xs Dáruiduhttin [-- Sisdoallu] Mákká Regnor: Dáruiduhttin Nállevealaheapmi sámiid guovdu ii leat od1as. Thomas von Westen muitalii ovdamearkka dihte ahte Finnmárkku rittu dáz1at eai atnán sámiid buoret go beanan. C1uohte jagi su man1n1á, 1827s, muitalii muhtin mátkkos1teaddji gean namma lei Keilhau, ahte Steinvĺgas C1orgasnjárggas ásse guokte bearras1a. Nubbi leai dáz1a, muhto nuppi bearraz1is lei isit dáz1a ja eamit sápmelas1. Keilhau muitala ahte diekkár náittosbárat eai lean gallis, go sihke dáz1at ja sámit badjelgehc1c1e dáz1a almmáiolbmo jos sámiin náitala. Dáruiduhttinpolitihka álgu nappo ii leat álgu nállevealaheapmái. Baicce guoská dáruiduhttin dáz1a guovddás1eiseváldiid c1earddalas1vuod1apolitihkkii. Dan ás1s1i ferte c1ilget nállevealaheami ektui sierra, go dáruiduhttinpolitihkas ii leat dus1s1e sáhka olbmuid oktavuod1ain juohkebeaivválas1 eallimis. Mii dasto dáruiduhttinpolitihkka lei? Vuosttas álggu gávdnat skuvlla ja girku giellapolitihkas. Skuvla- ja girkoás1s1it gulle álggu rájes girkoeiseváldiide, bismmaide, mearridit. Thomas von Westen áiggis, gii lei sámiid gaskkas mis1uneremin 1727 rádjái, geavahis1god1ii girku sámegiela gulahaddangaskaoapmin olu eanet go ovdál. Sivva lei died1us ahte báhpat áddejedje ahte jos galggas1 leat doaivva kristtalas1vuod1a nannet sámiid gaskkas, de lei dárbu singuin gulahaddat. Girku giellapolitihkka rievddai fas 1773s go Markus Fredrik Bang s1attai od1d1a bisman Troandimis, man vuollái Davvi-Norgga girku gulai. von Westen áiggis lei Peder Krogh Troandin-bisma (1688-1731). Son ii lean ovttaoaivilis von Westeniin giellagaz1aldagain. von Westen oahpahii mis1unearaid maiddá sámegielas. Beakkán Knud Leem lei okta von Westen oahppiin. Man1n1á go von Westen jámii 1727, nogai dát oahpahus ja lei várra Krogh vuosteháhku von Westen giellaoidnui mii lei sivva dasa. Mis1uvdna dattege ii lean áibbas bismma hálddus, nu ahte sámegiella ain geavahuvvui mis1uvnnas. Muhto go ordnejuvvon sámegieloahpahus báhpaide ii s1at gávdnon, de died1us gárttai mis1unearaid sámegielmáhttu das gillát. Nubbi ás1s1i mii gulai girku mis1uvdnabargui ledje girkohuksemat sámeguovlluin. Krogh ii háliidan ahte sámegiella galggai geavahuvvot mis1uvdnabarggus, muhto mud1ui gal doarjjui mis1uvdnabarggu. Su áiggis nannejuvvui girku sámeguovlluin. Sihke Álaheajus, Várjjagis ja Deanus ceggejuvvojedje smávit girkostobut. von Westen jugii dáz1a beal sámeguovlluid 13 mis1uvdnaguovlun, ies1 gud1et mis1unearain. 1774s s1attai Bang bisman Troandimis, ja giellapolitihkka rievddai dalán. Seminarium Lapponicum, gos mis1unearat oz1z1o oahpu, maiddá sámegielas, lei álggahuvvon 1752s, muhto heaittihuvvui fas 1774s, seammá jagi go Bang s1attai bisma, ja Seminára hoavda, Knud Leem, jámii. Od1d1a oaidnu sámegiela ja mis1uvnna dáfus vuittii. Sihke von Westen giellaoaidnu ja su mis1uvdnadoaimmahus jávkkai. 1802s heaittihuvvui sámemis1uvdna ja rud1at biddjojedje eará doaimmaide, ovdamearkka dihte skuvllaide máddin. Várjjagis lei mis1uneara gitta 1808 rádjái, ja Skiervvás fas 1814 rádjái. Girkoeiseváldiide gal fargga c1ielggai ahte sámiid oahpahus gárttai gillát od1d1a politihka geaz1il, muhto sii eai geargan rievdadit dili ovdál go oppa Finnmárkku administras1uvdna s1attai váttisvuod1aid sisa gaskal 1807 ja 1814. Go Napoleonsoahti lei nohkan, Norga lei vuod1d1olága gárvvistan, ja dánska gonagasa sadjái lei ruot1a gonagas s1addan Norgga ge gonagassan, buot geavai 1814s, lei Norgga stáhta dilli oalát nuppástuvvan, ja eiseváldit fertejedje fas huksegoahtit ja nannet hálddahusa - Finnmárkkus maiddá. Deinboll lei proavasin C1áhcesullos gaskal 1816 ja 1824, ja son gárttai maiddá ovddastit Finnmárkku Stuorradikkis. Son barggai erenoamáz1it skuvlla ás1s1iiguin, ja sus ledje moanat árvalusat mo skuvlla nannet ja buoridit. Muhto easkka N V Stockfleth áiggis rievddai giellapolitihkka. Stockfleth bod1ii báhppan C1áhcesullui 1825s, ja gárttai bargat sámi skuvla- ja giellaás1s1iiguin mán1galot jagi ovddosguvlui. C1áhcesullos son ii lean gal go moadde jagi ovdál go ozai Davvisiidda báhppavirggi. 1832 rájes lei son Oslo universitehtas sámegiela oahpaheaddjin ja dutkin. Su gied1as bohte mán1ga girjji sámegillii. Ii Stockfleth ge beassan áibbas ráfis bargat sámegiela buorrin. Son buvttii 1848s Stuorradikki ovdii evttohusaid mo nannet sámemánáid skuvladili, ja son c1uoc1c1uhii ahte lei áibbas dárbbas1las1 mánáid oahpahit iez1aset eadnigillii. Seammá jagi mearridii gonagas ahte báhpat galge sáhtit oaz1z1ut sámegieloahpu sihke Tromssa semináras (oahpaheaddjiskuvllas) ja Oslo universitehtas. 1852 rájes sáhtte semináristtat (oahpaheaddjioahpit) oaz1z1ut ruhtaveahki lohkat sáme- ja suomagiela Tromssa Semináras. Muhto Stockfletha giellaoaidnu lei dál deattu vuollái s1addan. Dáruiduhttinpolitihkka oidnos1god1ii. Stuorradiggi ii guorrasan Stockfletha árvalusaide 1848s. Álaheaibáhppa Aars lei vuostáleaddjiid oaivámus1, ja son oac1c1ui c1ad1a ahte ás1s1i guorahallo ja váldo ovdan fas nuppi Stuorradikkis, 1851s. Son háliidii ahte guorahallo ii go sámemánáid sáhte oahpahit dárogillii. Aars dajai ahte su áigumus1 árvalusaiguin lei ovddiidit c1uvgehusa sámiid gaskkas. Dat lea ge ágga mii ále geavahuvvui sámegiela vuostá. Ás1s1i bod1ii fas ovdan 1851s. Stuorradiggi c1uovvulii Aars árvalusa. Skuvla galggai oahpahit sámemánáide dárogiela vissis guovlluin gos lei vejolas1 nannet dárogiela. Daid guovlluid gohc1odedje "overgangsdistrikter" (sámegillii sáhtás1ii gohc1odit dáruiduhttinguovlun). Dat mávssii dan ahte dáid guovlluin ásse maiddá dan veardde ollu dáz1at ahte dárogiella gullui skuvllastobu seinniid olggobealde ge, ja danin lei eiseváldiin doaivva ahte sámit ja láddelac1c1at eai vajáldahte dan dárogiela maid ohppe skuvllas. Álgo álggus ledje dát guovllut Oarje-Finnmárkku rittus ja Davvi-Tromssas. Man1n1á gal bohte buot sámeguovllut od1d1a ortnegiid vuollái. Stuorradiggi juolludii 1851s veahá rud1a dárogiela nannemii, ja dát ruhtajuolludeapmi gárttai bistevaz1z1an gitta 1920-jagiide. 1870-jagiide ii lean juolludeapmi nu stuoris, dat lassánii 1000 speissedálaris 3500 speissedálarii. 1881s lei lassánan 27500 ruvdnui, 1892s 32000 ruvdnui, ja 1903/1904s gitta 68000 ruvdnui. Muhto dalle lei ge dáruiduhttinpolitihkka olles fámus. [-- Sisdoallu] Ballu suopmilac1c1aid sisafárremiid geaz1il Dáruiduhttinpolitihkka gárttai eanemusat c1uohcat láddelac1c1aide, dahje suoma sisafárrejeaddjiide ja sin man1isboahttiide. Ortnegat mat ásahuvvojedje 1851s ledje várra eanemusat jurddas1uvvon váikkuhit sámiide, muhto 1870-jagiin goittot lea c1ielggas ahte maiddá láddelac1c1aide guske ortnegat. Suopmilac1c1at ledje Finnmárkui boahtigoahtán álgo 1700-jagiin. Ruot1t1a lei stuorraváldi 1600-logus, ja fievrridii veahkaválddálas1 olgoriikkapolitihka. 1700-jagiid álggus soad1ai Ruot1t1a Ruos1s1a vuostá, ja dát soad1it s1adde garrasit c1uohcat Supmii go dat s1attai soahteeanan, ja dasto Ruos1s1a vearuhusa vuollái. Muhtin guovlluin goddojedje olu siviilaolbmot, ja eanandoallu gillái rievidemiid ja vearuhusa bokte. Mán1ggas báhtaredje davás, ja sis bohte olusat Ivgui ja Álahedjui. Maiddá siseatnama siidaguovlluide bohte soapmásat, Guovdageidnui, Mázii, Kárás1johkii ja Buolbmágii. Mud1uid bohte sámit Giema sámesiiddain miehtá 1600 ja 1700-logu "Ruija"-rittuide, muhto sii vigge muhtin muddui dahkaluddat láddelaz1z1an go dohko jovde. Go Álaheajus bohte ruvkedoaimmat johtui 1826 rájes, bohte maiddá olu láddelac1c1at Durtnosleagis barggu dihte. Diet lei hiljes sisafárren. Stuorra olmmos1c1orragat boahtigohte easkka 1860-jagiin, ja dalle Nuorta-Finnmárkui. Ovdamearkka dihte lassánii láddelac1c1aid lohku dálá C1áhcesullo gielddas ná gaskal 1845 ja 1890: 1845: 140, 16.6% oppa álbmogis 1855: 436, 27.7% oppa álbmogis 1865: 1038, 44.3% oppa álbmogis 1875: 1485, 52.1% oppa álbmogis 1890: 2159, 57.5% oppa álbmogis Dán stuorra sisafárremii ledje guovtti lágán sivat. Finnmárkkus lei áhpeguolásteapmi ja guollegávpi sakka buorránan man1n1á 1840, ja olmmos1lohku lassánii miehtá Finnmárkku rittu. 1855 rájes lassánii olmmos1lohku eanemusat Nuorta-Finnmárkkus. Buorránan dilli áhpeguolásteamis gesii olbmuid Finnmárkui sihke máddelis Norggas ja Gaska-Suomas. Sisafárrejeaddji dáz1at navde Finnmárkku leat buoret guovlun go iez1aset ruovttubáiki. Mannan c1uohtejagi gaskkamuttos lei stuorra gilvu eatnamiid alde máddin, go olu nuorat bohte náitalanahkái ja ohcagohte eallingeainnu. Suomas maid lei dilli váttis eanandoalus, erenoamáz1it vuolitsehtui (dat geat eai birgen nu bures). 1860-jagiin ledje Suomas fuones jagit s1attu dáfus, ja mán1ggas vulge bákkus davás. Sidjiide maid lei guollerikkis Ruija geasuheaddji guovlu. Álbmotlohkamiin oaidnit mo olmmos1lohku lassánii. Jos juohká dáz1aid, sámiid ja láddelac1c1aid ies1 gud1et sadjái, de leat logut ná: 1845 1855 1865 1875 1891 Dáz1at 4494 6981 9351 12891 15360 Sámit 6541 7103 7490 7008 7881 Láddelac1c1at 1692 2305 3488 4286 5929 Oktiibuot 12727 16389 20329 24185 29170 Álbmotlohkamiid loguid galgá várrogasat geavahit, go ii leat lohkamis lohkamii geavahuvvon seammá vuohki árvvos1tallat gii gullá man c1erdii, geahc1a ovdamearkka dihte mo sámiid lohku njiejai 1865 ja 1875 gaskkas, ja lassánii fas. Muhto logut goittot leat veahá veahkkin. Nu go oaidnit, de lassánii láddelac1c1aid lohku eanemusat gaskal 1855 ja 1865. Gaskal 1865 ja 1890 ásse goalmmátoassi sis C1áhcesullus (vrd. ovddit tabeallain). Maiddá dáz1aid lohku lassánii, masá seammá johtilit. Sisafárren Suomas lei nappo oassi stuorra olmmos1rávnnjis mii golggai davásguvlui miehtá 1800-logu. Olmmos1lohku lassánii mealgat maiddá danin go riegádedje olu eanet mánát go jápme olbmut. Dattege loktii dáz1a ja suopmilas1 sisafárren gitta 1850-jagiide olmmos1logu eanet go dát "lunddolas1" olmmos1logu lassáneapmi. Vaikko dáz1aid lohku ge lassánii olu, de ledje c1earddalas1vuod1a dilit eiseváldiid mielas dakkárat ahte orui dárbu nannet dáz1a kultuvrra Finnmárkkus. Ballu, man suopmilas1 sisafárren cahkkehii, boahtá politihkas vuosttas hávi ovdan eananvuovdima oktavuod1ain, ja dat lea hui c1uvgejeaddji danin go 1863s bod1ii vuosttas eananvuovdinláhka. Das ii vuhtto ballu, muhto moadde jagi das man1n1á bohtet njuolggadusat mat hui c1ielgasit c1ájehit muosehisvuod1a Finnmárkku c1earddalas1vuod1a ás1s1iid geaz1il. [-- Sisdoallu] Eananvuovdinlágat 1863 eananvuovdinláhka guoskkai dus1s1e Finnmárkui. Finnmárku lea erenoamás1 eananvuoigatvuod1aid dáfus, ja dasa lea guhkes ovdahistorjá. Gitta 1775 rádjái ii lean vejolas1 oamastit eatnama Finnmárkkus. Eanangeavahanvuoigatvuod1at c1uvvo árbevirolas1 riekteáddejumi. Muhto Álaheajus gártagohte dilit moivásat go olmmos1lohku lassánii nu johtilit ahte olbmot eai nagadan s1at árbevirolas1 vuoigatvuod1aáddejumi bokte c1ilget geas lei vuoigatvuohta geavahit gud1e eatnama. Dad1is go Álaheajus viidánii eanandoallu, s1attai eanet dat eanet dárbu nannet oamastanvuoigatvuod1aid. Danin evttohii ámttamánni ahte eiseváldit das duohko galge juohkit eatnamiid olbmuide dárbbu mielde, ja ahte sii oz1z1o báhpára duod1d1as1tussan eanangeavahanvuoigatvuhtii. 1775 njuolggadusat gohc1oduvvojit dárogillii "jordutvisningsresolusjonen av 1775", ja oassi das lea ain fámus. 1775 njuolggadusaid mielde oz1z1o olbmot erenoamáz1it Oarje-Finnmárkkus báhpára duod1as1tussan eanangeavahanvuoigatvuhtii. Muhto eatnáz1at eai beros1tan háhkat báhpára. Doppe gos háhke báhpára, nu go mat Álaheajus, bod1ii áiggi mielde ovdan ahte njuolggadusat eai lean doarvái buori. Oamastanriekti lei gárz1i. Jos olbmot háliidedje doalahit oamastanrievtti, fertejedje golmma jagi siste njáskat gieddin, ja ássat das. Jos gud1d1e saji ávdin, de manahedje eatnama. Dasa lassin lei mihtideapmi hui váilevas1 go ráját eai c1ilgejuvvon albma láhkái. Danin eai nagadan eiseváldit c1uovvut mielde gii geavahii man eatnama, ja danin eai nagadan ge c1oavdit daid riidduid mat c1uozziledje olbmuid gaskkas eatnamiid alde. 1863 láhka galggai c1oavdit váttisvuod1aid. Dán lágas ásahuvvui eananoamastanvuoigatvuohta nu go mii otne dan dovdat Finnmárkui ge. Dán ge vuoru bod1ii láhkaevttohus Álaheajus. Lága mielde lei vejolas1 oaz1z1ut albma eanangirjji mii dáhkidii oamastanvuoigatvuod1a gávpe- ja árbeoktavuod1ain ge. Eanangirji addá olbmui vejolas1vuod1a sihke vuovdit eatnama, pántan bidjat, ja eana sáhtta árbejuhkui ge mannat. Lágas eai lean mearrádusat mat guoskkas1edje c1earddalas1vuod1a diliide. Muhto jagiin gaskal 1863 ja 1867 árvvos1talai rád1d1ehus dili mán1gga oktavuod1as. Stáhtarád1d1i Stang cakkai daid geat háliidedje c1avget politihka láddelac1c1aid vuostá. Eananvuovdinpolitihkas lei 1866 rájes sáhka galggai go stivrregoahtit gii oaz1z1u eatnama láigohit (forpáktet) stáhtas. Eananvuovdinlága mielde ii livc1c1ii lean vejolas1 dan dahkat, go das daddjui ahte dat gii áks1uvnnas c1uorvu alcces eatnama, oaz1z1u oastit dan. Rievdadusat mat dáid ságastallamiid man1n1á bohte láhkii 1869s, eai lean doarvái buori eiseváldiid mielas, ja 1876s bohte njuolggadusat man mielde galggai leat vejolas1 ráddjet oamastanvuoigatvuod1a dihto guovlluin. Dan maid das vigge, lei ahte olbmot galge ohcat lobi jos áigo vuovdit eatnama. Eiseváldit háliidedje dan láhkái eastadit ahte sámit ja láddelac1c1at besset eatnamii oastit. Eiseváldit nuppi dáfus ain gádde ahte sis lei lága mielde lohpi vuosttas vuovdimis prioriteret dáz1aid sámiid ja láddelac1c1aid ovddabeallái. Stuorradiggi eahpidis1god1ii lei go nu, muhto ii diehtán vuos buoret rád1i go orustahttit eananvuovdima vissis rádjáguovlluin 1879 rájes. An1kke oz1z1o muhtin dáz1at oastit eatnama Kárás1joga gielddas, gos eananvuovdin rievtti mielde lei orustahtton. 