Baş Saife. __NOTOC__ __NOEDITSECTION__ .ac. .ac - Assenşion adası içün üst-seviye internet dоmeni. .ad. .ad - Andorranıñ üst-seviye internet dоmeni. .ae. .ae - Qoşma Arap Emirlikleriniñ üst-seviye internet dоmeni. .af. .af - Afğanistannıñ üst-seviye internet dоmeni. .ag. .ag - Atigua ve Barbudanıñ üst-seviye internet dоmeni. .ai. .ai - Angilyanıñ üst-seviye internet dоmeni. .al. .al - Arnavutlıqnıñ üst-seviye internet dоmeni. .am. .am - Ermenistannıñ üst-seviye internet dоmeni. .an. .an - Felâmenk Antilleriniñ üst-seviye internet dоmeni. .ao. .ao - Angolanıñ üst-seviye internet dоmeni. .aq. .aq - Antarktidanıñ üst-seviye internet dоmeni. .ar. .ar - Argentinanıñ üst-seviye internet dоmeni. .as. .as - Amerikan Samoasınıñ üst-seviye internet dоmeni. .at. .at - Avstriyanıñ üst-seviye internet dоmeni. .au. .au - Avstraliyanıñ üst-seviye internet dоmeni. .aw. .aw - Arubanıñ üst-seviye internet dоmeni. .ax. .ax - Aland adalarınıñ üst-seviye internet dоmeni. .az. .az - Azerbaycannıñ üst-seviye internet dоmeni. .ba. .ba - Bosna ve Hersekniñ üst-seviye internet dоmeni. .bb. .bb - Barbadosnıñ üst-seviye internet dоmeni. .bd. .bd - Bangladeşniñ üst-seviye internet dоmeni. .be. .be - Belçikanıñ üst-seviye internet dоmeni. .bf. .bf - Burkina Fasonıñ üst-seviye internet dоmeni. .bg. .bg - Bulğaristannıñ üst-seviye internet dоmeni. .bh. .bh - Bahreynniñ üst-seviye internet dоmeni. .bi. .bi - Burundiniñ üst-seviye internet dоmeni. .bj. .bj - Beninniñ üst-seviye internet dоmeni. .bm. .bm - Bermuda Adalarınıñ üst-seviye internet dоmeni. .bn. .bn - Bruneyniñ üst-seviye internet dоmeni. .bo. .bo - Boliviyanıñ üst-seviye internet dоmeni. .br. .br - Brazilniñ üst-seviye internet dоmeni. .bs. .bs - Bahama Adalarınıñ üst-seviye internet dоmeni. .bt. .bt - Butannıñ üst-seviye internet dоmeni. .bw. .bw - Botsvananıñ üst-seviye internet dоmeni. .by. .by - Belarusnıñ üst-seviye internet dоmeni. .bz. .bz - Belizniñ üst-seviye internet dоmeni. .ca. .ca – Kanadanıñ üst-seviye internet dоmeni. .cc. .cc - Kokos Adalarınıñ üst-seviye internet dоmeni. .cd. .cd - Kongo Demokratik Cumhuriyetiniñ üst-seviye internet dоmeni. .cf. .cf - Merkeziy Afrika Cumhuriyetiniñ üst-seviye internet dоmeni. .cg. .cg - Kongo Cumhuriyetiniñ üst-seviye internet dоmeni. .ch. .ch - İsviçreniñ üst-seviye internet dоmeni. .ci. .ci - Kot d'İvuarnıñ üst-seviye internet dоmeni. .ck. .ck - Kuk Adalarınıñ üst-seviye internet dоmeni. .kz. .kz - Qazahistannıñ üst-seviye internet dоmeni. .tr. .tr - Türkiyeniñ üst-seviye internet dоmeni. 2007. XX asır | XXI asır | XXII asır 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 Abdureim Reşidov. Abdureim Reşidov - II Cian cenki iştirakçisi, Şuralar Birliginiñ Qaramanı, podpolkovnik. Abdureim Reşidov 1912 senesi Qırımda, Mamaşay köyünde köylü qorantasında doğdı. O, yaşlıqtan uçucılıq zenaatına aveslendi ve Aqmescit aeroklubına oqumağa kirdi. Soñra Ades (Odessa) arbiy uçucılar mektebini bitirdi ve arbiy uçucı oldı. Abdureim Reşidov bombalayıcı ağır uçaqlar eskadrilyasınıñ komandiri edi. O özüniñ cenkâver dostlarınen duşmanğa qarşı uruşlarda misli yoq cesürlik, fedakârlıq, erlik kösterdi. Çoq cenkâver medallernen taqdirlendi. 1945 senesiniñ iyün ayında Abdureim Reşidovğa uruşlarda köstergen cesürlik, fedakârlıqları içün Şuralar Birliginiñ Qaramanı unvanı berildi ve “Altın Yıldız” taqdim etildi. Abeşistan. Abeşistan, resmiy adı Abeşistan Federal Demokratik Cumhuriyeti — Afrikada bir memleket. Abibulla Odabaş. Abibulla Abdureşid oğlu Odabaş (1891 – 1938 (?)) – belli qırımtatar yazıcı ve medeniyet erbabı. Abibulla Odabaş 1891 sеnеsi doğdı. İptidaiy vе orta tasilni Qırımda alğan Abibulla, oquvnı İstanbulda dеvam etti. Abibulla Odabaş İstanbulda olğan vaqıtları, Noman Çelebicihan, Cafеr Sеydamеt, Ablâkim İlmiy ve başqaları tarafından siyasiy maqsatnеn qurulğan “Vatan” cеmiyеtiniñ azası edi. Tam şu devirde, Timurcan tahallüsinеn “Altın yarıq” poemasınеn (1911 s.) edеbiyat alanına ilk adım attı. 1913 sеnеsi basılğan “Yaş tatar yazıları” edеbiy esеrlеr toplamında Abibulla Odabaşnıñ “Zavallı tayım” adlı kinayеli şiiri basıldı. Aynı şu cıyıntıqta onıñ İsmail Gasprinskiyge bağışlanğan “Ulu babay” adlı şiiri basıldı. 1917 sеnеsi, Qırımğa qaytıp kеlgеn soñ, Abibulla Odabaş edеbiy esеrlеr ilе bеrabеr qırımtatar edеbiy tiliniñ tiklеnmеsi vе inkişaf etmеsinе hızmеt etе. 1920 sеnеsi, Vrangеl dеvrindе, Abibulla Odabaş Aqmеscittе “Yeşil ada” mecmuasını çıqarmağa başladı. Bu mecmuanıñ yalıñız dört-bеş sanı çıqqan. 1921 sеnеsi nеşir olunğan “Bilgi” mecmuasınıñ da muarriri Abibulla Odabaş olğan. Mеcmuasında aydınlatılğan mеsеlеlеriniñ dairеsi ğaеt kеniş edi: maarif işlеri, til, edеbiyat mеsеlеlеri, yaşlarnıñ tеrbiyеsi, millеtniñ kеlеcеgi kibi mеvzular mecmua saifеlеrindе yеr alğan. 1921 sеnеsindеn soñ Qırım MŞSC Maarif Halq Komissarlığında çalıştı vе aynı vaqıtta Totayköy ocalar tеhnikumında dеrs bеrdi vе soñra Qırım pеdagogika institutında qırımtatar tili vе edеbiyatı fakultеtiniñ dotsеnti oldı. Ümеr Acı-Asannеn birgе “Türk-tatar tili” (1923), “Oquv kitabı” (1924) dеrsliklеrini, Z.Buharеviçnеn bеrabеr “Qırımtatar bala türkülеri” (1926) toplamını vе digеr kitaplarını çıqardı. 1925-1926 sеnеlеri “Oquv işlеri” mecmuasında bir sıra edеbiy-mеdеniy maqalеlеrini bastırdı. 1926 sеnеsi Bakuda ötkеrilgеn І Bütünittifaq türkşnaslıq syеzdindе iştirak etti vе “Türkiy tillеrdе tеrminologiya” mеvzusında maruzanеn çıqışta bulundı. Abibulla Odabaş 1928 sеnеsi oktâbr 26-da Cеlâl Mеinov, Amdi Giraybay, Yaqub Kеmal, Ablâkim İlmiy kibi ziyalılarımıznеn bir sırada apiskе alındı. Aynı şu yılı dеkabr 17-dе OGPU kollеgiyası onı ölüm cеzasına üküm sürdi. O, bir yıl qadar Moskvada Butırskaya türmеsindе ölümgе üküm etilgеnlеr kamеrasında yattı. 1931 sеnеsi yanvar 13-tе ölüm cеzası 10 yıl lagеr cеzasınеn dеñiştirildi. 1991 sеnеsi aprеl 17-dе qabul olunğan Ukraina Qanunı mücibi bütünlеy aqlana. Ablây Şamil. Ablây Şamil Çonğarlı (1900 - 1942) - qırımtatar yazıcısıdır. Ablây Şamil 1900 senesi Qamacı köyünde (şimdiki Canköy rayonı) fuqare köylü ailesinde dünyağa keldi. Köy mektebini bitirgen soñ Canköyde yedi yıllıq mektepke oqumağa kirdi. 1925 senesi pedagоgik tehnikumnı bitirir eken onı Qazan universitetine oqumağa yollaylar. 1930 senesi universitetni muvafaqiyetnen bitire ve ocalıq yapıp başlay. Ocalıq yapqan yılları Aqmescit pedagоgik institutında ğıyabiy oquy ve 1940 senesi bitirip çıqa. Aqmescitteki 12-ci orta mektepniñ oquv işleri müdiri olıp çalışa. Ablây Şamil yaş nesilni terbiye etüv işine can yürekten berilgen ilk sovet ocalarından biri edi. O, aynı vaqıtta matbuatta faal iştirak etken mühbir, edebiy mecmualarda öz ikâyelerinen, til ve oquv metodikaları aqqında meraqlı maqalelerinen çıqışlarda bulunğan faal bir pedagogika mütehassısı ve yazıcı edi. Ulu Vatan cenki yıllarında, 1942 senesi, nemse faşist işğalcileri tarafından vahşiyce öldürile. Adana (il). Türkiye haritasında Adana ili (vilâyeti) Adana - Türkiye Cumhuriyetiniñ cenübiy qısmında yerleşken bir il (vilâyet). Adana vilâyetiniñ Aq deñizge çıqışı bardır. Vilâyetniñ merkezi - Adana şeeridir. Vilâyet meydanlığı 14 256 km², ealisi 2000 senesinde toplam 1 849 478 adamdır. Adana vilâyetinde merkez dail 14 ilçe (rayоn) bar. Adıyaman (il). Adıyaman - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Afrika. Afrika - Avropanıñ cenübinde, Atlantik okeannıñ şarqında, İnd Okeanınıñ ğarbında ve Antarktidanıñ şimalinde bulunğan bir qıta. Afrika qıtasınıñ meydanlığı 30 300 000 km² (dünyanıñ 5.9%), ealisi 922 000 000 kişidir (dünya ealisiniñ 12%). Afyonkarahisar (il). Afyonkarahisar - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Afğanistan. Afğanistan, resmiy adı Afğanistan İslâm Cumhuriyeti (puştu افغانستان - "Afġānistān", د افغانستان اسلامي دولت - "Da Afġānistān Islāmī Jomhoriyat"; dari افغانستان - "Afġānistān", دولت اسلامی افغانستان - "Jomhūrī-ye Islāmī-ye Afġānistān") – Asiyada bir memleket. Aksaray (il). Aksaray - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Alime Abdennanova. Alime Abdennanova (1924 - 1944) - II Cian cenki qaramanı, belli razvedkacı, gizli teşkilât yolbaşçısı, qırımtatar halqınıñ fedakâr qızıdır. Alime Abdennanova 1924 senesi Keriç şeerinde işçi qorantasında doğdı, Qamış Burunda Maksim Gorkiy adına orta mektepte oqudı. Mektepni bitirgen yılı cenk başlandı. Nemse natsistlerine qarşı gizli küreş alıp baruv içün Krasnodar ülkesinde razvedkacılar mektebinde mahsus azırlıq keçti. 1943 senesi Alime Abdennanova, Qırımğa yollanıldı. Cermay Qaşıq köyünde işançlı adamlardan gizli teşkilât tizdi. Olar Keriç yarımadasında nemse askerleriniñ areketleri aqqında zarur malümatlarnı devamlı vaqıt cebe komandanlığına yollap turdılar. 1944 senesi Alime ve onıñ cenkâver dostları gestaponıñ qoluna tüştiler ve elâk oldılar. Alime Abdennanova 1944 senesi aprel 5 künü Aqmescit civarında vahşiycesine öldürildi. Almaniya. Almaniya, resmiy adı Almaniya Federativ Cumhuriyeti (almanca "Deutschland", "Bundesrepublik Deutschland") - ğarbiy Avropada bir devlet. Almatı. Almatı (qazahça Алматы,) - Qazahistannıñ sabıq paytahtı ve eñ büyük şeeri. Altın Ordu. Altın Ordu (Cuçi Ulusı, Ulu Ulus) – XIII–XVI asırlarında yaşağan Şarqiy Avropa ve Ğarbiy Asiyadaki bir devlet. Altın Ordu tarihı. 1236—1240 yıllarında Avropanıñ cenüp-şarqiy topraqları Batu han komandanlığındaki moğol orduları tarafından fetih etilip Altın Ordu devleti quruldı. Horezm, İtil Bulğar devleti, Şimaliy Kavkaz, Qırım kibi eski etnomedeniy ülkeler de bu devletniñ içine dail olundı. Bundan sebeptir ki, Altın Ordu devletiniñ 200 yıllıq akimiyetiniñ (1243 - XV asırnıñ birinci yarısı) neticesinde Sibirniñ ğarbından Özü özenine qadar uzanğan keniş topraqlarda aynı iqtisadiy qurulışı, mentalitet, medeniyet ve dinge saip olğan bir millet şekillenip olamadı. XV asırnıñ birinci yarısında Altın Ordunıñ tam olaraq dağılmasından soñ yerine Qırım, Qazan, Hacı Tarhan, Sibir ve Ulu Ordu kibi mustaqil hanlıqlar ortağa çıqtı. Ulu Ordu hanları özlerini Altın Ordu mirasçılarından sanıp XV asırnıñ ekinci yarısı devamında Cuçi Ulusınıñ bütünligini yañıdan qurulması üzere askeriy ve diplomatik kirişimlerde bulunsalar da yañı mustaqilliklerini qazanğan devletlerniñ ket-kete artqan tirenişleri ile qarşılaşmaqta edi. Bu devirde Moskva knâzlığında ayrımcılıq kirişimleri küçlendi. Qırım ile Ulu Ordu arasında askeriy zıddiyet deñişken neticeler ile kelişmekte edi. 1474 senesi Moskva knâzı III İvan ile Qırım hanı I Meñli Geray arasında ittifaq antlaşması imzalandı. Qırım ve Rus ordularınıñ ortaqlaşa askeriy areketleri neticesinde Rus knâzlığı Ulu Ordunıñ vassallığından qurtuldı. 1502 senesi Qırım Hanlığı Ulu Ordunıñ barlığına soñ berdi. Rus tarihında bu vaqia qısqaca şöyle bir ifade körgendir: “Aynı yıl, iyün ayında Qırım hanı Meñli Geray, Ulu Ordu hanı Şeyh-Ahmed hanı yeñip Ordusını aldı”. Bu ğalebeler sayesinde Qırım Hanlığı Özü ile İdil özenleri arasında topraqlarnı öz kontroli astına aldı. Şunı da belletmek kerek ki, Qırım Hanlığı göñülli olaraq Osmanlı Devletiniñ imayesi astına kirdi ve Osmanlı sultanlarınıñ destegini qazanıp milletlerara siyasette öz pozitsiyasını pekitken oldı. 1480 senesi I Meñli Geray Qazan ükümdarları Halil (1462-1467) ve İbrahim (1467-1479) hanlardan tul qalğan Nur Sultan hatunğa evlendi. Bu evlenüvden em Qırım, em de Qazan veliahtı Sahib Geray (1481-1551) doğdı. Böylece Qırım hanı eki hanlıqta ükümranlıqlarını sürdürgen zadekânlarnı birleştirip merkezi Qırımda olmaq üzere yañı bir devlet qurmaq kirişiminde bulundı. Ortaq duşmanları (Ulu Ordu) bozğunğa oğratılğandan soñ müttefiq olğan Qırım ve Moskva arasındaki munasebetler yavaş-yavaş kerginleşmege başladı. Moskva knâzları III İvan (1462-1505) ve III Vasiliy, Qırım hanlarınıñ birleştirme siyasetine farqlı olaraq tahtta bulunğan Moskova yanlısı ükümdarlarnı desteklep ücüm siyasetini alıp bara ediler. Bunıñ üzerine I Meñli Geraynıñ büyük oğlu I Mehmed Geray (1515-1523) kence qardaşı Sahib Geraynı Qazan tahtına (1521-1524) yerleştirip Qırım ve Qazan ordularını birleştirip 1521 senesi tarih edebiyatında belli olğan Moskva seferni yaptı. 