain eambbo ahte eai buot nuortalas1 bearras1at lohkkojuvvon, várra danin go lohkama áigge ledje nuppi riikkas, Suomas. Omd. livc1c1ii dovddus Andrevitsj-bearas1 namuhuvvon, man1n1el gohc1oduvvon Ivanovitsj-bearas1in, Njávdámis. Dalle lohke dus1s1e guokte nuortalas1 ruovttudoalu Njávdámis, mas nubbi 1855-lohkamis lea searvvis. Njávdámis ledje 1864 báikkálas1 olmmos1lohkamis lohkan njeallje nuortalas1 ruovttudoalu. 1865-lohkama guovtti ruovttudoalus ledje Roman Fodorovitsja bearras1is c1iez1a olbmo geat buohkat ledje "greikka-katolihkat" (duohtavuod1as Ruos1s1a-ortodoksat), ja dáin lei okta biigá ja okta guossi. Ruovttudollui leat c1állán 1 gusa, 5 sávzza ja 30 bohcco. Anders Forovitsj` (mii ferte leamas1 Fodorovitsj) ruovttudoalus ledje vihtta olbmo, ja okta dáin lei guossi. Sis ledje 2 sávzza ja 5 bohcco. Goappes1 bearas1oaivámus1at leaba fidnoc1állosii c1állojuvvun guollebivdin. Gili 16 kvenas ledje guhttasis bohccot, njealljásis 1-2 ruovttudoalu nammii. Guovtti ruovttudoalus leat eanebus1, Johan Persen Enbuskas 9 ja Paul Ekdalas (Ekdahlas) 10 bohcco. Njávdáma kvenaid boazodoallu lei olmmos1lohkama mielde seammá dásis 1875:s. Lea maid c1ielggas ahte kvenat barge dalle eambbo bud1etgilvimiin; doppe lei s1addagoahtán dássedis eanandoalloservodat. Dál lohke golbma nuortalas1 ruovttudoalu, buohkat ledje "greikka-katolihkat". Ivan Petrof Lavriaa ruovttudoalus ledje eamit, nieida ja guokte kvena mat orro su luhtte. Ii leat muitaluvvon mihkkege boazodoalu dahje s1ibitdoalu birra. Su fidnun lea c1állojuvvon "Muorrac1uohppi , Guollebivdi, Eanandoalli". Muitalemiid mielde lei Lavriaa (Ivan Peter Lauri) álggos sisafárren karela guhte náitalii nuortalas1siidii. Su namma lea nappo ruos1s1aluvvon dahje "nuortaluvvon". Ivan Andrevitsja dállodoalus ledje vihtta olbmo, oktan nuortalas1 rean1ggain. (Nubbi bárdni lei man1n1el dat dovddus boazoguod1oheaddji Boris Ivanovitsj, gean birra juo leat gullan, riegádan 1870:s, jápmán 1946:s). Ivan Andrevitsj lea c1álihuvvon "Guollebivdi, ja sus leat bohccot. Eanandoalli. Ies1 eaiggát". Su viellja, Nikolai Andrevitsj, ruovttudoalus ledje vihtta olbmo, okta dáin lei su eadni, leaska Avdatje Vasiliovna (riegádan 1806:s Ruos1s1as). Doppe maid orui okta guossi guhte lei guollebivdi ja beaivebargi. 1875-lohkamis ii leat nuortalac1c1aid s1ibitdoallu ja boazodoallu earuhuvvon. Njávdáma nuortalas1siida lea lohkamis c1ielgasit adnon ain searveservodahkan, muhto kvena servodagain ii leat nu. Nuortalas1 oktasas1doaibma lea olmmos1lohkamis deattuhuvvon dainna ahte Nikolai "bargá ovttas " vieljainis ja ahte sudnos leat 5 sávzza ja 50 bohcco. Go 1900 olmmos1lohkama geahc1c1at, de oaidnit ahte doppe eai leat s1ibitdoalu ja boazodoalu logut c1állojuvvon. Dalle leat c1állojuvvon vihtta nuortalas1 ruovttdoalu Skoltebyenis1541 Njávdámis: Mikit Ivanovitsj (ovcci olbmo), Boris Ivanovitsj (guhtta olbmo), Nicolai Andrevitsj (5 olbmo), Ĺndre Jakobovitsj (3 olbmo) ja Natali Sava (leaska, 3 olbmo). Mikita fidnu lea "Guollebivdu, S1ibitdoallu, Boazodoallu". Borisii lea seammaládje c1állojuvvon. Nicolai lea c1állojuvvon guollebivdin ja s1ibitdoallin, muhto boahtá ovdan ahte sus leat sávzzat ja bohccot. Ĺndres, gean birra lea c1állojuvvon ahte son lea gaskaboddosac1c1at "Sidseniemis", várra Suoma bealde, lea guollebivdu ja boazogeahc1c1u fidnun, ja ahte sus leat sávzzat ja bohccot. Oaidnit nappo ahte dolos1 nuortalas1 sávza- ja boazodoallolotnolasbargu ain orru bistime. Vaikko mán1gga Njávdáma kvena ruovttudoalus 1900:s leat bohccot s1ibitdoalus, de ii leat oktage kvena c1állojuvvon fidnolistui "boazodoallin", "boazogeahc1c1in" dahje eará fidnonamahusain máid sáhttá boazodollui c1atnat. Lea c1ielggas ahte nuortalac1c1at ain doaimmahedje dan máid olmmos1lohkkit leat gohc1odan gili boazodoallun. Vuosttaz1ettiin ferte gáldu dulkot dainnalágiin ahte nuortalac1c1at ledje gili stuorimus boazoeaiggádat, ja ahte sis dat lei boazodoallomáhttu. Ovdamearkan dan man1it ás1s1ái lea maid ahte sii guod1ohedje "skoaltealu". Gáldoávdnasiin maid vuohttit ahte njávdánsápmelac1c1ain ii lean dat geafivuohta ja vuolláneapmi máid Helland válddahallá dan áigge. Dat dilli mii govviduvvo olmmos1lohkandied1uin, orru baicca heiveme eambbo dasa movt Ole Solberg oppalac1c1at c1ilge nuortalac1c1aid birra jahkec1uod1imolsuma birrasiid. Dat lea gal vuosttaz1ettiin Báhc1aveaisiidda guovllubargguid vuod1ul c1állojuvvon (Solberg Nissenis 1919: ee. 56). 1900 olmmos1lohkan muitala obanassiige hui doaibmi ja nanu nuortalas1servodaga Njávdámis leamas1. Mikit Ivanovitsj` ruovttudoalus lei okta návetbiigá, okta mánnabiigá, guokte s1ibit- ja boazodoallorean1gga ja okta geafesduotna mii c1ázehiid goarui (ja son lei ruos1s1a). Mikita vieljas Borisis ledje guokte guollebivdi/s1ibitdoallobargi, okta rean1ga ja okta geafesduotna. (Lasáhus: Nuortalas1 namat lea oalle mán1ggaládje c1állojuvvon olmmos1lohkamis. Mun lean geahc1c1alan gehppes heiveheami gávdnat 1900-lohkama vuod1ul. Lean geavahan mikrofilbmejuvvon originállisttuid). Stáhtac1álli Arnold Rćstad (man1n1el dr.juris., died1alas1 girjec1álli, olgoriikkaministtár 1921-22) finai Njávdámis 1907:s ja c1álii veahá njávdánsápmelac1c1aid birra, sihke iez1as geahc1c1amiid vuod1ul ja oahpaheaddji Johs. Haaheima ja katekehta J. M. Urbye died1uid vuod1ul. Nuortalac1c1at ledje dál eanas fástaássin, muhto dus1s1e moaddelohjagi das ovdal lei sis ain leamas1 dolos1 johtinmálle, c1álii Rćstad. Dimbbarviesut ledje boahtegoahtán darfegod1iid sadjái, ja dat ledje stuoribut ja buorebut go Báhc1aveaisiidda sápmelac1c1aid viesut (Rćstad lei doppe maid leamas1). Nuortalac1c1at ledje veahá kvenaluvvan, nu ahte sii máhtte dál suomagiela. Muhto Rćstad muitaleami mielde háliidedje sii ain suodjalit iez1aset earenoamás1vuod1a ja eallinvuogi. Geavgn1á vuolábeale eatnama ja kvenaid gaskkas lei áidi. Sii eai háliidan bártniideaset náitalit kvenanieiddaiguin danin go sii eai lean hárjánan bohccuiguin bargat, "nu movt Ruos1s1a skoaltáhkut". (Lei boares árbevierru náitaladdat báhc1aveaisápmelac1c1aiguin). Sii manne unnán Guovz1ajávrri ruvkerusttegiin. Vaikko okta bearas1 lei lonuhan oskku ja manai Norgga ipmilbálvalusain, de manne eatnasat ain dan boares kapellii ja dan Ruos1s1a báhpa gullat, guhte ain bod1ii oahppaladdat sin, hárvebut gal dál go ovdal. Rćstada muitalemiid mielde ledje njávdánsápmelac1c1at hui doaimmalac1c1at sihke eatnama ja c1ázi nalde (Reinbeitearkivet, 15/1968 pk 17, RA). Lea njálmmálac1c1at muitaluvvon ahte Njávdámis náitalii kvena nuortalas1 nieiddain vuosttas1 geardde 1917:s. Nuortalac1c1aid giellan lei 1900-lohkamiid mielde "sámegiella" (nuortalas1giella) ja "kvenagiella". 1865-lohkamiin muitaluvvo ahte nuortalas1 bearas1oaivámus1at "Ipmirdit Dárogiela". Ii lean gal várra nu vud1olas1 dárogielmáhttu, baicca lei nuppeládje. Helland c1álii ge dakka man1n1el jahkec1uod1imolsuma ahte "eanas" nuortalac1c1at "eai ipmir dárogiela" (Helland 1906 III: 502). Dalle lei gilis eahpitkeahttá garraset kvenaiduhttin go dáruiduhttin. Muhto dilli rievddai go skuvla álggahuvvui dakka man1n1el. Nuortalac1c1at nappo ain hálddas1edje "skoaltaealu". Vieljaz1agat Mikit ja Boris leigga guod1oheaddjin ja Borisis lei váldoovddasvástádus. Rćstad c1állá 1907:s ahte moatti nuortalac1c1as ledje 100-200 bohcco. 