1888s bod1ii od1d1a stáhtaborgárláhka. Das daddjui vuosttaz1in ahte eatnama sáhtii dus1s1e Norgga stáhtalahttu oamastit. Dasa lassin mearridii láhka ahte dus1s1e sii gud1et máhtte dárogiela besse Norgga stáhtalahttun. Dát died1us mielddisbuvttii ahte suopmilác1c1at olggus1tuvvo. Nuppi dáfus sáhtte ruot1t1ilac1c1at beassat Norgga stáhtalahttun go giellagáibádus ii lean sidjiide oaivvilduvvon. Go eiseváldit sáhtte geavahit dán lága eananvuovdima oktavuod1ain, besse olbmot 1895 rájes fas oastit eatnamiid daid guovlluin gos eananvuovdin gildui 1875s. Eai 1869 mearrádusat ge galgan leat fámus 1895 rájes. Vaikko eiseváldit vigge gieldit sámiid ja láddelac1c1aid oastit eatnamiid, de gávnnahii liikká eanandoallodepartementa ahte menddo olu sámit ja láddelac1c1at oz1z1o eanangirjjiid. Dasa lassin lei Stuorradiggái boahtán árvalus loz1z1et stáhtaboargárlága gáibádusaid. Danin badjánii jurdda od1d1a eanandoallolága ráhkadit. Báikkálas1 eiseváldit ledje evttohan sihke 1775 njuolggadusaid ja 1863 eananvuovdinlága. Duogáz1in árvalusaide ledje báikkálas1 váttisvuod1at go eananvuoigatvuod1at s1adde nu moivásat ahte sii eai s1at nagadan daid c1orget. 1902 lágain lei áibbas nuppi láhkái. Guovddás1eiseváldit árvaledje lága vai sidjiide livc1c1e vejolas1 váikkuhit Finnmárkku c1earddalas1vuod1adiliide. Dan oaidná lága ráhkkananbarggus, gos c1earddalas1vuod1a dilit c1ilgejuvvojedje hui dárkilit. Vel c1ielgaseabbo oaidná dan lága ja láhkii gulli njuolggadusain. C1ielgaseamos lea eananvuovdinnjuolggadusaid giellagáibádus. Das mearriduvvui ahte eatnama sáhtii dus1s1e daidda vuovdit geain lei dárogiella ruovttugiellan dahje beaivválas1 giellan. Muhto njuolggadusain ledje eará ge mearrádusat. Eananvuovdima galggai eananvuovdinkommis1uvdna c1ad1ahit. Dát lei od1d1a ásahus mii ii lean leamas1 ovdál. Juohke gielddas galggai leat sierra kommis1uvdna. Ovdaolmmoz1in biddjui eananvuovdinkommis1uneara, dahje hoavda. Dát lei od1d1a virgi. Dasa lassin galggai guovllu leansmánni leat kommis1uvnnas fárus, ja dasto vel okta lahttu gielddas eret. Ámttamánni nammadii dán gielddalahtu, goittot 1920-jagiide. Dan rájes nammadii gielda ies1 gieldda lahtu. Juohke gielddas lei nappo sierra eananvuovdinkommis1uvdna. Eananvuovdinhoavda lei mielde uot kommis1uvnnain. Eanetlohku lávdegottis mii evttohii eananvuovdinlága, lei árvalan ahte gielda ies1 nammada iez1as lahtu, muhto dasa ii guorrasan eanandoallodepartementa ii ge Stuorradiggi. Sii háliidedje ahte ámttamánni galggai dan ge beassat mearridit. C1avga bearráigeahc1c1u boahtá maiddá ovdan go geahc1ada mo eananoastinohcamiid meannudedje. Son gii ohcat áiggui, fertii ruovttu guovllu leansmánnis oaz1z1ut duod1as1tusa lei go Norgga stáhtalahttu, man c1erdii gulai, gos lei riegádan, ja máhtii go dárogiela. De sáhtii easkka sáddet ohcama dan gieldda leansmánnái gos háliidii eatnama oastit. Ohcama galggai sáddet ovdál 1. b. guovvamánus. Leansmánni ja gieldda kommis1uvdnalahttu gied1ahalaiga dasto ohcamiid ovdál go sáddiiga daid eananvuovdinhovdii. Son mearridii gis galggai go olles kommis1uvdna leat fárus mihtideamen eatnama, vai sáhtiiga go leansmánni guovttos gielddalahtuin dan dahkat. Jos eananvuovdinhoavda oaivvildii ahte son ii dárbbas1an leat mielde, de fertii liikká ámttamánnis hcat lobi addit ohcamiid duon guoktá háldui. Ás1s1emeannudeapmi gárttai dien láhkái áddjás hommá, ja 1920-jagiin lei dábálas1 ahte kommis1uvdna ádjánii guokte gitta njeallje jagi ovdál go eatnama sáhtte mihtidit ja ohcci eanangirjji oaz1z1ut. 1926s bohte vel báhpárat Stuorradikki eanandoallolávdegotti ovdii gos c1uoc1c1uhuvvui ahte muhtin sámeguovlluin, nu go mat Lágesvuonas, sáhtii sápmelas1riehpu vuordit gitta jealljenuppelot jagi ovdál go ás1s1it c1ilge.ean vissis ahte ohcci oac1c1ui eanangirjji. Kommis1uvdna hilggui ui dávjá ohcamiid. Mii leat dávjá gullan go eananvuovdinlágas lea sáhka, ahte sámit eai oz1z1on oastit eatnamiid eananvuovdinlága giellagáibádusa geaz1il. Dat c1uoc1c1uhus ii leat áibbas duohta. Lea duohta ahte mán1ggas eai oz1z1on oastit eatnama, muhto mii dalle dáhpáhuvai, lei ahte sii besse c1állit stáhtain láigos1iehtadusa mearriduvvon áigái ja gieddeláigui. Ovdál 1920 orru guovtti goalmmátoasis ohcamiin nu geavvan, ja 1920-jagiin beliin ohcamiin. Nubbi ás1s1i lea vel dat ahte giellagáibádusa lassin ledje moadde eará mearrádusa maidda eananvuovdinkommis1uvdna dávjá c1ujuhii go hilggui ohcamiid. Eananvuovdinnjuolggadusain, mat c1uvvo eananvuovdinlága, daddjui ahte: Eatnama oac1c1ui vuovdit Norgga stáhtalahtuide dain eavttuin ahte sii: ledje guovllu eanandollui ja bajáshuksemii ávkkálas1 olbmot máhtte dárogiela hállat, lohkat ja c1állit, ja ahte sii geavahedje dárogiela beaivválac1c1at. Dasa lassin daddjui njuolggadusain ahte geassesajiid ii oz1z1on vuovdit, dus1s1e láigohit, ja dat gárttai erenoamáz1it c1uohcat sámiide. Okta ás1s1i lea mii lágas ja njuolggadusain mearriduvvui, nubbi lea man muddui eanandoallokommis1uvnnat c1uvvo mearrádusaid. Mii giellagáibádussii guoská, orru ás1s1i c1ielggas. Kommis1uvnnat leat c1ujuhan dasa dus1s1e vuosttas moadde jagi. Unjárgga kommis1uvdna veadjá leat geavahan giellagáibádusa go Stuorravuona boares márkans1ilju mihtiduvvui 1903s. Ohcciid gaskkas ledje moadde sápmelac1c1a, ja sii eai oz1z1on eanangirjji, besse dus1s1e láigohit gittiid leansmánnes, gii beasai oastit. Ás1s1i ii leat áibbas c1ielggas, go kommis1uvdna c1ujuha sihke stáhtalahtovuod1agáibádussii ja giellagáibádussii. Muhto go ohcciid gaskkas ledje sihke láddelac1c1at ja sápmelac1c1at, ja ii okta ge sis oz1z1on eanangirjji, orru leamen nu ahte láddelac1c1aid ohcamat hilgojuvvojedje danin go sii eai lean Norgga olbmot. Dalle fertii lean giella ágga sámiid vuostá. Mud1uid gal gávdnojit dievva ovdamearkkat 1905 rájes gos sámit oz1z1o eanangirjji vaikko iez1a mied1ihedje ahte sii eai máhttán dahje geavahan dárogiela. Eanandoalloministar vikkai c1avget giellagáibádusa 1913s, muhto das ii boahtán mihkkege go masá buohkat geat jienádedje ás1s1is, áviissat, báhpat, Finnmárkku Stuorradikkeáirasat, gielddastivrrat ja ságadoallit, vuosttildedje c1avgema. Mán1ggas árvaledje baicce sihkkut oppa giellagáibádusa. Veahá sierramielalas1vuohta lei das ahte galggai go leat álkkit sámiide go láddelac1c1aide oastit eatnama. Muhtimat oaivvildedje nammalassii ahte gal láddelac1c1aid ohcamiid juolui hilgut, go sii han ledje sisafárrejeaddjit. Muhto sámiid, geat ále leat orron Finnmárkkus, ii lean govttolas1 soardit eananvuovdimis, daddjui. Erenoamás1 beros1tahtti lea eananvuovdinhoavdda cealkámus1 ás1s1ái. Son oainnát muitalii ahte son ii lean nu sakka beros1tan giellagáibádusas, ja eai lean ovddit ge eananvuovdinhoavddat beros1tan das. Ii son gáddán dat ovddiidivc1c1ii eanandoalu, ii ge dáruiduhttima. Das baicce c1uoz1z1ilivc1c1ii unohas agitas1uvdna Norgga ja dáz1aid vuostá, logai. Nubbi mearrádus eananvuovdinnjuolggadusain guoskkai daidda geat eai lean Norgga stáhtalahtut. Dás lea maiddá ás1s1i hui c1ielggas. Supmii gulli olbmot eai galgan oaz1z1ut eanangirjji, sii fertejedje láigohit stáhtas. Ovtta gaskka lei eananvuovdinhoavda nu garas ahte eai galgan láigohit ge beassat, muhto dat fertii lean boasttu láhkaipmárdus, go das gal fas loz1z1ii. Sámit ledje dábálac1c1at Norgii gulli, nu ahte sidjiide ii guoskan dát mearrádus. Mii dalle bázii c1earddalas1vuod1a guoski mearrádsain, jos sámiid beali smiehttá? Vuosttamuz1z1an ahte vaikko báikkálas1 eiseváldit eai c1uvvon lága nu go lei jurddas1uvvon, de goittot lea láhka duod1as1tus mo guovddás1eiseváldit háliidedje politihka. C1earddalas1vuod1a dilit davvin ledje 1860-jagiin gártan oaivebávc1c1asin sidjiide. Eiseváldit vigge doalahit Norgga stáhta suverenitehta davvin moanaid doaimmaid bokte. Eananvuovdinpolitihkka lei okta mán1ga gaskaoami gaskkas. Nubbi ás1s1i mii lea fuomás1an veara, lea ahte vaikko giellagáibádus ii váldon atnui, de fertejedje sámit vástidit gaz1aldagaide iez1aset giellageavaheami birra. Dakko bokte bohte sii diehtit ahte eananvuovdinpolitihkas ge vikkai stáhta fievrridit dáruiduhttinpolitihka. Dat died1us nannii oppa dáruiduhttinpolitihka. Vel 1950-jagiin fertejedje olbmot vástidit ohcanskovi giellagaz1aldagaide, ja dat lei olbmuid mielas hui unohas, muitaluvvo. Goalmmát ás1s1i lea ahte mán1ggas fertejedje liikká duhtat láigoeatnamiin vaikko eananvuovdinkommis1uvnnat eai oro hilgon sámiid eananohcamiid giellagáibádusa geaz1il. Eananvuovdinkommis1uvnnat han galge fuolahit ahte eanandoallu nannejuvvos1ii. Sámiid lei dárbu c1uvget dahje bágget buoridit eanandoaluset. [-- Sisdoallu] Sámiid ealáhusat ovdáneami c1uovggas Go eanandoalu galggai nannet, de lei gaz1aldat mo s1ibitdivs1s1u galggai buoridit ja gieddebárggu buvttadeami (produks1uvnna) loktet. Miehtá 1800-logu ledje die ás1s1it mas sámit birgejedje funet eiseváldiid ja eanandoallodiehttiid mielas. Sámit johtaledje geassesadjái vai suoidni beasas1ii s1addat ráfis s1ibihiid ovddas álvesaji ittiin, ja danin go johtaleapmi mud1uid heivii sámiid viiddis luondduávkkástallamii. Suoidni dattege ii lean s1ibihiid áidna fuottar. Stuorra oassi sáhtii leat ng. veahkkefuottar mii biddjui liemasruitui. Veahkkefuottarin geavahuvvojedje sihke stárat, guolles1loagat, jeaggesuoinnit, jeahkkálat, ja lasttat. Eiseváldiide lei oalle oivebávc1c1as mo galge oaz1z1ut sámiid heaitit diekkár fuones dábiin, ja álgit albma s1ibitdoaluin. Albma s1ibitdollui gulai buoret návetdiks1u, gieddesuoidni váldofuottarin, ja oppa lohkái doarvái dálvefuottar s1ibihiidda. Sámiid árbevirolas1 oapmedoallu ii dohkken man ge dáfus. Mii guoská s1ibit- ja návetdiks1ui, de ledje c1uvgehusdoaimmat deatálas1 váikkuhangaskaoamit. Eiseváldiin lei várra liikká stuorát doaivva váikkuhit fuottardeapmái eananvuovdinpolitihka bokte. Deanuleagis vigge eiseváldit muhtin muddui geavahit luossabivdinvuoigatvuod1aid (c1áziid) ge dakkár ulbmiliiguin. Guovllu ássiin lei doloz1is buod1d1un- ja golgadanlohpi ja báikkálas1 eiseváldit fertejedje vuhtii váldit dáid vuoigatvuod1aid. Dat gárz1z1idii vejolas1vuod1aid rievdadit dili. Muhto dattege c1atnojuvvojedje bivdovuoigatvuod1at 1800-logu mielde eananoamasteapmái. 1888s bod1ii láhka Deanujoga bivdovuoigatvuod1aid hárrái. Dás biddjui gáibádussan ahte c1áhci galggai eatnama c1uovvut, dahje nuppi láhkái daddjon: Son, geas lei eana, oac1c1ui buod1d1ut ja golgadit. Láhka lei heivehuvvon Vuolle-Deanu (Sieiddás vulos) diliide, muhto gárttai guoskat olles leahkái. Vuolle-Deanus ledje eanandilit nu moivásat ahte sierra kommis1uvdna fertii daid c1orget (1876-1883). Ovdál go láhka bod1ii fápmui, lávii sundi guorahallat diggereaissuin ledje go olbmuin ain eatnamat mas ii gávdnon eanangirji. Loahppaboad1us lei ahte eanás1 gittiide gávdnui eanangirji ovdál 1900. Muhto liikká gárttai 1902 eananvuovdinláhka guoskat Deanuleahkái ge, beassat fargga oaidnit. 1888 Deanulága vuod1ul ráhkaduvvui gonagaslas1 resolus1uvdna 1911s. Das c1avgejuvvui oktavuohta eanandoalu ja bivdinvuoigatvuod1aid gaskkas. Das duohko galggai láddjet ovtta gusa dálvedoarvvi (2000 kg) suoinni jos áiggui oaz1z1ut c1ázi, ja dasa lassin gáibiduvvui ahte ásai eananbihtás lahka. Stáhtalahttovuod1a gáibádus maiddá nannejuvvui. Njuolggadusaid evttohedje Vuolle-Deanu dáz1ahearrát, politimeas1ttir ja sundi. Sundi lei dasa lassin ovdaolmmos1 Deanu eanandoallosearvvis, ja oac1c1ui searvvi ge doarjut árvalusa. Searvvi lahtut ledje várra eanás1 dáz1at. Politimeas1ttir ja sundi geavaheigga mán1ga ákka go evttoheigga njuolggadusaid. Soai háliideigga njuolggadusaid man vuod1ul sáhtiiga c1avget luossabivddu bearráigeahc1u. Guvlui lei olmmos1lohku sakka lassánan ja dat mielddisbuvttii soahpameahtunvuod1a bivdiid gaskkas. Sutnos ledje evttohusat njuolggadusaide mat sutno gáttu mielde geahpidivc1c1e riiduid. Nubbin háliideigga caggat láddelac1c1aid vejolas1vuod1aid oaz1z1ut luossabivdinvuoigatvuod1aid. Eananvuovdinlága njuolggadusain lei, nu go oinniimet, mearriduvvon ahte dus1s1e Norgga olbmot oz1z1o oastit eatnama. Dattege ledje mán1ggas oz1z1on eatnama, váidalii politimeas1ttir. Láigoeatnama gal sáhtii Suoma olmmos1 ge oaz1z1ut, ja das ge c1uvvo bivdovuoigatvuod1at. Danin lei dárbu c1avget mearrádusa. Dat mávssii ahte 1902 rájes gehc1c1ui stáhtalahttovuhtii go mearridedje eananohcamiid. Dát guoskkai oppa Finnmárkui. 1911 rájes gehc1c1ui Deanus vel stáhtalahttovuhtii go olbmot ohce c1ázi (bivdinlobi). Goalmmádin ledje eananvuoigatvuod1a dilit moivváskeamen fas. Kommis1uvnnabarggut gaskal 1876 ja 1883 gal ledje soaittahagas c1orgen diliid, muhto sámiid árbevierut ledje fas moiven ás1s1iid eiseváldiide. Politimeas1ttir váidalii go sámit eai juohkán eatnamiid árbbis. Árbejeaddjit geavahedje eatnamiid ovttas, dahje vurrolagaid. Seammá lágán vieruid birra muitalii Kárás1joga suohkanbáhppa Kristian Nissen 1913s, muhtin eará oktavuod1as. Maiddá Guovdageainnus ledje sullasas1 árbejuohkkinvierut mat dahke ahte eatnamiin ledje mán1ga geavaheaddji. Boad1usin diein vieruin lei ahte eananbihtái sáhte leat vaikko man olu eaiggádat geat ovttas dahje vurrolagaid geavahedje eatnama. Danin árvaleigga politimeas1ttir guovttos sunddiin ahte ovtta eananbihtá ii galgan c1uovvut go okta bivdovuoigatvuohta. Nu mearriduvvui ge. Gáibádus ahte galggai láddjet gusa dálvedoarvvi suoinni, c1uozaid eanemusat sámiide. Gal soittii leat dilli eiseváldiid mielas mealgat buorránan 1800-logu gaskkamuttu rájes, muhto sámiid s1ibitdiks1u ii vel dohkken. Das geavahuvvui ain menddo olu veahkkefuottar. Sámiid eanandollui gulai, nu go eiseváldit oidne ás1s1i, váilevas1 fuottardeapmi, eananbihtát ledje miehtá gieldda, ja buohtalasealáhusat dolvo albmáid eret s1ibitdoalus, nu ahte nissonolbmot báhce okto návetbargguin. Dát ledje buot ás1s1it maid eiseváldiid mielas berrii rievdadit. 