1524 senesi Qazan Hanlığı daa evel Qırım Hanlığı yapqanı kibi Osmanlı Devletiniñ imayesini tanıdı. O devir Osmanlı Devletiniñ kelişken ve qudret saibi olğan Qanuniy Suleyman sultan devri edi. Bundan soñ Qazan Hanlığınıñ topraqlarına birde bir yabancı ordunıñ mudahalesi Osmanlı Devletine qarşı yapılğan duşmanca bir amel olaraq sayılır edi. Osmanlı sultan, Qazan tahtına Sahib Geraynıñ yegeni Safa Geraynı ketirdi (1524-1531; 1533-1546; 1546-1549). Safa Geray tanınğan Qazan han qızı Süyüm Bike ile evli edi. Amma, Rus knâzları III Vasiliy ve IV İvan (Qorqunçlı) (1533-1584) Qırım ile Qazanda mevcut olğan deñişik zümreler arasındaki taht qavğalarını öz askeriy ve siyasiy maqsatlarında qullana bildiler. Ve çoq sayıda cenk neticesinde, evelâ Süyüm Bike esir alındı, soñra da 1552 senesi Qazan Hanlığınıñ, 1556 senesi ise Hacı Tarhan Hanlığınıñ tar-mar etilüvinen Tatar devletçiliginiñ soñu başlağan edi. Daa baqıñız. Qırım-Rus Cenki (1571 - 1572) Alupka. Alupka (,) — Qırım dağlarınıñ cenübiy capında, Ay Petriniñ eteginde bulunğan bir şeerdir, belli kurort. İklim. Yanvarnen fevral aylarınıñ orta arareti +3.. +4°C, avgustnıñki +24,6°C. Yağanaqlarnıñ orta yıllıq derecesi — 400 mm, yıllıq küneşli saatlarnıñ orta miqdarı — 2150, avanıñ nisbiy dımlılığı — 69 %. Yuvunuv mevsimi marttan oktâbrgece devam ete (suv arareti tahminen +22.. +28°C). Tarih. Zemaneviy Alupka topraqlarında insannıñ yerleşmeleri milâttan evel VIII biñyıllıqta peyda oldı. Şeer Alubika adınen birinci kere 960 senesi añıldı. XIV-XV asırlarda bu yerde cenevizlerniñ Lupika adlı qaleçik buluna edi. 1475-1774 seneleri Alupka osmanlılarnıñ akimligi altında edi. Qırım Rusiye eline keçkenden soñ (1783), Alupka R. Potömkinniñ mülkü edi. 1823 senesi ise, mında saray qurdurğan Mihail Vorontsovnıñ saipligine keçti. XX asırnıñ başından Alupka belli kurort oldı. Bu yerge devalanmağa, raatlanmağa Födоr Şalâpin, Maksim Gorkiy, Valeriy Brüsov, İvan Bunin, Lesâ Ukrainka ve başqaları kelgen ediler. 1938 senesi Alupkağa şeer statusı berildi. Naqliye. Şeer Yaltadan 17 km uzaqlıqta buluna. Qırımnıñ merkezi ve diger meskün yerlerine Alupka Aqyar-Yalta-Aqmescit-Kefe avtotrassası vastasınen qavuşa. İçtimaiy saa. Şeerde eki umumtasil ve bir dane muzıka mektepleri, hastahane, eki kitaphane, eki musafirhane, medeniyet merkezi bar. Mahsus itibarğa lâyıq yerler. Şeerniñ meşur yerlerinden Vorontsov sarayını ve onıñ etrafındaki parknı añmaq lâzim. Alupkada doğğan II Cian cenkiniñ iştirakçisi, uçucı Amet-han Sultannıñ müzeyi bar. 1972 senesi şeerde terek ve çalılarnıñ eki yüzden ziyade çeşitten ibaret olğan park açıldı. Aluşta. Aluşta (,) — Qırımnıñ yalı boyunda bir şeerdir, belli kurort. Cumhuriyetke boysunğan şeer statusı bar. Qırımnıñ Aluşta regionı (Büyük Aluşta) — Aluşta şeer şurasına boysunğan yer (haritada mavı tüsnen kösterilgen), öz terkibinde Aluştadan ğayrı bir qaç köy ve qasaba bar. Şeerniñ şimdiki adı — Aluşta — bu yunan asıl "Ἄλουστον" (Aluston) adınıñ yañlış çevirilgen şekli, tercimesi – “bet yuvmağan”. Tarih. Aluston qalesi VI asırda imperator I Yustiniannıñ emri boyunca qurulğan edi. Orta asırlar boyu Aluston Qırımnıñ yalı boyuna saip olğan devletler içün (Bizans İmperiyası, Hazar Qağanlığı, Feodoro Prinsligi) müim tayama noqta edi. Cenevizliler üküm etken devirde şeer Gotiya Kapitanlığınıñ (tahminen Foridan (şimdiki Foros) Alustonğa qadar yerleşken cenevizliler Qırımdaki saip olğan yerleriniñ bir parçasınıñ adı) pekitilgen merkezleriniñ biri de cenevizlilernen Feodoro Prinsligi arasında daimiy cenk çarpışmalarınıñ sebebi edi. İtaliyalılar şeerge Lusta dey ediler. Bugüngece Orta asırlar qalesiniñ yalıñız bir qullesi saqlanıp qaldı. Osmanlılar Qırımnıñ yalı boyunı fetih etkenden soñ Aluşta öz arbiy emiyetini coyıp kiçik balıqçı şeeri olıp qaldı. Osmanlılar üküm etken devirde o Sudaq qadılığı terkibinde edi. Qırım Rusiye İmperiyasına kirsetilgen de Tavriya guberniyası meydanğa ketirilgen soñ Aluşta başta Aqmescit uyezdi, soñra ise Yalta uyezdi volostiniñ merkezi oldı. XIX asır soñunen XX asır başınıñ arasında Aluşta kurort olaraq rağbet qazanıp başladı da 1902 yılda şeer statusını qazandı. Vatandaşlıq cenki vaqtında bir çoq barışıqlı Aluştanıñ sakini elâk olğan edi. 1930 yılda şeer Qırım MŞSCniñ Aluşta rayonınıñ merkezi oldı, o milliy qırımtatar rayonlarından birisi edi. 1941 senesi oktâbr 4-ünden başlap 1944 senesi aprel 15-ine qadar devam etken alman işğali şeerge büyük zarar ketirdi. İşğalciler 500-den ziyade Aluştanıñ sakinini yoq ettiler, 231 kişi zorbalıqnen Almaniyağa işlemege alındı. 1944 senesi mayıs 18-inde qırımtatarlar sürgün etilgenden soñ şeer daa da ziyade boş oldı. Cenkten soñ Aluşta yalı boyu kurortı olaraq inkişaf olmaqta edi, bir çoq yañı pansionat ve raatlıq evi quruldı. İklim. Subtropik (Aq deñiz tipinde), quru, sıcaq, yımşaq qışlı iklimi bar. Dekabrniñ orta arareti — +2,8 °C, avgustnıñ — +23,8 °C. Yıllıq yağanaqlar — 430 mm, yıllıq küneşli saatlarnıñ miqdarı — 2320-ge yaqın, avanıñ eñ az nisbiy dımlılığı avgustta — 63-68 %. Yuvunuv mevsimi mayıs ortasından oktâbr ortasınace devam ete, balalar içün — iyün soñundan sentâbr soñunace (suv arareti tahminen 20 °C ve ondan da ziyade). İqtisadiyat. Aluştanıñ sanayısı — demirbeton konstruktsiya zavodı, süt ve ötmek kombinatları. Şeerde 20-den ziyade populâr şarap çeşitini işlep çıqarğan 4 zavod bardır. Eali ve yazda aqça işlep qazanmaq içün kelgen Ukraina grajdanlarınıñ esas derameti turistlerge bağlı. 2004 yıldan berli Aluştanıñ plâjları tölemeli olıp qaldı. Devlet orman hocalığı (gosleshoz) ve devlet av hocalığı bar. 1959 yıldan berli Avropa ve MDİ (Mustaqil Devletler İttifağı) içün unikal vızlı şeerlerara Aqmescit—Aluşta trolleybus yolu amelde, 1961 yılda o Yaltağa qadar sozuldı. Aluşta şeer şurası. Aluşta şeer şurası (,) - Qırım yalı boyunda bir regiondır. Amasya (il). Amasya - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Amdi Alim. Amdi Alim (aqiqiy sоyadı Ğaniyev) (1905 - 1942) - qırımtatar şairidir. Amdi Ğaniyev 1908 senesi Kuybışev rayonındaki Adım Çoqraq köyünde doğdı. 1927 senesi edebiy eserler yaza başladı. Bir şair sıfatında yaratqan şiirleriniñ ekserisi arbiy mevzuda edi. "Qaytırmız biz yeñiş yırını yırlap, qaytırmız biz soñki ücümden..." dep yazdı şair. Qaytıp kelmedi. Vatan cenki qanlı uruşlarında elâk oldı. Cenkten evel şair Azam Ametnen birlikte “Raport” adlı birinci şiirler kitabı çıqtı. Amdi Alim - qardaş halqlar edebiyatını terenden bilgen ve olarnıñ eñ yahşılarını açıq-aydın, sade ve dülber tilnen tercime etken şairimiz edi. Şekspirniñ Qırımtatar Devlet teatrinde oynalğan “Otello” tragediyası, Lope de Veganıñ “İspan papazı” komediyası, Nikolay Ostrovskiyniñ “Çelik nasıl pişkinleşti” romanı, Şota Rustaveliniñ “Qaplan terisi kiygen pelvan” poeması ve saireler Amdi Alim tarafından tercime etilgenleri alda, halqımıznıñ ana tilinde sevip oquğan eserleri olıp qaldılar. 1942 senesinde ağır yaranlanğanı sоñ hastahanede vefat etti. Amdi Alim - etraflıca bilgili, yüksek medeniyetli, acayip adam edi. Amdi Giraybay. Amdi Giraybay (aqiqiy adı Abdulafat Lâtifov) (1901 fevral 14 - 1930 sentâbr 13) - belli qırımtatar şairidir. Amdi Giraybay 1901 senesi Kefe uyezdiniñ Yeñi Sala köyünde ülema qorantasında doğdı. 1910 senesi Qarasuvbazar iptidaiy mektebini bitirdi. 1917 senesi Aqmescitte açılğan rüşdiye mektebine kirdi. Lâkin grajdanlıq cenki zamanında tasiline devam etip olamadı. Soñra, 1921 senesi az bir müddet rabfakta oqudı. 1922 senesi topraq istisal şirketine kirdi. Aynı zamanda qırımtatar dar ül-fünun talebeleri şirketini teşkil etip keldi de bu yerde oquvını devam etti. 1923 senesi Veli İbraimovnıñ yardımı ile İstanbulğa ketip andaki dar ül-fünunnıñ edebiyat şübesinde üç yıl oqudı ve 1926 senesiniñ soñlarında Qırımğa qayttı.. Milliy maarif ve medeniyetiniñ inkişafı yolunda elal hızmetlerde bulundı. 1928 senesi “milletçilik”nen qabaatlanıp İçki İşler Halq Komissarlığınıñ (NKVD) Baş Siyasiy İdaresi (GPU) hadimleri tarafından yaqalandı ve 1930 senesi Moskvada Butırskaya türmesinde vahşicesine öldürildi. Amdi Giraybaynıñ “Elâk Oldı Yigitler” adlı ilk şiiri 1917 senesi neşir etildi. Şair eserlerini esasen sade halq tilinde yazdı. “Yigitke” (1918), “Yaş Tatarlarğa” (1921), “Tuvğan Tilim” (1921) kibi şiirlerinde vatanperverlik ve milletseverlik ğayelerini aks etti. Halqımıznıñ turmuşını ve bazı eskirgen adetlerini “Zavallı Tatar Qızı” (1921), “Talaq” (1921) kibi nazm parçalarında ifade etti. Qırımtatar milliy edebiyatında körümli yerni tutqan “İcret” poeması 1927 senesi basıldı. Amdi Giraybay qalemini dramaturgiya janrında da sınap baqqan edi. 1919 senesi “Eski Tatar Mektebi”, 1923 senesi “Öksüzler” serlevalı balalar içün yazılğan pyesaları neşir olundı. Şairniñ vefatından soñ, 1935 senesi Romaniyada çıqqan “Qırım Şiirleri” mecmuasında onıñ qırımtatar milliy edebiyatınıñ tarihı aqqında acayip ilmiy maqalesi basıldı. Amerika Qoşma Ştatları. Amerika Qoşma Ştatları (AQŞ) ya da Amerika Qoşma Devletleri (AQD) () - Şimaliy Amerikada bir devlet. Amethan Sultan. Amethan Sultan оğlu Sultan — belli arbiy uçucı, II Cian cenki iştirakçi, Şuralar Birliginiñ eki defa qaramanı. Amethan Sultan 1920 senesi Alupkada doğdı. Aqmescitte FZO mektebinde oqudı. Bundan soñ, ustanıñ şegirdi olaraq, parovoz deposında çalıştı. Aynı vaqıtta aeroklubğa qatnap oqudı. Arbiy uçucı olmaq istegi onı Aqyar yaqınlarındaki Qaçı aviatsiya mektebine alıp keldi. On doquz yaşında bu mektepniñ kursantı oldı. Amethan Qaçı mektebini II Cian cenki başlamazdan bir yıl evel bitirdi ve ŞSCBniñ ğarbındaki qısımlardan birine hızmet etmege yollandı. Amethan ve onıñ silâdaşları quveti qat-qat artqaç olğan ava duşmanına qarşı küreşte aqranı olmağan erlik, cesaret ve qaramanlıq kösterdiler. Qızıl bayraqlı gvardiya qırıcı aviatsiya polkunıñ eskadrilya komandanı Amethan Sultan 359 uruşta bulundı. Şahsen özü on bir duşman uçağını urıp tüşürdi. Gruppa ile olğan ava çatışmalarında ise 19 duşman uçağını ğayıp etti. Bundan ğayrı, Stalingrad cebesinde 110 cenkâver uruşta bulundı, şahsen özü altı uçaq urıp tüşürdi ve gruppa ile olğan ava cenkinde yedi duşman uçağını ğayıp etti. Bu fedakârlığı içün Amethanğa 1943 senesi avgust 24-te, ükümetniñ qararı mücibi ile, Şuralar Birliginiñ Qaramanı unvanı berildi. Amethan ava cenkiniñ büyük ustası ve aqiqiy ass oldı. 1942 senesi mayıs 31-de Yaroslavl töpesinde Yunkers-88 uçağını özü uçağınıñ kevdesi ile urıp yerge tüşürgende, ekipajdan eki nemse uçucısı esir alındı, ekisi uçaq içinde yandı. Amethan özü ise avadan yerge paraşüt ile tüşip qurtuldı. O, Şarqiy Prussiyada altı uçaq urıp tüşürdi. 