1911-12 boazolohkamis, mas Mikit ja Boris leaba c1állojuvvon johttisápmelac1c1aid searvái, árvvos1tallui ahte "skoaltaealu" boazolohku lei 1 000, ja nuortalac1c1at gul eaiggádus1s1e sullii 200 heakka. Goappes1 logut dáidet leat unnimuslogut. Dát lohku lea mud1ui sullii seammá go dan áigge ruos1s1asápmelac1c1ain lei; sin ruovttudoaluin han ledje gaskal 50 ja 200 bohcco (Hallström 1911: 246). Jus logut lez1z1et riekta, de eaiggádus1s1e Njávdáma nuortalac1c1at dalle 1/5 ealus, ja iez1a sii ledje 5% Njávdáma ja Buod1ggáidvuona álbmogis ("skoaltaealu" eaiggádiid váldoguovlu; dasalassin eaiggádus1s1e eará fástaássit muhtun bohccuid, ee. Korsfjorden1542 olbmot. 1915-16 boazolohkamis ain árvvos1talle olles ealus 1 000 bohcco main 600 gul ledje fástaássiid bohccot. De gal ferte nuortalac1c1ain leamas1 olu eambbo boazu go 1911-12:s. Sin boazolohku lei várra árvvos1tallon vuolibun go lei 1911-12:s. Boazodoallobearráigeahc1c1i Kristian Nissen maid namuha dan stuora, "albma" skoaltaealu 1915-16:s, ja son orru duod1as1teame dan ahte eallu lei "dego ovddes1 áigge muittuhussan, dalle go njávdánsápmelac1c1at rád1d1ejedje iehc1aneaset dáid guovlluid ...". Nuppe dáfus oaivvildii son ahte Njávdáma oppalas1 boazolohku lei rehkenaston vuollelii go duod1ai lei (Nissen 1919: 62). Lea almmotge c1ielggas ahte njávdánsápmelac1c1aid boazodoaluin manai bures 1900-logu álgoguoktelohjagi, ja ain lei njávdánsápmelac1c1ain gili buoremus boazodoallomáhttu. Nu movt Helland c1állá, de lei nuortalac1c1aid boazodoallu fástaássiid vuod1d1un ja eaktun. Lei maid nu ahte "Skoaltasápmelac1c1at dollet Mátta-Várjjagii vuojániid" (Helland 1906 II: 161). 1910 olmmos1lohkamis ásse 27 olbmo Njávdáma Skoltebyas1543, vid1a ruovttudoalus. 25 olbmo ledje "c1ielga" nuortalac1c1at, okta lei kvena ja okta lei "kvenasápmelas1" (Wessel 1938/1977: 95). Nu lei nuortalac1c1aid bearas1- ja fuolkevuohta ain seailume ovdalas1 geasseorohagas, mii dál lei birrajagiorohat. Muhto dál lei jur ovdalas1 go duod1as mannagod1ii man1os. Masson vuoigatvuod1aid váikkuhusat c1uohcigohte c1ielgaseappot, sosiálalac1c1at, kultuvrralac1c1at ja ekonomalac1c1at. Ja árbevirolas1 kultuvrra buot man1imus doarjagat luoitigohte. 3.12 OKTASAS1EANAN MASSOJUVVO Dalle go Amund Helland dakka man1n1el jahkec1uod1omolsuma c1ohkkii Finnmárkku oasi died1uid iez1as stuora topográfalas1 bargui, de logai son ain Njávdáma nuortalac1c1aid eallit "searveeatnamis" (Helland1906 III: 502). "Skoaltaeanan" Geavgn1á vuolábealde lei searveopmodat ja doaimmahuvvui searvevuod1as, seammás go doppe maid ledje nuortalac1c1aid viessosajit ja rusttegat. Muhto go eambbo bargagohte s1ibitdoaluin ja ássagohte fásta, de gilve eatnama fuod1argieddin; man1áz1assii gilvigohte maid bud1ehiid doppe. Ovdalas1 ámttaduod1as1tusaid juohkin (vrd. 3.9.) ii lean movtge juridihkalac1c1at dahje ekonomlac1c1at váikkuhan eatnama geavaheapmái dahje eaiggádus1s1anriektái. Dolos1 eatnama oktasas1eananeaiggátvuohta Geavgn1á vuolábealde lei dál heaittihuvvome. Formálac1c1at dahkkui dainnalágiin ahte eananbihtát juhkkojuvvojedje ja eananc1álihuvvojedje, nu go mud1ui nai dahke eanandoalloeatnamiiguin. A. B. Wessel lea c1ilgen dán duogáz1a ja mannolaga. C1uovvovas1 lea eanas su c1ielggadeami vuod1ul (Wessel 1938/1977: 94-96). Wesselis gal dáiddii ás1s1emáhttu go lei sihke báikkálas1 servodaga dutkan ja politihkalas1 doaimmain leamas1 dalle go heaittiheapmi c1ad1ahuvvui (son lei Mátta-Várjjaga sátnejod1iheaddji 1905-1910:s, guovlludoavttir ja servodat-, kultur- ja historjádutki; r. 1858, j. 1940). Wessel c1állá ahte direktora Chr. Anker` ja easkkavuod1d1uduvvon ruvkesearvvi dárbbu bággolotnut almmolas1 ja priváhta eatnamiid Mátta-Várjjagis, jus dárbbas1uvvui, ja oktasas1eatnama heaittiheami gaskkas lei njuolggo oktavuohta. (Suomagillii gohc1oduvvui Skoaltaeanan Koltan-kenttä:n dahje Näätämo-kenttä:n, das vuolgá kenttälaiset-doaba ("gieddeálbmot") Njávdáma nuortalac1c1aid birra.) Buohkat jáhkke Anker` oaz1z1ut doarjaga jus háliidii Geavgn1á dulvadit c1áhcefápmun A/S Sydvarangera "ruovderáhkadanmás1iinnaide". Son lei gul oz1z1on ovdagiehtii lohpádusa. Váttisvuohtan dulvadeapmái lei su oainnu mielde juste dát oktasas1eanan. Njávdáma topográfalas1 dilálas1vuod1aid geaz1il fertii lossa elrávdnjeásahusaid juste dakko bidjat jus dulvadedje. Oktasas1 eaiggátvuohta dagahii su oainnu mielde oastima dahje bággolotnuma váttisin. Muhto formálalas1 bihtten unna priváhta eananbihtáz1iidda ja eananc1áliheapmi dagahivc1c1ii lotnuma álkibun. Oktasas1eaiggávuod1a geaz1il han lei "geafes skoaltasápmelac1c1ain ain oalle nanu dáhkádus doalahit sihke eatnama ja gorz1z1i luossabivddu nu movt lei". Gorz1z1i luossabivdu doaimmahuvvui kvenaiguin ovttasrád1iid. Sierra eaiggádus1s1anriekti1544 álkidahttá bággolotnuma dahje oastima ja buhtadeami s1iehtadallamiid. Oktasas1eanan mas lei kapealla ja girkogárdi, lonuhuvvui eiseválddiid doarjumiin ja nuortalac1c1ain jearakeahttá. Dat njeallje bearras1a mat dalle ásse doppe, oz1z1o juohkehas1 "hui unna eananbihtáz1a, mii ii dáidán doarvái ovtta sávzii ge, priváhta eaiggáduvvon eanamin". Nappo s1attai, nu go Wessel c1állá, "nuortalac1c1ain rieviduvvot eananbihttá guoihgáttis mii sis lei leamas1 oktasas1eaiggáduvvon eanamin don doloz1a rájes, ...". Eananprotokollas1545 masa eananjuohkin c1állojuvvui, daddjo ahte gávpi dahkkui "Finm. Ámtamánni njálmmálas1 Gohc1c1uma mielde" (Máátta-Várjjaga suohkan lea addán eananprotokolla kopiija girjec1állái). Rćstad c1állá 1907 raporttas ahte Finmarkens Jordsalgskommisjon (Finnmárkku eananvuovdinlávdegotti) ovdaolmmos1 lei muitalan ahte ámtamánni Truls Graff` áigge (1897-1906) "gullevas1 Skoalttaid dáhttuma haga bid1gejedje sin oktasas1eatnama" ja dasto s1attai eanan "earenoamáz1it juhkkojuvvut". Ártan lei go balle oktasas1eatnama s1addat "unna Ruos1s1a stáhtaz1in Norgii" (Reindriftsarkivet 15/1968 pk 17, RA). Rádjeguovlluid "nás1s1unála dilálas1vuod1a" árvvos1tallamiin ja davviguovlluid Norgga dalá politihkain, dáidá jahkehahtti ahte A/S Sydvarangera konkrehta dárbbut c1adnojuvvojedje Ruos1s1aballui. Ámtamánni Graff háliidii earenoamáz1it industriálggaheami, dáruiduhttima ja mihtilmas nás1s1unála c1ájeheami rádjeguovlluin (vrd. Eriksen & Niemi: 66 ff.). Nu go juo leat gullan, de barggai son án1girit jahkec1uod1imolsuma birrasiid gárz1z1idit báhc1aveaisápmelac1c1aid luossabivdovuoigatvuod1aid Báhc1aveaivuonas (vrd. 2.5.4). Lea seammá ámtamánni guhte 1906 bijahallui eret virggis go lei váldán vuostá priváhta rud1aid dan ovddas go jod1ánit lei gied1ahallan Chr. Ankera eananoastinás1s1iid1546 Mátta-Várjjagis (Lunde 1979: 312). Eananjuohkin dahkkui 1903-04:s. Od1d1a eatnamat oz1z1o eananc1áliheamis od1d1a dárogielnamaid, nu go 1902 eananvuovdinlága njuoggadusain lei mearriduvvon (seammá jagi) (5. § c1uokkis d.). Eananvuovdinlágas oktan njuolggadusaiguin lei maid dakkár politihka váikkuhus mii eanemustá deattuhii "nás1s1uvnnalas1 beliid" rás1es sajádaga rádjeguovllus (lága ja dan duogáz1a birra, gc1. NOU 1993:34 Finnmárkku eatnamiid ja c1áziid hálddas1eapmi: 421 ff.). Boris Ivanovitsj` eanan gohc1oduvvui "Stenvik" (matr. nr. 423), Anna, Mikit Ivanovitsja leaskka eanan, gohc1oduvvui "Vigeland". 