1888 Deanu luossaláhka, 1902 eananvuovdinláhka ja 1911 Deanu luossabivdinnjuolggadusat váikkuhedje seammá láhkái: Olbmot (dahje buoret, sámit) galge c1ohkket opmodagaset ovtta sadjái, heaitit dolos1 johtalanvugiin, ja geahpidit buohtalasealáhusaid ja s1addat albma eanandoallin. Moadde Vuolle-Deanu dáz1a árvaledje nappo 1911 njuolggadusaid, ja árvalus meannuduvvui eanandoallodepartementtas almmá guovllu eiseváldiin gulaskuttakeahttá. Ii fylkkamánni ge diehtán njuolggadusaid birra maidege ovdál go ledje jo dohkkehuvvon rád1d1ehusas. Deanu, Buolbmát ja Kárás1jot gielddastivrrat gulle ás1s1i birra easkka jahkebeali man1n1á go njuolggadusat ledje dohkkehuvvon. Sin cealkámus1at eai váldon vuhtii. Ás1s1i vuolggahuvvui Deanu Eanandoallosearvvis gos sundi lei ovdaolmmos1. Árvaleaddji lávdegottis ledje dus1s1e dáz1at. Sundi váldii njuolga oktavuod1a eanandoallodepartementtain garvvedettiin báikkálas1 eiseváldiid nu go gielddastivrraid ja fylkkamánni. Oppa meannudanvuohki c1ujuha ovtta guvlui: Dás geavahedje Vuolle-Deanu sisafárrejeaddji dáz1at sin oktavuod1aid dáz1a hearráiguin alcceseaset buorrin. Eará guovlluin eai lean dakkár c1orgenbarggut c1ad1ahuvvon go Vuolle-Deanus dahkkui gaskal 1876 ja 1883. Doppe ledje jáhkimis ain olu opmodagat mas eiseváldit eai diehtán stuorrát. Deanus, nu go eará guovlluin ge, ledje sámiin giettit hui bied1ggui. Gulai ealáhussii ahte olbmuin sáhtte leat sihke geasse- ja dálvesajit. Dasa lassin ledje lájut ge bied1ggui, sis sáhtte leat árbevirolas1 vuoigatvuod1at ovdamearkka dihte jeaggelájuide, niittuide, luomejekkiide ja jávrriide. Diet lei ás1s1i man eananvuovdinkommis1uvnnat sáhtte rievdadit 1902 eananvuovdinlága vehkiin. Nu go eanandoallohoavda dajai 1923s muhtin ás1s1is siskkit Deanovuonas: "Finnmárkku sámiin lea dat vierru ahte sis galget leat giettit bied1ggui viiddis guovlluin, dávjá olles gielddas, dan sadjái go ovtta, stuorát opmodaga háhkat. Die lea juoidá man mun lean atnán iez1an geatnegahtton caggat." Go hilggui ohcamiid, lei son geavahan ággan ahte eananvuovdinnjuolggadusaid mielde lei dus1s1e lohpi láigohit geassesaji, dárogillii "seter". Finnmárkku stuorradikkeáirras, ámttamánni Hagbart Lund, lei sulai seammá oaivilis Stuorradikkis 1928s. Dalle lei Deanu Eanandoallosearvi láitán Deanu eananvuovdinkommis1uvnna bargguid danin go sámiide lei "measta veadjemeahttun" oaz1z1ut eanangirjji, ja sidjiide gud1et oz1z1o, gárttai menddo divrras. Seammá oktavuod1as bod1ii Stuorradikkis ovdan ahte Lágesvuonas sáhtii ohcamiid gied1ahallan ádjánit gitta njealljenuppelot jagi. Sáhtta nappo jáhkkit ahte eananvuovdinkommis1uvnnat mán1gii gárte hilgut sámiid ohcamiid juste danin go sin eanandoallu ii heiven eananvuovdinlága govvii. Dán govvii gulai badjelgeahc1c1anvuohta sámi kultuvrii ja gillii, ja oppa sin birgenláhkái (eanan- ja boazodollui). Muhtin muddui vigge eiseváldit movttiidahtit albma eanandollui, nu go Deanus geavai ovdál 1900 luossavuoigatvuod1aiguin. Muhto politihkas ledje maiddá c1ielga bággengaskaoamit geavahusas, erenoamáz1it boazodoalu vuostá, muhto maiddá eanandoalu dáfus. Kultuvrra nannen ii gullan dan áiggi sámepolitihkkii. Dan sáhttit mii erenoamáz1it oaidnit dan suorggis gos otne daddjo ahte sámekultuvrra galggas1ii nannet, nammalassii giella-, kultuvra- ja skuvlapolitihkas. [-- Sisdoallu] Sámemánáid skuvla Sagai Muittalægjes lei 1905s ja 1906s guhkes nákkáhallan skuvlla giellageavaheami alde, bajilc1ála lávii leat "Samimanai skuvlat" dahje sullasas1. Muhto olu lei geavvan skuvlapolitihkas ovdál go Sagai Muittalægje lohkkit nákkáskedje. Nu go lean muitalan, de ságastalle sámemánáid oahpahusa birra Stuorradikkis sihke 1848s ja 1851s. Dalle dadje c1ielgasit ahte das ovddosguvlui ii galgan leat stáhtas geatnegasvuohta fuolahit sámegieloahpahusa skuvllas. Dat máksá dan ahte skuvla ii s1at galgan ovddidit mánáid sámegiela, sámegiela oac1c1ui dus1s1e geavahit gaskaoapmin dárogieloahpaheames. Rud1at mat ovddosguvlui juolluduvvojedje "Finnefondet" nama vuolde, manne vaikko man galle sierradoaimmaide nannet dárogiela sámi ja láddelas1 mánáid gaskkas: Oahpaheaddjiid oahpahussii ja bálkkáide, c1eahpes mánáide movttiidahttinskean1kkaide, skuvllaid ja internáhtaid huksemiidda, skuvlatiimmuid lasiheapmái, ja nu ain. Álgo 1850-jagiid rájes lei vejolas1 lohkat ruhtavehkiin sáme- ja suomagiela Tromssa Semináras. Oahppi oac1c1ui ng. fridjasaji semináras. Dasa besse maiddá sámit ja láddelac1c1at. Muhto 1859 rájes ii lean sidjiide s1at nu álki oaz1z1ut fridjasaji. Oahppit fertejedje das duohko eksamena bokte c1ájehit ahte sii dohkkejedje seminárii álgit. Dát c1uozai sámiide ja láddelac1c1aide go sis lei dábálac1c1at fuonet ja unnit vuod1d1ooahppu go dáz1ain. Dasa lassin rievddai fridjasadjeortnet dan láhkái ahte dat geat buoremusat birgejedje álggahaneksamenis oz1z1o vuosttamuz1z1an fridjasaji. Go eai lean nu galle fridjasaji, de gokso sámit ja láddelac1c1at fuonet vuod1d1ooahpuset geaz1il. Dan rájes eai lean go moattis sámiid gaskkas geat oz1z1o fridjasaji. Eiseváldit gárz1z1idedje dad1istaga sáme- ja suomagiela saji skuvllas, ja loahpalas1 boad1us livc1c1ii lean ahte dát gielat eai s1at geavahuvvon. Danin lei lunddolas1 ahte fridjasajiide ii lean s1at dárbu. Maid bat oahpaheaddjit dainna sáme- ja suomagielain go eai oz1z1on daid geavahit? Ii leat imas1 ahte vuos váldui okta dain njeallje suomagiellohkkiid fridjasajiin eret 1898s, ja dasto gárz1z1iduvvui ja loahpalac1c1at heaittihuvvui oppa ortnet 1905s. Man1imus1 sámegiela lohkkit válde eksamena 1905s, ja man1imus1 suomagiellohkkit fas 1906s. 1899s mearriduvvui ahte Finnmárkui galggai ásahuvvot sierra skuvladirektøravirgi. Virgi lei jurddas1uvvon nannet dáruiduhttima. Vuosttas skuvladirektørat gárte ge garrasit bargat dáruiduhttima ovdii. Bernt Thomassen bod1ii 1902s vuosttas olmmoz1in virgái. Girkorád1d1i Wexelsen fálai ies1 Thomassenii virggi. Thomassen biehttalii álggus, muhto Wexelsen hálahii su álgit. Thomassen bisui virggis gávccenuuppelot jagi. Ahte son lei ávnnastuvvon dáruiduhtti, oaidnit mii buot su bargguin virggis. Son bargagod1ii dalán dan ala ahte Tromssa Seminára fridjasadjeortnet loahpahuvvos1ii. Sii geat oz1z1o fridjasaji ledje c1állán vuollái ahte sii áigo bargat uhcimusat c1iez1a jagi dáruiduhttinguovlluin (man1n1á oaniduvvon vid1a jahkái). Thomassen c1okkii loguid mat c1ájehedje ahte 47 fridjasadjeoahppiin geat ledje váldán eksamena gaskal 1893 ja 1902, ledje dus1s1e c1iez1anuppelogis bargan Finnmárkkus. Son mahkkás1 vajáldahtii muitalit ahte dáruiduhttinguvlui maid gulle gielddat Tromssas. Tromssa Seminára rektor, Just K. Qvigstad, divui man1n1á Thomassena loguid nu ahte go válddii fárrui dan njealljenuppelohkkása ge geat ledje Tromssa dáruiduhttinguovllus oahpahan, de báhce vel guhttanuppelogis geat eai lean oahpahan mearreguovllus. Dain ledje golmmas geargan jápmit ovdál go sáhtte geatnegasaset deavdit. Dát logut ledje c1ábbáseabbo go Thomassena logut, muhto Stuorradikki girkolávdegoddi luhtii eanet Thomassenii go Qvigstadii, sii goittot geavahedje Thomassena loguid ákkastallamis go sihkko fridjasajiid. Bisma, gean vuollái skuvladilit álggu rájes gulle, ii lean duhtavas1 sámi semináristtaid dárogielmáhtuin. Danin bohte álggahaneksamenat 1859s. Nu áigo c1uoldit eret c1uorbbimusaid amaset beassat oahpaheaddjiohppui. Oppa lohkkái skuvlaeiseváldit illá háliidedje sámiid oahpaheaddjin. Sin dárogiella lei menddo váilevas1 skuvlii. Dakkár sivaiguin oz1z1o mán1ga sámi oahpaheaddji dus1s1e gaskaboddosas1 virggi. Deanus biddjojedje 1870-jagiin moadde sámi oahpaheaddji eret virggis go sii eai máhttán dan mad1e dárogiela ahte livc1c1e oahpahan sámemánáide dan. 1889 rájes sirdui váldi skuvlaás1s1iin bismmas skuvlastivrraide. Girku oaidnu dáruiduhttimis rievddai 1880-jagiin go J N Skaar s1attai Tromssa bisman. Muhto go váikkuhanváldi lei jávkan, fertii Skaar árvalit nimmordeaddji sámiide ahte sii searvvas1edje válggain vai iez1a beasas1edje skuvlastivrraide. Muhto sámiide lei váttis dohko beassat. Danin gárttai 1889 skuvlaláhka c1avget dáruiduhttima go skuvlastivrrat ledje garraseabbo dáid ás1s1iin go bisma leamas1an. Danin gárttai ge sámiide váddáseabbo beassat sámeguovlluid oahpaheaddjivirggiide. Jos les1 lean duohta maid Thomassen dajai ahte fridjasadjeoahppit eai oahpahan dáruiduhttinguovlluin, de lei dat olu skuvlastivrraid duohken go eai háliidan bidjat sin virggiide. Go Stuorradiggi ásahii dáruiduhttinguovlluid 1851s, de mearridii maiddá ahte dáin guovlluin galge oahpaheaddjit oaz1z1ut bálkálasáhusa. Muhto sii fertejedje ohcat, ja skuvlastivrrat galge duod1as1tit ahte ohcci lei doaimmalas1 dárogielovddideaddji. 1800-jagiid loahpageahc1en ledje buot c1ielga sámegielddat s1addan dáruiduhttinguovlun, nu ahte doppe ge sáhtte oahpaheaddjit ohcat bálkálasáhusa. Deatnu bod1ii ovdamearkka dihte ortnega vuollái 1870-jagiin. Bálkálasáhus lei jurddas1uvvon daidda geat án1girit barge árogiela ovdii. Gal sámit ge oz1z1o lasáhusa, muhto ortnet lei died1us hui garra ávz1z1uhus dáruiduhttinbargui. Bálkálasáhus lei dan veardde stuoris ahte eai gallis suitán dáruiduhttima vuostá soahtat. Lei váttis birget lasáhusa haga, go dat sáhtii dahkat 40 prosentta oppa bálkkás. Ledje liikká oahpaheaddjit geat ledje dáruiduhttima vuostá ja eai ohcan lasáhusa. Sii han gal dihte ahte eai sii oac1c1u. Ja suige sii c1ájehedje vuosteháguset dainna lágiin ge. 1901/1902 bus1eahtas juolludii Stuorradiggi sierra bálkálasáhusa Guovdageainnu ja Kárás1joga oahpaheaddjiide. Lasáhusaid galge dus1s1e dáz1at oaz1z1ut. Stuorradiggi logai vel c1ielgasit ahte dáid guovlluin ii lean ávki dahje sávahahtti bidjat virgái oahpaheaddjiid geat máhtte sámegiela. Go de Guovdageainnu ja Kárás1joga vuoras oahpaheaddjit heite, bohte dus1s1e dáz1at sin sadjái. Oahpahusa hárrái ge ledje njuolggadusat. 1851s celkkii Stuorradiggi ahte stáhtii ii gullan ovddidit sáme- dahje suomagiela. Jagiin mat c1uvvo daddjui án1ga ktavuod1as ahte skuvlla ulbmil galggai baicce leat ovddidit mánáid dárogiela máhtu, go dat lei c1ielgaseamos geaidnu c1uvgehussii. 1862s bohte dárkileabbo njuolggadusat vuosttas ng. giellainstruvssas. Dás daddjui ahte sáme- ja suomagillii sáhtii oahpahit dassá go máná sáhtii dárogillii oahpahit. Kristtalas1vuod1aoahpus ii liikká galgan oahpahit máná dárogillii ovdál go lei sihkkar ahte mánná duod1ai áddii dárogiela. 1870 giellainstruvssas gárz1z1iduvvui sáme- ja suomagielgeavahus, muhto skuvlakommis1uvnnain (skuvlastivrrain) lei ain vejolas1 váikkuhit dasa. 1880 rájes ii lean s1at skuvlakommis1uvnnain ás1s1is dadjamus1s1an ii mihkkege. Mearridanváldi biddjui dalle bismagotti dássái, ja suoma- ja sámegiela geavahus gildojuvvui. Vaikko lei sáme- ja suomagiela geavaheapmi dad1istaga gárz1z1iduvvon 1862s ja 1870s, de lei gal vel lobálas1 oahpahit mánáid lohkat eatnigielaset. 1880 rájes ii lean s1at dan ge. Oahpaheaddji galggai geavahit dárogiela oahpahusas. 1898s bod1ii man1imus1 giellainstruksa. Dat lei fámus gitta 1959 rádjái. Das mearriduvvui ahte sáme- ja suomagiela sáhtii dus1s1e veahkin atnit jos mud1uid ii birgen. Kárás1jogas ja Guovdageainnus gal galggai leat lohpi oahpahit kristtalas1vuod1a sámegillii. Dáruiduhttinguovlu 1898 giellainstruvssa mielde lei: Oppa Finnmárku earret dálá Várggáid gielda ja C1áhcesullo ja Hammerfestta gávpogat. Tromssas gulle Návuona ja Ráissá gielddat dáruiduhttinguvlui. Go girkodepartementa 1899s árvalii ásahit skuvladirektøravirggi Finnmárkui, árvalii departementa maiddá hukses1goahtit stáhtainternáhtaid. Okta skuvladirektøra deat1áleamos doaimmain s1attai ge c1ad1ahit jurdaga. Vuosttas golbma internáhtta huksejedje Mátta-Várjjagii. Dat gerge gaskal 1905 ja 1907. Stuorradikkis árvaladde galge go Guovdageainnus álgit, muhto mearridedje vuos juolludit rud1a Mátta-Várjjagii. Mátta-Várjjat lei rádjáguovlu, ja Stuorradiggi anii ahte internáhtahuksen ge sáhtii leat veahkkin dáz1a kultuvrra nannemis ja rájá sihkkarus1s1amis. Dás bod1ii c1ielgasit ovdan mo eiseváldit balle ahte Suoma nás1unalisma cahkkanivc1c1ii dáz1a rájáid siskkobeallái. Go Guovdageidnui maid lei sáhka hukset, de lei danin go Stuorradiggi anii ahte doppe lei dárogiela nannemii stuorámus dárbu. Buoremus vuohki dárogiela nannet lei sámemánáid c1ohkket internáhtii dárogielat birrasii. Muhto rádjásihkkarus1s1an lei an1kke deat1áleabbo, danin álge Mátta-Várjjagis. 1910 rádjái ledje Mátta-Várjjagii lassin ceagganan internáhtat Guovdageidnui, Levdnjii ja Muorralii. 1940s ledje oktiibuot oktagoalmmatlot stáhtainternáhta Finnmárkkus, ja Kárás1johkii lei plánejuvvon okta muhto ii vel huksejuvvon. Dasa lassin ledje gielddat iez1a ge huksen internáhtaid, oktiibuot gávccegoalmmatlogi 1940s. Gáttán ahte skuvlaeiseváldit vigge dáid ge internáhtaid geavahit dáruiduhttimii ávkin. Internáhtat ledje vuosttamuz1z1an gaskaoamit dáruiduhttinpolitihkas. Muhto dain ledje maiddá sosiálalas1 váikkuhusat. Áiggi mielde álge lágidit mánáide biepmu mávssu haga, ja 1930-jagiid váttis áiggiin máhtii dát leat stuorra veahkkin geafes olbmuide. Eiseváldit geavahis1gohte dad1istaga dakkár ge ákkaid go huksejedje internáhtaid. Eará ás1s1i mii s1attai deat1álas1 áiggi mielde, lei ahte internáhtat ledje dárbbas1lac1c1a dakkár guovlluin gos mánáin lei guhkki skuvlii. Skuvladirektøra finai 1903s bearráigeahc1c1amin oahpahusa Leavnnjas. Doppe gárttai oahpahit ovtta tiimmu, várra c1ájehan dihte mo galggai. Muhtin guovllu sápmi c1álii Sagai Muittalægje áviisii dán oahpahusa birra, ja das buollái riidu mii bisttii miehtá 1905, ja 1906s ain c1álle lohkkit "sámemánáid skuvllaid birra". Thomassen ii lean gulahaddan mánáiguin, ja sii ledje suorganan. Ies1 c1ilgii ahte son áiggui oahpahit mánáide maid "ute" máksá. Thomassen bijai muhtin gándda feaskárii, ja jearai dain geat báhce, gos gánda lea. Vástádus galggai leat "Johan er ute". Juhán lei dad1e bahábut boasttut ipmirdan, ja lei c1ierrán, nu ahte Thomassen geardduhii ás1s1i, dán vuoru nuppi eará gánddain. Oahpahanbottus fertii Thomassen moddii skoalkalit soppiinis beavdái vai mánát c1uvvot mielde. Mánát ledje várra ádden ás1s1i áibbas nuppi láhkái, go vánhen gii Sagai Muittalægjes c1álii ás1s1i birra, muitalii ahte Thomassen lei Juhánii c1urvon "gĺ ut! gĺ ut!". Muhto go gánda ii ádden, de dohppii Thomassen su niskái ja bijai su feaskárii. Nubbi mánná galggai viez1z1at Juhána sisa, Thomassena gohc1c1un lei ain "gĺ ut! gĺ ut!" Dat mánná maid suorganii. Thomassen lei dasto c1ujuhaddan soppiin ja jearahan mii dat lei masa c1ujuhii, muhto ii das ge lean boahtán mihkkege, mánát ledje oalát baláskan. Go mánát eai ádden su gaz1aldagaid, lei Thomassen dearppastan beavdái nu ahte