Sámi Instituhtta Nordisk Samisk Institutt ­­­­­­­­­­­­­ _________________________________________________________ Eai go hálit -- vai eai go beasa? Guorahallan manne Norgga beale Sámedikkis leat nu unnán nissonáirasat Torunn Pettersen -- Jorunn Eikjok -- Aili Keskitalo 2002    Sámi allaskuvla - Samisk hřgskole  Sami University College SÁMI INSTITUHTTA Adreassa: Bredbuktnesveien 50 Nordisk Samisk Institutt N-9520 Kautokeino, NORWAY Tel.: (+47) 78 48 80 00 Pohjoismainen Saamelaisinstituutti Fáksa: (+ 47) 78 48 80 30 Norrćn Sama-stofnun E-maila: info@nsi.no Nordisk Samiskt Institut Web: www.nsi.no Nordic Sami Institute NO 971 454 237 Sámi allaskuvla Hánnoluohkká 45 Samisk hřgskole N-9520 Guovdageaidnu Sami University College Tlf.: + 47 78 48 77 00 Fáksa: + 47 78 48 77 02 E-poasta: postmottak@samiskhs.no Dárogillii/ Dárogiel bajilc1ála: Vil de ikke -- eller slipper de ikke til? En undersřkelse av den lave kvinnerepresentasjonen pĺ Sametinget i Norge Sámegiel bajilc1ála / Sámegillii: Eai go hálit -- vai eai go beasa? Guorahallan manne Norgga beale Sámedikkis leat nu unnán nissonáirasat C1állit: Torunn Pettersen, Jorunn Eikjok, Aili Keskitalo Jorgaleaddji: Áiti Utsi & Utsi DA Din1gojeaddji: Sámediggi/Sametinget, N -- 9730 Kárás1johka Dáhton: Skábmamánnu 2002 Fáddásánit: Sámediggi, Sámediggeválga, Nissonáirasat, Politihkalas1 oassálastin, Sohkabealrollat, Dásseárvu Siidolohku: 107 Gávdno: Raportta olles dárogielat vers1uvnna teavstta (pdf-formáhtas) gávdná www.nsi.no. Sámedikkis sáhttá jearrat eará vers1uvnnaid. OVDASÁTNI Ovdal go Sámediggi din1gui guorahallat sámediggeválggaid sohkabeali perspektiivvas, de eai lean min died1u mielde leamas1 fágabirrasat dahje dutkit mat/geat leat beros1tan ja/dahje main/geain lea leamas1 vejolas1vuohta systemáhtalac1c1at guorahallat Norgga sámediggeválggaid. Mii goit an1kke oaivvildit gávnnahan ahte meastta áibbas váilot fágalas1 almmuheamit dán fáttá birra. Ii ge gávdno ge beare ollu girjjálas1vuohta dálá sámi servodaga sohkabeali gullevas1 c1uolbmac1ilgehusaid birra. Go dát raporta fátmmasta sihke sámediggeválgga ja sohkabeali fáttáid, de ferte dan oaidnit dego juogalágan álggaheaddjibargun. Danin leat mii geat leat bargan pros1eavttain aittoálgit go leat bargan dáinna mán1ggabealat fáttáin. Midjiide lea hui dehálas1 oaz1z1ut ruovttoluotta died1uid raportii. Sáhttet leat sihke rabas gaz1aldagat, árvalusat divodemiide, muddemiidda ja buoridemiide -- leas1 dál teoriijat, died1ut, jurdagat dahje konklus1uvnnat. Nugo deattuhuvvo mán1gii raportateavsttas: Dán barggu ferte vuosttaz1ettiin ja ovddemusat oaidnit dego álgun juoga masa maid mii sávvat sáhttá ovdánahttojuvvot dehálas1 ja dárbbas1las1 dutkanvuoruheapmái ies1gud1et osiide nissoniid ja dievdduid eavttuin od1d1aáigásas1 sámi servodagas. Din1gojeaddji dáhtu vuod1ul leat c1ad1ahan pros1eavtta ovttasbargopros1eaktan gaskal Sámi Instituhta/Davviriikkalas1 Sámi Instituhta (NSI) ja Sámi allaskuvlla /Samisk hřgskole (SH). Mii geat leat oassálastan pros1eaktajoavkkus leat dad1istaga c1ad1ahan c1oahkkimiid gos mii leat digas1tallan ies1gud1et beliid pros1eavtta sisdoalus ja c1ad1aheamis. Lea dattetge leamas1 bargojuohku konkrehta barggu dáfus: Pettersen ovddasvástádus lea leamas1 hábmet kapihttaliid 1-5 ja 8. Keskitalo ovddasvástádus lea leamas1 kapihttal 6. Eikjok ovddasvástádus lea leamas1 c1ad1ahit jearahallamiid njealji válgabiires, ja ovdanbuktit ja guorahallat dáid ávdnasiid kapihttal 7:s. Buot teakstaevttohusat ja guorahallamat ávdnasiin loahpparaportii leat dattetge dahkkon ovttas. Mud1ui lea Keskitalo:s leamas1 pros1eavtta ovttastahttinovddasvástádus. Ásahuvvui maiddái ásahussiskkáldas referánsajoavku pros1ektii. NSI ovddasteigga seniordutki Nils Oskal ja dutki Nils Wasare -- Hammare. Oskal manai c1akc1at 2002:s professorstipendiáhta virgái Sámi allaskuvllas, muhto jotkkii joavkkus allaskuvlla áirrasin. SA:s oassálasttii mud1ui allaskuvllalektor Mai Britt Utsi. Álgobáliid lei maid 1. amanuensisa Asta Balto allaskuvlla bealis fárus. Loahpas mii giitit hui ládje informánttaid geat leat buktán oainnuideaset ja vásáhusaideaset! Guovdageaidnu/ Kautokeino, skábmamánnu 2002 Torunn Pettersen Jorunn Eikjok Aili Keskitalo Sámi Instituhtta Sámi allaskuvla Sámi allaskuvla SISDOALLU Ovdasátni s. 3 Tabeallaid ja govadagaid bajilgovva 6 Sammendrag -- C1oahkkáigeassu -- Summary 7 1. Álggahus 9 1.1 Pros1eavtta duogás1 ja mandáhtta 10 1.2 Lahkoneapmi ja c1uolbmac1ilgehusat 11 1.3 C1ad1aheapmi 13 I. OASSI: TEOREHTALAS1 JA EMPIRALAS1 VUOD1D1U 2. Politihkalas1 oassálastin ja sohkabealli teoriijas ja geavatlac1c1at 17 2.1Veahás1 demokratiijadoahpaga ja ies1gud1et mállet polithkalas1 oassálastimiid birra 17 2.2 Sohkabeali ja politihka ies1gud1et perspektiivvat 22 2.3 Nissoniid politihkalas1 ovddasteapmi Norggas- muhtin váldobealit 25 2.4 Politihkalas1 oac1c1uheami vuod1d1u 27 2.5 Nissonovddasteapmi Davviriikkaid smávva nas1uvnnain 32 3. Sámediggeválga -- died1ut ja máhttodárbu 35 3.1 Oanehac1c1at Sámedikki ja sámediggeválgga birra 35 3.2Obbalac1c1at válgadutkama birra ja máhttu erenoamáz1it sámediggeválgga birra 39 II. OASSI : SÁMEDIGGEVÁLGA C1UVGEJUVVON TÁLLADIED1UIGUIN 4. Sámediggeválga -- beros1tupmi ja ovddasteapmi 43 4.1 Sámedikki jienastuslogu sturrodat (sámi jienastuslohku) 43 4.2 Válgaoassálastin 45 4.3 Válgalisttuid lohku 47 4.4 Sámedikki politihkalas1 c1oahkádus 49 4.5 Od1d1asitválljen ja oac1c1uheapmi 50 4.6 Sámediggeáirasiid duogás1 obbalac1c1at 52 4.7 Áirasiid duogás1 sohkabeali perspektiivvas 54 5. Sohkabeali juohku válggain ja nammademiin 59 5.1Gaskavuohta gaskal man ollu nissonolbmuid leat sisaválljen ja nammadan 59 5.2 Biiriid mielde varias1uvnnat válgga ja nammadeami dáfus 61 5.3 Ovttalaganvuod1at ja erohusat? 67 5.4 Gaskaboddosas1 c1oahkkáigeassu 71 III. OASSI: SOHKABEALI ROLLAT JA DAID MEARKKAS1UPMI 6. Sohkabeali rollat ja dásseárvobargu 74 6.1 Mán1ggabealat sámi servodagat 74 6.2 Máhttu sohkabeali rollaid birra -- stáhtusa ja dárbbut 76 6.3 Sámi nissonlihkadus ja Sámedikki dásseárvobargu 80 7. Sohkabeali mearkkas1upmi nammadanproseassas 84 7.1 Obbalac1c1at mot oac1c1uhit nissoniid sámepolitihkkii 85 7.2 Obbalac1c1at nissoniid oac1c1uheami birra 87 7.3 Leat go dásseárvu ja sohkabeali rollat fáddán? 90 7.4 Mot oaz1z1ut eanet nissoniid beros1tit? 92 7.5 Kapihttala c1oahkkáigeassu 94 IV. OASSI: SOHKABEALLI JA SÁMEPOLITIHKALAS1 OASSÁLASTIN 8. C1oahkkáigeasut 97 8.1 Vejolas1 c1ilgehusat Sámedikki sohkabeali juhkui 98 8.2 C1ielggatkeahtes gaz1aldagat ja gaz1aldagat maid guorahallá viidáseappot 101 Girjjálas1vuod1areferánssat 107 Tabeallaid ja govadagaid bajilgovva Tabeallat Tab.1.1. Sámediggeválggat 1989-2001. Válljejuvvon nissoniid lohku ja oassi s. 9, 58 Tab.2.1. Sámediggeválggat Ruot1as. Válljejuvvon nissoniid lohku ja oassi 33 Tab.2.2. Sámediggeválggat Suomas. Válljejuvvon nissoniid lohku ja oassi 33 Tab.4.1. Gallis registrerejuvvon sámi jienastuslogus sámediggeválggain 1989 -- 2001 44 Tab.4.2. Válgaoassálastin sámediggeválggain 1989 -- 2001 45 Tab.4.3. Válgaoassálastin ies1gud1et válgamálliin Norggas 1987 -- 2001 45 Tab.4.4. Galle áirasa leat válljejuvvon ies1gud1et joavkkuin 1989 -- 2001 49 Tab.4.5. Galle listtu mas leat eanet go okta áirras válljejuvvon seamma biirres 49 Tab.4.6. Galle od1d1aválljejuvvon áirasat 1989 -- 2001 50 Tab.4.7. Áirasat 1989 -- 2001 -- juhkkojuvvon dan mielde galle áigodaga leat válljejuvvon 50 Tab.4.8. Sámediggeválggat 1989 -- 2001. Áirasiid orrunsuohkanat 53 Tab.4.9. Áigodatbajilgovva nissoniin geat leat válljejuvvon Sámediggái 1989-2001 54 Tab.4.10. Galle nisson- ja dievdoáirasat 1989 -- 2001 -- juhkkojuvvon dan mielde galle áigodaga leat válljejuvvon 56 Tab.5.1. Sámediggeválggat 1989 -- 2001. Nammadandied1ut 58 Tab.5.2. Galle nissonolbmo leat válljejuvvon ja Galle biire leat main leat nissonáirasat 60 Tab.5.3. Biirret main leat eanemus ja unnimus válljejuvvon ja nammaduvvon nissonat 65 Tab.5.4. Biirret mat leat válljejuvvon lagabut guorahallamiidda 65 Tab.5.5. Válljejuvvon biiriid geográfalas1 died1ut 66 Tab.5.6. Nammadandied1ut nissonosiid birra válljejuvvon biiriin 68 Govadagat Gov.1.1. Nissonoassi Norgga álbmotválljejuvvon orgánain 1987 -- 2001 10 Gov.2.1. Nissonoassi suohkanstivrrain, fylkkadikkiin ja Stuoradikkis 1975 -- 2001 25 Gov.2.2.. Nissonoassi davviriikkalas1 nas1unáldikkiin man1n1el man1emus lágiduvvon válgga 32 Gov.4.1 Sámediggeválggat 1989 -- 2001. Gallis c1álihan jienastuslohkui 44 Gov.4.2. Sámediggeválggat 1989 -- 2001. Válgaoassálastin obbalac1c1at ja ies1gud1et biirriin 46 Gov.4.3. Sámediggeválggat 1989 -- 2001. Galle listtu juohke biirres 47 Gov.4.4. Sámediggeválggat 1989 -- 2001. Galle ies1gud1et persovnna válljejuvvon juohke biirres 51 Gov.5.1. Sámediggeválggat 1989 -- 2001. Nissonoassi válggain ja nammademiin 59 Gov.5.2. Sámediggeválggat 1989 -- 2001. Galle nissona leat válljejuvvon ja Galle ies1gud1etlágan nissona leat válljejuvvon 61 Gov.5.3. Sámediggeválggat 1989 -- 2001. Galle nissona leat válljejuvvon juohke biirres ( juhkkojuvvon njieddji logu mielde) 62 Gov.5.4. Sámediggeválggat 1989 -- 2001. Galle nissona leat válljejuvvon juohke biirres juohke válggas 62 Gov. 5.5. Sámediggeválggat 1989 -- 2001. Galle nissona leat válljejuvvon ja Galle nissona leat nammaduvvon 1. sadjái 63 Gov.5.6 Sámediggeválggat 1989 -- 2001. Galle listtu mas nisu lea nammaduvvon 1.sadjái 64 Gov.5.7. Válljejuvvon válgabiirret. Olmmos1lohku ja registrerejuvvon jienastuslohkui 2001:s 67 Gov.5.8 Sámediggeválga 2001. Galle nissona jienastuslogus ja Galle nissona nammadanlisttuin 68 SAMMENDRAG Undersřkelsen handler om mulige forklaringer pĺ at kvinneandelen pĺ Sametinget i Norge har sunket fra 33 % til 18 % i perioden 1989 - 2001. Analyser av tallmateriale tyder pĺ at det generelt sett ikke har blitt vanskeligere for kvinner ĺ slippe til eller ĺ fĺ kvinner til ĺ stille opp pĺ valglister. Nedgangen synes i stedet ĺ henge sammen med trekk ved valgordningen og med endringer i deltakelsesmřnsteret. Bl.a. er det blitt flere som stiller liste og flere representanter som velges inn fra en fřrsteplass. Dette fĺr betydning fordi det alltid har vćrt lavere kvinneandel pĺ fřrsteplasser enn det har vćrt bĺde pĺ listene totalt og pĺ listenes andreplasser. Samtidig er det store variasjoner mellom de 13 valgkretsene. I en av kretsene har ĺtte av totalt 12 innvalgte representanter vćrt kvinner, i en annen krets har alle innvalgte vćrt menn. Ved bruk av ulike metoder har vi sřkt ĺ finne trekk ved valgkretsene som kan forklare hvorfor noen kretser har god og noen har dĺrlig kvinnerepresentasjon. Generelle funn er det fĺ av, men i kretser med god kvinnerepresentasjon synes det ĺ eksistere en lokal bevissthet om at kvinnerepresentasjon er viktig, samtidig som der er aktive same- og kvinnepolitiske nettverk. C1OAHKKÁIGEASSU Guorahallan geahc1c1ala gávdnat c1ilgehusaid manin nissonolbmuidoassi Norgga Sámedikkis lea 33%:s njiedjan 18%:i áigodagas 1989-2001. Loguid c1elggadeamit c1ájehit ahte obbalac1c1at ii leat s1addan váddáseabbun nissonolbmuide beassat fárrui dahje oaz1z1ut nissonolbmuid searvat válgalisttuide. Njiedjan orru baicca gullame válgaortnega beliide ja oassálastinminstara rievdademiide. Ea.ea. leat eanebut geat ceggejit listtuid ja eanet áirasiid válljejit sisa vuosttas1sajis. Dás lea mearkkas1upmi danin go álot lea leamas1 unnit nissonoassi vuosttas1sajiin go mii obbalac1c1at lea leamas1 listtuin ja listtuid nuppiidsajiin. Seammás leat stuora erohusat gaskal dan 13 válgabiirre. Muhtin biirres leat gávcci obbalac1c1at 12 válljejuvvon áirasiin leamas1 nissonolbmot, ja eará biirres leat buohkat geat leat válljejuvvon leamas1 dievddut. Ies1gud1et metodaid vuod1ul leat mii geahc1c1alan gávdnat beliid válgabiirriin mat sáhttet c1ilget manin muhtin biirriin lea buorre ja muhtin biirriin lea heajos nissonolbmuidovddasteapmi. Leat fuobmán unnán oppalas1 c1ilgehusaid, muhto biirriin gos lea buorre nissonolbmuidovddasteapmi orru gávdnome báikkálas1 dihtomielalas1vuohta dasa ahte nissonolbmuidovddasteapmi lea dehálas1, seammás go doppe leat aktiivvalas1 sáme- ja nissonolbmuidpolitihkalas1 fierpmádagat. SUMMARY The survey indicates possible explanations to the falling rate of women elected to the Norwegian Sámi Parliament. From 1989 -2001 the percentage of female representa-tives dropped from 33 % to 18 %. Analysis of the material indicates that it has generally not become more difficult for women to get the chance or to get women to run as candidates. The drop rather seems to be caused by the electoral system and changes in electoral participation/behavior. As an example there has been an increase in the number of electoral lists, and more representatives are elected from the first position of the list. This is of consequence because there always have been less women in the first position than generally on the lists or in the second position. The survey shows great variation between the 13 electoral districts. In one district, eight of a total of 12 representatives have been women, while from another district only men have been elected. By using different methods the survey has looked for tendencies in the districts that may explain the reasons for the great variety in female representation. There are few general discoveries, but in the districts where the representation of women in the Sámi parliament are higher, there is a tendency to a local opinion of the importance of female representation and an active network of Sámi and female politicians. 1. ÁLGGAHUS 2001 gid1a mátkkos1tii Beaivvás1 Sámi Teáhter kabareain Gid1d1adulvi/Vĺrflom III. Kabarea sullii 20 nummariin ledje guokte dan birra makkár oktavuohta nissoniin lea Sámediggái. Vuosttas1 nummar lei duehtta mas nisson lávllui dan birra man miella sus livc1c1ii leat Sámedikkis ja visot ás1s1it maiguin son livc1c1ii hálidan bargat doppe. Dievddu teaksta lei muhtun muddui spiehkastahttit nissona cealkámus1aid, muhtun muddui jáhkkehahttit su ahte dakkár rolla ii livc1c1ii mihkkege sutnje. Nubbe nummar lei videofilbmejuvvon neavttalmas mii fuomás1uhtii mot nisson politihkar/samedigge-áirras eahkes gillái nugohc1oduvvon "sávatkeahtes fuomás1umi" golbma dievdo-politihkkariin. Mii sáhtii leat sivvan go fáddá nissonat ja Sámediggi oac1c1ui nu ollu saji dán kabareas? Juo, jáhkkimis go gid1d1adálvvi lei mediain oalle ollu beaggán ahte sámediggeáirasiid juo vuollegis nissonlohku boahtá ain vuordimis njiedjat válggas c1akc1ii. Dát lei ipmárdusaid vuod1ul ahte nominas1uvnnat mat ledje dahkkon sámediggeválgii, eai lean buorit boahttevas1 sohkabealejuhkui. Dat -- sohkabeali perspektiivvas -- sevdnjes einnostusat dolle maid deaivása: Vuosttas1 válggas 1989:s válljejuvve 13 nissona sisa oktiibuot 39 sajiide Sámediggái, de lei sámediggeválgga 2001 boad1us ahte válljejuvve 7 nissonáirasa ja 32 dievdoáirasa. Sámediggeáirasiid nissonlogu njiedjan álggii juo nuppi sámediggeválggas 1993:s. Dalle válljejuvvui okta unnit nisson sisa go ovddit válggas. 1997:s ledje guokte unnit geat besse sisa, ja 2001:s fas njiejai lohku olles golmmain. C1ielgaseappot oaidná logu- ja oasidáfus negatiivvalas1 ovdáneami dán tabeallas: Tabealla 1.1. Sámediggeválggat 1989 -- 2001. Válljejuvvon nissoniid lohku ja oassi. 1989 1993 1997 2001 Válljejuvvon nissoniid lohku 13 12 10 7 Válljejuvvon nissoniid oassi (Pst.) 33% 31% 26% 18% Gáldu: Hćtta 1992, 1994, 1998 ja www.samediggi.no Vuollegis ja njieddji sámediggeáirasiid nissonoassi lea dagahan sihke imas1tallama ja balu. Lea go dan dihte go beros1teaddji nissonat eai beasa ovdan? Lea go vuosteháhku ruovttus ja lagasbirrasis dahje politihkalas1 birrasiin? Lea go dan dihte go nissoniin leat negatiivvalas1 vásáhusat oassálastit Sámedikkis -- dan c1oahkkimiin nugo eanet sosiálas1 oktavuod1ain nai? Sáhttá go leat danin go nissonat iez1a obbalac1c1at eai hálit ge bearahaga searvat politihkkii? Erenoamáz1it dakkár sajis go Sámedikkis? Dahje leat go áibbas eará sivat? Gaz1aldagat leat ollu -- ja dávjá leat seamma nai navdimat. Imas1tallan lea maiddái dan dihte go negatiivvalas1 ovdáneapmi spiehkasta maiddái das mii mud1ui lea dáhpáhuvvan politihkalas1 suorggis Norggas sohkabeali juogu dáfus. Vuosttas1 sámediggeválga c1ad1ahuvvui juste dan áiggis go lei biddjon guhkes-áiggi fuomás1upmi ja lei oalle fáhkkes lassáneapmi nissonáirasiin Norgga eará álbmotválljejuvvon orgánain. Go nissonáirasiid oassi vuosttas1 sámediggeválgga man1n1el s1attai 33%, de lei dat rievtti mielde vuollelis go 1987 fylkadiggeválggas ja 1989 stuoradiggeválggas, muhto dat lei eanet go 1987 suohkanstivrraválggas, vrd. govadaga 1.1. vuolábealde. Nissonoassi illá lei danin vuosttas1 sámediggeválgga man1n1el eanet dahje unnit go maid lei lunddolas1 vuordit. Mearkkas1ahtti lea ahte golmma man1it válggain lea ovdánan negatiiva dáhpi ahte nissonoassi njiejai eanet ja eanet juohke dáin válggain. Dát lea mearkkas1ahtti vaikko geahc1c1á dan olis ahte nissonoassi maiddái eará válga-s1lájain vásihii muhtin "nuppástusaid" 90-logus. Gáldu: Raaum (1995). Dásseárvoguovddás1 2002, Aardal 2002b, www.samediggi.no Negatiivvalas1 ovdáneapmi dahká ahte Sámediggi lea hálidan c1ad1ahit pros1eavtta gávnnahit juoidá das mii duod1ai sáhttá sivvan go áirasiin lea c1uoz1z1ilan nu bonju sohkabealli. Dálvet 2002:s addui dakkár bargu Sámi allaskuvlii/Samisk hřgskole (SH) ja Sámi Instituhttii/Davviriikkalas1 Sámi Instituhttii (NSI) ovttas.1 Dát raporta lea pros1eaktabarggu c1álalas1 boad1us. Álgokapihttalis álggos ovdanbuktit oanehac1c1at pros1eavtta duogáz1a ja mandáhta. Dasto dadjat veahás1 vuod1u birra guorahallat sámediggeválgga sohkabeali perspektiivvas, ja ahte mii muitalit váldoc1uolbmac1ilgehusa ja dan mat ledje guovddás1 oassegaz1aldagat go pros1eakta álggahuvvui. Loahpas c1ilget mot pros1eakta c1ad1ahuvvui. 1.1.Pros1eavtta duogás1 ja mandáhtta Sámedikki dásseárvvu doaibmaplánas 1999-2001(Sámediggi 1999) lea váldoulbmil ahte sámi nissoniin ja dievdduin galget leat seamma vuoigatvuod1at, geatnegasvuod1at ja vejolas1vuod1at buot servodatsurggiin. Sámedikki Dásseárvopolitihkalas1 c1ielgga-deamis 2001 (Sámediggi 2001c) c1ujuhuvvo dattetge ahte hástalusat dásseárvvu dáfus sámi servodagas leat stuorát go goassege. Ja okta dain mii c1ájeha dán -- nugo c1uoc1c1u-huvvo -- lea Sámedikki bonju sohkabeali juohku. 2001 Geassemánus mearridii Sámediggerád1d1i din1got guorahallama das mot dásse-árvu vuhtiiváldojuvvo sámi servodagas (Sámediggerád1d1i 2001). Mearrádusas daddjo maiddái ahte danin go guorahallan maiddái galgá fátmmastit Sámedikki, de berre barggu c1ad1ahit olgguldas oassálasti(t), ovddemusat sámi dutkanásahus(at). Guora-hallan berre maid sáhttit leat vuod1d1un Sámedikki dásseárvoplána od1asteapmái. Dasa lassin sáhttá dat maid veahkkin álggahit viidát dutkama fáttás dásseárvu sámi servodagas. Skábmamánus 2001:s bovdii sámediggehálddahus SH ja NSI c1oahkkimii digas1tallat vejolas1 c1ovdosa dutkat dásseárvvu sámi servodagas. Bovdehusas deattuhuvvui ahte vaikko dásseárvu lea viiddis suorgi, de lei dáhttu dán vuoru c1ohkket fuomás1umi c1uolbmac1ilgehussii vuollegis ja njieddji nissonoassái mii lea Sámedikkis. Digas1tallanc1oahkkima man1n1il bovdejuvvojedje SH ja NSI ráhkadit pros1eakta-c1ilgehusa -- álgovuorus -- guorahallat sámediggeválggaid mas fuomás1uhttá nominas1uvdnaproseassa -- válgga ja ovddasteami sohkabeali perspektiivva vuod1ul. Guovvamánu 2002 loahpas sáddejuvvui pros1eaktasárggastus Sámedikki hálddahussii. Das ea.ea. fuomás1uhttojuvvui ahte pros1eavtta áigumus1dássi lei heivehuvvon dan oalle oanehis áigemearrái mii lei biddjon gárvvistit guorahallama, namalassii c1akc1amánu 30.b. 2002. Áigumus1dássi lei maiddái heivehuvvon praktihkalas1 vejolas1vuod1aide mii ásahusain lei heivehit pros1eaktabarggu iez1aset eará fástamearriduvvon doaimmaide. Pros1eaktasárggastus dohkkehuvvui, ja njukc1amánu loahpas bargu formálalac1c1at addojuvvui dán guovtti ásahussii. Seammás sohpe din1gojeaddji ja bargoc1ad1aheaddjit ahte dát válgaguorahallan sáhttá leat vuosttas1 lávkin dan guvlui ahte oaz1z1ut viidábut dutkanpros1eavtta sámi servodaga sohkabeliid birra. 1.2Lahkoneapmi ja c1uolbmac1ilgehusat Go dán pros1eavtta sárggastus ráhkaduvvui, de oinniimet ahte ferte c1uvget fáttá njealji oalle gokc1as1uvvi beliid. Mii gohc1odeimmet daid 1)Álggahus ja oktavuohta, 2) Nominas1uvdnaproseassa obbalac1c1at, 3)Nissoniid movttiideapmi ja vejolas1vuod1at, ja 4) Sámediggi politihkalas1 oassálastin ja báikin. Dasto oinniimet muhtin vuod1d1o-eavttuid mot lahkonit fáddái: Vuosttaz1ettiin lea leamas1 vuod1d1oeaktun ahte go sámediggeválggas lea sohkabeali perspektiiva, mearkkas1a dat ahte nominas1uvdnaproseassaid, válggaid ja Sámedikki áirasiid ferte geahc1c1at sámi servodaga sohkabeali oaivilsisdoalu vuod1ul: Sohkabealli lea kategoriija mii álot gávdno sosiálalas1 oktavuod1ain. Dan olggosbuktá ja sáhttá guorahallat guovtti dásis: 1) Sosiála identitehtan: Nissoniid ja dievdduid rollat ja identitehtat, ja 2) Olggosbuktit jurdagiid, miellaguottuid ja árvvuid bokte maskulinitehta ja femininitehta. Viidáset sáhttá guorahallat makkár kategoriijat leat olámuttos nissoniidda ja dievdduide servodagas, ja mot dáid ráhkadit, ja mot gaskavuod1aid organiserejit nissoniid ja dievdduid gaskkas, makkár hámit gávdnojit. Eará eaktu go bargá gávdnat vejolas1 sivaid áirasiid bonju sohkabeallái Sámedikkis, lea ahte fáttá álgoálggus ferte geahc1c1at politihkalas1 oassálastima ja sohkabeali obbalas1 teorehtalas1 perspektiivvaid ja empiralas1 vásáhusaid vuod1ul. Dát guoská maiddái vaikko dad1istaga c1ájehuvvos1ii ahte dakkár perspektiivvaid ja vásáhusaid ii vaikko mot sáhte geavahit guorahallat sámi dilálas1vuod1aid. Man1emusat, muhto erenoamáz1it, de lea goalmmát pros1eaktaeaktun ahte sámedigge-válgga guorahallan sohkabeali perspektiivvas, danin maiddái gáibida ahte ipmirda Sámedikki ja sámediggeválgga ies1gud1et beliid. Pros1eavtta konkrehta c1uolbmac1ilgehusaid dáfus lea bajitdási gaz1aldat fárus pros1eavtta fáttás ja dan sáhttá c1állit c1uovvovac1c1at: Mot c1ilget vuollegis ja njieddji nissonoasi Norgga Sámedikkis? Lahkonit dán viiddis gaz1aldahkii, de ráhkadeimmet mii ollu oassegaz1aldagaid mat sáhttet áigeguovdilat dán njealji beali ektui maid mii hálidit fuomás1uhttit. Nugo ovdanboahtá vuolábealde, de eai lean muhtin gaz1aldagat nu konkrehtat ja ráddje-juvvon go earát. Go mii an1kke váljiimet váldit daid fárrui pros1eaktabarggus, de dat lei ea.ea. ipmárdusa dihte ahte vaikko buot gaz1aldagaid ii sáhte vástidit dán pros1eavttas, de dat an1kke sáhttet váikkuhit fuomás1uhttit c1uolbmac1ilgehusaid mán1it guorahallamiidda. Muhtin guovdileamos gaz1aldagain ledje: Mot lea vuollegis ja njieddji nissonoassi Sámedikkis jus buohtastahttá nissonosiin eará álbmotválljejuvvon orgánaid ies1gud1et dásiiguin? Naba Sámedikkiin Ruot1as ja Suomas? Mot lea nissonoassi eará smávva nas1uvnnain ja/dahje eamiálbmogiin main leat sierra álbmotválljejuvvon c1oahkkaneamit? Makkár beros1tupmi nissoniin lea Sámedikki jienastuslohkui ja mot lea sin válgaoassálastin? Mot lei sámi nissoniid (sami-) politihkalas1 oassálastin ovdal go Sámediggi ásahuvvui? Sáhttá go dát almmustahttit "minstariid" ies1gud1et válgabiirriid ja áiggi mielde áirasiid sohkabeali dáfus? Makkár nissonat ja mii lea mihtilmassan nissoniidda geat duod1ai leat leamas1 válljejuvvon Sámediggái dan njealji válggas? Gallis sis leat c1ohkkán mán1ga áigodaga? Lea go sohkabealli guovddás1 dimens1uvdna go árvvos1tallá listoevttohasaid sámediggeválgii -- omd. báikegullevas1vuod1a, fitnu ja agi ektui? Vásihuvvo go váddáseabbon oaz1z1ut nissoniid fárrui a) listui, b) 1. sadjái? Hálidit go nissonat leat sámediggeáirrasin dahje oaz1z1ut doaimma sámediggeáirrasin? Jus juo, lea go nu ahte sii ies1gud1et sivaid geaz1il eai sáhte? Dahje leat go aiddonassii unnán nissonat geat hálidit dakkár doaimmaid? Mot vásihuvvo Sámediggi od1d1aásahuvvon politihkalas1 oasseváldin ja báikin? Sáhttet go dasto ies1gud1et árvvos1tallamat c1adnot sohkabeali dimens1uvdnii, dm. ahte leat systemáhtalas1 erohusat nissoniid ja dievdduid ipmárdusain? Válljejit go sámi nissonat geat aktiivvalac1c1at hálidit veahkehit hábmet od1d1aáigásas1 sámi servodaga, eará báikkiid go Sámedikki iez1aset servodatberos1tupmái?`Mot lea sámi nissoniid posis1uvdna obbalac1c1at bargoeallimis (vuod1d1oealáhusain, almmolas1- ja priváhta suorggis, smávva fitnodagain je.) ja erenoamáz1it go leat bargin sámi ásahusain ja organisas1uvnnain? Man muddui oassálastet sámi nissonat eará álbmotválljejuvvon orgánain, fágaservviin ja eará mállet servviin? Mud1ui hálidit mii deattuhit ahte mii juo vuohc1c1an go digas1talaimet pros1eavtta din1gojeaddjin, leat dovddahan ahte dakkár ráddjejuvvon guorahallan jáhkkimis boahtá almmustahttit od1d1a ja vud1olas1 gaz1aldagaid maid sohkabealli ja sohkabeali oktavuod1at mearkkas1it sámi servodagas. Erenoamáz1it leat mii navdán ahte c1iekn1alit ja viidát ipmárdus válgaproseassain sohkabeali perspektiivvas, berre biddjot stuorát oktavuhtii sisa sosiokultuvrralas1 rievdadusaid dáfus. Veahás1 eará sániiguin: Dálá stuora váilevas1vuohta máhtus dasa maid sohkabealli mearkkas1a sámi servodagas, sáhttá dus1s1e gokc1at viidábut dutkamiin ja máhttoovdánemiin. 1.3C1ad1aheapmi Go leimmet bargame dán pros1eavtta bargosárggastusain, de gávnnaheimmet vuosttaz1ettiin ahte mii fertet vuhtiiváldit ahte leat almmuhuvvon áibbas unnán c1állosat mat deattuhit sohkabeali ja/ dahje politihka sámi oktavuod1as. Lea maiddái nu ahte veahás1 girjjálas1vuohta mii gávdno, eanas muddui lea áiggi birra ovdal go Sáme-diggi ásahuvvui 1989:s. Gávdnojit hui unnán almmuhuvvon c1állosat njealji sáme-diggeválgga birra ja njealji sámediggeválggas mat leat c1ad1ahuvvon Norggas. Ere-noamáz1it (analyhtalas1) teavsttaid dáfus, muhto c1ájehuvvui ahte sáhttá leat váttis gávdnat c1ielga lohkodied1uid nai. Nubbi maid fuobmáimet lei ahte Sámedikki nissonáirasiid obbalas1 loguin, leat c1ihkkojuvvon ollu stuora erohusat válgabiirriid gaskkas. Muhtin biirret leat erenoamáz1at go doppe leat dássáz1ii bealli dahje eanet go bealli sámediggeáirasiin leamas1 nissonat. Nuppe geaz1is fas gávdnojit muhtin biirret main lea okta dahje guokte- dahje ii oktage! nissonáirras dan áiggi go Sámediggi lea doaibman. Stuora erohus válgabiirriid gaskkas dagai min hui sáhkkin. Sáhttá go gávdnat c1ilgehusaid dáid varias1uvnnaide? Ja jus nu -- sáhttet go dat veahkehit c1uvget pros1eavtta váldo-c1uolbmac1ilgehusa? Dan maid álggos gávnnaheimmet dagahii ahte mii váljiimet pros1eavttas geavahit guokte ies1gud1etlágan bargovuogi vuod1d1un, namalassii 1) dokumeantaguorahallamiid ja 2) jearahallat muhtin válljejuvvon dehálas1 oassálastiid. Dokumeantaguorahallamiid áigumus1 lei guovtteoasat: Vuosttaz1ettiin leat doku-meanttat leamas1 gáldun árvvos1tallat ja ovdanbuktit obbalac1c1at sohkabeali ja politihka suorggi teoriija- ja máhttostáhtusa, ja erenoamáz1it sámi servodaga sohkabeali rollaid. Nubbi lea ahte ies1gud1et mállet almmuhuvvon c1állosat leat leamas1 midjiide vuod1d1un bidjat oktii, ja ovdanbuktit ies1gud1etlágan tálladied1uid obbalac1c1at sáme-diggeválggas ja sámediggeválgga birra, ja giehtadallat ja ovdanbuktit ies1gud1et lohko-died1uid obbalac1c1at sámediggeválggaid birra ja sámediggeválggain, ja erenoamáz1it sámediggeválggaid ja sohkabeliid birra. Dokumeantaguorahallamiidda leat mis dát cealkámus1at: Go mii leat ohcan ás1s1ái-gullevas1 lohkoávdnasiid, de leat mii muhtomin fuobmán ahte ies1gud1et dokumeanttat almmuhit ies1gud1etlágan loguid seamma ilbmudussii. Mii leat dalle válljen daid loguid maid mii oktavuod1a vuod1ul leat navdán sáhttet leat riekta. Dasa lassin ilmmai pros1eaktaáigodagas ahte eará guorahallama oktavuod1as maid Sámediggi lei din1gon, de fuobmájedje sihke c1ielga erohusaid ies1alddis jienastuslogus ja eai buot logut mat pros1eavttas ilbme oktiivástidan Sámedikki almmolas1 statistihkaiguin.2 Min pros1eavttas leat dattetge ovddemusat vuhtiiváldán Sámedikki lohkoávdnasiid eat ge leat daid s1at dárkileappot árvvos1tallan. Mii maid mud1ui fuomás1uhttit ahte ollu lohkoávdnasiin mat fátmmastit dahje c1ilgejit sámediggeválgga, dain lea sáhka smávva loguin/vuollegis lohkoárvvuin. Go dáid loguid prosentuere, dm. rievdada c1uohteosiide, de sáhttet smávva rievdadusat dagahit stuora váikkuhusaid (omd. dahká okta sámediggeáirras 2,6% go 39 sámediggeáirasa dahket 100%): Dan berre danin atnit muittus go proseantta váikkuhusaid árvvos1tallá. Nubbe vuohki pros1eavttas lei jearahallat muhtin válljejuvvon oassálastiid geat ies1-gud1etládje ledje oassálastan 2001 sámediggeválgii. Ulbmil jearahallamiiguin lei ovddemusat oaz1z1ut diehtit mot oassálastit iez1a vásihedje Sámedikki ja sámedigge-válgga sihke obbalac1c1at ja sohkabeali perspektiivvas. Dasto lei oaidnit ahte sáhtii go dát vuohki addit eará lahkonanvugiid varias1uvnnaide válgabiiriid gaskkas go c1ilge-husaid maid mii navddiimet sáhtte ilbmat lohkovuod1ul lahkonemiin. Oassálastiid álggos váljiimet c1uovvovac1c1at: Dan vuod1ul go tállaávdnasat c1ájehedje stuora erohusaid das galle nisson sámediggeáirasa ledje ies1gud1et válgabiirriin, de mii váljiimet guokte buoremus ja guokte heajumus biirre. Seammás oinniimet ahte dát njeallje biirre s1adde doarvái bied1ggus geográfalac1c1at. Dasto váljiimet guokte bello-daga/listtu juohke dán njealji válgabiirriin. Dás deattuheimmet ahte joavkkuin galggaimet jearahallat ovtta nissona ja ovtta dievddu 2001-válgga listtus, ja joavkkuid nominas1uvdnalávdegotti jod1iheddjiid. Dat guokte listoevttohasa galggaiga leat dat nisson ja dievdu geat leigga sohkabealis biddjon bajemussii listtus. Ollislac1c1at leimmet dalle válljen 24 olbmo. Geavatlac1c1at dattetge dus1s1e c1ad1ahuvve 13 jearahallama, guhtta nissoniiguin ja c1iez1a dievdduiguin. Sivvan dasa lei ahte ii heiven jearahallat buohkaid geaid álggos leimmet válljen áigodagas go leimmet várren áiggi jearahallamiidda. Dakkár dilálas1-vuhtii mii gal leimmet vissis muddui ráhkkanan, vaikko eanebut gahc1c1e eret go leimmet vuordán. Muhto go ledje dan mutto ollu álgoválljejuvvon olbmo jeara-hallama vuogi ektui, de lea min vásáhus dattetge ahte dat 13 jearahalli adde ollu ávkkálas1 árvalusaid mat veahkehit c1uvget osiid pros1eavtta gaz1aldagain. Geográfalas1, politihkalas1 ja sohkabeali gullevas1 balánsa olbmuin maid álggos leimmet válljen lei mud1ui dohkálas1 nai man1n1el go muhtumat gahc1c1e eret. Mii eat geavahan jearahallanskovi jearahallamiidda, ráhkaduvvui "ofelastin" jeara-hallamiidda c1uovvovas1 fáttáiguin: Politihkalas1 duogás1 sis geaid jearahallá. Sis geat leat dahje leat leamas1 sámediggeáirrasin jerrojuvvui ás1s1iid birra maiguin leat bargan Sámedikkis ja veahás1 dan birra mot dat bargu lea dáhpáhuvvan. Sis geat leat c1uz1z1on listtuin, jearaimet ás1s1iid birra mas sii beros1tit. Mii jearaimet buohkain maid sii jurddas1it go leat nu unnán nissonáirasat ja dasto c1ilgehusaid dasa go leat nu unnán nissonáirasat. Viidáset dan birra mot oac1c1uhit nissoniid sin listtuide, gokko ledje cakkit ja vejolas1vuod1at. Mii jearahalaimet nominas1uvdnalávdegottiid vihtta jod1i-headdji ja jearaimet mot nominas1uvdnaproseassa dáhpáhuvai ja erenoamáz1it Dasto válddiimet ovdan fáttáid nugo sohkabeali rollaid ja dásseárvvu sámi servodagas. Mii hálidit mud1ui váldit ovdan ahte mii geat leat bargan pros1eavttain leat deattuhan bidjat fuomás1umi dasa maid min iez1amet sajádagat mearkkas1it guorahallanfáttá ektui (Haraway 1987/1995). Dainna oaivvildit ahte mii leat dihtomielalac1c1at dasa ahte min persovnnalas1 historjjáin ja min fágalas1 duogáz1iin sáhttá mearkkas1upmi sihke go deaivvadit informánttaiguin ja go c1ilget sin ja eará mállet diehtogálduid. Sáhttit maiddái muitalit ahte mis pros1eaktajoavkun lea oalle ies1gud1etlágan vuod1d1u danin go mis leat ies1gud1etlágan fágalas1 ja sáme-/nissonpolitihkalas1 gullevas1vuohta.3 Nuppe dáfus lea mis maiddái oktasas1 vuod1d1u go mii juogadit vuod1d1ooainnu ahte lea negatiivvalas1 ahte Sámedikkis lea bonju sohkabeali juohku, seammás go lea dehálas1 hukset eanet gelbbolas1vuod1a ies1gud1et beliid birra maid sohkbealli mearkkas1a od1d1a-áigásas1 sámi servodagas. Mii leat mud1ui iez1a vásihan ahte pros1eaktajoavkku eará-láganvuohta ja ovttaláganvuohta lotnolagaid lea leamas1 ávkkálas1 go barggus dad1i-staga leat leamas1 joatki digas1tallamat. Ies1alddis pros1eaktaraportta dáfus leat dan válljen hukset njealji váldooassái: Vuosttas1 dain -- Teorehtalas1 ja empiiralas1 rámmec1álus -- sisttisdoallá kapihttaliid 2 ja 3. Dás ovdanbuktit vuosttaz1ettiin ja ovddemusat muhtin dábálas1 beliid politihkalas1 oassá-lastimis ja sohkabeali teoriijas ja geavatlac1c1at. Mud1ui namuhit muhtun died1uid Sámedikki birra ásahussan, ja ahte mii dadjat veahás1 válgadutkama birra ilbmu-dussan ja ahte váilevas1 sámediggegullevas1 dutkan lea c1uolbman. II oassi -- Sámediggi c1uvgejuvvon lohkodied1uiguin -- dasa leat c1ohkken lohko-ávdnasiid ovdanbuktimiid ja digas1tallamiid obbalac1c1at sámediggeválgga birra ja sámediggeválgga birra erenoamáz1it sohkabeali perspektiivvas. Go dákkár mállet died1ut eai leat beare olámuttos, de leat mii válljen oalle viidát ovdanbuktit maiddái sámediggeválgga eanet obbalas1 beliid. Oassi loahpahuvvo gaskaboddosas1 c1oahkkái-geasuin dain eanemus guovddás1 váldoás1s1iin maid sáhttá oaz1z1ut teorehtalas1 ja empiiralas1 ávdnasiin. Goalmmát oasi leat gohc1odan Sohkabeali rollat ja daid mearkkas1upmi. Dat álgga-huvvo kapihttal 6:in mas oanehac1c1at c1ilget stáhtusa ja gelbbolas1vuod1adárbu sohka-beali rollaid ja dásseárvvobarggu dáfus obbalac1c1at sámi servodagas. C1ohkkejuvvo maiddái fuomás1upmi dasa maid mii leat gohc1odan mán1ggabealatvuohta sámi servo-dagas. Man1it kapihttalis ovdanbuktit ja guorahallat jearahallanávdnasiid maid viec1c1aimet erenoamáz1it c1uvget maid sohkabealli mearkkas1a nominas1uvdna-proseassas. Raportta man1emus oassi -- Sohkabealli ja sámepolitihkalas1 oassálastin -- lea loahppa-kapihttal. Dan geavahit c1atnat oktavuod1aid pros1eavtta ies1gud1et osiid gaskkas. Kon-krehtabut addojit muhtin c1oahkkáigeassi ja oktiic1adni guorahallamat buot ovddit kapihttaliin. Dasa lassin cuiget vástitkeahtes gaz1aldagaid ja ovdamearkkaid guoske-vas1 fáttáide ja c1uolbmac1ilgehusaide maiguin boahtteáiggis sáhttá -- ja berre! bargat viidáseappot. Nugo álggos cuigiimet: Dát pros1eakta lea ollásii duod1as1tan navdima ahte lea dárbu oaz1z1ut mihá eanet máhttohuksema dan birra ahte mot obbalac1c1at lea leahkit nissonin ja dievdun dálá sámi servodagas, ja maiddái erenoamáz1it politihkalas1 oassálastima ja sámediggeválgga sohkabeali gullevas1 beliin. Dattetge áigut c1uoc1c1uhit ahte mii min guovtti lahkonanvugiin, leat nagodan goit oaz1z1ut muhtin geaz1ideaddji vástádusaid mat sáhttet addit eanet ipmárdusa guorahallojuvvon ilbmudusas -- ja vejolac1c1at maiddái addit vuod1u rievdadusaide. 