1945 senesi yanvar 18-de dört biñ metr yükseklikte yigirmi beş nemse uçağına qarşı bir özü çıqıp, üç uçaqnı urıp tüşürdi. Bu batırlıqları içün Amethan Sultanğa 1945 senesi iyün 29-da Şuralar Birliginiñ Eki defa Qaramanı unvanı berildi. Misli yoq cesürligi içün Amethan Sultan cenkniñ soñunda Devlet mukâfatı laureatı unvanını aldı. Uruşlarda Amethan özüniñ ustalığı, pişkinligi, cesürligi ile öyle yüksek şüret qazandı ki, ondan közleri qorqqan nemse aviatsiya komandanlığı bir çare tapıp Amethan Sultanı yaqalamaq ve yoq etmek ükümini çıqardı. Amethan ise qorqmadı. “Men Amethan Sultanım! Men Amethan Sultanım! Nemse basqıncılarına ölüm!” – dey edi radio ile. Oña cevap olaraq nemselerniñ efirde: “Achtung! Achtung! (Diqqat! Diqqat!) Avada Amethan! Uruştan çıqıñız!” – degen emirleri eşitile edi. Devrimizniñ acayip adamı, qırımtatar halqınıñ iftiharı Amethan Sultan 1971 senesi fevral 1-de yañı uçaq sınavı vaqıtında elâk oldı. Bugün Aqmescit, Alupka ve Mahaçqala şeerleriniñ meydan ve sоqaqları Amethan Sultannıñ adı taşıylar. Andorra. Andorra, resmiy adı Andorra Prinsligi (katalanca "Andorra", "Principat d'Andorra") - ğarbiy Avropadaki Pirene dağlarında İspaniya ve Frenkistan arasında bulunğan kiçik bir devlet. Angola. Angola — Afrikada bir memleket. Ant etkenmen. Ant etkenmen - Qırımtatar milliy gimni. Sözler ve muzıkasını Noman Çelebicihan yazdı. Nasıl olsun bu zavallı qardaşlarım çürüsin? Ant etkenmen, şu qaranğı yurtqa şavle sepmege, Nasıl olsun eki qardaş bir-birini körmesin? Közlerimden aqqan yaşlar derya-deñiz qan olsun. Ant etkenmen, söz bergenmen millet içün ölmege, Bilip, körip milletimniñ köz yaşını silmege. Bilmey, körmey biñ yaşasam, Qurultaylı han olsam, Kene bir kün mezarcılar kelir meni kömmege. Çelebicihannıñ yazğan şiiriniñ asıl metni. Nasıl bolsun bu zavallı qardaşlarım çürüsin? Ant etkenmen, şu qaranğı yurtqa şavle serpmege, Nasıl bolsun iki qardaş bir-birini körmesin? Közlerimden aqqan yaşlar derya-deñiz qan bolsun! Ant etkenmen, söz bergenmen millet içün ölmege, Bilmiy, körmiy biñ yaşasam, Qurultaylı han bolsam, Yine bir kün mezarcılar kelir meni kömmege. Antalya (il). Antalya - Türkiye Cumhuriyetiniñ cenübiy qısmında bir il (vilâyet). Antarktida. Antarktida - cenübiy yarım kürreniñ eñ cenübinde bulunğan bir qıta. Antarktidada Yerniñ Cenübiy qutubı bar. Antigua ve Barbuda. Antigua ve Barbuda () - Şimaliy Amerikada terkibinde Karib deñizindeki bir qaç ada bar olğan bir devlet. Aq deñiz. Aq deñiz - Avrоpa, Afrika ve Asiya arasında yerleşken Atlantik okeannıñ bir deñizi. Aqmescit. Aqmescit (,) – merkeziy Qırımda Salğır özeni boyunda bulunğan bir şeerdir, Qırımnıñ paytahtı. Rus ve başqa yabancı tillerinde yunan tilinden alınma "Simferopol" adı (eski yunanca "ἡ Συμφερούπολις", /hē sümferúpolis/ - “umumiy fayda şeeri”) qullanıla. Coğrafiy yerleşme. Qırımnıñ Tış ve İçeri dağ sıraları arasındaki vadiy Salğır özeniniñ deresi ile çatışuvı neticesinde asıl olunğan yılğada buluna. Şeerniñ yanındaki özende Aqmescit suv anbarı meydanğa ketirildi. İklim. İklimi yarım quru, issidir, yımşaq qış ile. Yanvarniñ orta arareti +0,4 °C, iyülniñ orta arareti +23,3 °C. Yağanaqlarnıñ orta yıllıq derecesi 509 mm, yılnıñ küneşli saatlarnıñ orta miqdarı 2469. Qış avanıñ de yımşaması, de suvuması ile dekabrniñ 29-dan fevralniñ 25-ece devam ete. Tarih. Zemaneviy Aqmescitniñ topraqlarında insannıñ ilk yerleşmeleri daa qadimiy devirlerde peyda oldı. Şeerniñ seleflerinden eñ bellisi milâttan evel III asırda meydanğa kelgen ve tahminen hunnular tarafından viran olunğan skit devletiniñ paytahtı Neapolistir. Neapolisniñ viranesini Salğırnıñ sol yalısındaki Petrovskaya Balka (Петровская Балка) adlı yerde körmek mümkün. Aqmescit demiryol vokzalı ve onıñ yanındaki meydan Qıpçaq qabileleri ve Altın Ordu devrinde bu ortalıqta Kermençik adlı qasaba bar edi. Qırım Hanlığı devrinde ise qalğanıñ bulunğan mekânı olğan Aqmescit şeeri (rus menbalarda Ak-Meçet (Ак-Мечеть) olaraq keçe edi) peyda oldı. Qalğanıñ sarayı şimdiki Salgirka (Салгирка) adlı parkta buluna edi. O vaqıt qurulğan maallelerge Eski şeer (Старый Город) deyler. Bu yer qararnen Lenin, Sevastopolskaya, Krılov, Krasnoarmeyskaya adlı soqaqlarnen sıñırlana. Eski şeer şarq şeerlerine has yerleşüvnen, tar ve qıyış soqaqlarnen ayırılmaqta. Qırım Rusiye İmperiyasınıñ eline keçkenden soñ Tavriya guberniyası (vilâyeti) meydanğa ketirildi. Guberniya merkeziniñ temelini Aqmescitte qoymaq qarar etildi. 1784 senesi Grigoriy Potömkinniñ reberligi altında bu yerde memuriy ve mesken binalarniñ, hristian ibadethaneniñ qurucılığı başlandı. Terkibine em Aqmescitni, em de yañı qurulğan maallelerni kirsetken şeerge Simferopol adı berildi. Yunancadan Simferopol ‘fayda şeeri’ tercime etile. O vaqtından bugüngece Simferopol Qırımnıñ memuriyet merkezidir. Rusiyedeki Vatandaşlıq cenki vaqtında Aqmescitte biri-birini tez deñiştirgen ükümetler yerleşe ediler. Cenkniñ bitmesinen ise şeer Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetiniñ paytahtı oldı. 1941-1944 seneleri Aqmescit natsistlerniñ istilâsını ve qırımtatar halqnıñ sürgün etilüvini başından keçirdi. 1945 senesi cumhuriyetiniñ yoq olunuvınen Rusiye Şuralar Federativ Sotsialistik Cumhuriyetiniñ terkibine kirgen Qırım vilâyetiniñ merkezi oldı. 1954 senesi Qırım vilâyeti Ukraina Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetiniñ terkibine kirsetildi. 1991 senesi cumhuriyetniñ yañıdan tiklenüvinen şeerge kene paytaht mertebesi qaytarıldı. İqtisat. Aqmescit – müim sanayı merkezidir. Maşna qurucılıq, aş ve yengil sanayı esas saalarıdır. Şeerde qararnen 70 müessise bardır. Olar arasında "Foton" televizion zavodı, "Pnevmatika", "Santehprom" adlı zavodlar, "Fiolent" maişiy tehnika zavodı, konserva zavodları, tiküv fabrikaları ve ilâhre. Naqliyat. Aqmescit Qırımnıñ müim naqliy qavuşağıdır. Cumhuriyetniñ tış dünya ile alâqa vastalarınıñ çoqusı Aqmescitten keçeler. Şeerde demiryol vokzalı, avtovokzal, 3 avtostanstiya, 2 ava limanı (birisi halqara, digeri maalliy) bardır. Aqmescit, Aluşta ve Yalta arasında dünyada eñ uzun (96,5 km) trolleybus yolu bar. Tasil ve ilim. Qırımnıñ aliy oquv yurtlarınıñ ekseriyeti Aqmescitte buluna. Olarnıñ sırasında cumhuriyetniñ baş universiteti – V.N. Vernadskiy adında Tavriya Milliy universitetidir. Diqqata lâyıq universitetlerden Agrar universiteti, Tibbiyet universiteti, Müendislik ve pedagogika universiteti, Tabiat qoruv ve kurort qurucılığınıñ milliy akademiyasını añmaq lâzim. Şeerde 12 orta mahsus oquv yurtu, 37 ihtisasiy oquv yurtu, Qırım ve Ukraina İlimler Akademiyasınıñ ilmiy-araştırma institutları buluna. Medeniyet. Aqmescitte ülkeşınaslıq, etnografik ve bediiy müzeyleri, Gorkiy adında Rus akademik dramatik teatri, Qırımtatar akademik muzıka ve drama teatri, qoqla teatri, filarmoniya, tsirk bar. Mahsus itibarğa lâyıq yerler. Qırımnıñ başqa şeerleriniñ çoqusına baqqanda, Aqmescitte ayrı diqqatqa lâyıq yerler, mimariy abideler çoq degil. Şeerde Ulu Vatan cenkiniñ qaramanlarına, medeniyet ve sanat erbaplarına qoyulğan eykeller, 1944 sene sürgünliginiñ qurbanlarına memorial bardır. Mimarcılıq abidelerinden Aqmescitniñ saqlanılıp qalğan binalardan eñ eskisi, 1508 senesi qurulğan Kebir Cami ve Mihail Vorontsovnıñ sarayı ayırılıp turmaqtalar. Şeerniñ belli mimariy abidesi olğan Neapolniñ viranesi şimdi ğayet harap olundı. Qırımtatar Milliy Meclisi. Qırımtatar halqını temsil etken yuqarı vekaletli tek organı Qırımtatar Milliy Meclisniñ bulunğan yeri de Aqmescittir. Meclis, öz çalışmaları aqqında Qurultayğa esap bermekte olıp, Qurultay qararları, mezkür nizamname, milletlerarası uquq normaları ve bu normalarğa uyğan Ukraina qanunçılıq qararları esasında iş köre. Aqmescit rayonı. Aqmescit rayonı (,) - merkeziy Qırımda bir rayondır. Aqmescit şeer şurası. Aqmescit şeer şurası (,) – merkeziy Qırımda bir regiondır. Region terkibinde altı kent bar: Aqmescit şeeri, Aeroflotskiy, Agrarnoye, Gresovskiy, Komsomolskoye ve Qara Qıyat qasabaları. Aqmeçit rayonı. Aqmeçit rayonı (,) - ğarbiy Qırımda bir rayondır. Aqyar. Aqyar (,) – cenüp-ğarbiy Qırımda bir şeerdir. Aqşeyh rayonı. Aqşeyh rayonı (,) - şimal-ğarbiy Qırımda bir rayondır. Ardahan (il). Ardahan - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Argentina. Argentina, resmiy adı Argentina Cumhuriyeti () — Cenübiy Amerikada bir memleket. Paytahtı - Buenos Ayres. Ealisiniñ sayısı 40 301 927 kişi (2007 senesi). Los Glasiares milliy parkında Spegazzini degen bir buzluq Arnavutlıq. Arnavutlıq, resmiy adı Arnavutlıq Cumhuriyeti (arnavutça "Shqipëria", "Republika e Shqipërisë") - cenübiy Avropada Adriatik deñiziniñ şarqiy yalısında yerleşken bir memleket. Artvin (il). Artvin - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Asiya. Asiya - dünyada eñ büyük bir kоntinenttir, Avropanen beraber Avrasiya qıtası terkip ete. Tınç, Arktik ve İnd оkeanlarına çıqışı bardır. Atlantik okean. Atlantik okean - Tınç okeandan soñ eñ büyük ekinci okeandır. Bir zamanlar bir parça olğan qıtanıñ bölünüvinen meydanğa kelgen olıp, Avropa ve Afrikanı Amerika qıtasından ayıra. Yan deñizlerinen birlikte (Aq deñiz, Şimaliy deñiz ve Baltik deñiz) 106,2 mln. km² meydanlıqqa saip olıp, yer yüzüniñ beşte bir meydanlığını qaplay. 3314 m ortalama terenligi bulunğan okeannıñ eñ teren noqtası Puerto Riko çuqurıdır (9219 m). Ayrıca dünyanıñ eñ uzun okean sıradağı olğan Orta Atlantik sırtı bu okeanda buluna. Atırav. Atırav (qazahça Атырау,) - Qazahistanda bir şeer, Atırav vilâyetiniñ merkezi. Şeerniñ yarısı Avropada, diger yarısı ise Asiyada buluna. Tarih. 1640 senesi Rusiyedeki Yaroslavl şeerinden kelgen bazırgân Guriy Nazaryev öz oğullarınen beraber Sarayçıqta (orta asırlarda "Saray Cük") Cayıq (yani Ural) özenine saip olğan Noğay Hanlığına bergi tölep Hacı Tarhan (Astrahan) voyevodaları yardımınen Cayıq özeniniñ ağzında oñ yalısında tahta pekinti qurdurdı. Pekintiniñ adını "Ust-Yaitskiy gorodok" qoydılar. Nazaryevler kelmezden evel anda qazahlar tarafından özen ağzı köndelen qurulğan qızıl balıq tutqan üyşik degen qamış ya da tahta qora bar edi. Yalıdaki meskün yer de aynı şu Üyşik (qırımtatarca "evçik") degen adnı taşıy edi. 1647 senesi iyün 6-da taş qale quruluvı başlandı. Çeşit qıyınlıqlar sebebinden quruluv tek 1662 senesi tamamlandı. 1734 senesine qadar işbu qalege Rusiyede "Nijne-Yaitskiy kamenniy gorodok" dediler. 1734 senesi şeer adı Nazaryev qorantasınıñ başı şerefine resmiy tarzda Guryev olaraq deñiştirildi. 1991 senesi oktâbr 9-da vilâyet halq deputatları Şurası qararınen Guryevniñ adı Atırav olaraq deñiştirildi. İqtisadiyat. Atırav cermaynen gaz çıqaruv ve işlev, balıq avı iri merkezidir. Şeerdeki ACİZ (Atırav Cermay İşlegen Zavodı) – Qazahistannıñ cermay işlegen ilk zavodıdır. Şimdi Atırav vilâyetinde 12 balıq avlayıcı artel ve 50-den ziyade işhane balıq avınen oğraşalar. Avropa. Avropa - bir qıtadır, Asiyanen beraber büyük Avrasiya qıtası terkip ete. Atlantik ve Arktik оkeanlarğa ve оlarnıñ deñizlerine (Aq, Qara, Baltik ve ilh.) çıqışı bardır. Avropa qıtasınıñ meydanlığı 10 523 000 km² (dünyanıñ 2%), ealisi 712 000 000 kişidir (dünya ealisiniñ 11%). Avstraliya. Avstraliya - Okeaniyada memleket. Avstraliya ve Okeaniya. Dünya haritasında Avstraliya ve Okeaniya Okeaniya - Tınç Okeandaki bir çoq ada ülkelerinden ve Avstraliyadan ibaret bir qıtadır. Asiyanıñ cenüp ve cenüp-şarqında, Antarktidanıñ şimalinde ve Tınç Okean ile İnd Okeanınıñ arasında yer ala. Avstriya. Avstriya, resmiy adı Avstriya Cumhuriyeti (almanca "Österreich", "Republik Österreich") - Avropada Alp dağlarında ve Tuna özeni vadiysinde yerleşken bir devlet. Aydın (il). Aydın - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Azam Amet. Azam Amet (1909 - 1941) - qırımtatar edebiyatına yigirminci seneleri kelgen şairdir. 1909 senesi Qalımtay köyünde fuqare Seyid-Ametniñ ailesinde doğdı. 1924 senesi Bağçasarayda açılğan yedi yıllıq qırımtatar mektebine Yağya Bayburtlı, Yaqub Kermençikli, Bilâl Terlikçi kibi büyük bilgi ve medeniyet saibi ocalarnıñ elinde tasil kördi, nefis edebiyatnı sevdi. Azam o devirniñ gürdeli inqilâbiy ömürinen yaşadı. “Qara qan”, “Apayım”, “Komsomol” degen şiirlerini yazıp “Yaş quvet” gazetasında bastırdı. 1928 senesi Aqmescitteki işçi fakultetine (rabfak) kirdi. Bu devirde “Bizim künler”, “Köy”, “Alevli köyler”, “Rabfaklılar sesi” şiirlerini yazdı. 1931 senesi Moskvadaki Lomonosov adına Devlet Universitetiniñ neşriyat şübesine kirdi. Aqmescitte şair Amdi Alimnen beraber “Raport” adlı şiirler kitabı neşir etildi. 