1920:s ledje doppe vihtta nuortalas1 eaiggáduvvon eatnama. Earret dan guovtti namuhuvvon eatnama, ledje vel "Třrnes", "Řrland" ja "Neiden 427" (Wessel: 1938/1977: 96). Eananjuohkin fátmmastii maid nuortalas1 girkogárddi St. Georg kapealla birra, mii lei geavahusas gitta 1902 rádjái dassoz1ii go Njávdáma od1d1a kapealla oktan girkogárddiin vihahuvvui. Boares girkogárddi boarráseamos oasi rogge dutkit 1915:s juo, ja olu dákterikkiid oktan oaiveskálz1z1uiguin sáddejedje Kristiania Universitehta anatomalas1 ossodahkii (Wessel 193/1977: 93, Paulaharju 1973: 141). 3.13 MAN1IMUS DOARJJA Njávdánnuortalac1c1aid 1920- ja 30-jagiid govva lea earalágan ja seavdnjadet go 1900-1910-govva, vaikko válddahallamiin ain oaz1z1u veahá eahpidit muhtun ás1s1iid. Dávjá leat dat njálmmálas1 ja persovnnalas1 muitaleamit máid ovttahat báikkálas1 dác1c1a gulahallanolbmát leat muitalan (vrd. Tanner 1919: 222-224). Okta dain áibbas guovddás1 muitaleddjiin guhte muitalii jur buot olggobeale olbmuide geat Njávdáma birra ohce died1uid, muhtun oahpaheaddji gilis, ii c1iegadan ge iez1as sosiáldarwninistalas1- ja badjelgeahc1c1anoainnu nuortalac1c1aid dáfus (Tanner 1929: 223). Dasalassin lei son ies1 poltihkalac1c1at searvvis rádjeguovllu "nás1s1unála gaz1aldagain", mii váikkuhii dasa ahte ii son atnán kvenaid ge alla árvvus (Eriksen & Niemi: 137-138). Ee. oaivvildo son ahte Njávdáma nuortalac1c1at ledje billohuvvan náli olbmot1547 "somáhtalac1c1at" [somáhtalac1c1at = rumas1lac1c1at.] (Tanner 1929: 222). Soahtegaskaáigge gal lei njávdánsápmelac1c1aid dilli váttis. 1920-jagiid gaskamuttos oz1z1o mán1ga bearras1a almmolas1 veahki, ja nu lei maid báhc1aveaisápmelac1c1aiguin. Muhto dalle ledje earát maid seammá dilis, vaikko gud1e c1eardda olbmot. Dát lei obanassiige váttis sosiála ja ekonomalas1 áigi; eanas Finnmárkku báikkiin lei gefiidveahkki dábálas1. Muhto orru leamas1 nu ahte nuortalac1c1at gillájedje earenoamáz1it. Assimilerenpoltihkka máid doaimmahedje unnitálbmogiid vuostá c1uohcigod1ii c1ielgasit kultuvrralac1c1at, sosiálalac1c1at ja psykalac1c1at. Nuortalac1c1at ledje biddjon buot vuolemussii nállehygienalas1 ja sosiáldarwinistalas1 ráidalasaide, maiddái sápmealc1c1aid gaskkas. Mátta-Várjjaga servodatmannolat mas A/S Sydvaranger hirbmat od1d1aáigásas1doaimmaidisguin lei hui guovddáz1is, ii ge lean buorren sin árbevirolas1 eallinvuohkái. Olbmot náitaladdagohte eambbo beros1keahttá c1earddalas1 rájiin. Báhc1aveaisiidda áibbas dárbbas1las1 oktavuohta lei boatkanan. Ruos1s1a báhpabálvalus nogai 1. máilmmesoad1i áigge; dan vuostá lei Norga bargan nás1s1unála árttaiguin. Nuortalas1giella mannagod1ii jod1ánit man1os. Nuorat fárredadde eret, maiddái Girkonjárgga ruvkebirrasii. Tanner lei ovttaoaivilis iez1as váldomuitaleddjiin Njávdámis guhte 1926:s c1uoc1c1uhii ahte moatti jagi geahc1en "lea c1ielga skoaltanálli ... áibbas nohkan ja Njávdáma skoaltaservodat maid jávká skoaltasiidan, oktan skoaltagielain ja skoaltadábiiguin ... Luonddubirrasa álbmot nohkagoahtá ja jávká oalát ja dan sadjái boahtá od1d1a ja gievrrat kulturáigi" (Tanner 1929: 222-224). Dat heahteáigi mii Njávdáma nuortalac1c1ain dál lei, lei sihke ovttaskas dáhpáhusaid boad1us ja guhkes áiggi dáhpáhusaid boad1us. Árbevirolas1 eallinlágis ledje eanas cakkit áigá nohkan, nu go luossabivddu aktoriekti, oktasas1eanan ja áigodatjohtimat. Dus1s1e okta vuod1d1ocakkiin lei báhcán, namalassii boazodoallu. Man1n1el 1920 birrasiid orru "albma" "skoaltaeallu" unnon. 1920-jagiid gaskkamuttos muitalii Tannera muitaleaddji ahte dalle lei 50-100 bohcco eallu, ja dus1s1e guovtti bearras1is ledje nállehanbohccot1548 (Tanner 1929: 223). Dát logut gal várra ledje unnibut go duohtavuod1as ja vaikko ii leat dalá olles Njávdánealu lohku, de lei árvvusge nu ahte nuortalac1c1aid boazodoallu lei man1os mannan fástaássiid boazodoalu ektui. 1930-jagiid man1it oasis dadjá Wessel ahte Njávdáma nuortalac1c1at "ledje nohkkon measta visot" (Wessel 1938/1977: 95). Nuortalac1c1at maid iez1a oaivvildit ahte sin eallu unnui hirbmadit, earenoamáz1it 1920-jagiid loahpas. Mii lei dáhpáhuvvan? Mu gáldodied1uid vuod1ul ii leat vejolas1 c1ilget árttaid bienasta bitnii, muhto orrot doarvái died1ut váldoárvvos1tallamii. Fertet dasto ovdalas1 áiggi birra juo hupmagoahtit. Neiden fisker- og gaardbrukerforening, Njávdáma báikkálas1 guollebivdiid- ja eanandolliid searvi, orru leamas1 hui guovddáz1is gili boazodoalu mannolagas, álggaheami rájes 1911:s soahtegaskaáigge lohppii - ja nuortalac1c1aid boazodoalu loahpaheamis. Eat died1e juste goas searvi vuod1d1uduvvui danin go protokolla ovcci vuosttas1 siiddu leat láhppon. Danin váilot maid álgomearrádusat. (Lean geavahan protokolla priváhta govvakopiijaid). Vuosttas1 c1álus - 10. siidu - lea juovlamánu 31. b. 1911 álbmotc1oahkkinreferáhtta, masa "Neiden fisker- og gaardbrukerforening lea gohc1c1on", mii died1usge muitala ahte searvi lei vuod1d1uduvvon ovdal. Bohte sullii beannotc1uod1i olbmo, eanas "oarje Mátta-Várjjaga fástaássi boazodoallit". C1oahkkima váldoulbmilin lei vuosttaldit od1d1a boazolága evttohusa; evttohus várra bohciidahtii searvvi vuod1d1udeami (vrd. 3.10.). C1oahkkin mearridii dakkár cealkámus1a mii garrasit moittii ahte boazoguohtunlávdegoddi c1oahkkima oainnu mielde lei "moatti boazosápmelac1c1a ovddas bargan stuora eanandoalloálbmoga vuostá". C1oahkkin maid vuosttaldii c1uoc1c1uhusa ahte boazosápmelac1c1at ledje gillán "Njávdáma kvenaid" geaz1il. Lávdegotti árválus oainnat lei c1ujuhan juogamasa máid boazosápmelac1c1at ledje dadjan, namalassii ahte njávdánsápmelac1c1at gilde boazosápmelac1c1aid johtimis mearragáddái dálvái danin go kvenain ledje bohccot doppe. Lei gul maiddái dáhpáhuvvan ahte fástaássit ledje vuojehan boazosápmelac1c1aid ealu Suoma ráji rastá (Reinbeitekommisjonen av 1909. Innst.: 39) Vaikko searvi álggus gied1ahalai gili eará guoskevas1 ás1s1iid, omd. boastta, geainnu jna., de lei boazodoallu c1ielga váldoás1s1in c1ad1at gitta soad1i rádjái. Searvi adnui ja lei eahpitkeahttá "fástaássiid boazodoalu" ságadoalli. Earenoamáz1it gozihedje Njávdánguovllu birrajagiguohtuma dáfus. Njávdáma nuortalas1 birrasis lea man1n1el leamas1 olu ságastallan árttain dasa go protokolla álgo ovcci siiddu váilot. Searvvi ulbmilmearrádusat1549 ledje árvvusge c1állojuvvon dohko, nu go juo ovdalis lea daddjon. Nuortalac1c1at leat c1uoc1c1uhan ahte dohko lei c1állojuvvon "s1iehtadus" nuortalac1c1aid ja searvvi gaskal boazodoalu birra. Mus eai leat died1ut mat duod1as1tit dahje hilgot dien jurdaga. Muhto c1ielggas gal lea dálá protokolla vuod1ul ahte searvvis ii lean makkárge beros1tupmi sierra hábmejuvvon nuortalas1 boazodollui dahje eará nuortalas1 ás1s1iide. Nuortalac1c1at maid eai lean goassege searvvi stivrras. Kvenat oktan mottiin almmolas1 ámmátdác1c1ain (oahpaheaddjit, okta duollobearráigeahc1c1i) ledje njunnoz1is. Buod1ggáidvuona mearrasápmealc1c1at maid ledje dássedit mielde. Dát dilálas1vuohta ii soaba dan guovddás1 sajádahkii mii nuortalac1c1ain ain lei Njávdáma boazodoalus. Fástaássit maid ain bivde nuortalac1c1ain veahki ás1s1iin masa adnui máhttu. Go boazolohku ain lassánii, gávnnahii searvvi stivra ahte lea dárbu eanet guod1ohit. Od1d1ajagimánu 1. b. 1914 biddjuiga "skoaltaealu" ovdalas1 geahc1c1iguovttos Mikit ja Boris Ivanovitsj formálalac1c1at geahc1c1in ovttasrád1iid nuortalas1 ránnáin Oskar Sava Romanoffain. Bálkká birra ledje c1ielga mearrádusat ja lei álkis njuolggadus boazogehc1c1iid geatnegasvuod1aid birra. Dán virgáibidjama sáhttá maid geahc1c1at dego ovdalas1 guod1ohans1iehtadusa od1asteapmin, muhto dál dat lei searvvi jod1iheami vuolde. Buot golmmas leat vuolláic1állán s1iehtadusa, buohkat dollojuvvon peannain. 