2.POLITIHKALAS1 OASSÁLASTIN JA SOHKABEALLI TEORIIJAS JA GEAVATLAC1C1AT Manin lea s1addan dad1istaga eanet fuomás1upmi sohkabealijuhkui sámediggeáirasiid gaskkas? Mearkkas1a go dat aiddonassii maidege go Sámedikkis leat mihá unnit nissonat go dievddut -- ja dasto mot? Lea go eahpedemokráhtalas1 válljet sisa unnán nissoniid nu guhká go válga mud1ui lea c1ad1ahuvvon demokráhtalas1 njuolggadusaid mielde? Lea go sohkabeali-earri demokráhtalas1? Lea go earri áidna gaskaoapmi rievdadit bonju sohkabeali juogu ies1gud1et oktavuod1ain? Galgá go leat álbmotvállje-juvvon go galgá sáhttit doaibmat politihkalas1 aktiiva stáhtaboargáriin gii oassálastá mearridanproseassain ja hábme servodaga? Mot lea nissonoassi eará álbmotvállje-juvvon orgánain Norggas ja Davviriikkain? Bajábealde dadjanvuogit leat ovdamearkkat eanet dábálas1 gaz1aldagaide maid sáhttá jearrat Sámedikki sohkabeali c1oahkádusa c1uolbmadahttima oktavuod1as mii lea jod1us. Dat leat maid ovdamearkkat gaz1aldagaide mat mis leat leamas1 fárus go leat bargan pros1eavttain. Ii danin go mis lea leamas1 ulbmilin ahte dákkár gaz1aldagaid galgá vástidit dahje digas1tallat hui viidát ja c1iekn1alit, muhto danin go dat leat lahkonan-bealit bidjat oktii teorehtalas1 ja empiiralas1 rámmac1állosa maid sáhttá geavahit proseassas kártet, guorahallat ja ipmirdit dilálas1vuod1a mii lea c1uoz1z1ilan Sámedikki sohkabeali juogu dáfus. Muhtin dán rámmac1állosa doahpagiin ja perspektiivvain leat válljen ovdanbuktit hui oanehac1c1at pros1eaktaraportta álggahusoasis. Dát lea erenoamáz1it dat mii lea obba-lac1c1at demokratiija ja politihkalas1 oassálastima birra ja ereonamáz1it nissoniid politihkalas1 áirasiid birra. Mii leat maid válljen addit oanehis bajilgova das mot nissonpolitihkalas1 áirasiid ovdáneapmi ja stáhtus lea Norggas.4 2.1 Veahás1 demokratiijadoahpaga ja ies1gud1et mállet polithkalas1 oassálastimiid birra Ies1alddis sátni demokratiija mearkkas1a álbmotstivra. Klassihkalas1 jurdda álbmot-stivrra birra lea ahte dat dáhpáhuvvá dalle go "(...) almmolas1 mearrádusat govvidit "álbmotdáhtu" -- eanetlogu válljejeddjiid sávaldagaid -- ja ahte rád1d1ehus lea "álbmoga, álbmoga bokte ja álbmoga váste"" (Řsterud 1991:167). Konkrehta beaivválas1 ságastallamis ipmirdit demokratiija dávjá stivrenvuohkin, dm. Mearridan-vuogádat, masa "ollugat oassálastet dábálas1 ja ovttalágan jienastanvuoigatvuod1ain, ja das leat politihkalas1 vuoigatvuod1at man vuod1ul sáhttá leat opposis1uvdna ja gilvu organiserejuvvon molssaeavttuid gaskkas" (ibid.:128). Maid álbmotstivra "aiddonassii" mearkkas1a -- geaid álbmot fátmmasta -- lea dattetge árvvos1tallojuvvon ies1gud1etládje dan rájes go demokratiijadoaba c1uoz1z1ilii badjel guokte duhát jagi dassái. Leat maid leamas1 stuora erohusat mot ies1gud1et stivrenvuogádagat mat buohkat gohc1odit iez1aset demokráhtalaz1z1an, organiserejit ja hábmejit iez1aset praktihkalas1 politihka. Danin lea hástalus gied1ahallat demokratiija -- sáni sihke teorehtalas1 doaban ja doaimmaheami dáhpin. Dattetge lea hui ovttaoaivilvuohta ahte lea prinsihpalas1 váldoearru guovtti mállet demokratiija gaskkas, namalassii a) njuolggo demokratiija ja b)ovddastan-demokratiija: Njuolggo demokratiija mielddisbuktá ahte jienastanvuoigaduvvon olbmuin lea alddiineaset riekti dovddastit oainnuideaset ás1s1is ja dasto oassálastit njuolga mearrádussii mii dahkkojuvvo. Nuppe bealis sáhttá dán málle oaidnit danin ahte dat eanemusat dakkavid1e olggosbuktá álbmotdáhtu danin go dat ii botnjas1uvvo ásahusaid ja organisas1uvnnaid bokte mat leat das gaskkas (geahc1a omd. Olsen 1988). Eará bealis lea njuolggo demokratiija heittotvuohta ahte álkit c1uoz1z1ilit beaktilvuohtaváttisvuod1at go oasseváldiid ja ás1s1iid lohku s1addá badjel vissis dási.5 Ovddastandemokratiija gohc1oduvvo maiddái eahpenjuolggo álbmotstivran danin go ássit dás válljejit vissis mutto áirasiid geat digas1tallet ás1s1iid ja mearridit jienastanvuoigaduvvon olbmuid ovddas. Dát demokratiijamálle adnojuvvo dávjá leat beaktileabbun go njuolggo. Seammás c1uoz1z1ilit eará hástalusat, erenoamáz1it gullevac1c1at dasa maid politihkalas1 ovddasteapmi mielddisbuktá ja makkár prinsihpaid galgá bidjat vuod1d1un go hábme mihtilmas vuogádaga (ibid.). Sáhttá leat sáhka dan birra gii heive buoremusat ovddastit oktasas1beros1tumiid (jus dakkárat gávdnojit) dahje vejolac1c1at: váldit vuhtii ies1gud1et joavkkuid eanet erenoamás1 beros1tumiid. Sáhttá maid leat ságas makkár mandáhta oaivvildit ovtta áirasis leat, ja mii sáhttá/galgá dáhpáhuvvat jus dán mandáhta rihkku. Ovddastandemokratiija dáfus -- dm. ahte vállje muhtumiid ovddastit earáid -- de lea min oktavuod1as miellagiddevas1 geahc1adit lagabut doahpagiid a) oaivil -- ovddasteapmi ja b) sosiála ovddasteapmi. Doaba oaivilovddasteapmi sáhttá c1adnot dasa ahte dábálac1c1at go vállje gelbbolas1 dikkiid lea ahte jienasteaddjit jienastit olbmuid geain leat dihto jurdagat ja oaivilat bellodat/-válgalistogullevas1vuod1a vuod1ul (Guldvik 2002). Válljejuvvon áirasat ovddastit dalle --unnit dahje stuorrát - álbmoga ies1gud1et miellaguottuid ja oaiviliid.6 Sosiála ovddasteami doahpagis lea dakkár ipmárdus ahte álbmotválljejuvvon orgánaid c1oahkádus galgá govvidit ahte álbmogis leat ies1gud1etlágan sosiála joavkkut (ibid, Řsterud 1991). Erenoamáz1it leat fáktorat nugo sohkabealli, ahki, oahppu, fidnogullevas1vuohta ja geografiija/orrunbáiki adnon vuod1d1un dán mállet joavkoovddasteapmái. Muhto maiddái eará dilálas1vuod1at nugo c1earddalas1 ja/dahje oskogullevas1vuohta sáhttet vuod1d1udit dákkár joavkkuid. Epmolac1c1at berres1ii válljejuvvon diggi beros1keahttá govvidit álbmoga sosiálalas1 gaskameari; dat berre statistihkalac1c1at ovddastit álbmoga vissis demográfalas1 ja eará dovdomearkkaid dáfus.7 Sosiála ovddasteami c1ilgehus sáhttá leat sihke vuoiggalas1vuod1a jurdagiid ja kvalitehta jurdagiid vuod1ul (omd. Guldvik 2002 vuod1ul): Vuoiggalas1vuod1aákkastallan mearkkas1a ahte ies1gud1etlágan sosiálalas1 joavkkuin galgá seamma vuoigatvuohta oassálastit, beros1keahttá váikkuhit go sii politihka ja mearrádusaid vai eai. Váikkuhusákkastallan mearkkas1a ahte danin go ies1gud1etlágan servodat-joavkkuin leat ies1gud1etlágan vásáhusat, árvvut ja gelbbolas1vuohta, de joavkku oasit c1oahkkaneamis dagahit váikkuhusaid politihkkii ja mearrá-dusaid sisdollui. Joavku buktá fárus ies1gud1et resurssaid mearridanprosessii ja viiddis oassálastin addá buoret politihkalas1 mearrádusaid danin go eanet dárbbut ja (vejolas1 vuostálasti) beros1tumit vuhtiiváldojuvvojit go eanet joavkkut leat farus. Politihkalas1 doaimmas dávjá seaguhit vissis muddui oaivil -- ja sosiála ovddasteami: Bellodatgullevas1vuohta lea vuod1d1oprinsihppa, muhto sihke sosiála duogáz1a ja geográfalas1 gullevas1vuod1a sáhttá deattuhit go vállje kandidáhtaid politihkalas1 doaimmaide (Guldvik 2002). Muhtin oktavuod1ain gávdnojit dasa lassin mihtilmas formálalas1 dahje eahpeformálalas1 earrenjuolggadusat go galgá sihkkarastit vissis mállet sosiála ovddastemiid muhtin áigeguovdilis oktavuod1as. Dovdduseamos ja eanemusat geavahuvvon lea várra sohkabealeari (láhka)njuolggadus ahte galget unnimusat leat 40% áirasa goappes1 sohkabealis. Eari dáfus -- dm. ovdagihtiimearridit ahte ovtta dahje eanet joavkkuin galgá leat vissis earri sajiin dihto oktavuod1as -- de dat lea riidduvulos1 ilbmudus. Min raportta rámmat eai suova min c1iekn1udahttit dán ilbmudussii, muhto mii áigut an1kke cuiggodit ahte "sohkabeali-earreustitlas1" lahkoneapmi lea c1uoc1c1uhit ahte sohkabeali-earri ii dárbbas1lac1c1at leat sierra gied1ahallan nissoniin, muhto baicca dássegied1ahallan dan dihte go dievdduid ovdal leat meannudan sierra ( omd. Guldvik 2002 vuod1ul). Sáhttá maiddái leat buorre atnit muittus ahte gávdnojit ies1gud1et mállet earit: Stuora-dikki válganjuolggadusat sisttisdollet geográfalas1 earrenjuolggadusaid ahte buot fylkkain galget áirasat. Válgabiirriid mat geavahuvvojit Sámediggeválggas hábme-juvve ea.ea. dainna áigumus1ain ahte sihkkarastit lulli- ja julevsámi áirasiid orgánii. Dattetge ii dohkkehuvvon jurdda ahte boazodollui sihkkarastit áirasiid sierra boazodoallobirriin sámediggeválggas (Ot. Prp.nr. 33 (1986-87)). Muhto máhccot fas ruovttoluotta errui gaskal njuolggo ja ovddastandemokratiija. Dát ii leat namalassii áidna vuohki mot juohká demokratiija. Ies1gud1et teorehtalas1 lahko-neamit sáhttet namalassii fuomás1uhttit ja deattuhit stivrenmálle ies1gud1et beliid. Dakkár bealli lea polithkalas1 oassálastima oaidnu. Mii áigut dás oanehac1c1at namuhit golbma guovddás1 demokratiija perspektiivva, namalassii gilvodemokratiija, oassá-lastindemokratiija ja deliberatiiva demokratiija (Aardal 2002 ja Řsterud 1991 vuod1ul): Gilvodemokratiija: Politihkalas1 oassálastin lea meastta seamma go válga-oassálastin. Demokratiija lea gaskaoapmi mainna vállje daid jod1iheddjiid maid eanetlohku háliida. Dát jod1iheaddjit de mearridit politihkalac1c1at. Ies1-gud1et njunus1joavkkut gilvvohallet fámu -- dm. guovddás1 politihkalas1 posi-s1uvnnaid alde -- friddja ja jeavddalas1 válggaiguin. Jienasteaddjit galget ovddemusat bearráigeahc1c1at ahte áirasat/ politihkalas1 jod1iheaddjit maid sii leat válljen, barget jienasteddjiid beros1tumiid mielde. Jus nu eai daga, de eai válljejuvvo od1d1asit. Oassálastindemokratiija. Politihkalas1 oassálastin ii leat dus1s1e searvat válgii. Boargáriin galgá maiddái vejolas1vuohta dad1istaga beros1tit ja oassálastit ies1gud1et mállet politihkalas1 doaimmaide válggaid gaskkas. Dasto leat boargárat mielde váikkuheame sihke mearrádusaid mat dahkkojit ja sosiála ja politihkalas1 oktavuod1a hábmema. Politihkalas1 oassálastimis lea ies1árvu danin go dat buktá máhtu, ipmárdusa, servodatovddasvástádusa ja ies1árvvu sidjiide geat oassálastet. Demokratiija ii leat dasto dus1s1e gaskaoapmin, muhto maiddái mihttomearrin oassálastimii ja olmmos1las1 ovdáneapmái. Delibaratiivalas1 demokratiija.8 Politihkalas1 oassálastin dáhpáhuvvá go friddjat ja ás1s1álac1c1at lonohallá ákkaid, ja dalle rámmaid siskkobealde gos rabas ja (rád1d1ejumi)friddja digas1tallan lea lobálas1. Dát lotnolas dárkkuheamit dagahit dad1istaga ahte ásahuvvo oktasas1 ovttaoaivilvuohta (konsensusa). Demokratiija dasto ii leat dan duohken ahte (válljejuvvon) eanetlohku mearri-duvvo duvdojuvvon oainnuid vuod1ul, muhto ahte politihkalas1 oassálastiid oainnut leat jod1us ja vud1olac1c1at vihkkedallojuvvon ákkat vuitet rabas proseassain. Ii leat dattetge áibbas c1ielggas mot galgá hábmet rámmaeavttuid ja ásahuslas1 c1ovdosiid nugo demokratiijamálle gáibida. Dát hui álkidahttojuvvon ovdanbuktimat dáin golmma perspektiivvas c1ájeha ahte leat gaskaneaset stuora erohusat oainnu dáfus ahte man muddui politihkalas1 oassálastin lea eambbo go dat maid jienasteaddjit jienastit válggain go válljejit iez1aset jod1i-heddjiid. Mii áigut danin dadjat veahás1 eanet politihkalas1 oassálastima birra ilbmu-dussan. Politihkalas1 oassálastin fátmmasta Aardal (2002:23) mielas ea.ea. "válgaoassá-lastima, miellahttovuod1a bellodagain, oassálastima politihkalas1 c1oahkkimiin, okta-vuod1a politihkkariiguin, vuolláic1állit c1állosiid, searvat demonstras1uvdnatogii jnv.". Dattetge rievdadallá mot ja man ollu juohke boargár oassálastá, maiddái motiivvaid, vejolas1vuod1aid ja resurssaid dáfus oassálastit dahje ii oassálastit ies1gud1et dási politihkalas1 doibmii. Konkrehtabut sáhttá politihkalas1 oassálastima dási gráderet meastta juo ollásii ealjohisvuod1a rájes alla doaibmadássái mán1gga báikkis; gávdnojit sihke sii geat c1ohkkájit ruovttus, jienasteaddjit, bellodatmiellahtut, bellodataktivisttat ja luohttámus1válljejuvvon olbmot (Řsterud 1991). Bajábealde oasit c1ájehit ahte leat doaimmat mat njuolgut gullet bellodatdoibmii ja válgii maid erenoamáz1it ipmirdit politihkalas1 oassálastimin (vrd. gilvodemokratiija). Seammás lea sihke c1állosiid vuolláic1állin ja demonstras1uvdnatoga oassálastin bajá-bealde ovdamearkkaid gaskkas (vrd. oassálastidemokratiija). Dasa lasssin lea vejolas1 c1uoc1c1uhit ahte dáhpáhuvvá maiddái ies1gud1et mállet eanet "eahpenjuolggo" politihkalas1 oassálastin. Ovdamearkan lea ahte oassálastit dihtomielalac1c1at ohcalit politihkalas1 váikkuheami eará geainnuid go válggaid bokte. Dovdduseamos ja dábáleamos mállen dása lea váikkuheapmi beros1teaddjeorganisas1uvnnaid bokte, dávjá maiddái gohc1oduvvon korporatiiva geaidnun. Dalle oassálastet erenoamáz1it fitno- ja ealáhusberos1tumit almmolas1 lávdegottiin ja gulaskuddanvuoruin, dahje sii mud1ui váldet njuolga oktavuod1a hálddahusaiguin ja álbmotválljejuvvon orgánaiguin (Řsterud 1991). Joatkan dasa sáhtás1ii heivet váldit fárrui hálddas1eami servodatlas1 váikkuheami proseassaid bokte mat gullet almmolas1 fálaldagaid hábmemii, álgga-heapmái ja árvvos1tallamii (Olsen 1978). Deliberatiiva demokratiija perspektiivva oktavuod1as lea viidáset vejolas1 váldit ovdan rolla mii ies1gud1et almmolas1 oaivilráhkadeaddjiproseassain lea demokráhtalas1 vuogádagas. Dalle sáhtás1ii omd. c1ujuhit makkár mearkkas1upmi báikkálas1 eakto-dáhtolas1 organisas1uvnnain lea (leamas1) servodatdigas1tallan/-beros1tumi ja oaivil-ráhkadeaddji báikin. (Selle ja Řymyr 1995). Viidáset sáhttá c1ujuhit dasa ahte vissis servodatoassálastiin -- eanet dahje unnit mutto dihtomielalas1vuod1ain ja rabasvuod1ain -- lea funks1uvdnan veahkehit servodaga ávdnet oaiviliid. Guokte lagamus ovda-mearkka dan dáfus leat media ja oahpahus ja dutkanásahusat.9 C1oahkkáigeasus sáhttá politihkalas1 oassálastima ja váikkuheami dábáleamos geainnuid roavvásit ná sirret: a) válga oassálastin b) oassálastin organiserejuvvon beros1teaddjejoavkkuin, beros1teaddjejoavkkuid bokte, c) oassálastin sosiálalas1 lihkadusain (olbmuid- vuostálastinlihkadusat) ja/dahje ies1gud1etlágan ean1kil-aks1uvnnat, d) oassálastin eaktodáhtolas1 organisas1uvnnain, ja e) gullevas1vuohta hálddas1eapmái, mediai dahje oahpahus-/dutkanvuogádahkii. Ulbmil go guorahallat demokratiija ja politihkalas1 oassálastima ies1gud1et per-spektiivvaid lea c1ájehit ahte ii leat c1ielggas sihke mot demokratiija doahpaga galgá c1ilget ja duohtan dahkat, ja gud1e ládje politihkalas1 váikkuheami sáhttá olahit. Dát leat dasto dilálas1vuod1at mat mis leat leamas1 fárus pros1eaktabarggu ies1gud1et muttuin -- vaikko váldofuomás1upmi danin lea biddjon politihkalas1 oassálastimii obbalac1c1at válgga birra, ja erenoamáz1it Sámedikki vuollegis ja njieddji nissonoassái. Ovdal go meannudis1goahtit Sámedikki ja nissonoasi doppe, galgat mii dattetge c1ujuhit muhtun dilálas1vuod1aide mat mihtilmasabut leat politihkalas1 oassálastima birra sohkabeali perspektiivvas -- dahje dárkileappot: nissonperspektiivvas. Ja go galgat guorahallat válgageainnu pros1eavttas, de c1uovvovac1c1at biddjo fuomás1upmi dasa. Fuomás1upmi biddjo álggos oanehac1c1at ilbmudusa ies1gud1et teorehtalas1 per-spektiivvaide. Dasto namuhit nissoniid politihkalas1 oassálastima birra go sii leat áirasin álbmotválljejuvvon orgánain. 2.2Sohkabeali ja politihka ies1gud1et perspektiivvat Juo antihka politihkalas1 teoriijas gávdnojedje ies1gud1etlágan oainnut dasa makkár sadji nissoniin galggai leat servodagas: Platon oaivvildii ahte vuoiggalas1 ja stábiila stáhta ásaheapmi eaktudii ahte goappes1 sohkabeali resurssat geavahuvvojit ollásii, ja ahte ii makkárge doaibma stáhtas berre biddjot muhtumii sohkabeali dihte. Platon oahppi Aristoteles mielas gal baicca nissonat ledje mánnálac1c1at ja váilevac1c1at ovdánan dievdduid ektui, ii dus1s1e fysalac1c1at, muhto maiddái návccaid dáfus ahte jurddas1it ulbmálac1c1at. Eurohpálas1 vierus gárttai aristotellas1 váilevuod1a-teoriija mii mearridii, ja dat olgggosbuktojuvvui mán1gga hámis ja ies1gud1et servodatsurggiin (Nagel 1995 c1oahkkáigeasu vuod1ul). Sullii 1800 logu rájes lea dattetge responsa nu gohc1oduvvon "od1d1aáigásas1 nisson-ás1s1egáibádusaide" njozet dagahan ahte lea dábálac1c1at dohkkehuvvon ahte " maiddái nissonolbmot leat válddálas1 ja ies1heanalis indiviiddat sihke priváhta ja almmolas1, sihke juridihkalas1, ekonomalas1, sosiálalas1 ja politihkalas1 dásis" (Nagel 1995:84). Norggas oaidnit ahte erenoamáz1it sullii 1970-logu rájes lea dán proseassa leahttu leamas1 jod1án, ja dásseárvu oidno dad1i eanet oktavuod1ain diehttelas ja sávahahtti ulbmilin.Dásseárvorahc1amus lea s1addan lobálaz1z1an ja politihkas dat lea lávken riido-fáttás gudnesadjái." (ibid). Dutkama dáfus álggii nissoniid sajádat servodagas duod1ai s1addat fáddán birrasit 1970-logus, erenoamáz1it nugohc1oduvvo nissondutkamis. (Ovdal go mii joatkit, de áigut dan oktavuod1as váldit ovdan c1uovvovas1 váldoás1s1i: 70- ja 80-logus lei dávjá lagas c1anastat nugohc1oduvvon nisson-dutkama ja praktihkalas1-politihkalas1 doaimma gaskkas. Dakkár dutkan lei namalassii dávjá --eanet dahje unnit c1ielgasit-- "rievdadeami dutkan". Dainna oaivvildit dutkama mas rievdadanpros1eakta sáhtii leat (unnimusat) seamma guovddáz1is go máhttopros1eakta (Skeie ja Hernes 1997). Seammás mearkkas1a dat ahte ii buot dutkan mii sohkabeliid bidjá fáttáide dahje kárte sohkabeali erohusaid, dárbbas1lac1c1at leat nissondutkan. Dasa lassin sáhttá veara mearkkas1ahttit ahte mihtilmasvuohtan dasa maid dál dávjá namuhit feministtalas1 dutkamin dahje sohkabeali dutkamin lea ahte fuomás1upmi lea dávjjibut sihke dievdduid ja nissoniid eavttuide ja erenoamáz1it: mot sohka-bealit obbalac1c1at ráhkaduvvojit ja olggosbuktojuvvojit ies1gud1et oktavuod1ain. Dasa lassin das lea dávjá eanet jurddas1eaddji oktavuohta iez1aset normatiiva eavttuide go mii "dábálas1" nissondutkamis dávjá lei (ibid). Min iez1amet posis1uvdna barggadettiin dáinna pros1eavttain lea nu lágiin muhtin sajis dán guovtti s1lája gaskkas. Dát lea danin go mii c1ielgasit doarjut áigumus1a ahte pros1eakta galgá veahkkin prosessii mii geahc1c1ala buoridit nissonovddasteami Sámedikkis, seammás go min mielas lea máhttu dehálas1 beros1keahttá das makkár boad1us lea). 1970- ja 80-logus dávjjimusat c1ájehuvvui sevdnjes govva nissoniid servodat-posis1uvnnas: Nissonat joavkun ledje dábálac1c1at dievdduid vuollásac1c1at. Dasa lassin sii eai lean mielde obbalac1c1at polithkalas1 lávddis ja erenoamáz1it polithkalas1 hovden-gottis. Stáhtadiehtti ja nissondutki Nina C. Rauum (1995) c1oahkkáigeassá dilálas1-vuod1a ná (min jorgalus): "Fuomás1upmi biddjui nissoniid ásahuslas1 fámohisvuhtii ja stáhta boares-áigásas1 hápmái. Riikkaidgaskasas1 nissondutkamii lei mihtilmassan ahte lei c1ielga vuosteháhku stáhta ektui ja ahte hilgo demokratiija ulbmiliid ja vugiid . Nissonlihkadusa oassálastindemokráhtalas1 vis1uvnnas govviduvvui nisson-ustitlas1 servodat árvvoseappot demokratiijan dievdduid njunus1- ja gilvodemo-kratiijii ektui" (Raaum 1995:89). Raaum (ibid.) c1uoc1c1uha viidáset ahte konkrehta govvadusat nissoniid politihkalas1 marginaliseremis olggosbuktojuvve erenoamáz1it guovtteládje:1) Oainnu bokte mii mielddisbuvttii ahte politihkka ii lean dehálas1 nissoniidda, danin go politihkalas1 ás1s1elistu govvidii dievdduid beros1tumiid ja árvvuid. 2 ) Ipmárdusa bokte ahte nissoniin lei vuollegis stáhtusa ja unnán váikkuhanvejolas1vuod1at politihkalas1 mearri-deaddjin. Man1emusa dávjá c1ilgejedje guovtteládje: Vuosttaz1ettiin c1ilgejedje dan dainna ipmárdusain ahte nissonat dus1s1e c1almmustahttet iez1aset nu gohc1oduvvon "vuollegisstáhtusás1s1iin" gullevac1c1at"dipma/od1d1asit buvtta-dan servodatsurggiide nugo oahpahus, dearvvas1vuohta ja sosiála c1álgu. Ipmárdus maiddái c1ilgejuvvui"politihkalas1 garralága" navdimiin dahje "njieddji ásahuid died1alas1 c1uoc1c1uhusain". Vuosttas1 mearkkas1a ahte dad1i eanet fápmu lea orgánas dahje ovtta dásis, dad1i unnit nissoniid gávdná doppe. Nubbi mearkkas1a ahte doppe gos fápmu vuolgá / go fápmu vuolgá, doppe bohtet nissonat fárrui. Eanet nissonat álbmotválljejuvvon orgánain eai mearkkas1 bearehaga servodaga duohta váikkuheami dáfus. Dutkamat man1n1il leat dattetge dagahan ahte sihke garraláganavdin, njieddji ásahusaid died1alas1 c1uoc1c1uhus, ja myhtat politihka alla vuoruhuvvon ja resursa-gáibideaddji ás1s1esurggiid birra, dad1istaga leat -- jus eai jur hilgojuvvon -- juobe goit leat ollu muddejuvvon (ibid.). Maiddái perspektiivii ahte stáhta lea vud1olac1c1at ja lunddolac1c1at boaresáigásas1 lea lasihuvvon perspektiiva ahte stáhta lea vejolas1 nissonustitlas1 ja dehálas1 lihttobeallálas1. Dan dihte ge vel orru govvidus nissoniid politihkalas1 marginaliseren ain lea (leamas1?) nana coakci ipmárdusguovlu. C1ohkkejupmi jotkkii ain guhká leamas1 biddjon dan guvlui ahte c1ilget manin nissonolbmot dábálac1c1at eai lean fárus politihkalas1 lávddis, go ahte dutkat mot nissonat leat bidjan politihkalas1 fámohis-vuod1a duogábeallái. Dát lei/lea Rauum mielas -- váttis, erenoamáz1it go marginaliserennavdimiin lei ráddejuvvon ávki guorahallat rievdadusaid mat duod1ai dáhpáhuvve nissoniid politihkalas1 stáhtusa dáfus. Gávdnojit dattetge maiddái molssaevttolas1 oainnut dilálas1vuhtii. "Ovdalas1" nisson-dutki Beatrice Halsaa (2002) c1uoc1c1uha omd. ahte vaikko nissoniid geaidnu poli-tihkalas1 fápmui manai mihá jod1áneappot go "sii" goassege ledje niegadan, de lea dattetge mihtilmassan dásseárvo- ja sohkabealesuorgái ahte das leat muhtin vuostalasvuod1a. Okta dain lea c1uovvovac1c1at (min jorgalus): "Dutkan lea duod1as1tan eanet nissonfámu álbmotválljejuvvon báikkis, ahte nissonat beros1tit rievdadit politihkalas1 vuoruhemiid, ja ahte politihkalas1 deatta sirdas1uvvá. Muhto ain ellet muhtin nissongullevas1 váttisvuod1at "buoremus lágiin" (ibid.30). Halsaa cuiggoda maiddái ahte dutkan nissoniid ja politihka birra ii sáhte garvit váldime vuhtii áiggi tendeanssaid mat c1ájehit ahte miellahtuid lohku njiedjá dramáhtalac1c1at politihkalas1 bellodagain, ja ahte álbmotválljejuvvon dikkit masset fámu. Obbalac1c1at oaivvilda Halsaa ahte " ain lea nisson- ja sohkabealedutkama beros1tumis ovdánahttit perspektiivvaid mat geahc1adit sihke oassálastiid áigumus1aid ja vejolas1vuod1aid, ja ásahuslas1 láidestemiid ja ráddjehusaid. (ibid:31, min mearkkas1umit). Dálá hástalusat sohkabeali ja demokratiija (feministtalas1) teoriijaide leat mán1gga-láganat. Okta dain lea gud1emuddui nissoniid oassálastin duod1ai mearkkas1a kvalitatiiva rievdadusa politihkalas1 eallimis, vrd. bajábealde sitáhta. Eará lea rádje-bidjamat ja c1anastagat gaskal nissoniid rolla mearkkas1umi siviila servodagas ja politihkalas1 ásahusain. Ovdamearkka dihte ii berre eanet fuomás1upmi sosiála lihka-dusaid ja eaktodáhtolas1 organisas1uvnnaid oassálastimii -- maid muhtumat gohc1odit vuolábealde politihkkan -- dagahit ahte massá ahte nissoniid oassálastimis álbmot-válljejuvvon orgánain maiddái lea dehálas1 symbolfunks1uvdna ies1 alddis (Siim 2001). Viidáset lea erenoamáz1it hástalus c1adnon ipmirdit ovddasteami ilbmudussan. Ea.ea. lea rabas gaz1aldat sáhttá go -- ja vejolac1c1at mot -- bisuhit ahte nissonat sáhttet ovd-dastit nissoniid joavkun, almmá oaz1z1ut dehálas1 posis1uvnnaid. Dainna oavvildit ahte vuod1d1un atná ovttageardánis ipmárdusaid das mat nissonat "leat" ja "vajálduhttá" ahte gávdnojit muhtin varias1uvnnat mat gullet nissoniid sosiála posis1uvnnaide ja eallingearddemuttuide (Christensen 2001).10 Mud1ui fertejit teoriijat sohkabeali ja demokratiija birra váldit vuhtii áiggi dábálas1 tendeanssaid. Ea.ea. guoská dat dasa ahte (davviriikkalas1) c1álgostáhtat leat rievda-deame struktuvrra, ja ahte nas1unálstáhtaid mearkkas1upmi rievdá globáliserema ja eurohpálas1 ovttaiduhttinproseassaid dihte (Siim 2001). Seammaládje fertejit teoriijat váldit vuhtii ahte dát áigeguovdilis stáhtat vásihit ahte od1d1a minoritehtajoavkkut oassálastet ja mat maiddái galget fárus politihkalas1 almmolas1vuod1ain ja mearridan-báikkiin (ibid.). Ja mot lea dálá dilli? Dán birra áigut dás c1uovvovac1c1at veahás1 dadjat, ja dalle ovdde-musat ja vuosttaz1ettiin Norgga dilálas1vuod1aid birra. Ja nugo namuhuvvon ovddit oassekapihttala ovddabealde: Danin go pros1eakta ovddemusat galgá guorahallat válgageainnu, de ovddemusat biddjo fuomás1upmi nissoniid politihkalas1 ovdda-steapmái álmotválljejuvvon orgánain. 2.3Nissoniid politihkalas1 ovddasteapmi Norggas- muhtin váldobealit Nissoniid politihkalas1 ovddasteapmi njozet lassánii birrasiid 1900 logu rájes 1970-jagiid rádjái. Man1n1el dan lassánii hui jod1ánit, erenoamáz1it danin go dásseárvu oac1c1ui eanet fuomás1umi dalaáigge od1d1a nissonlihkadusa vuod1ul. Erenoamáz1it s1attai sohka-bealli dehálas1 válljeneaktun go bellodagat galge bidjat bajás iez1aset evttohasaid (Nagel 1995). Rauum (1995) c1uoc1c1uha ahte vaikko nissonat ain leat unnitlogus álbmotválljejuvvon orgánain go buohtastahttá álbmoga nissonosiin, de lea nissoniid politihkalas1 mobiliseren sullii 1970-logu rájes sullii 1990 rádjái leamas1 norgga historjjá viidáseamos politihkalas1 mobiliserenproseassaid searvvis. 70-logus lassánii erenoamáz1it nissonovddasteami viidodat -- dm. ahte eanet nissonat válljejuvvojedje sisa "stivrraide ja doaimmaide"obbalac1c1at. 80-logus maiddái ovdda-steapmi s1attai c1iekn1aleabbun go eanet nissonat besse mielde politihkalas1 hovden-goddái (ibid).Viidodat lea ovdánan jod1ánepmosit nas1uvnnalas1 dásis. Fylkagieldda dásis lea ovdáneapmi leamas1 sullii seamma buorre, muhto suohkaniin lea leamas1 c1ielgasit njoazit leahttu (ibid). An1kke lea maiddái dáhpáhuvvan oalle positiiva rievdadus suohkandásis. Raaum (ibid.) c1ájeha namalassii ahte 1963:s lei ovccis logi suohkanstivrrain nissonoassi 10% dahje unnit. 1991:s ledje guovtti c1uod1i suohkan-stivrrain seamma vuollegis nissonovddasteapmi. Vuolábealde leat bidjan tabealla mii c1ájeha obbalas1 nissoniid politihkalas1 ovddasteami ovdáneami suohkanlas1, regionála ja nas1uvnnalas1 dásis Norggas man1emus 25-jagis: Gáldut: Raaum (1995), Likestillingsenteret 2002, Aardal 2002b Dan áigodaga obbalas1 teandeansan lei ovddemusat ahte dán golmma ásahusain lei dássedis ja nanu ovdáneapmi. Dattege lei veahás1 "ruovttoluottanjiedjan" 90-logus go nissoniidlohku Stuoradikkis veahás1 njiejai ja fylkkadikkiin ja suohkanstivrrain ledje eanet nissonat 1987:s go 1991:s. Eará ás1s1i lea ahte nas1uvnnalas1 gaskamearelogut -- ja tendeanssat c1ihket stuora geo-gráfalas1 varias1uvnnaid das makkár nissoniid báikkálas1politihkalas1 ovddasteapmi lea (ibid.). Vaikko dát varias1uvnnat orrot unnume -- go oalle ollu eanet suohkanat dál leat nas1uvnnalas1 gaskameari lahkosis (ibid.) -- de oaivvilda Raaum ahte lea vejolas1 cuiget golbma váldomállet báikkálas1 dilálas1vuod1a mat sáhttet veahkkin váikkuheame nissoniid mobiliserema: Struktuvrralas faktorat -- dm. demográfalas1, guovllulas1 ja sosioekonomalas1 erohusat nugo álbmoga ahke- ja sohkabealec1oahkádus, regiuvdna, c1oahkkevuohta, ollugat barget vuod1d1oealáhusain, ja eallindássi. Kultuvrralas1 faktorat -- definerejuvvon leat miellaguottut dasa ahte nissonat oz1z1ot od1d1a rollaid barggus ja politihkas, ulbmila váste mihtiduvvon ráhkaduvvon indeaksa vuod1ul mii ea.ea. atná vuod1d1un suohkana oahpahusdási ja bellodatovdamuniid. Politihkalas1 faktorat -- doaimmaid dáfus dan mielde man ollu nissonat leat bellodat-listtuin, man ollu nissonat leat kumulerejuvvon kandidáhtaid gaskkas, ja man viidát listodivodeamit leat. Suohkanstivraválgga 1991 loguid vuod1ul c1ájeha dasto Raaum guovtti mállet "ravda-mearálas1suohkaniid" muhtin mihtilmasvuod1aid. Nuppe geaz1is skálá leat 31 vuolleráji -- suohkana main lea unnit go 15% nissonoassi suohkanstivrras. Nuppe bealde gávdnojit 27 badjeráji -- suohkana main suohkanstivrras lea nissonoassi badjel 40%. Hui oanehac1c1at dadjat Raaum c1uovvovac1c1at dien guovtti suohkanmálle birra: Vuollerájisuohkaniin lea ea.ea. mihtilmas ahte doppe lea olmmos1lohku vuollin, bied1ggus ássan, dábálac1c1at gullevac1c1at Lullivestlandii dahje Davvi Norgii ja oalle stuora oassi bargá vuod1d1oealáhusain. Dasa lassin govvida báikkálas1 kultuvra dávjá árbevirolas1 nissonrolla oainnu. Ja erenoamáz1it: doppe lea politihkalas1 kultuvra ahte leat kumuleren unnán nissoniid listokandidáhtaid gaskkas, ja ahte jienasteaddjit geavahit vejolas1vuod1a rievdadit bajásbiddjon válgalisttuid. Dáin suohkaniin ii dattege spiehkas listonammaduvvon nissoniid oassi erenoamáz1it nas1uvnnalas1 gaskamearis. Badjerádjesuohkaniin lea obbalac1c1at govva nuppegez1iid bajábealde faktoraid dáfus -- earret ahte maiddái ollu dáin suohkaniin gávdnojit Davvi-Norggas -- ja dasa lassin Řstlánddas.11 Raaum lahkoneapmi geaz1ida ahte báikkálas1 kultuvra -- ja erenoamáz1it báikkálas1 politihkalas1 kultuvra-- leat faktorat main lea mearkkas1upmi dasa man muddui nissoniid válljejit álbmotválljejuvvon orgánaide. Dát sisttisdoalli faktorat eai leat dattetge várra áidna dakkár faktorat mat leat dagahan ahte leat eambbo nissonáirasat politihkas. Eará dilálas1vuod1at maid dávjá váldet ovdan leat: Válgaortnet: Komparatiiva guorahallamat nás1uvnnalas1 dásis c1ájehit ahte leat eanet nissonáirasat mán1ggabellodatvuogádagain go guovttibellodatvuogádagain (Rauum 1995). Dasa lassin lea c1uoc1c1uhuvvon ahte vuogádat main válgabiirriin leat oalle ollu áirasat, leat vuohkkasat oaz1z1ut eanet nissonáirasiid. Lea namalassii c1ájehuvvon ahte lea váddásit oaz1z1ut sisa nissoniid go bellodagain ii leat vejolas1vuohta ovtta dahje guovtti mandáhttii (Matland 1995). Dasa lassin lea rabasvuod1a dássi (oainnuide ja oassálastiide) nammadanproseassas lea maid mearkkas1upmi nissonoassái (ibid.). Earrebidjan: Das lea leamas1 erenoamás1 stuora effeakta go gaskamutto 70-logus mán1ga bellodaga válde atnui iez1aset eahpeformálalas1 dahje formálalas1 sohkabeali-eari njuolggadusaid, mii oac1c1ui stuora mearkkas1umi listtuid bajásbidjamiidda (Nagel 1995) Listodivvun: Jienasteaddjit orrot konservatiivabut go politihkalas1 bellodagat dan dáfus ahte ovttaiduhttit nissoniid báikkálas1politihkkii. Nissoniid oac1c1uheapmi manná jod1áneappot go jienasteaddjit eai (sáhte) rievdadit bellodagaid vuoruhemiid (Raaum 1995). Go dat lea daddjon, ii ábut vajálduhttit ahte nissonat maiddái leat indiviiddat geain sáhttet leat seamma persovnnalas1 motivas1uvnnat/ eahpemotivas1uvnnat politihkalas1 oassálastimii go dievdduin. Sii fertejit dasa lassin seamma cehkiid c1ad1a mannat ies1alddis válgaproseassas. Mii áigut danin boahtte oassekapihttalis c1ájehit muhtin dábáleappot dilálas1vuod1aid mii gullá dasa ahte oac1c1uhit politihkalas1 doaimmaide. Dáid dilálas1vuod1aid dattetge muhtun muddui meannudit sohkabeali perspektiivvas.12 Dasa lassin váldit loahpas moadde oanehis ovdamearkka hástalusain mat gullet sohkabeali ovddasteapmái eará gullevas1vuod1aid ovddasteami ektui. 2.4Politihkalas1 oac1c1uheami vuod1d1u Obbalac1c1at sáhttá c1uoc1c1uhit ahte go boargár galgá (bissut)s1addat álbmotválljejuvvon, de ferte dat olmmos1 álgoálggus sihke hálidit dan ies1 ja ahte earát hálidit su. Eaktun lea diehttelasat ahte gullevas1 olbmo formálalac1c1at sáhttá válljet áigeguovdilis orgánii. Kenneth Prewitt (refererejuvvon Aarethun 1993:s) lea ráhkadan gud1a muttus modealla maid sáhttá geavahit govvidit ja guorahallat dakkár oac1c1uhanproseassaid. Modealla lea hábmejuvvon kiinnálas1 doassan ja c1ájeha ideáltyhpalas1 mannolaga ceahkkálas ja bisankeahtes proseassas vejolas1 álbmotválljejuvvon áirasiid válljemis ja hilgumis. Ulbmil modeallain lea ahte go galgá ipmirdit mot álbmotválljejuvvon c1oahkádus s1addá nu mot s1addá, de ferte guorahallat modealla juohke muttu. Veahás1 heivehuvvon min dilálas1vuod1aide, de leat mii ráhkadan c1uovvovas1 variántta Prewitt modeallas: Álgoálggus sáhttet 1) Buot ássit gullevas1 válgaguovllus s1addat álbmotválljejuvvon. Dattetge muhtumiid ii sáhte válljet ies1gud1et sivaid geaz1il. Váilevas1 válgadohkálas1-vuohta sáhttá leat ahte lea beare nuorra, lea beare oanehas1 orronáigi, "olggus1teaddji" bargodilálas1vuod1at, je. Jus galgá válgadohkálaz1z1an Sámediggái, de lea dasa lassin eaktun ahte lea c1álihan iez1as sámi jienastuslohkui. Go "hilgojuvvon" olbmuid lea "sihkkon eret" de mis lea vel báhcán modealla nubbe dássi, namalassii 2) Juridihkalas1 válgadohkálac1c1at. Muhto vaikko okta olmmos1 lea juridihkalac1c1at válgadohkálas1, de dat ii mearkkas1 ahte dát olmmos1 gullá 3) Sosiála válgadohkálac1c1aide. Dat mearkkas1a ahte vaikko Norggas lea láhkageatnegahtton searvat válgii ja váldit badjelasas geatnegasvuod1aid maid álbmotválljejuvvon doaibma mielddisbuktá, de sáhttá persovdna hilgut c1uoz1z1umis dihto válgalisttus ea.ea. dan dihte go lea boaris, danin go lea leamas1 doaibma ovddit válgaáigodagas, dahje danin go lea miellahttun eará bellodagas. Geavatlac1c1at dattetge sosiála válgádohkálac1c1aid joavku dávjjimusat fátmmasta eatnasiid juridihkalas1 válgádohkálac1c1ain. 13 Go galgá s1addat álbmotválljejuvvon, de dábálac1c1at dattege ii leat doarvái "dus1s1e" leat válgádohkálaz1z1an juridihkalas1 ja sosiála áddejumis. Persovdna ferte maiddái gullat 4) Politihkalas1 doaimmalac1c1aide. Politihkalas1 doaimmalaz1z1an mearkkas1a ahte lea miellahttun bellodagas dahje eará organisas1uvnnas/joavkkus mii bidjá listtu válgii.14 Dakkár miellahttovuohta dattetge lea hárve doarvái; persovdna ferte maiddái mielas váldit badjelasas álbmotválljejuvvon doaimma. Gullevas1 olmmos1 ferte eará sániiguin ovdanc1uoz1z1ilit leat okta 5) Dain oac1c1uhámielalac1c1ain polithkalas1 luohttámus1-doaimmaide. Muhto vaikko persovdna leat okta dain oac1c1uhanmielalac1c1ain, det ii leat sihkkar ahte persovdna válljejuvvo leat okta 6) Listokandidáhtain, dm. okta dain gean vállje námmadanlávdegoddi ja sii geat oassálastet nammadanc1oahkkimiin. Dasa lassin lea hui dehálas1 man bajás listui persuvdna biddjo. Jus oaz1z1u saji guhkás vulos nugohc1o-duvvon "listodeavddan" dahje s1addá go hui bajás, soaitá vel leat ovdagihtiikumulere-juvvon dain válggain main lea vejolas1? Modealla man1emus muddu lea ahte persovdna rievdá dilis leat okta listokandidáhtain ja s1addat duod1ai okta 7) Dain válljejuvvon áirasiin. Dás leat jienasteaddjit geat mearridit go doarvái mutto jienasteadjit válljejit jienastit gullevas1 listtu. Dasa lassin sáhttá mearkkas1upmi man muddui jienasteaddjit geavahit vejolas1vuod1aid maid dat ies1gud1et válganjuolggadusat addet listorievdadusaide ja personjienaide.15 Ringkjřb (2000) lea prinsihpalac1c1at geavahan sullásas1 modealla go lea guorahallan njeallje norgga suohkana mas iská manin gullevas1 suohkanstivrrat unnán leat statistihkalac1c1at mihtilmassan. Sohkabealli lea okta variábel mii lea oassin guora-hallamis. Váldoc1uoggáid mielde leat muhtin Ringkjřb:a ulbmiliin c1uovvovac1c1at: Válgadohkálac1c1aid gaskkas leat sullii ovtta ollu nissonat ja dievddut. Dattetge leat mihá unnit nissonat go dievddut politihkalas1 doaimmalac1c1aid gaskkas(33% nissonat) ja oac1c1uhanmielalac1c1aid gaskkas (26% nissonat). Listokandidáhtaid gaskkas lea dattetge nissonoassi 38%, muhto loahpalac1c1at leat 28% nissona válljejuvvon áirasiid gaskkas. Obbalac1c1at c1uoc1c1uha Ringkjřb ahte danin go leat unnit politihkalas1 aktiivvalas1 ja oac1c1uhanmielalas1 nissonat go dievddut, de doaibmá nammadan-proseassa positiivvalas1 vealaheapmin danin go nissonoassi lassána dan muttus. Nuppe bealis sáhttá leat nu ahte nissonat " eambbo leat "listodeavddan", danin go das soaitá leat symbolalas1 árvu bellodagaide" (ibid.:121). Ággan dasa lea ahte nissoniid eai ovdagihtiikumulere seamma ládje go dievdduid.16 Mud1ui c1ujuha Ringkjřb fuomás1umiide mat orrot c1ájeheame ahte jus bellodagat hálidit eanet sosiála ovddasteami álbmotválljejuvvon orgánain, de sii berrejit leat rahpasat viez1z1at iez1aset listokandidáhtaid maiddái oac1c1uhanmielalac1c1aid gaskkas geat eai leat politihkalas1 aktiivvalac1c1at bellodagaset. Das gávdno namalassii geavat-keahtes vejolas1vuohta go ollu oassi nissoniin dál eai leat bellodatmiellahtut, muhto geat an1kke leat mielas c1uoz1z1ut listokandidáhttan (ibid.). Ringkjřb lahkoneami vuod1ul, sáhttá orrume ahte oac1c1uhanmielalac1c1aid nissoniid vuollegis oassi lea hástalus politihkalas1 ovddasteamis oaz1z1ut buoret/buoriduvvon sohkabeali balánssa. Mii áigut danin maiddái geahc1adit lagabut motiivvaid varia-s1uvnnaid mat juohkehac1c1as leat searvat válgii variérejit. Offerdal ja Aarethun (1995) leaba suohkanstivrraide od1d1asisválljen guorahallamis cuiggodan ahte c1uovvovac1c1at sáhttet dákkár sivat go okta persovdna háliida od1d1asitválljejuvvot: Doaibma addá c1iegusváikkuheami ja váikkuhanfámu (dihto) ás1s1iin. Doaibma addá oahpu ja hárjáneami vejolas1vuod1a Doaibma addá sosiála ovttastallan dili Doaibma addá servodatgeatnegasvuod1a Doaibma addá stáhtusa ja virgeráidalas vejolas1vuod1aid Geain leat jearran, sii deattuhit vejolas1vuod1a váikkuhit servodatovdáneami.Dasto boahtá oahpu ja hárjáneami vejolas1vuohta, erenoamáz1it nissonáirasiid dáfus. Vaikko dát guorahallan