1941 senesi Vatan mudafaasına ketti. Sovet zabiti (оfitser) olaraq yavuz duşmannen cenkleşti. Vatanını qorçalar eken, qaramanca elâk oldı. Azerbaycan. Azerbaycan, resmiy ad Azerbaycan Cumhuriyeti (azerice: "Azərbaycan, Azərbaycan Respublikası") – şargiy Avropada, cenübiy Kavkaz regiоnında yerleşken bir Türk memleketi. Hazar (Kaspiy) deñizine çıqışı bardır. Paytahtı Baqu şeeridir Ağrı (il). Ağrı - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Aşıq oyunı. Aşıq oyunı - qoynıñ, eçkiniñ aşıq kemiginen oynalğan bir bala oyunıdır. Aşıq kemigi yerge tüşken yağına köre derecelenir. "Talşı" aşıq kemiginiñ qırıntılı olğan yan betidir. Eñ yüksek derece ondadır. "Talşı"nıñ qarşısı "Tav"dır. Ekinci yüksek derece ondadır. Aşıq kemigi bet üstü turğanda "Bük" olur, sırt üstü turğanda "Şıq" olur. Eñ tüşük derece "şıq"tır. Aşıq kemigi yerge bızıq tüşerse "Dişir" olur, oyun bızılır. Oyunğa qatılğanlar başlatacaq balağa birer aşıq berirler. Aşıqlar yerge atılıp şaşılır. Eñ yüksek dereceli kelgen aşıq birinci çertme aqqına saiptir. Aşıq saibi bala aşığını çertkende urğan aşıqnı alır. Uramasa sıra soñraki derecedeki aşıqnıñ saibi balağa keçer. Yerdeki aşıqlar bitken soñra, yañı oyun başlar. Bahamalar. Bahamalar - Şimaliy Amerikada bir devlet. Bahreyn. Bahreyn, resmiy adı Bahreyn Malikligi (arapça البحرين - "al-Bahrayn", مملكة البحرين - "Mamlakat al-Bahrayn") - Asiyada memleket. Balıkesir (il). Balıkesir - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Balıqlava. Balıqlava (,) – cenüp-ğarbiy Qırımda bir şeerdir. Bangladeş. Bangladeş, resmiy adı Bangladeş Halq Cumhuriyeti (bengali বাংলাদেশ - "Bangladesh", গণপ্রজাতন্ত্রী বাংলাদেশ - "Gônoprojatontri Bangladesh") - Asiyada bir memleket. Baqu. Baqu (azerbaycanca "Bakı") - Azerbaycannıñ paytahtı. Barbados. Barbados - Şimaliy Amerikada bir devlet. Bartın (il). Bartın - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Batman (il). Batman - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Bayburt (il). Bayburt - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Bağçasaray. Bağçasaray (,) – cenüp-ğarbiy Qırımda tarihiy bir şeerdir, Qırım Hanlığınıñ sabıq paytahtı, Bağçasaray rayonınıñ merkezi. Qırımnıñ İçeri dağ sıralarınıñ capında, Çürük Suv özeniniñ yılğasında buluna. Qırımnıñ paytahtı olğan Aqmescit ve Bağçasaray arasındaki mesafe 38 km. Bağçasaraynıñ eski şeerindeki bir aralıq İqlim. İqlimi yarım qurğaqlı, issidir, yımşaq qış ile. Yanvarniñ orta arareti +0,3 °C, İyülniñ orta arareti +21,7 °C. Yağanaqlarnıñ orta yıllıq derecesi 500 mm. Tarih. Bugünki Bağçasaray toprağında evel-ezelden bir qaç meskün yer bar edi. XVI asırnıñ birinci yarımında şeer meydanğa kelgen vaqıtta üç esas meskün yer bar edi: Qırq Yer qalesi (şimdiki Çufut Qale), Salaçıq ve Eski Yurt köyleri. Salaçıqta ve Qırq Yerde Altın Ordu zamanlarından berli memuriy merkezler bar edi. XV ile XVI asırlarnıñ sıñırında I Meñli Geray Salaçıqtan iri paytaht yaptırmaq niyetinen anda qurucılıq başlattı. 1532 senesinece Salaçıq Qırım Hanlığınıñ paytahtı edi. İşbu senede Meñli Geraynıñ oğlu I Sahib Geray Salaçıqtan 2 km uzaqlıqta yañı han rezidentsiyasınıñ temelini qoydurıp onı Bağçasaray dep adlandırdı. Soñ yañı han rezidentsiyasınıñ etrafında şeer meydanğa keldi. XVII asırnıñ ortalarında Bağçasarayda 2000 ev bar edi. Olardan üçte biri yunanlarnıñki edi. 1736 senesi Kristоf Minih yolbaşçılığı altında Rusiye ordusı şeerni bütünley yaqtı. Bugüngece saqlanılıp qalğan han saraynıñ yapıları 1740-1750 seneleri şeerniñ ğayrıdan tiklenüvi ketişatında quruldı. 1794 senesi Bağçasarayda 5 degirmen, furunlar, sepici, demirci, ayaqqap, tüfek ustahaneleri, bayağı ticaret evleri ve tükânlar, 17 kervan-saray bar edi. XIX asırda ve XX asırnıñ başında şeer qırımtatarlarnıñ medeniy ve içtimaiy yaşayışlarınıñ merkezi edi. 1944 senesi mayıs 18 künündeki qırımtatar halqınıñ sürgünligine qadar Bağçasaray ealiniñ çoqluğını qırımtatarlar teşkil etken 3 şeerlerden biri (Qarasuvbazar ve Aluştanen beraber) edi. Rayonlarğa resmiy sayılmağan bölünüvi. Zemaneviy Bağçasaray meydanlığı tahminen teñ kelgen bölüklerden ibarettir. Bu – Eski şeer, Yañı şeer ve yañı qırımtatar maalleleridir. Eski şeer Çürük Suv özeniniñ tar deresinde buluna. Bağçasaraynıñ bu rayonı orta asırlardan qalma yerleşüvnen (yani tar, qıyış soqaqlarnen) ve eski, deñişmegen qırımtatar evlernen ayırıla. Ulu Vatan cenkinden soñ qurulğan maallelerge Yañı şeer deyler. Şeerniñ üçünci bölümini 1990 seneleri sürgünlikten qaytqan qırımtatarlar qurdılar. Cenkten soñ Eski Yurt, Aziz, Aqçoqraq ve Salaçıq (Staroselye) köyleri şeerniñ terkibine kirsetildiler. Mahsus itibarğa lâyıq yerler. Hansaray - Qırım hanlarınıñ sarayı Bağçasaraynıñ eñ müim tarihiy abidesidir. Saraydaki Közyaş çeşmesi Aleksandr Puşkinniñ “Bağçasaray çeşmesi” (rusça «Бахчисарайский фонтан») eserinde şereflengen. Salaçıq maallesinde Zıncırlı medrese ve onıñ yanındaki I Hacı Geraynıñ dürbesi buluna. Şeerniñ yanında erkekler hristian keşişhanesi (Свято-Успенский монастырь) ve orta asırlardan qalma Çufut Qale (sıq “qoba şeeri” olaraq adlandırıla) bar. İçtimaiy saa. Şeerde ihtisasiy oquv yurtu, qurucılıq tehnikumı, tabiat evi, seyaat ve kezintiler bürosı çalışalar. Bağçasaray rayonı. Bağçasaray rayonı (,) - cenüp-ğarbiy Qırımda bir rayondır. Bekir Vaap. Bekir Vaap (1915 - 1944 avgust 14) - qırımtatar şairi. Bekir Vaap 1915 senesi Büyük Qaralez köyünde (şimdiki Bağçasaray rayonı) doğdı. 1938 senesi Aqmescit pedagоgik institutını bitirdi. Bu yıllar içinde “Yaş Leninciler” ve “Sovet edebiyatı” mecmualarında, aynı zamanda cumhuriyet gazetalarınıñ saifelerinde onıñ “Vatanım”, “Ana”, “Sevem seni”, “Ordudan selâm”, “Partizan Asan”, “Telman”, “Komsomol yırı” kibi bir sıra talantlı şiiriy eserleri basıldı. 1938 senesi “Yaşlıq yırları” cıyıntığında onıñ eñ yahşı şiirleri çıqtı. Şu yılı ŞSCB yazıcılar birligine aza qabul olundı. Bekir Çoban-zade. Bekir Vaap oğlu Çoban-zade (Sıdqiy) (1893 mayıs 15 - 1937 oktâbr 13) - ulu qırımtatar medeniyet erbabıdır. Bekir Çoban-zade 1893 senesi mayıs 15(27)-te Qarasuvbazar şeerinde, çoban Vaap aqaynıñ qorantasında doğdı. İlk ve orta tasilini Qarasuvbazardaki ruşdiye mektebinde aldı. 1909 senesi İstanbulğa ketip, Sultanyie litseyinde (şimdiki Galatasaray litseyi) oqumağa kirdi. Aynı zamanda andaki Qırımtatar talebe cemiyeti adlı siyasiy teşkilâtqa aza oldı. 1914 senesi I Cian cenki başlanğanı sebebinden, Qırımğa qayttı. 1915 senesi Adeske ketip, az bir müddet andaki institutlarda rusça oqudı. 1916 senesi Macaristanğa yollanıp, Budapeşt universitetiniñ şarq tilleri bölügine kirdi. Universitette oquğan vaqtında XII asırğa ait Kodeks Kumanikus adınen belli olğan qırımtatar yazma yadikârlığı üzerinde çalışaraq, 1919 senesi mayıs 18-de onı doktorlıq dissertatsiyası sıfatında qorçalap, professorlıq ilmiy unvanını qazandı. Bir qaç vaqıt Budapeşt ve Lozanna universitetlerinde çalıştı. 1920 senesi iyül 8-de Qırımğa qaytıp, Totayköydeki pedagogika tehnikumında ocalıq etti. 1922 senesi Qırım universitetiniñ şarq bölügine işke kirdi. 1924 senesinden repressiyağa oğramasına qadar Azerbaycan universitetinde çalıştı. Öz devriniñ eñ körümli türkşınaslarından olaraq, olarnen ilmiy maqale ve kitallar neşir ettirdi. “Anañ qayda?” adlı ilk şiiri 1913 senesi İstanbulda çıqqan “Yaş tatar yazıları” mecmuasında neşir olundı. Bir çoq şiiri 1928 senesi Aqmescitte basılğan “Boran” kitabında, 1935 senesi Romaniyada çıqqan “Qırım şiirleri” cıyıntığında, 1955 senesi İstanbulda Battal Taymaz tarafından azırlanılğan “Qırımlı Bekir Çoban-zadeniñ şiirleri” kitabında, 1971 senesi Taşkentte basılğan “Şiirler” kitabında dünya yüzü kördiler. Bediiy icadınıñ eñ gürdeli devri - Budapeştte oquğan devri oldı. O yılları yazıp qaldırğan “Qaval sesleri” adlı elyazması yaqınlarda Türkiyede neşir etildi. 1937 senesi yanvar 28-de Kislovodsk şeerinde raatlıqta bulunğanda apiske alındı. Oktâbr 12-de makeme etilip, ertesi künü qurşunlandı. Belarus. Belarus, resmiy adı Belarus Cumhuriyeti (belarusça "Беларусь", "Рэспубліка Беларусь"; rusça "Беларусь", "Республика Беларусь") - şarqiy Avropada bir memleket. Beliz. Beliz - Şimaliy Amerikada bir devlet. Belçika. Belçika, resmiy adı Belçika Qırallığı (;) - ğarbiy Avropada bir devlet. Benin. Benin - Afrikada bir memleket. Bilecik (il). Bilecik - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Bingöl (il). Bingöl - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Bitlis (il). Bitlis - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Boliviya. Boliviya — Cenübiy Amerikada bir memleket. Bolu (il). Bolu - Türkiye Cumhuriyetiniñ Qara deñiz regionınıñ Ğarbiy Qara deñiz bölüminde bir şeerdir. Bosna ve Hersek. Bosna ve Hersek (bosnakça, sırbca, hırvatça: "Bоsna i Hercegоvina") - Avropada bir memleket. Paytahtı Sarayevo şeeridir. Botsvana. Botsvana - Afrikada bir memleket. Brazil. Brazil — Cenübiy Amerikada bir memleket. Bruney. Bruney, resmiy adı Bruney Dar üs-Selâm Devleti (malayca "Brunei", "Negara Brunei Darussalam") - cenüp-şarqiy Asiyadaki Bоrneо adasında yerleşken bir memleket. Bulğaristan. Bulğaristan, resmiy adı Bulğaristan Cumhuriyeti (bulğarca "България", "Република България") - cenüp-şarqiy Avropada Balqan yarımadasınıñ şarqiy qısmında yerleşken bir memleket. Burdur (il). Burdur - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Burkina Faso. Burkina Faso - Afrikada bir memleket. Bursa (il). Bursa - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Burundi. Burundi - Afrikada bir memleket. Butan. Butan, resmiy adı Butan Qırallığı (dzоngha འབྲུག་ རྒྱལ་ཁབ་ - " 'Brug Rgyal-khab Dru Gäkhap") - Asiyada İndistan ve Çin arasında bulunğan kiçik bir memleket. Büyük Britaniya. Büyük Britaniya, resmiy adı Büyük Britaniya ve Şimaliy İrlandiya Qоşma Qırallığı () - ğarbiy Avropada bir devlet. Camayka. Camayka - Şimaliy Amerikada bir devlet. Canköy. Canköy (,) — şimaliy Qırımda bir şeer. Cumhuriyetke boysunğan şeer statusı bar. Şeerniñ adı "cañı köy" (cañı ~ yañı) söz birikmesinden asıl oldı. Şeer Canköy rayonınıñ merkezidir, lâkin rayon terkibine kirmey, cumhuriyetke boysunğan 11 şeerniñ birisi ola. Aqmescitten şimalge taba 93 km qadar uzaqlıqta buluna. 1926 senesi Canköyge şeer statusı berildi. Şeerdeki işhaneler: maşna-qurucılıq, demirbeton konstruktsiya, konserv, süt, kombikorm zavodları, et kombinatı ve hocalıq malları fabrikası. Bundan da ğayrı Canköyde ihtisas-tehnikiy oquv yurtu ve ülkeşınaslıq müzeyi bar. İklim. İklim quru, orta sıcaq, orta yımşaq qışlı. Yanvarniñ orta arareti –1,8°C, iyülniñ +23,3°C. Canköy rayonı. Canköy rayonı (,) - şimaliy Qırımda bir rayondır. Canköy şeer şurası. Canköy şeer şurası (,) – şimaliy Qırımda bir regiondır. Region terkibinde tek bir şeer (Canköy) bar. Cenübiy Afrika. Cenübiy Afrika - cenübiy Afrikada bir memleket. Cenübiy Amerika. Cenübiy Amerika - Amerikanıñ cenübiy yarısını yerleşken bir qıtadır. Ğarbında Tınç okean, şarqında ise Atlantik okean bar. Şimalinde Panama bоynunda Şimaliy Amerikanen sıñırdaş оla. Cenübiy Koreya. Cenübiy Koreya, resmiy adı Kоreya Cumhuriyeti (kоreyaca:대한민국, hanja:大韓民國 - "Daehan Minguk") - Asiyada Kоreya yarımadasınıñ cenübiy qısmında yerleşken bir memleket. Cezair. Cezair - şimaliy Afrikada bir memleket. Afrikanıñ Sudandan soñ eñ balaban ekinci memleketi. Şarq-şimalinde Tunus, şarqında Libiya, şarq-cenübinde Niger, ğarp-cenübinde Muritaniya ve Mali, şarqında Mağrip ve Ğarbiy Sahra memleketleri bardır. İslâm, Arap ve Berberiy bir memlekettir. Memleketniñ ismi arapça ("el-cezayir") "adalar" manasına kele. Cibuti. Cibuti - Afrikada bir memleket. Curçı rayonı. Curçı rayonı (,) - şimal-ğarbiy Qırımda bir rayondır. Cıyın. Cıyın - qırımtatar halqınıñ adetlerinden bir adettir. Cıyınlar qış vaqıtı, köylülerniñ azbarda, çayırlarda ve bağ-bağçalarda, qızğın işleri bitken soñ, keçirile turğan. Yaşlar ve qızlar birde bir dostlarınıñ evinde qonuşmaq ve eglenmek içün nevbetnen toplaşa ediler. Siz milliy tertipte donatılğan odanı kördiñizmi? Mına, şimdi öyle odanı köz ögüne ketiriñiz. Keñ ve ruşen oda, qarşı divar boylap, bir köşeden diger köşege qadar set qurulğan. Set üstünde sıranen dülber örnekli divar yastıqları tizilgen. Olarnıñ üstüne ise beyaz örme peşkir çekilgen. Köşede çeşit renkli yiplernen nağışlanğan yüzbez asılğan. Pencerede bürmeli perde sarqıp tura. Sıcaq soba yanında ise minder töşelgen. Böyle bir odada cıyın keçirile… Cıyınğa kelgen yaşlar, qızlar setlerge yerleşip oturalar. Olarnıñ artında, qarılğaç çipçeleri kibi, balalar tizile, minder üstüne ise esli-başlılar otura. Setlerde yer yetmegen yaşlar qapı tarafta skemlelerge ve kürsülerge oturalar. Er kes öz yerine yerleşken soñ cıyın başlay. Toplaşqanlar qoşulıp, halq yırlarını yırlaylar. Yaşlar şaqalaşa, lâtifeler aytıp külüşeler. Cıyında çeşit zevqlı oyunlar oynap eglenmek te adet oğlan. Yaşlarnıñ sevimli oyunlarından: "Yüzük", "Telefon", "Quşaq" oyunları pek şen keçe edi. İstidatlı yaşlar ve qızlar özleri uydurğan çıñ, mane, şaqalarnı köydeşlerine taqdim ete ediler. Cıyınlarda bulunmaq, hususan balalar içün, zevqlı ve faydalı edi. Olar halq ağız yaratıcılığınen canlı surette tanış ola ediler. Böyleliknen, qıymetli medeniy asabalığımız nesilden nesilge avuşıp saqlana ve zenginleşe edi. Danimarka. Danimarka, resmiy adı Danimarka Qırallığı (danca "Danmark", "Kongeriget Danmark") - şimaliy Avropada bir devlet. Dare. Dare mahsus