skájai. Diekkár de lei dáruiduhttinpedagogihkka. Go mánáid ii galgan oahpahit eatnigillii, de sáhtii leat veadjemeahttun gulahaddat. Sámegielat oahpaheaddjit died1us dihte dan. Sii geavahedje várra sámegiela veahkkegiellan eanet go skuvlaeiseváldit livc1c1e liikon. Skuvlaeiseváldit died1us áddejedje dan, ja vigge bidjat ámiid oahpaheaddjivirgggiide dakkár guovlluide gos sámegiella ii dárbbas1uvvon. Ovdamearkka dihte vikkai Thomassen caggat Sáppáid Issáha (1904s) ja Per Fokstad (1911s) beassamis ruovttubáikkiideaskka oahpaheaddjin. Dat ii meinnestuvvan go diet guovttos oac1c1uiga nana doarjaga sihke báikki olbmuin ja skuvlastivrrain. Sagai Muittalægje doaimmaheaddji, Anders Larsen, lei oahpaheaddji Fálesnuori suohkanis, ja geavahii sámegiela kristtalas1vuod1aoahpahusas. Thomassen fuopmái dan 1907s. Sus lei died1us miella gieldit dan, go Fálesnuorri gulai guvlui gos sámegiella lei áibbas gildon. Muhto go sámit ledje politihkkálac1c1at searvagoahtán dalle, ja Larsen oac1c1ui mud1uid ge vánhemiid doarjaga, de Thomassen árvalii ahte dispensas1uvdna liikká addo. Larsen lei ies1 okta njunos1albmáin sámiid politihkkálas1 bargguin. Ás1s1i árvvosmahtii várra su barggus go oinnii ahte das ledje goittot muhtin bohtosat. Stuorradiggi nannii 1936s ahte dáruiduhttin lei álmmolas1 skuvlapolitihkka Norggas. Stuorradiggi sihkui dasa lassin vejolas1vuod1a mii dassáz1ii leamas1 lean geavahit suomagiela veahkkegiellan. Lávdegoddi mii c1ielggadii ás1s1i dajai 1926s árvalusastis ahte sámiide ii lean vejolas1 beassat c1uvgehussii sámegiela bokte. Danin livc1c1ii lean sámiide alcceseaset vahágiin jos sámiid ovddasteaddjiid reforbmaárvalusaid livc1c1ii vuhtii váldit, celkkii lávdegoddi. [-- Sisdoallu] Eiseváldiid c1earddalas1vuod1a politihkka Nu go leat oaidnán, de gárte sámit ja láddelac1c1at gillát seamma politihka vuolde. Guovddás1 eiseváldit hálle ge "vieris nás1uvnnaid" birra go lei sámiid ja láddelac1c1aid birra sáhka. Finnmárku lei Norgga eana, ja lei unohas go doppe galge leat vieris nás1uvnnat ge. Erenoamáz1it balle das ahte láddelac1c1at searvagoad1ás1edje politihkkálac1c1at. Go sámit ledje suopmilac1c1aid fuolkec1eardda, balle vel ahte sii c1uovvulivc1c1e jos láddelac1c1at viggagohtet luvvet Finnmárkku Norggas Suoma vuollái. Diet ballu lei eiseváldiin gitta nuppi máilbmesoad1i rádjái, vaikko ballu geahppánii man1n1á go Suopma luovvanii Ruos1s1as 1917s ja sisriikkasoahti lei návccahuhttán Suoma. Dáz1a eiseváldit c1uvvo dárkilit Suoma sisriikkadiliid. Doppe lei sierra váks1árdoaibma (etterretning), ja maiddá dáz1a beali láddelac1c1aid dolle geahc1u vuolde. Dat bod1ii muhtin muddui oidnosii 1935s ja 1936s man1n1á go muhtin journalista, Jens Rathke, lei c1uoc1c1uhan ahte Ivggu láddelac1c1at ledje áittan riikka sihkkarvuhtii. Láddelac1c1at ja sin lestadiálas1 ovddasteaddjit manne áviissaid bokte garrasit ieid oainnuid vuostá ja sii oz1z1o maiddá Ivggu gielddastivrra doarjaga. Eiseváldit guorahalle diliid, ja erenoamáz1it soahtehearrát guorahalle ás1s1iid dárkilit. Ás1s1i ii boahtán albmosii go rád1d1ehus c1iegai ahte lei dutkamin diliid. Sii balle ahte das s1attas1edje olgoriikkapolitihkkálas1 váttisvuod1at. Girku lei 1885 rájes vuostálastán garraseamos dáruiduhttindoaimmaid. Vuostálastin nogai vuosttas máilbmesoad1i man1n1á. Vaikko bisma ii háliidan ahte dat boad1ás1ii albmosii, de doarjjui son liikká dáruiduhttinpolitihka. Eivind Berggrav gii lei bisma 1920-jagiid loahpas 1930-jagiid gaskkamuddui, gárttai njulgestaga váks1árin soahteveagain ovttasrád1iid. Su c1ad1a váks1ái girku, báhpaid bokte, mo gud1e ge guovllus lei dilli riikka sihkkarvuod1a dáfus. Eananvuovdinlágat ledje maid váldon atnui "vieris nás1uvnnaid" vuostá. Muhto eananvuovdima bokte eai nagadan albma láhkái caggat suoma sisafárrejeaddjiid oaz1z1umis eatnama. Koloniserenviggamus1at ge lihkostuvve funet. Buorebut manai go vissis virggiide bidje dus1s1e dáz1aid. Sihke politeaddji-, poasta-, meahcceválde- ja tuollo-virggiin gáibiduvvui ahte lei dáz1a. Go Mátta-Várjjat ruvkesearvi oac1c1ui konses1uvnna 1905s, gáibidii stáhtta ahte dus1s1e dáz1at ja ruot1t1ilac1c1at galge oaz1z1ut barggu. 1908s ledje dus1s1e golbma láddelac1c1a barggus ruvkesearvvis. Guovlludoavttir A B Wessel váidalii ge ahte guovllu olbmuide lei váttis oaz1z1ut barggu ruvkesearvvis. Konses1uvnna c1earddalas1vuod1anjuolggadusat ledje jáhku mielde dasa sivvan. Eará doaimmat ge gárte sámiide váikkuhit. Geaidnohuksemiin ledje eiseváldit atnán fuola das ahte látteguovlluin eai galgan leat geainnut suomabeallái. Sámeguovlluid ge háliidedje geainnuid bokte c1atnat dáz1a guovlluide. Nu bohte geainnut Kárás1joga ja Leavnnja gaskkas, ja Guovdageainnu ja Álaheaju gaskkas. Riikkageaidnu Deanuleahkeráiggi Kárás1johkii ja viidásit Guovdageidnui bod1ii easkka 1960- ja 1970-jagiin. Ovdál boaldima ledje eiseváldiin c1ielga oaivilat das ahte diekkár guovlluid eai galgan c1atnat oktii geainnuid bokte. 1902s heaittihuvvui dolos1 diggedulkaortnet (ja ii leat otne vel boahtán fas johtui). [-- Sisdoallu] Ideologiijjat Dáruiduhttinpolitihkka lei olles fámus go soahti buollái Norggas 1940s. Nuppi máilbmesoad1i loahpageahc1en jo ledje stuorraválddit soahpagoahtán cegget dan mii man1n1á oac1c1ui nama Ovttastahtton Nás1uvnnat (ON). ON olmmos1vuoigatvuod1a konvens1uvnnat bidje mihtomeriid mat áiggi mielde buoridedje eamiálbmogiid vuoigatvuod1adiliid, vaikko ovdáneapmi leamas1 hillji. Duiska álbmotdus1s1adanpolitihkka, erenoamáz1it juvddálac1c1aid vuostá, maid balddii olbmuid eret dakkár ideologiijjain mat atne muhtin c1earddaid fuonibun go earáid nu go nasisttat ledje dahkan. Dáz1as ja Ruot1as ge ledje geavahan teoriijjaid mat mihtidedje olbmo árvvu náli mielde. Eiseváldit geavahedje ákkaid c1earddalas1vuod1apolitihkas maid ledje viez1z1an sosialdarwinismmas. Sosialdarwinisttat gádde ahte jierpmiattáldagat eai lean seammá nannosat buot c1earddain. Maiddá olbmo luonddu hárrái gádde sosialdarwinisttat leat erehusat náliid gaskkas. Sihke jierpmiattáldagaid ja olbmo luonddu hárrái lei nappo sáhka buoret ja fuonit náliin. Go sámiin lei sáhka, daddjui ahte sii eai heiven eanandollui. Sin rumas1las1 searat ledje unnit, ja sin luondu ii stánden guhkit áiggi rassat seammá lágán bargguin. Sámiid luondu heivii buoret duoddara vánddardeapmái, ja fridja eallimii. Nuppi dáfus atne dáz1a hearrát ja eiseváldit ággan ahte jos sámit galge c1uvgehusa juksat, de fertejedje guod1d1it sápmelas1vuod1aset ja jorrat dáz1an, nu go parlamentáralas1 skuvlalávdegoddi ge oaivvildii 1926s. Sámit bidje 1905 rájes juo vuostá ahte politihkka mii hukse diekkár oainnuid ala, gártá soardit ii dus1s1e sámekultuvrra, muhto maiddá sámiid birgenláhki s1addá das gillát. Sihke Ruot1a ja Norgga bealde lohke sámit ahte jos sin mánát eai oac1c1o albma oahpahusa, de gártet sii vuoittahallat juohke dáfus. Ruot1a bealde c1ujuhedje dasa mo gávpealbmát dájuhedje sámiid gávppis go sámit eai ádden rehketdoalu. Norgga bealde fas hálle sámit ahte sin nuorat galggas1edje alitohppui beassat, nu ahte beasas1edje alla ámmáhiidda. Mii leat juo oaidnán mo dáruiduhttin giddii sámemánáide dieid vejolas1vuod1aid váilevas1 vuod1d1ooahpahusa bokte. Dilli rievdagod1ii dalá man1n1á soad1i. Vuosttas lávki lei go "Samordningsnemnda for skoleverket" buvttii árvalusaid 1948s mat guske sámiid skuvladiliide. Dáruiduhttin ii s1at galgan leat skuvlla mihtomearri. Nubbi lávki lei Sámelávdegoddi (Samekomiteen) mii barggai gaskal 1956 ja 1959. Sii árvaledje doaibmabijuid mat nannes1edje Sis-Finnmárkku sámeguovlun. Finnmárkku Bargiidbealládagas vuosttildedje garrasit jurdagiid, ja vikkahedje ahte lávdegoddi lei árvalan apartheidpolitihka. Dáin lávdegottiin lei duohta dáhtu rievdadit politihka buori guvlui. Go liikká lea mannan nu njozet ovddosguvlui, de leat dasa dávjá leamas1 rud1alas1 sivat, go eiseváldit leat divrras1an árvaluvvon doaimmaid. Muhto seammá deat1álas1 sivva lea ahte gielddat ja Finnmárkku fylka njulgestaga leat vuosttildan doaibmabijuid go leat atnán daid joavdelassan. Vaikko sosialdarwinismma ákkat eai leat gullon man1n1á soad1i, de goittot leat badjelgeahc1c1an sámi kultuvrra. Eará guovlluin gos leat vel unnit sámit go Finnmárkkus, leamas1 dákkár ákkain vel stuorát deaddu almmolas1 ságastallamis. Galgá maid muitit ahte dáruiduhttinpolitihka áiggis bidje eiseváldit olu návccaid ja rud1a vai assimilas1uvdna manas1ii johttileabbo. Doaibmabijut leat hábmen hálddahusa doibmenvugiid nu ahte guovttegielat servodat ii oac1c1u hálddahusas nu álkkit veahki nannet unnitálbmoga giela. Ovdamearkkat leat vallji dasa ahte mánáidgárddiid jod1iheapmi, sámegielat skuvladoaibma, ja sámegielat hálddahus ii leat nu álki. Govvádussan sáhtas1ii sulastahttit eiseváldi ja almmolas1 hálddahusa olbmuin. Juohkebeaivválas1 eallimis olmmos1 ii smiehta maid dál galggas1in bargat, ja manin. Mánnávuod1a rájes lea olmmos1 oahpahuvvon ja sosialiserejuvvon vissis dábiide ja vieruide. Birranbeaivvis eai dáidde leat mán1gii ahte olmmos1 ferte dahkat juoidá masa ii leat hárjánan. Ja dus1s1e daid moatti hávi gártá smiehtastit mo livc1c1e buoremus. Govvádus lea ahte stáhtta ge lea dakkár mii mánnávuod1as gárttai dábiidis ja vieruidis ásahit, dáruiduhttinpolitihka bokte. Jos dáid dábiid ja vieruid galggas1 rievdadit, de ferte stáhtta ja eará almmolas1 hálddahusat od1d1asit hárjehuvvot dasa. Dat gis gáibida ahte lea fuolla ja dahttu, nammalassii ahte dasa biddjojit návccat ja rud1at. Boares, biliduvvon heastta dattege ii dáma fas nu álkkit, dasa ferte leat áigi ja gierdavas1vuohta. Summal dámastit ii ávkkut. Sosialdarwinisma id1ii 1880-jagiin ja jávkkai nuppi máilbmesoad1i man1n1á. Manin dalle leamas1 sámit sordojuvvon sihke ovdál ja man1n1á? C1ielgaseamos vástádus lea died1us ahte sosialdarwinisma ii lean dáruiduhttinpolitihka sivva, nu go muhtimat leat vikkahan. Sosialdarwinisma gulai oahppan olbmuid ohppui ja jurddas1anvuohkái. Muhto nállevealaheapmi dábálas1 olbmuid gaskkas lea dávjá vearju maid olbmot geavahit go vigget nuppiid bajábeallái beassat, ovdamearkka dihte go lea gilvu láibbi alde. Dan ii leat ále nu álki oaidnit, muhto muhtimin boahtá dat áibbas c1ielgasit ovdan, nu go mun lean viggan c1ájehit eananvuovdinpolitihka hárrái. [-- Sisdoallu] Háliidat go eanet lohkat? Dás vuolábealde namahan girjjiid ja artihkkaliid mas gávnnat eanet dáruiduhttima guoski ás1s1iin. Mun namahasttán maiddá man birra girji dahje artihkkal lea. Helge Dahl: Sprĺkpolitikk og skolestell i Finnmark 1814 - 1905. Oslo 1957. Girji váldá ovdan dáruiduhttinpolitihka skuvllas. Das lea maiddá olu skuvlla birra sámeguovlluin. Girji lea vealttameahttun jos háliida sámiid ovddes1 skuvladiliid birra lohkat. Knut Einar Eriksen ja Einar Niemi: Den finske fare. Sikkerhetsproblemer og minoritetspolitikk i nord 1860-1940. Oslo-Bergen-Tromsø 1981. C1álli guovttos geassiba ovdan mo eiseváldit geavahedje dáruiduhttinpolitihka láddelac1c1aid vuostá. Girjjis c1ilgeba man mán1ggadáfot politihkka gárttai. NOU 1985:14 Samisk kultur og utdanning. Sámi kulturlávdegotti vuosttas oassec1ilgehus. Das lea historjjálas1 oassi, mas Einar Niemi lea c1állán dáruiduhttima birra s. 41-54. Ávkkálas1 dasa gii háliida lohkat dáruiduhttinpolitihka sivaid birra. Dan oktavuhtii heive c1uovvovas1 artihkkal ge: Einar Niemi ja Helge Salvesen: "Samene og kvenene/finnene i minoritetspolitisk perspektiv" girjjis: Gunnar Karlsson (doaimm.:) Nationale og etniske minoriteter i Norden i 1800- og 1900-tallet. Rapporter til den XX nordiske historikerkongres, Reykjavik 1987. Bind II. Ja died1us ferten iez1an váldofágadutkamus1a ge namahit: Regnor Jernsletten: Samebevegelsen i Norge. Idé og strategi 1900-1940. Hovedfagsoppgave i historie, Universitetet i Tromsø, vĺren 1986. Mus lea olles kapihttal dáruiduhttinpolitihka birra, muhto das lea eiseváldiid politihkka namahuvvon mud1uid ge mán1gga ajis. Eananvuovdinpolitihka lean maiddá c1ilgen dán artihkkalis: Regnor Jernsletten: "The land sales act of 1902 as a means of Norwegianization" áigec1állagis: Acta Borealia, 1986, 1. nr. 1993 © Mákká Regnor (Regnor Jernsletten) Sámi dutkamiid guovddás1, Tromssa universitehta. Almmuhuvvon: Sápmelac1c1at, Kárás1johka 1993, s. 94-128. ISBN 82- 7374-175-3. [-- Sisdoallu] Universitetet i Tromsø, Senter for samiske studier, 9037 Tromsø, tlf.77645535 Ovddasvástideaddji: Hálddahusjod1iheaddji Else Grete Broderstad. Fierpmádatvástideaddji: Regnor Jernsletten. Oðasmahtton: Juovlamánu 4. b. 1999. C1earddalas1vuohta ja giella 1800-logu dáz1a historjjálas1 gálduin [Universitetet i Tromsø] [Guovddáz1a ruovttusiidu] [Regnora ruovttusiidu] [Unicodevers1uvdnadánsiiddus] - Sisdollui]  C1earddalas1vuohta ja giella 1800-logu dáz1a historjjálas1 gálduin Mákká Regnor Sámi dutkamiid guovddás1, Tromssa universitehta Áigumus1 Dán artihkkala vuolggasadjin lea bargu maid Lars Ivar Hansen guovttos Tore Meyeriin almmuheigga 1991:s Ivvárstád1iid báhppagieldda álbmotlohkamiid c1earddalas1vuohtaregistreremiid birra. Soai guorahalaiga mo kvantitatiiva bargovugiin sáhtas1ii nannet dahje hilgut árvalusaid mat leat buktojuvvon ovdan c1earddaid gaskavuod1aid birra, dávjá kvalitatiiva guorahallamiid vuod1ul. Mun álggán gaz1aldagain mo gálduid c1earddalas1vuohtadied1uid sáhtas1ii dulkot. Mán1ggas eai ane c1earddalas1vuod1a, ja erenoamáz1it hállangiela, died1uid álbmotlohkamis áibbas luohtehahttin. C1ájehit go nuppástusat lohkamis nubbái sápmelac1c1aid, dáz1aid ja kveanaid loguin guovllu olbmuid iez1aset `c1earddalas1vuohtateoria', vai lea go sivva erohusaide dus1s1e lohkanskoviid deavdinvugiid rievdan? Erenoamáz1it oaivvildit dutkit nugo Ivar Bjørklund (1978) ja Øystein Steinlien (1984) ahte Davvi-Tromssas gárttai lestadialas1 osku ja searvegoddi deat1áleabbo sosiála eallima hápmemis go c1earddalas1 gullevas1vuohta. Dát c1ilges1ii manin `seahkalas' c1eardda kategoria nu laská álbmotlohkamiin dán c1uohtejagi álggus. Hansen guovttos Meyeriin (1991) guorahalaiga makkár prinsihpaid vuod1ul c1earddalas1vuohtadied1ut c1oggojuvvojedje 1875', 1891' ja 