lea od1d1asitválljema birra, de lea lunddolas1 navdit ahte sullásas1 sivat sáhttet vuod1d1un persovnnaid "vuosttas1háve oac1c1uheami" duohken. Offerdal ja Aarethun od1d1asisválljema artihkal (ibid.), maiddái referere guorahalla-miidda manin persovnnat válljejit ahte eai searvva od1d1asitválljemii.17 Sivat sáhttet leat: Ii leat doarvái áigi, doaibma c1uohcá bearras1ii, astoáigái ja bargui Lea beare ollu bellodatpolitihkka ja riiddut Álbmotválljejuvvon bargoeavttut leat heajut Vásiha ahte ii nagot doarvái Vásiha ahte iez1as oainnuid ii oac1c1o c1ad1ahuvvot Dás lea áigegeavaheami dilálas1vuohta c1ielga váldosivvan beros1keahttá áirasiid sohkabeali ja mud1ui duogáz1a. Dasa lassin návccahisvuod1a ja váilevas1 beros1tumi vásihandilálas1vuod1at c1uhcet erenoamáz1it nissoniidda ja sidjiide geain leat vuollegis formálalas1 posis1uvnnat politihkas (ibid.). Seammás deattuheaba Offerdal ja Arethun (ibid.) ahte dán govvii gullá mielde ahte ollugat geat válljejit geassádit suohkan-stivrabarggus, dattetget ies1gud1etládje bissot politihkalas1 aktiivvalac1c1at báikkálas1-servodagas. Ii leat dárbbas1lac1c1at váilevas1 servodatberos1tupmi mii caggá olbmuid váldit badjelasas álbmotválljejuvvon doaimmaid, dat sáhttá maiddái leat ipmárdus ahte gávdnojit buoret/ávkkálit/miellagiddevac1c1abut vuogit mot kanaliseret iez1as beros1tumi. Mud1ui hálidit mii maiddái deattuhit ahte Offerdal ja Ars man1n1elit artihkkalas (2000) leaba c1ájehan ollisteaddji/molssaevttolas1 lahkoneami oassálastima ja beros1tumi dáfus: "Mii navdit ahte politihkalas1 oac1c1uheapmi ii dárbbas1lac1c1at dáhpáhuva go án1giris ja gudneán1giris oac1c1uheaddjit án1girus1s1et iez1aset polithkalas1 bargui, muhto ahte oac1c1uheapmi liikká bures sáhttá dáhpáhuvvat go olbmot unnit dahje eanet iez1aset dáhtu vuostá gessojuvvojit fárrui ja dan bokte oz1z1ot beros1tumi oassálastit. Liikká dávjá go ahte beros1tupmi dagaha oassálastima, jurddas1it mii ahte oassálastin sáhttá mielddisbuktit beros1tumi" (ibid:156, min mearkkas1upmi, min jorgalus). Joatkan dasa mii c1uoz1z1u bajábealde sáhttit mii mud1ui namuhit guorahallama maid Nergĺd (1994) lea dahkan, ja mii erenoamáz1it bidjá fuomás1umi nissoniidda báikkálas1politihkas: Makkár nissonat c1ohkkájit suohkanstivrras, mot sii vásihit posis1uvnnaset, ja manin muhtumat sis heitet ja earát fas válljejit joatkit. Maid son gávnnai movtiideami birra ahte bissut/s1addat dahje heaitit álbmotvállje-juvvon, lea oalle muddui seamma go mii lea refererejuvvon bajábealde. Eará maid leat gávdnan Nergĺrd guorahallamis maid sáhttá namuhit: Eanasoassi nissoniin lea gaskal 40 ja 60 jagi. Sii leat náitalan ja sis leat mánát, muhto hárve smávvamánát. Eatnasiin lea buorre ekonomiija, sii leat bargguin ja ollugiin lea guhkes oahppu. Leat nissonat geat leat bures ásai-duvvon suohkanii geat s1addet álbmotválljejuvvon. Eanas nissonat ledje miellahttun ja aktiivvalac1c1at bellodagas mán1ga jagi ovdal go s1adde álbmotválljejuvvon. Sullii 40% lei c1ohkkán suohkanlas1 rád1iin ja lávdegottiin ovdal go bohte fárrui suohkanstivrii; báikkálas1 politihkalas1 geaidnu álggii smávvát ja lassánii dad1istaga go sii s1adde dovddusin vuogádagas, (oahpásnuvve?) vuogádagain. Seammás leat muhtumat geat "s1ávihit njuolga sisa" vaikko sis ii leat bellodatdoaibma leamas1 ovdalac1c1as, omd. jus sii "fuomás1uvvojit" lagasbirrasa oassálastima bokte. Unnán nissonat died1ihit ahte sii vásihit makkárge erenoamás1 nissonoktavuod1a bellodatrájiid rastá. Olgguldas faktorat nugo ahki, dearvvas1vuohta ja fuollageatnegasvuod1at hárve leat mearrideaddjin dasa ahte muhtumat (sihke nissonat ja dievddut) válljejit joatkit dahje ii joatkit álbmotválljejuvvon. Lea baicca mearkkas1ahtti mot sii vásihit politihka oassálastima ja mot sii oaivvildit báikkálas1politihkka doaibmá. Mii váikkuha dasa mot ies1guhtege vásiha politihka oassálastima, rievdda-dallá. Negatiivvalas1 vásáhusat sáhttet ea.ea. dan sivas go dovdá gilláme nugohc1oduvvon rád1d1enteknihkat (Flotve 1999). Dakkár teknihkaid ipmirdit dad1istaga leat dábálaz1z1an, muhto álgoálggus daid atne c1ilget dievdduid negatiivvalas1 reáks1uvnnaid go nissonat oassálaste dihto oktavuod1as. Muhtun dábálas1 rád1d1enteknihkat leat: oainnoheapmen dahkat, bogostahkan dahkat ja doallat ruovttoluotta informas1uvnna. Erenoamáz1it man1emus geaz1ida ahte orru ain leat ollu barggu jus mihttomearri lea oaz1z1ut sulliige ovttalágas1 lohkojuogu nissoniin ja dievdduin álbmotvállje-juvvon orgánain. Dattetge -- jus geahc1c1á riikkaidgaskasas1 perspektiivvas, de gal Norgga nissoniin dattetge lea buorre dilli. Seammás c1ihket nugo namu-huvvon alla gaskamearálas1logut stuora báikkálas1 varias1uvnnaid. Sullásas1 seamma dilálas1vuod1a gávdnat mii maiddái Davviriikkain obbalac1c1at ja juohke dain eará davviriikkalas1 nas1unálstáhtain -- earret Islánddas gos nisson-osiid lassáneapmi guhká manai njoazibut ja lei veahás1 unnit (Bergqvist 1999). Mii eat dattetge áiggo dás bienalac1c1at geahc1adit dáid riikkaid dilálas1vuod1aid. Mii baicca loahpahit kapihttala go oanahac1c1at c1ájehit muhtin c1uolbma-c1ilgehusaid nissoniid politihkalas1 ovddasteami dáfus Davviriikkaid nugohc1o-duvvon"smávva nás1uvnnain, dm. dan golbma bélohahkii ies1stivrejuvvon sulloservodagain Fearsulluin, Ruonáeatnamis ja Ĺland:s. Dasa lassin dadjat veahás1 nissoniid ovddasteami birra Suoma ja Ruot1a sámi nas1unáldikkiin. 2.5Nissonovddasteapmi Davviriikkaid smávva nás1uvnnain Politihkalas1 ovddasteami dáfus lea Fearsulluin, Ruonáeatnamis ja Ĺlanddas leamas1 man1n1eleappot ovttaiduhttin ja mihá unnit álbmotválljejuvvon nissoniid oasis go mii mud1ui lea leamas1 váldotendeansan Davviriikkain (Jungerstam --Mulders 1999). Dasa lassin lea dáin guovlluin leamas1 tendeansan ahte nissonat bohte árabut fárrui politihkkii báikkálas1 dásis go nás1uvnnalas1, dm. nuppeládje go mii lea leamas1 dábá-leamos Davviriikkain mud1ui (ibid.). Ja vaikko erohusat nissonovddasteamis nás1uvnnalas1 dásis davviriikkain muhtun muddui leat s1addan mearkkas1ahtti unnibun, de lea ain oainnus, vrd. Govadaga 2.2. vuolábealde. Gaz1aldat mii lea dehálas1 min oktavuod1as lea dattetge: Lea go earálágan ovdáneapmi smávva nás1uvnnain dan dihte go rahc1amus oaz1z1ut iez1as identitehta ja ies1stivrejupmi nás1uvnnalas1 dásis lea leamas1 ovdalii buot siskkáldas riidduid nissongálgama ja ovttadássásas1vuod1a gaz1aldagaid dáfus? Ja jus leas1, leat go nissonat dalle dihtomiela-lac1c1at doallan dan olggobealde ás1s1elisttu juogalágan oktiigullevas1vuod1a dihte dievdduiguin oktasas1 ies1stivrejumi rahc1amis? Gáldu Statistics across borders. Nordic regional statistics 2001 Jungerstam --Mulders (ibid.) geaz1ideaba sudno artihkkalis ahte ii oro leat c1ielga vástádus manin davviriikkalas1 sulloservodagain lea leamas1 eará ovdáneapmi go davviriikkalas1 nas1unálstáhtain. Dát ákkastallojuvvo ea.ea.dainna ahte vaikko dan golmma sulluin gal leat ovttalaganvuod1at, de dain maiddái leat ies1gud1etláganvuod1at. Erenoamáz1it lea erohus das ahte Ĺlánda oac1c1ui ies1stivrejumi juo 1921:s, Fearsullot fas oac1c1ui dan 1948:s ja Ruonáeanan easkka 1979:s. Dasa lassin lea Ĺlánddas iez1as "ruot1a-gielain" earálágan ja muhtun muddui unnit gáibideaddji gielladilálas1vuohta go Fearsulluin ja Ruonáeatnamis. Nissoniid politihkalas1 ovddasteami "Spiehkasteaddji" ovdáneamis fertejit maiddái gullat eará earenoamás1vuod1at dáid gullevas1 guovlluid "siskkáldas" báikkálas1 kultuvrras, historjjás, servodatstruktuvrras ja/dahje politihkalas1 eavttut. Jungerstam -- Mulders doalaheaba liikká ahte lea jáhkehahtti ahte sihke man1n1it bellodatásahanproseassat ja bellodatsiskkáldas ás1s1esurggiid vuoruheamit, juobe goit eahpenjuolgut sáhttá dagahan ahte nissonovddasteapmi nás1uvnnalas1 dásis ii leat boahtán oidnosii seammaládje go biras stáhtain. Go ovdáneapmi seammás lea leamas1 ahte nissonat leat árabut beassan fárrui báikkálas1 go nás1uvnnalas1 dássái, oaivvilda seamma girjec1álli ahte dat sáhttá danin go báikkálas1dási válga dávjjibut lea persovdnii gullevas1. Dakkár oktavuod1ain ii leat álot dasto sáhka sohkabeali ja/dahje beros1teaddjiovddasteami gaz1aldagain. Mot dasto nis1s1onovddastemiin sámi nas1uvnnalas1dikkiin -- Norgga, Ruot1a ja Suoma18 sámedikkiin? Ruot1a dilálas1vuod1aid dáfus, de dat eai leat erenoamás1 buorit, vrd. Tabealla 2.1 vuolábealde: 31 áirasis mat válljejuvvojit sisa, ledje man1emus válggas dus1s1e c1iez1a, dm. Sullii vid1adas oassi, geat ledje nissonat. Dát lea njiedjan golmmain -- dahje 10%:in - vuosttas1 válgga rájes 1993:s. Tabealla 2.1. Sámediggeválggat Ruot1as. Válljejuvvon nissoniid lohku ja oassi 1993 1997 2001 Sisaválljejuvvon nissoniid lohku 10 (31) 9 (31) 7 (31) Sisaválljejuvvon nissoniid oassi (Pst.) 32% 29% 22% Gáldu: Krĺik 2002 Suoma sámediggái válljejit dál 21 áirasa. Gitta 1992 válgga rádjái válljejedje 20 áirasa sisa. Tabeallas vuolábealde leat váldán fárrui njeallje man1emus válgga loguid. Das ovdanboahtá ahte maiddái suomabeal Sámedikkis lea unnán nissonoassi -- muhto Norgga ja Ruot1a sámedikkiid vuostálasvuod1as, de goit dat ii njieja. Tabealla 2.2. Sámediggeválggat Suomas. Válljejuvvon nissoniid lohku ja oassi 1988 1992 1996 2001 Sisaválljejuvvon nissoniid oassi 5 (20) 4 (20) 5 (21) 6 (21) Sisaválljejuvvon nissoniid oassi (Pst.) 25% 20% 24% 29% Gáldot: www.samediggi.fi lasihuvvon c1álalas1 informas1uvnnain njuolga Suoma Sámedikkis Lea go dalle vuod1d1u árvvos1tallat álbmotválljejuvvon orgánaid vuollegis nisson-ovddasteami loguid earáládje vuogádagaid dáfus mat ollásii dahje bélohahkii fátmmastit eamiálbmogiid ja/dahje ies1stivrejuvvon guovlluid? Mii eat sáhte dás c1iekn1alit digas1tallan dan, muhto mii áigot dattetge loahpahit kapihttala c1ujuhit muhtin guovddás1ás1s1ái ovtta artihkkalis (eamiálbmot-) nissoniid oassálastima birra ies1stivrejumis1iehtadallamiin Northwest Territories Canada:s (Fox 2002). Stephanie I. Fox c1ilge artihkkalis mot dat mii govviduvvo dego logu ektui olggus1teapmin eamiálbmotnissoniin formálalas1 s1iehtadallanságastallamiin, ii dárbbas1lac1c1at mearkkas1 ahte dát nissonat eai oassálastte dakkár s1iehtadallan-proseassas."Despite their absence from the table, women are largely responsible for, and by all acconts extremely effective, in communicating information about self government negotiations within their communities and to the public" (ibid.:5). Dát mielddisbuktá Fox mielas ahte vaikko eamiálbmotnissoniin eai nu dávjá leat allagovviduvvon almmolas1 posis1uvnnat, de sii an1kke dávjá veahkehit oaiviliid ráhkadit báikkálas1servodagain ja leat eahpeformálalas1 rád1d1eaddin jod1iheddjiide. Dakkár lahkoneapmi dattetge dárbbas1lac1c1at ii leat erenoamás1 eamiálbmotduogáz1ii. Dat doalvu min namalassii ruovttoluotta dasa maid mii obbalac1c1at ovdanbuvttiimet árabut kapihttalis, mas. ea.ea. c1ujuhuvvui dasa ahte politihkalas1 oassálastin ja váikkuhanfápmu ii dus1s1e fátmmas dan mii dáhpáhuvvá válgaproseassaid oktavuod1as ja go oassálastá ies1gud1et formálalas1 organisas1uvnnain/lihkadusain. Mii leat dattetge maiddái cuigen dán kapihttalis ahte vaikko vállje deattuhit ahte gávdno ies1gud1et mállet politihkalas1 váikkuhanfápmu, de lea váttis hilgut ahte beros1keahttá lea dehálas1 ahte nissonat maiddái leat fárus formálalas1 mearridanorgánain. 3.SÁMEDIGGEVÁLGA -- DIED1UT JA MÁHTTODÁRBU Okta eavttuin bargat sámediggeválgga sohkabeali perspektiivva guorahallamiin lea ahte Sámediggi ain lea nuorra ásahus. Sámedikki rád1d1ejumisuorggi viidodat, dan hálddatlas apparáhta hábmen, ja dikki gaskavuohta iez1as jienasteddjiide ja birrasiidda mud1ui, leat dasto ain hábmema vuolde. Dán dilálas1vuod1a ferte várra váldit vuhtii buot oktavuod1ain go galgá guorahallat ja/dahje árvvos1tallat Sámedikki ies1gud1et beliid. Dakkár vud1olas1 ásahuslas1 dilálas1vuod1aid ja ovdánahttinproseassaid máhtu dáfus Sámedikki birra, de leat mii dattetge ies1alddis pros1eaktaraporttas unnán vuoruhan sierranasat c1ilget ja digas1tallat dákkár mállet dilálas1vuod1aid. Almmatge leat an1kke oaidnán ulbmillaz1z1an bájuhit muhtin mihtilmas duohta died1uid ies1alddis sámedigge-vuogádaga ja válgaortnega birra. Eará mállet vud1olas1 máhttu mii gáibiduvvo guorahallat sohkabeali ja politihkalas1 oassálastima sámi oktavuod1as, lea dasto máhttu sámediggeválggaid birra. C1áje-huvvo dattetge ahte ii leat dus1s1e almmuhuvvon unnán dutkamus1 sámediggeválggaid birra, muhto lea maid váttis bidjat oktii (riekta) dáid válggaid tállaávdnasiid. Oalle mealgadii váilot juohkelágan ovdanbuktimat duohtadied1uin, proseassain ja okta-vuod1ain sámediggeválggaid birra.Dát dagaha ahte mii leat maiddái válljen váldit fárrui oassekapihttala mas mii dadjat veahás1 sihke válgadutkama birra ilbmudussan ja dan birra ahte sámediggeválggaid váilevas1 dutkan lea váttisvuohtan. 3.1 Oanehac1c1at Sámedikki ja sámediggeválgga birra Min mielas lea leamas1 ulbmillas1 váldit mielde raportii muhtin mihtilmas duohta died1uid ies1alddis Sámedikki birra politihkalas1 orgánan ja hálddas1anorgánan, ja válga-ortnega birra. Dán dahkat go c1uovvovac1c1at leat bidjan oktii muhtin teakstaosiid ja dajaldagaid mat eanasmuddui leat viz1z1on Sámedikki iez1as neahttabáikkis, www.samediggi.no. Sámediggi politihkalas1 orgánan. Sámediggi lea ovddasteaddji álbmotválljejuvvon diggi Norgga sámiide. 39 áirasa válljejuvvojit 13 válgabiirriin juohke njealját jagi. Válga dáhpáhuvvá válgajagis oktanis stuoradiggeválggain. Sámediggi stivrejuvvo parlamentáralas1 vuogádaga mielde, mas doaibmi Sámediggerád1d1i vuod1d1uda doaimmadis dievasc1oahkkima luohttámus1a ala. Sámediggi lea politihkalas1 reaidun mii galgá nannet sámiid politihkalas1 sajádaga ja veahkehit vuoiggalac1c1at meannudit sámi álbmoga. Eamiálbmogin lea sámiin eará sajádat go eará c1earddalas1 minoritehtajoavkkuin Davviriikkain . (...) Dehálas1 oassin ákkastallamis ásahit Sámedikki lea ahte sámit unnitlogus eai olat ovdan dábálas1 demokráhtalas1 orgánain mat leat eanetlogudemokratiija vuod1ul. Sámediggi ása-huvvui njulget dan, ja addit sámiide ovtta oktasas1 jiena. Dat ii mearkkas1 ahte buot Sámedikki áirasat leat ovttaoaivilis gaskaneaset, muhto ahte lea politihkalas1 pro-seassa vuod1d1un mearrádusaide mat dahkkojuvvojit. Sámedikkis lea Lága Sámedikki birra ja eará sámi riektedilálas1vuod1aid vuod1ul vejolas1vuohta ovddidit ja meannudit juohke ás1s1i maid diggi ies1 oaidná dárbba-s1laz1z1an. Sámedikkis lea mearridanváldi go guovddás1 eiseválddit leat sirdán dakkár válddi Sámediggái, nugo sámi kulturumuitogáhttemis, oahpahusas, gielas, ealáhusas ja kultuvrras. Sámedikki dievasc1oahkkin, dahje orgánat maidda dakkár váldi lea fápmuduvvon, mearridit iez1a sturrodaga ja njuolggadusaid ortnegiidda maid hálddas1it. Sámediggi juogada iez1as bus1eahta, rámmaid vuod1ul maid guovddás1 eiseválddit leat bidjan. Sámediggái leat man1emus jagiid sirdán mán1ga ruhtadanortnegiid bus1eahtaset bokte, mat ovdal gulle stáhtabus1eahta poasttaide. Danin go beros1tupmi Sámediggái ja duohta mearridanváldi ies1gud1et ás1s1iin man1emus jagiid lea lassánan, de lea Sámedikki oaidnu ies1gud1et ás1s1iin oz1z1on eanet ja eanet mearkkas1umi. Danin lea riekta dadjat ahte Sámedikki duohta váikkuhanfápmu leat stuorát go c1ielga ás1s1esuorggit main dikkis lea mearrideaddji mearridanváldi. Dát lea formáliserejuvvon go Sámediggi dad1i eanet ás1s1iin lea geatnegahtton gulaskuddanásahussan ies1gud1et ás1s1iide. Sámedikki dievasc1oahkkin lea Sámedikki bajimus orgána ja váldi. Diggi regulere doaimmaset Lága Sámedikki birra ja eará sámi riektedilálas1vuod1aid (sámelága) rámmaid siskkobealde. Dievasc1oahkkin mearrida dikki bargoortnega, oktan njuolggadusaiguin buot eará doaimmaide Sámedikki olis. Dievasc1oahkkin lágiduvvo dábálac1c1at njealje geardde jagis. Sámediggerád1d1i doaibmá Sámedikki "rád1d1ehussan», ja dat doaimmaha beaivválas1 politihkalas1 doaimma. Rád1d1i deaivvada 10-12 geardde jagis, ja das lea vejolas1vuohta ovddidit ás1s1iid Sámedikki dievasc1oahkkimii. Dasa lassin ovddida Sámediggerád1d1i ies1gud1etge politihkkasurggiid died1áhusaid dárbbu mielde, ja muhtin surggiin das lea maid vejolas1vuohta dahkat loahpalas1 mearrádusaid. Mii áigut dan oktavuod1as erenoamáz1it fuomás1uhttit ahte Sámediggi rievdadii iez1as politihkalas1 organiserema od1d1ajagimánu 1.b.2000:s. Dát mearrádus s1attai boad1usin dan barggus maid lávdegoddi dagai mii geahc1adii politihkalas1 organiserema, ea.ea. dan oktavuod1as go Sámi oahpahusrád1i bargguid ja c1állingotti sirde Sámediggái. Ovdalas1 struktuvrras, mii fátmmastii eanet vuollásas1 rád1iid ja lávdegottiid, ea. ea. Sámi giellarád1i, Sámi kulturmuitorád1i, Sámi kulturrád1i ja Sámi ealáhusrád1i, de leat dál ollu geahpidan vuollásas1 rád1iid ja lávdegottiid. Sámi oahpahusrád1i bargguid sirdin Sámediggái dagahii ahte dát rád1d1i maiddái heaittihuvvui. Dehálas1 guovddás1-ás1s1i lea ahte miellahtuid ovdalas1 vuollásas1 rád1iide eai dárbbas1lac1c1at gávdnan Sáme-dikki áirasiid gaskkas. Dál fátmmasta Sámedikki politihkalas1 organiseren -- earret Sámedikki dievas-c1oahkkima ja Sámediggerád1i -- maiddái Sámedikki fápmudanlávdegotti, Sámedikki c1oahkkinhovdengotti, Sámedikki dárkkistanlávdegotti, Sámedikki doarjjastivrra ja sáttaolbmot Sámi Parlamentáralas1 rád1d1ái. Miellahtuid dáid lávdegottiide/-komitéaide/stivrraide válljejit Sámedikki áirasat, muhtin ean1kiloktavuod1ain sadjásas1 áirasiid gaskkas. Spiehkastat dás lea Sámedikki giellastivra, maid Sámediggerád1d1i nammada, ja mii doaibmá Sámedikki fágaorgánan giellagaz1aldagain. Sámediggi hálddas1anorgánan. Sámedikkis lea sihke ies1alddis parlameanta, politihkalas1 hovdengoddi ja hálddahus c1ohkkejuvvon ovtta organisas1uvdnii. Dat mielddisbuktá ahte hálddahusas leat ollu ja ies1gud1etlágan rollat ja ahte das lea stuora ovddasvástádus doaibmat oskkáldasat ja riekta daid rollaid vuod1ul mat das ies1gud1et-áiggi leat. Sámedikki hálddahusas leat ovddemusat golbma ies1gud1et rolla álbmot-válljejuvvon ja olbmuid ektui: 1)Hálddas1anorgána. Sámedikki hálddahus galgá hálddas1anorgánan váldit vuhtii hálddahusmeannudanlága ja eará doaibmi lágaid ies1gud1et ás1s1iin. Hálddas1anorgánan hálddahusas lea ovddasvástádus Sámedikki ies1gud1et doarjja-, stipeanda ja hálddas1an-ortnegiidda. 2) Parlameantahálddas1eapmi. Hálddahus galgá jod1ihit organisas1uvnna ja vistehivvodaga, ja seammás addit bálvalusaid ja bálvaleami buot álbmotvállje-juvvon ja ies1gud1et politihkalas1 bellodagaid ektui. 3)Politihkalas1 c1állingoddi. Juohke ossodagas lea erenoamás1 ovddasvástádussan leat fágapolitihkalas1 c1állingoddin Sáme-diggerád1d1ái. Fágaossodagat doibmet rád1d1eaddin ja ás1s1emeannudeaddjin ás1s1iin maid Sámedigge-rád1d1i hálida meannudit, guorahallat dahje earáládje c1uovvolit. Hálddahus lea juhkko-juvvon c1iez1a fágaossodahkii: 1) Servodatossodat, 2) Plána- ja hálddahusossodat, 3) Girjerájus- ja diehtojuohkinossodat, 4) Kultur- ja ealáhusossodat, 5) Oahpahus-ossodat, 6) Giellaossodat, 7) Biras- ja kulturgáhttenossodat. Ossodagat addet bálvalusaid Sámediggerád1d1ái, doarjjastivrii, giellastivrii, dievasc1oahkkimii, c1oahkkinhovdengoddái, dárkkistankomitéai, válgakomitéai, válgalávdegoddái, politihkalas1 joavkkuide ja olbmuide. Buot ossodagain lea ekonomolas1 rámma iez1aset doibmii. Sámedikki váldohálddahus lea sierra sámediggevisttis Kárás1jogas. Dasa lassin leat hálddahusas ossodagat/kantuvrrat Vuotnabad1as, Guovdageainnus, Tromssas, Hárstás, Ájluovttas ja Snoasas. Sámediggeválga. Sámedikki válljejit sámit ja sámiid gaskkas sámediggeválgga bokte mii lágiduvvo juohke njealját jagi seamma beaivve go stuoradiggeválga. Vuohc1c1an lágiduvvui válga 1989:s. Sámediggeválgga geavaheapmái lea ásahuvvon sierra jienastuslohku -- sámi jienastuslohku. Buot sámiin geat leat norgga stáhtaboargárat ja leat badjel 18 jagi dahje devdet 18 jagi válgajagis, lea vuoigatvuohta registreret iez1aset sámi jienastus-lohkui ja jienastit sámediggeválggas. Seamma gusto Suoma ja Ruot1a sámiide geat leat álbmotregistrerejuvvon ahte orrot Norggas ja Ruos1s1a sámiide geat leat leamas1 álbmotregistrerejuvvon ahte leat orron Norggas golbma jagi. Go galgá beassat fárrui sámi jienastuslohkui, de ferte duod1as1tit ahte atná iez1as leat sápmelaz1z1an, ja ahte sámegiella lea ruovttugiellan, dahje ahte unnimusat nubbi váhnemis, áhkus ja ádjás dahje máttaráhkus ja máttarádjás lea leamas1 sámegiella ruovttugiellan, dahje lea mánnán muhtumii gii juo lea registrerejuvvon sámi jienastuslogus. Sámediggeválggas lea riika juhkkojuvvon 13 válgabiirrii. Juohke válgabiirres vállje-jit golbma áirasa, dm. ahte oktiibuot válljejuvvojit 39 áirasa. Dálá biirejuohku lea: 1.Várjjat ( Mátta-Várjjaga, Unjárgga, C1áhcesullo, Várggáid ja Báhcavuona gielddat) 2.Deatnu (Deanu, Bearalvági ja Gán1gaviika gielddat). 3.Kárás1johka (Kárás1joga gielda) 4.Guovdageaidnu (Guovdageainnu suohkan) 5. Porsán1gu (Porsán1ggu, Davvesiidda, Máhkarávjju ja Muosátsullo gielddat). 6. Áltá/Fálesnuorri (Fálesnuori, Hámmárfeastta, Sállannuori, Álaheaju, Ákn1oluovtta ja Láhpi gielddat). 7. Davvi-Romsa (Návuona, Ráissa, Skiervvá, Gáivuona, Omasvuona ja Ivggu gielddat) 8. Gaska- Romsa (Gálssa, Romssa, Báhcavuona, Málatvuomi, Bearddu, Lean1gaviika, Birggi, Doaskku ja Ránáidsullo gielddat). 9. Lulli-Romsa (Ráisavuona, Divrrádi, Siellaid, Loabaid, Rivttáid, Skániid, Ivvárstád1iid, Hársttá, Bjarkřy ja Giehtavuona gielddat). 10. Davvi Nordlánda (Anddasuolu, Iksnás1s1i, Bieváid, Suortta, Válafierdda, Voagu, Vestvĺgřy, Flakstad, Moskenes, Vćrřy, Rřst, Lod1egiid, Dielddanuori, Evenás1s1i ja Narviikka gielddat) 11. Gaska Nordlánda (Bállaga, Divttasvuona, Hábmira, Stáiggu, Oarjeli-Foaldda, Budeaju, Fuoskku, Skerrestátte, Sálaid, Oarjeli-Báidára, Báidára ja Melřy gielddat). 12. Lullisámeguovlu (Nordlándda fylkka gielddat Ruovatvuotna ja Rávddá rájes ja lulás, Davvi-Trřndelága ja Lulli Trřndelága fylkkat ja Engerdal gielda Hedmárkku fylkkas). 13. Lulli-Norga (Mřre og Romsdal, Sogn og Fjordane, Hordalándda, Rogaland, Vest-Agder, Aust-Agder, Telemark, Buskerud, Vestfold, Akershus, Řstfold, Oppland, Hedmárkku (earret Engerdal gieldda) ja Oslo fylkkat). C1uovvovas1 kárttas govviduvvojit eanet válgabiirriid rájit ja viidodat: Gáldu: www.samediggi.no. Biirriid namaid oaidná bajábealde nummarastojuvvon bajilgovas. Nugo ovdanboahtá, de leat stuora varias1uvnnat biirriid geográfalas1 viidodagas das man galle suohkana dat fátmmastit: 13 válgabiirret varierejit nu ahte fátmmastit ovtta suohkana (biirret 3. Kárás1johka ja 4. Guovdageaidnu) dasa ahte fátmmastit meastta olles golbma riikaoasi (biire 13. Lulli- Norga masa gullá eanas Vest-, Řst -- ja Sřr-landet). Dát mielddisbuktá maiddái jáhkkimis ahte olmmos1lohku ja areálviidodat biirriin lea hui ies1gud1etlágan. Viidáset sáhttá c1oahkkáigeassit ahte guhtta válgabiirre leat Finnmárkku fylkkas (guokte oarje, guokte nuorta ja guokte gaskaregiuvnnas), golbma biirre leat Tromssas, golbma leat Nordlánddas/Trřndelágafylkkain, ja okta biire fátmmasta meastta visot Lulli-Norgga. Dasa lassin boahtá ahte dat guhtta suohkana mat gullet sámegiela hálddas1anguvlui (ja gos danin navdet leat stuorámus oassi sámegiela geavaheddjiin) geográfalac1c1at leat ies1gud1et biirres.19 Obbalac1c1at namuhuvvon válgabiirrerájit maiddái eai c1uovo mud1ui servodaga politihkalas1 ja/dahje hálddatlas1 ovttadagaid rájiid. Dat lea danin go Sámedikki válgabiirret hábmejuvve dalle váldit vuhtii dan maid dalle definerejedje leat ás1s1ái-gullevas1 ja dehálas1 doahttalussan Sámedikki doaimma ja lobálas1vuod1a ektui. Ea.ea. lei okta váldoprinsihppan ahte Sámediggái fertii sihkkarastit "miellahtuid mat govvidit Norgga Sámi álbmoga geográfalas1 bid1gejumi (Ot prp nr 33 (1986-87):71). Loahpalac1c1at váldit dus1s1e fárrui ahte Sámedikki válganjuolggadusaid leat árvvos1tallame. Dan oktavuod1as lea ea.ea. erenoamás1 nammaduvvon lávdegoddi -- Válganjuolggaduslávdegoddi (Sámediggi 2001c) ráhkadan raportta. Raporttas árvvos1tallojuvvo ea.ea. biirejuohku ja mandáhttajuohku. Raporta lea leamas1 gulaskuddamis ja Sámediggi lea dan meannudan 2002 c1akc1amánu loahpas. Pros1eaktabarggus leat mii dattetge váldán vuhtii daid válganjuolggadusaid mat formálalac1c1at leat dál fámus -- ja mii eat ge daja maidege Sámedikki ás1s1e-mearrádusa birra! 3.2 Obbalac1c1at válgadutkama birra ja máhttu erenoamáz1it sámediggeválgga birra Máhtu huksen válggaid ja jienasteddjiid birra gohc1oduvvo oktasas1doahpagiin válga-dutkamin. Válgadutkan lea riikkaidgaskasas1 dutkansuorgi masa gullet ies1gud1etlágan fágasuorggit, dutkanmetodat ja ásahusat. Movttiideapmi doaimmahit dakkár dutkama sáhttá varieret, muhto okta guovddás1 sivvan sáhttá leat ahte lea hállu guorahallat demokráhtalas1 rád1d1envugiid eavttuid. Erenoamáz1eappot sáhttá dasa lassin c1ujuhit dasa ahte go dálá alla leahtot servodatlas1 rievdadusat bidjat od1d1a ja stuora gáibádusaid bellodagaide, politihkkariidda ja politihkalas1 vuogádahkii, de lea máhttu ja oahppu mearrideaddjin vai galgá sáhttit ipmirdit maid dát rievdadusat aiddonasii mielddisbuktet (Ĺardal ja Valen 2001). Erenoamáz1it sáhttá válgadutkan dárbbas1las1 danin go mediat eai álot nagot addit rievttes gova áigeguovdilis politihkalas1 dáhpáhusain ja proseassain, juoga mii dagaha ahte ollu bivnnuhis ipmárdusat leat huksejuvvon ii doallevas1 vuod1u ala (ibid.). Ovdamearkkat fáttáin ja faktorain masa válgaduktan c1ohkke fuomás1umi leat: Válgaortnegat, nammadanproseassat, válgaoassálastin Jienasteapmi -- manin jienasteaddjit jienastit nugo dahket Bellodatidentifikas1uvdna, politihkalas1 riidogaz1aldagaid mearkkas1upmi Gaskavuohta jienasteddjiid ja politihkalas1 jod1iheddjiid gaskkas Bellodatprográmmaid sisdoallu, politihkalas1 rájit ja rievdadusat dain Regionála, sosiála ja kultuvrralas1 erohusaid mearkkas1upmi Sohkabeali, agi/buolvva ja suorgegullevas1vuod1a mearkkas1upmi Válljejuvvon dikkiid c1oahkádus -- ea.ea. sohkabeali juohku Media rolla ja mearkkas1upmi Norggas c1ad1ahuvvui vuosttas1 systemáhtalas1 guorahallan Stuoradiggeválggas 1957:s Dan rájes leat dad1istaga c1ohkken ja systematiseren died1uid mat leat dehálac1c1at go galgá guorahallat riikka dikki válljema. Maiddái báikkálas1- ja regionálaválggaid leat guorahallan mán1gii, vaikko vuosttas1 sierra guorahallan suohkanstivrraválggas ii dahkkojuvvon ovdal go 1995:s. Dad1istaga leat almmuhuvvon ollu stuorit ja smávit fágalas1 guorahallamat Norgga válggain. Dasa lassin leat ollu diehtoávdnasat mat leat dehálac1c1at válgadutkamii maid ies1gud1et ládje gávdná. Dad1i dávjjibut dahkkojuvvo dat interneahta bokte. Muhtin ovdamearkkat dan oktavuod1as leat: Norgga servodatdied1alas1 dihtorbálvalus / Norsk samfunnsvitenskapelig datetjeneste (NSD) (http://uib.no/nsd/) leat ea.ea. ruovttusiiddut Partiveven. Doppe sáhttá dál ohcat fáttáid mielde bellodagaid preassadied1áhusaid, prinsihppa- ja válgaprográmmaid, ja gávdnat bellodatlisttuid ja válga-prográmmaid 2001 válggas. NSD maiddái almmuha Norske partiprogrammer 1884-2001, cd-pláhtta mas leat politihkalas1 bellodagaid válga- ja prinsihppa-prográmmat mat leat ceggen listtuid stuoradiggeválggaide 1884 rájes 2001 rádjái. Statistihkalas1 guovddás1doaimmahat / Statistisk sentralbyrĺ (SSB) das leat muhtin stuorádigge,- fylkka- ja suohkanválggaid statistihkat álkit gávdnamis c1ujuhusas http://www.ssb.no/emner/00/01/ Gielda- ja guovludepartementa / Kommunal- og regionaldepartementet (KRD) mas gávdná ies1gud1et lágan válgadied1uid c1ujuhusas http://www.odin.dep.no/krd/norsk/valg/index-b-n-a.html Stuoradikki neahttasiidduin leat mán1gga lágan válgadutkangullevas1 died1ut, ea.ea. gávdná stuoradiggeáirasiid eallingeardemuitalusaid ja politihkalas1 funks1uvnnaid c1ujuhusas http://www.stortinget.no/representantene/representantente.html Bajábealde vuod1ul, sáhttá gal c1uoc1c1uhit ahte Norggas leat buorit eavttut gávdnat duod1as1tusaid ja guorahallamiid stuoradigge, fylkadigge ja suohkan-/gávpotstivrraid válggaid birra. Dutkama ja died1uid dáfus Sámedikki ja sámediggeválggaid birra lea dilli dattetge áibbas eará! Min vásáhusat dáinna guorahallamiin lea ahte -- nu guhkás go mii leat nagodan c1ielggadit -- ii báljo leat almmuhuvvon oktage fágalas1 bargu maid sáhttá gohc1odit sámediggegullevas1 válgadutkamin. Okta dehálas1 bargu lea gal Else Grete Broderstad stáhtadied1a váldofágabargu 1995 rájes, Samepolitikk - identitetsskaping ellerinteressemaksimering?. Dát lea dattetge vuosttaz1ettiin politihkalas1-teorehtalas1 bargu, vaikko dat maid fátmmasta beliid sámediggeválggas ilbmudussan, dan guovtti válgga vásáhusaid vuod1ul mat ledje c1ad1ahuvvon. 20 Earret Broderstad guorahallama gávdnojit muhtin prinsihpalas1 digas1tallamat sáme-lága ovdabarggus (Erenoamáz1it Ot prp nr 33 (1986-87)), ja muhtin muddui duod1as1tusat maid Sámediggi lea ráhkadan go diggi áiggi mielde lea bargan válga-njuolggadusaiguin. Stuorámus dáin lea Válganjuolggaduslávdegotti raporta 2001:s (Sámediggi 2001c). Dát raporta ja dan mildosat sisttisdollet maiddái ollu tálla-ávdnasiid ies1alddis válggain ja válggaid birra. Raporta lea danin leamas1 guovddáz1is go leat bargan dáinna pros1eavttain. Mud1ui lea Sámediggi almmuhan girjji Sámediggi namat ja logut dan golbma vuosttas1 válgii (Hćtta 1992, 1994, 1998). Dát girjjit sisttisdollet dattetge ovddemusat "c1ielga" died1uid válggaid ja sisaválljejuvvon áirasiid birra. An1kke leat maiddái muhtin smávit oktiibidjamat tállain ja cealkámus1at muhtin tállaide. 2001 válgga birra gávdná 2002 c1avc1c1a Sámedikki neahttabáikkis (www.samediggi.no) died1uid áirasiid namaid, bellodatgullevas1vuod1a ja riegádandáhtoniid birra. Ies1alddis válgabohtosiid -- sihke obbalac1c1at ja juohke válgabiirres -- gávdnojit GGD neahttasiiddus http://www.dep.no/krd/html/valgresultat2001/frameset.html. 21 Seammás leat mearkkas1an ahte died1ut sámediggeválgga birra dahje c1ujuhus sámediggeválgii ii gávdno GGD "fásta" neahttasiiddus válggaid birra, vrd. bajábealde. Mii áigut mud1ui c1uoc1c1uhit ahte dat -- dasa lassin ahte leat praktihkalas1 váttis-vuohtan -- maiddái lea jurddas1anveara symbolalas1 ipmárdusa mielde ahte died1uid sámediggeválggaid birra ii oac1c1o ovdan NSD ja SSB neahttasiidduin main mud1ui leat died1ut buot riikka eará válggain! Manin lea dasto nu ahte sámediggeválggaid eai báljo obanasiige leat guorahallan dássáz1ii? Okta sivva sáhttá dábálac1c1at leat ahte Sámediggi lea nuorra ásahus; leat dus1s1e lágidan njealje válgga dan sullii 12 jagis mii lea gollan dan rájes go Sámediggi ásahuvvui. Eará sivva sáhttá leat ahte fágabirrasat gos válgadutkan mud1ui ovdan-divvojuvvo, eai leat bidjan doarvái fuomás1umi fáddái. Viidáset sáhttá leat ahte vissis erenoamás1 dilálas1vuod1at gullevac1c1at sámediggeválgii dahket earáládje -- ja muhtun muddui eanet gáibidahkes -- guorahallat dáid válggaid dan ektui ahte guorahallat Norgga válggaid ja mud1ui Davviriikkaid válggaid. Ovdamearkkat dakkár "eará-láganvuhtii" leat: Go galgá oaz1z1ut jienastanvuoigatvuod1a sámediggeválggas, de ferte aktiivva-lac1c1at died1ihit iez1as sierra jienastuslohkui. Ollugiidda dat mearkkas1a ahte eai ferte dus1s1e váldit vuhtii ahte áigot go ja máid áigot jienastit, muhto maiddái ahte sáhttet go ja hálidit go died1ihit iez1aset sisa ies1alddis válgajienastus-lohkui. Sámediggeválgga oassálastin lea dan dáfus "guovtteoasat" proseassa. Válgabiirriid maid leat ásahan sámediggeválgga geavaheapmái, eai c1uovo mud1ui dovddus servodaga politihkalas1 ja hálddatlas1 ovttadagaid rájiid. Dasa lassin bohtet erohusat válgabiirriid gaskkas sihke dan dáfus man ollu suohkaniid dat fátmmastit ja man stuora oassi biirre jienastanvuoigaduvvon álbmogis lea registreren iez1aset sámi jienastuslohkui. Listtuid maid gaskkas sámediggejienasteaddjit sáhttet válljet, leat hui ies1-gud1et hámis: Muhtin listtut leat bellodat- dahje gililisttut "dábálas1" norgga válgavieru mielde, ja eará listtut fas leat gullevac1c1at sámi (kultur)organisa-s1uvnnaide mat álgoálggus eai leat ásahuvvon válgaorganisas1uvdnan. Dát dilálas1vuohta lea ea.ea. dagahan riidovulos1 gealdduid nammadanproseassain, erenoamáz1it dan dáfus ahte nammadit kandidáhtaid geat leat miellahttun sihke "dábálas1" bellodagain ja sámi organisas1uvnnain. Lea (ain) c1adnon vissis mutto eahpesihkarvuohta dasa maid Sámediggi mearkkas1a servodatásahussan ja makkár mearkkas1upmi das vejolac1c1at lea/vásihuvvo leat oktagaslas1olbmui. Guorahallamat ies1gud1etládje sámi politihkalas1 dilálas1vuod1aid birra gáibidit eanet dahje unnit ahte ipmirda maiddái dálááiggi ja dolos1áiggi sámi servodat-eallima ja kultuvrra ies1gud1et beliid.. Dávjá lea maid dasa lassin sámegiel máhttu ovdamunnin -- jus fal ii leas1 eaktun. Dát máhttodárbbut várra dahket ahte lávki guorahallat sámediggeválggaid eatnasiidda geain lea heivvolas1 fágaduogás1 s1addá guhkkibun go mii lea go guorahallá eará válgamálliid. Seammás sáhttá c1uoc1c1uhit ahte sámediggeválggaid "earaláganvuod1a" ovdamearkkat maiddái sáhttet ovddastit fágalas1 gelddolas1 fáttáid vásedin sámediggegullevas1 válga-dutkamii -- juogo dat leas1 sierra guorahallamat dahje lotnolagaid "dábálas1" válga-dutkanfáttáiguin. Oassin das lea maiddái ahte sáhttet maid gullat hástalusat ies1alddis dasa ahte guorahallat sáhttet go válgadutkama dábálas1 c1ilgenmodeallat sáhttet dohká-laz1z1an guorahallat sámediggeválggaid. Dat lea dasa lassin vuosttain rabas gaz1al-dahkan man muddui politihkalas1 (válga-)suorggi obbalas1 tendeanssat leat dehálac1c1at sámediggeválgii ja sámediggeválggas. Muhto vaikko vuosttain leat eahpec1ielggasvuod1at dasa man dehálas1 eará válgadutkama gávdnosat leat, de an1kke dad1i mielde raporttas váldit ovdan muhtin dakkár tállaid ja dilálas1vuod1aid addit duogáz1a sámediggeválgga tállaávdnasiid c1ilgehusaide ja árvvos1tallamiida. Earret eará dahkat dan boahtte kapihttalis mas fáddán leat ies1gud1et bealit Sámedikki oassálastimis ja c1oahkádusas. 4. SÁMEDIGGEVÁLGA -- BEROS1TUPMI JA OVDDASTEAPMI Go galgá sáhttit guorahallat sámediggeválggaid sohkabeali perspektiiivvas, de ferte leat vud1olas1 máhttu sámediggeválggaid birra. Ovddit kapihttalis c1ujuheimmet mii ahte dakkár máhttu eanasmuddui váilu. Mii leat danin dán pros1eavttas ferten maiddái bidjat oktii muhtin tállaávdnasiid vai duod1ai c1uvget ies1gud1etládje beros1tumi Sáme-diggái ja Sámedikki c1oahkádusa. C1uovvovac1c1at ovdanbuktit álggos muhtin tállaid Sámedikki beros1tumi birra. Dan c1uvget golmma ládje: a) sámi jienastuslogu sturrodat, b) válgaoassálastin, ja c) válgalisttuid lohku. Dasto ovdanbuktit muhtin beliid sámediggeáirasiin. Dat leat a) Sámedikki politihkalas1 c1oahkádus, b) od1d1asisválljen ja oac1c1uheapmi, c) sámedigge-áirasiid duogás1 obbalac1c1at, ja d) áirasiid duogás1 sohkabeali perspektiivvas. Ovdanbuktimiin bidjat fuomás1umi sihke Sámediggái ollislac1c1at, varias1uvnnaide biirriid gaskkas ja rievdadusaide áiggi mielde. Dasa lassin leat sámediggeválggaid logut vissis muddui leat gullevac1c1at gávdnosiidda. Min áigumus1 ii leat dievaslac1c1at c1ilget dáid dilálas1vuod1aid, muhto c1ujuhit ja buktit cealkámus1aid muhtin loguide ja momeanttaide mat leat duogás1diehtun meannudit sámediggeválgga sohkabeali perspektiivvas mii c1uovvu man1n1elis raporttas. 