azırlanğan ağaç qasnaqqa qoy, eçki yaki balıq terisi tarttırılıp yapıla. Qasnaqnıñ çetleri oyulıp, anda tögerek etip kesilgen yezden üç-dört çift zil pekitile. Qasnaqnıñ özü emen ağaçından qayırılıp yapıla. Dare çaluv ustalığı dareciden büyük canbazlıq talap ete. Dare hususan Qırımnıñ çöl tarafında ziyade qullanıla, onsuz iç bir tantana, iç bir cıyın olmay edi. Denizli (il). Denizli - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Diyarbakır (il). Diyarbakır - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Dominika. Dominika - Şimaliy Amerikada bir devlet. Dominikan Cumhuriyeti. Dominikan Cumhuriyeti - Şimaliy Amerikada bir devlet. Dümbelek. Dümbelek - çeşit kölemde çerepler şekilinde çift litavralar kibi alettir. Onıñ açıq tarafına ögüz quvuğı, balıq yaki eçki terisi tarttırıla. Çerepler çamurdan yapıla ve soñra ateşte pişkinleştirile. Dümbelek mahsus çertilip azırlanğan çubuqlarnen çalına. Çereplerniñ kölemi çeşit olğanı içün olar eki çeşit: alçaq ve yüksek davuşlar çıqaralar. Çalmazdan evel terisini küneşte yahut ateşte qızdıralar. Evelde dümbelek arbiy orkestrde ya da saray qaravullarınıñ signal aleti sıfatında qullanılğan: onıñ vastasınen çeşit emirler berilgen, ealige ise hannıñ tantanalı çıquvı hususında haber berilgen. Bu soñkisi içün dümbelekniñ "Büyük dümbelek" pek büyük soyundan faydalanılğan. Onı eki adam çala eken ve sesi ta uzaqlarğa eşitile eken. Küçük dümbelekten atlı askerler de faydalanğanlar. Onı atnıñ boyunına asa ekenler. Qartlarnıñ aytışınca o dümbelekler ağaçtan oyulıp yapıla ekenler. Halq arasında ise dümbelekniñ küçük soyu qullanıla edi. Onıñ yüksekligi 200-250 mm, bir çerepniñ diametri 160-180 mm, digeriniñ ise 80-100 mm. ola. Dümbelekten çalğı taqımı erkânında faydalanıla. Düzce (il). Düzce - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Edirne (il). Edirne - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Ekvador. Ekvador — Cenübiy Amerikada memleket. Ekvatorial Gvineya. Ekvatorial Gvineya - Afrikada bir memleket. El Salvador. El Salvador - Şimaliy Amerikada bir devlet. Elazığ (il). Elazığ - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Ennan Alimov. Ennan Alimov (1912 - 1941) - qırımtatar ressam ve yazıcı. Ennan Alimov 1912 senesi Köpürliköyde (şimdiki Qarasuvbazar rayonı) doğdı. Qarasuv doquz yıllıq mektebinde ders alğan soñ, tütün fabrikalarında işçi olaraq çalıştı. 1933 senesi cumhuriyet halq emek komissarlığı apparatında çalıştı ve Aqmescit nefis sanat tehnikumında oqudı. Yazıcı ve ressam sıfatında öseyatqan bu yaş talant 1936 senesi akademik Samohin adına ressamlar tehnikumına direktor tayin etildi. Rus tilini mükemmel ögrendi, klassiklerni çoq oqudı. 1933 - 1936 seneleri gazeta ve mecmualarda onıñ “Bostanda”, “Tuvğan köyüm”, “Qumru qanat kerdi”, “Menim qartım”, “Balıqçılar” kibi ikâyeleri, “Yaş quvet”, “Komsomolskaya pravda” gazetalarında – “Bağcı qızlar”, “Ormanda tañ”, “Qaytarma oynağan qız” adlı resimleri basıldı. Kommunist Alimov 1940 senesi Qırım MŞSC halq komissarları şurası yanındaki nefis sanat idaresi fırqa teşkilâtınıñ kâtibi oldı. Ulu Vatan cenkiniñ ilk künleri cebege ketti ve atlı asker sıfatında Or Qapı tübündeki deşetli uruşlardan birinde elâk oldı. Eritreya. Eritreya - Afrikada bir memleket. Ermeni Bazar. Ermeni Bazar (,) – şimaliy Qırımda, Qırımnı qıtanen bağlağan Or boynunda bir şeerdir. Tarih. XVIII asırnıñ başında Or Qapı qalesinden köçken ermeni ve rumlar tarafından qurulğan. Ermeni Bazar adınen 1730 senelerinden bellidir. 1921 senesi rus tilinde Armânsk (Армянск) adı berildi. Şeer statusı 1993 senesi berildi (böyleliknen, Ermeni Bazar Qırımnıñ eñ yaş şeeridir). İqtisadiyat. Esas müessiselerden ekşilik, maden kübrelerni çıqarğan zavodnı, yengil sanayı içün boyalarnı çıqarğan zavodnı ("Сивашский анилино-красочный завод") qayd etmek mümkün. Bundan da başqa demirbeton mahsullar zavodı, ötmek kombinatı çalışalar. İçtimaiy saa. Şeerde umumtasil mektepler, muzıka mektebi, ihtisasiy oquv yurtu, Herson milliy tehnik üniversitetiniñ filialı, Qırım gumanitar institutınıñ (Yalta) filialı; kitaphaneler, tarihiy ülkeşınaslıq müzeyi; merkeziy şeer hastahanesi; "Titan" ("Титан") adlı futbol klubu, çapıcılarnıñ "Tonus" ("Тонус") adlı klubu ve ilâhre bar. Ermeni Bazar şeer şurası. Ermeni Bazar şeer şurası (,) – şimaliy Qırımda bir regiondır. Ermenistan. Ermenistan, resmiy adı Ermenistan Cumhuriyeti (ermenice Հայաստան - "Hayastan", Հայաստանի Հանրապետություն - "Hayastani Hanrapetutyun") - ğarbiy Asiyada cenübiy Kavkaz regiоnında yerleşken bir memleket. Erzincan (il). Erzincan - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Erzurum (il). Erzurum - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Eski Qırım. Eski Qırım (,) - şarqiy Qırımda bir şeerdir. Tarih. Evel zamanlarda Solhat adı ile belli olğan. Endi peyda olğanınen Solhat – çoq cemiyetli ve tilleri çoq olğan şeer edi. Zaman ile Solhat şeeri inkişaf etip, büyük iqtisadiy merkezge çevirilgen. Mında zenginler ve esnafçılar içün evler qurulğan, bazirgânlarğa satmaq içün yer ayırılğan. 1253 s. Batu hannıñ emiri ile Solhatta büyük saray köterilgen. Ondan soñ Solhat adı ile beraberlikte Qırım adı qullanılğan. Solhat-Qırım aqqındaki şan-şüret, asılı qıpçaqlardan olğan Mısır memlük sultanı Al-Melik Beybarsqa da yetip bardı. O, öz tarihiy vatanında özüniñ adını ebediyleştirmek içün ve Solhat-Qırım şeeriniñ ealisini musulmanlıqqa döndürmek içün bu yerde büyük cami qurdura. Mermerden ve çeşit qıymetli madenlerden yasalğan caminiñ divarları bu vaqıtqa qadar böyle güzellikni körmiyegen ve suvğa, ösümliklerge inanğan insanlarnı teren ayrette qaldırğan. Eski Qırım şeerindeki zemaneviy Lenin ve Daçnaya soqaqlarında Qurşun Cami adlı caminiñ qalımtıları alâ daa saqlanıp qalğan. Böyle ad berüvden sebebi – bu cami qurulğanda taşlar arasındaki deliklerge qurşun tökip qapatqan ekenler. Eski Qırımnıñ daa diqqatqa lâyıq yeri – kervansaraydır. 14 asırda peyda olğan bu qurulğan merkez – iqtisadiyatnı inkişaf ettirgen ve satın-aluv munasebelerni pekitken qocaman bazar edi. Bu yerde çeşit memleketlerden ketirilgen basmalar, kilimler, maqatlar, savut-saba, ilvanlar ve diger, insannıñ ömürinde zarur şeylerni satqanlar. Qırım Hanlığı mustaqillikni qazanğan soñra, 1428 s. birinci Qırım hanı I Hacı Geray tahtqa oturğanınen hanlığınıñ merkez şeeri başta Qırq Yer ve soñ Bağçasaray ola, Solhat-Qırım şeeriniñ emiyeti alâ daa evelkisi kibi büyük olsa da, faqat endi bütün müim siyasiy ve tarihiy vaqialar Bağçasaraydaki Hansarayğa keçeler. Şeer ise Eski Qırım dep adlandırıla. Eskişehir (il). Eskişehir - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Tarihtaki eski adı Dorlion edi. Ankaranıñ ğarbiy yağında olğan Eskişehirniñ lületaşı namlıdır. Şeerniñ ortasından Porsuk özeni keçe. Demir yollarınıñ kesişim noqtasındadır. Ankara ve İstanbul kibi eki balaban şeerniñ arasında qalğanı içün inkişaf etkendir. Yañı yasalğan vızlı tren de Eskişehirden keçe. Ealisi 600 000 kişiden ziyade. Eki universiteti (Anadolu ve Osman Ğazi Univertitetleri) olğanı içün talebe şeeri dep biline. Türkiyeniñ eñ zemaneviy şeerlerinden birevidir. Türkiyede eñ qalabalıq qırımtatar tamırlılarnıñ olğanı şeer. Şeer ealisiniñ tahminen 20% qırımtatar tamırlıdır. Şeerniñ belli qırımtatar tamırlı adamları arasında rametli Hasan Polatkan (Türkiyeniñ eski maliye nazirlerinden), rametli Sezai Aksoy (şeerniñ eski belediye reislerinden), Süreyya Özkefe, Nihat Atacan, Bilal Acuner, Yenal Kaçıra, İlhan Mansız (Türkiyeniñ eski milliy futbol taqımı futbolcıları), Cüneyt Arkın (kerçek adı Fahrettin Cüreklibatur, namlı kino oyuncısı) bardır. Estoniya. Estoniya, resmiy adı Estоniya Cumhuriyeti (estonca "Eesti", "Eesti Vabariik") - şimaliy Avropada Finlandiya körfeziniñ cenübiy yalısında yerleşken bir devlet. Felemenk. Felemenk, resmiy adı Felemenk Qırallığı () - ğarbiy Avropada bir memleket. Fici. Fici, resmiy adı Fici Adaları Cumhuriyeti (ficice "Matanitu Tu-Vaka-i-koya ko Viti", indce फ़िजी गणराज्य,) - Okeaniyada memleket. Filippinler. Filippinler, resmiy adı Filippinler Cumhuriyeti (filippince "Pilipinas", "Repúbliká ng̃ Pilipinas") - cenüp-şarqiy Asiyada Filipin adalarında yerleşken bir memleket. Filistin. Filistin (arapça: السلطة الوطنية الفلسطينية) - Asiyada bir memleket. Tek arap devletleri tarafından tanılğan. Filtiş Yalısı. Filtiş Yalısı ya da Kot d'İvuar - Afrikada bir memleket. Finlandiya. Finlandiya, resmiy adı Finlandiya Cumhuriyeti (fince "Suomi", "Suomen Tasavalta"; isveççe "Finland", "Republiken Finland") - şimal-şarqiy Avropada bir devlet. Frenk tili. Frenk tili (frenkçe "la langue française", "le français") – bir Romans tilidir. Frenkistan, Belçika, İsviçre, Kanada ve bir çoq Frenkistannıñ sabıq müstemlekeleriniñ resmiy tili. Frenkistan. Frenkistan, resmiy adı Frenk Cumhuriyeti () - ğarbiy Avropada bir memleket. Gabon. Gabon - Afrikada bir memleket. Gambiya. Gambiya - Afrikada bir memleket. Gaspra. Gaspra (,) — Qırımnıñ cenübiy yalı boyunda, Yalta regiоnında, Yaltadan ğarpqa taba 12 km qadar uzaqlıqta bulunğan bir qasabadır. Gaspra terkibinde Qurucılıq şeerçigi (Стройгородок) ve Marat maalleleri bar. Gaspranıñ ğarbiy yanından Koreiz qasabasınen sıñırdaş. Gaspranıñ adı «aspro» degen yunan sözünden asıl oldı, tercimesi — "aq" (tüs). Rus edebiyatında Gaspra aqqındaki ilk añma acayip seyaatçı ve naturalist akademik Peter Simon Pallasqa mensüp. O 1793—1794 seneleri Qırım boyunca seyaat etkeni aqqında meraqlı tezkereler yazdı. Gaspra qasabası şerefine 951 Gaspra isimli asteroid adlandırılğan. Gaspra — Qırımnıñ yalı boyundaki eñ yahşı kurortlardan biri. Mında bir çoq sanatoriy, pansionat, bağça, tar yolçıq, plâj bar. Gaspra iklimi bütün Ukraina yerlerine köre eñ issi iklimlerden biri (Mishor da böyle). Gasprada eki mektep bar: Qurucılıq şeerçiginde (1-3 seviyeli) ve Maratta (yalıñız 1-ci seviyeli). Gayana. Gayana — Cenübiy Amerikada memleket. Gaziantep (il). Gaziantep - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Geraylar. Geraylar () - Qırım Hanlığınıñ ükümranları. Geray adı aqqında. Birinciden, qayd etmek kerek ki, "Girey" aytmağa yañlıştır. "Girey" - ruslaştırılğan şekli. "Geray" - Qırım hanlarınıñ sülâle adıdır. "Geray" adı - Qırım hanlığına temel qoyğan I Hacı Geray hanımızdan başlap nesilden-nesilge keçken ve ta 1783 s. Qırım Rusiyege keçkeninece, tahtta Şahin Geray hanğa qadar bu isimni qabul etkenler. Adnıñ peyda olmasına rağmen, alimler arasında eñ keniş tarqalğan fikir - Hacı hannıñ öz adı Geray edi. Bu isim türk dünyasında meşur olıp, onıñ manasını açıqlağan bir qaç söz ve ibareler arasında - "doğru", "adaletli" degen bir mana bardır. "Geray" adı öyle de tek bir insannı Hacı Geray hannıñ adı qalır edi, lâkin onıñ altıncı oğlu - Meñli - öz adına babasınıñ Geray adını soyadı olaraq qoştı. Meraqlısı şu ki, Meñliden evel olğan 5 ağası bu meselege böyle taraftan yanaşmadılar Hanlar cedveli. Bazı menbalarda añılğan Şahbaz Geray (1787-1789) ve Baht Giray (1789-1792), 1783 senesi Rusiye tarafından işğal etilgen Qırım Hanlığını idare etmegenleri içün cedvelge kirsetilmegen. Arap urufatında Geray ismi ananege binaen olaraq (yani yerine ile) yazılğan edi. Giresun (il). Giresun - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Grenada. Grenada - Şimaliy Amerikada bir devlet. Gvatemala. Gvatemala - Şimaliy Amerikada bir devlet. Gvineya. Gvineya - Afrikada bir memleket. Gvineya Bissau. Gvineya Bissau - Afrikada bir memleket. Gümüşhane (il). Gümüşhane - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Gürcistan. Gürcistan (gürcice საქართველო - "Sakartvelo") - ğarbiy Asiyada bir memleket. Qara deñizge çıqışı bardır. Paytahtı Tiflis şeeridir. Haiti. Haiti - Şimaliy Amerikada bir devlet. Hakkari (il). Hakkari - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Hatay (il). Türkiye haritasında Hatay ili (vilâyeti) Hatay - Türkiye Cumhuriyetiniñ cenübiy qısmında Aq deñiz yalısı ve Suriye sıñırı arasında yerleşken bir il (vilâyet). Hatay - Türkiyeniñ eñ cenübiy vilâyetidir. Vilâyetniñ merkezi - Antakya (qadimiy Antiоhiya) şeeridir. Vilâyet meydanlığı 5,403 km², ealisi 2000 senesinde toplam 1 253 726 adamdır. Hatay vilâyetinde 12 ilçe (rayоn) bar. Honduras. Honduras - Şimaliy Amerikada bir devlet. Hıdırlez. Hıdırlez - qırımtatar halq bayramıdır. Hıdırlez bayramınıñ adı Hıdır ve İlyas evliyalarnıñ adlarından kelip çıqa. Hıdır ve İlyas talmay-toqtamay bütün dünyanı aylanıp, insanlarğa yardım eteler, afatlardan, bahtsızlıqlardan qorçalaylar. Hıdır oñ taraftan kele, İlyas ise sol taraftan kele. Olar körüşken yerde Hıdırlez bayramı keçirile. Qırımda, ta eski devirlerden başlap, Hıdırlez bayramı mayıs ayınıñ 6-ncı künü qayd etile. Bayram arefesinde er bir evde aqşamdan qalaqay, kömeç, köbeteler pişirile. Ertesi künü sabadan balalar, qalaqay kömeçlerni alıp, qartlarnen beraber töpelikke çıqalar. Hıdırlez şerefine dualar oqulğan soñ, qalaqaylarnı, kömeçlerni bayırdan aşağı tığırtalar. Eger kömeç, qalaqay üst tarafınen töpege tüşse, demek yıl oğurlı ve bereketli olacaq. Bundan soñ balalar ve büyükler alanlıq yerde oturıp ketirgen yemeklerni aşaylar. Soñra Hıdırlez bayramınıñ şeñlenüv qısmı başlana. Balalar oynaylar, yırlaylar, küreşeler, salıncaqlarda sallanalar, çeşit bala oyunlarını oynap zevqlanalar. Hıdırlez bayramında azbarda ve boş yerlerde meyva tereklerini oturtmaq ve çiçek saçmaq evelden adet oğlan. Hırvatistan. Hırvatistan, resmiy adı Hırvatistan Cumhuriyeti (hırvatça "Hrvatska", "Republika Hrvatska") - cenübiy Avropada Balqan yarımadasınıñ ğarbiy qısmında bir memleket. Eñ balaban şeeri ve paytahtı Zagrebdir. I Hacı Geray. I Hacı Geray ya da Melek Hacı Geray () - ilk Qırım hanıdır. 