1916 ja 1927 gaskal lea protokolla c1állojuvvon suomagillii, earret ovtta c1oahkkima. Searvi s1attai dad1istaga eambbo c1ielga boazodoallosearvin. Protokollas maid leat geavahuvvon namahusat nu go "boazoguohtunsearvi" ja "boazodoallostivra" searvvi birra. Olu ás1s1it leat boazoguod1oheami birra. Orru c1ielga vuohki: Dat friddjavuohta mii guod1oheddjiin dássoz1ii lei leamas1, gárz1z1iduvvui dad1istaga. Guod1ohannjuolggadus c1avgejuvvui guod1oheami dáfus ja olggobealeolbmuid guohtuneatnamiid gaskavuod1a dáfus. Mearriduvvui ee. ahte ii oktage guod1oheaddjin galgan beassat akto vánddardit Sállanealu luhtte amas "beaskanáhmisiid" báhc1it vihtániid haga (ás1s1i 2 borgemánu 10. b. 1924 c1oahkkimis). Boris Ivanovitsjai gal eahpitkeahttá lei ain luohttámus1. C1oahkkimis njukc1amánu 20. b. 1924 daddjui ahte sus "guhte lei boarráseamos boazogeahc1c1i galggai leahkit eanemus váldi buot boazogehc1c1iin". Earát galge jeagadit su "buotlágan dilálas1vuod1ain". Jus biehttaledje, de sáhtii stivra bidjat sin eret "vaikko goas". 1928:s dahke duohtan organiseret searvvi c1ielga boazodoallosearvin. Ákkasteami c1álle dáinnalágiin ráhkkananstivrac1oahkkimis: "Gávnnahit ahte boazodoallovuohki mii dássoz1ii lea leamas1, ii leat s1at dohkálas1; dál lea áigi rievdadit vuogi". Ii c1ilgejuvvo gal dárkileappot mii dat lea doalus mii ii leat s1at dohkálas1. Váldoc1oahkkin mii mearridii earalágan organiserema, dollojuvvui cuon1ománus seammá jagi Fossheim skuvllas Njávdámis. Searvvi od1d1a namman s1attai Vestre Sřrvaranger rendriftslag (Oarje Mátta-Várjjaga boazodoallosearvi). Ulbmilmearrádusain ledje guokte oasi: 1. "Ahte boazodoallu doaimmahuvvo dohkálac1c1at buoremus ávkin fástaássiide". 2. "Ahte boazodoallu ii s1atta ean1kilolbmo doaibman, muhto guovllu geafesolbmuid lassiealáhussan". ("Geafes"- sáni leat várrogasat sihkkon protokollas; sátni ii soaitte dohkkehuvvon c1oahkkimis, dahje soaitá man1n1el sihkkojuvvon. Man1imus oasi sosiála govvideapmi sáhttá maid leamas1 dalá bargiidsearvvi nanu dási mearkan gilis). Bienalas11550 láhkac1álus gied1ahallojuvvui gaskaboddosac1c1at; dat galggai loahpalac1c1at dohkkehuvvot nuppi dábálas1 váldoc1oahkkimis (njukc1amánu 3. b. 1929). In oainne gal protokollas ahte dát dahkkui. Od1d1aorganiserenc1oahkkimis nannejuvvui fas Boris Ivanovitsj ealu váldoguod1oheaddjin. Muhtun c1uovvovas1 stivrac1oahkkimis mearriduvvojedje od1d1a ja hui bienalas1 guod1oheaddjenjuolggadusat. Njuolggadusain vuohttá buorredoaibmi, gánnáhahtti ja bearráigeahc1ahahtti boazodoalu mihttomeari, ja ahte guod1oheaddjit eambbo go ovdal galge stivrra diktit mearrádusaid dahkat. Njuolggadus orru c1ielgasit gohc1odeame guod1oheddjiid dábálas1 bálkábargin. Njuolggadusain ii oba boad1e ge ovdan ahte váldoguod1oheaddji ies1 lei oalle stuora boazoeaiggát, ja ahte sus ledje alddis bohccot dan ealus máid lei bálkáhuvvon geahc1c1at. Seammá c1oahkkimis biddjojedje guokte od1d1a guod1ohaddji virgái, vuosttas1 geardde go eai lean nuortalac1c1at: Per Amund Mortensen ja Ole Andreas Magga. Man1it (riegádan 1900:s) s1attai guovddás1 boazodoalloovdáneami váikkuheaddjin guovllus guhkás soahtegaskaáigái, nu go gullat man1n1elis. Son lei 1928:s mearrasápmelas1 ja ásai Buod1ggáidvuonas. Njukc1amánu 3. b. 1929 váldoc1oahkkimis, árváluvvui 2. ás1s1i vuolde, ahte boazogeahc1c1it "farggamusat" biddjojit eret virggis ja died1ihuvvo okta guod1oheaddjevirgi guorosin. Lea c1ielggas ahte evttohus bod1ii fáhkka c1oahkkimii ja ahte ságastallui, muhto protokollii ii leat ságastallan c1állojuvvon nu movt lei. Evttohus mearriduvvui 49 jienain 7 jiena vuostá. Muhto seammás mearridedje sáddet deputas1uvnna1551 fylkkamánnái geahc1c1alit mearrádusa ovdal go c1ad1ahedje dan. Dát maid c1ielgasit c1ájeha ahte ás1s1i lei stuora dáhpáhus ja nággoás1s1i1552. 14:s jienastedje dákkar deputas1uvnna vuostá. Eará váldoc1oahkkinás1s1i vuolde hubmojuvvui ahte boazogeahc1c1it ledje "alcceseaset merken" muhtun geaz1otbeljiid1553. Jahkec1oahkkin mearridii dus1s1e várrehusa addit. Seammá jagi miessemánu stivrac1oahkkimis c1ujuhuvvuiga ovdaolmmos1 ja nubbinovdaolmmos1 áirrasin fylkkamánni gohc1c1un c1oahkkimii boazodoalu birra. Protokollas ii boad1e ovdan manaiga go soai c1oahkkimii dahje mii c1oahkkinboad1usin lei. Muhto geassemánu 26. b. 1929 gal lei c1oahkkin Girkonjárgga diggestobus Mátta-Várjjaga boazodoalu birra, ja doppe lei maid fylkkamánni. Oarje Mátta-Várjjaga boazodoallosearvvi ovddas oasálasttii ovdaolmmos1, duollobearráigeahc1c1i Ole Gabrielsen, ja nubbinovdaolmmos1, gávpeolmmái A. K. Mikkola (guhte man1n1el lei stuoradiggeolmmájin Bargiidbellodaga ovddas). C1oahkkima vud1olas1 referáhtas ii c1uoc1c1o mihkkege Mátta-Várjjaga boazogehc1c1iid eretbidjama birra. Jus dán ás1s1i gied1ahalle, de ferte dat eahpeformálalac1c1at dahkkon. Muhto referáhtas vuhtto ahte Njávdáma áirasat meannudedje dainnalágiin ahte doppe váilo guod1oheaddjit. Gabrielsen c1uoc1c1uhii omd. referáhta mielde ahte: "Geasseguod1oheapmi livc1c1ii stuora ávkin Oarje Mátta-Várjjaga boazodoallosearvái". Ja Mikkola lasihii: "lean ovttaoaivilis ahte geasseguod1oheapmi livc1c1ii buorre" (Eanandoallodep., boazodoalu ja sáivaguolásteami kantuvra, páhkkaás1s1it RJ, pk 5, RA). Searvi gal gozihii boazogeahc1c1eás1s1i. Borgemánu 7. b. 1929 miellahtoc1oahkkima 1. ás1s1i vuolde ledje golbma ohcáma boahtán almmuhuvvon guod1oheaddjevirgái. Vaikko dat ii boad1e ovdan, de fertejit dat od1d1a guod1oheaddjit oktan Boris Ivanovitsjain dalle de facto biddjon eret virggis, almmá formaliserejuvvoma haga - mud1ui gal livc1c1ii c1állon protokollii. Ohcciin ii leat oktage nuortalas1, ii ge oktage Njávdángili olmmos1. Ole Andreas Magga, Boris Ivanovitsj ovdalas1 boazorean1ga, biddjui od1d1a - ja áidna - boazoguod1oheaddjin. Magga guod1ohii Njávdánealu measta golbmalohjagi. Son s1attai guovllu boazodoalu teknihkalas1 jod1iheaddjin1554 ja muhtunlágan dynastivuod1d1udeaddjin. Su jod1ihemiin nuppástuvai boares siida dad1istaga boazo- dahje johttisámidoallun, ja dán dili1555 jokse formálalac1c1at 1960-jagiin. Ole Andreas Magga lea Fosshaugsiidda (Maggasiidda) váldoolbmuid áhc1c1i 4-5 B orohagas mii oktan stáhtain ás1s1áskuhttui 1980-jagiid gaskkamuttos guovllu boazodoallovuoigatvuod1aid oktavuod1as (vrd. Deanu ja Várjjaga gielddarievtti ás1s1i nr. 116/1984 A: 5; Hĺlogalándda láhkaolbmáriekti, váiddaás1s1i nr. 35/1986, golggotmánu 1988 rekteás1s1i riektegirji). 