4.1Sámedikki jienastuslogu sturrodat (sámi jienastuslohku) Go galgá oaz1z1ut jienastanvuoigatvuod1a sámediggeválggas, de ferte aktiivvalac1c1at died1ihan iez1as sierra jienastuslohkui -- sámi jienastuslohkui. Dát dilálas1vuohta mielddisbuktá numot namuhuvvon sierra hástalusaid sihke ean1kil vejolas1 jienasteaddjái ja sámediggeválggaid guorahallamiidda. Erenoamáz1it ferte áices dasa ahte ollu sámit geat devdet eavttuid died1ihit iez1aset sámi jienastuslohkui, ies1gud1et sivaid geaz1il eai died1it iez1aset sisa. Dan oktavuod1as áigut váldit ovdan muhtin váldoás1s1i maid ea.ea. stáhtadiehtti Else Grete Broderstad (1995) lea cuiggodan, namalassii ahte ollugiidda sáhttá ies1alddis dat ahte died1ihit iez1aset sisa sámi jienastuslohkui leat politihkalas1 dahkun go dalle almmolac1c1at dovddaha gullevas1vuod1a sámi oktavuhtii maid ollugat leat biehttalan. Nuppe bealis sáhttá c1uoc1c1uhit ahte ii leat automatihkka ahte iez1as sámi gullevas1-vuod1a dovdamus1 mielddisbuktá ahte vissásit hálida geavahit sierra vuoigatvuod1aid maid leat rahc1an ovdan. Ja ovdamearkan dakkár vuoigatvuod1aide leat juste ahte died1ihit iez1as sámi jienastuslohkui ja vejolac1c1at jienastit sámediggeválggas.22 Danin lea dehálas1 diehtit ahte sámi jienastuslogu sturrodat ii leat seamma go man ollu sápmelac1c1at leat (badjel 18 jagi). Dat maid jienastuslohku c1ielgasit muitala, lea man ollu jienastanvuoigaduvvon sámit leat ies1gud1et ge áiggi registrerejuvvon. Ja juohke dan njealji c1ad1ahuvvon sámediggeválggas lea dat tálla leamas1 nugo c1áje-huvvo tabeallas vuolábealde: Tabealla 4.1. Gallis registrerejuvvon sámi jienastuslogus sámediggeválggain 1989-2001 1989 1993 1997 2001 Gallis leat sisadied1ihan 5.497 7.236 8.668 9.923 Gáldu: www.samediggi.no Ollislac1c1at leat jienastanvuoigaduvvomiid lohku Norgga sámediggeválggain lassánan sullii 5.500 rájes 1989:s bures 9.900 rádjái 2001:s. Lassáneapmi lea sullii 80%. Seammás c1ájeha govadat ahte lea stuora varias1uvdna válgabiirres válgabiirii das man gallis leat died1ihan iez1aset sisa ja válggas válgii relatiiva lassáneami dáfus: Gáldu: Válganjuolggaduslávdegotti raporta Sihke biirriid varias1uvnnat ja gaz1aldat man stuoris sámi jienastuslohku livc1c1ii sáhttán leat jus buohkat geat devdet (objektiivvalas1) giellaeavttu livc1c1e died1ihan iez1aset sisa, leat guovddás1 ja hástaleaddji fáttát mat bovdejit sierra guorahallamiidda. Dás áigut dus1s1e cuiggodit ahte galgá diehtit sámi jienastuslogu guokte beali birra-- dm. nominealla ja relatiiva erohusaid biirriid gaskkas, ja ahte ii died1e man ollugat vejolac1c1at sáhtás1e died1ihit iez1aset sisa -- go eará dilálas1vuod1aid sámediggeválggas galgá árvvos1tallat. Muhtin oktavuod1ain sáhttá maiddái leat miellagiddevas1 kártet man stuora oassi ollesolbmuin ovtta válgabiirres lea died1ihuvvon sámi jienastus-lohkui. Mii eat leat dattetge váldán mielde oktasas1 bajilgova das dán raportatekstii. 4.2Válgaoassálastin Dat ahte lea died1ihan iez1as sámi jienastuslohkui lea danin eaktun -- muhto ii dat seamma go -- oassálastit sámediggeválggas. Ja vaikko sámi jienastuslohku náppo ii leat olmmos1lohku mas c1uz1z1ot buot sámit badjel 18 jagi, de lea jienasteaddjiid oassi dálá ollislas1 registrerejuvvon jienastuslogus áidna vejolas1 ja miellagiddevas1 mihtto-mearrin maiguin loguid bidjá ja árvvos1tallá sámediggeválggaid oassálastima. Sámediggeválggaid ollislas1 válgaoassálastima tállaid dáfus, oaidná Tabealla 4.2 vuosttas1 ráiddus ahte oassálastin lea njiedjan 10%:in vuosttas1 lágiduvvon válggas man1emus lágiduvvon válgii: Tabealla 4.2 Válgaoassálastin sámediggeválggain 1989 - 2001 1989 1993 1997 2001 Válgaoassálastin (pst) 78% 75% 72% 68% Dohkkehuvvon jienaid lohku 4.134 5.389 6.222 6.570 Gáldu: Válganjuolggaduslávdegotti raporta. Mielddus, www.samediggi.no Min guorahallamii ii gula c1ilget dán njiedjama. Dattetge muittuhit mii ahte seamma áigodagas lassánii lohku sis geat registrerejedje iez1aset sámi jienastuslohkui 80%:in, vrd. Tabealla 4.1. Okta váikkuhus das govviduvvo bajábealde tabealla nuppi ráiddus: Vaikko válgaoassálastin 1989:s 2001 rádjái njiejai 10%:in, de logu dáfus ledje 2.400 eanet olbmo geat jienastedje dohkálac1c1at 2001 sámediggeválggas go 1989:s. Sáhttá mud1ui leat miellagiddevas1 veardidit sámediggeválggaid loguid Norgga eará válggáid válgaoassálastima loguid ektui. Obbalac1c1at lea nu ahte stuorradigge-válggaide leat álot eanet oassálastan go suohkan- ja fylkkadiggeválggaide. Konkrehtabut lea suohkanválggaid oassálastima gaskamearri man1n1el nuppi máilmmesoad1i leamas1 sullii 10% unnit stuoradiggeválggaidoassálastima, ja fylka-diggeválggaid oassálastima gaskamearri man1n1el nuppi máilmmesoad1i lea leamas1 sullii 2,5% unnit go suohkanválggain (Aardal 2002). Viidáset lea stuoradigge-válggaid válgaoassálastin leamas1 oalle dássedit, vaikko lei veahás1 njiedjan 1990-jagiin. (Christensen ja Midtbř 2001). Suohkanválggaid dáfus lassánii válggaoassá-lastin jámmat ja c1ad1at gitta alimusdássái 1963:s mii lei 81%. Man1n1el dan lea suohkanválggaidoassálastin njiedjan gitta 60%:i 1999:s (Aardal 2002). Vuosttas1 njuolggo fylkkadiggeválggas 1975:s lei válgaoassálastin 70%, ja oassálastin lei 1999:s njiedjan 75%:i. Oktiibiddjon leat válgaoassálastima logut Norgga njeallje man1emus válgavuorus c1uovvovac1c1at: Tabealla 4.3 Válgaoassálastin ies1gud1et válgamálliin Norggas 1987-2001 1987/89 1991/93 1995/97 1999/2002 Stuoradiggeválga 83% 76% 78% 76% Suohkanstivraválga 69% 66% 63% 60% Fylkkadiggeválga 66% 64% 60% 57% Sámediggeválga 78% 75% 72% 68% Gáldu: Aardal 2002 ja Válganjuolggaduslávdegotti raporta. Mielddus Mii oaidnit ahte gaskamearálas1 válgaoassálastin sámediggeválggain lea juoga sajis stuoradiggeválggaid ja báikkálas1válggaid gaskkas. Dán govvii gullet dattetge oalle stuora regionála varias1uvnnat. Sámediggeválggaid dáfus oaidná biirriid varias1uvnnaid boahtte govadagas (FUOM! Mearkkas1 ahte Ollislas1 -- dm. oktiibuot válgaoassálastin lea vuosttas1 ovttadat gova-dagas). Das maid ovdanboahtá ahte válgaoassálastima varias1uvdna ii dus1s1e leat stuoris biirriid gaskkas, muhto maiddái válggas válgii seamma biirre siste. Dattetge lea váldotendeansa nu ahte sámediggeválggaid válgaoassálastin njiedjá -- nugo válga-oassálastin maid dahká Norgga eará válggain. Gáldu: Válganjuolggaduslávdegotti raporta. Mielddus Ferte mud1ui namuhit ahte riikkaidgaskasas1 perspektiivvas ii leat Norgga válga-oassálastin erenoamás1 ollu dahje erenoamás1 unnán. Dattetge lea mihtilmasat unnit go Ruot1a ja Danmárkku nas1uvnnalas1 ja báikkálas1 válggain (Christensen ja Midtbř 2001). Viidáset lea maiddái riikkaidgaskasas1 tendeansa ahte válgaoassálastin sihke lassána ja njiedjá, vaikko válgaoassálastin obbalac1c1at máilmmis lea njiedjan man1emus logi jagis (Aardal 2002). Eará ás1s1i lea ahte eai gávdno c1ielga eavttut dasa maid aiddonassii sáhttá meros1tallat leat alla ja vuollegis válgaoassálastimin -- dahje c1ájehit go válgaoassálastindási rievdadusat duhtavas1vuod1a, fuollameahttunvuod1a dahje fámohisvuod1a(ibid.). Dán vuorus mii dus1s1e deattuhit ahte sámediggeválgga oassálastin c1ájeha seamma relatiiva njieddji tendeansa go Norgga eará válgaoassálastimis. Seammás mearkkas1it mii ahte orrot eanet vuoruheame oassálastit obbalac1c1at sámediggeválgii go oassá-lastit suohkan- ja fylkkadiggeválgii.23 Loahpas váldit fárrui ahte Ruot1a ja Suoma sámediggeválggaid oassálastima dáfus gávdnat mii c1uovvovas1 died1uid dáin neahttabáikkiin: Ruot1as almmuhuvvo ahte 1993 válgaoassálastin lei 72% váile 5.400 jienastanvuoigaduvvommiin, ja 1997:s ledje 65% sullii 6.000 jienastan-vuoigaduvvomiin (http://www.sametinget.se/). Suomas almmuhuvvojit dus1s1e 1999 válgga tállat. Dalle oassálaste 58% sullii 5.100 jienastanvuoigaduvvomiin (http://www.samediggi.fi/psaame/suindex.htm). 4.3Válgalisttuid lohku Goalmmát elemeantan Sámedikki beros1tumi dáfus leat mii váldán mielde man ollu válgalisttut sámediggeválggain leat. Danin go listolohku ea.ea. sáhttá dadjat juoidá dan birra man ollu ies1gud1et joavkkut hálidit leat mielde Sámedikkis -- ja dasto juoidá válgaoassálastima politihkalas1 viidodaga birra.24 Historihkka lea dasto c1uovvovac1c1at: Vuosttas1 válggas 1989:s ledje sámediggejienasteddjiin oktiibuot 48 válgalisttu maid gaskkas sáhtte válljet. 1993:s lei listtuid lohku lassánan 60:ái. Guokte man1it válggain lei ollislas1 listolohku 63 ja 62. Sáhttá dadjat ahte man1n1el (illá badjelmearálas1) mihtilmas 25% lassáneami vuosttas1 válggas nuppi válgii, de lea ollislas1 listolohku bisson oalle dássedit golbma man1emus válggas. Seammás oaidnit vuolábealde govádagas ahte listtuid lohku dávjá lea rievddadallan válggas válgii eanas biirriin, ja ahte dát varias1uvnnat leat sihke positiiva ja negatiiva guvlui. Gáldu: Válgalávdegotti raporta. Mielddus Dás eat áiggo ge digas1tallat listologuid varias1uvnna go mii navdit ahte dat ies1alddis lea viiddis válgadutkanfáddán. Seamma lea ies1gud1et beliid ja hástalusaid dáfus go buot njealji válggain leat leamas1 nu mán1ggalágan válgalisttut: Muhtun muddui dat leat vuolgán báikkálas1 dahje riikaviidosas1 sámi organisas1uvnnain, muhtun muddui dábálas1 (dác1c1a)bellodagain ja muhtun muddui leamas1 ies1gud1et mállet báikkálas1 ása-huvvon listtut (ealáhusaidvuod1ul, giliidvuod1ul, politihkalas1gaskasas1). Dasa lassin lea maid ovtta biirres guovttegeardde leamas1 c1ielga nissonlistu, ja 2001:s ceggii aitto-ásahuvvon riikaviidosas1 sámi bellodat listtu. Mii áigut dattetge namuhit ahte orru ovddemusat leame nu ahte dain biirriin gos áiggi mielde leat eanemus olbmot sisac1álihuvvon jienastuslohkui, doppe maiddái leat áiggi mielde eanemus válgalisttut (duod1. gov 3.1). Dát orru c1ájeheame vejolas1 oktavuod1a gaskal man ollugat leat c1álihuvvon jienastuslohkui ja man ollu listtut leat, muhto mii eaktuda maid, dat ii leat dárbbas1lac1c1at c1ielggas. Listologuid dattetge ferte maiddái geahc1c1at dan olis ahte Sámediggi lea ásahussan ja sámepolitihkka ilbmudussan. Dás vuhtto ahte sámepolitihka vuod1olac1c1at ii sáhte c1atnat makkárge dihto suorge- dahje ealáhusheiveheapmái dahje muhtin dihto politihkalas1 ideologiijii (Broderstad 1995). Seammás lea dávjá oktasas1 vud1olas1 gáibádus buot sámepolitihkalas1 doaimmas ahte galgá leat ovttaárvosas1vuohta sámi kultuvrra ja majoritehtakultuvrra gaskkas (ibid.). Ollislac1c1at ii leat danin lunddolas1 vuordit ahte politihkalas1 viidodat sámedigge-válggaid listologuid dáfus galgá leat ollu unnit go earámállet válggain. Baicca lea vejolas1 vuordit ahte (ain) viiddideapmi Sámedikki ás1s1esurggiin ja mearridanválddis, sáhttá dagahit ahte eanet politihkalas1 joavkkut hálidit cegget listtu sámedigge-válggain. Danin go sii hálidit hábmet prográmmaid mat deattuhit juste sin politihkalas1 vuod1d1ooainnu ja "váibmoás1s1iid". Sámediggeválggaid ollislas1 listolohku sáhttá danin lassánit vel eanet. Dakkár ovdáneami eaktun lea dattetge ahte válga-njuolggadusat, oktan biirejuoguin, eai rievdda olus das mot dál leat. Nuppegez1iid sáhttá diehttelas negatiiva (vásihuvvon) rievdadus Sámedikki ás1s1e-surggiin ja válddis dagahit ahte unnibut olbmot hálidit searvat sámediggeválggaide. Dan sáhttá c1ájehit joavkkut mat ceggejit listtuid válggain, man ollu persovnnat hálidit c1uoz1z1ut kandidáhttan listtuin ja man ollu jienastanvuoigaduvvomat jienastit válggain. Dasa lassin sáhttá dakkár ovdáneapmi maiddái váikkuhit negatiivvalac1c1at dasa man gallis died1ihit iez1aset sisa Sámi jienastuslohkui/bissot Sámi jienastuslogus. Dáid molssaevttolas1 ovdánahttineinnostusaiguin loahpahit mii dán oanehis guora-hallama Sámedikki beros1tumi muhtin beliin. C1oahkkáigeassun sáhttá dan njealji vuosttas1 válgga beros1tumi c1ilget ná: Sámi jienastuslohku, dm. jienastanvuoigaduvvomiid lohku lea lassánan. Sámediggeválgga relatiiva válgaoassálastin lea njiedjan. Válgalisttuid lohku lassánii vuosttás1 válgga man1n1il, muhto lea man1n1el dan gártan dássedit. Biirriin leat oalle stuora varias1uvnnat, golbma bajábealde namuhuvvon dilálas1vuod1a dáfus. Muhto naba go fuomás1umi sirdá jienasteddjiin sidjiide geat leat válljejuvvon? Geat aiddonassii válljejuvvojit Sámediggái, man ja gean sii ovddastit ja man guhká sii c1ohkkájit doppe? Dát leat fáttát boahtte oássekapihttaliin. 4.4Sámedikki politihkalas1 c1oahkádus Álbmotválljejuvvon dikkiid c1oahkádus gáibida sihke fágalas1 ja politihkalas1 beros1tumi ja digas1tallama. Gean ja man mán1gasa formálalac1c1at sáhttá válljet, dan mearridit oalle muddui ies1gud1et dikkiid válganjuolggadusat, erenoamáz1it válgaortnet ja mot válgabiirriid hábmejit (Řsterud 1991). Gean konkrehtat válljejit sisa juohke biirres, lea dasto hui ollu faktoraid hálddus maid ies1gud1etládje sáhttá bearrái-geahc1c1at. C1uovvovas1 oassekapihttaliin áigut ies1gud1et geahc1c1anbeliiguin geahc1c1at lagabut maid ja gean dat 156 áirasa ovddastit mat dán rádjái leat leamas1 válljejuvvon sisa Sámediggái.25 Okta faktora mii lea mávssolas1 álbmotválljejuvvon orgánaid persovdnac1oahkádussii, lea man ollu listtuid ásahit válgabiirriin, ja maiddái mot dat politihkalas1 gaska lea ies1gud1et listtuid gaskkas. Njeallje vuosttas1 sámediggeválgga man1n1el lea Sámedikki politihkalas1 c1oahkádus roavvásit leamas1 c1uovvovac1c1at: Tabealla 4.4. Galle áirasa leat válljejuvvon ies1gud1et joavkkuin 1989-2001 Joavku/Bellodat/Listu 1989 1993 1997 2001 NSR-Norgga Sámiid Riikkasearvi (joavku) 24 22 19 14 NBB-Norgga Bargiidbellodat 7 9 12 13 GB-Guovddás1bellodat 2 2 3 SVL-Sámiid Válgalihttu 3 2 Báikkálas1/"friddja" listtut main lea 1 áirras válljejuvvon sisa 8 6 3 7 Ollislac1c1at 39 39 39 39 Gáldot: Hćtta, 1992, 1994, 1998 ja www.samediggi.no Dás mearkkas1it erenoamáz1it ahte NSR posis1uvdna stuorámus joavkun lea hedjonan válggas válgii, ja NBB lea c1ielgasit nannen iez1as "nummar guokte-sajádaga". Dasa lassin mearkkas1it mii ahte golbma vuosttas1 válggas ledje eará joavkkuin go NSR:s ja NBB:s oktiibuot gávcci áirasa, ja 2001:s lassánii dát tálla 12:ái. Ollislac1c1at c1ájehit tállat tabeallas ahte Sámedikki fápmojuohku áiggi mielde lea s1addan viidábun. Min oktavuod1as leat dattetge seamma miellagiddevac1c1at logut mat ovdanbohtet jus guorahallá sisaválljejuvvomiid listtu oaidnit makkár ja man ollu listtut leat oz1z1on eanet go ovtta áirasa sisaválljejuvvot seamma biirres. Oktiibiddjojuvvon tabealla-hápmi addá dán c1uovvovas1 bohtosa: Tabealla 4.5 Galle listtu mas leat eanet go okta áirras válljejuvvon seamma biirres. Joavku/Bellodat/Listu 1989 1993 1997 2001 NSR-Norgga Sámiid Riikkasearvi (joavku) 9 9 8 2 NBB-Norgga bargiidbellodat 2 1 Ollislac1c1at 9 9 10 3 Gáldot: Hćtta 1992, 1994, 1998 ja www.samediggi.no Vuosttaz1ettiin ovdanboahtá ahte leat dus1s1e NSR ja NBB main leat leamas1 válljejuvvon sisa áirasat vuollelis listosajis go vuosttas1sajis. Nubbi maid oaidnit lea lohku dain geat válljejuvvoje sisa vuollelis listosajiin njiejai c1ielgasit 2001:s golmma vuosttas1 válgga ektui. Áibbas konkrehtat mearkkas1it tállat ahte 2001:s ledje dus1s1e golmmas dain 39 sámediggeáirasiin geat eai lean bajemusas iez1as válgalisttus.26 4.5 Od1d1asitválljen ja oac1c1uheapmi Goalmmát lahkoneapmi álbmotválljejuvvon dikkiid c1oahkádussii lea man ollugat áirasiin leat c1ohkkán mán1ga válgaáigodaga. Dakkár tállat sáhttet geaz1idit juoidá man muddui dálá áirasat hálidit ja maiddái oz1z1ot od1d1asitválljema. Tállaid sáhttá maiddái atnit vuod1d1un lagabut geahc1adit oac1c1uheami, dm. man álki dahje váttis "od1d1a" kandidáhtaide lea beassat fárrui -- vejolac1c1at oaz1z1ut od1d1a kandidáhtaid mielde. Sámedikki dáfus go leat guorahallan sisaválljejuvvon áirasiid bajilgova leat mii gávdnan c1uovvovas1 tállaid das man galle áirasa ledje od1d1asat njeallje vuosttas1 válggain, dm. ahte sii eai lean válljejuvvon sisa áigodagas ovdal. Tabealla 4.6 Galle od1d1aválljejuvvon áirasat 1989-2001 1989 1993 1997 2001 Od1d1a sisaválljejuvvon áirasiid lohku 39 22 16*? 16 Lea lunddolas1 ahte buot sámediggeáirasat ledje od1d1aválljejuvvon 1989:s. Guokte man1emus válggas leat dattetge buori muddui leamas1 unnit go beali od1d1a áirasat. Mihtilmasabut leat tabeallas vuolábealde gávnnahan ahte 156 sajiide maidda dán rádjái leat válljen sámediggeáirasiid, dain leat leamas1 96 ies1gud1etlágan persovnna: Tabealla 4.7 Áirasat 1989-2001 -- juhkkojuvvon dan mielde galle áigodaga leat válljejuvvon Ollislac1c1at galle áirasa geat leat sisaválljejuvvon seamma mutto áigodagaide Ollislac1c1at galle saji leat geavahuvvon Válljejuvvon 4 áigodahkii 7 28 Válljejuvvon 3 áigodahkii 11 33 Válljejuvvon 2 áigodahkii 17 34 Válljejuvvon 1 áigodahkii 61 61 Ollislac1c1at 96 156 Tabeallas maid sáhttit lohkat ahte 96 sisaválljejuvvomiin leat 35 persovnna, dm. 36% dahje buorremuddui goalmmádasoassi gii lea c1ohkkán guhkit go ovtta áigodaga. (Vrd. c1iez1a persovnna leat c1ohkkán njeallje áigodaga, 11 persovnna leat c1ohkkán golbma, ja 17 persovnna leat c1ohkkán guokte áigodaga9. Sámediggeáirasiid lohku geat leat od1d1asitválljejuvvon lea oalle sullii seamma go dác1c1a suohkanstivraáirasiid lohku geaid od1d1asitválljejedje áigodagas 1979-1991, namalassii sullii 36-39% (Hagen 1998). Mearkkas1 dalle ahte dát gullá áirasiidda obbalac1c1at ja ahte seammás ledje maiddái oalle stuora báikkálas1 varias1uvnnat (ibid.)27. Báikkálas1 varias1uvnnat válgabiirriid gaskkas lea maid leamas1 sámediggeáirasiid molsunleahtu dáfus: Ollislac1c1at leat leamas1 válljejuvvon sisa áirasat 12 sajiide juohke biirres dan njealji válggas. Govadagas 4.3 oaidnit dattetge ahte válgabiire 1:s, Várjjagis, leat dus1s1e njealji ies1gud1et olbmos leamas1 sámediggeáirras doaibma. Maiddái Kárás1joga biirres lea lohku oalle vuollin go leat vihtta ies1gud1et persovnna sisaválljejuvvon. Nuppe geaz1is gávdnat biirre 6, Álttá/Fálesnuori, gos olles 10 ies1gud1et persovnna leat leamas1 sisaválljejuvvon. Dasa lassin leat Deanu ja Lullisámeguovllu biirriin maiddái leamas1 oalle ollu persovnnat válljejuvvon sisa, namalassii ovcci. Man muddui sámediggeáirasiid molsunleahtu galgá c1ilget buorre dahje heajos din1gan, dasa eat buvtte cealkámus1aid dán vuorus. Obbalac1c1at lea dattetge dábálas1 digas1tallat od1d1asitválljema viidodaga politihkalas1 ovddasteami dássedisvuod1a ja viidodaga dárbbuid ektui. An1kke lea dárbbas1las1 ahte ipmirda varias1uvnnaid birra mat leat biirriin go man1n1il digas1tallá od1d1asitválljema ja oac1c1uheami dilálas1vuod1aid. Muhto ii leat dus1s1e sámediggeáirasiid politihkalas1 gullevas1vuohta -- dm. sin oaivil-ovddasteapmi -- ja áirasiid od1d1asitválljema viidodat mii lea miellagiddevas1 go ovdan-buktá sin duogáz1a. Maiddái sosiála ovddasteapmi lea miellagiddevas1 -- ja dalle erenoamáz1it dán raportta vuod1d1operspektiivva ektui, namalassii sohkabeali. Danin leat boahtte guokte oassekapihttala dan birra. 4.6 Sámediggeáirasiid duogás1 obbalac1c1at Okta dain dábálas1 ipmárdusain riikkaidgaskasas1 válgadutkamis lea dakkár ahte politihkalas1 doaimmat eai leat jámmat juogaduvvon áirasiid sohkabeali, agi ja sosiála duogáz1a ektui (nugo oahpu, fitnu, dietnasa je). Dán raportta vuod1d1un lea ge maiddái Sámedikki bonju sohkabeali c1oahkádus. Danin go sohkabealli dasto lea molsas1uddi man birra raporta vuosttaz1ettiin ja ovddemusat lea, de meannudit sámediggeáirasiid duogáz1a sohkabeali perspektiivvas oktasac1c1at boahtte oassekapihttalis. Mii leat dattetge gávnnahan ulbmillaz1z1an álggahit dadjat veahás1 sámediggeáirasiid birra ollislas1 joavkun, mii fátmmasta eará beliid go sohkabeali. Makkár died1ut leat dasto olámuttos? Juo, juohke dain golmma gáhppálagas girjjis Sámediggi namat ja logut mat dássáz1ii leat almmuhuvvon, dain lea sierra kapihttal mas leat cealkámus1at obbalas1 tendenssaide sámediggeáirasiid duogáz1a válljejuvvon beliid dáfus (Hćtta, 1992, 1994 1998). Earret áirasiid sohkabeali váldojit c1uovvovas1 momeanttat ovdan: a) ahki, b)oahppu ja fidnu, c)giellageavaheapmi sámedigge-c1oagganemiin, ja d) oskkolas1 gullevas1vuohta, dm. jus sis vejolac1c1at lea miellahtto-vuohta oskoservodagain. Juohke áirasa eallingeardemuitalusain ovdanboahtá dasa lassin orrunsuohkan. Dienas ii leat namuhuvvon gostege. 2001 válgii eai leat 2002 c1avc1c1a almmuhuvvon dakkár mállet died1ut ja cealkámus1at, muhto www.same-diggi.no gávdno listtu mii lea sirrejuvvon áirasiid riegádanjagi mielde. Viidáset leat fuobmán ahte molsas1uddi ahki meannuduvvo vásedin Válgalávdegotti raportta sierra kapihttalis, namalassii Nuoraidovddasteapmi Sámedikkis (Sámediggi 2001c). C1ujuhusain ahte dus1s1e golbma sámediggeáirasa ledje vuollel 30 jagi 1997 válgga man1n1el, cuiggoduvvo ahte lea dehálas1 geavahit ies1gud1etlágan gaskaomiid váikkuhit ahte eanet nuorat beros1tit politihkas obbalac1c1at ja ahte nuorat erenoamáz1it besset sisa Sámediggái.28 Mud1ui ovdanboahtá ahte sámediggeáirasiid gaskamearálas1 ahki lea bisson oalle dássedit gaskal 42-46 jagi. Buohtastahttima dihte namuhit ahte fylkkadigge- ja stuoradiggeáirasiid gaskamearálas1 ahki man1n1el 1999 ja 1997 válggaid lei 47 jagi (ibid.). Mud1ui buktit cealkámus1aid dasa ahte sámediggeáirasiid ahkejuohku ii variere c1ielgasit politihkalas1 joavkkuid dahje válgabiirriid gaskkas. Sámediggeáirasiid oahpu dáfus, sáhttá Odd Mathis Hćtta c1oahkkáigeasus man1emus gáhppálagas Sámediggi namat ja tállat lohkat muhtin oalle dássedis tendeanssaid golmma vuosttas1 válggas (Hćtta 1998): Birrasiid 20:s -- dm. sullii bealis-- dain 39 áirasiin lea leamas1 unnimusat jagi alit oahppu. 10-12 áirasiin lea leamas1 eanet go álbmot-/vuod1d1oskuvllaoahppu, ja reasttas ii leat leamas1 eará go geatnegahtton skuvla. Maiddái fitnu dáfus leat seamma gáldo mielas oalle dássedis tendeanssat joavkkuide maidda c1ohkkejuvvo fuomás1upmi: Sullii njealjádasoassi (sullii 10) áirasiin gullet vuod1d1oealáhusaide ja oahpahus-/dutkandoibmii.29Leat unnán ies1heanalis ealáhus doalli sámediggeáirasat (earret vuod1d1oealáhusdolliid), ja meastta bealli bargá almmolas1 hálddatlas1 doaimmas dahje dearvvas1vuod1a- ja sosiálsuorggis. Mud1ui c1ujuha Hćtta (ibid.) dasa ahte ledje gaskal 13 ja 16 áirasa (33 ja 41%) geain golmma vuosttas1 áigodagas lei sámegiella váldogiellan dievasc1oahkkimiin. Dasa lassin ledje soames áirasat geat geavahedje sihke sámegiela ja dárogiela. Mud1ui mearkkas1it ahte Sámediggi namat ja tállat "eallingeardemuitalusa oasis" leat váldon mielde ean1kiláirasiid politihkalas1 vásáhusaid died1ut doaimmaid birra mat sis leat leamas1 ies1gud1et orgánain. Dattetge ii leat ráhkaduvvon makkárge oktasas1 bajil-govva dakkár died1uid obbalas1 tendeanssain -- ovdamearkka dihte man gallásis lea suohkanstivrra/fylkkadikki ja/dahje stivrabarggu vásáhus. ies1gud1et organisas1uvnnain. Vaikko dakkár mállet died1ut livc1c1e miellagiddevac1c1at, de eat leat mii ge sáhttán vuoruhit ráhkadit dakkár oktiibidjama. Dan maid mii baicca leat dahkan lea ráhkadit oktasas1 bajilgova áirasiid orrun-suohkaniin, dalle erenoamáz1it geahc1adit dan 11 biirre mat sisttisdollet eanet suohkaniid. Tabealla 4.8 Sámediggeválggat 1989-2001. Áirasiid orrunsuohkanat Ráidu 1: Biirre nummar ja namma Ráidu 2: Galle suohkana leat biirres Ráidu 3-6: Áirasiid orrunsuohkanat geat leat sisaválljejuvvon biirres (Ruod1us: galle sisaválljejuvvon áirasa orrot gullevas1 suohkanis) 1. Várjjat 5 Unjárga (12) 2. Deatnu 3 Deatnu (12) 3. Kárás1johka 1 Kárás1johka (12) 4. Guovdageaidnu 1 Guovdageaidnu (12) 5. Porsán1gu 4 Porsán1gu (6) Muosát (4) Davvesiida (2) 6.Áltá/Fálesnuorri 6 Áltá (5) Hámmarfeasta (5) Fálesnuorri (1) Láhppi (1) 7. Davvi-Romsa 6 Gáivuotna (10) Omasvuotna (2) 8.Gaska-Romsa 9 Tromsa (8) Lean1gáviika (4) 9.Lulli-Romsa 10 Loabát (6) Skánit (4) Ráisavuotna (4) 10. Davvi Nordlánda 15 Narviika (8) Dielddanuorri(2) Evenás1s1i (1) Vestvĺgřy (1) 11. Gaska Nordlánda 12 Divttasvuotna (8) Fuoskku (3) Skerrestátte (1) 12. Lullisámeguovlu 15 Rřros (4) Snoasa (2) Ies1gud1et suohkanat (6) 13. Lulli-Norga xx Oslo (11) Bergen (1) Gáldot: Hćtta 1992, 1994, 1998 Ies1gud1et njálmmálas1 gáldut áirasiidda geat válljejuvve 2001:s Dát bajilgovva c1ájeha ahte vaikko Sámedikki válgaguovlu lea olles riika, de áirasat dán rádjái leat boahtán vissis ráddjejuvvon suohkaniin. Mii mearkkas1it erenoamáz1it ahte vid1a dain 11 válgabiirriin mat sisttisdollet eanet suohkaniid, doppe leat dus1s1e sisaválljen áirasiid ovtta dahje guovtti suohkaniin. Dás vuhtto ahte áirasiid geográfalas1 duogás1 guhkkin eret lea nu bied1ggus go mii válgabiirriid hábmema mielde livc1c1ii vejolas1. Dáinna loahpahit obbalas1 guorahallama áirasiid duogáz1is. Dan sadjái bidjat fuomás1umi Sámedikki c1oahkádussii sohkabeali perspektiivvas. 4.7 Áirasiid duogás1 sohkabeali perspektiivvas Sivvan manin hálidit guorahallat sámediggeválgga sohkabeali perspektiivvas, lea danin go leat dad1istaga unnon nisson sámediggeáirasat. Dát ovdáneapmi lea c1ilge-juvvon Tabeallas 1.1. Konkrehtabut lea nu ahte njealji sámediggeválggas mat dássáz1ii leat c1ad1ahuvvon, de leat válljen sisa áirasiid ollislac1c1at 156 sajiide. Go leat guorahallan ovdalas1 ja dálá sámediggeáirasiid bajilgovaid, de mii leat gávnnahan ahte nissoniin leat leamas1 42 saji dain 156 sajiin. Dat vástida ollislas1 nissonoasi mii lea 27% áiggi mielde -- dahje daddjot eará ládje: Oktiibuot lea njealjádasoassi sáme-diggeáirasiin dássáz1ii leamas1 nissonat. Dán vuolitkapihttalis áigut dadjat veahás1 sihke nissonsámediggeáirasiid mihtilmas-vuod1aid birra, ja makkár erohusat leat nisson ja dievdoáirasiid gaskkas. Danin go nissonáirasiid lohku ii leat stuorát go lea, de áigut mii dattetge ovddemusat ovdan-buktit dievaslas1 bajilgova nissoniin mat duod1ai leat leamas1 válljejuvvon diggái: Tabealla 4.9 Áigodatbajilgovva nissoniin geat leat válljejuvvon Sámediggái 1989-200130 B. nr Válga-jahki Namma Listu Sohka- bealli Orrunsuohkan R.jahki Fidnu 1 1989 Magnhild Mathisen Bb N Unjárga 1953 Adjunkta 1 1989 Inger K Juuso SÁ N Unjárga 1955 Adjunkta 6 1989 Ruth Rye Josefsen SL N Áltá 1923 Pens1unista 6 1989 Mimmi Bćivi Bb N Hámmárfeasta 1950 (Ii almmuhan) 7 1989 Mary M Trollvik NSR N Gáivuotna 1935 Dálueamit 8 1989 Ester Fjellheim SÁL N Tromsa 1939 Doavttir 9 1989 Inger-Ann Fossli NSR N Loabát 1959 Dearv- ja sos.hoavda 9 1989 Haldis Thommasen SÁL N Loabát 1948 Buohccedivs1s1ár 10 1989 Inger-Anne Johansen Bb N Vestvĺgřy 1936 Bátnedoavttirc1álli 11 1989 Ing-Lill Pavall NSSS N Fuoskku 1956 Konsuleanta 12 1989 Ella Holm Bull FSS N Snoasa 1929 Rektor 13 1989 Máret A Guhttor SÁ N Oslo 1948 Ekon.hoavda 13 1989 Ingrid S Wernberg NSR N Oslo 1947 Osd.Jod1iheaddji Submi 1989-1993:13 1 1993 Magnhild Mathisen Bb N Unjárga 1953 Adjunkta 1 1993 Berit Ranveig Nilsen NSR N Unjárga 1959 Adjunkta 2 1993 Marianne B Henriksen NSR N Deatnu 1955 Boazod./Ies1h 3 1993 Ragnhild L Nystad NSR N Kárás1johka 1946 Diks1o/fuol.jod1. 4 1993 Inger Anne S Gaup NSR N Guovdageaidnu 1942 Boazod./ Dálueamit 7 1993 Mary M Trollvik NSR N Gáivuotna 1935 Dálueamit 8 1993 Margreta P Kristiansen Bb N Tromsa 1946 Veahkkedivs1s1ár 9 1993 Inger-Ann Fossli NSR N Loabát 1959 D.ja sos.hoavda 11 1993 Ing-Lill Pavall NSSS N Fuoskku 1956 Konsulenta 12 1993 Ĺsta Vangberg NSR N Troandin 1937 Konsulenta 13 1993 Máret A Guhttor SÁ N Oslo 1948 Ek.hoavda 13 1993 Berit Johnskareng NSR N Oslo 1947 Oahpaheaddji/ C1álli Submi 1993-1997: 12 1 1997 Magnhild Mathisen Bb N Unjárga 1953 Adjunkta 1 1997 Berit Ranveig Nilsen NSR N Unjárga 1959 Adjunkta 2 1997 Marie T N Aslaksen Bb N Deatnu 1979 Sadj. oahpaheaddji 3 1997 Ragnhild L Nystad NSR N Kárás1johka 1946 Diks1o/fuol.jod1. 6 1997 Eva Josefsen NSR N Áltá 1961 Studenta 8 1997 Margreta P Kristiansen Bb N Tromsa 1946 Veahkkedivs1s1ár 8 1997 Randi K A Skum NSR N Lean1gáviika 1967 Boazod./Stud 9 1997 Asbjřrg H E Skĺden NSR N Skánit 1946 Adjunkta 11 1997 Ing-Lill Pavall NSR N Fuoskku 1956 Konsulenta 13 1997 Laila Wilks NSR N Oslo 1962 Duojár/Stud. Submi 1997-2001: 10 1 2001 Magnhild Mathisen Bb N Unjárga 1953 Adjunkta 1 2001 Berit Ranveig Nilsen NSR N Unjárga 1959 Adjunkta 3 2001 Ragnhild L Nystad NSR N Kárás1johka 1946 Diks1o/fuol.jod1. 8 2001 Margreta P Kristiansen Bb N Tromsa 1946 Veahkkedivs1s1ár 8 2001 Randi K A Skum NSR N Lean1gáviika 1967 Boazod./Stud 9 2001 Ann-Mari Thommasen NSR N Skánit 1964 Oahpaheaddji 9 2001 Berit Oskal Eira Bb N Loabát 1951 Boazodoalli Submi 2001-2005: 7 Gáldot: Hćtta 1992, 1994,1998. Dasa lassin www.samediggi.no ja lassin vel njálmmálas1 died1ut. Tabeallas oaidnit vuosttaz1ettiin ahte lea stuora erohus das man galle nissona leat leamas1 sisaválljejuvvon ies1gud1et válgabiirriin: Muhtin biirriin leat mán1ga áigodaga leamas1 guokte nissona válljejuvvon sisa, ja ollu biirre leat leamas1 mán1ga válga-áigodaga nissonáirasiid haga! Biirriid varias1uvnnaid meannudit dárkileappot ja systemáhtalac1c1abut boahtte oassekapihttalis. Viidáset c1ájeha tabealla ahte politihkalas1 c1oahkádusa dáfus, de leat buot nisson-áirasat Sámedikkis ovddastan dahje leamas1 gullevac1c1at juoppá dan guovtti stuorámus jovkui NSR ja Bargiidbellodat(Bb=Ap). Dat maid mielddisbuktá ahte ii ovttage dain smávva listtuin/joavkkuin (dm. main leat sisaválljejuvvon golbma dahje unnit, vrd. tab.3.4), leat leamas1 nissonáirasat. Goalmmát maid mii oaidnit lea ahte fitnu dáfus leat unnán nissonat Sámedikkis geat gullet vuod1d1oealáhusaide -- vaikko dát lea jámmat leamas1 dilálas1vuohtan njealjádas-oassái buot áirasiin (vrd. kap.3.4.3) Baicca lea stuorát oassi nissoniin geat barget oahpahusvuogádagas dahje dearvvas1vuod1a- ja sosiálsuorggis. Dan fas sáhttá geahc1c1at oahpu oktavuod1a dáfus, go Hćtta almmuhii goit vuos man1emus gáhppá-lagas Sámediggi logut ja namat ahte ledje ollu eanet nisson- go dievdoáirasiin lei alit oahppu. Njealját maid sáhttá oaidnit Riegádanjagi ráiddus lea nissonáirasiid agi. Ráidu c1ájeha ea.ea. ahte earret ovttain spiehkastagain (biirre 2' áirras 1997-2001), de ii leat oktage nissonáirras Sámedikkis leamas1 vuollel 30 jagi. Mud1ui cealká Hćtta (1998) ahte nissonat ja dievddut juohkásit oalle jámmat ahkeskálás. Mud1ui sáhttit tabeallas gávdnat ahte dain 42"nissonsajiin" leat c1ohkkán 27 ies1gud1et-lágan olbmo. Dat lea danin go mán1ga nissona leat od1d1asitválljejuvvon unnimusat okte. Kap.3.4.2:s c1ujuhuvvui ahte obbalac1c1at leat 36% sámediggeáirasiin c1ohkkán eanet go ovtta áigodaga. Dat cuiggoduvvui ahte dát lea oalle muddui seamma go Norgga suohkanstivraáirasiid od1d1asitválljen-dávjodat man1emus guoktelot jagis. Muhto seammaládje go od1d1asitválljejuvvomiid oassi variere áiggásac1c1at, de dat orru leat veahás1 alladit dievdduide go nissoniidda: Dalle go od1d1asitválljen-dávjodat dan áigeguovdilis áigodagas lei 36-39%, de lei dievdduin ja nissoniin 39-41% ja 21-30% (Hagen 1998). Mis ii leat leamas1 vejolas1vuohta guorahallat od1d1asitválljema tállaid juohke sámediggeválgii sohkabeali perspektiivvas, muhto dan maid leat bidjan bajás c1uovvovas1 tabeallas dadjá an1kke juoidá gullevas1 nissoniid ja dievdduid tendeanssaid birra c1ohkkát mán1ga válgaáigodaga: Tabealla 4.10 Galle nisson- ja dievdoáirasat 1989-2001 -- juhkkojuvvon dan mielde galgá áigodaga leat válljejuvvon Galle áigodaga sisa-válljejuvvon Ollislac1c1at Man galle áirasa Nissonat Dievddut Ollislac1c1at man galle saji Sajit main leat nissonat Sajit main leat dievddut 4 áigodaga 7 1 6 28 4 24 3 áigodaga 11 4 7 33 12 21 2 áigodaga 17 4 13 34 8 26 1 áigodat 61 18 43 61 18 43 Ollislac1c1at 96 27 69 156 42 114 Dát tabealla c1ájeha ahte ovcci dain 27 ies1gud1et nissoniin geat dán rádjái leat leamas1 válljejuvvon sisa Sámediggái, leat c1ohkkán guhkkit go ovtta áigodaga (Vrd. ahte okta lea c1ohkkán njeallje áigodaga, njealjis leat c1ohkkán golbma ja vel njealjis leat c1ohkkán guokte áigodaga). Dát dahká 33%. Seammaládje leat 26 dievddu 69 sisa-válljejuvvon dievdduin -- dm. 38% c1ohkkán eanet go ovtta áigodaga. Vaikko leat unnán tállaávdnasat, de sáhttet dát tállat geaz1ideame ahte ii leat nu stuora erohus nissoniid ja dievdduid tendeanssain beassat od1d1asitválljejuvvot go álggos leat beassan Sámediggái. Muhto dásseárvoperspektiivvas lea danin hástalussan ahte leat beare unnán nissonat geat obanassiige válljejuvvojit sisa dan báikái. Boahtte oassekapihttal galgá danin leat gaskavuod1a birra gaskal nammaduvvon nissoniid oasit ja sisaválljejuvvon nissoniid oasit- sihke ollislac1c1at ja ies1gud1et válgabiiriin. Okta gaz1aldat masa geahc1c1alit oaz1z1ut vástádusa lea ahte gávdnojit go ovttalaganvuod1at gaskal biirriid main leat buorre ja heajos historihkka sámediggeáirasiid nissoniidoasi dáfus. 5. SOHKABEALI JUOHKU VÁLGGAIN JA NAMMADEMIIN Álgokapihttalis c1ujuhuvvui ahte sámediggeáirasiid vuollegis ja njieddji nissonoassi lea dagahan sihke imas1tallama ja balu. Áibbas konkrehtat ovdanbuktojuvvui nissonáirasiid dássi ja ovdáneapmi c1uovvavas1 tabeallain: Tabealla 1.1. Sámediggeválggat 1989-2001. Sisaválljejuvvon nissoniid lohku ja oassi 1989 1993 1997 2001 Sisaválljejuvvon nissoniid lohku 13 12 10 7 Sisaválljejuvvon nissoniid oassi (Pst.) 33% 31% 26% 18% Gáldu: Hćtta 1992, 1994, 1998 ja www.samediggi.no Sisaválljejuvvon nissoniid lohku Sámediggái lea meastta beliin unnon gullevas1 áigodagas. Nissonáirasiid oassi lea unnon goalmmádasoasis unnit go vid1adasoassái. Buohtastahttima dihte lea dán válgaáigodaga nissonoassi ollislac1c1at 34% Norgga suohkanstivrrain, 41% fylkkadikkiin oktiibuot ja 37% Stuoradikkis (vrd. maiddái Govadaga 1.1.). Dán kapihttalis áigut lagabut geahc1adit muhtin lohkoávdnasiid Sámedikki bonju sohkabealejuogu oktavuod1as -- dahje c1ielgaseappot: sihke dan ahte orgánas leat unnán nissonáirasat ja ahte sin lohku njiedjá. Fuomás1upmi biddjo sihke namma-duvvon nissoniid oassái ja sisaválljejuvvon nissoniidda, ja varias1uvnnaide áiggi mielde ja ies1gud1et válgabiirriid gaskkas. 5.1Gaskavuohta gaskal man ollu nissonolbmuid leat sisaválljen ja nammadan S1addat álbmotválljejuvvon áirrasin Sámediggái eaktuda vuosttaz1ettiin ahte lea nammaduvvon muhtin dain dohkkehuvvon válgalisttuide. Go nissonoassi mii vállje-juvvo Sámediggái njiedjá, de lea lunddolas1 navdit ahte dan ferte geahc1c1at oktavuod1as go unnit nissonat nammaduvvojit listtuide ovdal válggaid. Guorahallat lea go dát riekta, de leat mii válgalávdegotti raportta (Sámediggi 2001c) mildosa tállaid vuod1ul oktiibiddjon vuolábealde tabeallas: Tabealla 5.1 Sámediggeválggat 1989-2001. Nammadandied1ut 1989 1993 1997 2001 Ollislac1c1at man ollu listtut 48 60 63 62 Ollislac1c1at man ollugat nammaduvvon 526 752 834 861 Nammaduvvon nissoniid lohku 221 331 367 375 Listtut main nissonolmmos1. 1. sajis 13 14 19 16 Listtut main nissonolmmos1 2. sajis 25 29 29 36 Oassi listtuin main nisson.1.sajis (Pst.) 27 23 30 26 Oassi listtuin main nisson. 