1900' álbmotlohkamiid oktavuod1as Mátta-Tromssa gielddain Rivttát ja Loabát. Soai buohtastahtiiga álbmotlohkamiid girkogirjjiin, ja gavnnaheigga ahte álbmotlohkamat leat oalle luohtehahtti genealogálas1 náli hárrái. Jos muhtin merkejuvvo seahkalas c1eardan (Blandet), de gávnnaheigga soai ahte bealli sámiin geat ledje álbmotlohkamiin biddjon `seahkalas'-kategoriaide, sis lei duod1ai muhtin dáz1a (dahje kveana) ádjáid, áhkuid dahje máttarvánhemiid gaskkas. Muhto genealogálas1 nálli ja sosiála c1earddalas1 stáhtus eai leat áibbas seammálágán ás1s1it. Gaz1aldat lea, man muddui lea vejolas1 árvvos1tallat sosiála c1earddalas1 stáhtusa omd. álbmotlohkamiid died1uid vuod1ul? Hansen guovttos Meyeriin aniiga álbmotlohkamiid gielladied1uid hui mávssolaz1z1an dán oktavuod1as. Mu váldoulbmil lea iskat makkár gova Nuorta-Finnmárkku álbmotlohkamiin oac1c1os1ii c1earddalas1vuohtadiliin jos deattuhivc1c1e gielladied1uid eanet go dábálac1c1at dahkkojuvvo. Muhto ovdal go dan dagan, anán dárbbaslaz1z1an c1ielggadit álbmotlohkamiid siskkáldas struktuvrra. Makkár c1earddalas1vuohta- ja gielladied1uid galge sii geat c1ad1ahedje lohkamiid c1oaggit, ja c1uvvo go sii njuolggadusaid? Leat go systemáhtalas1 erohusat gielddas nubbái mo lohkan c1ad1ahuvvui? Jos leat, gusket go erohusat lohkamiid dárkilvuhtii ja man ávkkálas1 dat leat c1earddalas1vuod1a gáldun? Mu dutkanguovlu lea dálá gielddat Deatnu, Gán1gaviika ja Bearralváhki. Deanu álbmotlohkamat gokc1et eanás1 guovllu, muhto Buolbmága gávdná Unjárgga álbmotlohkamiin. Mun lean maiddái guorahallan Davvesiidda álbmotlohkamiid, go eará oktavuod1ain geavahan Davvesiidda ja Gilivuona girkogirjjiid. Dán golmma álbmotlohkamiin ledje 1900:s nuo 6200 olbmo, 1875:s nuo 4100 ja 1865:s nuo 3200. Olles Finnmárkku álbmogis dát golbma álbmotlohkama gokc1e 1865:s 16%, ja oassi goarkn1ui 19%:i 1900:s. - Sisdollui]   Mo dulkot c1earddalas1vuod1a gálduin? Lea dárbu earuhit genealogálas1 náli ja sosiála c1earddalas1 stáhtusa. Beros1keahttá genealogálas1 nális, de sáhttá omd. sápmelas1 vikkahit iez1as dohkkehuvvot dáz1an. Gaz1aldat lea, dohkkehes1 go biras dan. Jos dohkkeha, de sáhtta dadjat ahte olbmo sosiála c1earddalas1 stáhtus lea rievdan. Sosiála c1earddalas1 stáhtus veadjá rievdat jos olmmos1 omd. fárre nuppi guvlui gos su eai dovdda, ja eai sáhte fuomás1it ahte lea sápmelas1 giela, biktasiid dahje das geaiguin son láve leat ovttas. Ruovttubáikkis son dattege ain veadja atnojuvvuot sápmelaz1z1an.1 Sáhtta maid leat ávkkálas1 earuhit akkulturas1uvnna ja assimilas1uvnna. Akkulturas1uvdna lea kollektiiva proseassa man bokte amas kulturelementtat váldojuvvojit atnui; les1 dal od1d1a teknihkka, od1da vierut ja jurdagat mat dohkkehuvvojit. Dasa gullá maiddái go árbevirolas1 kulturelementtat jávket. Akkulturas1uvdnaproseassaid bokte kultuvra rievdá, muhto dat ii jávkka. Assimilas1uvdna lea individualalas1 proseassa. Muhto biras ferte vuos dohkkenit olbmo áigumus1a molsut c1eardalas1 gullevas1vuod1a, ovdal go sáhttá dadjat ahte assimilas1uvdna lea meinnestuvvan. Hansen guovttos Meyeriin aniiga assimilas1uvnna oahppanproseassan, Thuenii c1ujudettiin: Assimilation may thus be seen as the result of a learning process whereby Norwegian rules of behaviour are adopted to the extent that pretensions to be Norwegian are accepted by the environment. (Thuen 1985:31.) Jos assimilas1uvdna meinnestuvvá, de lea maiddái died1ut olbmo genealogálas1 náli birra gártan irrelevántan sosiála oktavuod1ain. Otná revitaliserenproseassain olbmot nuppe dáfus fas rogget ovdan died1uid iez1aset soga birra ja guovllu c1earddalas1 ovdahistorjjás. Akkulturas1uvdna sáhtta nu guhkás joavdat ahte sosiala oktavuod1ain soittii váttis fuomás1it gud1e c1erdii olmmos1 gulai. Mannan c1uohtejagis sáhtii dát váikkuhit dasa ahte álbmotlohkki devddii boasttu c1eardda skoviide. Hansen guovttos Meyeriin gávnnaheigga ahte ean1kilolbmot soite muktit c1eardda álbmotlohkamiin. Soai c1anaiga dan assimilas1uvdnii, mii lea individualalas1 proseassa, ja oaivvildeigga ahte eatnáz1at sis geaid c1earda muktas1uvai, ledje dakkárat geat ledje guod1d1án ruovttuset ja ásse dakkár birrasis gos olbmot eai dovdan sin duogáz1a. Dát dagai sidjiide geahppaseabbon dohkkehuvvot dáz1an. Nubbi sivva `boasttu' registreremii dákkár dilis, sáhttá leat ahte sápmelac1c1at dáz1aid gaskkas suige eai goassege beassan hállat sámegiela ja c1ájehit sápmelas1vuod1aset gávtti geavaheami bokte. Erenoamáz1it aniiga Hansen guovttos Meyeriin giela hui deat1álas1 c1earddalas1vuod1a mearkan. Olles bearras1iin c1earddalas1 gullevas1vuohta rievddai hui hárve, ja jos rievddai, de dat geavai jos fárrejedje eará guvlui. Dutkit geat leat guorahallan álbmotlohkamiid `seahkalas' c1eardda kategoria, leat árvalan ahte go dát kategoria stuorui, de dat veadjá máksit ahte kategoriserenvuogádat lei rievdamin dahje bied1ganeamen (disintegreremin). Trond Thuen lea dutkamistis dihto Davvi-Tromssa vuotnaguovllus gaskal 1865 ja 1930 deattuhan ahte `seahkalas'-kategoria stuorui go kategoriserenvuogádat ies1alddis rievddai. Son maid iskkai mo c1earddaidgaskasas1 náitaleapmi ja sisafárren livc1c1e váikkuhan `seahkalas'-kategoria sturrodahkii. Vaikko vel ii áibbas hilgon dakkár sivaid, de goittot deattuhii son ahte kategoriserenvuogádaga rievdan livc1c1e sivvan `seahkalas'-kategoria lassáneapmái. Thuen deat1áleamos c1álalas1 gáldut ledje álbmotlohkamat (Thuen 1985, 1995 (Part Two: Impacts of the Past)). N. A. Kjær, Statistihkaguovddáz1a hoavda, bealistis navddii 1882:s ahte `seahkalas'-kategoriaid lahtut leat c1earddarájáid rasttildeadji náittosbáraid man1isboahttit, ja ahte kategoriat ledje gaskaboddosac1c1at dan láhkái ahte singes man1isboahtit suddet gud1enu c1earddalas1 jovkui (NOS Ny række, C. No. 1 (1882), s. 146.). Dása c1ujudettiin, Hansen guovttos Meyeriin oaivvildeigga ahte statistihkaguovddás1 geahc1c1alii váldit vuhtii ii dus1s1e genealogálas1 náli, muhto maiddái sosiála kategoriaid. 1865', 1875', 1891' ja 1900' álbmotlohkamiid lassin soai geavaheigga girkogirjjiid, nammalassii risttagirjji (dĺpsbok) died1uid. Soai gávnnaheigga ahte bealli `seahkalas'-kategorias ledje c1earddarájáid rasttildeaddji náittosbáraid man1isboahtit. Nubbi bealli ledje sápmelac1c1at geaid c1earda rievdá gáldus nubbái -- siva lei váttis guorrat. Muhto bealli sis hálai dárogiela. Soai dulkuiga materiálaska dan guvlui ahte 1900 rádjái leat dus1s1e smávva mearkkas1at dasa ahte guovllu c1earddalas1 kategoriserenvuogádat livc1c1e rievdamin. Sutno oaivila mielde `seahkalas'-kategoria váldodoaibma lea leahket suddadan- dahje assimileren-proseassa kánala -- nugo Kjær ge c1álii 1882:s. Soai oaivvildeigga nappo ahte `seakalas'-kategoriain ii leat sosiála dárkkuhus, nugo Bjørklund (1978), Steinlien (1984) ja Thuen (1985) oaivvildedje leahket Davvi-Tromssas. Hansen lea man1n1á deattuhan ahte dákku veadjá leat erohus Mátta- ja Davvi-Tromssa c1earddalas1 profiillain, ja ahte erohus ii dáidde dus1s1e leat dutkiid sierramielalas1vuod1a boad1us (Hansen 1994). - Sisdollui]     Álbmotlohkamiid njuolggadusat Mun c1ujuhan Eivind Torp (1986) ja Hansen guoktá Meyer (1991) artihkkaliidda álbmotlohkamiid njuolggadusaid c1earddalas1vuod1a ja gielladied1uid hárrái. Mii guoská oppalas1 died1uide álbmotlohkamiid birra, geahc1a Anna Tranberg (1994) girjjáz1a. Tranberg deattuha ea.ea. ahte vaikko dovddas1eimmet njuolggadusaid, de lea lihkká dárbu dárkut mo ies1gud1et lohkama leat c1ad1ahan, erenoamáz1it ovdal 1865' lohkamiid hárrái. Mu oaidnu lea ahte dan lea dárbbas1las1 dahkat maiddái lohkamiin 1865 rájes ge. Lea dábálas1 earuhit ng. numerála ja nominatiivva álbmotlohkamiid. Lohkama oktavuod1as geavahuvvojedje 1801:s ja (goittot) 1835 rájes vuod1d1olisttut gosa juohke olmmos1 juohke dállodoalus c1álihuvvui. Dáid listtuid gohc1odat viessolistun. Viessolisttut leat áimmuin muhtin báhppagielddain, muhto eanás1 oassi 1855 rádjái leat jávkan. Dáid álbmotlohkamiid navdit `numerálan', go dus1s1e c1oahkáigeasut (generallisttut) leat áimmuin. 1865 rájes leat buot lohkamiid viessolisttut áimmuin, ja mii navdit dáid lohkamiid `nominatiivan'. 1825' gitta 1855' álbmotlohkamiin lea mealgat muddui seammá struktuvra go 1865' álbmotlohkamis, erenoamáz1it dan dáfus ahte juohke c1earda logahallojuvvui sierra. Ás1s1i mii goittot rievddai 1845:s, lei ahte kveanat dan rájes galge dollojuvvot sierra álbmotlohkamiin. Sii ledje ovdal logahallojuvvon sápmelac1c1aiguin ovttas. Mii guoská lohkannjuolggadusaide, de eat dovdda mo c1earddalas1vuod1edied1uid galge c1oaggit ovdal go 1865:s. Njuolggadusat gal ledje, muhto ii oktage leat ohcan daid statistihkaguovddáz1a rádjosis. Dasa lassin ferte jearrat, leat go lohkkit beassan oaidnit daid. Unjárgga báhppa goittot ii lean oaidnán njuolggadusaid, dus1s1e rád1d1ehusa árvalusa c1ad1ahit 1855' álbmotlohkama (geahc1a 38. s.). 1865' lohkanskoviide galge deavdit juohke c1eardda sierra, vuos guovllu dáz1aid, dasto sápmelac1c1aid ja kveanaid. Dát sáhtii mielddisbuktit ahte dállodoalut gos ledje sihke dáz1at, sápmelac1c1at ja kveanat, sáhtte juhkkojuvvot golmma sadjái listtuin. Gielladied1uide ii lean várrejuvvon sierra rubrihkka, nu ahte daid ferte ohcat lassidiehtorubrihkas. Mud1ui galge merket lassidiehtorubrihkkii jos olbmo vánhemat gulle goappát c1eardii. Jos sápmelac1c1at ja kveanat máhtte dárogiela, de galggai dat boahtit ovdan lassidiehtorubrihkas. Sihke 1875' ja 1900' álbmotlohkama skoviin ledje sierra rubrihkat gosa deavdit c1earddalas1vuod1a ja hállangiela died1uid. 1875' álbmotlohkamis galge merket guktuid vánhemiid c1eardda. Ledje njeallje koda, nammalassii `n' (Norsk, d.l. dáz1a), `f' (Finsk, d.l. suoma), `l' (Lappisk, d.l. sámi) ja `b' (Blandet, d.l. `seahkalas'). Dasa lassin geavahedje lohkit dáid kodaid Davvesiidda, Deanu ja Unjárgga álbmotlohkamiin: `r' (Russisk, dahje ruos1s1a), `s' (Svensk, dahje ruot1a) ja `d' (Dansk, dahje dánska). Guktuid vánhemiid c1eardda galge registreret 1875:s, vuos áhc1i, dasto eatni. Go ledje njeallje koda, de gárte oktiibuot 16 váriantta jos ii váldde mielde daid maid lohkit iez1a hutke ruos1s1aide, ruot1t1ilac1c1aide ja dánskalac1c1aide. Guokte ovdamearka c1ájehit vuogi: ln Áhc1c1i sápmelas1 ja eadni dáz1a. nl Áhc1c1i dáz1a ja eadni sápmelas1. Seammá kodat geavahuvvuojedje merket hállangiela, muhto dalle ii lean sáhka vánhemiid, muhto olbmo iez1as, hállangielas. Fuomás1 datte ahte mun merken tabeallain dus1s1e ahte `nubbi vánhen lea sápmelas1, nubbi dáz1a'. Omd. c1askojuvvujit mu tabeallain ln ja nl oktii ln vuollái. Ferte deattuhit ahte 1875' deavdinvuogi geaz1il gártá genealogálas1 nálli deattuhuvvot, ii sosiála c1earddalas1 stáhtus. 1885:s c1ad1ahuvvui Norggas álbmotlohkan dus1s1e gávpogiin. Departementa mearridii ahte Nuorta-Finnmárkkus lihkká galggai c1ad1ahuvvot vásedin álbmotlohkan c1ielggadan dihte c1earddalas1vuohtadiliid. C1earddalas1vuohtadied1uide lei várrejuvvon rubrihkat sulai seammá málle mielde go 1875:s. Hui oanehis lohkannjuolggadusat leat prentejuvvon juohke viessolisttu ovdasiidui. Mun in leat dad1e dárkileappot guorahallan 1885' ja 1891' lohkama. 1891' álbmotlohkama njuolggadusat leat sulai nu go 1875:s ledje. Dás ge lei genealogálas1 nálli mearrideaddji. Giela birra daddjo ahte galgá merket olbmo hállangiela jos lea eará go eatnigiella. Dán mearrádusa lea buorre atnit muittus go áigu álbmotlohkamiid gielladied1uid geavahit, go dán prinsihpa vedjet lohkit leat c1uvvon 1900:s ge. 1900:s galge lohkit did1os1tit olbmo iez1as ceradda, ii vánhemiid. Muhto mud1ui gal geavahedje seammá kategoriaid go ovdal. Mii lei od1as, lei ahte galge earuhit badjeolbuid (koda Ln) ja eará sámiid (Lf). - Sisdollui]   Prentejuvvon statistihkka Hansen guovttos Meyeriin c1ájeheigga Mátta-Tromssa gielddaid Rivttáha ja Loabága hárrái ahte c1earddalas1vuod1a died1ut ledje divuduvvon sihke 1875' ja 1900' lohkamiin. Divudusat leat dahkkon vuod1d1olisttuin. `Seahkalas' c1earda lea divoduvvon nu ahte c1uovvu hállangiela. C1earddalas1vuohta lea oppa lohkái divoduvvon gielladied1uid vuod1ul. Soai árvaleigga ahte statistihkaguovddás1 lei divodan statistihka almmuheami oktavuod1as. Mun in leat iskan heivejit go divodusat prentejuvvon statistihkkii, muhto Hansen guoktá Meyer árvalus orru jáhkihahtti. Mun guorahalan vuos lea go dákkár divodusat dahkkojuvvon Davvesiidda, Deanu ja Unjárgga álbmotlohkamiin. Mun in leat vel c1atnan oktii girkogirjjiid ja álbmotlohkamiid died1uid, nu ahte in sáhte geavahit Hansen guoktá Meyer metoda. Mun sáhtán dus1s1e guorahallat mo leat divodan álbmotlohkama, ja makkár gova álbmotlohkamiin oaz1z1u c1earddalas1vuohta- ja gielladiliin. - Sisdollui]   1875 divudusat 1875' divudusaid birra ii leat nu olu maid dadjat. Davvesiiddas leat dahkkon logi, Deanus njeallje ja Unjárggas ovcci divudusa. Dus1s1e golmmas dáin oktiibuot 23 divudusain leat dakkárat ahte lea vejolas1 jurddas1it ahte olbmo hállangiella lei sivva divudussii. Dát golbma divudusa ledje Unjárgga álbmotlohkamis. Galle olbmo ledje Davvesiidda, Deanu ja Unjárgga álbmotlohkamis 1875:s oainnát 1. tabeallas. Das oainnát maiddá man galle prosentta álbmogis ledje dáz1at, sápmelac1c1at, kveanat ja `seahkalas' c1earddas. - Sisdollui]   1900 divudusat 2. tabealla c1ájeha man muddui `seahkalas' kategoriat leat divoduvvon giela mielde 1900:s. Davvesiiddas leat dát divudusat 69,6%, Deanus 87,6% ja Unjárggas 97,9% buot divodusain. Hansen ja Meyer guoktá árvalus heive nappo hui bures Deanu ja Unjárgga álbmotlohkamiidda ge. Davvesiida álbmotlohkamis leat dahkkon eará ge divudusat hui olu. 3. tabeallas lean c1askán oktii muhtin c1earddalas1vuohtakategoriaid, nu go dáz1aid, dánskalac1c1aid ja ruot1t1ilac1c1aid. Maiddái `seahkalas'-kategoria sisttisdoallá registrerenvariánttaid, nammalassii dakkáriid geat leat registrerejuvvon blandet/norsk (tabeallas: BN) ja blandet/lappisk (BL). C1ájehuvvo ahte go `seahkalas'-kategoriat divuduvvojedje statistihka almmuheami várás, de gárttai Unjárggas sápmelac1c1aid lohku eanemusat lasihuvvot. Muhto sihke Deanus ja Davvesiiddas lasihuvvui dáz1aid lohku eanemusat. Deanus lea gal olu lasihan sihke sápmelac1c1aid ja kveanaid logu. Tabealla 3 loguid vuod1ul oaz1z1u dán tabealla: Guovlu N `Seahkalas' % Davvesiida 1536 336 21,9% Deatnu 3047 369 12,1% Unjárga 1570 186 11,9% Olmmos1logu (N) ektui, lea Davvesiiddas eanet olbmot `seahkalas'-kategoriain go Deanus ja Unjárggas. - Sisdollui]   Lassidiehtorubrihkka 1865:s Álbmotlohkamiin ii jerron giela birra ovdal go 1891:s. Muhto lassidied1uid rubrihkas (Anmærkninger) leat lohkamiin died1ut giela birra maiddá 1865' ja 1875' lohkamiin. 