1920-jagiid mannolaga riekteguorahallan, Njávdáma boazodoalu mearrideaddji áigodat, bohciidahttá mán1ga gaz1aldaga: Manne lei nu deat1alas1 bidjat virggiin eret dan golbma guod1oheaddji - dahje dahkaluddat ahte váilo guod1oheaddjit? Manne lei nu deat1alas1 od1d1asit almmuhit virggi? Manne lei nu deat1alas1 diktit fylkkamánni dán mearrádusa formálac1c1at geahc1c1alit (mii gal várra ii dahkkon)? Ja movt válddii Boris Ivanovitsj dán ás1s1i; manne son ii ohcán dan od1d1a virggi? Gálduin ii gávnna albma vástádusa. Muhto dat bohciidahttet árvvos1tallama1556. Ii sáhte c1ilget dainna ahte ledje eahpeduhtavac1c1at guod1oheddjiiguin, vaikko died1ut dovddahit boasttu meannudeami barggus. Ivanovitsj han lei easkka oz1z1on nanu luohttámus1a searvvis, nu go fargga gullat. Ja od1d1a guod1oheaddji, Magga, han stivra lei aittobáliid bidjan rean1gan. Nuortalac1c1aid govvideapmi lea ahte mannolagas lei dahkamus1 fástaássiid sávaldagain visot heaittihit nuortalas1 boazodoalu oktan daid vuoigatvuod1aiguin mat vel ledje báhcán. Dát sávaldat lei gul c1adnon garraset od1d1aáigásas1 ja gánnáhahtti boazodoalu sávaldahkii ja garraset fástaássiid beros1tumiid c1ájeheapmái. In leat gullan movt "vuostebealli" c1ilges1 mannolaga, earret dan c1uoc1c1uhusa ahte Boris Ivanovitsj lei boarásnuvvan ja geanohuvvan. Nuortalac1c1at eai mied1it dan c1uoc1c1uhussii ahte son ii s1at nagodan albmaládje guod1ohit. Son lei 58 jahkásas1 1928:s. Leat gullan ahte searvvis lei nanu fágalas1 luohttámus1 sutnje, vaikko dáhpáhuvai dáinnalágiin. Ja gullat ahte son oac1c1ui vel eambbo luohttámus1a. Ii masge vuohte ahte sus atne váilut oppalas1vuod1a1557 dahje eará. Nuortalas1 c1ilgehus lea c1állojuvvon cealkámus1s1an máid Johan Jarva c1álálac1c1at lea duod1as1tan. Son lei kvena ja sadjásas11558 stivralahttu 1918/29:s. Golbma-njeallje jagi man1n1el náitalii son nuortalas1 nissoniin Njávdámis, Ellen Anne Borriseniin, Boris Ivanovitsj nieiddain. Duod1as1tusa beaivádeapmi lea 1986. Das dadjá Jarva ahte stivra su mielas c1ielgasit, ovdal go ás1s1i formálalac1c1at gied1ahallojuvvui, "systemáhtalac1c1at lei bargan skoalttaid guohtunguovlovuoigatvuod1aid vuostá". Muhtun stivralahtut ledje eahpidan lei go sis láhkavuod1d1u heaittihit nuortalac1c1aid boares "skoaltaealu" vuoigatvuod1aid. Danin válljejedje c1oahkkinolbmuid geat galge fylkkamánnái ovddidit ás1s1i. Stivra oac1c1ui njálmmálas1 raportta fylkkamánni c1oahkkimis - fylkkamánni lei gul dadjan ahte "skoalttain eai lean eambbo vuoigatvuod1at guohtuneatnamiidda go earáin". Nu go namuhuvvon, de ii leat protokollai c1állojuvvon fylkkamánni c1oahkkima birra ii ge dákkar c1oahkkinbohtosa birra. Jarva ii loga makkárge fylkkamánnereivve boahtán stivrii - ja dákkar reivve gal árvvusge livc1c1ii protokollii c1állán. Jarva oaivvilda ahte Boris Ivanovitsj ii ohcán od1d1a almmuhuvvon guod1ohanvirggi go dovddai iez1as vuoigatvuod1aid ja go lei c1eavlái - son ii vuollánan ohcat "iez1as ealu guod1oheaddjin" (C1álalas1 vihtanus1s1an, Girkonjárga od1d1ajagemánu 25. b. 1986, priváhta eaiggáduvvon. Jarva jámii 1988:s). Searvi orru maid dego árvvos1tallan ahte Ivanovitsj ii áigon ohcat virggi. Guod1oheddjiid eretbidjama ja dus1s1e ovtta guod1oheaddji virgáibidjama sáhttá maid c1ilget searvvi heajos ekonomiijain. Muhto dákkár deat1alas1 ártta gal várra livc1c1ii protokollii c1állán, ja dan eai leat dahkan. Árvvusge áigo unnidit boazologu veahá, nu movt eiseválddit ain háliidedje, nu ahte ii c1uohcán fástaássiid boazolohkui. Go nuortalac1c1at eai lean s1at searvvis, de lei álkit unnidit olles boazologu sin boazologu unnidemiin. Nu go leat gullan, de eai lean nuortalas1 boazolohkui bidjan alimus meari ovdal, nu go Mátta-Várjjaga eará boazodollui. Muhto jur dáid stuora dáhpáhusaid geaz1il mearridedje alimus boazologu 1929 geasi. Dát mearrádus nanne árvvos1tallama ahte gievrras fámut searvvis barge nuortalas1 boazodoalu vuostá, vaikko muhtun miellahtuid mielas lei dát lobálas1vuod1a ja dohkálas1vuod1a ráji nalde. Eahpádus ja morálalas1 oamedovdováivvádus vuhttui borgemánu 7. b. 1929 mielahttoc1oahkkimis go Magga biddjui virgái. Man1n1el go virgáibidjama mearrádus lea c1állojuvvon protokollii, lea álggos c1állojuvvon "C1oahkkin loahpahuvvon" ovdaolbmo vuolláic1állagiin. Dasto lea dát sihkkojuvvon, ja ovdaolmmos1 árvalii ahte Boris Ivanovitsj válljejuvvo "searvvi luohttevas1olmmoz1in vuoigatvuod1ain atnit 50 - vihttalogi - bohcco" (mun lean finjuc1állagiin1559 merken). Nubbi eará stivralahttu buvttii vuosteevttohusa sihkkut cealkaga rievtti birra bohccuid atnit, muhto doalahit cealkaga luohttevas1olbmodoaimma birra. Ovdaolbmo evttohus mearriduvvui 24 jienain 18 jiena vuostá. Muitaluvvo ahte Ivanovitsj lei ies1 c1oahkkima vuosttas1 oasis mielde, muhto vulggii ovdal go c1oahkkin loahpahuvvui. Su namma ii gal leat ge protokolla vuolláic1állosiid searvvis mat c1állojedje go c1oahkkin loahpahuvvui. Dát mearrádus lei gal juogalágan gudnin Boris Ivanovitsjai. Boazolohku mii mied1ihuvvui muitala maid ahte su áigge lei ain oalle olu boazodoallu. Muhto ii dákkár luohttevas1olbmonamahus lean seammá go dat ovddasvástádus ja gudni máid "skoltaealu" hálddas1eapmi mielddisbuvttii. Su c1ielga boazodoalu njunus1virgi lei symbolalac1c1at mearkkas1an olu - dat lei duod1as1tussan ahte Njávdáma nuortalas1 kultuvra ain lei eallime. Su guovdu dagahii guod1ohanvirggi massin ahte su eallu maid unnui moatti jagis. Go Boris Ivanovitsj celkojuvvui eret virggis, de eai hávdádan dus1s1e Njávdáma nuortalas1 boazodoalu bázahusaid. Man1imus nuortalas1 doarjja maid lei gáhc1c1an. Nu go Johan Jarva cealká duod1as1tusastis: Boazodoallu lei Njávdáma nuortalac1c1aid man1imus doarjja. Dál lei vel dat nai masson. 3.14 LOAHPPASÁTNI - DAHJE MAN1N1EL SOAĐI ÁIGGE GOVVIDEAPMI Mus ii leat leamas1 vejolas1vuohta ráhkadit makkárge dutkkusvuod1ustuvvon c1ielggadusa man1n1el soad1i áigge birra. Lea maid heajos ja váttis gáldodilálas1vuohta, ee. daid vuostelasvuod1aid ja gealddagas diliid geaz1il mat giliservodaga joavkkuid ja beros1teddjiid gaskkas leat leamas1. Nuortalas1 historjá ja nuortalas1 man1osmannanproseassa lea leamas1 deat1alas1 duogáz1in. Danin s1addá c1ielggadusa loahpahanoassi oanehas1 ja govuslas1. Dat dilli ahte olu mu gáldodied1uin leat riektec1állosat, c1ájehit ge nappo vuostelasvuod1aid ja gealddagas dili. 3.14.1 Johttisápmelac1c1aid boazodoallu vuod1d1uduvvo Njávdán-guovllu boazodoalus lei moivedilli jagiin soad1i man1n1el. Stuora militearveagat ledje duos dás leamas1 guovllus, ja soad1i man1imus áiggiin lei guovlu soahtes1illjun. Lei eahpec1ielggasvuohta eallosturrodaga ja eaiggávuod1a dáfus. Ole Andreas Magga jotkki man1n1el 2. máilmmesoad1i ealu váldoguod1oheaddjin. Ealus ledje ies1gud1et eaiggádat, muhto dan guod1ohedje ain c1oahkis. Magga geahc1us lassánii su bearras1a boazolohku sakka, ja 1950-jagiin lei su bearas1 liige bozolac1c1amus oba boazodoallosearvvis (Deanu ja Várjjaga gielddarievtti riektegirji. Váldos1iehtadus ás1s1i