2. sajis (Pst.) 52 48 46 58 Nissoniidoassi dain geat ollislac1c1at leat nammaduvvon (Pst.) 42 44 44 44 Gáldu: Válganjuolggaduslávdegotti raporta. Mielddus Tabealla c1ájeha ahte nissoniidoassi válgalisttuin ii leat rievdan namuhanveara áigo-dagas 1989-2001. Dát lea erenoamáz1it ollislas1 nammaduvvon nissoniid oasi dáfus, muhto maiddái man ollu listtuin leat nissonat 1. ja 2. sajis. Mii oaidnit dan vel c1ielgaseappot go sisaválljejuvvomiid oasi ja nammaduvvomiid oasi ovdanbidjat gráfalac1c1at boahtte govadagas, Govadat 4.1. Govadaga vuosttas1 stoalpu govvida c1ielgasit ahte sisaválljejuvvon nissoniid oassi jámmat lea njiedjan. Seammás ii gávnna dán njiedjama ovtta ge dain golmma eará nammaduvvon oasi stoalppuin. Rievtti mielde gal variere veahás1 nissoniidoassi das ahte leat nammaduvvon guovtti vuosttas1 sadjái, muhto ii nu ahte dat galggas1ii dahkat stuora váikkuhusaid. C1ilge-hussan ahte nissoniidoassi Sámedikkis lea njiedjan válggas válgii, ii sáhte dasto leat ahte nammaduvvon nissoniid ollislas1 oasit -- eai obbalac1c1at eai ge bajemus1sajiin -- leat njiedjan. Gáldu: Válganjuolggaduslávdegotti raporta. Mielddus Muhto jus eai leat rievdadusat nammadeami bealis, mii sáhttá dalle dagahan ahte nissonáirasat leat jámmat njiedjan. Okta dilálas1vuohta maid gráfalas1 ovdanbuktit ávz1z1uha lagabut geahc1c1at lea ahte juohke válggas lea dus1s1e sullii njealjádasoasis listtuin leamas1 nisson njunus1kandidáhtta (23-30%). Dan vaikko juohke háve leat leamas1 eanet go 40% nissonat válgalisttuin obbalac1c1at. Dan oktavuod1as leat mii mud1ui -- buohtastahttima vuod1d1un -- váldán ovdan nammadanlisttuid bellodagain mat oz1z1o áirasiid Stuoradiggái man1n1el 2001 válgga ja geahc1c1an man ollu nissonat ja man stuora oassi nissoniin ledje njunnoz1iid searvvis listtuin. (http://www.nsd.uib.no/data/polsys/partiveven/Valg2001/Index.html). Mii gávnnaimet dalle ahte dat gávcci gullevas1 bellodaga ceggejedje listtu buot 19 fylkkain, dm. ollislac1c1at 152 listtu. Viidáset gávnnaimet ahte dain ledje oktiibuot 42 listtu main lei -- dahje 28% - nisson njunnoz1is, muhto seammás lei stuora varias1uvdna bellodagaid gaskkas.31 Listtuin orui mud1ui nu ahte eanas bellodagat rahc1e ahte juohke nubbi galggai leat nisson ja dievdu listtuin. Eará ipmárdus stuoradiggeválggaid nammadanlisttuid dáfus lea ahte unnit bellodagain/joavkkuin mat eai cegge listtuid buot fylkkain lea c1ielga tendeansan ahte sis lea dievdu njunus1kandidáhttan. Okta konklus1uvdna lea dasto ahte nissoniid oassi geat leat nammaduvvon 1.sadjái sámediggeválggain, ii leat mearkkas1ahtti unnit go stuora-diggeválggain! Rievtti mielde gal ii sáhte dat oalle vuollegis nissonoassi mii lea nammaduvvon 1. sadjái sámediggeválggain, okto c1ilget ahte sisaválljejuvvon nissoniid oassi dán dikkis jámmat lea njiedjan. Vaikko dán dilálas1vuod1a ies1alddis lea veara guorahallat lagabut, de lea erenoamás1 miellagiddevas1 go geahc1c1á oktavuod1as ahte 2001 válggas ledje dus1s1e golbma listtu mat oz1z1o sisa eanet go ovtta áirasa seamma válgabiirres (vrd. kap.4.4.). Seammás lea dát dat ean1kilválga mii lea dagahan ahte sisaválljejuvvon nissoniid lohku Sámediggái njiejai eanemusat, namalassii golmmain. Jus 2001-válgga boad1us ahte sámediggeáirasat eanasmuddui leat válljejuvvon sisa vuosttas1 sajis lea álgun tendeansii, de s1addá vel deháleabbon go ovdal nammaduvvot 1. sadjái vai sihkkarastá fásta saji diggái.32 Min oktavuod1as dat dagaha danin c1uovvovas1 gaz1aldaga: Mii dárbbas1uvvo vai eanet nissonat nammaduvvojit 1. sadjái? Okta geahc1c1anbealli vástidit dakkár gaz1aldaga lea guorahallat biirriid varias1uvnnaid nissonáirasiid dáfus. Dán ohcan dihte vejolas1 oktasas1beliid biirriin dahje biirriid gaskkas main lea buorre dahje heajos historihkka dan dáfus. C1uovvovac1c1at galgá leat sáhka dakkár biirriid varias1uvnnaid muhtin beliid birra. 5.2Biiriid mielde varias1uvnnat válgga ja nammadeami dáfus Man1n1el vuosttas1 sámediggeválgga 1989:s ledje sisaválljejuvvon seamma ollu nisson-olbmot go man ollu válgabiirret leat, namalassii 13. Ean1kilis vuod1us1tus sáhttá leat ahte dalle válljejuvvui sisa okta nisu juohke biirres, ja go unnit nissonat válljejuvvojit sisa, de s1addet unnit biirret main leat nissonáirasat. Vuolábealde tabeallas ovdan-boahtá ahte dát vuod1us1tus gal lea beare álki: Vel nissonáirasiid "buoremusjagis" 1989:s go 13 nissona besse sisa, eai ge beassan sisa nissonat buot válgabiirriin. Ja vaikko biirret main leat nissonáirasat leat unnon danin go nissonáirasiid lohku lea njiedjan, de leat "heajusmusjagis" 2001:s eanet biirriin eanet go okta nisson sisa-válljejuvvon. Vrd. Tabealla 5.2 mii c1ájeha ahte leat sisaválljejuvvon eanet nissonat go leat biirret main leat nissonáirasat: Tabealla 5.2 Galle nissonolbmo leat válljejuvvon ja Galle biirre leat main leat nissonáirasat 1989 1993 1997 2001 Sisaválljejuvvon nissoniid lohku 13 12 10 7 Biirret main leat nissonáirasat 9 10 8 4 Dán rádjái leat váldán ovdan Sámedikki nissonáirasiid obbalas1 gova. C1uovvovac1c1at lea midjiide miellagiddevas1 mot juohku válgabiirriid gaskka lea leamas1: Makkár biirriin leat leamas1 dahje eai leat leamas1 nissonáirasat -- ja man ollu sis vejolac1c1at dat lea leamas1? Dan mii sáhttit gávdnat go geahc1c1at sohkabealejuogu 12 áirasa gaskkas mat oktiibuot leat leamas1 sisaválljejuvvon juohke biirres dan áigodagas. Govadat 5.2 govvida dan go c1ájeha sihke man ollu nissonáirasat ollislac1c1at leat leamas1 válljejuvvon sisa juohke biirres ja man ollu ies1gud1et nissonat leat c1ohkkán dain gullevas1 sajiin. Eanemus c1albmáic1uohcci dán govadagas lea dat stuora varias1uvdnaviidodat. Dasto ahte guokte biirre c1ielgasit leat mihtilmasat: Várjjat biirres leat gávcci dain 12 áirasiin leamas1 nissonat. Nuppegeaz1is fas lea biire 5, Porsán1gu, mas ii leat leamas1 sisaválljeuvvon oktage nisson sámediggeáirras! Seamma govadagas ovdanboahtá lassin veahas1 eará geahc1c1anbealli juogadeami-fáddái. Ii leat namalassii dus1s1e stuora varias1uvdna dan dáfus man galle nissonáirasa leat juohke biirres, variere maiddái man galle ies1gud1et nissona leat c1ohkkán dain sajiin. Ovdamearkka dihte leat golmma ies1gud1et nissoniin leamas1 dat golbma saji "gaskabiirres" Álttás/Fálesnuoris, ja Kárás1joga ja Gaska Nordlándda biirriid golmma "nissonsajiin" lea leamas1 seamma olmmos1. Mud1ui oaidnit ahte biirriin main leat leamas1 eanemus ies1gud1etlágan nissonáirasat leat Lulli-Romsa ja Lulli-Norga vid1ain ja njeljiin. Geahpedit bajilgova birriin mat leat buorit ja heajut nissonáirasiid dáfus, de leat mii ráhkadan govadaga mii c1ájeha biirriid loguid mielde. Govadat 5.3. Dát govadat c1ájeha c1ielgasit ahte golbma biirre leat mihtilmasat goappes1gez1iid skálás: Buoremus biirret nissonáirasiid dáfus leat leamas1 biirret 1,8 ja 9, dm. Várjjat, Gaska-Romsa ja Lulli-Romsa. Heajumus suohkanat leat leamas1 4, 10 ja 5, dm. Guovdageaidnu, Davvi Nordlánda ja Porsán1gu. Seamma erohallama oaz1z1ut maiddái mud1ui jus juohke biirre sisaválljejuvvon nissoniid logu bid1ge juohke válgii. Dán danin go biirret 1, 8 ja 9 leat áidna main leat leamas1 nissonáirasat juohke válggain, vrd. c1uovvovas1 govadaga: Manin son dasto leat dát varias1uvnnat biirriid gaskkas? Ohcat vástádusaid dasa, de áigut mii dad1istaga ovdanbuktit muhtin beliid válgabiirriid ja ies1gud1et válgabiirriid dilálas1vuod1ain. Álggos áigut dattetge dárkkistit ahte s1addá go biirriid erohallan sin "sohkabeale-bohtosiid" ektui seamma jus sisaválljejuvvon nissoniid logu sadjái bidjá vuod1d1un man ollu nissonat leat leamas1 nammaduvvon njunnoz1ii dáin válgalisttuin. Maiddái dán ulbmilii leat ráhkadan gráfalas1 c1ilgehusa. Govadagas 5.5 vuolde oaidnit sihke man galle nissona leat sisaválljejuvvon ja man galle nissona leat nammaduvvon njunnoz1ii ( ollislac1c1at buot njealji válggas). Govadat c1ájeha ahte sisaválljejuvvon nissoniid lohku ovtta biirres ii dárbbas1lac1c1at govvit man ollu nissonat leat namma-duvvon vuosttas1 sadjái biirres. 33 Ovdamearkka dihte leat sihke Kárás1jogas, Guovda-geainnus, Porsán1ggus ja Gaska Nordlánddas leamas1 njeallje-vihtta eanet njunus1-nammaduvvon go sisaválljejuvvon nissonat. Seammaládje leat biirriin Kárás1jogas ja Álttá/Fálesnuoris leamas1 golbma eanet nammaduvvon go sisaválljejuvvon. Dát geaz1ida vel oktii ahte nu unnán nissonáirasat Sámedikkis-- erenoamáz1it biirriin gos nissonoasit leat vuollin -- ii dus1s1e sáhte leat dan sivas go dát biirret eai nammat nissoniid doarvái bajás listtuin.34 Mii mud1ui mearkkas1it ahte válgabiirriin Várjjagis ja Guovdageainnus-- mat Gova-daga 4.3 mielde leat buorre ja heajos " nissonáirrasbiirret" -- goappes1again leat leamas1 seamma ollu nissonat nammaduvvon njunus1sadjái, namalassii guhtta. Dán ferte dattetge geahc1c1at dan oktavuod1as ahte dán guokte biirres seamma áigodagas leat leamas1 hui guovtteládje dan dáfus man ollu listtut ollislac1c1at leat, namalassii 14 ja 36 (vrd. Govadaga 3.3). Dasto lea dán guovtti biirres listtuid proseantaoassi main nisu lea leamas1 njunnoz1is 43% ja 17%. Mii váldit maiddái fárrui ahte dan sadjái go erohallat biirriid buot válggaid njunus1-nammaduvvon nissoniid ollislas1supmi vuod1ul, baicca geavaha man ollu listtuin lea nisson njunus1kandidáhtta juohke válggas -- vrd. Govadaga 4.6 vuolábealde -- de s1addá boad1us oalle seamma dien guovtti oktavuod1as. Govadat c1ájeha namalassii ahte biirret 1, 3, 8 ja 9, dm. Várjjat, Kárás1johka, Gaska-Romsa ja Lulli-Romsa, leat buoremusat go sis juohke válggas lea leamas1 unnimusat okta nisson njunus1-kandidáhtta. Buoremus lea Kárás1johka, gos juohke áidna válggas leat leamas guokte listtu mas nisu lea njunnoz1is (listtut varierejit njealjis c1iez1a rádjái, vrd Govadaga 3.3.). Nuppegez1iid leat maiddái dán oktavuod1as Deatnu, Davvi Nordlánda ja Lulli-sámiguovlu biirret heajumusat go sis lea dus1s1e oktii leamas1 listu mas nisu lea njunnoz1is: Berre go dasto árvvos1tallat biirriid "sohkabealebalánsasbohtosiid" sisaválljejuvvon nissoniid logu dahje nammaduvvon nissoniid logu vuod1ul? Gaz1aldat lea dehálas1 danin go vástádus dasa addá ies1gud1etlágan bohtosiid dan dáfus mat leat buorit ja heajos biirret, vrd. dan mii ovdanboahtá govadagas 5.5. Tabeallahámis oaidná vel c1ielgaseappot ahte ii leat áibbas seammaláganvuohta dan guovtti lahkonanvugiin. Tabealla 5.3 vuolábealde c1ájeha namalassii ahte dus1s1e okta golmma buriin ja okta golmma heajos biirriin bohtet fárrui beros1keahttá lahkonanvuogi. Dat guokte biirre leat merkejuvvon kursiivan tabeallas, Gaska-Romsa ja Davvi Nordlánda: Tabealla 5.3 Biirret main leat eanemus ja unnimus válljejuvvon ja nammaduvvon nissonat Buoremus ja heajumus biirret earuhuvvon sisaválljejuvvon nissoniid logu vuod1ul Buoremus ja heajumus biirret earuhuvvon njunus1nammaduvvon nissoniid logu vuod1ul 1. Várjjat 8 3.Kárás1johka 8 8. Gaska-Romsa 6 8. Gaska-Romsa 8 9. Lulli-Romsa 6 11.Gaska Nordlánda 8 4.Guovdageaidnu 1 2.Deatnu 1 5. Porsán1gu 1 10.Davvi Nordlánda 1 10. Davvi Nordlánda 0 12.Lullisámiguovlu 1 Dán rádjái addet ies1gud1et metodat maiguin árvvos1tallá mat leat buorit ja heajos biirret sámediggeválggaid nissonovddasteami dáfus veahás1 ies1gud1etlágan bohtosiid. Go mii viidáset raporttas áigut erenoamáz1it c1ohkket fuomás1umi muhtin "buoremus ja vearrámus"nissonovddasteaddji biirriide, de leat dattetge válljen vuod1d1udit earu-hallama dan mielde man ollu nissona leat sisaválljejuvvon ies1gud1et biirriin. Váldo-sivvan dasa lea ahte pros1eakta galgá c1ohkket fuomás1umi vuosttaz1ettiin ja ovdde-musat vuollegis ja njieddji nissonlohkui mii duod1ai lea válljejuvvon sisa Sámediggái. Válgabiirriid maid váljiimet viidáset guorahallat s1adde danin: Tabealla 5.4. Biirret mat leat válljejuvvon lagabut guorahallamiidda Buoremus biirret nissonáirasiid dáfus Heajumus biirret nissonáirasiid dáfus 1. Várjjat 8 sisaválljejuvvon 4.Guovdageaidnu 1 sisaválljejuvvon 8. Gaska-Romsa 6 " 5. Porsán1gu 1" 9. Lulli-Romsa 6" 10.Davvi Nordlánda 0 " Mud1ui áigut cuiggodit ahte vaikko mii dán erohallamis leat válljen váldit mielde dus1s1e golbma buoremus ja heajumus biirriid, de sáhttá leat buorre atnit muittus ahte leat eanet biirret maid dad1ibahábut sáhttá govvidit leat heajos nissonválgabiiren. Dát lea erenoamáz1it dan golbma biirre dáfus mas juohkehac1c1as dus1s1e leat leamas1 guokte nisson sámediggeáirasa, namalassii Deatnu, Davvi-Romsa ja Lullisámiguovlu (vrd. Govadaga 4.2). Go dan leat dadjan, de lea seammás dehálas1 ahte ii vajálduhtte duohta dilálas1vuohta ahte gávdnojit njunus1nammaduvvon nissonat geat eai válljejuvvo sisa. Sáhttet diehttelasat leat ollu ja ies1gud1etlágan sivat dasa go sin eai vállje. Muhtin vejolas1-vuohta lea ahte muhtin dilálas1vuod1ain besset nissonat njunnoz1ii válgalisttuin belo-hahkii danin go dievddut eai raz1a beassat vuosttas1sadjái listtuin mat dábálac1c1at oz1z1ot unnán jienaid. (Mii áigut beros1keahttá juo dákko teavsttas c1uoc1c1uhit ahte go nissonat leat oalle dássedit njunus1sajiin, de sáhttá ipmirdit dan nu ahte sámediggeválggaid govva sohkabeali perspektiivvas lea veahás1 buoret go maid dus1s1e sisaválljejuvvon nissoniid oassi orru c1ájeheame). Muhto máhccot dál ruovttoluotta váldoáigumus1s1ii ahte kártet biirriid varias1uvnnaid. Vaikko bajábealde ovdanbuktin sáhttá leat miellagiddevas1 ies1alddis, de lea guovddás1 ás1s1i kártemiin guorahallat lea go vejolas1 gávdnat muhtin oktasas1vuod1aid buriid ja heajos válgabiirriin dan dáfus man ollu nissonat leat válljejuvvon sisa Sámediggái. Boahtte oassekapihttalis áigut dasto geahc1c1at veahás1 muhtin duohta dilálas1vuod1aid dáin biirriin ja dáid biirriid dáfus. 5.3Ovttalaganvuod1at ja erohusat? Kapihttal 2.3:s c1ujuheimmet dutkamii mii lea c1ájehan ahte báikkálas1 dilálas1vuod1at sáhttet mávssolac1c1at dác1c1a suohkanstivrraid nissonoasi varias1uvnnaide. Rauum (1995) lea juohkán dáid joavkkuid struktuvrralas1, kultuvrralas1 ja politihkalas1 faktoraide. Rauum c1ájeha dasto mot vissis beliid dáin faktorain gávdná ies1vuohtan dain suohkaniin main leat eanemus ja unnimus nissonáirasat iez1aset suohkan-stivrrain. Mii leat dasto geavahan sullásas1 lahkoneami go mii dán pros1eavttas leat ohcan oktasas1vuod1aid ja erohusaid válgabiirriid gaskkas main lea buoremus ja heajumus historihkka dan dáfus man ollu nissonat leat sisaválljejuvvon Sámediggái. Barggadettiin dáinna gávnnaimet dattetge ilbmudusa mii kapihttal 3.2:s lea namuhuvvon okta dain erenoamás1 hástalusain sámediggegullevas1 válgadutkamiin. Praktihkalac1c1at c1ájehuvvo namalassii ahte lea váttis ráhkadit ipmirdahtti geográfalas1 vuod1d1uduvvon buohtastahtti guorahallamiid go geográfalas1 ovttadagat leat Sáme-dikki válgabiirret. Sivvan dasa lea sihke ahte dáid ovttadagaid rájiid eai c1uovo servodaga eará politihkalas1 ovttadagaid rájiid -- ja ahte ovttadagaid sturrodat lea hui earálágan, beros1keahttá makkár mihtuid geavaha. Mot galgá sáhttit buohtastahttit " báikkálas1" dilálas1vuod1aid biirriin mat sturrodaga dáfus leat ies1gud1etláganat nugo oktosuohkanbiirret Kárás1johka ja Guovdageaidnu ja mán1gafylkkabiirriid Lullisámi-guovllu ja Lulli -- Norgga? Juo, sáhttá leat doarvái váttis buohtastahttit dan guhtta Finnmárkkubiirre danin go biirret leat ies1gud1et stuoru. Vaikko vel leat ge dát ráddjehusat, de leat mii an1kke válljen buohtastahttit muhtin "báikkálas1" dilálas1vuod1aid maid leat válljen dan gud1a gullevas1 biirriin. Dalle lea sáhka muhtin struktuvrralas1 ja muhtin politihkalas1 faktorain. Mii áigut danin c1uovvovac1c1at geahc1c1at makkár sajádaga buorit ja heajos nissonáirrasbiirret oz1z1ot dáid faktoraid ektui. Mii álgit muhtin struktuvrralas1 dilálas1vuod1aiguin go leat válljen muhtin geográfalas1 died1uid: Tabealla 5.5. Válljejuvvon biirriid geográfalas1 died1ut Buorit biirret Suohkaniid lohku Fylka Heajos biirret Suohkaniid lohku Fylka 1.Várjjat 5 Finnmárku (nuorta) 4.Guovdageaidnu 1 Finnmárku (oarje) 8.Gaska-Romsa 9 Romsa 5.Porsán1gu 4 Finnmárku (gaska) 9.Lulli-Romsa 10 Romsa 10.Davvi Nordlánda 15 Nordlánda Tabealla 5.5. c1ájeha vuosttaz1ettiin ahte guokte dan golbma buoremus biirres leat Romssa fylkkas. Dasto oaidnit ahte Finnmarkku fylkkas leat guokte heajos biirre, muhto maiddái okta dain buriin. Golbma Finnmárkkubiire leat seammás dat golbma biirre válljenmunis masa gullá okta sámegiela hálddas1anguovllu suohkan. Mud1ui lea heajos biirriid gaskkas sihke okta oktasuohkanbiire ja biire mas leat 15 suohkana. Buriin biirriin maid variere suohkaniid lohku, vaikko ii fal nu ollu. Sajusteapmi -- ea.ea. giellahálddas1anguovllu-- dahje sturrodaga ektui dan mielde man ollu suohkanat biirres leat ii oro mearkkas1eame maidege buori dahje heajos nissonovddasteapmái. Ii ge biirriid sturrodat dan vuod1ul man ollu ássit leat dahje man ollu olbmot leat c1álihan iez1aset jienastuslohkui oro mearkkas1eame maidege dasa -- ii juobe goit jus bidjá vuod1d1un 2001 loguid nugo mii leat dahkan Govadagas 5.7:s boahtte siiddus. Govadat c1ájeha namalassii ahte sihke biire gos eanemusat leat c1álihan jienastuslohkui 2001:s, dm. Guovdageaidnu, ja doppe gos unnimusat leat dahkan, namalassii Davvi Nordlánda, leat golbma heajumus biirriid gaskkas.35 Mii oaidnit maiddái ahte sihke buriin ja heajos nissonbiirriin sáhttá leat alla ássiidlohku -- ja goappes1 mállet sáhttet maiddái sisttisdoallat stuorát gávpogiid ja leat sajáiduvvon daid birra. 36 Gáldot: Statistihkalas1 guovddás1doaimmahat ja Válganjuolggaduslávdegotti raporta. Mielddus Dasto eanet mihtilmas politihkalas1 faktoraide. Tabealla 5.6:s nuppi siiddus leat bidjan bajás buot válljejuvvon biirriid 2001- loguid a)man ollu nissonat válga-jienastuslogus, b)man stuora proseantaoassi nissonat leat válgajienastuslogus, c) man stuora proseantaoassi nissonat leat listtuin, ja d)man ollu listtut leat oktiibuot ja man ollu listtuin lea nisson njunnoz1is. Buohtastahttima dihte ovdanbuktit dattetge álggos govadaga mii govvida buot válgabiirriid b) ja c) jagis 2001. Gáldu: Válganjuolggaduslávdegotti raporta. Mielddus Dás oaidnit ahte dus1s1e soames spiehkastemiiguin, de lea sihke nissoniid proseantaoassi jienastuslogus ja listtuin gaskal 40 ja 50%, ja dat guokte dilálas1vuod1a heiveba oalle bures nubbi nubbái. Tabealla 5.6 Nammadandied1ut nissonossiid birra válljejuvvon biirriin Biire Man ollu nissonat 2001 jienastuslogus Pst. nissonat 2001 jienastuslogus Pst. Listonamma-duvvon nissonat 2001 Listtut oktiibuot/ Listtut main nisson njunnoz1is 2001 1. Várjjat 356 49 47 3-2 8. Gaska-Romsa 346 47 44 4-3 9. Lulli-Romsa 160 44 49 3-2 4.Guovdageaidnu 746 50 40 8-2 5.Porsán1gu 388 45 45 5-2 10.Davvi Nordlánda 66 38 38 4-0 Gáldu: Válganjuolggaduslávdegotti raporta. Mielddus Ovdanboahtá ahte vid1a dain gud1a biirriin lea jienastuslogu nissonoassi sullii gaskal 40 ja 50 %. Spiehkastat lea Davvi Nordlánda gos nissonoassi duod1ai gusto lea vuollel 40%.37 Dasa lassin ovdanboahtá ahte earret Guovdageainnu, mas negatiiva erohus lea 10%, de lea válljejuvvon biirriin eanasmuddui oktiivástideapmi gaskal jienastuslogu nissonoasi ja nammaduvvon nissonoasi válgalisttuin. Dattetge doppe gos 2001:s lea c1ielga erohus gaskal historjjálas1 buoremus ja heajumus nissonáirras-biirriid, lea man ollu listtuin lea nisson njunus1kandidáhtta. Ja -- illá hirpmáhuhtti -- erohus lea ahte buriin biirriin lea unnimusat beali listtuin nisson njunnoz1is. Eará dilálas1vuohta maid mii leat geahc1adan lea ahte lea go seammaláganvuohta gaskal válgaoassálastima ja man ollu nissonat leat sisaválljejuvvon biirriin maid mii leat válljen. Gullevas1 tállaid gávdná Govadagas 4.2 - Ollislas1 ja ies1gud1et biirriid válgaoassálastin. Dattetge ii oro dilálas1vuohta leame nu. Ovdamearkka dihte leat guovtti heajumus biirres Guovdageainnus ja Porsán1ggus hui goabbatlágan válga-historihkka: Guovdageaidnu lea jámmat leamas1 biirriid gaskkas main lea leamas1 eanemus válgaoassálastin, de Porsán1gu jámmat lea leamas1 heajumusaid gakkas -- juo, muhtun muddui buot heajumus. Maiddái "minusbiirres" Davvi Nordlánddas lea jámmat leamas1 alla oassálastin sámediggeválggaide. Mud1ui c1ájeha Govadat 4.2 min oktavuod1as golbma buori biirriid dáfus ahte Várjjagis lea leamas1 dássedis alla válgaoassálastin, ja dan guovtti Romssa-biirre oassálastimis lea leamas1 oalle c1ielga negatiiva ovdáneapmi.38 Mii leat maiddái geahc1c1an variere go od1d1asitválljen-dávjodat systemáhtalac1c1at dan gud1a biirre "nissonbohtosiid" mielde. Govadaga 4.4. vuod1ul - Man ollu ies1gud1et persovnnat leat sisaválljejuvvon juohke biirres, de gávdnat mii ahte dat ii daga dan. Rievtti mielde leat buot golmma heajumus biirres Guovdageainnus, Porsán1ggus ja Davvi Nordlánddas buohkain leamas1 c1iez1a ies1gud1et persovnna sámediggeáirasin. Golmma buori biirres Várjjagis, Gaska- ja Lulli-Romssas lea dattetge biirriid ies1-gud1et persovnnaid lohku njeallje, ovcci ja c1iez1a. Buohtastahttimiid vuod1ul maid dás leat dahkan, de leat gávnnahan ahte lea váttis gávdnat systemáhtalas1 varias1uvnnaid gaskal biirriid main lea buorre ja heajos nissonáirrashistorihkka. Juobe goit daid beliid dáfus maid mii leat váldán ovdan bajábealde. Rievtti mielde leat dát bealit dus1s1e soames dain dilálas1vuod1ain maid Raaum (1995)c1ujuha leat faktorat mat váikkuhit nissoniid politihkalas1 mobiliseremii (vrd. kap. 2.3). Muhto mii cuiggodeimmet álggos dán oassekapihttalis: Lea ráddje-juvvon man guhkás sáhttá mannat ráhkadit ipmirdahtti geográfalas1 vuod1d1uduvvon buohtastahtti guorahallamiid go geográfalas1 ovttadagat leat Sámedikki válgabiirret -- juobe goit áige- ja ressursarámmaiguin mii dán pros1eavttas lea leamas1 hálddus. Oktiibuot c1ájehuvvo ahte ohcat máhtu dan birra mii hehtte dahje ovddida ahte Sámedikkis leat nissonáirasat, lea bargu masa ferte lahkonit mán1ga ies1gud1etlágan vugiin. Okta geaidnu lea namuhuvvon metoda mainna kárte varias1uvnnaid gaskal válgabiirriid ja dasto ohcá systemáhtalas1 oktiivástideami biirriin main lea buorre ja heajos nissonáirrashistorihkka. Eará metoda lea viez1z1at vásáhusaid ja oainnuid ies1gud1et persovnnain geat ies1gud1et ládje leat leamas1 fárus ovtta dahje eanet sáme-diggeválggain. Dan mii leat maid dahkan dán guorahallamis. Daid bohtosiid ovdan-buktit kapihttal 7:s, man1n1el go álggos leat addán várdosa ies1gud1et beliid dáfus sámi servodaga sohkabeliid govvádusain ja máhtus. Ovdal go ollet nu guhkás, de áigut dattetge loahpahit dán kapihttala go bidjat c1oahkkáigeasu muhtin ipmárdusain maid sáhttá oaz1z1ut ávdnasiin maid dássáz1ii leat ovdanbuktán. 5.4 Gaskaboddosas1 c1oahkkáigeassu Okta dán pros1eavtta eavttuin lei ahte ii sáhte guorahallat Sámedikki sohkabeali perspektiivvas almmá c1atnat dan máhttui sámediggeválggaid birra. C1oahkkáigeasus eat leat danin dus1s1e váldán mielde beliid mat c1ielgasit leat sohkabeale-dimens1uvnna birra, muhto maiddái momeanttat mat gustojit sámediggeválgi fenomeman mud1ui. Danin go lea c1ájehuvvon ahte dakkár momeanttat sáhttet veahkehit c1uvget vuollegis ja njieddji nissonoasi Sámedikkis. Bajilgova dihte leat mii válljen c1uoggáid mielde bidjat váldoás1s1iid maid áigut deattuhit. Sámediggegullevas1 válgadutkan váilu eanasmuddui sihke obbalac1c1at ja sohkabeali perspektiivvas. Sivvan dasa sáhttet leat a)mávssolas1 died1ut illá leat olámuttos ja dain lea rievddadalli dássi, ja b) ahte dakkár válgadutkan mielddisbuktá erenoamás1 metodalas1 hástalusaid. Man1it gullá ea.ea. válgabiirriid hábmemii. Boad1us lea beros1keahttá ahte lea vuollegis máhttodássi sámediggeválggaid duohtadied1uid ja proseassaid dáfus. Vaikko lea leamas1 relatiiva njiedjan ollislas1 válgaoassálastimis sullii 10%:in 1989:s 2001 rádjái, de ledje mihá eanebut geat jienastedje 2001 sámedigge-válggas go 1989:s. Dan sivas go jienastuslohku lea lassánan sullii 80%:in seamma áigodagas. Vejolas1 sivat "duppalastin"dilálas1vuod1aide eai leat systemáhtalac1c1at guorahallojuvvon. Ovdamearkka dihte eat died1e maid dat veahás1 "vuostálasti" logut sáhttet mearkkas1eame dasa maid sii geat leat c1álihan iez1aset jienastuslohkui oaivvildit dasa ahte Sámediggi lea miella-giddevas1 ja mávssolas1 váikkuhafámu báikin, eat obbalac1c1at eat ge sohka-bealedimens1uvnna ektui. Gullá mud1ui govvii mielde ahte ollislas1tállaid duogábealde leat c1ihkkojuvvon stuora varias1uvnnat gaskal válgabiirriid sihke jienastuslogu ja válgaoassálastima dáfus. Sohkabealejuogu dáfus c1ájehit olámuttos died1ut ahte 2001:s leat veahás1 eanet dievddut eanas válgabiirriin. Man muddui leat erohusat sohkabeliid gaskkas válgaoassálastima dáfus eat baicca died1e, danin go válgaoassálastima died1uid ii sáhte bid1get sohkabeliide. Ollislas1 listolohku sámediggeválggain lassánii váile 50:s 1989:s 60 rádjái 1993:s ja lea guokte man1emus válggas leamas1 63 ja 62. Báikkálac1c1at variere listolohku sihke biirres biirii ja válggas válgii. Ollislac1c1at lea Sámedikki politihkalas1 c1oahkádus dad1istaga bied1gguseabbon go 39 áirasa leat bid1gejuvvon eanet joavkkuide. Dasa lassin lei guokte vuosttas1 válggas okta joavku mas okto lei eanetlohku, juoga mii ii leat leamas1 dilli guokte man1emus válggain. Mud1ui ledje 2001:s dus1s1e golbma dain sisa-válljejuvvon áirasiin geat eai lean leamas1 nr. 1:z1in iez1aset válgalisttus. Buot nissonáirasat leat gullan nuppi dan guovtti stuorámus jovkui (NSR, BB/Ap/DnA). Maiddái oac1c1uheami ja od1d1asitválljema dáfus leat stuora erohusat biirriin. Muhto obbalac1c1at buot njealji válggain lea várra goalmmádas-oassi áirasiin c1ohkkán guhkit go ovtta áigodaga Sámedikkis. Molsun-leahttu lea sullii seamma dásis go dác1c1a suohkanstivrrain seamma áigodagas. Ii leat mearkkas1ahtti erohus das man muddui nisson- ja dievdoáirasiid od1d1asitválljejit. Sámediggeáirasiid sosiála ovddasteami dáfus lea vuollegis ja njieddji nissonoassi eanemus c1albmáic1uohcci. Eará bealli ovddasteamis lea ahte vaikko válgabiirejuohku sihkkarastá vissis geográfalas1 viidodaga, de leat ies1gud1et biirriid sámediggeáirasat gullan dus1s1e soames suohkaniidda. Agi dáfus lea gaskamearri leamas1 gaskal 42-46 jagi, eaige leat mearkkas1ahtti varias1uvnnat biirriid, politihkalas1 joavkkuid dahje sohkabeliid gaskkas. C1ielga oahpahusdied1ut eai leat olámuttos, muhto c1oahkkáigeassu c1ájeha ahte sullii bealis áirasiin jámmat lea (leamas1) alit oahppu. Alit oahppu lea erenoamáz1it dábálas1 nissoniid gaskkas. Fitnuid dáfus leat eanet dievddut go nissonat gullan vuod1d1oealáhusaide, ja nissonat fas leat eanet gullan dearvvas1vuod1a- ja sosiálsuorgái ja oahpahusvuogádahkii. Dat mii gullá erenoamáz1it vuollegis ja njieddji nissonoassái mii válljejuvvo sisa Sámediggái, de áigut váldit ovdan c1uovvovas1 dilálas1vuod1aid: Vuosttas1 sámediggeválga c1ad1ahuvvui dalle go lei leamas1 biddjon guhkesáiggi fuomás1upmi nissonáirasiidda ja muhtun muddui leamas1 ceakko lassáneapmi nissonáirasiin Norgga eará álbmotválljejuvvon orgánain. Nissonáirasiid oassi vuosttas1 sámediggeválgga man1n1el s1attai 33%. Dat lei eanet go suohkanstivra-válggas álggus 90-logus, muhto unnit go fylkkadigge- ja stuoradiggeválggas. Nissonoassi ii lean dasto vuosttas1 sámediggeválgga man1n1el ii eanet dahje unnit go maid lunddolac1c1at sáhtii vuordit. C1albmáic1uohcci lei ahte boahtte golmma válggas ovdánii negatiiva treanda ahte nissonoassi njiejai eanet ja eanet juohke dáin válggain. Dát lea c1albmáic1uohcci vaikko dan geahc1c1á dan oktavuod1as ahte eará válgas1lájat maid vásihedje muhtin "njiedjamiid" 90-logus. Nissoniidoassi geat leat leamas1 1. sajis listtuin lea dássedit leamas1 sullii 23-30%, ja 2.saji oassi lea rievddadallan gaskal 46 ja 58%. Dát relatiiva dássedis bealit nammademiid ovdáneamis Sámediggái mearkkas1a danin ahte nissoniid logu njiedjan Sámedikkis ii okto sáhte c1ilget dainna ahte lea rievdan man viidát nissoniid nammadit válgalisttuide obbalac1c1at dahje erenoamáz1it guovtti bajimus sadjái. Ollislas1 gova oktavuod1as maid leat oz1z1on dan njealji sámediggeválggas, de fertet geavahit eanet geahc1c1anbeliid ipmirdit manin lea vuollegis ja njieddji nissonoassi dikkis. Okta geahc1c1anbealli lea ahte ii ovttage válggas leat leamas1 eanet go sullii njealjádasoasis listtuin nisson njunus1kandidáhttan. Go nisson-oassi listtuin ollislac1c1at lea leamas1 eanet go 40%, mielddisbuktá dat ahte nissonat systemáhtalac1c1at eai leat nu dávjá njunus1áirrasin. Ies1 alddis dat lea hástalus jus hálida oaz1z1ut dássedit sohkabealejuogu Sámedikkis. Viidáset lea nu ahte dad1istaga go eanet politihkalas1 joavkkut leat boahtán sisa Sámediggái, de lea s1addan mávssoleabbun leat 1. sajis. Erenoamáz1it váikkuhii dat 2001 válgii, go dalle dus1s1e golmmas dain 39 sisaválljejuvvon áirasiin eai lean leamas1 njunus1kandidáhttan iez1aset listtus. Seammás ii leat oktage " dain od1d1a" joavkkuin oz1z1on sisa nissonáirasa. Dakkár dilálas1vuod1as lea unnán praktihkalas1 mearkkas1upmi Sámedikki sohkabealejuohkui ahte eanet go 40% listonammaduvvon áirasiin ollislac1c1at leat nissonat; dat lea -- eanasmuddui -- vuosttas1saji-nammadeapmi man geaz1il beassá áirrasin. Njunus1sadji ferte dattetge maiddái leat "rievttes" listtuin. Danin go lea lunddolas1 ahte go buot listtut eai oac1c1o sisa áirasiid, de eai ge buot vuosttas1-kandidáhtat beassa sisa -- leas1 dál dievddut dahje nissonat. Muhtin biirriin leat maid leamas1 ollu eanet njunus1nammaduvvon go sisaválljejuvvon nissonat. Riikkaidgaskasas1 válgadutkamiid gávdnosat c1ájehit ahte válgaortnegat mat mielddisbuktet ahte juohke válgabiire oaz1z1u sisa oalle ollu áirasiid, lea buoret dasa ahte oaz1z1ut eanet nissonáirasiid go vuogádagat main bellodagain lea vejolas1vuohta ovtta dahje guovtti mandáhttii. Sámedikki válgaortnet mas leat golbma mandáhta juohke válgabiirres lea danin lagabut dan heajut variántta, man maid duod1as1ta boad1us mii lea c1ilgejuvvon bajábealde. Muhto vaikko Sámedikki nissonáirasiid ollislas1loguid tendeansa lea c1ielggas, de lea dehálas1 fuomás1it ahte dáid loguid duogábealde leat c1ihkkojuvvon c1ielga erohusat gaskal válgabiirriid: Muhtin biirriin leat unnimus bealli áirasiin dássáz1ii leamas1 nissonat, eará biirriin main leat leamas1 okta dahje guokte -- dahje ii oktage! -- nisson sámediggeáirasa. Dattetge lea váttis cuiggodit leat go/ahte gávdnojit go obbalas1 sivat báikkálas1 varias1uvnnaide. Muhtun muddui danin go lea metodalac1c1at váttis buohtastahttit válgabiirriid mat viidodaga dáfus leat nu earáláganat. Muhtun muddui dan sivas go eat oainne c1ielga oktasas1vuod1aid dain beliin maid dán vuorus leat geahc1adan lagabut -- earret vuosttas1saji mearkkas1umi, vrd. bajábealde. Ollislac1c1at dadjá dát c1oahkkáigeassu c1uovvovac1c1at: Olámuttos lohkoávdnasat mearkkas1it ahte vuosttas1 sámediggeválgga man1n1el ii leat s1addan váddáseabbun nissoniidda beassat fárrui dahje oaz1z1ut nissoniid searvat válgalisttuide. Mii baicca oaidnit ahte nissonáirasiid njiedjan lea eahpenjulges váikkuhus eará dilálas1vuod1ain. Dát leat dalle c1adnon muhtin válgaortnet beliide ja oassálastinminstariid ovdáneami beliide. Nuppe bealis leat buot válggain leamas1 unnit oassi njunus1nammaduvvon nissonat go ollislas1 nissoniid oassi listtuin.Dát orru mearkkas1eame ahte sáhttet leat dilálas1vuod1at mat systemáhtalac1c1at dagahit ahte nissonat eai nammaduvvo baje-mussii listtuin, mii s1addá deháleabbun go eanet áirasiid válljejit sisa vuosttas1sajis. Muhto go lohkovuod1d1uduvvon lahkoneapmi ii sáhte olus c1ilget makkár dilálas1vuod1at sáhttet mávssolac1c1at dasa ahte nissoniid válljejit njunus1kandidáhttan, de fertiimet mii pros1eavttas geavahit maiddái eará lahkonemiid. Mii áigut danin guokte boahtte kapihttaliin geahc1c1at ahte sáhttet go vejolas1 vástádusat nammadanbohtosiidda gávdnot dilálas1vuod1ain od1d1aáigásas1 sámi servodaga nissoniid ja dievdduid rollaide, identitehtaide ja eavttuide . Dán dahkat guovtteládje: Vuosttaz1ettiin go mii boahtte oassekapihttalis ovdanbuktit c1állojuvvon c1oahkkáigeasu ipmárdusa -- ja máhtto-stáhtusas sámi nissoniid ja dievdduid sohkabealerollaid dáfus. Nubbi ahte mii kapihttalis dan man1n1il fas, ovdanbuktit ja guorahallat jearahallamiid muhtin oassá-lastiiguin geat ies1gud1et ládje oassálaste 2001 sámediggeválggas. 6. SOHKABEALI ROLLAT JA DÁSSEÁRVOBARGU Gaskaboddosas1 c1oahkkáigeasus leat mii nuppebealis c1uoc1c1uhan ahte Sámedikki nissonáirasiid lohku lea njiedjan vuosttaz1ettin jáhkkimis dilálas1vuod1aid geaz1il mat ies1alddis eai leat c1adnon njuolgut sohkabealedimens1uvdnii. Nuppe dáfus leat mii seammás c1ujuhan dasa ahte dássedis vuollegis njunus1nammaduvvon nissoniid oasi jáhkkimis eanet dahje unnit muddui sáhttá c1ilget juste dakkár mállet perspektiivva vuod1ul. Muhto maid mii aiddonassii diehtit dálá sámi servodaga sohkabealerollaid ja --identitehtaid birra? Diehtit go mii omd. ahte leat go dát c1ielgasit earáládje go birrasis stuoraservodagain? Maid mii diehtit sámi nissonlihkadusa birra? Ja maid Sáme-dikkiin -- mot dát orgána giehtadallá hástalusaid dásseárvvu dáfus sohkabeliid gaskkas sámi servodagas? Dán kapihttalis áigut oanehac1c1at buktit cealkámus1aid dáid ja sullásas1 gaz1aldagaide. Mii deattuhit ahte go cealkámus1at orrot dego c1oahkkái-geassun, de dat lea muhtun muddui dan dihte vai c1ála ii galgga s1addat beare viiddisin. Muhto maiddái dan sivas go mii leat atnán vuod1d1un daid oalle vátna dálá gálduid mat leat mávssolac1c1at fáddái. Dohkálas1 vástádusat gáibidivc1c1e mud1ui sierra systemáhtalas1 guorahallamiid juohke namuhuvvon gaz1aldahkii, maid mis ii leat leamas1 vejolas1vuohta dahkat dán proseavtta rámmaid siskkobealde. Ulbmil dáinna kapihttaliin lea beros1keahttá bidjat oktii máhttoosiid mat sáhttet doaibmat sihke informas1uvdnan ja leat duogáz1in c1ilgejumiide go mii kapihttal 7:s galgat lagabut geahc1c1at gud1e ládje nissoniid ja dievdduid rollat ja identitehtat sáhttet mávssolac1c1at go sámediggeválggaide ráhkadit nammadanlisttuid. Eará váldoás1s1i lea ahte vaikko sohkabeali perspektiiva lea guovddáz1is dán raporttas, de lea maiddái dehálas1 fuomás1uhttit ahte sámi servodat lea servodat mii lea girjái sihke geográfalac1c1at ja kultuvrralac1c1at. Dát sáhttá leat hui diehttelas, muhto praktihkalac1c1at c1ájehuvvo ahte dávjá lea álki namuhit ja meannudit sámi servodaga mihá ovttageardáneabbun juohkeládje go maid duod1ai lea. Go dakkár álkidahttimat sáhttet nai mávssolac1c1at sohkabealegullevas1 c1uolbmac1ilgehusaid lahkoneapmái, de áigut mii álggahit dán kapihttala dadjat veahás1 "sámi servodaga" doahpaga birra. 6.1Mán1ggabealat sámi servodagat Sámi ássanguovllut vulget Guoládatnjárggas davvinuortan, mannet c1ad1a Norgga, Suoma ja Ruot1a davimus osiid ja sisa Hedemárkui norgga bealde. Dasa lassin árbevirolas1 ássanguovlluide leat ollu sámit ásaiduvvan eará osiide nas1unálstáhtain gos orrot. Sámi servodat ii leat oktilas1 servodat. Historjjálas1 dilálas1vuod1at, ja ealáhuslas1 ja kultuvrralas1 lágan dilálas1vuod1at leat dagahan stuora varias1uvnnaid gaskal ies1gud1et regiuvnnaid. Maiddái od1d1aáigásas1 servodaga ásaheapmi lea addán vuod1u varias1uvnnaide ealáhusaid, eallinvugiid ja identitehta ektui.39 Sámi regiuvnnat eai c1uovo riika-, suohkan- dahje fylkaráji. Sámit geat orrot ovtta regiuvnnas ovddastit mán1gga ládje kultuvrralas1 ja sosiála oktavuod1a. Regiuvnnas leat giella ja kulturárbevierut c1atnan olbmuid oktii ja ovddastan juogalágan oktasas1 kultuvrralas1 opmodaga, ja ráhkadan dásiid sámi ies1dovddáheapmái ja "earáid" dovddáheapmái. Dál leat maid ollu sámit fárren gávpogiidda ja c1oahkkebáikkiide guhkkin eret ruovtturegiuvnnain. Dát ii mearkkas1 ahte ii beasa searvat sámi kultur-oktavuhtii. Ovdamearkan dasa leat sámi searvvit maid leat ásahan gávpogiin olggobealde árbevirolas1 ássanguovlluid. Vaikko leat erohusat regionála oktavuod1aid gaskkas, de lea ollu c1atnan sámiid oktii stuorát oktavuhtii. Ovdamearkkat leat fuolkevuohta- ja oahppásiidoktavuod1at. Lćstadianismma lea maid c1atnan oktii persovnnaid ies1gud1et regiuvnnain. Boazo-doallu mii johtá viidát stuora guovlluid badjel lea maid mán1gga ládje c1atnan sámiid oktii. Seamma sáhttá dadjat Lufuohta ja Finnmárkku guolástusáigodagaid birra. 