1428 s. ilk Qırım hanı Hacı Geray han Qırımdaki mustaqil ükümet oğrundaki küreşniñ faal iştirakçisi olıp çıqqan. Qırımnıñ Altın Ordudan boşatılması ve serbest siyaset alıp baruv meselesi çoqtan berli keskin turmaqta edi. Qırımnıñ mustaqilligi oğrunda küreşte Hacı Geray meşur Qırım sülâleleriniñ ve beyleriniñ yardımına esaslandı. Amma duşmanlar da bir yerde turmadan, qarşılıq köstergenleri sebebinden bir qaç kere tahttan tüşürildi ve tek 1441 s. tekmil yekâne Qırım hanı oldı ve ta ölgence 1466 s. qadar tahtta bulundı. Tarihiy elyazmlarda Hacı Geray istidatlı, ikmetli ve öz halqını tüşüngen ve qayğırağan ükümdar olaraq kösterile. Atta halq arasında oña "Melek" adı berilgen. Hacı Geraynıñ müim ilk deñişmelerden biri – Qırımnıñ devlet merkeziniñ Qırım (şimdiki Eski Qırım) şeerinden Qırq Yerge keçirilmesidir. Neticede, qırımtatar milliy devletçiginiñ mükemmeleşmesinden ğayrı, kelecek onyıllıqlar devamında qırımtatar şeerleri qurulması ve medeniyetiniñ inkişafı ileriledi. Aynı zamanda, Hacı Geray ile qırımtatar bayrağındaki tamğa-taraq bağlıdır. Hacı Geray han 1466 s. vefat etti ve Qırq Yerniñ yanında Salaçıqta defin etildi. 1501 s. ise onıñ qabirinde büyük dürbe qurulğan. I Qurultay. I Qırımtatar Qurultayı 1917 senesi keçirildi. İşbu Qurultaynıñ teşkil olunuvı 1918 senesi fevral 23-de şeit ketken Qırım musulmanlarınıñ ilk müftisi, siyasetçi, şair Noman Çelebicihan ile bağlıdır. 1917 senesi noyabr 26-da Bağçasaraydaki Hansarayda üyle namazından soñra, saat 2-de Qurultay öz işini başladı. Hansaraynıñ tışında asker ve halq büyük bir qalabalıq ve eyecan alında Qurultay vekilleriniñ çıqışlarını beklemekte ediler. Qurultayda Qırım Halq Cumhuriyetiniñ Esas Qanunını (Konstitutsiyasını) işlep çıqmaq içün, mahsus komissiya meydanğa ketirildi. 18 maddeden ibaret olğan Esas Qanun qırımtatar Parlamentiniñ bütün işleriniñ al olunuvını, Qırım yaşayışınıñ siyasiy, medeniy, iqtisadiy ve diger taraflarını qaplap alğan. Qırım Halq Cumhuriyeti bu Esas Qanunğa oñaytlı qanunlar yaratıp, mustaqil devlet olaraq yaşamaq niyetinde edi. Lâkin Rusiye idaresini öz qoluna alğan bolşevikler milliy ükümetni tanımadılar. 1918 senesi yanvar 26-da bolşevikler şiddetli ücümge keçip, qırımtatar ükümetini ayaq astına aldılar. Fevralniñ 23-de ise Birinci Qurultaynıñ reisi sayılğan Noman Çelebicihannı qurşunğa tizdiler, cesedini ise Qara deñizge attılar. Iraq. Iraq, resmiy adı Iraq Cumhuriyeti (arapça جمهورية العراق - "Jumhūrīyat al-`Irāq") - Asiyada memleket. Paytahtı Bağdad şeeridir. Irğat Qadır. Irğat Qadır (aqiqiy adı Halil Cemil oğlu Qadırov) (1905 - 1945 yanvar 22) - qırımtatar yazıcı, II Cian cenki qaramanı. Halil Qadırov 1905 senesi Aluşta rayonınıñ Üsküt köyünde doğdı. Babası erte öldi. Anası dört balanen qaldı. Qadırov ırğatlıq yapmağa mecbur oldı. 1921 senesi işçiler fakultetine (rabfak) kirdi. 1928 senesi kommunist fırqasınıñ safına kirdi. 1929 senesi Qırım pedagоgik institutına kirip, oqumağa başladı ve şu yılı “Irğatnıñ yırları” serlevalı şiirler kitabını çıqardı. İnstitutnı bitirgen soñ, 1931 senesi “Ücüm” adlı ekinci şiir kitabını çıqardı. ŞSCB Yazıcılar Birliginiñ birinci syezdinde teftiş komissiyasınıñ azası saylandı. 1936 senesi “İsmail” adlı poeması ayrı kitap olaraq basıldı. Ulu Vatan cenki başlağanınen cebege ketti. Gvardiya üyken leytenantı olıp cenk etti. Dört kere yaralandı. “Vatan cenki” ordeninen mukâfatlandı. 1945 senesi yanvarnıñ 26-da Königsbergni azat eterken qaramanca elâk oldı. Popendorf köyü yanında Pilau degen yerde kömüldi. Isparta (il). Isparta - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Iğdır (il). İğdır - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Merkezi Iğdır şeeri. Kabo Verde. Kabo Verde - Afrikada bir memleket. Kahramanmaraş (il). Kahramanmaraş - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Kamboçiya. Kamboçiya, resmiy adı Kamboçiya Qırallığı (khmerce - "Preăh Réachéanachâkr Kâmpŭchea") - cenüp-şarqiy Asiyada memleket. Kamerun. Kamerun - Afrikada bir memleket. Kanada. Kanada (,) – Şimaliy Amerikada bir devlet. Karabük (il). Karabük - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Karaman (il). Karaman - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Kars (il). Kars - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Kastamonu (il). Kastamonu () - Türkiye Cumhuriyetiniñ şimaliy qısmında yerleşken bir il (vilâyet). Merkezi - Kastamonu şeeridir. Vilâyetniñ şimaliy tarafında Qara deñizge çıqışı bardır. Cenübinde Çorum ve Çankırı, ğarbında Bartın Karabük ve şarqında ise Sinop vilâyetinen sıñırdaş оla. Kastamonu vilâyetinde merkez dail 20 ilçe (rayоn) bar. Kayseri (il). Kayseri - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Kefe. Kefe (,) – Qırımnıñ cenüp-şarqiy yalısında bulunğan şeerdir. Coğrafiya. Kefe Qırımnıñ cenüp-şarq tarafında Kefe körfeziniñ yalısında buluna. Şeerniñ iklimine deñiz, dağ aldıları ve çöl tesir ete. İyülniñ orta arareti +24°C, yılnıñ küneşli saatlarnıñ orta miqdarı 2272, qış yımşaq, yağanaqlarnıñ orta yıllıq derecesi 360 mm. Yuvunuv mevsimi mayısnıñ ortasından oktâbrniñ ortasınace devam ete. Tarih. Şeerniñ temeli milâttan evel VI asırda, Milet şeerinden çıqma Yunan müstemlekeciler tarafından qoyuldı. Milâttan evel 355 senesinden Kefe Bospor devletiniñ terkibine kire edi. IV asırda Hunnlar şeerni yıqtılar. Mezkür devirde şeerde ve onıñ civarlarında Alanlar yaşay ediler ve qasaba Ardabda (yani ‘Yedi Mevlâlı’) alan adını taşıy edi. V asırda şeer Rоma İmperiyasınıñ nezareti altına keçti, VI asırda Hazarlar basıp aldılar, soñra kene Bizans İmperiyasınıñ eline keçti. Kelecek asırlar devamında büyük olmağan bir qasaba edi. XIII asırda Altın Ordunıñ altında qaldı, soñra ise Ceneviz tuccarlarınen satın alındı. Olar Kaffa adlı abadan bazarlıq şeerni meydanğa ketirdiler. İşbu şeer Qara deñizdeki alış-verişni tek başına nezaret etken esas liman ve ortalıqtaki ceneviz qasabalarnıñ idare merkezi oldı. 1475 senesi Kaffanı Gedik Ahmet Paşanıñ reberligi altında Osmanlı askeriy quvetler fetih ettiler. Kefe Osmanlı Devletiniñ Qara deñizdeki esas limanı oldı. Bu devirde şeer keñleşti, inkişaf etti. Kiçik İstanbul adını taşığan Kefe şeeri XIV asırda iqtisadiy munasebetler quruv ceetinden müim yer alğan. Şarq memleketler arasındaki satın aluvlar, ticaret yolları Kefe şeerinden keçken. Kefede 70 biñge yaqın nefer musulman-hristian qarışıq eali yaşağan. 1682 senesi şeerde 4000 ev (olardan 3200 musulman, 800 hristian) bar edi. Osmanlılar tahtqa oturğanı ile mında faal musulmanlaştıruv ceryanı başlanğan. Misal olaraq, XIV-XVIII asırğa qadar, yani 4 asır devamında şeerde 28 ortodoks hristian kilsesi, 15 katolik hristian kilsesi ve yeudilerniñ 2 sinagogaları olğan olsa, XVIII asırda Osmanlılarnıñ devrinde tek camiler 70 raqamını teşkil etken. XV ve XVIII asırlarda Kefede altı biñge yaqın evler qurulıp, olarnıñ er birisi öz tekrarlanmaz ömrüni yaşağan. Tarihiy ve dokumental vesiqalarğa köre, şeerde Qırımtatar, Türk, Rum ve Ermenilerden ğayrı, Eflâklar (yani rоmaniyalılar), Lehler, Gürciler ve Çerkezler ömür qurğanlar. 1778 senesi, Rusiye ükümeti tarafından teşkil olunğan hristian ealisiniñ sürgün etilüvi zamanında, 5511 ermeni, 1648 rum, 24 gürci Kefeden çıqarıldı. 1783 senesi Qırım Rusiyeniñ eline keçti, 1784 senesi Kefe Feodosiya (Феодосия) olaraq adlandırıldı. XIX asırda bu şeerde belli ressam İvan Ayvazovskiy yaşay ve icat ete edi. 1892-95 senelerde Canköyden Kefegece demiryol qolu yapıldı, 1899 senesi ise yañı deñiz limanı quruldı. Sovet ükümetiniñ birinci yılları şeer tüşkün alda edi (1921 senesi 35 400 kişi, 1926 senesi 28 700 kişi yaşay edi). Soñ Kefe sanayı ve kurort merkezi olaraq inkişaf etti. Ulu Vatan cenki vaqtında duşmanlar Kefeni eki kere zapt etip, şeerniñ büyük qısmını viran ettiler. Mahsus itibarğa lâyıq yerler. Kefedeki mahsus itibarğa lâyıq yerlerden yahşı alda saqlanğan ceneviz qalesini, bir sıra kilselerni, Müfti Camisini, Ermeni çeşmesini, Ayvazovskiyniñ çeşmesini, resimler galereyasını, ülkeşınaslıq ve Aleksandr Grinniñ müzeylerini köstere Müfti Cami. Bu büyük cami 1623 senesi qurulıp, osmanlı mimarcılıq ananeleri ile köterilgen. 1783 senesi Qırım Rusiyege qoşulğan soñ, işbu musulman camisi Uspeniye adlı ermenlerniñ katolik ibadethanesine çevirilip, uzun bir müddet devamında ermeni ealisiniñ diniy ihtiyaclarını qanaatlendirgen. Al-azırda restavratsiyadan keçken Müfti Cami Kefe şeerindeki zemaneviy Lenin ve Furmanov soqaqlarınıñ çatışmasında buluna. Böyleliknen, Müfti Cami çoq yıllar devamında em Türkler içün, em Qırımtatarlar, em de Qırım Ermenleri içün ibadet evi olıp, 1944 senesi Qırımtatarlarnı sürgün etkenden soñra ise perişan bir alğa qaldırılğan. Tek 1975 senesi bu cami kene öz evelki alına ketirilgen edi. İqtisadiyat. Kurort saası Kefe iqtisadiyatınıñ temelidir. Mında belli şifahaneler, raatlıq evleri, mineral çeşmeler, plâjlar bar. Turizmden ğayrı iqtisadiyat köy hocalığına, balıq avına, aş sanayısına esaslana. Şeerde tütün fabrikası, şıra zavodı, mehanik zavodı, optika ve diger zavodlar çalışmaqta. Kefe şeer şurası. Kefe şeer şurası (,) – сenüp-şarqiy Qırımda bir regiondır. Keniya. Keniya - Afrikada bir memleket. Keriç. Keriç (,) — şarqiy Qırımda Keriç boğazınıñ yalısında bir şeer, iri sanayı, naqliyat, turizm ve yazlıq raatlanuv merkezi, şeer-qaraman. Keriç — dünyanıñ eñ qadimiy şeerlerinden biridir. Şimdi Keriçte çeşit türlü medeniyetler ve devirlerge ait olğan bir çoq tarih ve mimarcılıq abidesi bar. Antik devri. Milâttan evel VII asırnıñ soñunda Miletos adlı yunan şeerinden kelgenler şimdiki Keriç yerinde Pantikapeyon (yunanca Pantikápaion, iran "Panti Kapa" sözlerinden çıqtı, tercimesi — "balıq yolu") şeerini qurğan ediler. Akropol şimdiki Mitridat adlı olğan dağda bulunğan edi. Şeerniñ etrafında başqa qadimiy yunan şeerleriniñ nekropollerinden farqlı olğan nekropol bulunğan edi. Pantikapeyon nekropoliniñ terkibinde o zamanda yunanlar içün adetteki topraq qabirlerden ğayrı şeerden çölge taba keçken yolnıñ boyunda bir sıra qurğan bar edi. Bosporostaki arbiy federatsiya. Pantikapeyon. Şimdiki Keriç bulunğan toprağı atta milâttan evel XVII—XV asırlarda meskün eken, bunı Mayak qasabasınıñ etrafında keçirilgen atiqiy qazılmalar tasdıqlay. Amma Keriçniñ şeer olaraq tarihı qararnen 2600 yıldan evel başlandı, milâttan evel VII asırda Bosporos Kimmerikos (Keriç boğazı) yalısında qadimiy yunan müstemlekecileri arbiy federatsiya teşkil etken bir sıra mustaqil şeer-devletni qurdılar. Şeerlerara ittifaqnıñ maqsadı — tamır halqqa (skitlerge) qarşılıq yapuv edi. Bosporos Devletiniñ ahırı. I asırdan başlap ep Bosporos Devleti kibi Pantikapeyonğa de gotlar ücüm ettiler. 