nr. 116/1984 A: 5; ja c1uovvovas1 lea maid dán gáldu mielde). Olles eallu maid lassánii, nu sakka ahte fylkkamánni 1957:s c1avgii ovddes1 alimus logu bákku - lei dego 1800-logu fearána geardduheapmi. Juohke dállodoalus galge leahkit eanemustá 20 bohcco. Dát lohku c1ájeha ahte eiseválddit ain atne Mátta-Várjjaga boazodoalu ovddemustá dálloboazodoallun. Dát mearrádus dagahii ahte juohke boazodoalli boazolohku unnui. Mearrádus galggai gustogoahtit juovlamánu 1958 c1ohkkenáigge rájes. Dalle lei Magga heaitán boazoguod1oheaddjin ja addán barggu - ja stuora ealus, mii várra lei birrasiid 500 heakka - bárdnásis Paul (Magga) Fosshaug, gii maid orui Buod1ggáidvuonas. Sámifáldi c1álii sutnje earenoamás1 reivve skábmamánus 1958, ahte jus son galggai beassat joatkit boazodoaluin searvvis, de galggai son nai unnidit ealus 20 heggii, nu go earát. Jus háliidii joatkit stuorit doaluin, de fertii boazodoallolága vuod1ul ohcat geasseorohaga orohahkii nr. 6 (Varangernesset1560 Várnjárggas). Muhto bearas1 ii doahttalan sámifálddi mearrádusa, ii boazologu unnideami dáfus ii ge johtima dáfus. 1958/59 jahkemolsumis ledje dan bearras1is ain 317 bohcco searvealus. Soahpameahttunvuohta vearáskii. Juovlamánus 1959 attii fylkkamánnii sámifáldái lobi bákkuin unnidit boazologu. Dát ii gal c1ad1ahuvvon goassege, vaikko od1d1asit sihte unnidit, dahje johtit, 1962:s, man1n1el go Fosshaug (Magga) ii lean ohcamiin oz1z1on lobi atnit 6-700 bohcco Oarje Mátta-Várjjaga boazodoallosearvvi orohagas. Duohtavuod1as ledje eanas searvvi bohccot dál Fosshaug-bearras1a. (Dás duohko c1álán "Fosshaug"; boazodoalloberas1 lea gohc1oduvvon sihke Fosshaug-bearas1in ja Fosshaug/Magga-bearas1in). Boazodoallosearvvi siskkobealde ledje maid soahpameahttunvuod1at ja vuostelasvuod1at. Stivra mearridii miellahttoc1oahkkimis 1962:s ahte stivra fas galggai geahc1c1alit váldit oktavuod1a eiseválddiiguin ja oaz1z1ut Fosshaug-bearras1a unnidit boazologuset. Ja okte vel, 1963:s, mearridii fylkkamánni c1ohkkema, lohkama ja unnideami; alimus lohku váldoguod1oheaddjái galggai leahkit 350 bohcco ja 15 bohcco juohke dállodollui. Ovdalas1 guod1ohaddji Ole A. Magga oac1c1ui earenoamás1 reivve unnidit 20 bohccui jus ain háliidii searveguovllus bargat bohccuiguin. Eai dán háve ge c1ad1ahan bággomearrádusaid. Muhto dál lei guovddás1eiseválddiid oaidnu loaz1z1an dán soahpameahttunvuod1a dáfus. 1963:s celkkii Eanandoallodepartementa ahte bággounnidemiin galggai várrogasat meannudit ja ahte váldoguod1oheaddji galggai gohc1oduvvot johttisápmelaz1z1an (Riektegirji: 6). Boazodoallosearvi lei dál oalát bied1ganeame. Searvvis ledje guokte stivrra 1964:s; nammariekti1561 gávnnahii nuppi lobiheapmin. Nuortalac1c1at gud1d1e vuostálastimiin man1imus dábálas1 váldoc1oahkkima 1964:s, c1oahkkima oaiviliid geaz1il - doppe válljejuvvui dat stivra mii gávnnahuvvui lobiheapmin. Vaikko 1965:s dolle earenoamás1 váldoc1oahkkima masa fylkkamánni lei gohc1c1on, de loahpahuvvui boazodoallosearvi de facto. Nu go namuhuvvon riektegirjái lea c1állojuvvon: "Dan rájes stivregod1ii Magga/Fosshaug joavku oalát boazoguohtunguovlluid doppe, ja skoaltasápmelac1c1ain eai leat dan rájes leamas1 bohccot" (Riektegirji: 7). Vaikko boazodoallosearvvi nággu ovddiduvvui Siviláittardeaddjái1562 1968:s, ja vaikko vuod1d1uduvvui guohtuniskanlávdegoddi, Loyd Villmo-lávdegoddi (Loyd Villmo lei boazodoalu stáhtarád1d1eaddi), de eai njulgejuvvon dilálas1vuod1at goassege. Lávdegoddi almmuhii 1969:s gaskaboddosas1 cealkámus1a gos dajai ahte loahpalas1 evttohusa easkka áigo ráhkadit man1n1el 1970-71 guohtuniskamiid. Muhto lávdegottis ii boahtán duod1i eambbo s1at. Fosshaug-joavku s1attai de facto gohc1oduvvot johttisápmelaz1z1an ja besse birrajagi guod1ohit ovdalas1 searveguovllus, nappo dolos1 Njávdánsiiddas. 3.14.2 "Vai lea c1ielggas ahte mii leat ain eallime" Báikkálas1 áviissas Finnmarken njukc1amánu 6. b. 1965 lei bihttá mii bohciidahtii sága. Muhtumat geat lohke bihtá, atne ahte unnitc1earda "lei bajásc1uoz1z1ilan jápmimis..." (Eriksen 1989: 33). Earát, ja várra eatnasat, eai váldán dan duod1as. Bihttá gied1ahalai "agálas1 nákkuid johkabivddu- ja boazodietnasa juohkima birra" ja jearai Njávdáma riektedili birra nuortalas1 oainnuin. Bihttá c1uoc1c1uhii ahte nuortalac1c1ain ledje buot vuoigatvuod1at rivvejuvvon, ja loahpahii dáinnalágiin: "Ii várra oktage jierbme olmmos1 dáidde jáhkkit dán dáhpáhuvvan skoalttaid buressivdnáduisain. Vai lea c1ielggas ahte mii leat ain eallime, de vuolláic1állit namain Njávdáma nuortalac1c1at" (Eriksen 1989: 33). Boares njávdánsápmelas1 Jogar Ivanowitz (1897-1981) c1álii oanehet bihtá áviisii moadde vahku man1n1el. Doppe son c1ujuhii nuortalac1c1aid guovddás1 saji Njávdáma historjjás ja man deat1alas1 lei ahte dát c1earda ii noga (Eriksen 1989: 33). Ivanowitz lei olu jagiid okta nuortalas1 beros1tumiid ságadolliin, man1n1el go son lei leamas1 mielde vuolggaheame ealáskahttindoaimma1563. Go dát dáhpáhuvai juste dalle, 1960-jagiid gaskkamuttos, de sáhtte dan c1ilget ovttamanu guvttiin dilálas1vuod1ain: Vuosttaz1ettiin boazodoalu bahc1a vásáhusaiguin ja boazodoallosearvvi bied1ganemiin ja nubbin Trifona mis1s1undoaimma ja Boris Gleb ja Njávdán kapeallaid (dát kapeallat várra huksejuvvojedje oktanis) 400-jagi ávvudemiin 1965:s. Veahá man1n1elas1 gárvánii Rolf Enbusk` unna - ja riidobohciideaddji1564 c1álus Njávdáma birra (vrd. 1.2.). C1álus lei deat1alas1 Njávdáma servodahkii psykologalac1c1at ja maiddái gili "c1iegus historjjá" duod1as1teamis. Vuosttas1 geardde lei nuortalas1 c1állán vud1olac1c1abut nuortalas1 historjjá birra ja riektegaz1aldagaid divvon historjjálas1 oktavuod1as. Muhto ádjánii vel ovdal diehtu lassánii ja od1d1aseslihkkandoaimmat s1adde formálac1c1at. Dát dáhpáhuvai cehkiid mielde, álggus riektelanjas1565. 3.14.3 Lágasteapmi 1978:s ovddidedje Njávdáma nuortalac1c1at boazodoalloás1s1i fylkkamánnái advokáhta bokte, reivekopiijain Paul Fosshaugii. Dalle bivddii fylkkamánni dalá boazodoallolága 4. § vuod1ul ráddjet sidjiide earenoamás1 boazoguohtunguovllu mii lei seammá go Norgga beale ovddes1 Njávdánsiida. Fosshaug-joavkku advokáhtta ii mied1ihan dán gáibádussii, ee. dakkár ákkastemiin ahte Njávdáma nuortalac1c1ain eai goassege lean leamas1 earenoamás1 vuoigatvuod1at doppe. Fylkkamánni vástidii 1979:s ahte ii lean eahpádus ge ahte goappes1 beliin lei vuoigatvuohta bargat bohccuiguin, "seammaládje go johttisápmelac1c1ain". Od1d1a boazodoallodoalu1566 c1ad1aheami geavatlas1 váttisvuod1aid galge boazodoallohálddas1aneiseválddit c1oavdit (Várjjaga ja Deanu gielddarievtti riektegirji. Váldos1iehtadallan. Ás1s1i nr. 116/1984 A: 8-9). Nuortalac1c1at váide Eanandoallodepartementii go fylkkamánni ii mied1ihan earenoamás1 vuoigatvuod1aid nuortalac1c1aide. Departementa geahc1c1alii oasussearvejurdagiin c1oavdit ás1s1i, muhto Fosshaug-joavku ii dohkkehan s1iehtadallamiid dán vuod1ul. 1983:s loahpahii departementa ás1s1egied1ahallama. Ii goabbáge bealli lean boahtán s1iehtadallamiidda. C1ujuhettiin suoidnemánu 1.b. 1979 boazodoalloláhkii hilggui departementa nuortalac1c1aid gáibádusa. Guovddás1 