70-logu álggus attii dasa lassin mobiliseren etnopolitihkalas1 sámelihkadusa oktavuod1as vuod1u od1d1a oktavuhtii regiuvnnaid rastá. Regionála sámi servodagat leat dainna lágiin gitta otnáz1ii leamas1 ásahuvvon eahpeformálalas1 fierpmádagaid vuod1ul. Lea gal várra riekta dadjat ahte sámi servodat lea leamas1 c1earddalas1 fierpmádatservodat c1adnon nas1uvnnalas1 vuod1d1ostruktuvrii. Mud1ui lea dábálas1 c1ujuhit dasa ahte dán servodagas ovdal ledje vuod1d1oealáhusat vuod1d1un nugo eanandoallu, guolástus, boazodoallu ja meahcceealáhusat, de man1emus 10-20 jagis lea dáhpáhuvvan sirdas1upmi sekundára ja bálvalusealáhusaide. Vuod1d1oealáhusat adnojit an1kke dávjá leat erenoamás1 guovddáz1is sámi báikkálas1-servodagain, mii erenoamáz1it c1ájehuvvo dokumeanttas Sámediggeplána 1998-2001. Dás cuiggoduvvo ea.ea. man dehálas1 lea "ovdánahttit ja váldit vuhtii ealáhus-doaimmaid mat lea sámi kultuvrra ja identitehta ávnnaslas1 vuod1d1un"(Sámediggi 1998:23). Viidáset daddjo ahte "vaikko sámit eanasmuddui oassálastet od1d1aáigásas1 servodaga earuhuvvon bargoeallimis, de leat vuod1d1oealáhusat mat leat sámi kultuvrra vuod1d1un ja coakcin" (ibid). Dasto go Sámedikki ovtta ulbmiliin lea ahte galget gávdnot nanu ja ealli sámi giliservodagat dássedis ássamiin ja mán1ggabealat ealáhusaiguin, de dat lea erenoamáz1it danin go dakkár servodagaid árvvos1tallet leat "c1ielga eaktun go galgá bisuhit sámi identitehta, giela ja kultuvrra" (ibid.). Mii áigut dattetge geavahit vejolas1vuod1a deattuhit man mávssolas1 lea diehtit ahte varias1uvdna ja mán1ggabealatvuohta lea mihtilmas sámi servodahkii mihá eanet go maid dávjá sáhttá ipmirdit go sámiid ja sámi kultuvrra ovdanbuktet ies1gud1et mediain. Báikkálas1 sámi duohtavuohta ii álot leat nugo "almmolas1 muitaleapmi" sámivuod1a birra (Andersen 2002). Dás sáhttet ea.ea. leat váikkuhusat ollu sámiid ies1dovddá-heapmái, ja sáhttet mielddisbuktit cakkiid ovdamearkka dihte sámepolitihkalas1 oassálastimii. Dát mállet bistevas1 dáruiduhttinproseassa ovddasta sierra mállet hástalusa viidáset seailluhit ja ovdánahttit sámi giela, kultuvrra ja servodateallima. Seammaládje ferte fuomás1it ahte ollu dan informas1uvnnas mii gaskkustuvvo olbmuide sámi dilálas1vuod1aid birra, gaskkustuvvo stuoraservodaga mediaid bokte, majoritehta perspektiivva bokte. Dát sáhttá dagahit ahte buvttada ja od1d1asit- buvttada cuksasiid ja stereotiippaid sámiin (Varsi 1997). Go dán birra fuomás1uhttá, de dat sáhttá dagahit buoret ja eanet mán1ggabealat informas1uvnna sámi dilálas1vuod1aid birra. Go mii leat válljen álggahit dán kapihttala c1ujuhit beliide bajábealde, de dat lea dan sivas go Norggas lea sámediggeválggaide ráhkaduvvon ortnet 13 válgabiirre vuod1ul mat fátmmastit buot riikka (vrd. kap.3). Mii leat ovdal teavsttas c1ujuhan ahte dát válgabiirret leat hui ies1gud1et láganat ea.ea. geográfalas1 ja álbmotsturrodaga dáfus, gud1e muddui biirre fátmmasta muhtin oasi sámegiela hálddas1anguovllus, ja dan ektui man ollugat álbmoga ollesolbmuin leat died1ihan iez1aset sisa Sámedikki jienastus-lohkui. Mii leat dasa lassin cuiggodan ahte dakkár ja eará earáláganvuod1at dagahit ahte c1uoz1z1ilit muhtin metodalas1 váttisvuod1at ja hástalusat go galgá válgabiirriid guorahallat ja buohtastahttit. Metodalas1 hástalusat leat maid sohkabealedimens1uvnna dáfus: Go man muddui sáhttá navdit ahte sámi nissoniid ja dievdduid obbalas1 gávdnosat sohkabeali rollaid ja eavttuid birra ovdamearkka dihte dan guovtti "ean1kilsuohkaniin" Sis Finnmárkkus, maiddái gustojit sámi nissoniidda ja dievdduide ovdamearkka dihte Lulli-Norgga, Lullisámiguovllu ja Gaska-Tromsa biirriin? Dahje konkrehtabut: Leat go nuorra, ovttaskas nisson it-studeanttas smávvagávpogis seamma sohkabeali rolla gullevas1 hástalusat go vuotnaássi nisson duojáris geas lea ovddasvástádus iez1as mánáide ja buohcci (láhc1amac1c1aide)váhnemiidda geat orrot ránnáviesus. Mot lea 23- jahkásas1 sámi dievddu eallin geas ii leat oahppogelbbolas1vuohta gii ferte "nuppástuhttit" boazodoalus smávva Nuorta-Finnmárkku suohkanis allaskuvllaoahppan 40-jahkásas1 ealáhusjod1iheaddji ektui muhtin stuoragávpogis Nordlánddas? Mis eai leat vástádusat dákkár mállet gaz1aldagaide, muhto mii navdit dat mielddis-buvttás1ii ahte juoga lea seammalágan ja olu lea earálágan. Min váldoás1s1i váldit ovdan dán lea beros1keahttá ahte dat mii dán teavsttas daddjo sámi servodaga sohkabeali rollaid ja nissonlihkadusa birra, sáhttá leat earáládje mávssolas1 ja gustovas1 ies1gud1et válgabiirriide ja báikkálas1servodagaide -- ja maiddái ies1gud1et oktagaslas1indiviiddaide ies1gud1et eallindilálas1vuod1ain ja eallingearddemuttos. Dahje konkrehtabut: Go juohke válgabiirres válljejuvvojit sisa golbma áirasa, de lea seamma dehálas1 guorahallat ja ipmirdit mekanismmaid mat ovdamearkka dihte dagahit ahte unnán nissoniid nammadit njunus1kandidáhttan Lullisámiguovllu ja Deanu biirriin, go ahte ipmirdit manin ollu eanet nissoniid nammadit dakkár sajiide Kárás1joga ja Gaska Nordlándda biirriin (vrd. Tabealla 5.3.). Muhto makkár máhttu lea olámuttos dálá sámi servodaga sohkabeali rollaid dáfus? Na dat lea fáddán boahtte oassekapihttalis -- ja fuomás1upmi dán vuorus biddjo nissoniid rollaide. 6.2Máhttu sohkabeali rollaid birra -- stáhtusa ja dárbbut Gávdnojit muhtun muddui vuostálasti ipmárdusat das makkár rolla nissoniin lea sámi servodagas. Sámi nissoniid leat c1ilgen sihke garrasin ja ies1heanalaz1z1an, ja duppaliid vealahuvvon. Ovtta áigodagas lei dakkár ipmárdus ahte sámi servodat lea hui dásse-árvosas1 servodat, dahje nissonjod1iheapmi/matriarkáhtta (Eikjok 2000). Man1n1il leat dán ipmárdusa atnán eambbo cukcasin, ja dan hástala sihke od1d1a máhttu ja boarrásit máhtu od1d1asitc1ilgehusat. Seammás lea nu ahte rievdadusat sámi servodagas maid áibbas duod1as bidjet eavttuid nissoniid ja dievdduid rollaid hábmemii servodagas. Nissoniin ja dievdduin leat ies1gud1et rollat servodagas, ja rievdadusat danin váikkuhit ies1gud1etládje sohka-beliide. Ovdamearkka dihte lei boarrásit sámi báikedoalloservodagain sohkabeale-juohku, ies1birgejeaddji bargooktavuohta. Go ovdalas1 báikedoalloheiveheami vuod1d1u rievddai, de dat hástalii dán bargooktavuod1a sohkabealejuogu rájiid (ibid.). Veahás1 eará sániiguin: Go sosiokultuvrralas1 vuogádagat rivdet, de dat maid c1uhcet sámi servodaga sohkabealerollaide ja sohkabealeoktavuod1aide. Gitta 70-lohkui ledje sámi historjjá eanasmuddui c1állán ja gaskkustan majoritehta-servodaga dievddut. 70- ja 80-logus ovdánii dattetge gáibádus ahte galgá systemáhta-lac1c1at dutkat sámi nissoniid dálá eallineavttuid. Gáibádus biddjui sihke sámi organisas1uvnnaide, sámi ásahussii Davviriikkalas1 Sámi Instituhttii (ásahuvvon 1972:s), ja nas1uvnnalas1 eiseválddiide. Gáibádus oaz1z1ut eanet máhtu c1uoz1z1ilii erenoamáz1it muhtin sámi nissonkonferánssaid ja --semináraid vuod1ul mat lági-duvvojedje dán áigodagas. Lágideamit c1ohkkejedje ollu ies1gud1et agi ja ollu fidno-joavkkuid nissoniid . Dat ledje dasto báikin buohkaide geat beros1tedje fáttás, ja danin ii dus1s1e dutkiide dahje politihkkariidda.40 Vaikko sámi servodaga máhttodárbu sohkabeali dáfus lea cuiggoduvvon mán1gii 70-logu rájes, de leat hui unnán dutkan daid fáttáid birra. Ies1gud1et nissonsemináraid raporttat leat ain eanasmuddui vuod1d1un dálá máhttui. Das ea.ea. nissonat ies1gud1et sámi guovlluin ja ies1gud1et eallinmuttuin muitalit persovnnalac1c1at. Dasa lassin leat maiddái veahás1 eanet systemáhtalas1 guorahallamat. Deháleamos buktosat máhttui mii mis dálá sámi servodagas lea sohkabealerollaid ja sohkabealeoktavuod1aid birra bohtet dattetge muhtin sámi nissondutkiin geat vuosttaz1ettiin ja ovddemusat servodatfágalas1 fágasurggiin leat almmuhan stuorát bargguid main ea.ea. sohkabealit leat leamas1 fáddán. C1uovvovac1c1at áigut danin váldit ovdan muhtin dakkár bargguid ja oaidnit maid dat muitalit sohkabealerollaid birra ja nissoniid ja dievdduid eavttuid birra ies1gud1et sámi oktavuod1ain man1emus logi-guoktenuppelogi jagis. Jorunn Eikjok (1989) lea c1ilgen sámi sohkabealeidentitehta rievdadusaid golmma buolvva mielde muhtin sámi giláz1is Nuorta-Finnmárkkus. Fáddá lei identitehta-hálddas1eapmi sohkabeali, c1earddalas1vuod1a ja kultuvrralas1 earáhuhttima vuod1ul. Eikjok govvida ea.ea. russolas deattu maid nuorra nissonat vásihit vuostálasti gáibádusaid hálddas1eamis. Sámi nissonat oz1z1ot stuora ovddasvástádusa hálddas1it ja gaskkustit sámi kultuvrra od1d1a buolvvaide, almmá servodaga doarjaga haga. Vigdis Stordal (1990) c1ad1ahii 1986:s guorahallama sohkabealejuogu birra 16 sámi ásahusas norgga bealde. Guorahallan c1ájehii ahte vaikko sohkabealejuohku ollislac1c1at lei dássedit, de eai lean an1kke beare ollu nissonat hovdengottis. Stordal jearahallamat sámi ásahusaid bargiin govvidii cakkiid ja váttisvuod1aid maid erenoamáz1it nissonbargit vásihedje. Almmolas1 statistihkat c1ájehit ahte Sis Finnmárkkus leat ollu nissonat geain lea alit oahppu sihke riikka eará osiid ektui, ja maiddái seamma guovllu dievdduid ektui. Leat go sámi servodagas marginalisereme dábálas1 dievddu? Vigdis Stordal (1996) govvida mot sii geat lihkostuvvet od1d1aáigásas1 sámi servodagas lotnolagaid geavahit stuoraservodaga gelbbolas1vuod1a árbevirolas1 sámi servodaga gelbbolas1vuod1ain. Dagaha go dát c1ohkkema sohkabeliid gaskkas mii maid buktá váikkuhusaid sámepolitihkalas1 oktavuod1aide?41 Sámi mánáidbajásgeassima máhttu lea guovddás1 oassi sámi kultuvrras. Asta Balto (1997) leat dutkan sámi mánáidbajásgeassima ja sohkabealesosialiserema. Balto govvida mot jod1ánis rievdadusat servodagas dagahit ahte árbevirolas1 vuogit maiguin c1oavdá bargguid eai s1at leat doarvái, ja váttisvuod1aid maid váhnemat vásihit servodatrievdadusaid ektui. Deaivvadeapmi minoritehta ja majoritehta riekteipmárdusa ja árbevieruid gaskkas lea maiddái beallin dás. Ovdamearkan dasa sáhttá leat deaivvadeapmi stuoraservodaga eanandoalu ja sámi boazodoalu gaskkas, mii c1ájeha mot stuoraservodaga reguleren sáhttá dagahit ahte marginalisere nuppi sohkabeali rolla ja váikkuheami. Dát lea proseassa maid lea váttis máhcahit man1os, ja lea okta dain stuorámus hástalusain mii sámi servodagas ja boazodoalloealáhusas lea ovddabealde. Andre Amft (2000) lea govvidan ruot1a sámiid eallineavttuid 1900-logus sohkabeale- ja c1earddalas1-perspektiivvas, ja govvideamis lea guovddáz1is juste dat mot stuoraservodat lea reguleren sámi boazodoalu. Solveig Joks (2001) govvida boazodoallonissoniid posis1uvnna boazodoalu almmolas1 rolla ektui ja dan ektui mot boazodoallu fievrreda máhtu mánáide. Proseakta lea vuod1d1un ipmirdit boazodoallonissoniid praktihkalas1 bargguid posis1uvnna boazo-doallos1iehtadusa gaskaomiid ektui, ja dan saji ektui mii boazodollui lea ásahuvvon boazodollopolitihkalas1 mihttomeriiguin buohtastahttojuvvon eanandoaluin. Dát c1uvge praktihkalas1 máhttogaskkusteami mánáide sohkabeali perspektiivvas. Nugo cuiggodeimmet bajábealde, de leat eanasmuddui majoritehtaservodaga dievddut c1állán ja gaskkustan sámi historjjá. Soaitit beassat eanet diehtit sámi nissona rolla birra boarrásit sámi servodagas jus od1d1asitc1ilget boarrásit historjjálas1 gálduid? May Lisbeth Myrhaug (1997) dahká dan girjjis I modergudinnens fotspor, mas son boarrásit historjjálas1 gálduid vuod1ul ovdanbuktá od1d1a máhtu nissoniid rolla birra sámi mytologiijas ja kulturc1ad1aheamis. Maiddái girjjálas1vuod1a fágasuorggis lea sohkabeali perspektiiva oz1z1on fuomás1umi. Erenoamáz1it Vuokko Hirvonen (1996) lea buktán od1d1a ipmárdusa sámi nissonrollii go lea guorahallan sámi nissongirjec1álliid ja sámi nissoniid 1900-logu girjjálas1-vuod1as. Dasa lassin dan mállet bargui mii lea namuhuvvon bajábealde, de leat man1emus logi jagis ovdanbiddjon ies1gud1et guorahallamat mat fátmmastit dahje guoskkahit sámi dutkama ja dárbbu mii dasa lea. Muhtin dáin guorahallamiin namuhit sohkabeali perspektiivva muhtin fágasurggiid ektui, almmá nu ahte dat váldojuvvo ovdán leat suorgin maid berre vuoruhit.42 Dutkanrád1i Sámi dutkama prográmmas áigodahkii 01.01.01-31.12.05 leat dattetge mihtilmas oasseulbmilin veahkehit ahte dutkan deattuha sohkabeali perspektiivva. Mud1ui áigut maid cuiggodit ahte go obbalac1c1at váilot hivvodaga ja kvalitehta dáfus died1ut servodatdilálas1vuod1aid birra, de dat maiddái ráddje sámi servodaga máhttovuod1u sohkabeliid birra (Pettersen 2001). Ovdamearkka dihte lea nu ahte almmolas1 statistihkat dávjá atnet vuod1d1un nas1uvnnalas1 regiuvnnaid ja vuod1d1ostruktuvrra. Nuppegez1iid lea sámi servodat mán1ggabealat ja geográfalac1c1at bied1ggus -- ja almmolas1 statistihkaid ii sáhte danin atnit vaikko mot duohtadied1uid-vuod1d1un c1ilget ja guorahallat sámi servodatdilálas1vuod1aid. Dan muddui go mávssolas1 died1ut gávdnojit, de dat leat dasa lassin maid bid1gejuvvon ies1gud1et ásahusaide ja danin lea daid váttis gávdnat. C1oahkkáigeassun sáhttá dadjat ahte majoritehtaservodaga dievdodutkit leat duod1as1tan eanas oasi c1állojuvvon máhtus boarrásit sámi servodaga sohkabealerollaid ja sohkabealegullevas1vuod1aid birra. Dán máhtu leat gied1ahallan ja dad1istaga gied1ahallet dutkit geain lea sámi servodaga gullevas1vuohta, geat beros1tit fáttás. Ain bohtet od1d1a "siskkobealdeperspektiivvat" dáin ávdnasiin mat sáhttet addit midjiide od1d1a ipmárdusa boarrásit sámi servodaga birra. Seammás oaidnit ahte muhtin dálá dutkiin -- vuosttaz1ettiin ja ovddemusat nissoniin- álgoálggus juo lea sohkabeali perspektiiva vuod1d1un sin dutkanfáttáin. Sáhttet eanet sivat manin eanet dutket dákkár fáttáid. Okta sáhttá leat ahte leat s1addan eanet sámi dutkanásahusat ja eanet sámi (nisson) dutkit. Eará sivva sáhttá leat c1álgoservodaga huksen, bargoeallima rievdadusat ja ahte sámi ásahusaid lassáneapmi lea addán sámi nissoniidda ja dievdduide od1d1a eavttuid, ja ahte dat fas mielddisbuktá od1d1a gaz1al-dagaid nugo ovdamearkka dihte: Man muddui leat servodatlas1 rievdadusat váikkuhan sohkabealeidentitehta ja --oktavuod1aid? Makkár váikkuhusaid dagahit oahpahusdási ja fidnogullevas1vuod1a rievdadusat gaskal sámi nissoniid ja dievdduid fuollarollii ja giella- ja kulturguoddi rollii. Makkár eavttuid addá rievdadus máhttoservodahkii sámi sohkabealeidentitehta rieavdadusaide? Erenoamáz1it c1ájeha juste digas1tallan sámi nissoniid obbalas1 politihkalas1 oassálastima ja Sámedikki nissonáirasiid dáfus, man mán1ggabealat c1uolbmac1ilgehusaid birra lea sáhka. Dasto oainnusin dahkkojuvvo maiddái dat stuora dárbu buoret máhttovud1d1ui. Obbalas1 máhttováili sohkabealerollaid ja sohkabealeoktavuod1aid birra dálá sámi servodagas sáhttá dasto dadjat leat oassin duogáz1is ja oassin dán guorahallama sisdoalus. Vaikko mii bajábealde leat c1ujuhan muhtin fágalas1 bargguide mat sohka-beali leat bidjan fáttáid mielde, de leat mii seamma mutto ollu c1ujuhan ollu vástit-keahtes gaz1aldagaide ja mat hástalit boahttevas1 dutkamiidda. Dán rádjái teavsttas leat mii eanasmuddui buohtastahttán ja gied1ahallan dálá died1uid ja guorahallamiid. Boahtte oassekapihttalis, kapihttal 7, leat dattetge iez1a jearahallan nissoniid ja dievdduid geat ies1gud1et ládje oassálaste 2001 sámediggeválggas. Ságastallamiiguin oassálastiiguin geat ledje guovddáz1is nammademiin ja válga-barggus muhtin válgabiirriid muhtin organisas1uvnnain/bellodagain, hálideimmet mii namalassii oaz1z1ut gova das mii dáhpáhuvvá nammadanproseassas. Vaikko namma-danproseassat leat nohkkivac1c1at ja dávjá dáhpáhuvvet hoahpuid siste ráddjejuvvon áigodagas, sáhttá daid ovdáneapmi dattetge govvidit muhtin dain sohkabealegullevas1 politihkalas1 árbevieruin ja ovttastahttinminstariin mat leat hábmejuvvon guhkit áigge badjel dihto báikkálas1servodagain. Ovdal go ollet nu guhkás, de áigut mii dattetge loahpahit dán kapihttala mottiin sániin dadjat juoidá sámi nissonlihkadusa ja Sámedikki dássáz1ii dásseárvobarggu birra. 6.3Sámi nissonlihkadus ja Sámedikki dásseárvobargu Od1d1aáigásas1 sámi nissonlihkadus vuolggahuvvui sámilihkadusas, c1earddalas1-politihkalas1 lihkadus 1970-logu álggus. Dan oalle garra c1earddalas1politihkalas1 dálkkádagas 70-logu loahpas eai lean dattetge sohkabealepolitihkalas1 c1uolbma-c1ilgehusat beare guovddáz1is. Baicca lei dábálas1 ahte idealiserejedásseárvosas1, vuod1d1o sámi servodaga. Dad1istaga ovdánii dattetge dán lihkadusas- ja erenoamáz1it nissoniid gaskkas -- dihtomielalas1vuohta ahte servodatrievdadusat dagahedje ahte ovdalas1 sohkabealerollat ja -- oktavuod1at eai lean beare mávssolac1c1at (Sárá 1990, Eikjok 2000). Seammás biddjui maid gaz1aldat ahte lei go garra ja váikkuhanfámolas1 sámi nissona govva dus1s1e cuvccas go dát váikkuhanfápmu oalle jod1ánit lei unnon. Ledje go juo nissonvealaheaddji mekanismmat árbevirolas1 sámi servodagas, dahje lei go nissoniid marginaliserejuvvon rolla olggobealde váikkuheami geaz1il (Eikjok 2000)? Lassin dasa mearkkas1it od1asmahttinproseassat ahte sámi servodagaid sohkabealeoktavuod1at leat vásihan stuora rievdadusaid buolvvaid mielde (Stordahl 1997). Nissonás1s1i (feminisma) lea leamas1 ja lea ain váttis fáddá sámi nisson akademihkkariidda, danin go nissonás1s1iid oahpástuvvan sámi oktavuod1as dagaha ahte sámi dievddut leat vuostálastin. Ii leat álki cuiggodit " iez1asiid". Lea c1uoc1c1uhuvvon ahte eamiálbmot-nissonat eai dus1s1e vásit vealaheami, muhto maiddái árbevirolas1 ja harmovnnalas1 bealit iez1aset kultuvrras. Ollugat gohc1odit dán duppal vealaheapmin, maid Jorunn Eikjok lea c1ilgen ná: "We were unpopular among our Sami brothers for introducing the women's cause into the struggle for our people's rights. We were unpopular among our fellow sisters in the wider community for bringing in our ethnic and culture identity as women. Our brothers ridiculed us because gender was irrelevant for them; our Nordic sisters rebuked and lectured us because the minority and indigenous question was irrelevant for them"(Eikjok 2000:39). Maiddái sámi nissonlihkadussii lei 1975 riikkaidgaskasas1 nissonjahki mávssolas1. Nissonjahki c1almmustahttojuvvui sámi nissonseminárain Gironis. Dát seminára ja sullásas1 seminárat ja konferánssat 70- ja 80-logus, ledje riegádanveahkkin ovtta sámi nissonorganisas1uvdnii -- Sámi Nissonorganisas1uvdna, man1n1il Sáráhkká -- mii vuod1d1uduvvui 1988:s.43 1990:s, dm. veahás1 man1n1elas1 Sáráhkká vuod1d1udeami sullii seammás go vuosttas1 sámediggeválgga lágidedje, c1ilgii Máret Sárá sámi nisson-organisas1uvnna dárbbu c1uovvovac1c1at artihkkalis Sámi nissonlihkadus (Sárá 1990:52): "Vaikko sámi nissonlihkadus lea doaibman lagabut 15 jagi, de easkka dál leat oz1z1on vásáhusa doarvái bidjat sániid din1ggaide. 1960- ja 1970-jagiin beros1teimmet suddjet álbmoga obbalac1c1at ja oaz1z1ut c1ad1a obbalas1 minoritehta-gáibádusaid. Dalle lei dehálas1 doalahit ovttas ja suodjalit joavkku ja mii mielalac1c1at biehttaleimmet váttisvuod1aid joavkku siste. Dál ii doala cuvccas deaivása ahte sámi nisson lea dásseárvosas1 dievdduin. Eanebut oidnet ahte dárbbas1uvvojit doaimmat nissoniidda buot surggiin. Easkka dál sáhttit mii hupmagoahtit sámi nissona erenoamás1 dili birra. Sámi organisas1uvnnat ja dutkanásahusat eai leat vuoruhan nissongaz1aldagaid, ja danin lea dehálas1 ahte lea sierra beros1teaddjeorganisas1uvdna mii váldá vuhtii nissonberos1tumiid". Mis eai leat dán pros1eavttas leamas1 resursarámmat lagabut guorahallat sámi nisson-lihkadusa doaibmaviidodaga ja -- málliid man1n1el 1990. Mii diehtit dattetge ahte 1993:s ásahuvvui od1d1a nissonorganisas1uvdna -- Sámi Nisson Forum -- vuod1d1uduvvon báikkálas1 ja guovllulas1 ovdáneami fierpmádahkan nissoniid eavttuid mielde (Sámi Nisson Forum 2002). Maiddái eará sámi organisas1uvnnat leat áigodagas c1ohkken fuomás1umi sohkabeliide ja dásseárvui, omd. go ásahit nisson- ja dásseárvolávdegotti organisas1uvnnas, dahje nissonfierpmádaga organisas1uvnnaid rastá. Ovdamearkan dasa leat Norgga Boazo-sámiid Riikkasearvi (NBR) ja Davviriikkalas1 Sámirád1d1i. Sáhttá maiddái mearkkas1an-veara ahte ruos1s1a nissoniid fuorrágávppas1eapmi Nuorta-Finnmárkkus dagahii viiddis digas1tallama sámi dievdo- ja nissonrolla birra 90-logu loahpas. Digas1tallan dagahii stuora stuimmiid sihke ies1gud1etge báikkálas1servodagain ja riikadásis. Vaikko mii eat dán oktavuod1as ge sáhte c1iekn1udahttit dan ektui, de áigut dattetge váldit fárrui veahas1 dan birra ahte sámi nissonat eai dus1s1e aktiivvalac1c1at oassálastán hukset sámiidgaskasas1 organisas1uvnnaid ja ásahusaid mii dáhpáhuvai 1900-logus. Sii leat maid leamas1 fárus riikkaidgaskasas1 eamiálbmotbarggus, sihke obbalac1c1at ja erenoamáz1it riikkaidgaskasas1 eamiálbmotnissonbarggus (Nystad 1993, Eikjok 2000). Vuosttas1 geardde go eamiálbmotnissonat deaivvadedje riikkaidgaskasas1 virggálas1 oktavuod1as, lei ON nuppi nissonkonferánssas Nairobis 1976:s. Dan rájes leat lágiduvvon ollu regionála ja máilmmiviidosas1 eamiálbmotkonferánssat. Sámi nissonat oassálaste ea.ea. dakkár nissonkonferánssas Australia:s loahpageahc1en 80-logus. Konferánsa c1uovvoluvvui 1990:s Kárás1jogas mas Sáráhkká lei lágideaddjin. Dasa oassálaste lagabut 300 nissona eamiálbmotmáilmmi eanas osiin. 1998:s lágiduvvui vuosttas1 geardde eamiálbmonissoniidseminára Indigenious People's Working group Geneve:s. Okta gáibádus dáin c1oahkkimiin lei ahte organiseret sierra eamiálbmotnissonkonferánssa ovdal eamiálbmot-logijahki nohká. Mearriduvvui maiddái ásahit riikkaidgaskasas1 eamiálbmotnissoniid fierpmádaga -- International Indigenous Women's Network. Fierpmádat ii leat dál doaimmas. Sivvan dasa lea ahte Association of First Nations 2000 c1avc1c1a rájes ii leat sáhttán ruhtadit c1állingotti. Dássáz1ii ii leat gaskaboddosas1stivra nagodan gávdnat eará organisas1uvnnaid mat leat sáhttán veahkehit hukset bajás fierpmádaga. Dát lea ovdamearkan dasa man hearki riikkaidgaskasas1 eamiálbmotnissonorganiseren lea. Vaikko sámi nissonat danin leat leamas1 aktiivvalac1c1at ies1gud1et ládje sullii 20-30 jagi sihke nas1uvnnalac1c1at ja riikkaidgaskasac1c1at, de orrot sámi nissonlihkadusa perspektiivvat ja gáibádusat leamas1 unnán ovttaiduvvon sámi politihkalas1 organisas1uvnnaide. Leat maiddái leamas1 unnán nissonat geat leat oz1z1on njunus1 posis1uvnnaid sámi politihkalas1 organisas1uvnnain. Ovdamearkka dihte lea stuorámus sámi organisas1uvnnas Norggas, Norgga Sámiid Riikkasearvvis (NSR) leamas1 dus1s1e okta nisson jod1iheaddji (gii dattetge c1ohkkái mán1ga áigodaga). Lea veara jearrat manin? Na maid dasto Sámedikkiin ja dásseárvofáttáin? Makkár rolla lea dán orgánas leamas1 man1n1el go ásahuvvui 1989:s? Fas mannat dokumeanttaide gávdnat juobe goit muhtin geaz1iduvvon vástádusaid dan dáfus. Ja mii álgit álggos dainna ahte vuosttas1 ollislas1 ja prinsihpalas1 stuoradiggedied1áhusas mii ovdanbiddjui sámepolitihka birra, St.died1. nr.52 (1992-93), das lea sierra kapihttal mii lea dásseárvopolitihka birra (kap.16). Das c1ujuhuvvo vuosttaz1ettiin dasa ahte jus galgá ovdánahttit váikkuhanfámolas1 sámi dásseárvopolitihka, de dárbbas1a " nannet dutkama sámi nissoniid birra vai oaz1z1u c1ielgaseabbun mot sámi nissonat iez1a vásihit iez1aset dilálas1vuod1a bearas1eallimis, ealáhusain j servodagas mud1ui" (ibid:105). Nubbi masa c1ujuhuvvo lea ahte Sáme-diggi juo lea mearridan ásahit golmmajagás1 pros1eaktajod1iheaddjevirggi sámi nisson-gaz1aldagaide. Goalmmát masa c1ujuhuvvo lea ahte sámi servodaga dásseárvvu nannen gáibida ollislas1 plánema, ja danin berre ráhkadit dásseárvvu doaibmaplána Sámedikki golmmajagás1 nissonpros1eakta c1ad1ahuvvui áigodagas 1996-1999. Dán áigodagas ledje erenoamáz1it definerejuvvon njeallje nannensuorggi (Sámediggi 1999): Ovttaiduhttit nissonperspektiivva Sámedikki bargosurggiide Buorit eavttut nissoniidda sámi báikkálas1 servodagain Eanet nissonat sisa Sámediggái Riikkaidgaskasas1 ovddasvástádus 1999 geassemánus mearriduvvui Dásseárvvu doaibmaplána 1999-2001 -- mas fuomás1upmi c1ohkkejuvvo sámin nissoniid sajádahkii (ibid.). Dás maid ledje defineren njeallje nannensuorggi: Nissonat váldonannensuorgin Sámedikki doaimmas Eanet nissonat sisa Sámediggái Nannet sámi nissoniid stáhtusa almmolas1 oktavuod1ain nas1uvnnalac1c1at ja riikkaidgaskasac1c1at C1ohkket fuomás1umi nissoniid kulturguoddi ja árvoráhkadeaddji rollii sámi báikkálas1 servodagain Doaibmaplánas (ibid.) ovdanboahtá maiddái Sámedikki dásseárvobarggu mearriduvvon váldoulbmil, namalassii: Sámi nissoniin ja dievdduin galget leat seamma geatnegasvuod1at, vuoigatvuod1at ja vejolas1vuod1at buot servodatsurggiin. Mud1ui c1ujuhuvvui c1ielgasit Sámediggeplánas 1998-2001:s (Sámediggi 1998) ahte nissonnannen ii galgga s1addat od1d1a suorgin, muhto s1addat Sámedikki politihkka-hábmema ollisvuod1as oassin. Dasa lassin galgá nissonpolitihkalas1 ulbmiliid od1asmahttit ja od1astit dad1istaga. Praktihkalac1c1at leat dán c1uovvolan ea.ea. go lea ásahuvvon fásta dásseárvokonsuleantavirgi sámediggehálddahusas, ja ahte 2001 miessemánus vuohc1c1an ovdanbiddjui dásseárvopolitihkalas1 c1ielggadeapmi Sáme-dikki dievasc1oahkkimii. Sullásas1 c1ielggadeapmi ovdanbiddjui maid mud1ui 2002 c1akc1amánus. Sámedikki ies1gud1et servodatsurggiid konkrehta dásseárvonannema dáfus nugo ovdamearkka dihte ealáhusdoaimmain ja oahpahussuorggis, de daid oaidná dásse-árvopolitihkalas1 c1ielggadeamis, almmá ahte sáhttit namuhit ovdamearkkaid dás. Dasa lassin lea muhtin áiggi bargojuvvon praktihkalac1c1at láhc1it buriid ja jáhkkimis nissonustileapput bargoeavttuid sámediggeáirasiidda (Sámediggi 2000c). Das lea ea.ea. sáhka c1oahkkinbuhtadusas, mánáidbearráigeahc1u ja eará fuollabarggu buhtadusas, ja c1oahkkimiid ja dievasc1oahkkimiid organiseremis. Dát oanehis geahc1adeapmi c1ájeha ahte Sámedikkis goit juobe orru leat sohkabeale- ja dásseárvofáddá iez1aset ás1s1elisttus ja iez1aset dokumeanttain eanasmuddui iez1aset doaibmaáiggis dán rádjái. Gaz1aldat lea makkár effeakta das lea leamas1 praktihka-lac1c1at. Vásihit go sámi nissonat -- ja dievddut -- ahte sin "sohkabeali" eavttut leat buorránan moktege? Vásihit go sii ahte Sámediggi lea orgána mii dasto váldá sin beaivválas1 hástalusaid duod1as? Ja mot aiddonassii sáhttá nu ahte nissonoassi vállje-juvvon áirasiid gaskkas dus1s1e njiedjá ja njiedjá, vaikko lea biddjon fuomás1upmi dán ilbmudussii sihke ovdal 1997 válgga ja 2001 válgga? Vejolas1 oassec1ilgehusa ovdanbidjá okta dan moaddásis gii fágalas1 oktavuod1as lea c1uvvon sámi nissonlihkadusa guhkit áigge, namalassii Vigdis Stordahl. Son geaz1ida logaldallamis 2002 man1n1itgeasi/c1avc1c1a ahte Sámedikkis lea leamas1 beare "siskkáldas" nissonnannen (Stordahl 2002). Dalle ii leat dus1s1e nu ahte fuomás1upmi lea leamas1 biddjon Sámedikki siskkáldas hástalusaide (vuollegis nissonoassi, mot vuod1d1udit dásseárvogaz1aldagaid hálddatlac1c1at, duod1as1teapmi), muhto maiddái ahte lea leamas1 hui unnán oktavuohta sámi nissonlihkadusa ja Sámedikki gaskkas. Dát lea sihke ásahuslas1 dási dáfus go ies1gud1etge nisson sámediggeáirasiid dáfus ge (ibid.). Jus Stordahl vihkkumiin lea mihkkege, de sáhttá leat nu ahte muhtun muddui lea c1uoz1z1ilan veahás1 ies1vuosttaldeaddji dilálas1vuohta. Go lea go duod1ai nu ahte man1n1el Sámedikki ásaheami lea s1addan váddáseabbun sámi nissoniidda ovddidit mihtilmas nissongullevas1 ás1s1iid ja dárbbuid go ovdal lei? Dakkár gaskaboddosas1 paradoksa gáibida dattetge vud1olas1 guorahallamiid ovdal go sáhttá deattuhit dán leat duohta dilálas1vuohtan. Ja fastten: viidáset guorahallamat leat olggobealde dán guorahallama rámmaid. Mii dattetge lea siskkobealde min rámmaid, lea geahc1adit lagabut -- ja dasto maid sohkabealli mearkkas1a nammadanproseassaide sámediggeválgga ovddabealde. Dan birra lea boahtte kapihttal. 7. SOHKABEALI MEARKAS1UPMI NAMMADAN-PROSEASSAS Teavsttas dán rádjái leat mii eanasmuddui buohtastahttán ja gied1ahallan died1uid ja guorahallamiid mat leat leamas1 gávdnamis earáid guorahallamiid bokte. Muhto mii leat pros1eaktabarggus maiddái viez1z1an iez1amet diehtoávdnasiid erenoamáz1it min c1uolbmac1ilgehusaide. Dalle leat válljen persovnnaid geaid leat jearahallan geat ies1gud1et ládje oassálaste 2001 sámediggeválggas. Ulbmil jearahallamiiguin lei beassat diehtit mot válljejuvvon nissonat ja dievddut iez1a vásihit Sámedikki ja sámediggeválgga sohkabeali perspektiivvas. Erenoamáz1it hálideimmet mii, go ságastalaimet oassálastiiguin geat leat leamas1 guovddáz1is muhtin organisas1uvnnaid/bellodagaid nammademiin ja válgabarggus, oaz1z1ut gova das ahte lea go sohkabealli mávssolas1 faktoran nammadanproseassas ja dasa mii dáhpáhuvvá nammadanproseassas. Vaikko nammadanproseassat leat nohkkivac1c1at ja dávjá dáhpáhuvvet heajos áiggis ráddjejuvvon áiggi siskkobealde, sáhttá daid mannu dattetge addit gova muhtin dain sohkabealegullevas1 politihkalas1 árbevieruin ja ovttasdoaibmanminstariin mat leat ovdánan guhkit áiggi dihto báikkálas1servodagain. Min váldoás1s1i jearahallamiiguin lei gávdnat lea go nu ahte beros1teaddji nissonat eai beasa mielde Sámedikkis? Jus leas1 nu, sáhttá go dat leat danin go lagasbirrasis, ruovttus dahje politihkalas1 birrasiin lea vuosteháhku? Ja jus ii leas1 dakkár vuoste-háhku, lea go sivvan Sámedikki vuollegis nissonoassái ahte nissonat iez1a eai obanassiige hálit válljejuvvot? Nugo namuhuvvui álggahankapihttalis, de leat jearahallamiid dahkan njealji válgabiirres -- guovtti biirres mas lea erenoamás1 buorre historihkka dan dáfus man galle nisson sámediggeáirasa válgabiirres leat válljejuvvon sisa áiggi badjel, ja guovtti biirres main lea heajos historihkka dan dáfus. Álggahankapihttalis c1ujuhuvvui maiddái dasa ahte mii álggos leimmet válljen 24 oassálasti áigeguovdilis informántan. Eatnasat ledje válgalisttuid nisson- ja dievdokandidáhtat, muhto dáid searvvis ledje maiddái nammadankomitéaid jod1iheaddjit. Praktihkalac1c1at c1ad1a-heimmet 13 jearahallama, guhtta nissoniiguin ja c1iez1a dievdduiguin.44 Mii maid váldit fárrui ahte informánttaid politihkalas1 ja sosiála duogáz1a sáhttá c1oahkkáigeassit c1uovvovac1c1at: Golbma jearahallojuvvon listokandidáhtas lea dác1c1a bellodatpolitihka duogás1. Okta lea leamas1 mielde politihkalas1 doaimmas nas1uvnnalas1 dahje regionála dásis. Earrát leat juogo leamas1 mielde fágasearvedoaimmain, báikkálas1 ealáhusorganisas1uvnnain dahje sámi searvvebarggus. Guokte nissona leaba aktiivvalac1c1at fágasearvebarggus. Nissonat leat leamas1 ja leat eanasmuddui aktiivvalac1c1at sámi servviin. Ávdnasiin lea njealjásis gud1a nissonis allaskuvlladási oahppu, ii ovttage dievddus leat dakkár oahppu. Ávdnasiin leat vihtta nissona eatnit, eatnasat smávvamánnáeatnit. C1uovvovac1c1at ovdanbuktit muhtin mávssoleamos ipmárdusaid pros1eavtta jearahallanoasis. Mii deattuhit ahte cealkámus1aid maid bájuhit teavsttas, leat válljejuvvon viidábut ávdnasiid vuod1ul, ja ahte lea dáid ávdnasiid ollisvuohta mii lea vuod1d1un min digas1tallamiidda ja c1oahkkáigeasuide. 7.2Obbalac1c1at nissoniid oac1c1uheami birra Mii leat ovdal cuiggodan ahte eaktun go galgá sáhttit válljejuvvot Sámediggái lea ahte gullevas1 olmmos1 lea c1álihan iez1as sámi jienastuslohkui. Go galgá nammaduvvot listui, de ii leat dattetge doarvái leat válgadohkálas1 juridihkalas1 ja sosiála ipmárdusas, dat gáibida maiddái dábálac1c1at vissis mutto politihkalas1 aktivitehta. Gullevas1 olmmos1 ferte maiddái gullat sámi organisas1uvdnii, juogo bellodahkii, sámi searvái dahje eará mállet jovkui. Dasa lassin berre persovdna ovddemusat ies1 leat mielas nammaduvvot, ja dasto váldit badjelasas álbmotválljejuvvon doaimma: Gullevas1 olmmos1 ferte danin leat oac1c1uhanmielalas1 (vrd. kapihttal 2.4). Muhto go muhtin válgabiirriin leat oalle unnán juridihkalas1 ja sosiála válgadohká-lac1c1at-- ja dain vel unnáneappot geat leat politihkalas1 aktiivvalac1c1at -- de sáhttet s1addat oalle stuora hástalusat gávdnat oac1c1uhanmielalac1c1aid. Jearahallamiin ovdan-boahtá maiddái ahte ollugat rahc1et oac1c1uhit sihke nissoniid ja nuoraid maid nammada listtuide. Muhtin ovdamearkkat: "Mii rahc1at oac1c1uhit nuoraid ja nissoniid. Mii leat geahc1c1alan oaz1z1ut sin mielde searvái ja jienastuslohkui. Go sii s1addet 18-20 jahkásaz1z1an, de nissonat gahc1c1et eret go fárrejit. Go sii máhccet ruovttoluotta, de váldá guhkes áiggi oaz1z1ut sin fárrui. Sii sáhttet aktiivvalac1c1at servviin, duodjedoaimmain." "Stuorámus hástalus midjiide lea oaz1z1ut olbmuid c1álihit Sámi jienastuslohkui. Mii geat leat smávvajoavkkuin fertet oalle oamedovddoheamit bargat sin ektui geain lea eanemus máhttu ja vásáhus sámivuod1a birra." Dát cealkámus1at govvidit mán1ga stuora hástalusa sámepolitihkalas1 mobiliserema dáfus. Kapihttal 3.2:s govvideimmet sámediggeválgga oassálastima leat guovtte-ceahkát proseassan, mas registreren sámi jienastuslohkui lea vuosttas1 ceahkki, ja jienasteapmi lea nubbi. Min ávdnasat c1ájehit ahte báikkálas1 organisas1uvnnat ja listtut leat bargan ollu oac1c1uhit olbmuid sámi jienastuslohkui. Vuostálasvuod1as organisa-s1uvnnaide ja bellodagaide mat ceggejit listtuid eará mállet válggaide Norggas, de gullá hirbmat stuora ovddasvástádus bellodagaide ja organisas1uvnnaide mat hálidit Sámediggái. Sii eai galgga dus1s1e juridihkalas1 válgadohkálac1c1aid vuod1ul ovtta válgabiirres oac1c1uhit vejolas1 listokandidáhtaid, muhto sii orrot maid váldime badjelasas hukset juridihkalas1 válgadohkálac1c1aid vuod1u. Báikkálas1 organisa-s1uvnnaide sáhttá dát leat hui resursagáibideaddji. Go juridihkalas1 válgádohkálac1c1aid vuod1d1u lea sajis, nu ahte sii leat registrerejuvvon sámi jienastuslohkui ovtta válgabiirres, de ii álot mearkkas1 ahte sáhttá oac1c1uhit dán joavkkus. Muhtomin sáhttet politihkalas1 joavkkus sierra eavttut vai vissis joavkkut oz1z1ot áirasiid válgalisttuide. Ovdamearkka dihte sáhttá gáibiduvvot sámegiel gelbbolas1vuohta dahje sajiid juohkin gaskal válgabiirre ies1gud1et guovlluid. "Válgabiirres leat vihtta suohkana. Mii gáibidit ahte golbma vuosttaz1a listtus galget leat sámegielagat." «Leat maid ollu dárbbut maid galgá váldit vuhtii go listtu galgá ráhkadit, ovdamearkka dihte ferte guovlluid váldit vuhtii". Dakkár eavttut sáhttet gárz1z1idit vejolas1 kandidáhtaid logu danin go sosiálalas1 válga-dohkálac1c1at ovtta válgabiirres s1addet praktihkalac1c1at unnit go juridihkalas1 válga-dohkálac1c1at. Ii leat min c1uoc1c1uhus ahte dás lea stuorát váikkuhus nissoniid dahje dievdduid oac1c1uheapmái, muhto dat geaz1ida ahte dán mállet sámepolitihkalas1 doaimma oac1c1uhanvuod1d1u sáhttá loguid dáfus s1addat unnin muhtin válgabiirriin. Eará guovddás1 hástalus orru leame oaz1z1ut nuoraid beros1tit báikkálas1 sáme-politihkalas1 barggus. Nuoraid lea váttis oac1c1uhit dán oktavuod1as danin go ollu nuorat fárrejit eret muhtin sámi guovlluid osiin. Sáhttá leat váttis oaz1z1ut nuoraid beros1tit báikkálas1 listtuin go sii ovdamearkka dihte oahpahusa dahje bargovejolas1vuod1aid geaz1il eai oro sin álgoálgosas1 ruovttubáikkis. Vaikko báikkálas1 nuorat máhccet ruovttoluotta iez1aset ruovttubáikkiide ásaiduvvot dohko, de ii leat diehttelas ahte sámepolitihkalas1 beros1tupmi válgabarggu bokte vuoruhuvvo bajemussii diliheames eallinmuttos. Dát lea jáhkkimis sihke nuorra nissoniid ja dievdduid dáfus. Nuorat geat leat váldiime oahpahusa leat dábálac1c1at registrerejuvvon orrume iez1aset álgoálgosas1 ruovttusuohkaniin, ja eai ge sin oahpahusbáikkiin. Sii leat danin registrerejuvvon sámi jienastuslogus dan suohkanis ja válgabiirres gosa ruovttubáiki gullá. Vaikko sii livc1c1e sámepolitihkalac1c1at iez1aset oahpahusbáikkiin, de sii livc1c1e ráddjejuvvon c1uoz1z1ut dain listtuin -- jus ruovttubáiki ja oahpahusbáiki eai gula seamma válgabiirii. Váikkuhanfámu- ja váikkuhanvejolas1vuod1at vásiheapmi váldojuvvojit ovdan leat eará mállet hástalussan. Muhtin informánttat govvidit dakkár vásáhusa ahte sii eai oac1c1o ovdan Sámedikkis iez1aset regiuvnna dahje báikkálas1servodaga ás1s1iid. Dát váikkuha negatiivvalac1c1at movttiideamis go galgá beros1tit sámepolitihkas, sihke oktagaslas1 politihkkarii, muhto maiddái dan ektui ahte oac1c1uhit od1d1a listo-kandidáhtaid. Kapihttal 2.4:s leat mii digas1tallan politihkalas1 beros1tumi ies1gud1etge motiivvaid. Dás váldui ovdan vejolas1vuohta beassat váikkuhit servodatovdáneami leat dehálas1 movttiidahttinfaktoran go oac1c1uha od1d1asitválljemiidda suohkanstivrraide (Offerdal ja Aarethun, 1995). Sullásac1c1at sáhttá ahte go vásiha ahte ii oac1c1o dohkke-huvvot iez1as oainnuid leat okta sivvan manin áirasat eai hálit válljejuvvot od1d1asit. "Mis leat c1oahkkimat man1n1il mas muitalit maid mii lea rahc1an almmá olaheamis maidege. Mii fertet c1ad1at duvdit ás1s1iid ovdan. Sii oidnet ahte mii eat báljo oac1c1o c1ad1a min ás1s1iid. Dalle s1addá váttis» Media rolla gaskkusteaddjin ja informas1uvdnabid1gejeaddjin orru mávssolas1 dasa mot politihkkarat vásihit váikkuhanfámu. Eanet informánttat s1állos1it go sámi ja dác1c1a mediain lea váilevas1 beros1tupmi ás1s1iid ektui maid sii iez1aset válgabiirres hálidit deattuhit. «Sámi media ráhkada ovtta ás1s1i sin guovllu persovnnain, muhto ii mis min guovllus. Sámedikkis mis eai leat seamma vejolas1vuod1at "cealkit dearvvuod1aid ruoktot", don s1attat "ii-persovdnan». Jus min guovllu dác1c1a aviissat livc1c1e boahtán Sámediggái, de gal livc1c1e c1állán min birra." Min ávdnasat c1ujuhit stuora obbalas1 hástalusaid dan dáfus ahte oac1c1uhit listo-kandidáhtaid sámediggeválggaide. Demográfalas1 dilálas1vuod1at nugo ássanminsttar ja báikkálas1 bargomárkan, váldojuvvojit ovdan leat mávssolaz1z1an dan ektui ahte ásahit oac1c1uhanvuod1u. Vásáhus ahte leat doaresbealde Sámedikki ja guovddás1 sámi mediaid ektui orru váikkuheame dasa man oac1c1uhanmielalac1c1at vejolas1 listo-kandidáhtat leat. 7.2Obbalac1c1at nissoniid oac1c1uheami birra Okta ulbmiliin jearahallamiin lei c1uvget lea go sohkabealli mávssolas1 faktora nammadanproseassaid oktavuod1as. Meastta buot jearahallamiin boahtá ovdan ahte vásihuvvo erenoamás1 váttisin oac1c1uhit nissoniid listtuide. Válgalisttuid nissonoasi bajilgovva c1ájeha dattetge ahte leat meastta liikka ollu nissonat go dievddut listtuin (vrd. kapihttal 5.1). Dát sáhttá mearkkas1eame ahte váttisvuod1at oac1c1uhit nissoniid lea stuorámus listtuid njunus1sajiid dáfus. Eanet informánttat deattuhit namalassii man rahc1amus lea oac1c1uhit nissoniid, maiddái sajiide hui badjin listtuin. C1uovvovas1 sitáhtat leat ovdamearkan hástalusaide nissoniid oac1c1uheami dáfus: "Jus mun jearan nissoniin, de sii sivahallet isida, mánáid ja diimmu. Sii sáhttet gal leat fárus oalge-persovdnan, gii c1uoz1z1u duogábealde. Muhto go galgá oaz1z1ut sin ovdan, de gal sii suorganit. Muhto jus nagodit oaz1z1ut sin ovdan, de gal sii leat hirbmat aktiivvalac1c1at. Mun lean mán1gii jurddas1allan lea go ies1luohttámus1as sáhka. In died1e. Mun jurddas1in dan birra go galgen sin oaz1z1ut fárrui dásseárvojod1i-headdjin. Don fertet c1ievc1c1astit sin luovos. Dat lea lossa proseassa." "Go mii leat geahc1c1alan oaz1z1ut nissoniid fárrui, de sii eai báljo duostta. Sin mielas lea beare stuora gáibádus. Sii hálidit vuoruhit mánáid. Ollu c1eahpes nissonat livc1c1e sáhttán leat nr.1". "Váldoás1s1i lea ahte nissonat leat njáiggubut, mii bivdit ándagassii go mii dadjat juoidá. Mii eat c1uorvvo nu garrasit. Nissonat eai leat oahppan ahte dá lean mun, ja mun lean buoremus." " Mun in leat geigen oaivvi ovdan, jerren alddán, nagodan go mun dan, maid dat mearkkas1a? Mus ledje nu ollu din1ggat mat dahke ahte hálidin c1uoz1z1ut 1. sajis. Muhto dasto jurdilin, vuoi gáfat, in nie ies1ráhkis gal hálit leat." "Nuorra nissonat vuoruhit earáládje, go leat s1addan boarráseabbun it ge leat leamas1 aktiivvalas1, de gal lea váttis beassat sisa. Leat sihkkarit ollu nissonat geat livc1c1e sáhttán hálidit leat Sámedikkis, muhto sii eai died1e mot sii galget beassat fárrui politihkalas1 lávdái. Ii leat dus1s1e boahtit ja dadjat, mun áinnas hálidan c1uoz1z1ut listtus, válljebehket mu! Jus leat válljen eret politihkalas1 beros1tumi ja mánát leat sturron, de ii leat dus1s1e boahtit ja dadjat ahte áiggut fárrui. Dasa livc1c1iimet dárbbas1an nissonfierpmádaga. Mun jáhkán ollu nissonat dovdet iez1aset okto." Dáin cealkámus1ain bohtet ovdan muhtin oaivilat makkár sivat vejolac1c1at sáhttet go nu unnán nissonat leat fárus sámepolitihkas. Badjin c1uoz1z1ut listtuin ja válljejuvvot sisa mielddisbuktá dávjá eanet bargonoad1i ja ahte ferte "duvdit" ás1s1iid ovdan almmo-lac1c1at. Informánttat váldet ovdan ahte váilevas1 politihkalas1 vásáhus ja ies1luohttámus1 leat mávssolas1 sivvan go nissoniid lea váttis oac1c1uhit njunus1sadjái. Viidáset oaidnit ahte njáiguvuohta orru leamen ies1vuohta mii gullá nissoniidda. Lea go dalle nu ahte váilevas1 njáiguvuohta -- ahte alcces bidjat mihttomeriid -- árvvos1tallojuvvo leat eahpenissonlas1? Mearkkas1a go dát ahte nissonat geain lea mihttomearri oassálastit politihkalac1c1at eai guldal dáid mihttomeriid danin go dat eai heive oktii dábálas1 nissongovain? Ipmirdit go nissoniid politihkalas1 mihttomeriid leat áittan danin go dat hástalit dan mii lea vuod1d1un dievdovuhtii ja nissonvuhtii dálá sámi servodagas? 