1865' lohkamis galge listtut ordnejuvvot nu ahte vuos bohte visot dáz1at, dasto visot kveanat, ja loahpas visot sápmelac1c1at. Dát lea muhtomin mielddisbuktán ahte jos dállodoalus leat nuppi c1eardda olbmot ge, de lea dállodoalu lahtut bid1gejuvvon moatte sadjái listtuin. Gielladied1uide ii lean várrejuvvon sierra rubrihhka, muhto lassidiehtorubrihkas galggai boahtit ovdan jos kveana dahje sápmelas1 máhtii dárogiela. Dattege lea stuorra erohusat gielddas gildii mo listtut leat olggos oaidnit. 4. tabeallas oainnát man ollu lassidiehtorubrihkka lea geavahuvvon c1earddalas1vuod1a ja gielladiliid c1ilget 1865:s. Davvesiidda ja Deanu sáhttá njuolgut buohtastahttit, go doppe leat njuolggadusat c1uvvojuvvon aiddo dán dáfus. Deanus leat lassidiehtorubrihkka geavahuvvon 4% olbmuin, Davvesiiddas 28% olbmuin leat lassidied1ut giela ja/dahje c1earddalas1vuod1a birra. - Sisdollui]   Deatnu Deanu álbmotlohkama listtut leat oalle ovttageardánat 1865:s. Dállodoalut leat juhkkojuvvon c1earddaid mielde. Lassidied1ut leat unnán. Muhto Deanu álbmotlohkan lea RHD died1uid mielde áidna Norggas 1865:s gos dus1s1e isida namma boahtá ovdan, ii dálu eamida ja mánáid. Sin birra died1ihuvvo gal sohkabealli, man boaris lea, ja eará died1ut maid njuolggadusaid mielde galge c1oaggit. Biiggáid ja rean1ggaid namaid dattege gávdná. Rasmus ja Sivert Ols. guoktá dállodoalut leat buori ovdamearkkat mo Deanus leat atnán lassidied1uid. Guktot dállodoalut leat álbmotlohkama 57. viessolistu, Deanu kveanaid vuolde. Sii vedjet leat ássan seammá dálus, dahje goittot bálddalagaid. Rasmus lei ies1 riegádan Álaheajus, 37 j. boaris, ja lei guolásteaddji. Su 39-jahkásas1 áhkká lei Suomas riegádan. Sudnos lei 15-jahkásas1 bárdni ja 13-jahkásas1 nieida, guktot riegádan Álaheajus. Lassidiehtorubrihkas daddjo Rasmus birra ahte son lei `Født Norsk men gaaen over til Qvæn Taler alle 3 Sprog'. Áhká birra ii dadjo mihkkege, muhto bártni birra daddjo `Taler meget godt Norsk og Lappisk'. Nieida gis `Taler lidt Lappisk'. C1earddalas1vuod1a kriteria leamas1 sosiála c1earddalas1 stáhtus. Rasmus lei dáz1a nális, ja suttai kveanaid jovkui. Gielladied1ut orrot c1ujuheamen dan guvlui ahte bearras1a beaivválas1 hállangiella lei suomagiella. Erenoamáz1it mánáid hállangiela died1ut eai sáhte guoskat sin beaivválas1 hállangillii. 38-jahkkásas1 Sivert lei rávdi, ja lei várra Rasmus viellja. Su 27-jahkásas1 áhkká lei nu go Sivert ies1 riegádan Álaheajus. Sudno golbma máná birra ii muitaluvvo gos ledje riegádan. Sivert birra daddjo ahte son `Taler meget godt Norsk og Lappisk', áhkká `... Norsk, men gaaen over til Qvæn, taler alle 3 sprog'. Guovtte-, golmma- ja njealjejahkásas1 mánáid birra dus1s1e ahte `Taler Norsk'. Mánáid giellamáhttu lea váttis dulkot. Njuolggadusain daddjui ahte galggai merket jos muhtin suoma- dahje sámegielat olmmos1 máhtii dárogiela. Muhto mánát leat nu nuorra ahte illá lea jáhkihahtti ahte sii ledje juo guovttegielagat. Sin eadni lei dáz1a nális (ja nappo dárogielat), ja dállodoallu veadjá leat leamas1 dárogielat. Jos Rasmus guovttos Sivertiin leigga vieljas1at, de ii leat veadjemeahttun ahte Rasmus bearras1a beaivválas1 giella lei dárogiella. Beaivválas1 giela nappo ii oro vejolas1 nannet dán guokte bearras1a guovdu. Áidna mii orru c1ielggas, lea ahte dán guokte bearras1a sosiála c1earddalas1 stáhtus lei `kveana'. Dát gávcci mearkkas1umi lassidiehtorubrihkas dahket juo 15% buot Deanu lassidiehtorubrihka mearkkas1umiin. - Sisdollui]   Davvesiida Davvesiiddas ge leat sierra listtut dáz1aid, kveanaid ja sápmelac1c1aid várás, muhto doppe leat dállodoalut gos leat eanet c1earddat bied1ganan ies1gud1et listui. Okta ovdamearka c1ájeha mo sáhtii geavvat: Davvesiidda kveanaid vuolde lea 55-jahkásas1 Berit Jakobsdtr. okto Doarrunluovttas (olmmos1nummir 201, Davvesiidda kveanat). Son lei riegádan Porsán1ggus, ja ásai oappás bártni luhtte. Lassidiehtorubrihkas daddjo Bireha birra ahte: `Fader Kvæn Moder Fin Taler Norsk Kv. og Finsk lever Som Fin'. Dállodoalu mud1ui gávdná Davvesiidda sápmelac1c1aid gaskkas, nammalassii 32-jahkásas1 Jakob Ols., guolásteaddji, oamasta iez1as dálu, selveier (olmmos1nummir 289, Davvesiida sápmelac1c1at). Su varrasuonain golggai sihke dáz1a, sápmelas1 ja kveana varra, go su birra daddjo ahte: `Fader Nordm. Morfader Kvæn, Mormor Fin. Taler Norsk Finsk og Kv. Lever som Fin' (Kv. máksá Kvæn, dahje kveana). Su áhká, 36-jahkásas1 Elen Olsdtr., birra daddjo ahte son áddii dárogiela (`Forstaar Norsk'). Sudnos ledje njeallje bártni gaskal golmma ja gávcci jagi, sin birra ii daddjo mihkkege lassidiehtorubrihkas. Dállodoalus lei vel biigá Kárás1jogas eret, nammalassii 23-jahkásas1 Margrete Josefsdtr. Ii su ge birra daddjo mihkke lassidiehtorubrihkas. Ii das galle. Maiddái dáz1aid gaskkas lea olmmos1 gii gulai dán dállodollui (olmmos1nummir 18, Davvesiidda suohkana dáz1at). Martha Johannesdtr. lei Jakob Ols. biepmonieida. Son lei 11 jagi boaris ja su birra daddjo lassidiehtorubrihkas ahte `Fader Norm. Moder Bl. af Norm. og Kvæn Taler Finsk og Norsk'. Dállodoalu lahtut leat nappo gávdnamis golmma sajis álbmotlohkanlisttuin. Munnje ii leat c1ielggas manin Berit Jakobsdtr. biddjo eará sadjái listtus go dállodoallu gos lei. Son `elii sápmelac1c1aid láhkái', nu dagai Jakob Ols. ge. Guktot leigga `seahkalas' nális, ja juos goabbáge sudnos livc1c1e vánhemiidis geaz1il navdojuvvot sápmelaz1z1an, de dat lei Berit, ii Jakob. Dát veadjá c1ájehit ahte sosiála kategoriseren leamas1 vuod1d1un registreremii, ii genealogálas1 nálli. Davvesiidda 1865 álbmotlohkamis lea lassidiehtorubrihkka olu geavahuvvon, geahc1a 4. tabealla. Moadde variántta gielladied1uid hárrái leat: `Alle 5 Børn Taler Finsk og Kvænsk forstaar Norsk', `Forstaar Norsk, men lese Finsk, lever som Finner', `Forstaar Norsk' ja `Forstaar og Taler Norsk'. Lassidiehtorubrihkas nappo eai leat died1ut dus1s1e dárogielmáhtus. - Sisdollui]   Unjárga Unjárggas eai juohkán álbmotlohkanlisttu c1earddaid mielde. Listu manná guovllus nubbái, álgá Unjárggas, dasto logahallojit Mieskejoga, Stuorravuona, Od1d1ajoga ja Buolbmága ássit. Listtu loahpas leat badjeolbmot. C1earda lea oalle ollislac1c1at merkejuvvon lassidiehtorubrihkkii, olles 83% olbmuin gávdnojit died1ut juogo c1eardda dahje giellamáhtu birra. Dus1s1e unna oasás1 dáid died1uin gusket giellamáhtui (75 oktiibuot), eanás1 leat c1earddalas1vuod1a died1ut (901 oktiibuot) -- geahc1a 4. tabealla. Dán áigái atnit 1865' álbmotlohkama buoret gáldun sosiála c1earddalas1 stáhtusii go 1875' ja 1900' lohkama (geahc1a omd. Hansen 1994 ja Thorvaldsen 1996:67-69.) Unjárgga lohkan dattege c1uovvu sakka genealogálas1 náli prinsihpa c1earddaid registreremis. Nálli merkejuvvo muhtimin nu dárkilit ahte lea veadjemeahttun dan vuod1ul árvidit mii olbmo sosiála c1earddalas1 stáhtus lei, erenoamáz1it go gielladied1ut leat nu unnán. Lassidiehtorubrihka struktuvra lea oalle dávjá dákkár: 1:2 K 1:4 N 1:4 L 1:2 K, 1:2 L 3:4 F 1:4 N Danin go Buolbmát gullá mu dutkanguvlui, lean iskan man olu diekkár c1earddalas1vuod1a registreremat doppe leat. Vástádus lea golbma dáluisida, ja sin dállodoaluin leat vel njealjis geain lea `seahkalas' nálli. Dállodoalut leat: (1) Ovddes1 leansmanne Nils Johns. ja (2) su bártni Johan Nils. dállodoalut. Nils Johns. áhc1c1i lei dáz1a, Troandimis boahtán, gii náitalii Buolbmágii. (3) Johan Johans. dállodoallu. Dasa lassin lea vel 12:s `seahkalas' nális geat ásse dállodoaluin gos isida nálli lei `buhtis'. Oktiibuot ledje Buolbmágis 37 dállodoalu 1865:s. Buolbmágis lea nappo hui unnán `seahkalas' nálli mii dagahivc1c1e álbmotlohkkiide váttisvuod1aid. - Sisdollui]   Lassidiehtorubrihkka 1875:s ja 1900:s Gielladied1uide lei sierra rubrihkka 1900:s. Lassidiehtorubrihkka lea hui unnán geavahuvvon Deanu ja Unjárgga 1875' álbmotlohkamis, 7% ja 3%. Dat mearkkas1umit mat leat, gusket gillii. Dus1s1e Davvesiiddas leat gávcci olbmo birra lassidied1ut mat eai guoskka gilli. Davvesiiddas lea eanemus gielladied1ut ge, 249 olbmos dahje 36% álbmogis. Geahc1a 5. tabealla. Deanus gusket eanás1 died1ut 1900 lassidiehtorubrihkas makkár viesus olbmot ásse. Oktiibuot lea 294 olbmo birra lassidied1ut. 283:s dáin gusket vissui. Unjárggas gusket buot 42 mearkkas1umit dállui. Davvesiida lea 342 olbmos lassidied1ut, ja dus1s1e okta ii leat dálu birra. - Sisdollui]   Gielladied1ut Mun lean dássáz1ii deattuhan makkár died1ut mis leat álbmotlohkamiin c1earddalas1 gullevas1vuod1a birra, ja man stuorra oassái álbmogis mis leat dákkár died1ut, C1earddalas1vuod1a died1ut gokc1et prinsihpas buohkaid, muhto álbmotlohkamiin lea stuorra oassi gean birra ii daddjo eksplisihtta gud1e c1erdii gullet. Lea lunddolas1 jurddas1it ahte sápmelac1c1aid ja kveanaid c1earda merkejuvvojedje eksplisihtta, sii han áiggi mielde navdojuvvojedje `amas nás1uvdnan' (`Fremmede Nationaliteter'). Dáz1at leat `norbman' ja sin c1eardda ii dárbbas1 erenoamáz1it merket álbmotlohkamis. Lars Ivar Hansen deattuha dan vejolas1vuod1a maid deat1álas1 sosiála dáhppáhusat nugo mánnarista addet dutkái did1os1tit maiddái olbmo c1earddalas1 gullevas1vuod1a. Máná gásttas1eapmi lea sohkii deat1álas1 dáhppáhus. Ristvánhemiin leamas1 ja lea ain deat1álas1 sadji sápmelac1c1aid fuolkevuod1as, ja ristvánhemiid bokte beassá diehtit veahá vánhemiid sosiála birrasis. Go vánhenguovttos bod1iiga girkui máná gásttas1it, de lei sohka ge doppe, sii ledje c1in1ahan gávttiin, ja buohkat gulle sin sámásteamen. Báhppii fertii leat áibbas c1ielggas ahte dá leat sápmelac1c1at. Eanás1 Ivvárstád1iid báhppagieldda kveanat ledje Ruot1as boahtán mánnán badjeolbmuid fárus ja bajásgessojuvvon biepmománnán dáz1aid dahje sápmelac1c1aid luhtte. Sii ledje juogo sáme- dahje dárogielhállit ja jávke nappo dáz1aid ja sápmelac1c1aid sisa (Hansen ja Meyer 1991, Hansen 1994). Mánnárista, konfirmas1uvdna ja heajat leat nappo dáhppáhusat gos sápmelac1c1at leat c1ájehan olgomáilbmái ahte sii leat sápmelac1c1at. Maiddái hávdádus c1ohkkii soga, dán vuoro gis morras1ii. 1800-logu girkogirjjit leat devdon nutáhtain dákkár dáhppáhusain. Deanu ja Davvesiidda girkogirjjiin leat dievva namahusat go mearrasápmelas1 (`Søfin'), badjeolmmos1 (`Fjeldfin'), rivgunieida (`Nordmandspige'), kveanabárdni (`Qvænungkarl') ja nu ovddosguvlui, sihke risttagirjjis, konfirmas1uvdnagirjjis ja náittosgirjjis. Ii buot Davvi-Norgga girkogirjjiin gávnna ná c1ielga c1earddalas1 namahusaid. Hansen guovttos Meyeriin (1991) leigga lihkos1 go muhtin báhppa Ivvárstád1iid báhppagielddas fuomás1ii systemáhtalac1c1at merket c1eardda girkogirjái miehtá 1870-logu. Dát attii sudnuide nana vuod1u go guorahalaiga mo álbmotlohkama kategoriaid dulkot. Mun lean ovdal juo namuhan sudno váldobohtosiid: `Seahkalas'-kategoriat ledje beallin man1isboahtit c1earddarájáid rasttildeaddji náittusdiliin, ja beallin sápmelac1c1at geat gáidagohte eret sápmelas1vuod1as -- jos álbmotlohkamii galggas1 luohtit. Stuorra oassi dáid sápmelac1c1ain ledje dárogielhállit. Giellageavaheapmi/-máhttu veadjá nappo leat ávkkálas1 mearkan c1earddalas1 gullevas1vuhtii. Gielas lea dasa lassin dat ovdamunni eará konkrehta kultuvrabuktagiid bálddas (gákti, dávvirat) ahte álbmotlohkamiin, goittot muhtin guovlluin, gávdná hállangiela died1uid oalle stuorra oasis álbmogis. - Sisdollui]   1875 5. tabeallas oainnát ahte leat hui unnán gielladied1ut lassidiehtorubrihkas 1875:s. Davvesiiddas leat, dán ge dáfus, eanemusat, 34% (100% - 66% `ii spesifiserejuvvon'). Deanus leat died1ut 7%:s álbmogis, Unjárggas dus1s1e 3%:s. Danin buvttán c1oahkkáigesson loguid Davvesiidda, Deanu ja Unjárgga hárrái. Go leat nu unnán gielladied1ut, ii leat vejolas1 árvvos1tallat omd. gallis dáz1ain, kveanain ja sápmelac1c1ain ledje guovtte- dahje golmmagielat. Sii geat hálle dahje áddejedje moadde giela ledje Unjárggas oktiibuot 13:s (1%), Deanus 31:s (1,4%) ja Davvesiiddas 20:s (3%), geahc1a 6. tabealla. - Sisdollui]   1900 2. ja 3. tabeallas c1ájehin statistihkaguovddáz1a divudusaid váikkuhusaid c1earddalas1 juohkimii prentejuvvon statistihkas. Dán oasis buvttán ovdan makkár giellamáhttu ies1gud1et c1earddalas1 joavkkus lei. Maiddái dás ferte váruhit ahte ii sáhte go roava gova oaz1z1ut gielladiliin. Mun geavahan c1earddajuohkima nu mo lei ovdal go statistihkaguovddás1 divudii loguid almmuheami várás. Mun namuhan daid `divukeahtes lohkun'. Mun namuhin 30. siiddus, ahte 1891 registrerennjuolggadusain mearriduvvui ahte galggai merket hállangiela jos lea eará go eatnigiella. Diekkár registrerenvierut dagahivc1c1e ahte olbmot geain giella ii leat spesifiserejuvvon, hálle dus1s1e eatnigielaset. Mo de gied1ahallat `seahkalas'-nálát olbmuid, go mii han eat vissásit dovdda sin sosiála c1earddalas1 stáhtusa? Lea goittot vejolas1 árvalit moadde vuogi mo gávdnat guovtte- ja golmmagielagiid meari. Sáhttá (a) dohkkehit álbmotlohkama eksplisihtta died1uid, dahje (b) eaktudit ahte dat geat c1ad1ahedje álbmotlohkama, c1uvvo dan prosedyra maid 1891 álbmotlohkamis galge c1uovvut. 9., 10. ja 11. tabeallas lean juohke linjás bidjan daid loguid [roaðuid] sisa mat c1ájehivc1c1e geat máhtte dus1s1e eatnigielaset. Eará logut de guoskkas1edje guovtte- dahje golmmagielagiidda. 7. tabealla ja 1. govva gesset c1oahkkái 1900 álbmotlohkamiid gielladied1uid. Unjárggas leat olu eanet olbmuin gielladied1ut (11 proseanttas eai leat) go Davvesiiddas ja Deanus (46/47 prosenttas eai leat gielladied1ut). 