370 seneleri hunnular istilâsı vaqtında Pantikapeyon tamamen yoq oldı. Onıñ keniş yerleri virane alına ketirilgen edi. Amma şeer turmaqta edi ve yaqın arada canlanıp Şimaliy Qara deñiz yanınıñ iri alış-veriş ve esnaf merkezine çevirildi. Orta asırlar. VI asırda şeer Bizans İmperiyasınıñ akimiyetinde bulundı. I Yustinian imperator qararınen anda garnizon yollandı da qale qurulışı başlandı, qaleniñ adını Bosporos qoydılar. VIII asırda Qırım Hazar Qağanlığınıñ tesiri altına tüşti. Bospor adı Qarşa ya da Çarşa adına deñiştirildi. IX—X asırlarda Şimaliy Qara deñiz yanınıñ saipleri slavânlar oldılar. Tmutarakan knâzığı qurulğanınen Korçev denilgen şeer Qadimiy Rusiyeniñ deñiz araba qapısı edi. XIII asırda moğollar Qırımnı ve bu cümleden Korçevni fetih ettiler. 1318 senesi şeer Şimaliy Qara deñiz yanındaki ceneviz müstemlekeleriniñ terkibine kirsetildi. 1475 senesi şeer Osmanlı Devletiniñ ükümine keçti. O arada Keriç berbat bir alğa keldi ve Zaporog qazaqları tarafından bir qaç kere ücümge oğradı. XVIII asır başında Azaq deñizinde Rusiye öz arbiy küçüni quvetlendirgenine cevap olaraq оsmanlılar Keriç boğazı yalısında Yeñi Qaleni quralar. Yañı zaman. Rus-оsmanlı cenkinden soñ 1774 senesindeki Küçük Kaynarca muqavelesine köre Keriç ve Yeñi Qale Rusiye terkibine kirsetilgen edi. 1783 senesi Keriç Tavriya guberniyasınıñ terkibine kirsetildi. Şeerniñ ealisi yunanlar, ruslar, ukrainler, italyanlar ve ermenilerden ibaret edi. 1821 senesi Keriç ve Yeñi Qale hususiy memüriy birlemge — Keriç-Yeñi Qale şeerbaşlığına ayırıldı. Bu aradan başlap şeer abadanlaşıp başlay. 1855 senesi Qırım cenki vaqtında şeerni ingliz ordusı yıqıp berbat etti. II Cian cenki vaqtındaki Keriç. II Cian cenki vaqtında Keriçte sovetnen alman orduları arasında bir çoq deşetli uruş olıp keçti. 1941 senesi noyabr ayında şiddetli uruşlardan soñ almanlar şeerni işğal ettiler. 1941 senesi dekabr 30 künü şeer birinci sefer azat etildi. Sovet ordusı keri çekilgenden soñ askerlerniñ bir qısmı partizanlarnen beraber Acı Muşqay taşparçalav quyularına kete. 1944 senesi aprel 11 künü Keriç tamamen azat etildi. 1973 senesi sentâbr 14 künü Keriçke şeer-qaraman rütbesi berildi. Sanayı. XX asırnıñ ekinci qısmında Keriç iri gemi yapıcılığı ve maden tökmeciligi merkezi olıp qaldı. Şuralar Birligi dağılğanı ve bazar iqtisadiyatına köçkeninen gemi yapıcılığı ve maden tökmeciligi saaları zayıflaştılar. Şeer sanayı merkezinden turizm ve yazlıq raatlanuv merkezine çevirildi. Şeerniñ tarihı boyu balıqçılıq onıñ içün pek emiyetli edi ve şimdi de Keriç ealisiniñ büyük bir qısmı bu saada çalışa. Naqliye. Şeerlerara ve halqlarara köçürmeler Keriçte Keriç ticaret limanı, demir yol vokzalı, avtostantsiya ve kiçik aeroport eda ete. İçtimaiy naqliyat olaraq şeerde esasen avtobuslar ve marşrut taksileri qullanıla. 2004 senesi Keriçniñ ilk trоlleybus marşrutı işletildi. Turizm ve raatlanuv. Qara ve Azaq deñizleriniñ yalılarında bulunma sayesinde yaz vaqtında Keriçke sabıq ŞSCB memleketlerinden raatlanmaq içün bir çoq kişi kele. Keriç yarımadasında bir qaç şifaiy çamur çeşmesi bar. Keriç şeer şurası. Kerç şeer şurası (,) – Qırımda eñ şarqiy bir regiondır. Region terkibinde tek bir şeer (Keriç) bar. Kerçek İsa Kilsesi. Kerçek İsa Kilsesi (çince 真耶穌教會) - 1917 senesi Çinniñ paytahtı Pekinde qurulğan mustaqil hristian bir kilsesidir. Bugün 45 memleketten 1 500 000 azası bardır. Kilse XX asırnıñ başında protestantlıqtan ayrılaraq çıqqandır. Kilse Milât ve Pashalyanı qayd etmez. Kezlev. Kezlev (,) — Qırımnıñ şimaliy ğarbındaki deñiz yanında bir kurort şeeridir. Ealiniñ sayısı 103 biñ kişi, yazlıq mevsimde ise bir qaç kere ziyade olıp arta. Er yıl mında raatlanmak ve tedaviylenmek içün tahminen 1 million kişi kele. Qırımnıñ Kezlev regıonı — Kezlev şeer şurasına boysunğan yer (haritada mavı tüsnen kösterilgen), terkibinde Kezlevden ğayrı Yalı Moynaq, Novoozörnoye ve Mirnıy qasabaları bar. Region ealisiniñ sayısı 117 565 kişi (2001 senesi) Qadimiy zaman. Kezlev etrafında keçirilgen arheologik qazılmalar şimdiki şeer yeri ve etrafında insanlar atta milâttan evel 3 biñyıllıqta yaşap kelgenini tasdıqlay. Mında başta tavrlar, kimmerliler, soñra ise — yunanlar yaşap keldiler. Şeerniñ qadimiy adını – Kerkinitida yunanlar qoydılar. Skiflernen cenkler zarfında Kerkinitida skif ükümranlarınıñ akimiyetine bir qaç kere tüşken edi. Şeer milâttan evel tahminen II—III asırlarda yoq oldı. Orta asırlar ve Qırım Hanlığınıñ devri. Şimal-ğarbiy Qırımnıñ Erte Orta asırlar tarihı arheologlar ve tarihşınaslar tarafından az tetqiq etilgen. Köçebe halqlar (hunnular, bulğar türkleri, hazarlar, peçenekler, ğarbiy qıpçaqlar) bir-birlerini almaştırıp ta soñra apansızdan ğayıp olıp Qırımnıñ qadimiy toprağında öz askerleriniñ qabirleri ve qurğanlar üstlerinde eykeller qaldırdılar. 1475 senesi osmanlılar Qırımnıñ yalı boyunı fetih etkenden soñ şimdiki Kezlev yerinde türkler yahşı pekitilgen qaleni qurdılar da onıñ adını Gözlev qoydılar. Bu adınıñ etimologiyası aydın degil, lâkin qırımtatar "közlü ev" söz birikmesinden çıqqan degen versiya bar. XVI asırda Gözlev büyük ticariy şeer-qale olıp qaldı. Onıñ limanına Anadoludan gemiler yaldap kelip turğan ediler. 1552 senesi I Devlet Geray han idare etken zamanında Gözlevde Qırımnıñ eñ büyük ve muazzam camisi qurula — Han Cami (Cuma Cami). Cami leyhasını tizüv han İstanbulda Hoca Sinan mimarğa sımarladı. Kezlev Rusiye İmperiyasınıñ terkibinde. Rusiye Qırımnı fetih etken soñ Gözlevge uyezd şeeri statusı ve yañı ad berildi. Qadimiy Pontnıñ çarı VI Mitridat Yevpator şerefine şeerni Yevpatoriya dep adlandırdılar. Zemane. Şeerniñ cenübiy ğarbında kurort rayonı bar. Şarqında eski şeer buluna. Bu rayondaki bazı evler 300 yıl qadar eskilikli. Şeerniñ ğarbında Moynaq gölü, şarqında ise Sasıq gölü bardır. Şimalinde sanayı işhaneleri bulunalar. Tabiat faktorları. Tabiat faktorlarından bularını qayd etmek kerek: unikal çamur ve rapa, deñiz ve mineral suvları, ava ve küneş, qum ve şifaiy ösümlikler. Şeer ve etrafındaki yalı boyunda bir çoq ufaq qumlu plâjlar bar. Şeerden ğarpqa taba bir sıra pansionat, sanatoriy ve pioner lageri uzana. Kezlev – eñ küneşli şeerlerden birisi. Yaz ortası iyül-avgustta suv arareti +23 °C-den +26 °C-ge qadar deñişe. Mayıstan oktâbrgece suv arareti +15 °C-den 22 °C-ge qadar deñişe. Mında qış künleri adet üzre issi, ekseriy allarda ayazsız. Avanıñ yıllıq orta arareti +11 °C. Naqliye. Kezlevden Qırımnıñ başqa şeerlerine minip yürüv avtobuslar ve trenler vastasınen amelge keçirile, bundan da ğayrı deñiz vastasınen. Şeerde tramvaylar, avtobuslar ve marşrut taksiler bar. İnternatsional soqağı, 124. Telefon nomerası: 61-690. Vokzal yanındaki meydan. Telefon nomeraları: 51-411 (malümat berici bölük); 13-320 (servis merkezi). Kezlev şeer şurası. Kezlev şeer şurası (,) – Qırım ğarbiy yalısında bir regiondır. Region terkibinde dört meskün yer bar: Kezlev şeeri, Novoozörnoye, Yalı Moynaq ve Mirnıy qasabaları. Kilis (il). Kilis - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Kiribati. Kiribati, resmiy adı Kiribati Cumhuriyeti (kiribatice "Kiribati", "Ribaberikin Kiribati";) - Okeaniyadaki Mikroneziya regionında bir memleket. Kiyev. Kiyev ya da Kıyiv () - Ukrainanıñ paytahtıdır, Şarqiy Avropada eñ eski şeerlerden biridir. 1982 Kıyiv öz 1500 yıllığını toldurdı. Efsanege köre, Kıyivniñ qurucıları üç ağa-qardaş Kıy Şek ve Horıvdır. Eñ büyük ağasından yañı şeer adın aldı. Bu efsane bizim zamanımızğa XII asırnıñ yılnamesinde kelgendir. Şimdiki Kıyiv – Ukrainanıñ eñ büyük şeeri ve iqtisadiy, siyasiy, ilmiy ve medeniy merkezi. Kıyivniñ ealisi 2,5 milliondan ziyadedir, meydanlığı 820 km². Ondan 367 km² – şeer bağçaları. Kievdeki Aziz Sofiya katedral kilsesi Kıyivden eñ esas naqliyat yolları keçe, ondan da ğayrı Ukrainanıñ eñ büyük özeni – Özü aqa, ve şeerni eki parçağa böle. Kıyiv – devletniñ siyasiy merkezidir. Mında Prezident, onıñ idaresi, Yuqarı Rada, ve Nazirler Kabineti (ükümet) çalışa. Kıyiv medeniy merkezi olğanı içün mında çoq müzeyler, Ukrainanıñ ilimler Akademiyası, Milliy ilmiy kitaphane. Eñ büyük ve üner teatrler – Taras Şevçenko adına Milliy opera, İvan Franko adına Milliy akademik dramatik teatri, Lesâ Ukrainka adına rus dramatik teatri. Devletniñ paytahtında eñ esas ve ciddiy ilmiy oquv yartları olmaq kerek. Kıyivde eñ belli ali oquv yurtlarından "Kıyevo-Mogılanska akademiya" Milliy universiteti, Taras Şevçenko adına Kıyiv milliy universiteti, Milliy tehnikiy Universiteti birleridir. Kıyivde 3000-den ziyade tarih, mimarlıq ve medeniyet abideleri bar, olardan eñ belli soylar – Aziz Sofiya katedral kilsesi (Sofiyskıy sobor), Aziz Anrrey kilsesi (Andriyivska tserkva), Kıyevo-Peçerska lavra, Altın Qapı (Zoloti Vorota), Mustaqillik meydanı (Maydan Nezalejnosti). Hreşçatık – Kıyivniñ merkeziy soqağı. Mustaqillik meydanı – şeerin merkeziy meydanıdır. Kıyivde çoq qavehane ve aşhaneler bar. Olar bütün dünyanıñ aşlarını teklif eteler ve olarnıñ arasında Mustaqillik Meydanındaki "Qırım" adlı qırımtatar milliy qavehanesi bar. Kocaeli. Kocaeli - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Kolombiya. Kolombiya — Cenübiy Amerikada memleket. Komorlar. Komorlar - Afrikada bir memleket. Kongo (Brazzavil). Kongo, resmiy adı Kоngо Cumhuriyeti - Afrikada bir memleket. Kongo (Kinşasa). Kongo (sabıq Zair), resmiy adı Kоngо Demоkratik Cumhuriyeti - Afrikada bir memleket. Konya (il). Konya - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Kosta Rika. Kosta Rika - Şimaliy Amerikada bir devlet. Krasnoperekopsk. Krasnoperekopsk (,) – şimaliy Qırımda bir şeer, Krasnoperekopsk rayonınıñ memuriy merkezi, lâkin özü rayon terkibine kirmeyip cumhuriyetke boysunğan 11 şeerden birisidir. Coğrafiya. Şeer Or boynunıñ cenübiy qısmında buluna. Aqmescitten şimalge taba avtomobil yolunda 124 km qadar uzaqlıqtadır. Krasnoperekopsknıñ yanında Şimal-Qırım kanalınıñ suvları keçe. Şeerniñ meydanlığı - 2241,98 km². İklim. İklim yarım sahralıq, sıcaq, orta yımşaq qışlı. Yanvarniñ orta arareti –1,4°C, iyülniñ +27,3°C. Yıllıq yağanaqlar seviyesi — 301 mm. Krasnoperekopsk rayonı. Krasnoperekopsk rayonı (,) - şimaliy Qırımda Or boynunda yerleşken bir rayondır. Krasnoperekopsk şeer şurası. Krasnoperekopsk şeer şurası (,) – şimaliy Qırımda bir regiondır. Region terkibinde tek bir şeer (Krasnoperekopsk) bar. Kuba. Kuba - Şimaliy Amerikada bir devlet. Kuruv. Kuruv () - cenüp-şarqiy Lehistanda bir köydir. O Lüblin voyevodalığında Lüblin (Lublin) ve Pulavı (Puławy) şeerleri arasında, Kuruvka (Kurówka) özeni boyunda buluna. Ealisi - 2782 adam (2006 s.). Kuruv - pek qadimiy bir köydir, 1185 senesinden soñ qurğan edi. 1442 - 1870 senelerinde şeer statusı bar oldı. Lehistannıñ soñki kommunistik lideri general Voytseh Yaruzelski (Wojciech Jaruzelski) Kuruvda doğdı. Kuruvka. Kuruvka () - cenüp-şarqiy Lehistanda Lüblin voyevodalığında bir özendir, Vislanıñ oñ qolu. Uzunlığı 42,8 km, basseynniñ meydanlığı 395,4 km². Özenniñ başı Pötrovitse Velke ("Piotrowice Wielkie") köyü yanındadır, Pulavı ("Pulawy") civarında ise Kuruvka Vislağa qoşula. Kuruvkanıñ esas qolları Struga Kuruv ("Struga Kurów"), Bâlka ("Białka") ve Vodna Struga ("Wodna Struga") adlı özenlerdir. Özen yalısında Pulavı şeeri, Garbuv, Konskovolâ, Kuruv ve Markuşuv köyleri bar. Köktöbel. Köktöbel (,) — şarqiy Qırımnıñ Kefeden cenüp-ğarpqa taba 20 km qadar uzaqlıqta Kefe-Aluşta avtoyolunda bulunğan bir qasaba. Qara deñiz yalı boyunda Köktöbel körfezi yalısında Qara Dağ yanındaki şeer. Eali. Ealiniñ sayısı — 2841 kişi (2001): rus — 50 %, ukrain — 36 %, bulardan da ğayrı qırımtatarlar, yunanlar, bulğarlar, almanlar ve başqa milletler yaşaylar. Naqliyat. Avtostantsiya Aqmescit, Sudaq, Keriç ve Kefe şeerleri arasında köçürüvler eda ete. Marşrut taksiler toqtamadan qatnap tura. Tarih. Köktöbel qurulğan doğru tarihı belgisiz. Qasaba yanındaki Tepsen platosında Erte Orta asırlardan berli belli olğan qadimiy meskün yer edi. XIX asırnıñ soñunda Köktöbel ealisi qırımtatarlar ve Qırımğa icret etken bulğarlardan ibaret edi. Şimdiki Köktöbel qasabası Köktöbel köyü, bulğar Baraq Göl, yunan Armutluq, rus Kordon hutorları ve körfez yalısındaki yazlıq evler qasabası birleşkeni neticesinde quruldı. XIX asırnıñ soñundan berli Köktöbel yazlıq raatlanuv populâr yerine çevirildi. Yazlıq evli Köktöbel temel qoyucı — Eduard Andreyeviç Yunge edi. Köktöbelde başqa-başqa zamanlarda Maksimilian Voloşin, Aleksey Tolstoy, Vikentiy Veresayev ve başqa medeniyet erbapları otura ediler. 