ákkasteapmin lei ahte Fosshaug-joavku lei man1n1el go od1d1a láhka gustogod1ii, doaimmahan boazodoaluset lága formálalas1 njuolggadusaid mielde. Nuortalac1c1at váide departementta mearrádusa Gonagassii stáhtarád1is, mii golggotmánu 28. b. 1983 gonagaslas1 resolus1uvnnas nannii departementta mearrádusa. Earenoamás1rievtti gaz1áldaga ávz1z1uhedje duopmostuologied1ahallamii ovddidit (Riektegirji: 11-12). Nuortalac1c1at mearridedje ohcat riekteveahki iez1aset gáibádusaide. Dáinnalágiin álggahuvvui guhkes geainnu vánddardeapmi riekteásahusaid c1ad1a. Dán ás1s1i oktavuod1as gávnnadedje Njávdáma nuortalac1c1aid vid1a man1imus bearras1a ovddasteaddjit vuolláic1állit s1iehtadusa ovttas ovddidit ja bargat ás1s1iin. Dad1istaga vuolláic1álle 30 Njávdánsámisogálac1c1at s1iehtadusa (njálmmálas1 diehtu). Otto Borrisen (r. 1927), ovddes1 guod1oheaddji Boris Ivanovitsj` nieidda bárdni, válljejuvvui ságadoallin. Borrisen maid válljejuvvui jod1iheaddjin dan searvái máid Njávdáma nuortalac1c1at man1n1el formálalac1c1at vuod1d1udedje, Řstsamene i Neiden. Njávdáma earenoamás1 historjjá ja konkrehta váttisvuod1aid oktavuod1as mat gullogohte 1960-jagiid gaskkamuttos, ii dáidde eahpádus ge ahte riektehistorjjá ja c1earddalas1vuod1a oppalas1 ságastallan 1970-jagiin ja man1n1el lea movttidahttán nuortalas1 oktasas1barggu Njávdámis. Njávdáma nuortalac1c1at ás1s1áskuhtte Fosshaug-joavkku ja stáhta Eanandoallodeapartementta bokte. Ás1s1i lei ovdan 1984 c1avc1c1a Deanu ja Várjjaga gielddarievttis. Duomus, beaiváduvvon skábmamánu 18. b. 1984, hilgojuvvui earenoamás1rievtti gáibádus ja Fosshaug-joavkku boazodoalloriekti nannejuvvui; seammás go njávdánsápmelac1c1aide prinsihpalac1c1at mied1ihuvvui boazodoalloriekti, muhto geavatlas1 álggaheapmi biddjui boazodoalloeiseválddiid bargun. Nappo lei seammasullásas1 duopmu go fylkkamánni 1979 loahppaoaidnu. Gielddariekti c1ovddii nuortalac1c1aid ás1s1egoluin danin go rievtti oaivila mielde lei ás1s1i "bohciidahttán eahpec1ielga ja prinsihpalas1 gaz1aldagaid, nu ahte vuoittahalli beallái lei buorre oaz1z1ut riekteloahpaheaddji mearrádusa dán ás1s1is" (Riektegirji: 38). Duopmu váidojuvvui gaskariektái, mii gied1ahalai ás1s1i golggotmánu 1988. Gaskariekti gávnnahii dan seammá go gielddariekti. Lasáhusain cealká riekti ahte dat ii gávnnahan dárbbas1laz1z1an guorahallat Fosshaug-joavkku ja boazodoallosearvvi gaskavuod1aid "mannolaga man1n1el 1928" danin go "dát eai lean nuortalac1c1aid beros1tupmin" (Hĺlogalándda gaskarievtti riektegirji, váiddaás1s1i nr. 36/38 A: 14). Riekti deattuhii ahte ii vuosttal nuortalac1c1aid boazodoalu guovllus, muhto od1d1aálggaheapmi ferte mannat dábálas1 gied1ahallama c1ad1a boazodoallolága mielde. Riekti hilggui earenoamás1 rievtti sihke historjjálas1 vuod1uin ja duohta dili vuod1ul 1800-logu loahpa rájes. Duopmu c1uoc1c1uha ahte nuortalac1c1at eai lean goassege ovdal gáibidan earenoamás1 rievtti dahje dákkár dohkkeheami oz1z1on. Sis lei leamas1 áibbas unnán boazodoallu. Guovllu boazodoalu doaimmaheapmi gitta 1800-logu rádjái lei leamas1 dakkár "ahte doaimma oaz1z1u atnit buohkaid opmodahkan1567 (Riektegirji: 16; mu finjuc1ála). 1800- ja 1900-logu mannolat nanne rievtti oainnu mielde dakkár boazodoallohámi mii lei "buohkaid opmodat dahje searvevuoigatvuod1a doaimmaheapmi" (Riektegirji: 18). Riekti deattuhii garrasit ahte eará doallu go nuortalas1 boazodoallu de facto lei ovdánan, ja dát orru dáhpáhuvvan almmá nuortalas1 vuosttaldemiin. Dat c1uoc1c1uhii maid ahte nuortalas1 boazodoallu nogai "jagiin man1n1el 1928" vuosttaz1ettiin danin go Njávdáma nuortalac1c1ain lei unnán beros1tupmi boazodollui..." (Riektegirji: 19). Gaskariekti maid c1ovddii bealálac1c1aid ás1s1egoluid, seammaládje go gielddariekti, danin go riekti gávnnahii ás1s1is mán1ga garra prinsihpalas1 beros1tumi gaz1aldaga. Dá lei várra man1imus Norgga guovlu mas "vuovdeboazodoallu fáhkka nuppástuvai dábálas1 boazodoallun". Váldonákku, earenoamás1 boazodoallorievtti birra, eai lean duopmostuolut ovdal gied1ahallan. Danin lei "prinsihpalas1 beros1tupmi dán oaz1z1ut riektegied1ahallojuvvot", earenoamáz1it guoskkai dat dilálas1vuod1aide "1826 rádjái" (Riektegirji: 20). -Dát cealkka, seammaládje go gielddarievtti cealkka ás1s1egoluid birra, muittuha oalle olu ovdalas1 namuhuvvon 1848 luossabivddu vuolitriekteduopmocealkámus1a (vrd. 3.9.). Ás1s1áskuhttin hilgojuvvo1568, muhto rievtti oainnu mielde leat prinsihpalas1 miellagiddevas1 gaz1aldagat. Nuortalac1c1at váide duomu Alimusriektái, ja dát bod1ii Alimusrievtti váidinlávdegoddái1569 cuon1ománu 1989. Váidinlávdegoddi mearridii ovttajienalac1c1at ahte berrii gieldit ás1s1i ovddideames Alimusriektái, "ás1s1elága1570 373. § goalmmát lad1d1asa nr. 1 mearrádusa mielde" (dataguovddáz1a c1álus, UP - 1989 - 1172). Njávdáma nuortalac1c1at mearridedje ás1s1i ovddidit Strasbourga eurohpálas1 olmmos1vuoigatvuod1alávdegoddái1571. Ás1s1i ovddiduvvui ("introduced") olmmos1vuoigatvuod1a duopmostullui skábmamánus 1989 ja "c1állojuvvui" ("registered") od1d1ajagemánu 1990. Guovvamánu 1992 mearridii olmmos1vuoigatvuod1a duopmostuollu "to bring the application to the notice of the respondent Goverment" (ovddidit ás1s1i gullevas1 riikka rád1d1ehussii). Norgga rád1d1ehusa árvvos1tallan gárvánii cuon1ománus 1992 ja ás1s1áskuhttiid loahpalas1 kommentárat suoidnemánus 1992. Od1d1ajagemánus 1993 gárvánii olmmos1vuoigatvuod1a duopmostuolu loahppagied1ahallan. Olmmos1vuoigatvuod1a duopmostuollu gávnnahii c1uovvovac1c1a, man1n1el go dárkilit lei guorahallan Norgga duopmostuollovuogádaga ás1s1egied1ahallama: Vuosttaz1ettiin eai leat olmmos1vuoigatvuod1aduopmostuolu oainnu mielde Norgga duopmostuolut bargan máidege vearrut, eai vuogi dáfus eai ge ás1s1i dáfus, nappo eai Njávdánsiidda earenoamás1 boazodoallorievtti dáfus. Dasto deattuha olmmos1vuoigatvuod1a duopmostuollu ahte Njávdáma nuortalac1c1ain lea riekti bargat bohccuiguin ja ahte dát riekti ii leat váldojuvvon sis eret, ii goit Norgga duopmostuoluid gied1ahallamiin. Nu guhká go dat ii leat dáhpáhuvvan, de ii sáhte olmmos1vuoigatvuod1a duopmostuollu bargat eambbo gaz1aldagaiguin (European Commision of Human Rights, Council of Europe. Application No. 15997/90, sáddejuvvon 26.1.93). Nie lea ás1s1i dál. Lea dovddus ahte Nuortasámisearvvi siskkobealde leat leamas1 soahpameahttunvuod1at ja vuostelasvuod1at, ja nu leat maid Njávdángilis leamas1. Dan vuohttá báikkálas1 áviissac1állosiin. Ii heive dás guorahallat dáid soahpameahttunvuod1aid. Muhto ii dáidde vearrut navdit ahte ii leat dus1s1e gili bargosaje- ja bargodoaibmagaz1aldagaid birra sáhka, ii dus1s1e dálá turisma ráhkadit ealusvuod1d1un ja oppalac1c1at kultursuodjalusa birra sáhka vuostálaga ekonomalas1 huksengaz1aldagaiguin. Ii dáidde eahpádus ge ahte dát gealdagasvuod1at eanas vulget giliservodaga earenoamás1 historjjás ja earenoamáz1it dán historjjá c1earddalas1 bealis. Ii leat soaittáhagas ahte ás1s1it nu go "nuortalas1s1ilju" (dávvervuorká- ja kultursuodjalanguovddás1) ovddideapmi ja nuortalas1 kultuvrra muitaleapmi ja márkanfievrredeapmi leat earenoamáz1it vuostelasvuod1aiguin dievva. Joga