1875 álbmotlohkamis sáhtii gávdnat sámiid, kveanaid ja dáz1aid geain eai lean gielladied1ut. Nu ii leat 1900:s. Jos gávnnat gielladied1uid olbmos, de maiddá gávnnat c1earddalas1vuohtadied1uid. Dáz1aid eksplisihtta lohku ge lea unni. Davvesiiddas leat gávcci dáz1a, Deanus 41 (dáz1at ja ruot1t1ilac1c1at) ja Unjárggas gávcci (dáz1at, dánskalas1 ja ruot1t1ilas1). Danin lea lunddolas1 atnit tabealla 7 Ii spesifiserejuvvon c1eardda dáz1an. Implisihtta sáhttá árvalit ahte sii hálle dus1s1e dárogiela. Govus 1: 1900: Giellamáhttu, Davvesiida, Deatnu ja Unjárga Gáldu: Geahc1a tab. 8. Govus 2: 1900: Giellamáhttu, analysa. Davvesiida, Deatnu ja Unjárga Gáldu: Geahc1a tab. 8. Eará eatnigielhállit leat 9., 10. ja 11. tabeallas biddjon [roaðuid] sisa. Jos c1aská oktii ii spesifiserejuvvon giela ja eará eatnigielhálliid galggas1ii oaz1z1ut sin geat dus1s1e hálle eatnigielaset. 8. tabeallas oainnát loguid. Davvesiiddas lea sin oassi álbmogis 80%, Deanus 83% ja Unjárggas 84%. Jos áigumus1 lea geavahit gielladied1uid mearkan c1earddalas1 gullevas1vuhtii, de leat moadde c1uolmma maid ferte gálgat. Lea omd. váttis giela bokte árvvos1tallat `seahkalas'-kategoriaid etnisitehta jos álbmotlohkamis daddjo olbmo birra ahte son hállá/ádde moadde giela. Davvesiiddas leat 70 dakkár olbmo. Mud1ui leat buot golbma álbmotlohkamis olbmot geat hálle eará giela go maid c1earddalas1vuohta mielddisbuvttás1ii. Várianttat leat valjis, muhto oktiibuot sin lohku ii leat nu stuoris. Dán sáhttá dulkot nu ahte (a) sii ledje giela molson ja máhtte duod1ai dus1s1e ovtta giela, dahje (b) ahte sii máhtte nuppi giela eatnigiela lassin. Dáid dulkonvejolas1vuod1aid lean geassán c1oahkkái 8. tabeallas, geahc1a maid 1. ja 2. gova: (1) Eatnigielhállit leat sii geat 9., 10. ja 11. tabeallas leat [roaðuid] siste, ja sii gean c1earda ii leat spesifiserejuvvon (geahc1a 7. tabealla). (2) Moanagielagat leat sii gean birra eksplisihtta daddjo álbmotlohkamis ahte sii máhtte eanet go ovtta giela. (3) Rabas dulkomii leat dáz1at, sápmelac1c1at ja kveanat geat álbmotlohkama died1uid mielde hálle eará giela go eatnigielaset (logut mat eai leat [roaðuid] siste 9., 10. ja 11. tabealla bajit oasis). C1ájehuvvo ahte dán golmma joavkku oassi lea viehka muddui seammá stuoris dan golmma gielddas. Eatnigielhálliid oassi lea 80-84% álbmogis, guovtte- ja golmmagielhálliid oassi 1-6%, ja 14-16% báhcá rabas dulkomii máhttet go dus1s1e eatnigielaset, vai leat go guovtte- ja golmmagielagat. Dan sáhtas1ii muhtin muddui iskat Friis etnográfalas1 kárttaid vuod1ul. - Sisdollui]   Ovdal 1865 gáldut Mun lean nu guhkás guorahallan daid álbmotlohkamiid c1earddalas1vuohta- ja gielladied1uid mas dássáz1ii leamas1 eanemus beros1tupmi dutkiid gaskkas. Maiddái eará logahallamiin leat relevánta systemáhtalas1 died1ut. 1801', 1825', 1835', 1845' ja 1855' álbmotlohkamiin leat sulai seammalágán died1ut go 1865' lohkamis, muhto dállodoalu dásis. Muhtimin olmmos1 vihkugoahtá ahte vearromáksima kategoriat dáidet leat báidnán álbmotlohkamiid c1earddalas1vuohtadied1uide, nu ahte veadjá leat ávkkálas1 daid ge guorahallat lagabui. Mun lean dás man1n1elis máhcamin Deanu ja Unjárgga 1855' álbmotlohkamii, nu ahte dan lohkama c1ad1aheami birra ge lea vuogas dadjat juoidá dál juo. - Sisdollui]   Unjárgga 1855' álbmotlohkan Muhtimiin c1ilgii son gii c1ad1ahii lohkama mo son lei dahkan. Okta gii nu dagai 1856:s, lei Unjárgga suohkanbáhppa Chr. Sommerfeldt. Son c1ad1ahii Deanu ja Unjárgga álbmotlohkama. Sommerfeldtas ledje váttisvuod1at álbmotlohkanskoviin go gaz1aldagat ealáhusaid hárrái eai riekta heiven guovllu birgenláhkái. Son c1ilgii mo son c1ovddii váttisvuod1aidis. Son lei maiddái hutkan iez1as vuogi mo c1earddalas1vuohtagaz1aldaga gied1ahallat. Easkka 1856' guovvamánu, go lei juo bargagoahtán lohkamiin, oinnii dáhpedorpmis Morgenbladet aviissas rád1d1ehusa c1ilgehusa lohkama birra (Morgenbladet nr. 334, 1855). Dás bod1ii ovdan ahte su c1ovdosat ealáhusaid ja birgenlági hárrái eai riekta heiven njuolggadusaide. Muhto rád1d1ehusa c1ilgehus ii guoskkahan c1earddalas1vuohtadied1uid. Das geavahuvvui eanás1 sadji c1ilget geat galge c1ad1ahit lohkama, ja dasto c1ilgejuvvojedje skovi rubrihkat. Sommerfeldt lei juo ovdal go álggii lohkamiin gulaskuddan Deanu leansmánniin mo 1845:s lei dahkkon. Das lei boahtán ovdan ahte 1845:s lei c1earddalas1vuohtakriteria `Sprog og Skat' (giella ja vearru). Son dattege gávnnahii ahte dalle livc1c1e menddo olu njeaidit dáz1aid logu, nu ahte son baicce geavahii áhc1i c1eardda váldokriterian. Son mied1ihii gal ahte nuppi buolvvas juo livc1c1e mán1ga `dáz1a' bearras1a jorran `sápmelaz1z1an' su ge kriteriaid mielde. Galggas1ii leat oalle c1ielggas maid Sommerfeldt lea oaivvildan gielain c1earddalas1vuohtakriterian. Muhto makkár kriteria lei vearru? - Sisdollui]   Vearromáksin Vearroortnet mii lei fámus 1800-logus ásahuvvui 1691:s ja bisttii 1905 rádjái (geahc1a Sandvik 1993 ja Henninen 1972). Dán áiggis rievdaduvvujedje vissis mearrádusat, muhto muhtin vuod1d1oprinsihpat bisso rievddakeahttá: (1) Sápmelac1c1at mákse eambbo vearu (rettighed ja leidang) go dáz1at. (2) Máddin boahtán sisafárrejeaddji dáz1at oz1z1o vearrofriddjavuod1a vissis áigái jos devde vissis gáibádusaid. Mearrádusat sisafárrejeaddjiid vearrofriddjavuod1a hárrái dattege rievdaduvvojedje mán1gii. 1833 rájes oz1z1o buohkat geat fárrejedje Finnmárkui vid1a jage friddjavuod1a (Sandvik 1993:361). Nu beasai omd. ohcejohkalas1 Henrik Högman vearus eret 1840-jagiin go fárrii Vuolle-Detnui. Dát erenoamás1vuod1at vearromáksimis dahke dárbbas1laz1z1an sirret sápmelac1c1aid ja dáz1aid vearrolisttuin. Kveanaide ii lean sierra sadji vearroortnegis. Dábálac1c1at mii navdit ahte sii mákse seammá vearu go sápmelac1c1at. Dát heive hui bures dasa ge ahte sii 1835 rádjái álbmotlohkama oktavuod1as lohkkojuvvojedje sápmelac1c1ain ovttas. Sommerfeldt muitala dattege ahte ain 1845:s lei giella ja vearru c1earddalas1vuohtakriteria. Son várra jurddas1ii mo dáz1aid ja sápmelac1c1aid earuhit. Mud1ui ii oalle láhkái heive, go kveanat 1845:s ledje rehkenastojuvvon sierra. 1801 álbmotlohkama died1uid mielde ledje Deanus 14 kveana dállodoalu (68 olbmo). Vearrolisttuin ii leat vejolas1 gávdnat go guokte kveana vearromáksi (=bearras1a) jagiin 1798-1808. Soai leaba Erik Henriks. Qvæn ja Henrik Henriks. Qvæn. - Sisdollui]   Deanu hállangiella ovdal 1860 Deanu álbmotlohkamiin eai leat olu gielladied1ut ovdal 1891. Mun in geavat 1891 álbmotlohkama, nu ahte mu materiálas gárta 1900 lohkan vuosttas1 mas leat dievasleabbo gielladied1ut. Das ovdal leat vel Friis etnográfalas1 kárttat buori gáldut. Nils Øivind Helander (1989) guorahalai Deanu 1700- ja 1800-logu gielladilliid, ja geavahii ea.ea. Friis 1888' kárttaid. Nubbi c1álli gii maiddái geavahii Friis kárttaid lea Kjell Ballari (1981), muhto son guorahalai Vuolle-Deanu dárkilepmosit, Buolbmága ii namut ja Deanuvuona birra ge ii daja olu. Dasa lassin lea Willy Gjerde aiddo gergen váldofágabarggu 1700- ja 1800-logu Deanuvuona ja Vuolle-Deanu demografia ja c1earddalas1vuohtadiliid birra gos son maiddá ávkkástallá Friis 1861' kárttaid (Gjerde 1999:144-149). Schnitler áigge, nuo 1745, ledje dálá Deanus golbma kveana dálu, ja mud1ui ledje buohkat sápmelac1c1at. Dáz1at ásse rittus, dálá Gán1gaviikka ja Bearralvági gielddain. Kveanat eai máhttán go suomagiela. Sápmelac1c1ain dárogiella lei passiiva giella, Helander oaivvilda. Dad1istaga go kveanaid ja dáz1aid lohku lassánii c1uovvovas1 c1uohtejagis, viidánii guovtte- ja golmmagielatvuohta ge. Muhto ain Stockfleth áigge (nuo 1830) kveanat ja sápmelac1c1at máhtte unnán dárogiela. Helander sitere maid Stockfleth c1álii 1846:s Deanu ja Unjárgga c1earddalas1vuohta- ja gielladiliid birra (Helander 1989): Nogle Qvæner forstaa Norsk, men tale innbyrdes ikkun deres Modersmaal. Børnene oplæres i Almindelighed i Finsk eller Norsk. En stor Del af Befolkningen langs med Tana Elv er av qvænsk Herkomst, Finsk og Qvænsk tales derfor her. Dán áiggi ledje 64 kveana báhppagielddas. - Sisdollui]   Friis etnográfalas1 kárttat 1861 Dovddus gielladutki Jens Andreas Friis (1821-1896) almmuhii 1861:s kárttaid Finnmárkku ja Tromssa gielladiliid birra. 1888:s bod1ii nubbi ráidu mii govc1c1ai Finnmárkku, ja 1891:s bohte vel Tromssa kárttat.2 Dáin ng. Friis etnográfalas1 kárttain lea oalle c1ielga struktuvra. Muhto 1888/1891 kárttain eai leat aiddo seammá died1ut go 1861' kárttain. 12. tabealla c1ájeha erohusa 1861' ja 1888'/1891' kártaráiddu gaskkas. Deat1áleamos erohus lea ahte 1861:s ledje dárkileabbo gielladied1ut sápmelac1c1aid hárrái go dáz1aid ja kveanaid hárrái. Dáz1ain ja kveanain merkejuvvui dállodoalu váldogiella (mii lei seammá go c1earddalas1 gullevas1vuohta), dan botta go sámiid birra beassat diehtit gud1e giela(id) dálu isit, eamit ja eará dálu olbmot áddejedje. Dasa lassin muitaluvvo sámiid birra lei go sis hirsastohpu vai goahti. 1888'/1891' kárttain ii earuhan Friis s1at c1earddaid gaskkas. 1888:s/1891:s c1okkii son buohkain daid seammá gielladied1uid go 1861:s lei c1oaggán dáz1ain ja kveanain. Dasa lassin merkejuvvui buohkain ásse go hirsastobus vai goad1is. Oppalohkái ledje Friis kárttaid mielde 225 dállodoalu Deanus ja Buolbmágis 1861:s (geahc1a 13. tabealla). Dállodoaluid lohku lassánii sakka gaskal 1845 ja 1875, 1845:s ledje 166 dállodoalu, 1855:s 225, 1865:s 304 ja 1875:s 433 dállodoalu. Danin orru leamen c1ielggas ahte Friis c1okkii died1uid kárttaide man1n1á 1855. Iez1as tabeallain lohká ge ahte 1860 lea vuod1d1olohku gielladied1uide, ja 1855 olmmos1loguide. 13. tabealla buktá dus1s1e oppalas1 loguid, ja gielladied1uid riggodat ii boad1e ovdan. Mun in leat dán hávi vuodjumin daidda, háliidan baicce govvidit materiála vejolas1vuod1aid ja rájáid. Oaidná dattege ahte 48% dállodoaluin ledje ovttagielagat. 42% dállodoaluin lei goittot okta olmmos1 gii áddii vel nuppi giela. 11% dállodoaluin fas lei muhtin gii áddii dárogiela, muhtin gii áddii suomagiela, ja muhtin gii áddii sámegiela. Gaskamearálac1c1at ledje dutkanguovllus 5,33 olbmo dállodoalus 1855:s, nu ahte 107 x 5,33 = 570 olbmo ásse ovttagielat dállodoalus. Reasta, 620 olbmo ásse 128 dállodoalus. 128 lea nappo guovtte- ja golmmagielat olbmuid vuolimus lohku. Dát lea badjelas1 11% olles albmogis. Buohtastahte daid 52% dállodoaluin gos lei muhtin olmmos1 gii áddii nuppi giela vel. Diekko gaskkas gos nu lea duohtavuohta gávdnamis. Jos seammá vuogi mielde rehkenastá sámiid gielladiliid, de gávnnaha ahte 10-55% sis ledje guovtte dahje golmmagielagat. Seammáláhkái sáhta c1askit oktii dáz1aid ja kveanaid: 12-48%. Dáid loguid sáhttá buohtastahttit 1900' álbmotlohkamiin, gos gávnnahin ahte Deanus ledje 2-18% guovtte- dahje golmmagielat olbmot (geahc1a 8. tabealla). Konklus1uvdna lea nappo ahte Friis ge kárttaid vuod1ul lea váttis kvantifiseret guovllu giellamáhtu individadásis. Friis 1861' kárttain leat vihtta kveana dállodoalu eanet go 1855' álbmotlohkamis. Nuppe dáfus leat Friis kárttain c1iez1a dáz1a dállodoalu unnit go 1855' álbmotlohkamis. Mun lean geavahan seammá kretsajuogu Friis kárttaid ja álbmotlohkama analyseredettiin, ja dalle boahtá ovdan ahte vaikko Friis ja su veahkit dáidet leat atnán ávkki 1855' álbmotlohkamis go c1ogge gielladied1uid, de eai leat njuolgu kopieren. Vaikko dállodoaluid lohku lea 225 guktuin gálduin, de eai leat seammá olu dállodoalut ovtta ge kretssas dan guovtti gálduin. Dasa lassin lohke álbmotlohkamis badjeolbuid sierra, ja kárttain ii oainne goal lea badjeolbmo dállo ja goal ii. Go in dán vuoro buohtastahte gálduid báikegotti dásis, in joavdda dad1e dobbelii go ahte Friis giellakriteria bokte ledje vihtta dáz1a dállodoalu unnit ja vihtta kveana dállodoalu eanet go maid álbmotlohkan died1iha. Stuorámus erohusat kretsadásis leat Buolbmágis ja Deanodagas. Buolbmágis leat álbmotlohkamis njeallje dállodoalu eanet go Friis kárttain, ja Deanudagas guhtta dállodoalu unnit. Dán guovtti kretssas leat maiddái mearkkas1ahtti erohusat Friis kárttaid ja álbmotlohkama gaskkas c1earddalas1 juogu hárrái. Buolbmágis ledje Friis died1uid mielde c1iez1a sápmelas1 ja okta dáz1a dállodoalu unnit, ja njeallje kveana dállodoalu eanet go maid álbmotlohkan died1iha. Álbmotlohkama mielde ii lean ii oktage kveana Buolbmágis 1855:s. Oktiibuot ledje Buolbmágis 33 dállodoalu Friis died1uid mielde. Deanodagas ledje Friis died1uid mielde 40 dállodoalu. Dát lea vihtta dáz1a ja okta sápmelas1 dállodoallu eanet go maid álbmotlohkamis gávdná. Mo dán galgá dulkot? Friis c1earddalas1vuod1a váldokriteria lei beaivválas1 hállangiella. Unjárgga báhppa, gii c1ad1ahii álbmotlohkama Deanus 1855:s, dattege anii kriterian áhc1i c1earddalas1vuod1a, ja oaivvildii ies1 ahte giellakriteria ektui dát vuohki loktii dáz1aid ja kveanaid logu olu. Jos atná duohtan ahte Deanu 1855 álbmotlohkama c1earddalas1vuohtakriteria lea genealogálas1 nálli, de fertejit erohusat Friis ja álbmotlohkamiid died1uid gaskkas muitalit juoidá assimilas1uvnna (suddadanproseassa) birra. Konkrehtalac1c1at Deanu dáz1at ain 1855:s jorre sápmelaz1z1an áiggi mielde. Died1ut maiddá dáidet nannet ahte guovllus ledje eanet kveanat go maid álbmotlohkamiin gávdná. Sosiála c1earddalas1 stáhtusa hárrái ii sáhte dad1e eanet dadjat. Sosiála c1earddalas1 stáhtus ii c1uovu njuolgu ii genealogálas1 nális iige giellamáhtus. Jos muhtin guovllus sáhtas1ii eaktudit ahte 1855' álbmotlohkama c1earddalas1vuohtakriteria lea sosiála c1earddalas1 stáhtus (guovllu c1earddalas1vuod1a áddejupmi), ii ge giella nu go dábálac1c1at soaitá leat leamas1, de livc1c1e miellagiddevas1 buohtastahttit Friis 1861' kárttaiguin. - Sisdollui]   1888 Dálá Deanus ledje Friis 1888 kárttaid mielde nuo 230 bearras1a. Helander (1989) ja Ballari (1981) bohtosiid sáhttá geassit c1oahkkái ná: (a) Ovtta kveana bearras1is máhtii unnimusat okta olmmos1 dáro- ja suomagiela. Golmma bearras1is máhtii unnimusat okta olmmos1 buot golbma giela. Njeallje bearras1a hálle dus1s1e suomagiela. Oktiibuot gávcci bearras1a. (b) 40 sámi bearras1is ledje olbmot geat máhtte buot golbma giela. Ovcci bearras1is lei unnimusat okta olmmos1 gii máhtii suoma- ja sámegiela, ja c1iez1a bearras1is ledje olbmot geat máhtte sihke dáro- ja sámegiela. 