45 Min mielas goit lea veara jurddas1it nissongova birra mii boahtá ovdan jearahallamiin. Lea go dát duod1ai govva mii heive (eanas) od1d1aáigásas1 sámi nissoniidda, dahje lea go govva njáiggos, vis1s1alis fuolaheaddjis álkidahttin sámi nissonis - ja juoga maid geavahit strategalac1c1at c1ilget nammadanproseassaid ja válggaid bohtosa? Kapihttal 2.5:s válddiimet ovdan nissonáirasiid Davviriikkaid smávva nas1uvnnain, gos nissonat oalle man1n1it serve nas1uvnnalas1 politihkalas1 lávdái, ja geaz1idedje ies1gud1et sivaid dasa. Árvvos1tallojuvvo go politihkalas1 beros1tupmi sámi nas1uvnnalas1 lávddis, Sámedikkis, leat dievdobáikin? Seammás digas1talaimet kapihttal 2.1:s ies1gud1et málelt politihkalas1 oassálastimiid. Jus leas1 nu ahte nissonat unnit go dievddut oassálastet politihkalas1 bargui joavkkuin mat servet Sámediggeválgii, de dat ii mearkkas1 dárbbas1lac1c1at ahte sámi nissonat eai earáládje beros1 politihkalac1c1at. C1uovvovas1 cealkámus1 govvida dan: "Eatnasat beros1tit báikkálas1 politihkas, go olle Sámediggedássái, de s1addá beare stuoris ja váttis." "Ollu nissonat dadjet sii eai hálddas1 politihka, dan dáfus ahte váldit sáni. Mis ii leat ies1luohttámus1 dien suorggis. Mii ipmirdit dan leat dievdobáikin. Giliservviin, falástallanservviin sii doibmet bures. Sii leat fárus joavkkuin ja servviin, gos dovdet ahte sii hálddas1it dan. Nu jurddas1an maiddái mun, doppe gos mánát leat, doppe áiggun mun maid fárus. Dalle ii leat s1at áigi eará din1ggaide." Politihkalas1 vásáhus ja ies1luohttámus1 lea hui dehálas1 válgagiz1z1us. Smávit joavkkuid áirasat govvidit dan nu ahte stuora joavkkut sáhttet sáddet dovddus ja hárjánan politihkkariid politihkalas1 gic1c1uide. Gáibiduvvo vásáhus go singuin galgá deaivvadit, ja dát vásáhus ii báljo gávdno smávit joavkkuin. Soaitá dus1s1e son gii lea bajemusas listtus gii sáhttá dahkat "doarvái buori" barggu. Danin s1addá dábálac1c1at dievdu "gii galgá vuovdit gálvvu": «Mun nammaduvven 2:z1in. Lei dehálas1 ahte oac1c1uimet ovtta nissona hui bajás. Dan digas1talaimet ollu, seammás go geahc1aimet ahte son gii lei 1:z1in sáhtii oaz1z1ut ollu jienaid. Son gii lei leamas1 1: z1in lei dovddus. Mun ledjen apmasit". "Dáppe min guovllus fertejit olbmot dovdat "gálvvu" maid galgá vuovdit ovdal go sii jienastit gullevas1 olbmo. Nissonat eai leat oz1z1on mihtilmas posis1uvnnaid, nugo maid NN (okta dain aktiivvalas1 nissoniin Sámedikkis) lea beassan c1ájehit. Mun jáhkán ahte jus nissonat livc1c1e beassan fárrui komitéaide, de livc1c1ii maiddái s1addan eanet publisitehta." Jus an1kke nagodivc1c1ii oac1c1uhit nissoniid sajiide hui badjin listtuin, de sáhttá vásihit od1d1a hástalusaid. Muhtin informánttat c1ujuhedje dasa ahte nissonat geat leat leamas1 bajemusas dahje hui badjin válgalisttuin muhtin báikkiin leat sihkkojuvvon eret listtuin. Dát deattuhuvvui leat negatiivalaz1z1an go boahtteáiggis galgá oac1c1uhit eará nissoniid.46 Gal lea gal diehttelas nu ahte gávdnojit maiddái ollu nissonat geat leat sihke oac1c1uhanmielalac1c1at ja geaid duod1ai válljejit sisa Sámediggái. Mot dasto sii vásihit politihkalas1 árgabeaivvi Sámedikkis? Ovdamearkka dihte leat muhtin áirasiin mánát. Makkár hástalusaid dat mielddisbuktá sidjiide go guhkit áigodagaid leat eret ruovttus, mán1gga geardde jagis? Makkár praktihkalas1 ortnegiid lea Sámediggi ásahan dustet dáid hástalusaid? Vuolábealde ovdanbuktit muhtin cealkámus1aid mat govvidit dáid gaz1aldagaid: "Sáhttá váttis nissoniidda geain leat mánát oassálastit Sámedikkis. Sii hálidit mielde, muhto eai ovddemusas. Jus dievdu galgá fuolahit bearras1a, de ii leat nu álki." "Mus leat leamas1 mánát fárus. Mis bajidedje mánnabearráigeahc1u máksomeari. Mus lei mánnabiigá. Dál lea losibut leat fárus go mánát leat sturron. Mun hálidan leat sin astoáiggedoaimmain fárus". "Nuorra nissoniid dáfus, de lean oaidnán váttisvuod1aid dan vahku go mis lea dievasc1oahkkin. Lea váttis dán doaimmahit lotnolagaid smávvamánáiguin. Sámediggi lea beare unnán strukturerejuvvon, don c1ohkkát dievasc1oahkkimis 8 diimmu juohke beaivvi, ja dasto leat 10 -12 diibmosas1 c1oahkkimat beaivválac1c1at olles vahku. Dál leat oalle ollu oktováhnemat, ja nissoniidda lea lossat doaimmahit dan lotnolagaid. Dievasc1oahkkinsála lea badjin ja mánáidlatnja lea gealláris. Jus ás1s1iid mearridit pubas ja báras ja nissonat eai bearehaga searvva dakkár báikkiide, sihke praktihkalas1 ja eará sivaid geaz1il, de dat mearkkas1a ahte dievddut mearridit mii Sámedikkis ovddiduvvo politihkalac1c1at." Dát cealkámus1at muitalit ahte vaikko Sámediggi lea ásahan ortnegiid mat galget dahkat álkibun smávvamánnaváhnemiidda bargat politihkalac1c1at, de eai leat an1kke nu viiddis ortnegat. Mánáidlatnja sámediggevisttis ja doarjja mánáidbearráigehc1c1ui eará báikkis dahje ruovttus c1ovdet dus1s1e muhtin hástalusaid maid smávvamánná-váhnemat vásihit. Kapihttal 2.4:s c1ujuheimmet guorahallamii nissoniid birra báikkálas1 politihkas ja makkár mokta sis lea od1d1asit válljejuvvot dahje ii (Nergĺrd 1994). Dás ovdanboahtá ea.ea ahte fuollageatnegasvuod1at hárve mearridit vállje go heaitit dahje joatkit álbmotválljejuvvon áirrasin. Mii navdit dattetge ahte mátkkos1tan-áigi ja guhkes áigodagat eret ruovttus earuhit sámediggeáirasa dábálas1 báikkálas1 politihkkaris, ja ahte dakkár dilálas1vuod1at sáhttet mávssoleabbun sámedigge-áirasiidda. Eará informánttat deattuhit bargomálliid eanet go praktihkalas1 váttisvuod1aid: "Sámedikkis lea nubbi nuppi gilvaleaddji, das lea sáhka boahtit rievttes posis1uvdnii. Mun in beassan geavahit iez1an nanu beliid, mun vuollánin. Mun in oz1z1on bohtosiid iez1an máhtu vuod1ul, in beassan ávkkuhit iez1an, in beassan bargat iez1an ás1s1iiguin. Vuoittáhallen ja ii s1addan ovdáneapmi." Muhtin cealkámus1aid vuod1ul sáhttá maid jearrat ahte leat go Sámedikki struktuvrrat heivvolac1c1at go nissonin galgá ovddidit ás1s1iid ja bargat ás1s1iiguin? Muhtin nisson informánttat c1uoc1c1uhedje ahte politihkalas1 ás1s1iid mearridit pubain ja sávnnjis, báikkit mat sin mielas leat dievdobáikikit. Sii dadje viidáset ahte sii dovde sidjiide ii heive bargomálle mii sin mielas vásedin lei gilvvuid ja njunnálaga bidjamiid vuod1ul. Dán sáhttá geahc1c1at kapihttal 2.4 oktavuod1as, mas mii ea.ea. válddiimet ovdan movtta politihka oac1c1uheami ja od1d1asitválljema dáfus. Offerdal ja Aarethun (1995) died1iheaba ahte beare ollu bellodatpolitihkka ja riiddut sáhttet vejolas1 sivvan dasa ahte politihkkarat eai hálit od1d1asit válljejuvvot suohkanstivrraide. Dasa lassin c1ujuheimmet Flotves (1999) cealkámus1s1ii ahte negatiivvalas1 vásáhusat politihkas sáhttet danin go (erenoamáz1it nisson) oassálastit vásihit ahte sii gillájit rád1d1en-teknihkaid. Mud1ui mii navdit ahte dat mot áirasat vásihit Sámedikki báikin, maiddái sáhttá leat dan geaz1il go Sámediggi dahká iez1as politihkalas1 mearrádusaid dievasc1oahkkimiin mat lágiduvvojit njealje geardde jagis ja bistet vahku. Dat mielddisbuktá ahte c1oagganemiin s1addet garra bargoáigodagat, mat fátmmastit sihke dievasc1oahkkimiid ja siskkáldas joavkoc1oahkkimiid. Dasa lassin lágidit maiddái muhtin joavko-c1oahkkimiid olggobealde dievasc1oahkkimiid. Sámedikki válljejit miehtá riikka juohkásan válgabiirriid vuod1ul, mii mielddisbuktá ahte ies1gud1et joavkkuid miellahtut sáhttet orrut hui bied1ggus. C1oahkkaneapmi joavkoc1oahkkimiidda danin mielddis-buktá guhkes mátkkos1tangaskkaid ja stuora goluid. Ii leat nappo eahpelunddolas1 ahte dakkár bargodilálas1vuod1ain go lea c1oahkkanan ávkkuha áiggi buoremusat, nu ahte formálalas1 c1oahkkimat ja eanet eahpeformálalas1 guorahallamat leat eahkedis. 7.3 Leat go dásseárvu ja sohkabeali rollat fáddán? Nissoniid politihka oassálastima ferte geahc1c1at dásseárvvu ja sohkabealeminstariid ektui. Dássáz1ii orru leat nu ahte sohkabeali ja dásseárvvu gaz1aldagat leat unnán biddjon politihkalas1 joavkkuid ás1s1elistui. Sámepolitihkalas1 bargu lea leamas1 c1ohkke-juvvon báikkálas1 ás1s1iide, vuod1d1odoaimmaide mat oainnusindahket sámivuod1a báikkálac1c1at ja regionálalac1c1at, ja váldet vuhtii báikkálas1 sámi kultuvrra. Dá fas ovdamearkkat jearahallamiin: "Mii eat leat ollen nu guhkás ahte sáhttit hupmat dásseárvvu birra, lea eambbo ságas birget. Deháleamos lea oainnusindahkat sámivuod1a." Dát sitáhtta c1ilge váttisvuod1aid maid mii dovdat fas ovdalas1 sámi nissonlihkadusas, vrd. kapihttal 6.3. Das c1ujuheimmet mot dán lihkadusa mán1ggaládje vuostálaste danin go dat válddii fuomás1umi eret c1earddalas1politihkalas1 lihkadusas. Lea go ain nu ahte sámi servodathuksen lea nu ras1es proseassa ahte ii gierdda "siskkáldas stuimmi" go fuomás1uhttá dásseárvvu ja ahte politihkalas1 doaimmain galgá leat dássedit juohku? Lea go nu ahte dásseárvvodigas1tallama siskkáldas "systemacuiggodemiin" ipmirdit ahte fuomás1umi váldet eret c1earddalas1politihkalas1 digas1tallamis? Informánttat maid celke ahte nissonat ja dievddut beros1tit ies1gud1et ás1s1esurggiin. Njuolggo gaz1aldahkii mat sidjiide leat deháleamos ás1s1in, min informánttaid gaskkas vástidedje dievddut ahte ealáhus- ja vuoigatvuod1aás1s1it ledje dehálac1c1at. Nissonat deattuhedje giela, kultuvrra ja skuvlla. Unnán dievddut namuhedje daid ás1s1iid: "Sámi servodagas leat sierra dievdobáikkit ja nissonbáikkit. Sámi servodagas lea erohus nissoniid ja dievdduid gaskkas. Dievddut beros1tit vuoigatvuod1ain ja EO:s. Nissonat beros1tit skuvlaás1s1iin ja gielas. Ii leat leamas1 makkár ge dásseárvo-digas1tallan NN:s (dás refererejuvvo politihkalas1 jovkui)." "Nissonat sáhttet searvat jus fuomás1upmi c1ohkkejuvvo bearas1politihkkii ja boarrásiidda. Nissonat leat mielde falástallanservviin gos sáhttet bargat mánáiguin ja nuoraiguin. Sii sáhttet maiddái bargat friddjabut. Lea stuora erohus dievdduid ja nissoniid gaskkas. Dievddut beros1tit bargosajiin ja guolástusas. Sii eai beros1 bearehaga fuollapolitihkas". Kapihttal 2:s namuheimmet ahte váikkuhanfápmu vissis ás1s1iin sáhttá leat dehálas1 movttafaktoran politihkalas1 oassálastimii. Mii eat áiggo c1uoc1c1uhit ahte ás1s1edeattu-heami erohus min informánttaid gaskkas govvida obbalas1 erohusaid sámi nissoniid ja dievdduid dahje erenoamáz1it dievdo ja nisson sámepolitihkariid gaskkas. Muhto jus nu dahká -- maid dat muitala midjiide Sámedikki politihkalas1 fuomás1umi birra? Mearkkas1a go dat ahte dievdduid eanetlohku Sámedikki áirasiid gaskkas váikkuha dasa makkár ás1s1iid Sámedikkis vuoruhit? Dahje sáhttá go c1oahkádus leat nuppe-gez1iid -- ahte Sámedikki váilevas1 váikkuhanfápmu ás1s1iin mat leat dehálac1c1at nissoniidda dagaha ahte nissonat eai leat nu oac1c1uhanmielalac1c1at? Dásseárvu orru leat dakkár ás1s1esuorgi mas ovddemusat nissonat beros1tit. Okta nissoninformánta govvidii dan ná: "Lea easkka dál ahte dásseárvu váldo duod1as fáddán, muhto dat oidno beare unnán bus1eahtas. Leat nissonat geat ohcalit dásseárvvu, mii fertet leat goziheaddjit, dat sáhttá leat lossat. Dásseárvu ii leat leamas1 fáddán, dat ii leat váldon ovdan. Ii ovdal go dál, go oidnet ahte nissonoassi lea unnán." Maiddái dievdoinformánttat celke ahte dásseárvopolitihka ovddideapmi vuosttaz1ettiin ja ovddemusat lea nissoniid ovddasvástádus. Dásseárvu orru leat ás1s1esuorgi maid sii dárbbas1lac1c1at eai hilggo, muhto sis lea oalle passiiva oaidnu dasa: "Sámedikkis lea leamas1 nissonfierpmádat, muhto sii doalahit iez1aset ás1s1iid sierra. Sii galggas1e váldit ovdan nissonás1s1iid rahpasit. Sii galggas1e oahpahit midjiide dievdduide nissonás1s1iid birra". Min ávdnasat muitalit viidáset ahte sámi servodat ain lea oalle sohkabeale-juogaduvvon, vaikko muhtin informánttat oaivvildedje dát lea rievdame: "Dásseárvvu eai leat atnán váttisvuohtan. Sámi servodat ii leat leamas1 nu juogaduvvon ahte nissonat galget oassálastit politihkalas1 eallimii. Nissonat galge leat ruovttus, dievdu galggai doaimmahit buot mii lei s1illjobirrasa olggobealde. Danin lea dievdu doaimmahan politihka, nissoniid mielas sii eai galgan seaguhit iez1aset dasa. Sin mielas ii gullan dat sin bargui, dahje sii eai hálidan. Dál oaidnit go jearrat ahte galget go nissonat c1uoz1z1ut listtus. Sii jerret ahte mielddisbuktá go dát riskka oaz1z1ut geatnegasvuod1aid. Dalle eai gille. Jus sii c1uz1z1ot vuolemusas listtus, almmá geatnegasvuod1aid haga, de gal áigot fárrui. Lei dievddu geatnegasvuohta nagodit oaz1z1ut birgenlági. Nisson galggai fuolahit ruovttu. Muhto mii oaidnit ahte dat lea rievdame." Sihke nissonat ja dievddut min informánttaid gaskkas dovddahit ahte nissoniin lea váldoovddasvástádus bearras1ii ja báikedollui. Nissonat dovddahit viidáset ahte dievddut unnán veahkehit ruovttus. Goappes sohkabeali informánttat oaivvildedje ahte nissonat dovdet stuora ovddasvástádusa mánáide, veahkehit láhc1it ja c1uovvut sin astoáiggedoaimmaid. Viidáset govvidit sii ahte go nissonat oassálastet servviide go leat doaimmat mánáid ja nuoraid váste. Okta nisson informánttain muittuhii maiddái ahte sámi bearras1iin ii leat dus1s1e eadni, áhc1c1i ja guokte máná: « Sámi nissonat eai vuorut dus1s1e isida ja mánáid, muhto maiddái earáid. Sámi kultuvrras lea nisson stuora doarjja mii doallá visot ovttas -- son vállje doalahit visot ovttas." Dat ahte stuorabearas1 ja sohka maiddái gáibida nissoniid áiggi ja fuola bidjá stuora gáibádusaid sámi nissonii. Sáhttá go leat nu ahte muhtin sámi nissoniin ii leat s1at veadju politihkalas1 beros1tupmái, erenoamáz1it jus sis leat smávvamánát ja dasa lassin vel soitet beros1tit sámi ás1s1iin bargooktavuod1as? Min ávdnasat maid c1ujuhit dan guvlui ahte nissonat váldet badjelasas ovddasvástádusa joatkit sámi kulturárbbi viidáset mánáide. Dat lea juste nu mot dutkan sámi nissoniid birra, mii muitala ahte sámi eatnit gillájit "ruossalasdeattu" danin go sin háldui biddjo ovddasvástádus viidáset fievrredit sámi servodaga árvvuid boahtte bulvii, seammás go servodat ii doarjjo dán (Eikjok 1989). Sámi nissonat oz1z1ot dan dáfus stuorát noad1i go dác1c1a nissonat. Obbalac1c1at orru nu ahte ollu nissonat vuoruhit mánáid ja bearras1a. Sii beros1tit báikkálas1 kulturdoaimmain ja astoáiggedoaimmain mánáid ja nuoraid ektui. Sii leat politihkalas1 aktiivvalac1c1at ies1gud1et servodatsurggiin, nugo ovdamearkka dihte eaktodáhtolas1 organisas1uvnnain. Rabas gaz1aldat dasto sáhttá leat ahte fállet go politihkalas1 bellodagat/joavkkut geat ceggejit listtuid sámediggeválggaide vejolas1vuod1aid sámi nissoniidda geavahit iez1aset vejolas1vuod1aid ja beros1tumi? 7.4 Mot oaz1z1ut eanet nissoniid beros1tit? Min jearahallanávdnasiid cealkámus1aid ektui nissonat hárve leat duostilat beassat fárrui listtuide -- sii leat joavkun unnit oac1c1uhanmielalac1c1at. Ollu oktavuod1ain ferte ollu humahit ovdal go nissonat vulget fárrui. Dat sáhttá lea danin go váilu politihkalas1 vásáhus -- mii fas sáhttá danin go sámepolitihkas váilot báikkit gos sáhttá oaz1z1ut dakkár vásáhusa. " Ii leat ija badjel dahkkon oaz1z1ut eanet nissoniid sisa Sámediggái, dat ferte sajáiduvvat. Ii leat ge nu ahte lea dus1s1e dievdduid sivva." "Mán1gii leat nissonat leamas1 eanetlogus nammadanc1oahkkimis, muhto politihkka lea proseassa, dus ferte leat vásáhus. Nuorat fertejit dan oahppat árrat. Lea erohus sin gaskkas geat eai leat leamas1 mielde politihkas ja geat leat leamas1 mielde. Váldá muhtin jagiid ovdal go ohppet ákkastallat." Muhtin informánttat deattuhedje ahte dárbbas1it doarjaga lagasbirrasis, juogo guoimmis dahje lagamus bearras1is, eará nissoniin dahje stuorát fierpmádagas: " Lean dakkár posis1uvnnas ahte sáhtás1in jurddas1it álgit dasa. Muhto mus lea isit gii bargá 9-4 rádjái. Na manin son ii galggas1e c1ohkkát ruovttus ja váldit vára mánáin? Lean álot leamas1 aktiivvalas1, manin galggas1in c1ohkkát ruovttus? Lean dadjan "don galggat leat ruovttus ja leat áhc1c1in" it " don galggat leat ruovttus ja váldit vára mánáin". Lea várra dalle go lea sáhka dásseárvvu birra." "Lei proseassa oaz1z1ut mu fárrui, sii geavahedje guhkes áiggi. In báljo hálidan fárrui listui. Jurddas1in, nugo eará nissonat, ahte politihka in máhte. Ollugat rin1gejedje, sii ráhkadedje fierpmádaga. Mu isit doarjjui jurdaga." "Go eará nisson váldá sáni, de geahc1c1alan doarjut su. Lea dehálas1 ahte nissoniid gaskkas leat fierpmádagat. Muhto nissoniid gaskkas eai gávdno fierpmádagat. Vaikko mis leat nisson rád1d1elahtut, de eat leat oaidnán beare olus dásseárvo-gaz1aldagaide, dat ii leat ávkkuhan." "Jus ii livc1c1e nissoniid luohttámus1a dihte, de in livc1c1e vuolgán fárrui. Dievddut eai leat dorjon mu." "Dievddut sámi birrasiin fertejit movttiidahttit go addet luohttámus1a nissoniidda ja oidnet ahte nissonat álbmotválljejuvvomiid searvvis leat dehálas1 buktosin sáme-kultuvrii. Dievddut eai atte dan luohttámus1a nissoniidda ahte sii báikkálac1c1at movttiidahttet. Lea maiddái c1albmáic1uohcci ahte dán jearahallanávdnasiid nissoniin geat leat dahje leat leamas1 válljejuvvon Sámediggái lea báikkálas1 fierpmádat duogábealde. Dát fierpmádat movttiidii ja doarjjui sin c1uoz1z1ut 1.sajis -- vaikko sáhtii ádjánit ovdal go sii mearridedje searvat válgii. Dát ii leat dus1s1e nissonfierpmádat, muhto sin sáme-politihkalas1 biras maid doarju sin c1ielgasit. Ahte dát fierpmádat doaibmá ná, mearkkas1a ahte lea buresásaiduvvon ja aktiivvalas1 sámepolitihkalas1 biras. Orru hui mávssolas1 makkár miellaguottut sis leat geat báikkálas1 dásis ceggejit listtu. Sii fertejit dovddastit áigot go duod1ai nissoniid sisa, ja sii fertejit dasa ráhkadit strategiija. Muhtomin ferte dievdu duohtavuod1as mearridit ahte galgá go son bidjat "iez1as" saji nissona háldui: "Mun in liiko go leat s1addan unnit nissonáirasat. Sii geat hupmet eanemusat nuoraid- ja nissonáirasiid birra leat sii geat iez1a c1uz1z1ot bajemusas listtuin. Mii fertet oaz1z1ut sisa od1d1a návccaid. Mis galgá viidodat boarrásiid rájes gitta nuoraide. Dat lea dearvvas1las1 Sámediggái". "Dievddut eai atte saji, jus nissoniid dahje nuoraid galgá válljet sisa, de fertejit dievddut addit saji. Mun jáhkán ahte leat ollu nissonat liikojit bargat dan vuogádagas. Jus álggos leat beassan sisa, de gal liikot vuogádahkii." Mii c1ilget dáid cealkámus1aid nu ahte jus galgá oaz1z1ut eanet nissoniid beros1tit, de ferte mieleavttos oac1c1uheapmi -- ja ferte rievdadit miellaguottuid sihke nissoniin ja dievdduin das ahte politihkka maiddái lea nissonbáiki. 7.5Kapihttala c1oahkkáigeassu Ovdal go álgit c1oahkkáigeassit dan masa leat c1ujuhan dán kapihttalis, de áigut cuiggodit ahte nammadeamit leat boad1usin proseassain mat dábálac1c1at leat c1ihkosis olggobealde geahc1c1amii. Proseassa bohtosat, dm. gárvves listtut, leat c1almmus buohkaide, muhto eai leat mán1ggas geain lea vejolas1vuohta c1uovvut ies1alddis siskkáldas nammadanproseassaid. Man1it áiggis sáhttá váttis duod1as1tit mii aiddonassii dáhpáhuvai dad1i mielde. An1kke sáhttá leat ávkkálas1 fuomás1uhttit ii dus1s1e bohtosa, muhto maiddái proseassa - juoga maid mii goit juobe leat vissis muddui dahkan dás. Mud1ui lea nu ahte nammadeamit dáhpáhuvvet ráddjejuvvon áigodaga siste, dávjá gárz1z1es áiggis. Ies1gud1et evttohasaid geaz1il sáhttet s1addat garra siskkáldas s1iehta-dallamat. Ja nugo leat oaidnán: Báikkálas1 bellodagain ja organisas1uvnnain ii leat dárbbas1lac1c1at sohkabealejuohku mearrideaddjin go listtuid evttohit. Eará dárbbut, nugo báikkálas1 gullevas1vuohta, geográfiija ja giellageavaheapmi sáhttá vuoruhuvvot ovdalii nammadeamis. Min ávdnasat dadjet unnán dan birra geat oassálastet nammademiin, ja mot daid organiserejit. Dát mállet ávdnasat leat eahpitkeahttá miellagiddevac1c1at dán guorahallama c1uolbmac1ilgehusaide, muhto dat leat leamas1 nu váddása duohken ahte mis ii leat leamas1 vejolas1vuohta viez1z1at daid. Dát mielddisbuvttás1ii oktavuod1a ollu listoceggejeddjiiguin, ja dasa lassin eaktuda ahte nammadanproseassat leat duod1as1tuvvon ja ahte listoceggejeaddjit leat mielas bidjat duod1as1tusaid háldui. Suohkanválggaid dutkan c1ájeha dattetge ahte dávjá leat bellodatolbmot guhkes duogáz1iin geat oassálastet nammadanproseassain (Ringkjřb 2000). Jus leat unnit nissonat go dievddut geain lea politihkalas1 vásáhus sámepolitihkas, leat go dalle nissonat fárus nammadankomitéain? Ja jus fierpmádagat leat dehálas1 politihkalas1 oktavuod1at, nammadit go dalle dávjá nammadankomitéa fierpmádagain? Pros1eavtta jearahallanoasis leat mii geahc1c1alan oaz1z1ut gova das mot muhtin oassálastit leat vásihan dan dehálas1 proseassa. Seammás leat maid oahpásnuvvan mot sii ipmirdit sámepolitihkalas1 árgebeaivvi leat doppe gosa sii gullet, ja mot sii vásihit politihkalas1 barggu Sámedikkis, juogo leas1 iez1a oassáváldin dahje oidnet dán barggu. Obbalac1c1at ferte deattuhit ahte min jearahallanávdnasat eai moktege leat doarvái fátmmasteaddjit -- ii viidodaga iige c1ikn1odaga dáfus -- nu ahte sáhttá buktit c1ielga ja ovttalágan c1uoc1c1uhusaid daid gaz1aldagaid ektui mat mis ledje. Min váldo-ipmárdusaid jearahallamiin maid c1ad1aheimmet sáhttá c1oahkkáigeassit c1uovvovas1 váldoc1uoggáiguin: Smávva válgabiirriin ja/dahje politihkalas1 birrasiin leat juo álgoálggus beare unnán válljendohkálas1 kandidáhtat geaid gaskkas sáhttá válljet. Dan geaz1il s1addet maiddái unnán vejolas1 nisson listokandidáhtat. Obbalac1c1at lea váttis oac1c1uhit nissoniid sámepolitihkkii. Ollu nissonat sáhttet mied1ihit c1uoz1z1ut válgalisttus, muhto ii sihkkaris sajis. Nissonat dávjá dárbbas1it ollu doarjaga go galget c1uoz1z1ut vuosttas1kandidáhttan. Leat ies1gud1et sivat manin nissonat eai hálit leat bajemusas listtuin. Muhtumiidda lea vuosttaz1ettiin bearas1dilálas1vuohta, earáide váilevas1 politihkalas1 vásáhus. Eará momeanta sáhttá leat ahte politihka maid sámediggelisttut ovddastit, eai atte saji nissoniid vásáhusaide ja dasa mot sii vuoruhit ás1s1iid. Jearahallamiin oidno ahte sámepolitihkalas1 birrasiin ii leat leamas1 dahje leat bearehaga dásseárvu ovdandivvojuvvon. Ollu nissonat orrot c1adnon árbe-virolas1 rollaide maid geaz1il lea váttis lotnolagaid doaimmahit bellodat-politihkalas1 doaimmaid. Nissonat vuoruhit iez1a (vejolac1c1at fertejit vuoruhit?) mánáid ja bearras1a. Nissonat servet dávjá joavkkuide ja servviide mánáid ja nuoraid dihte. Mán1gga válgabiirres lea sámepolitihkalas1 biras unni, ja sis lea doarvái rahc1amus ceavzit. Dát sáhttá dagahit ahte ii leat sadji bargat nisson ovddastemiin. Leat erohusat gaskal guovlluid gos sámit leat minoritehtan ja majoritehtan. Sámediggeáirasat "minoritehtaguovlluin" dadjet ahte sii oz1z1ot unnán bohtosiid iez1aset ás1s1iin Sámedikkis. Sii oz1z1ot maiddái unnán vejolas1-vuod1aid "dearvvahit ruoktot" iez1aset jienasteddjiide mediaid bokte. Dát sáhttá váikkuhit moktii oassálastit válgii. Muhtin informánttat smávva joavkkuin cuiggodedje ahte rievdadusat Sáme-dikki siskkáldas organiseremis go geahpidedje lávdegottiid, komitéaid j.s. loguid, de s1addá váddáseabbun gávdnat báikkiid gos sáhttá hukset politihkalas1 vásáhusa ja máhtu. Válgabiirriin gos lea buorre nissonovddasteapmi, dávjá gávdno báikkálas1 dihtomielalas1vuohta ahte dát lea dehálas1, ja dávjá maiddái aktiivvalas1 sáme- ja nissonpolitihkalas1 fierpmádagat. Orru nu ahte guovlluin main lea guhkit organiserejuvvon sámepolitihkalas1 historjá, doppe leat eanet nissonat geat beros1tit sámepolitihkas. Nissonat leat leamas1 aktiivvalac1c1at sámeservviin ja dainna lágiin oz1z1on vásáhusa, sihke báikkálac1c1at ja obbalac1c1at sámepolitihkas. Nisson informánttat geat iez1a leat leamas1 sámediggeáirasat, deattuhedje ies1gud1et ládje leat go- ja vejolac1c1at mat sáhttet leat -- praktihkalas1 váttisvuod1at dahje negatiivvalas1 vásáhusat go oassálastá sámedigge-c1oagganemiide. Jus galgá rievdadit nissoniid politihkalas1 stáhtusa sámepolitihkas, de ferte vuollelis mobiliseret ja oaz1z1ut positiiva ja aktiivvalas1 dáhtu politihkalas1 organisas1uvnnain geat ceggejit listtuid Sámediggái. Organisas1uvnnain ferte leat dihtomielalas1 oac1c1uhanstrategiija, ja sii fertejit diehtit gokko nissoniid cakkit leat. Loahpalac1c1at áigut oanehac1c1at namuhit ahte muhtin jearahallamiid cealkámus1at sáhttet c1ájeheame ahte nissoniin ja dievdduin muhtomin leat goabbatlágan ipmárdusat das mot ás1s1i "aiddonassii" lea. Soaitá nu ahte go dievddut govvidit ahte lea váttis oaz1z1ut nissoniid vuolgit listonjunuz1in, de dat soaitá veahás1 garrasit go nissoniid c1ilgehus? Mis leat dattetge beare unnán ávdnasat dadjat maidege sihkkarit dan birra. Fertet maiddái deattuhit ahte vaikko min jearahallanávdnasiin eai leat cealkámus1at nissoniin geat duod1ai leat hálidan -- ja, soitet maiddái rahc1an -- oaz1z1ut saji listonjunuz1in, de ii ábut vajálduhttit ahte historjjás leat mán1ga dábálas1 oahpes ovdamearkkat dasa. Man muddui leat unnit dakkár nissonat go ovdal, dan eat dattetge died1e. Dattetge lea váttis beassat eret das ahte duod1ai orrot leat unnán nissonat geat álgo-álggus hálidit c1uoz1z1ut vuosttas1kandidáhttan válgalisttus sámediggeválggain. Lea maiddái nu ahte olggobealde olbmot eai vaikko mot sáhte hilgut eanemus geava-huvvon ákkaid mat sis leat geat eai duostta vuolgit fárrui, namalassii ahte hálidit dahje lea dárbu vuoruhit bearras1a ja lagasbirrasa, ja ahte lea eahpesihkarvuohta váilevas1 politihkalas1 vásáhusa geaz1il. Váttisvuohta lea ahte dát dad1ibahábut sáhttá s1addat bahás1 gierdun: Dain geain ii leat vásáhus, eai oac1c1o vásáhusa. Siidjiide geat "válljejit eret" politihka eallima muhtin muttos lea hárve geaidnu rabas beassat njuolga listonjunuz1in jus man nu sivas dad1istaga hálidivc1c1ii saji sámediggeáirrasin. Ás1s1i ii leat buoret go politihkalas1 suorggis obbalac1c1at ja Sámedikkis erenoamáz1it orrot s1addame ain unnit lávdegottit, komitéat j.s. gos sáhttá ovdánahttit ja hukset politihkalas1 vásáhusaid. Seammás c1ájehuvvo ahte válgabiirret gos guhkit áigge leat leamas1 báikkálas1 sáme-politihkalas1 organisas1uvnnat leat muhtumiidda doaibman "politihkalas1 oahppo-báikin". Sullásac1c1at geaz1iduvvo ahte dain válgabiirriin gos dávjá válljejit sisa nissoniid, gávdnojit dávjá ies1gud1et mállet sáme- ja/dahje nissonpolitihkalas1 fierpmádagat mat systemáhtalac1c1at barget ahte nissonat maid galget beassat Sáme-diggái. Dasa lassin sáhttá dáhpáhuvvat ahte nisson gii dus1s1e vuostemielas suovai nammaduvvot dainna vejolas1vuod1ain ahte sáhttá válljejuvvot sisa, boahtá vásihit ahte leat sámediggeáirrasin dagaha ahte s1addá sihke garrasit ja viidát politihkalas1 beros1tupmi go mii álgoálggus lei. Dahje nu mot muhtun informánta dajai: "Mun jáhkán leat ollu nissonat geat liikojit bargat dán vuogádagas. Jus álggos leat beassan sisa, de gal liikot vuogádahkii". Mud1ui sáhttá váttis eahpidit ahte sihke nissonat ja dievddut duod1ai oidnet sihke dárbbas1laz1z1an ja dehálaz1z1an ahte Sámediggi maiddái galgá leat nissoniid báikin: "Midjiide lei dehálas1 ahte NN lea nr.1. Son lea c1eahpes politihkar ja sámepolitihkar. Dás ii sáhte oktage leat su ovdalis". 8.C1OAHKKÁIGEASUT Vuosttas1 Sámediggi Norggas válljejuvvui 1989:s. 13 jagis mii lea vássan dan rájes, de leat oktiibuot njealji sámediggeválggain válljejuvvon sisa 156 sáme-diggeáirasa -- 39 juohke válggas. 42 dain 156 mandáhtain leat leamas1 nissonat, dm. sullii njealjádasoassi. Konkrehtabut leat 156 mandáhta juohkásan 96 ies1gud1et persovnnaide, 27 nissona ja 69 dievddu. Sámediggeáirasiid nissonoassi leat dattetge unnon válggas válgii. 1989 válggas válljejedje 13 nissona sisa, ja 2001:s fas c1iez1a. Danin lea nissonoassi Sámedikkis njiedjan oalle dohkálas1 33%:s 1989 válggas oalle c1albmáic1uohcci vuollegis 18%:i man1n1el 2001 válgga. Leat ovttastan sihke álbmotválljejuvvon orgánaid maiguin lea lunddolas1 buohta-stahttit, ja Sámedikki iez1as ulbmiliiguin das ahte galgá dássedit sohkabeali juohku sámediggeáirasiid gaskkas. Lea ge maiddái negatiivvalas1 ovdáneapmi Sámedikki nissonáirasiid dáfus mii lea sivvan dasa go dán pros1eavtta leat álggahan ja dát raporta lea dan c1álalas1 boad1usin. Seamma áigodagas lea Sámedikki vejolas1 jienasteaddjehivvodat -- dm. persovnnat geat leat died1ihuvvon sisa Sámedikki jienastuslohkui -- lassánan sullii 5.500:s meastta 10 000 persovdnii. Dát leat juohkásan 13 válgabiirii miehtá riikka, dattetge lea váldodeaddu Finnmárkkus go guhtta biirre leat fylkkas. Biirriide gullet ies1gud1et mutto ollu suohkanat, ja variere ge man ollugat biirriin leat died1ihan iez1aset jienastuslohkui. 2001:s ledje sullii 170:s unnimus biirres ja 1.500 stuorámus. Juohke válgabiirres válljejit golbma sámediggeáirasa. Gullá maiddái dán govvii ahte obbalas1 válgaoassálastin lea veahás1 njiedjan válggas válgii, muhto ahte govva variere veahás1 eanet ies1gud1et biirriin. Dál gávdno unnán systematiserejuvvon máhttu obbalac1c1at sámediggeválggaid birra -- ja dalle maiddái sámediggeválggaid birra sohkabeali perspektiivvas. Vaikko Sámedikkis lea od1d1a ja erenoamás1 sadji Norgga politihkalas1 systemas, de dássáz1ii ii leat báljo c1ad1ahuvvon mihkkege maid sáhttá gohc1odit sámedigge-gullevas1 dutkamin. Okta vejolas1 sivvan sáhttá leat das maid bajábealde logut c1ájehit, namalassii ahte Sámedikkis lea oanehis historjá ja ahte lea sáhka oalle smávva loguin maid sáhttá leat váttis atnit vuod1d1un c1ielga konklus1uvnnaide ja obbastahttimiidda. Eará sivvan sáhttet leat metodalas1 hástalusat, ea.ea. ahte danin go válgabiirret leat hui ies1gud1et stuoru, de sáhttá leat váttis govvidit juohkehac1c1a vásedin sierra ja erenoamáz1it buohtastahttit daid. Dutkansuorggi vuoruheapmi ja gelbbolas1vuohta maiddái váikkuha dasa. Vaikko dilálas1vuohta lea veahás1 buoret sámediggegullevas1 dutkamii, de eai leat ge almmuhuvvon beare ollu c1állagat main lea obbalas1 máhttu dálá od1d1aáigásás1 sámi servodaga nissoniid ja dievdduid eavttuid birra. Obbalas1 máhtuin oaivvildit máhttu mii ii leat ráddjejuvvon dihto fáttáide dahje surggiide, vrd. ahte gávdnojit od1d1aset guorahallamat ovdamearkka dihte mánáid sohkabealesosiáliserema ja boazodoallonissoniid dilálas1vuod1a birra. Unnán obbalas1 sohkabealegullevas1 máhttu sáhttá muhtun muddui leat danin go unnánat vuoruhit dutkama mii sohka-beali bidjá fáttáid mielde, sáhttá maid leat muhtun muddui váilevas1 resurssaid geaz1il. Dasa lassin sáhttá maiddái leat metodalac1c1at váttis galgat guorahallat sámi servodaga sohkabealerollaid danin go dat dávjá varierejit mihá eanet ja leat mán1ggabealabut go dat govva mii dávjá almmolac1c1at olggosbuktojuvvo. Juobe goit s1addá hástalussan galgat guorahallat soahkbealerollaid vejolas1 mearkkas1umi Sámedikki nissonoassái go sámediggeválggat leat riika-viidodasac1c1at ja dasto fátmmastit viidát sis Finnmárkku ean1kilsuohkaniid rájes gitta olles fylkkaide lulde riikkas. Juo, Lulli-Norgga biire lea nai vel stuorát go okta olles riikaoassi ge! Seammás lea dehálas1 ahte lea máhttu sámediggeválgga juohke válgabiire birra. Danin go buohkain leat golbma mandáhta ja danin leat dat seamma mávssolaz1z1an dasa makkár c1oahkádusa Sámediggi loahpalac1c1at oaz1z1u. Álgo c1oahkkáigeasut bajábealde galggas1e geaz1idit ahte dát pros1eaktabargu lea leamas1 oalle mán1ggabealat. Mii oaivvildit dattetge ahte go geavahit guokte lassi bargovuogi maid váljiimet pros1ektii leat gávdnan goit juobe muhtin momeanttaid maid vuod1ul sáhttá eanet ipmirdit buoret guorahallojuvvon ilbmudusa, dm. vuollegis ja njieddji nissonoasi Norgga Sámedikkis. C1uovvovac1c1at áigut c1oahkkáigeassit dán pros1eavtta deháleamos ipmárdusaid. 