luossabivdu lea ain veahá unohisvuod1a fáddán gilis. Go dasalassin vel s1addá boazodoalloás1s1i birra sáhka, de s1addet historjjálas1 linját oalle c1ielgasat. Girjjálas1vuohta ja gáldut Oassi VI Girjec1álliid birra Girjec1álliid birra Steinar Pedersen (r. 1947) lea váldán oahpeheaddjeoahpu Romssa oahpaheaddjeskuvllas (1970) ja cand.philol. oahpu, historjá váldofágan, Romssa universitehtas (1985). Son barggai oahpaheaddjin 1980 rádjái, ja man1n1el lea bargan Davviriikkaid Sámi Instituhtas Guovdageainnus, gos lea bargan historjjálas1 fáttáiguin riggodatgeavaheami ja riektehistorjjá oktavuod1as. Dál sus lea dutkanvirgi instituhtas ja bargá lappekodisilla geavahemiin Suoma/Norgga ráji bakte. Son lei 1980-jagiin mielde sámikulturlávdegottis ja luossa- ja sáivaguollelávdegottis, ja lea maid leamas1 sámi- ja bellodatpolitihkas mielde. Dan oktavuod1as lea son leamas1 politihkalas1 rád1d1eaddin Gieldda- ja bargodepartementtas. Dál lea Bargiidbellodaga joavkojod1iheaddjin Sámedikkis. Su c1álalas1 bargguin namuhit: 1 Laksen, allmuen og staten. Fiskerett og forvaltning i Tanavassdraget fřr 1888 "Died1ut" nr. 2, 1986, Sámi Instituhtta, Guovdageaidnu 1986. 1 Samisk organisering og forvaltning av laksefisket i Deatnu pĺ tvers av grenselinja etter 1751. Overstengsel ved Vuovdaguoika. Almmuhuvvon "Historia Septentrionalia nr. 14: Nordkalotten i en skiftande värld", Societas Historica Finlandiae Septentrionalis, Jyväskylä, 1987/88. 1 Konflikten mellom Karasjokfolks laksefiske og det offisielle lov og regelverk. Ca. 1870-1910. Died1ut nr. 1, 1988, Sámi Instituhtta, Guovdageaidnu 1988. 1 Kodisillen - en generell sikring av rettighetene til den "lappiske Nation"? Almmuhuvvon "Lappecodicillen av 1971 - var det samernas Magna Charta?", Died1ut nr. 1. 1989, Sámi Instituhtta, Guovdageaidnu 1989. 1 State or Saami Ownership of land in Finnmark? Some Remarks on Saami Rights and historical Evidence. Almmuhuvvon "Readings in Saami History, Culture and Language II", Center for Arctic Cultural Research, Umeĺ Universitet 1991. Son lea mud1ui c1állán olu bihtáid riggodatgeavaheami ja vuoigatvuod1agaz1aldagaid birra Norgga ja davviriikkalas1 c1állosiin. Hans Prestbakmo (r. 1936) lea váldán sivilagronoma oahpu Norgga Eanandoalloallaskuvllas (1963). Son lei Romssa boazodoalloagronoma jagiin 1965-1972 ja 1979-1982, ja luonddusuodjalanbagadallin Romssas jagiin 1972-1979. Sus lei virgelohpi dan virggis jagiin 1975-1978 go lei Finnmárkku Riggodatlávdegotti c1állin. Lávdegotti c1ielggadus lea almmuhuvvon NOU:n 1978: 18 A ja 18 B Finnmarksvidda. Son lea maid leamas1 c1állin eará lávdegottiin mat boazodoallogaz1aldagaid leat c1ielggadan. Prestbakmo bargá dál freelancerin boazodoallogaz1aldagaid ás1s1edovdin ja bagadallin. Dan oktavuod1as lea son ee. c1ielggadan váikkuhusaid Boazodoallohálddahusa ja Suodjalusdepartementta ovddas, ja son lea bargan luonddusuodjalanás1s1iiguin ja boazodoallorivttiin. Son lea leamas1 miellahttun lávdegottis Utmarkskommisjonen for Nordland og Troms (Nordlándda ja Romssa meahccelávdegottis) 1986 rájes, ja mud1ui lea son nammaduvvon ás1s1edovdin mán1gga árvvos1tallanás1s1is Finnmárkku boazoorohagaid sisabáhkkemiid oktavuod1as. Su deat1alac1c1amus c1állosiin namuhit: 1 NOU 1978: 18 A ja 18 B Finnmarksvidda. Prestbakmo lei, nu go namuhuvvon ovdalis, c1állin lávdegottis "Ressursutvalget for Finnmarksvidda" ja mielc1állin c1ielggadeami osiin. 1 Samfunnsutviklinga og reindrifta med sćrlig vekt pĺ tida etter 1945. Dat lea 1983 c1ielggadeapmi, mii c1állojuvvui "Kompensasjonsutvalget" ovddas, mii c1ielggadii masson guohtuneatnamiid buhtadusgaz1aldaga, 1983. 1 Forslag til hřyeste reinantall i Vest-Finnmark. C1ielggadus almmuhuvvon 1984. 1 Inngrep i reinbeiteland (searválaga Sven Skjennebergain) Smĺskrift nr. 2 for 1991, Boazodoallohálddahus, Áltá. 1 Lavbeitene pĺ Finnmarksvidda, Smĺskrift nr. 1 for 1994, Boazodoallohálddahus, Áltá 1994. Einar Richter Hanssen (r. 1942) lea váldán cand.philol. oahpu, historjá váldofágan, Oslo universitehtas (1974). Son lei dutkanveahkki jagiin 1975-1976 ja lektorin Honnesvági guolástus- ja joatkkaskuvllas jagiin 1976-1979. Son lea mud1ui leamas1 bálkáhuvvon freelancehistorjábargin 1976 rájes, ja lea dan oktavuod1as almmuhan muhtun girjjiid, girjjáz1iid ja bihtáid: 1 Pro-finske holdninger i Finnmark i mellomkrigstiden, Universitetet i Oslo 1974 (váldofágabargu). 1 Pomorhandelen i Finnmark, gihpas1 máid Skuvladirektora/Finnmárkku Allaskuvla lea almmuhan 1977. 1 Hellas` og Tyrkias medlemsskap i Nato, c1álus "Etterkrigshistorie 2" girjjis (Terje Tonstadain), Universitetsforlaget, Oslo 1981. 1 Profinske holdninger i mellomkrigstiden, c1álus "Ottar" nr. 127/128:s, Romssa Universitehta, 1981. 1 Nordkapp/North cape/Cap du Nord/Nordkap, govvagirjji Raymond Mortenseniin, Nordkapp historie- og museumslag/SAS North Cape Hotels, 1982 ja 1988. 1 Ĺrbok for Nordkapp 1982-89 (doaimmaheaddjin ja bihtáid c1állin), Davvenjárgga gielda, 1985. 1 Honningsvĺg kirke 100 ĺr (doaimmaheaddjin ja bihtáid c1állin), Davvenjárgga gielda, 1985. 1 Minneskrift for frigjřringen 8. mai 1945, Davvenjárgga gieldda almmuhuvvon girjjás1 1985. 1 Porsanger bygdebok bind 1, Porsán1ggu gielda 1986. 1 Repvĺg Kraftlag 40 ĺr, 1948-1988, Repvĺg Kraftlag A/L, Honnesváhki 1988. 1 Hammerfestbilder av Roald E. Hansen (ráhkadan váldoc1állosa govvaráidui), Hammerfeasta 1989. 1 Nordkapp - en fiskerikommune fra de eldste tider til i dag, Davvenjárgga gielda 1990. 1 Gards- og ćttesogn for Eidfjord av Tobias og Agnes Lćgreid (doaimmaheaddjin ja bihtáid c1állin), Eidfjord gielda 1992. 1 Ćttarbok for Granvin - Henrik M. Kvalen (doaimmaheaddjin ja bihtáid c1állin); Granvin herad, 1995. Einar Niemi (r. 1943) lea váldán cand. philol. oahpu, historjá váldofágan, Oslo universitehtas (1972). Son lea leamas1 lektorin C1áhcesullo joatkkaskuvllas (Vadsř gymnas) jagiin 1972-1975, amanuensisin Romssa universitehtas jagiin 1975-1977, Finnmárkku fylkakonservahtorin jagiin 1977-1989 ja professor II Romssa universitehtas jagiin 1984-1989. Son lea leamas1 professoran seammá báikkis 1989 rájes. Niemi lei Sámekulturlávdegotti lahttun jagiin 1980-1987, ja dál son lea Sámi dutkamiid guovddáz1a stivralahttun ja Romssa universitehta rád1i sátnejod1iheaddjin. Sus leat mud1ui muhtun fágapolitihkalas1 doaimmat Norgga dutkanrád1is, Norges Forskningsrĺd. Su deat1alac1c1amus c1állosiin namuhit: 1 Trekk fra Nord-Norges historie (váldoc1álli ja doaimmaheaddji), Oslo 1977. 1 Oppbrudd og tilpassing. Den finske flyttingen til vadsř 1845-1885, C1áhcesuolu 1977. 1 Den finske fare. Sikkerhetsproblemer og minoritetspolitikk i nord 1860-1940 (searválaga K. E. Erikseniin), Oslo/Bergen/Romsa 1981. 1 Vadsř historie. Fra řyvćr til kjřpstad, C1áhcesuolu 1983. 1 Pomor. Nord-Norge og Nord-Russland gjennom tusen ĺr (doaimmaheaddji), Oslo 1992. 1 Niemi lea mud1ui leamas1 mielc1állin ja oassec1állin olu eará girjjiin, ja lea c1állán olu bihtáid Norgga ja olgoriikka áigec1állagiidda, earenoamás1 unnitc1eardda ja guovlluhistorjjálas1 fáttáid birra, muhto maiddái dutkanhistorjjá, historjjá vuogi ja teoriija birra.