35 bearras1is hálle dus1s1e sámegiela. Oktiibuot 91 bearras1a. (c) Dáz1a bearras1iin ledje mán1ggas guovtte- ja golmmagielagat (Helander 1989). Dárrosullo bajábealde ii lean go okta dáz1a bearas1, nammalassi Buolbmágis, ja dat lei golmmagielat. Ballari dadjá Vuolle-Deanu dáz1aid birra ahte Ruksesbávtti rájes ja miehtá Juovlavuona ledje buot dáz1a bearras1iin muhtin sámegielhálli. Dáz1a bearras1iin Bovccá rájes Gávesluktii lei bealis muhtin gii máhtii sámegiela. Dus1s1e ovtta bearras1is máhtii muhtin suomagiela. Dus1s1e Sandlia ássi dáz1a bearras1at ledje oalát dárogielagat. Deanuvuona oarjegáttis, Máldovuonas Njuohkonjárgii, ledje c1iez1a bearras1a, ja guovtti bearras1is lei muhtin gii máhtii dárogiela (Helander 1989). Friis kárttaid ii sáhte njuolgu buohtastahtit álbmotlohkamiin. Álbmotlohkamiid c1earddalas1vuohtakriteria lei genealogálas1 nálli, Friis anii giela váldomerkan c1earddalas1vuhtii (Helander 1989, Hansen 1994, 1998). Vaikko 1900:s divodedje álbmotlohkama c1earddalas1vuohtadied1uid gielladied1uid vehkiin, de lihkká eat died1e makkár c1earddalas1vuohtadied1uid livc1c1e oz1z1on jos giella (dahje sosiála c1earddalas1 stáhtus) juo álggu rájes livc1c1e lean váldokriterian. Lars Ivar Hansen (1994) lea árvalan ahte Friis giellakriteriainis njeiddii daid guovtte- ja golmmagielat olbmuid logu geat ásse nuppi c1eardda gaskkas. Go buohtastahtii Ivvárstád1iid báhppagieldda 1891' álbmotlohkama Friis kárttaiguin, de gávnnahii ahte erenoamáz1it kveanat jávke Friis kárttain. Suomagielat dállodoalut eai lean, eai ge olbmot geat beaivválac1c1at hálle suomagiela. Nu sii eai registrerejuvvon kveanan. Dárogielat báikegottiin livc1c1e tendensa ahte kveanat hálle dárogiela, sámegielat báikegottiin fas sámegiela. Seammaláhkái geavvá dáz1aiguin sámegielat báikegottiin, ja sápmelac1c1aiguin dárogielat báikegottiin. Mu 1855' materiála dattege geassá eará guvlui. Nu go c1ájehin, kveanaid lohku lea stuorit Friis kárttaid mielde go álbmotlohkamis. Muhto erohus Ivvárstád1iide lea ahte Deanu kveanat ledje boahtán ollesolmmos1in guvlui, ja sis lei dávjá bearas1 fárus. Ivvárstád1iid kveanat ledje mealgat muddui boahtán biebmománnán dáz1a ja sápmelas1 bearras1iidda, ja ohppe nappo dállodoalu beaivválas1 hállangiela, ja eatnigillii lei unnán sadji. Friis bargovuohki sáhttá leat geahpidan báikegotti c1earddalas1 varias1uvnna, ja jorahan dan gielalas1 varias1uvdnan, dahje baicce guovtte- ja golmmagielatvuhtii. Su died1ut maiddá jáhkihit min ahte giellavarias1uvdna lea stuorát go veadjá lean leamas1: Jos logi sápmelas1 dállodoalu birra daddjo ahte das máhtii muhtin suomagiela ja dárogiela, de veadjá leat nu ahte dán logi dállodoalus lea sámegiella beaivválas1 hállangiella, ja ahte goittot logi olbmo oktiibuot máhtte juogu suoma- dahje dárogiela. Jos dállodoalus ledje 5-6 olbmo, nu go dábálas1 lei, de vejii lihkká leat nu ahte 40:s máhtte dus1s1e sámegiela. Muhto lea go álbmotlohkan buoret gáldu guovttegielatvuhtii? Mun válddán ovdamearkan Buolbmága, mii gulai Unjárgga vuollái 1900:s. Nils Øivind Helander gávnnahii ahte Friis 1888' kárttaid mielde ledje Leavvajoga rájes Sieiddáguoikka rádjái 49 sápmelas1 bearras1a. 31 bearras1is lei muhtin gii máhtii sihke suoma- ja dárogiela, dasa lassin máhtii muhtin suomagiela gávcci sámebearras1is. Dasa lassin lei dán gaskkas okta dáz1a bearas1 mas unnimusat okta olmmos1 máhtii golbma giela, ja okta kveana bearas1. 1900' álbmotlohkamis ledje Unjárgga 5. kretssas (Elven, dahje Buolbmát) 51 dállodoalu, mii lea seammá lohku go 1888:s.3 Álbmotlohkamis daddjo 48 bearras1a birra ahte sii ledje sápmelac1c1at geat hálle sámegiela. Sis ledje 1888:s 39:s guovtte- dahje golmmagielaga, 1900:s lei dus1s1e okta bearas1 mas lei suomagielat rean1ga, ja okta mas lei dárogielat láigolas1 (Unjárgga 1900' álbmotlohkan, 39. ja 51. viessolistu). 1888:s lei okta kveana bearas1 guovllus. 1900:s ii gávdno ii okta ge. 1888:s lei okta golmmagielat dáz1a bearas1 guovllus, 1900:s ledje golbma dáz1a bearras1a guovllus, ja ii ovtta ge birra daddjo ahte sii máhtte eará gielaid go dárogiela. 40 guovtte- ja golmmagielat bearras1iin 1888:s eai lean 1900:s báhcán go guokte guovttegielat dállodoalu! Nu oanehis áiggis lea unnán jáhkehahtti ahte dilli livc1c1e nu sakka rievdan. Mun sakka eahpidan ahte dát duod1aid govvida duohtadili 1900:s. Mun baicce jáhkán dát boad1us nanne maid dutkit ovdal juo leat c1uoc1c1uhan: 1900' álbmotlohkan died1iha olbmo váldogiela. - Sisdollui]   C1oahkkáigeassu Mii eat sáhte eaktudit ahte sii geat c1ad1ahedje álbmotlohkamiid álo dovde lohkannjuolggadusaid, ja jos dovde, ahte c1uvvo daid. Mun lean konkrehta guorahallama bokte geahc1c1alan árvvos1tallat giella- ja c1earddalas1vuohtadied1uid 1865:s, 1875:s ja 1900:s golmma báhppagielddas, Davvesiiddas, Deanus ja Unjárggas. Das lea boahtán ovdan ahte álbmotlohkanlisttut leat ies1gud1etlágánat dán golmma gielddas. Erenoamáz1it guoská dat 1865' Deanu ja Unjárgga lohkamiidda. Deanus leat deavdán dus1s1e isidiid namaid skoviide, mud1ui beassat diehtit ahte sus lei áhkká nuo ja nuo boaris, galle máná, muhto eará olbmuin geat ledje dállodoalus gal died1ihuvvui namma. Unjárggas eai c1uvvon njuolggadusaid c1earddalas1vuod1a registreremis. Mun c1ájehin konkrehta ovdamearkkaid bokte mo 1865' álbmotlohkan c1ad1ahuvvui ies1gud1et gielddas. Dáid ovdamearkkaid bokte oac1c1os1ii dan gova ahte goittot Unjárgga lohkamis leamas1 genealogálas1 nálli oalle deat1álas1 kriteria, Davvesiiddas ja Deanus orru ahte sosiála c1earddalas1 stáhtus veadjá váikkuhan registreremii. Muhto mus leat nu moadde ovdamearkka ahte dát báhca dus1s1e árvalussan mu beales. Nubbi ás1s1i mii lea c1albmái c1uohcci, lea ahte álbmotlohkama lassidiehtorubrihkka lea olu geavahuvvon Davvesiiddas sihke 1865:s ja 1875:s. Deanus ja Unjárggas leat mealgat unnit lassidied1ut. Dát veadjá dahkat álkkibun c1ad1ahit kritihkalas1 analysa c1earddalas1vuohtadiliin Davvesiiddas, go Deanus ja Unjárggas. Davvesiiddas lea maiddái stuorát `viidodat' giella- ja c1earddalas1vuohtadied1uin, nammalassii dan láhkái ahte leat eanet kategoriat ja eanet olbmot ies1gud1et kategorias. Dát viidodat boahtá ovdan gielladied1uid hárrái, erenoamáz1it 1875:s. Muhto 1900:s lea viidodat sakka gárz1on. Jos dohkkeha árvalusa ahte giella lea oalle deat1álas1 ja luohtehahtti mearkan c1earddalas1vuhtii, de gártá deat1álas1 hutkat vugiid mo gied1ahallat álbmotlohkamiid gielladied1uid. Maid muitalit álbmotlohkamiid gielladied1ut? Vástádusa dasa gávdná muhtin muddui álbmotlohkamiid njuolggadusain, muhto lea maiddái ávkkálas1 buohtastahttit eará gálduiguin. Okta buorre gáldu lea Friis etnográfalas1 kárttat. Mun bidjen Friisa 1861' Deanu kárttaid 1855' álbmotlohkama vuostá, ja gávnnahin ahte Friis veadjá leat atnán álbmotlohkama vuod1d1un go c1okkii gielladied1uid. Váldoboad1us lei ahte lei hui stuorra erohus Friis ja álbmotlohkama c1earddaloguin, ja ahte dát várra c1ájeha gud1e guvlui assimilas1uvdnaproseassa nuo 1860 lei mannamin: Muhtin dáz1a jorai ain sápmelaz1z1an. Vaikko Friis kárttat leat buoret gáldut gielladiliide go álbmotlohkamat, de lea váttis kvantifiseret gielladili Friis kárttaid vuod1ul. Gielladied1ut galge c1oggojuvvot 1891 rájes. Muhto juo 1865:s daddjo ahte galge merket sin geat máhtte dárogiela. Dát lea mielddisbuktán ahte maiddái eará gielladied1ut ihtigohte álbmotlohkamiidda. Lihkká lea dus1s1e Davvesiiddas dan veardde olu gielladied1ut 1875:s ahte attás1ii goittot muhtinlágán gova dalá gielladiliin. Buohtastahttin Deanuin ja Unjárggain dattege ii leat vejolas1. 1885' dahje 1891' álbmotlohkan livc1c1e vuosttas1 álbmotlohkan gos giela sáhtas1ii guorahallat dárkileabbo. 1900' álbmotlohkan dattege lea áidna álbmotlohkan dievaslas1 gielladied1uiguin mii lea dihtorregistrerejuvvon, dainna lea hálbi ja álki bargat. Mun lean atnán `ii spesifiserejuvvon c1eardda' dáz1an, ja `ii spesifiserejuvvon giela' eatnigiellan. Dasa lassin leat omd. sápmelac1c1at ja kveanat geat álbmotlohkamiid died1uid mielde máhtte dárogiela. Mun lean eaktudan ahte sii maiddái máhtte eatnigielaset -- mun lean sin atnán guovttegielagin. Dattege lean váruhan ahte dás lea dulkunmunni. Dát prosedyra attii mealgadii seammá bohtosa buot golmma gielddas: 16-20% álbmogis lei guovttegielat. Dattege lea dus1s1e 1-6% álbmogis gean birra daddjo eksplisihtta ahte sii leat guovtte- dahje golmmagielagat, geahc1a tab. 8 ja govvosa 2. Buohtastahttin Friisa 1888' etnográfalas1 kárttaguin orru nannemiin maid dutkit leat ovdal juo c1uoc1c1uhan: Álbmotlohkan died1iha olbmo váldogiela. Ies1alddis lea dat ahte leat nu unnán died1ut ahte olbmot leat máhttán eará gielaid go eatnigielaset, mearkan dasa ahte guovttegielatvuohta ii bures boad1e oidnosii álbmotlohkamiid gielladied1uin. Gaz1aldat mii badjána, lea mo galgá dahkat olbmuiguin geaid birra álbmotlohkamis leat gielladied1ut, muhto leat `seahkalas' nális/c1earddas? Mun in leat geahc1c1alan vástidit dán gaz1aldahkii, muhto mu mielas orru lunddolas1 atnit giela c1earddalas1vuohtakriterian dákkár oktavuod1ain, juste nu mo statistihkaguovddás1 dagai go divudii c1eardda giela mielde. Dát veadjá doaibmat aggregerejuvvon statistihka c1oaggimis, muhto ean1kilolbmo c1eardda lea váttis nannet mud1ui go c1oakkás1ii eanet died1uid olbmo birra, omd. girkogirjjiin. Hansen guovttos Meyeriin (1991) leaba c1ájehan mo dan sáhtas1ii dahkat. Galgá dattege muittus atnit ahte go statistihkaguovddás1 divodii 1900' álbmotlohkama gielladied1uid vuod1ul, de lei divodeamen barggu mii álggu rájes ii lean váldán vuhtii sosiála c1earddalas1 stáhtusa. Divudusa boad1us lea ain váilevas1. 1999 © Mákká Regnor (Regnor Jernsletten) Sámi dutkamiid guovddás1, Tromssa universitehta. Sámi died1alas1 áigec1ála nr. 1, 1999. ISSN 0805-4312. S. 27--45. [Universitetet i Tromsø] [Guovddáz1a ruovttusiidu] [Regnora ruovttusiidu] [Unicodevers1uvdnadánsiiddus] - Sisdollui]   Girjjálas1vuohta Ballari, Kjell (1981): Befolkningssammensetning og skoleforhold i nedre Tana pĺ slutten av 1800-tallet. Dædno-Teno-Tana. Lokalhistorisk skrift fra Tana historie- og museumslag. Bjørklund (1978): Kven-same-norsk. En sosialantropologisk analyse av «De tre stammers møte». Magistergradsavhandling i sosialantropologi, Universitetet i Tromsø. Gjerde, Willy (1999): Folketall - bosetning - samhandling. Hovedoppgave i historie, Universitetet i Tromsø. Hansen, Lars Ivar (1994): Samene i forrige ĺrhundres folketellinger-Registreringspraksis i Astafjord prestegjeld 1865-1900. Festskrift til Ørnulv Vorren, Tromsø Museums skrifter XXV. Hansen, Lars Ivar (1998): J. A. Friis' etnografiske kart for Troms og Finnmark. Ottar nr. 3, 1998. Hansen, Lars Ivar; ja Meyer, Tore (1991): The ethnic classification in the late 19th-century censuses. A case study from southern Troms, Norway. Acta Borealia 1991:2. Helander, Nils Øivind (1989): Det flersprĺklige Tana omkring 1900. Deatnu-Teno-Tana. Lokalhistorisk skrift fra Tana historie- og museumslag. Henninen, Terje (1972): Den kvenske innvandring til Alta pĺ 1700-tallet. Utrykt hovedoppgave i historie, Universitetet i Bergen 1972. Morgenbladet No. 334, 30.11.1855. NOS Ny række, C. No. 1 (1882): Bidrag til en norsk Befolkningsstatistik. Indledning til Tabeller indeholdende Resultaterne af Folketællingen i Norge i Januar 1876. Statistisk Centralbureau. Sandvik, Gudmund (1993): Statens grunn i Finnmark. Et historisk perspektiv. Vedlegg 1 til NOU 1993:34. Statistiske underretninger for Kongeriket Norge, I rekke, Christiania 1838. Steinlien (1984): Kulturell endring og etnisk kontinuitet. Hovedoppgave Samiske studier/etniske relasjoner, Institutt for samfunnsvitenskap, Universitetet i Tromsø. Thorvaldsen, Gunnar (1996): Hĺndbok i registrering og bruk av historiske persondata. Tano Aschehoug. ISBN 82-518-3467-8. Thuen, Trond (1985): Acculturation and Ethnic Survival? Some problems in the study of so-called `Norwegianized' Sami communities. Acta Borealia 1985:1-2. Thuen, Trond (1995): The Quest for Equity. Norway and the Saami Challenge. Memorial University of Newfoundland. ISBN 0-919666-86-8. Torp, Eivind (1986): Registrering av etnisitet i folketellinger. Heimen-Tidsskrift for lokalhistorie, nr. 2, 1986. Tranberg Anna (1994): Folk og fant. Navnelister i folketellingsmaterialet 1815-1855. 3. reviderte utgave, Norsk lokalhistorisk institutt, Oslo. ISBN 82-90176-73-2. - Sisdollui]   Gáldut Gilivuona, Deanu ja Unjárgga álbmotlohkamat. 1835, 1845, 1855. Kjøllefjord, Tana og Nesseby. Riikaarkiiva. 1865. 1875, 1900. Kjøllefjord, Tana og Nesseby. Registreingssentralen for historiske data (RHD), Tromssa universitehta. Dihtorregistrerejuvvon álbmotlohkamat. Friis, Jens Andreas (1861): Ethnographiske Kart over Finmarken. Gávdno maiddái dás: URL:http://www.dokpro.uio.no/friiskartene/1861/1861oversikt.html>. Vearrolisttut, Deatnu. Justisprotokoller for Øst-Finnmark, 1798-1830, 1847, 1862. Stáhtaarkiiva, Tromsa. Olbmuid namat ledje 1800-logus dábálepmosit ovdanamma ja patronymikon. Goargu ii lean dábálas1. Mun lean dán artihkkalis c1állán patronymikonaid oaniduvvon hámis: Sivert Ols. dan sadjái go Sivert Olsen. - Sisdollui]   Nuhtat 1 C1ujuhan Hansen guoktá Meyer 1991 artihkkalii, s. 13-19. 2 Dárkileabbo died1uid Friis kárttaid birra gávnnat Hansen (1998) ártihkkalis. 3 Helander dagai sullasas1 buohtastahtima, muhto son válddii fárrui maiddái 6. kretssa, masa badjeolbmot ge gulle, mii dagai buohtastahttima váddáseabbon. Helander váldoboad1us lea lihkká seammá go mu. [Universitetet i Tromsø] [Guovddáz1a ruovttusiidu] [Regnora ruovttusiidu] [Unicodevers1uvdnadánsiiddus] Universitetet i Tromsø, Senter for samiske studier, 9037 Tromsø, tlf.77645535 Ovddasvástideaddji doaimmaheaddji: Hálddahusjod1iheaddji Else Grete Broderstad. Fierpmádatovddasvástideaddji: Regnor Jernsletten. Oðasmahtton: Miessemánu 4. b. 2001.