8.1Vejolas1 c1ilgehusat Sámedikki sohkabeali juohkui Guorahallan dihte pros1eavtta váldogaz1aldaga -- Mot c1ilget vuollegis ja njieddji nissonoasi Norgga Sámedikkis? -- leat mii lotnolagaid guorahallan dokumeanttaid ja jearahallan oassálastiid geat oassálaste 2001 sámediggeválggas. Dokumeanttain leat viez1z1an ea.ea. lohkoávdnasiid njealji sámediggeválggas ja njealji sámediggeválgga birra. Dáid ávdnasiid leat gied1ahallan ja guorahallan sihke obbalac1c1at ja sohkabeali perspektiivvas. Jearahallamiid c1ad1aheimmet vai beassat diehtit mot oassálastit iez1a sáhttet vásihit Sámedikki ja sámedigge-válggaid sohkabeali perspektiivvas, erenoamáz1it nammadanproseassa ektui. Fuomas1 ahte mii ozaimet c1ilgehusaid sihke dasa ahte nissonoassi a) lea njiedjan, ja b) lea vuollin. Dat ahte nissonoassi Sámedikkis lea njiedjan man1n1el go orgána ásahuvvui spiehkasta álbmotválljejuvvon orgánaid ovdáneamis maiguin lea lunddolas1 buohtastahttit. Mávssolas1 gaz1aldat lea danin: Mearkkas1a go dat ahte 1989 rájes lea leamas1 ovdáneapmi mii dagaha ahte nissonat dad1i mielde eai hálit c1ohkkát Sámedikkis- dahje mearkkas1a go dat ovdáneami mii dagaha ahte nissonat ies1gud1et sivaid dihte eai beasa dakkár posis1uvdnii? Vuosttas1 guorahallamat lohkoávdnasiin muitaledje midjiide vuosttaz1ettiin ja ovddemusat ahte nissoniid oassi geat leat leamas1 nammaduvvon Sámedikki válgalisttuide ollislac1c1at lea leamas1 dássedit 42-44%. Nissonoassi mii lea leamas1 listtuid vuosttas1sajis lea dássedit sullii 23-30%, ja nuppesaji oassi lea rievdda-dallan 46 ja 58% gaskkas. Dát oalle dássedis bealit Sámedikki válgalisttuin mearkkas1it danin ahte nissoniid logu njiedjama Sámedikkis ii várra sáhte c1ilget dainna ahte nissonat eai nu dávjá hálit nammaduvvot- ja maiddái duod1ai -- nammaduvvo válgalisttuide obbalac1c1at dahje erenoamáz1it guovtti bajemus sajiide. Jus dasto ovttastahttá sámediggeválggaid ovdánahttinbeliid guorahallamiiguin, de mii leat baicca gávnnahan ahte Sámedikkis njiedjá nissonoassi vuosttaz1ettiin ja ovddemusat sámediggeválggaid válgaortnega muhtin beliid ja oassálastin-minstariid muhtin beliid eahpenjulges váikkuhusaid geaz1il. Álkit daddjon jurddas1it mii dalle ahte dad1istaga go eanet politihkalas1 joavkkut leat hálidan oassálastit sámediggeválgii, de lea s1addan deháleabbun c1uoz1z1ut vuosttas1sajis. Erenoamáz1it 2001 válggas buvttii dat váikkuhusaid, go dus1s1e golbma dain 39 sisaválljejuvvon áirasiin eai lean leamas1 njunus1kandidáhttan iez1aset listtus. Seammás ii leat okta ge "dain od1d1a" joavkkuin oz1z1on sisa nissonáirasiid. Go eanasmuddui lea vuosttas1saji nammadeapmi man geaz1il beassá áirrasin, de maid praktihkalac1c1at ii mearkkas1 ollu Sámedikki sohkabealejuhkui ahte eanet go 40% listonammaduvvon persovnnain ollislac1c1at leat nissonat. Ja go seammás ii ovttage válggas leat eanet go sullii njealjádas oasis listtuin main lea lemas1 nisson njunus1kandidáhtta, de dat mearkkas1a ahte systemáhtalac1c1at leat leamas1 unnit nissonat listonjunuz1in. Fuomás1umi ferte dasto bidjat nissonoassái bajemusas listtuin.47 Lohkoávdnasiid guorahallan muitalii midjiide viidáset ahte dat 13 válgabiirre leat hui earáláganat dan dáfus man galle nisson sámediggeáirasa sis leat leamas1 válljejuvvon sisa áiggi mielde. Dán negatiivvalas1 treanda duogábealde c1iehkadit namalassii logut mat muitalit ahte golmma válgabiirres leat unnimusat bealli biirre oktiibuot 12 sisaválljejuvvon áirasiin leamas1 nissonat. Nuppe geaz1is skálás gávdnat baicca golbma biirre main lea leamas1 sisaválljejuvvon okta nisu -- na juo, vel ii oktage dan buot heajumus biirres! Reasta c1iez1a biirres variere lohku gaskal guokte ja vihtta. Dát c1ielga erohusat nissonáirrashistorihkas oac1c1ui min lagabut geahc1c1at ahte lea go vejolas1 identifiseret biirriin beliid mat sáhtte lasihit dahje unnidit vejolas1vuod1a oaz1z1ut buori nissonovddasteami sihke bajemussii válgalisttuin ja sisaválljejuvvon kandidáhtaid gaskkas. Vejolas1vuod1at mat dasto mis ledje olámuttos lohko-ávdnasiiguin buohtastahttit buriid ja heajos válgabiirriid dattetge eai addán makkárge od1d1a vástádusaid min gaz1aldagaide. Muhto go dán pros1eavttas maid jearahalaimet válljejuvvon oassálastiid 2001 sámediggeválggas, de sáhtiimet joatkit dáid ávdnasiidda. Jearahallamiid c1ad1aheimmet guovtti biirres gos lei buorre nissonáirrashistorihkka ja dasto guovtti heajos biirres. Ollislac1c1at jearahalaimet 13 oassálasti. Mii deattuhit ahte jearahallanávdnasat eai moktege leat doarvái viidát -- eai viidodaga dahje c1ikn1odaga dáfus -- dasa ahte buktit c1ielga ja ovttalágan c1uoc1c1uhusaid gaz1aldagaid ektui mat mis ledje. Jus livc1c1ii leamas1 eará válljenmunni, de livc1c1e eará ás1s1it maid sáhttán deattuhuvvot ja eará mállet vásáhusat váldot ovdan. Muhtin váldo-tendeanssat leat dattetge c1uovvovac1c1at: Ollu nissonat leat c1adnon árbevirolas1 rollaide maid geaz1il lea unnán vejolas1-vuohta lotnolagaid doaimmahit politihka. Nissonat vuoruhit iez1a (vejolac1c1at fertejit vuoruhit?) mánáid ja bearras1a. Seammás servet nissonat dávjá báikká-lac1c1at/lagasbirrasii, erenoamáz1it joavkkuide ja servviide mánáid ja nuoraid váste. Obbalac1c1at lea váttis oac1c1uhit nissoniid fárrui sámepolitihkkii. Ollu nissonat sáhttet miehtat c1uoz1z1ut válgalisttus, muhto ii sihkkaris sajis. Nissonat eai hálit leat njunus1kandidáhttan ies1gud1et sivaid geaz1il. Muhtumiidda lea vuosttaz1ettiin ja ovddemusat bearas1dilálas1vuod1a dihte, ja earáide fas váilevas1 politihkalas1 vásáhusa dihte. Eará c1ilgehus lea ahte politihkka maid sámediggelisttus ovddastit eai atte saji nissoniid vásáhusaide ja dasa mot sii vuoruhit ás1s1iid. C1ájehuvvo dattetge ahte doarjagiin sáhttet dattetge nissonat geat álgoálggus eahpidedje, diktit nomineret iez1aset njunus1sadjái. Válgabiirriin gos lea buorre nissonovddasteapmi, gávdno dávjá báikkálac1c1at dihtomielalas1vuohta dasa ahte nissonáirasat leat dehálac1c1at, ja doppe leat dávjá maiddái sáme- ja nissonpolitihkalas1 fierpmádagat. Juogalágan konklus1uvdnan s1addá danin ahte jus galgá rievdadit nissoniid politihkalas1 stáhtusa sáme-politihkas, de ferte mobiliseret vuollin ja oaz1z1ut positiiva ja aktiivvalas1 dáhtu politihkalas1 organisas1uvnnain mat ceggejit listtuid Sámediggái. Dáin organisa-s1uvnnain ferte leat dihtomielalas1 oac1c1uhanstrategiija ja sii fertejit diehtit gokko nissoniid cakkit leat. Mud1ui gávnnahit mii ahte nisson informánttat geat iez1a leat leamas1 sámediggeáirrasin, deattuhedje ies1gud1et ládje -- ja vejolac1c1at mat sáhttet leat -- praktihkalas1 váttisvuod1at dahje negatiivvalas1 vásáhusat go oassálastá sámediggec1oagganemiide. Ferte maiddái váldit fárrui ahte informánttat c1ujuhedje ahte ies1gud1et válgabiirriin leat ies1gud1et hástalusat: Guovlluin gos sámepolitihkalas1 biras lea unni, sáhttá sis leat doarvái rahc1amus ceavzit. Dát sáhttá dagahit ahte ii leat sadji bargat nissoniid ovddastemiin. Leat erohusat gaskal guovlluid gos sámit leat minoritehtan ja majoritehtan. Sámediggeáirasat "minoritehtaguovlluin" dadjet ahte sii oz1z1ot unnán bohtosiid iez1aset ás1s1iin Sámedikkis. Sii oz1z1ot maiddái unnán vejolas1-vuod1aid "dearvvahit ruoktot" iez1aset jienasteddjiide mediaid bokte. Dát sáhttá váikkuhit moktii oassálastit válgii. Eará informánttat c1ujuhit dassa ahte go Sáme-diggi unnidii lávdegottiid, komitéaid j.s. loguid, de s1attai váddáseabbun háhkat politihkalas1 ipmárdusa, vásáhusa ja posis1uvnna mii sáhttá dagahit ahte eanet válgadohkálac1c1at s1addet vejolas1 kandidáhttan sámediggeáirasa doibmii. C1oahkkáigeassun cealkit c1uovvovac1c1at Sámedikki sohkabealejuogu birra: Sáme-dikki válgaortnet oktan válggaid rievdan oassálastinminstariiguin , dagahit ahte unnit kandidáhtat vuollelis listosajiin besset sisa. Eahpenjuolgut dat mielddis-buktá ahte unnit nissonat válljejuvvojit sisa Sámediggái danin go beare unnánat sis nammaduvvojit vuosttas1 sadjái dain politihkalas1 listtuin maid jienasteaddjit válljejit. Mii gávnnahit ahte dát maid heive teoriijaiguin ahte válgaortnegat mat dagahit ahte válljejuvvo sisa dus1s1e okta kandidáhtta juohke joavkkus/guovllus, dávjá buktá dakkár váikkuhusa ahte lea (áddjás) garra bargu lasihit nissonoasi dan válljejuvvon orgánas. Muhto lea maiddái min ipmárdus dán guorahallamis ahte unnán nissonat hálidit c1uoz1z1ut bajemusas válgalisttuin. Dasa leat mán1ga siva. Erenoamáz1it orru leat danin go nissonat vuoruhit eará bargguid ja/dahje nissonat vásihit ahte sis lea váilevas1 politihkalas1 vásáhus ja ies1luohttámus1. Muhtomin gal sáhtás1e nissonat jurddas1it njunus1saji, muhto sii geat nammadit, válljejit dattetge ies1gud1et sivaid geaz1il dievdokandidáhtaid. Dát sáhttá leat gullevas1 olbmo politihkalas1 gelbbolas1-vuod1a ja vásáhusa dihte, joavkogullevas1vuod1a dihte (geografiija, giella) dahje man bures jienasteaddjit dovdet kandidáhta. Muhto sáhttá maiddái leat nissoniid njáiguvuod1a dihte ja/dahje go eai oac1c1o doarvái doarjaga ruovttubirrasis ja lagasbirrasis. Sohkabealli danin ii dárbbas1 leat njuolggo faktora go dievdduid válljejit nissoniid ovdalii -- vaikko dát faktora dattetge eahpenjuolgut sáhttá dagahan dilálas1vuod1a manin dievddu nammadit. Dát lea dalle go nisu hálida dahje ii hálit c1uoz1z1ut sajis mas sáhttá válljejuvvot. Gaz1aldat raportta bajilc1állagis ahte lea go nissonoassi Sámedikkis sihke vuollin ja njieddji danin go nissonat eai hálit dahje danin go sii eai beasa fárrui, ferte danin s1addat: Muhtomin sii hálidit, muhto eai beasa. Eará háviid besset, muhto eai hálit. Ja fas eará háviid sii sihke hálidit ja besset. Mat sáhttet buoremus c1ovdosat vai eanebut sihke galget hálidit ja beassat fárrui, lea dattetge olggobealde dán pros1eavtta mandáhta. Min sávaldat lea ahte dat gaz1aldat sáhtás1ii s1addat eará pros1eavtta mandáhttan. Nu go namuheimmet raportta álgokapihttalis: Mii searvvaimet guorahallamii dakkár c1ielga vuordámus1ain ahte barggu boad1us sáhtii buktit seamma ollu gaz1aldagaid go vástádusaid. Dat maid lei riekta. Raportta buot man1emus oasse-kapihttalis áigut danin buktit muhtin ovdamearkkaid fáttáide ja c1uolbma-c1ilgehusaide maiguin mii oaivvildit berre bargat boahtteáiggis go guorahallá ies1gud1et beliid das ahte lea nissonin ja dievdun dálá sámi servodagas, mas erenoamáz1it deattuha guorahallat ies1gud1et politihkalas1 oassálastima sohkabeale-gullevas1 beliid. 8.2 C1ielggatkeahtes gaz1aldagat ja gaz1aldagat maid guorahallá viidáseappot Kapihttal 2:s c1ujuheimmet ahte demokratiijadoaba lea mán1ggalágan ja ahte ies1gud1et demokratiija perspektiivvat fuomás1uhttet ja deattuhit stivrenmálle ies1gud1et beliid. Erenoamáz1it cuiggoduvvui ahte politihkalas1 oassálastin sáhttá leat eanet go ahte boargárat jienastit válggain válljen dihte iez1aset jod1iheddjiid. Viidáset c1ujuhuvvui dasa ahte gávdnojit maiddái kanálat ja báikkit ies1gud1et mállet "eahpenjulges" politihkalas1 oassálastimii. Dasa lassin namuheimmet man mávssolas1 lea ahte lea politihkalas1 váikkuhanfápmu oaivilráhkadeami-, mearridan- ja álggaheamiproseassaid ies1gud1et dásiin. Politihkalas1 oassálastima ja váikkuhanfámu roavvásit earuheimmet c1uovvovas1 lágiin: a) válgga oassálastin, b) oassálastin organiserejuvvon beros1teaddje-joavkkuin/beros1teaddjejoavkkuid bokte, c) oassálastin sosiála lihkadusain (álbmot-/vuostálastinlihkadusat) ja/dahje ies1gud1et ean1kiláks1uvnnain ja e) dahje hálddas1eami, media dahje oahpahus/dutkanvuogádaga oktavuod1as. Oaidnu ahte ii leat dus1s1e nugohc1oduvvon loguidlas1 kanála man vuod1ul boargáriin lea váikkuhanfámu vejolas1vuod1a servodatovdáneapmái, dagai ahte mis pros1eavtta hábmemis maiddái ledje mielde muhtin gaz1aldagat mat ledje sámi nissoniid servodatlas1 oassálastima birra olggobealde Sámedikki politihkalas1 báikki. Jurdda lei ahte guorahallamat ja árvvos1tallamat nissoniid oassálastima birra Sámedikki olggobealde, maiddái sáhttet dagahit ahte ipmirda sohkabeale-juogu dilálas1vuod1a Sámedikki siskkobealde. Min gaz1aldagat álgomuttos ledje: Válljejit go sámi nissonat geat hálidit veahkkin hábmet od1d1aáigásas1 sámi servodaga eará báikkiid go Sámedikki iez1aset servodat-beros1tupmái? Mot lea sámi nissoniid posis1uvdna bargoeallimis obbalac1c1at (vuod1d1oealáhusain, almmolas1 ja priváhta suorggis, smávva fitnodagain je.) ja erenoamáz1it go barget sámi ásahusain ja organisas1uvnnain? Gud1e muddui oassá-astet sámi nissonat eará álbmotválljejuvvon orgánain, fágaservviin ja eará servviin? Pros1eaktabarggus c1ájehuvvui ahte s1attai beare viiddis dán vuorus systemáhta-lac1c1at geahc1adit dán mállet gaz1aldagaid. Erenoamáz1it livc1c1ii metodalac1c1at (áddjás) lossa bargu dahkat dárbbas1las1 guorahallamiid doarvái mutto válgabiirriin ja válgabiirriid birra. Mii áigut dattetge c1uoc1c1uhit ahte lea dehálas1 bidjat fuomás1umi gaz1aldagaide mot servodatberos1teaddji sámi nissonat válljejit kanáliseret beros1tumiideaset. Válljejit go sii omd. eará báikkiid váikkuhanfápmui go njuolggo politihkalas1 kanálaid danin go sii vásihit ahte sii dalle konkrehtabut ja dakkavid1e leat fárus ovdánahttime sámi servodaga? Soitet go sámi nissonat vásiheame ahte sis lea mávssolas1 sámepolitihkalas1 rollabargat sámigullevas1 fáttáiguin/ás1s1iiguin ovdamearkka dihte oahpahus- ja dutkanásahusain, medias dahje hálddas1eamis, leas1 dál sámediggevuogádagas, guovddás1hálddas1eamis dahje eará dásiin? Okta sivva manin mii hálideimmet váldit ovdan dakkár gaz1aldagaid lea ahte almmolas1 statistihkat c1ájehit ahte muhtin válgabiirriin lea nissoniin oahppodássi mihá alladit go dievdduin.48 Sullásac1c1at lea Sámi allaskuvlla studeantastatistihkas seamma (badjelmeare)c1ielga tendeansa; eanasoassi leat nissonat. Eará ovda-mearka lea ahte jus álkit lohká Sámedikki bargiid listtuid, de dat c1ájehit ahte nissonat c1ielgasit leat eanetlogus -- dál maiddái muhtun muddui jod1iheaddjedásis. Mii jearrat: Sáhttá go dan c1ilget leat ovtta mállet "dásseárvoparadoksan" ahte sámi servodagas lea vuollegis nissonoassi iez1aset álbmotválljejuvvon orgánas Sámedikkis, seammás go orru nu ahte sámi nissoniin leat ollu formálgelbbolas1-gáibideaddji posiss1uvnnat servodagas mud1ui? Ja jus nu, man sivas lea nu? Go dát lea daddjon, de mii maid oaidnit molssaevttolas1 lahkoneami mot sáhttá guorahallat mot sámi nissonat válljejit váikkuhanfámu báikki dasa mot sámi servodat galgá ovdánit. Dalle lea ságas guorahallat systemáhtalac1c1abut min ipmárdusaid das ahte muhtin nissonat válljejit bearras1a ja lagasbirrasa, unnit ja eanet danin go sis lea dihtomielalas1 strategiija bisuhit sámi servodaga árvvuid. Ovdamearkka dihte sáhttá leat nugo fuolahit sosiála oktavuod1aid ja fierpmá-dagaid ja/dahje ávnnaslas1 ja vuoin1n1alas1 kulturolggosbuktimiid nugo ea.ea. kultuvrralas1 árvvuid, duoji, biebmoráhkadeami, giellageavaheami, juoigan- ja muitalanárbevieruid. Mud1ui áigut deattuhit ahte vaikko mii dás c1ujuhit man mávssolas1 lea guorahallat servodatovdáneami váikkuhanfámu ies1gud1et báikkiin, de dat ii mearkkas1 ahte mii áigut láivudit man mávssolas1 lea ahte nissonat leat fárus formálalas1 fápmo- ja mearridanbáikkis mii Sámediggi goit lea! Dát guorahallan maiddái seammás fievrreda eará mállet gaz1aldagaide pros1eakta-govvosis mat leat bisson vástitkeahttá. Dalle lea sáhka das mot boargárat vásihit Sámedikki rolla ja mearkkas1umi leat servodatásahussan. Álgokapihttalis dákkár mállet gaz1aldat daddjui c1uovvovac1c1at: Mot Sámedikki vásihit leat od1d1aása-huvvon politihkalas1 oassálastin ja báikin? Sáhttet go ies1gud1etlágan árvvos1talla-mat dasto c1adnot sohkabealedimens1uvdii, dm. ahte leat systemáhtalas1 erohusat nissoniid ja dievdduid ipmárdusaid gaskkas? Jurdda dáid cealkagiid duohken lei ahte Sámediggi lea ásahuvvon dakkár áiggis go ollu lossa treanddat dagahit ahte álbmotválljejuvvon orgánaid posis1uvnnat obbalac1c1at leat deattu vuolde: Muhtin ovdamearkkat (omd. NÁC1 2001:3 vuod1ul): Válgaoassálastin njiedjá. S1addet unnit ja unnit bellodatmiellahtut. Ain eanet joavkkut vásihit oac1c1uhanváttisvuod1aid politihkalas1 doaimmaid ektui. Ollugat- erenoamáz1it nuorat -- beros1tit gal ean1kilás1s1iin, muhto válljejit eará mállet politihkalas1 barggu go bellodatvuod1d1uduvvon ja válgaguvllot. Mud1ui c1uoc1c1u-huvvo maiddái ahte ollu boargárat dál definerejit iez1aset eanet almmolas1 bálvalusaid geavaheaddjin/kundan/klientan go stáhtaboargárin geain leat politihkalas1 vuoigatvuod1at ja geatnegasvuod1at. Dasa lassin dávjá beaggá mediain ahte almmolas1 bus1eahtaid doaibmaoassi unnu, mii dagaha ahte álbmotvállje-juvvon áirasiid doaibmavejolas1vuod1at gárz1ot ain eanet. Daddjon veahás1 eará ládje: Sámedikkis leat leamas1 vuosttas1 doaibmajagit áigodagas go álbmotválljejuvvon dikkit obbalac1c1at orrot massán sihke fámu ja beros1tumi. Sámedikki dáfus bohtet vel lassin muhtin c1ielggatkeahtes bealit ásahusa erenoamás1 rollas leat sámiid ovddasteaddji orgánan ja politihkalas1 reaidun. Ain eanebut cuiggodit namalassii ahte Sámedikkis lea c1ielggatkeahtes váikkuhanfápmu ás1s1iin mat leat hui dehálac1c1at sámi álbmogii. Dehálas1 gaz1aldat lea danin ahte sáhttá go vihkut ahte lea vuordámus1heahti -- ahte Sámediggi (vuosttain) ii leat s1addan manin ollugat ledje doivon ja sávvan? Ja lea go dát dasto eambbo nissoniid gaskkas go dievdduid gaskkas? Veahás1 garrasit daddjon sáhttá sohkabeali perspektiivvas jearrat: Jus Sámediggi geavatlac1c1at mearkkas1a unnán -- eatnasiidda ja erenoamáz1it nissoniid árgabeaivái -- lea go dalle nama-hahtti mearkkas1upmi gii c1ohkká dikkis ja leat go sii nissonat vai dievddut? Min vásáhusat dán pros1eaktabarggus mearkkas1it danin ahte leat muhtin fáttát ja gaz1aldagat sihke obbalac1c1at sámediggeválggaid birra ja sámediggeválggaid birra erenoamáz1it sohkabeali perspektiivvas maid berre lagabut guorahallat. Mii leat bajábealde namuhan muhtin konkrehta gaz1aldagaid maid jearaimet min pros1eavttas, muhto masa mis ii lean doarvái sadji bargat dán vuorus. Vuolábealde loahpahit dán raportta mas oanehac1c1at vel c1ujuhit muhtin fáttáide ja gaz1aldagaide maid min mielas livc1c1ii dehálas1 viidáset guorahallat: Sámediggeválggat ja ovddasteapmi. Sámediggái go lea nuorra ásahussan ja go das leat áigumus1at viiddidit iez1aset válddálvuod1asuorggi lea dehálas1 ahte eai moktege eahpit dikki lobálas1vuod1a ja ovddasteami. Váttisvuohta unnán nissonáirasiiguin lea juste ea.ea. dakkár hástalusaid geaz1il. Mii leat seammás dán raporttas guoskkahan ahte lobálas1vuod1a- ja ovddasteami-gaz1aldagaid dáfus Sámedikki ektui ii leat dus1s1e sáhka sohkabeliid birra ja dan ahte lohkat man galle nisson ja dievdoáirasa leat. Min mielas livc1c1ii dalle miellagiddevas1 ahte livc1c1e mán1gga mállet teorehtalas1 digas1tallamat ja empiiralas1 guorahallamat sámediggeválggain ja ovddasteamis. Sohkabeali perspektiivvas sáhtás1ii ea.ea. leat: Geaiguin ja mainna identifiserejit nisson sámediggeáirasat iez1aset? Lea go vuosttaz1ettiin ja ovddemusat nissoniiguin joavkun? Leat go vásedin mállet nissoniiguin, sirrejuvvon sin eallindilálas1vuod1a, eallinmutto dahje sin árgabeaibirrasa ja soga gullevas1vuod1a mielde? Leat go daid gullevas1 politihkalas1 joavkkuiguin maidda sii gullet? Leat go válgabiirriiguin/-ruovttusuohkaniiguin main sii leat válljejuvvon sisa? Vai leat go eará bealit ja/dahje rievddadalli bealit ás1s1is ás1s1ái? Eará geahc1c1anbealli lea váldit ovdan ahte bonju sohkabealejuohku lea stuorát áitta Sámedikki lobálas1vuhtii go dan maid ollugat c1uoc1c1uhit lea beare bonju mandáhttajuohku gullevas1 válgabiirriid jienastuslogu ektui. Ja maid mearkkas1a go sisaválljejuvvon áirasat eai gula eambbo ráddjejuvvon suohkaniidda logu ektui? Viidáset sáhttá fuomás1uhttit maid viidodatovddasteapmi mearkkas1a -- dm. leat go ollugat fárus dahje dus1s1e soames aktivisttat. Dainna oaivvildit ahte lea stuora erohus das ahte man galli ies1gud1et olbmuin lea leamas1 sámediggeáirrasdoaibma ies1gud1et válgabiirriin. Ovdamearkka dihte lea leamas1 dus1s1e okta nisu geas lea leamas1 dakkár doaibma sihke Guovda-geainnu ja Kárás1joga biirriin. Man1emus biirres lea dattetge gullevas1 olmmos1 leamas1 válljejuvvon sisa golmma áigodagas. Mearkkas1it go dakkár dilálas1vuod1at maidege dasa ahte man1n1il oac1c1uhit nissoniid? Man1emusat, muhto erenoamáz1it, sáhttá dál bajilc1állaga vuolde fuomás1uhttit c1uovvovac1c1at: Makkár effeavttat sáhttet leat go Sámedikki ásaheapmi dagaha ahte ás1s1iid maid ovdal vuostekultuvrralas1 sáme-lihkadus válddii ovdan, dál galgá (berre) meannudit formálalas1, ovddasteaddji ásahus juobe dan siste maid muhtun muddui sáhttá gohc1odit "stuorát doaimma rusttegin"? Dan govvii ferte dattege seammás váldit vuhtii ahte Sámedikkis ii leat válddálas1vuod1asuorgi c1ielggaduvvon. Eanet máhttu nissoniid birra geat duod1ai leat válljejuvvon sisa Sáme-diggái. Ovdamearkka dihte livc1c1ii miellagiddevas1 c1ad1ahit ovtta (vejolac1c1at jearahallanskovi vuod1ul) guorahallama mas geahc1ada ies1gud1et beliid buot 27 nisson sámediggeáirasiid vásáhusain geat leat leamas1 válljejuvvon sisa dássáz1ii. Dasa lassin livc1c1ii miellagiddevas1 lagabut geahc1adit mot nissonat láhttejit Sámedikkis? Oainnusin dahket go iez1aset dievasc1oahkkimiin? Naba eará ládje? Oainnusin dahket go iez1aset vissis mállet ás1s1iin? Historjjálac1c1at: dokumeanta-guorahallamat. Dálááigi: fealtabargu/c1uovvut dievasc1oahkkima(iid). Viidábut guorahallat makkár cakkiid nissoniin leat nammaduvvot listo-njunuz1in. Dán guorahallamis eai leat go soames oassálastit beassan muitalit. Livc1c1ii miellagiddevas1 c1ad1ahit sullásas1 guorahallama mihá eanet válljenmuniin. Ies1gud1et listomállet sámediggeválggain. Listtut maid jienasteaddjit sáhttet jienastit sámediggeválggain leat mán1ggaláganat. Gávdnojit sihke dábálas1 sámi searvvit, dábálas1 politihkalas1 bellodagat, báikkálas1 listtut, ealáhus-listtut jea. Livc1c1ii ea.ea. miellagiddevas1 lagabut geahc1adit dilálas1vuod1a mot ies1gud1et sámediggelisttut c1uoluhit ás1s1esurggiid ja mot sii geasuhit ies1gud1et joavkkuid, maiddái nissoniid ja dievdduid. Sámi mediat, sohkabealit ja politihkka. Makkár ás1s1it ja persovnnaid birra muitaluvvo ja mot muitaluvvo? Makkár deaddu ja mearkkas1upmi biddjo nisson- ja dievdopolitihkariidda, sihke kvalitehta ja hivvodaga dáfus? Mot sii muitalit ás1s1iid birra mas nissonat leat mielde "dábálas1" politihkalas1 fápmogilvvuin ja ás1s1iin mat gullet c1uoc1c1uhusaide ahte leat ies1gud1et mállet seksuálalas1 givssideamit? Sohkabealli oskososiologalas1 perspektiivvas. Leat go vuoin1n1alas1 birrasat, nugo ea.ea. lćstadianalas1, mávssolas1 dábálas1 ipmárdusaide mat leat dan guokte sohkabeali rollaid, bargguid ja ovddasvástádusa birra dálá sámi servodagas? Lea go mávssolas1 makkár báikkit nissoniin sáhttet leat/-makkár báikkiid válljejit leat "iez1aset"? Sámi nissonlihkadus. Guokte-golbmalotjagi lea gávdnon sámi nisson-lihkadus, muhtun muddui eanet organisas1uvnnaiguin. Dáid oassálastit leat bargan sihke nas1uvnnalac1c1at ja riikkaidgaskasac1c1at. Maiddái Sámediggi lea dásseárvvu bidjan fáttáid mielde meastta juo olles iez1as doaibma-áiggis. Gávdnojit dattetge unnán systemáhtalas1 duod1as1tusat sámi nisson-lihkadusa doaimmas ja obbalac1c1at ies1gud1et sámi organisas1uvnnaid ja erenoamáz1it Sámedikki dásseárvobargguin. Erenoamáz1it váilu máhttu das man viidát ja gud1e ládje sohkabealerollat ja dásseárvu lea leamas1 biddjon fáttáid mielde, ja mot ovttasdoaibman lea leamas1 Sámedikki ja nissonorganisas1uvnnaid gaskkas. Vuoigatvuohta erohusaide. Sámi servodat lea dál hui earuhuvvon sihke eallinvugiid ja dienasgálduid dáfus. Dat lea maid dan dáfus mot sámi nissonat hábmejit iez1aset eallimiid. Danin lea dehálas1 fuomás1it ahte sámi nissoniin galgá leat vuoigatvuohta erohusaide ja vuoigatvuohta rievdda-dalli vásáhusaide. Mis váilu dattetge systemáhtalas1 máhttu dán girjái-vuod1a birra. Mii eat ge died1e ahte leat go muhtin sámi nissonat válljen "árbevirolas1" eallinvugiid muhtin muddui danin go leat hilgon "od1d1a-áigásas1" nissonrolla ja ovtta mállet njunus1árvvuid mat bohtet ovdan mediain ja od1d1a diehtoservodagas. Sohkabealli sámi servodagas. Mot olggosbuktet maskulinitehta ja feminitehta govahallamiid sámi servodagas? Mot hábmejuvvojit dat gaskavuod1as nubbi nubbái? Mot dat hábmejuvvojit njunus1 maskulinitehta ja feminitehta ipmárdusaid ektui, mot máilmmeviidosas1vuohta váikkuha sámi servodaga sohkabeliide? Makkár surggiin dáhpáhuvvet rievdadusat ja makkár surggiin dáhpáhuvvet unnán rievdadusat? Fáttáid ja gaz1aldagaid ráidu sáhtás1ii leat mihá guhkit. Min váldoás1s1i lea beros1keahttá: Go galgá bargat ollas1uhttit Sámedikki dásseárvobarggu váldoulbmila -- namalassii ahte Sámi nissoniin ja dievdduin galget leat seamma geatnegasvuod1at, vuoigatvuod1at ja vejolas1vuod1at buot servodatsurggiin -- de dárbbas1a máhttovuod1u daguide. Dakkár máhttovuod1u sáhttá dus1s1e ovdánahttit jus dihtomielalac1c1at ja viidát nanne dutkama nissoniid ja dievdduid eavttuid birra od1d1aáigásas1 sámi servodaga ies1gud1et oktavuod1ain. GIRJJÁLAS1VUOD1AREFERÁNSSAT Andersen, Svanhild (2002): Samisk tilhřrighet i kyst- og fjordomrĺder. I: Per Selle og Bjřrn Bjerkli (red.): Samer, makt og demokrati. Sametinget og den nye samiske offentligheten. Oslo, Gyldendal akademisk [under utgivelse november 2002] Bergqvist, Christina (1999): Norden - en modell eller flera? I: Christina Bergqvist m.fl. (red.): Likestilte demokratier? Kjřnn og politikk i Norden. Oslo, Universitets-forlaget Balto, Asta (1990): Gutter og jenter i en samisk barnehage. I: Ottar nr. 2 1990. S. 23-35. Balto, Asta (1997): Samisk barneoppdragelse i endring. Oslo, Ad Notam Gyldendal. Broderstad, Else Grete (1995): Samepolitikk - interessemaksimering eller identitets-skaping? LOS i Nord-Norge. Notat nr 39. Tromsř : NORUT samfunnsforskning Broderstad, Else Grete (2000): Samepolitikk - selvbestemmelse og medbestemmelse. I: Else Grete Broderstad, Audhild Schanche, Vigdis Stordahl (red.): Makt, demokrati og politikk : bilder fra den samiske erfaringen. Rapport nr. 8. Oslo : Makt- og demokratiutredningen 1998-2003 Christensen, Ann-Dorthe (2001): Kvindepolitiske strategier og demokratiske udford-ringer. I: Kvinder, křn & forskning nr. 1 2001. S. 32-44 Eikjok, Jorunn (1989): Samiske kvinner og menn mellom to verdener. Samisk kvinne- og mannsidentitet i endring. Hovedfagsoppgave i samfunnsvitenskap. Tromsř, Universitetet i Tromsř. Eikjok, Jorunn (1990): Samiske kvinner i »krysspress» I: Ottar nr. 2 1990. S. 15-22. Eikjok, Jorunn (1990): Kvinnevisjoner for Nordkalotten. Ĺpningsforedrag pĺ konferansen "Nordkalottkvinner mot ĺr 2000", Honningsvĺg 1990. Eikjok, Jorunn (1990): Indigenous Women`s Situation - Similarities and Differences. Common struggle for our future. Foredrag presentert pĺ International Conference and VI General Assembly of World Council of Indigenous Peoples, Tromsř 1990 Eikjok, Jorunn (1992): Renewing traditional knowledge systems and socio-cultural changes in Sami homeland from a gender perspective. Foredrag pĺ International Arctic Social Sciences Congress, University of Laval, Canada. Eikjok, Jorunn (2000): Indigenous women in the North. The struggle for rights and feminism. I: Indigenous Affairs. No. 3 2000. Křbenhavn, IWGIA. S. 38-41 Finnmark fylkeskommune (1994): Rapport fra konferansen Sámenissoniid eallin-dilli/Samiske kvinners livsvilkĺr, SAS Karasjok hotel 8. og 9. mars 1994. Vadsř, Finnmark fylkeskommune Flotve, Ragna (1999): Kvinne og politikar. Ei handbok for kvinner og modige menn. Oslo, Kommuneforlaget Fox, Stephanie Irlbacher (2002): Womens participation in Self Government Negotiations in the Northwest Territories, Canada. I: Taking wing. Conference report. Conference on Gender Equality and women in the Arctic 3-6 august, Saariselkä, Inari, Finland. Ministry of Social Affairs and Health 2002:12, Helsinki. Guldvik, Ingrid (2000): Deltakelse forutsetter innflytelse. En begrenset evaluering av prosjekter i fire kommuner for ĺ řke deltakelsen blant barn, unge, innvandrere og kvinner. ŘF-notat nr. 01/2000. Lillehammer, Řstlandsforskning Guldvik, Ingrid (2002): Mellom formalisme og feminisme. En studie av kommunelov-ens bestemmelser om kjřnnskvotering. ŘF-Rapport nr. 02/2002. Lillehammer, Řstlandsforskning Hagen, Terje P. (1998): Gjenval blant norske kommunestyrerepresentantar. I: Norsk statsvitenskapelig tidsskrift nr. 2 1998 Halsaa, Beatrice (2001): Kvinner og politikk i Norden - noen histografiske reflek-sjoner. I: Kvinder, křn & forskning nr. 2 2001. S. 20-32 Haraway, Donna (1987/1995): Situerte kunnskaper: Vitenskapsspřrsmĺlet i feminis-men og det partielle perspektivets forrang. I: Kristin Asdal m.fl. (red.): En kyborg til forandring - nye politikker i moderne vitenskaper og teknologier. TMV skriftserie nr. 12 1995. Oslo, Senter for tekonologi og mennesekelige verdier, Universitetet i Oslo Hellevik, Ottar og Tor Bjřrklund (1995): Velgerne og kvinnerepresentasjon. I: Nina C. Raaum (red.): Kjřnn og politikk. Oslo, TANO Hirvonen, Vuokko (1999): Sámeeatnama jienat. Guovdageaidnu, DAT Hćtta, Odd Mathis (1992): Sametinget i navn og tall. Hřsten 1989 - hřsten 1993. Karasjok, Sametinget Hćtta, Odd Mathis (1994): Sametinget i navn og tall. Hřsten 1993 - hřsten 1997. Karasjok, Sametinget Hćtta, Odd Mathis (1998): Sametinget i navn og tall. Hřsten 1997 - hřsten 2001. Karasjok, Sametinget Joks, Solveig (2001): Boazosámi nissonolbmot guovddáz1is báike- ja siidadoalus muhto vajálduvvon almmolac1c1at. Died1ut 2001:5. Guovdageaidnu, NSI. Jungerstam-Mulders, Susanne (1999): Kvinnorepresentation och jämställdhet pĺ Färöarna, Grönland och Ĺland. I: Christina Bergqvist m.fl. (red.): Likestilte demo-kratier? Kjřnn og politikk i Norden. Oslo, Universitetsforlaget Kjćr, Ulrik (2001): Kvinder i kommunalpolitik - er grćnsen nĺet? I: Kvinder, křn & forskning nr. 1 2001. S. 68-78 Kommunaldepartementet (1992): Samene i Europa Krĺik, Maria (2002): Sámi women equal rights -- yesterday and tomorrow. I: Taking wing. Conference report. Conference on Gender Equality and women in the Arctic 3-6 august, Saariselkä, Inari, Finland. Ministry of Social Affairs and Health 2002:12, Helsinki. Likestillingssenteret (2002): Minifakta om likestilling 2002. http://www.likestilling.no Matland, Richard (1995): How the election system structure has helped woman close the representation gap. I: Per Selle og Lauri Karvonen (ed.): Women in Nordic Politics. Closing the Gap. Aldershot, Dartmouth Publishing Company Myrhaug, May-Lisbeth (1997): I modergudinnens fotspor. Oslo, Pax forlag Nagel, Anne-Hilde (1995): Politiseringen av kjřnn - et historisk perspektiv. I: Nina C. Raaum (red.): Kjřnn og politikk. Oslo, TANO Nergĺrd, Trude Brita (1994): Kvinner i lokalpolitikk. Hvem er de? Hvordan opplever de ĺ sitte i kommunestyret? Hvorfor slutter noen, mens andre fortsetter? En spřrre-undersřkelse blant kvinnelige lokalpolitikere i Oslo og Akershus. Rapport. Oslo, Diakonhjemmets hřgskolesenter. NOU 1995: 6. Plan for helse.- og sosialtjenester til den samiske befolkning i Norge. Oslo, Sosial- og helsedepartementet NOU 2001: 3. Velgere, valgordning, valgte. Oslo, Kommunal- og regionaldeparte-mentet Nystad, Ragnhild L. (1995): Urfolkskvinner : mellom etnisitet og kjřnn. I: Terje Brantenberg, Janne Hansen og Henry Minde (red.): Becoming visible. Indigenous Politics and Self-Govern-ment. Proceedings of the Conference on Indigenous Politics and Self-Government, 8-10 November 1993, the University of Tromsř. Tromsř, The University of Tromsř, Centre for Sámi Studies, 1995. Offerdal, Audun og Thorbjřrn Aarethun (1995): Rekruttering av folkevalde: Plikt, engasjement og karriere. I: Tore Hansen og Audun Offerdal (red.): Borgere, tjenesteytere og beslutningstakere. Festskrift til Francesco Kjellberg. Oslo, TANO Olsen, Johan P. (1978): Politisk organisering. Organisasjonsteoretiske synspunkt pĺ folkestyre og politisk ulikhet. Oslo, Universitetsforlaget Olsen, Johan P. (1988/1984): Representativitet og politisk organisering. I: Statsstyre og institusjonsutforming. Universitetsforlaget, 1988 Ot. prp. nr 33 (1986-87): Om lov om Sametinget og andre samiske rettsforhold (sameloven) Pettersen, Torunn (1998): Den digitale siida som virkemiddel? Om noen grunnlegg-ende spřrsmĺl knyttet til bruk av informasjonsteknologi som medium for politisk kommunikasjon i samisk samfunnsutforming. Hovedoppgave i statsvitenskap. Tromsř, Universitetet i Tromsř. Pettersen, Torunn (2001): Hvem er samer - og hvem definerer det? I: NIKK-magasin, nr 1 2001. Oslo, Nordisk institutt for kvinne- og kjřnnsforskning. S. 15, 41. Ogsĺ pĺ http://www.nikk.uio.no/publikationer/mag20011.pdf Ringkjřb, Hans-Erik (2000): Tar partiene representativitet pĺ alvor? I: Audun Offerdal og Jacob Aars (red.): Lokaldemokratiet - status og utfordringer. Aktuelle forskningsbidrag. Oslo, Kommuneforlaget Raaum, Nina C. (1995): Politisk representasjon. I: Nina C. Raaum (red.): Kjřnn og politikk. Oslo, TANO Raaum, Nina C. (1998): Makt, demokrati, kjřnn - norsk folkestyre i nordisk lys. Avhandling. Bergen, Universitetet i bergen Raaum, Nina C. (2001): Norske likestillingsparadokser? Refleksjoner over kjřnn, arbeid og politikk. I: Nina Berven og Per Selle (red.): Svekket kvinnemakt? De frivillige organisasjonene og velferdsstaten. Makt- og demokratiutredningen 1998-2003. Oslo, Gyldendal Sametinget (1998): Sametingsplan 1998 - 2001. Forutsetninger, prinsipper, utfordringer og innsatsomrĺder. Sametinget (1999). Handlingsplan for likestilling 1999-2001 Sametinget (2001a): Kjřnnsrepresentasjon i Sametinget 1989-2001. [Internt notat fra Sametingets likestillingskonsulent]. Sametinget (2001b). Likestillingspolitisk redegjřrelse. Sametinget (2001c): Sametingets valgregelutvalg. Rapport av 30.09.01. Sametinget (2002): Sametingets representanter. http://www.samediggi.no/default.asp?selNodeID=191&lang=no Sametingsrĺdet (2001). Mřtebok 5/01. Sak R 76/01. Likestilling i det samiske samfunn. Sámi Nisson Forum (2002): Om Sámi Nisson Forum/Samisk Kvinneforum http://www.same.net/~sami.nissonforum/ Sámirad1d1i/Nordisk Samerĺd (1998). Samisk kvinnekonferanse 19.-20.03.88 Högalidsskolen, Kiruna Sárá, Máret (1990): Samisk kvinnebevegelse. Ottar nr.2 1990. S. 47-55 Selle, Per og Bjřrn Řymyr (1995): Det frivillige organisasjonssamfunnet i omform-ing. Vert kjřnnsgapet borte? I: Nina C. Raaum (red.): Kjřnn og politikk. Oslo, TANO Siim, Birthe (2001): Nye udfordringer til feministiske teorier om křn og demokrati. I: Kvinder, křn & forskning nr. 1 2001. S. 8-18 Skeie, Hege og Helga Hernes (1997): Mellom fag og feminisme. Kvinneforskning i statsvitenskap. I: Norsk statsvitenskapelig tidsskrift nr 3/97. S. 363-381 St.meld. nr. 52 (1992-93): Om norsk samepolitikk. Oslo, Kommunal- og arbeidsdep. Statistisk sentralbyrĺ m.fl. (2001): Statistics across borders. Nordic regional statistics 2001. [CD-ROM]. Oslo, Statistisk sentralbyrĺ Stordahl, Vigdis (1990): Hvorfor er de sĺ fĺ?. I: Ottar nr. 2 1990. S. 7-14 Stordahl, Vigdis (1990): Samekvinnens plass i organisasjonene. I: Ottar nr. 2 1990. S. 42-46 Stordahl, Vigdis (1996): Same i den moderne verden. Karasjok, Davvi Girji. Stordahl, Vigdis (2000): Et samisk alternativ. I: Ottar nr. 4 2000. S. 9-16 Stordahl, Vigdis (2002): The Sámi Parliament in Norway: Limited access for women? I: Taking wing. Conference report. Conference on Gender Equality and women in the Arctic 3-6 august, Saariselkä, Inari, Finland. Ministry of Social Affairs and Health 2002:12, Helsinki. Varsi, Magne Ove (1997): Medier som reprodusenter av myter og stereotypier om samer. Innledning pĺ Ytringsfrihetskommisjonens ĺpne hřring Minoriteter og faktisk ytringsmulighet. Tromsř 02.12.97 [foredragsmanus - publisering er planlagt] Řstmo, Liv og Vigdis Stordahl (red. 1979): Sáme nissonolbmuid dilalas1vuohta dolin ja dál/ Den samiske kvinnens situasjon fřr og nĺ. Seminara rapporta/seminarets rapport (Karasjok 11.-13.11. 1978). Alta/Tromsř, Forfatterne Aarethun, Torbjřrn (1993): Personskifte blant dei folkevalde - ein trussel mot lokal-demokratiet? Ei undersřking av dei folkevalde sine erfaringar og holdningar til kommunalpolitisk arbeid. Hovedoppgave ved Institutt for administrasjon og organisasjonsvitenskap. Bergen, Universitetet i Bergen Aardal, Bernt (2002): Demokrati og valgdeltakelse - en innfřring og oversikt. I: Bernt Aardal (red.): Valgdeltakelse og lokaldemokrati. Oslo, Kommuneforlaget Aardal, Bernt(2002b): Valgstatistikk. http://home.online.no/%7Eb-ardal/valgstat.htm Aardal, Bernt og Henry Valen (2001): Notat om norsk valgforskning. [Vedlegg 10]. I: NOU 2001: 3. Velgere, valgordning valgte