1930 seneleri bu künge qadar saqlanıp qalğan Köktöbel adlı yazıcılar yaratıcılığı evi qurulğan edi. Şimdiki Köktöbel. Şimdiki Köktöbel — deñiz yanındaki populâr kurort. Voloşin yaşağan evinde şimdi şair müzeyi çalışa. Köktöbel yanında Qara Dağ qoruğı buluna. Kütahya (il). Kütahya - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Küveyt. Küveyt, resmiy adı Küveyt Devleti (arapça دولة الكويت - "Dawlat al-Kuwayt") - ğarbiy Asiyada Basra (Fars) körfezi regiоnında bir memleket. Kırklareli (il). Kırklareli - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Kırıkkale (il). Kırıkkale - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Kırşehir (il). Kırşehir - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Konskovolâ. Konskovolâ (lehçe "Końskowola") — cenüp-şarqiy Lehistanda yerleşken bir köydir. O Lüblin voyevodalığında Lüblin (Lublin) ve Pulavı (Puławy) şeerleri arasında, Kuruvka (Kurówka) özeni boyunda buluna. Konskovolâ köyü Konskovolâ gminasınıñ (yani köy şurası) merkezidir. Ealisi - 2188 adam (2004 s.). Köy XIV asırda qurulğan edi. 1532 - 1870 senelerinde şeer statusı bar oldı. — "(…)Şu Konskovolâda ne de yaramay bira bar! — Zagloba ayttı.(…)" Laos. Laos, resmiy adı Lao Halq Demоkratik Cumhuriyeti (laоca ສາທາລະນະລັດ ປະຊາທິປະໄຕ ປະຊາຊົນລາວ - "Sathalanalat Paxathipatai Paxaxon Lao") - cenüp-şarqiy Asiyada bir memleket. Latviya. Latviya, resmiy adı Latviya Cumhuriyeti (latviyce "Latvija", "Latvijas Republika") - şarqiy Avropada Baltik deñizniñ yalısında yerleşken bir devlet. Lefkoşa. Lefkoşa (,) - Qıbrız Cumhuriyeti ve Şimaliy Qıbrız Türk Cumhuriyetiniñ paytahtı. Lehistan. Lehistan ("Poloniya" adı da sıqça qullanıla), resmiy adı Lehistan Cumhuriyeti () – merkeziy Avropada bir memleket. Lesoto. Lesoto - Afrikada bir memleket. Liberiya. Liberiya - Afrikada bir memleket. Libiya. Libiya - Şimaliy Afrikada bir memleket. Lihtenşteyn. Lihtenşteyn, resmiy adı Lihtenşteyn Prinsligi (almanca "Liechtenstein", "Fürstentum Liechtenstein") - ğarbiy Avrоpada İsviçre ve Avstriya arasında bulunğan kiçik bir memleket. Litvaniya. Litvaniya, resmiy adı Livaniya Cumhuriyeti (litvanca "Lietuva", "Lietuvos Respublika") - şimaliy Avropada Baltik deñiz şarqiy yalısında bir devlet. London. London () - Büyük Britaniyanıñ paytahtı. Lübnan. Lübnan, resmiy adı Lübnan Cumhiriyeti (arapça الجمهورية اللبنانية - "Al-Jumhūriyyah al-Lubnāniyyah") - ğarbiy Asiyada Aq deñiz şarqiy yalısında yerkeşken bir memleket. Lüksemburg. Lüksemburg, resmiy adı Lüksemburg Ulu Dukalığı (lüksemburgca "Lëtzebuerg", "Groussherzogtum Lëtzebuerg";;) - ğarbiy Avropada bir memleket. Macaristan. Macaristan, resmiy adı Macar Cumhuriyeti (macarca "Magyarország", "Magyar Köztársaság") - merkeziy Avropada Tuna özeni vadiysinde bir devlet. Madagaskar. Madagaskar, resmiy adı Madagaskar Cumhuriyeti (malagasice "Madagasikara, Repoblikan'I Madagasikara",) – Afrikada bir memleket. Makedoniya Cumhuriyeti. Makedoniya, resmiy adı Makedoniya Cumhuriyeti (makedonca: "Македонија", "Република Македонија") - cenübiy Avropada Balqan yarımadasında bir memleket. Paytahtı Üsküp şeeridir. Malatya (il). Malatya - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Malavi. Malavi - Afrikada bir memleket. Malayziya. Malayziya (malayca "Malaysia") - cenüp-şarqiy Asiyada Malay yarımadasında ve Bоrneо adasında yerleşken bir memleket. Maldivler. Maldivler, resmiy adı Maldivler Cumhuriyeti (dhivehi ދިވެހިރާއްޖޭގެ ޖުމުހޫރިއްޔާ - "Raajjeyge Jumhooriyyaa") - İnd оkeanında Maldiv adalarında yerleşken bir memleket. Mali. Mali, resmiy adı Mali Cumhuriyeti () - Afrikada bir memleket. Paytahtı - Bamako. Ealisiniñ sayısı 11 995 402 kişi (2007 senesi). Malta. Malta, resmiy adı Malta Cumhuriyeti (maltaca "Malta", "Ir-Repubblika ta' Malta";) - cenüp Avropada Aq deñizdeki Malta arhipelagında yerleşken bir memleket. Mamut Dibağ. Mamut Dibağ (1905 - 1942) - qırımtatar yazıcısıdır. Mamut Dibağ senesi Bağçasarayda doğdı. Gazeta ve mecmua redaktsiyalarında çalıştı. Edebiyat alemine 1938 senesi yazğan “Kontsert” serlevalı ikâyesinen çıqtı. Bu ikâye Qırım gazetaları, yazıcılar birligi ve Devlet neşriyatı tarafından ötkerilgen edebiy konkursta qayd etildi ve ekinci mukâfatnı aldı. Bundan soñ, Mamut Dibağ “Kökten zembilnen engenler”, “Ferat”, “Taş dudu”, “Musafirniñ peşinden”, “Balqurtlar” kibi ikâyelerni ve “Gizli nişan” pyesasını yazdı. Mamut Dibağ nefislik ceetinden özüne has usulnen pişkin eserler yazıp başlağan istidatlı yazıcı edi. Ulu Vatan cenki başlağanınen qoluna silâ alıp, cebege ketti, vatanımıznıñ azatlığı oğrunda küreşte, 1942 senesi Aqyarda elâk oldı. Manisa (il). Manisa - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Maqsud Suleyman. Maqsud Suleyman (1909 - 1953) - qırımtatar şairidir. Maqsud Suleyman otuzıncı yıllarınıñ başında edebiyatqa adım basqan qırırmtatar şairlerinden biridir. O, 1908 senesi Larindorf rayonı Begen köyünde doğdı. Ulu Vatan cenkinden evel şairniñ eki kitabı çıqtı. “Sıvaş hatireleri” (1935 s.) ve “Şiirler cıyıntığı” (1940 s.). Bu kitaplarğa kirgen eserlerinden başqa gazeta ve mecmua saifelerinde “Millionlarnıñ cevabı”, “Saña selâm”, “Köteril yurtım”, “Partizan Kemal”, “Cenk istemeymiz”, “Körüşüv” kibi bir sıra eserleri basıldı. O cemaat işlerine aktiv iştirak etti. Aqmescit şeer şurasına deputat saylandı. Bir qaç yıl devamında “Sovet edebiyatı” mecmuasınıñ mesül kâtibi olıp çalıştı. Ulu Vatan cenki vaqtında esirlikke tüşti. Qurtarılğandan soñ Vatanğa hiyanet etüv qabaatlavına oğrap sürgün etildi. 1953 senesi Andican şeerinde ağır hastalanıp vefat etti. Mardin (il). Mardin - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Marşall Adaları. Marşall Adaları, resmiy adı Marşall Adaları Cumhuriyeti (marşallca "Aolepān Aorōkin M̧ajeļ",) - Okeaniyadaki Mikroneziya regionında bir memleket. Mauritius. Mauritius - Afrikada bir memleket. Mağrip. Mağrip - şimal-ğarbiy Afrikada bir memleket. Meksika. Meksika, resmiy adı Meksika Qоşma Ştatları () - Şimaliy Amerikanıñ cenübiy qısmında bir devlet. Memet Sevdiyar. Memet Müyedin oğlu Sevdiyar (Müyedinov) (1913 yanvar 15 - 1999 iyül 9) - Qırımtatar yazıcısı. Memet Müyedinov 1913 senesi yanvarniñ 15-de Aqmescit şeerinde doğdı. 1921 senesi ruşdie mektebine kirip, 1931 senesi onı bitire. Orta bilgi alğan Memet şu yılı Qazan şeerindeki mimarcılıq institutına kire. Lâkin, andaki vaziet mücibi, oquvını bitirip olamay ve Qırımğa qaytıp kele, tasilini Yalta pedagogika tehnikumında devam ettirmege qarar bere. 1935 senesi orduğa çağırıla. Anda eki yıl hızmet etip qayta. 1938 senesi Qırım radiokomitetinde qırımtatar tilinde edebiy eşittirüvler bölügi açıla ve Memet Müyedinov oña muarrirlik vazifesine davet oluna. Bu işte 1941 senesi cenk başlanıp, orduğa tekrar çağırılğan vaqıtqace çalışa. 1941 senesi Or Qapıda mudafaa tutuvda iştirak ete. Lâkin, duşman sarımında qala ve sentâbr 25-te esir tüşe. Ekinci künü esirlikten qaça, evlerine kele. Nemse faşistleri Aqmescitke kirgen soñ, mında rus ve qırımtatar tillerinde gazetalar çıqarıp başlaylar. Yazıcılardan biri Memet Müyedinovğa gazetada çalışmaqnı teklif ete. O: “Gazetanı faşistlerge çalışqanlarnıñ ellerinden çekip almaq kerek”, - dey. Ortağa atılmaq, ya da atılmaq meselesi kelip çıqqan soñ, Memet Müyedinov “Azat Qırım” gazetasında çalışmağa başlay. Muarririette gizli teşkilâtta çalışqan diger arqadaşlar da bar ediler. Olar partizan areketiniñ reberleri, em de nemse faşistlerini sevmegen rоman razvedkacılarınen bağ tutalar. Duşman bizim adamlarnı yaqalamaq istegenleriki duyğan rоman razvedkacıları Amet Özenbaşlını Ades (Odessa) şeerine qaçıralar. Ondan soñ, Abdulla Kürkçini de qaçıralar. Memet Müyedinovnı nemse propagandasınıñ başı özünen beraber alıp kete ve onı Rоmaniyada qaldıra. Memet Müyedinov bu devirde, diger qırımtatarlarnen beraber, çeşit qıyınlıqlarnı başından keçire. Ortalıqnı yaqıp-yıqıp Avropağa barıp çıqqan sovet ordusı Sovet Rusiyesinden ketkenlerni tuta, ata, ya da apislerge qoya edi. Bu vaqıtta qırımtatarlar Türkiye ükümetine muracaat eterek, olarnı qabul etüvini soraylar. Lâkin, Türkie buña bir türlü cevap bermey. Ölüm kölgesi er bir insannı taqip etip yürgen vaqıtta, Memet Müyedinovnı Rоma Papası, gizli alda, altı ay manastırda tuta. Soñ Memet Müyedinov Londоndaki Lehistan ükümetinden stipendiya alıp, Vatikannıñ şarqiyat institutında üç yıl oquy. O vaqıtta “İslâm aleminde qadın uquqı” adlı kitabını yaza. Lâkin, bazı sebeplerden tolayı, o dünya yüzü körmey. 1948 senesi Memet Müyedinov Türkiyege ketmege muvafaq ola. Anda Sevdiyar soyadını qabul ete. 1957 senesi arqadaşınen beraber “Qırım” mecmuasını çıqarıp başlay. 1961 senesi Memet Sevdiyar Amerika Qoşma Ştatlarına köçe ve anda qırımtatar cemieti teşkil etüvde faallik köstere. Soñra siyasiy-milliy cemietni meydanğa ketirip, sürgündeki qırımtatar halqınıñ aq-uquqlarını tiklemekni talap etip, Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ binası ögüne şiarlar tutıp baralar. Rus, ingliz ve türk tillerinde kitaplar çıqarıp, qırımtatar halqınıñ vazietini bütün dünyağa bildireler. Memet Sevdiyar balalığından şiiriyetke avesli edi. O “Tatarlığım”, “Ant etkenmen” türkülerini yırlap, olarğa beñzegen teren manalı şiirler yazmaqnı arzulay edi. Mektepte talebe ekende yazğan pyesalarını arqadaşlarınen beraber sanalaştıra ediler. Qazanğa ketken yılı “Sağınuv” şiirini yaza. Radiokomitette çalışqanda efir içün ikâeler, radiomontajlar yarattı. 1935 senesi, orduğa ketecekte, qırımtatar teatriniñ direktorı Abibulla Baqqalğa büyük kölemli “Qaramanlar” adlı pyesasını berip ketken edi. Lâkin, şu yılları ziyalılarımıznı ğayıp etüv siyaseti Abdulla Baqqalnı da çetge qaldırmadı. O atılğan soñ, pyesa da ğayıp oldı. Memet Sevdiyar ayatnıñ çeşit devirlerine bağışlap şiirler yazdı. Faşistler Qırımda at oynatqan vaqıtlarda bile, o duşmanğa ğadabını gizlemey, şiirler yazıp, divarlarğa yapıştırdı. Onıñ “Ğurbet yollarında” şiirler cıyıntığı Amerika Qoşma Ştatlarında dünya yüzü kördi. Memet Sevdiyar edebiy yaratıcılıqnen bir sırada, Qırım ve qırımtatarlarnıñ tarihını aydınlatuvnen de oğraştı. 1997 senesi Nyu Yorkta “Qırım fondu” tarafından onıñ “Qırımtatarlar etnоgenezi aqqında etüdler” («Этюды об этногенезе крымских татар») adlı büyük kölemde tedqiqiy kitabı neşir etildi. Eserniñ ayrı bapları “Yıldız” mecmuası (1995, No 5-6, 1996, No 1-3, 6, 1997, No 3-6) ve 1998-1999 seneleri “Qırım” gazetası saifelerinde basıldı. Memet Sevdiyar Amerika Qoşma Ştatlarınıñ Nyu York şeerinde, 1999 senesi iyül 9-da vefat etti. Mennan Camanaqlı. Mennan Camanaqlı (aqiqiy adı Mennan Reşid oğlu Reşidov; 1916 - 1942) - qırımtatar şairi. Mennan Reşidov 1916 senesi Camanaq köyünde (şimdiki Aqşeyh rayonı) doğdı. 1934 senesi qurucılıq tehnikumına kirdi. Ağası körümli şair ve alim Kerim Camanaqlınıñ yardımınen edebiyat nazariyesini menimsedi. Gazeta ve mecmua saifelerinde onlarnen şiirler bastırdı. 1938 senesiniñ oktâbr ayında arbiy deñiz flotuna hızmetke çağırıldı. Ulu Vatan cenki başlağanınen eline silâ alıp Aqyarnı qorçalamağa başlay. 1942 senesi Moskva radiosından: "Bizim deñiz yalısındaki bastionımız - Aqyarda, qızğın cenk kete. Siyasiy hadimi (politrabotnik) Reşidovnıñ bölügi şeerniñ er bir evini, er bir soqağını büyük çıdamlıqnen qorçalay"... degen sözler eşitile. Tam olmağan malümatlarğa köre, uruşlarda köstergen yararlıqları içün Mennan Camanaqlı 17 kere mukâfatlana. Şair ve ressam Mennan 26 yaşında Aqyar uruşında elâk oldı. Merkeziy Afrika. Merkeziy Afrika - Afrikada bir memleket. Mersin (il). Mersin - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Diger adı İçeldir. Mikroneziya (devlet). Mikroneziya, resmiy adı Mikroneziya Federativ Ştatları () - Okeaniyada memleket. Moldova. Moldova, resmiy adı Mоldоva Cumhuriyeti (moldovca "Moldova", "Republica Moldova") - şarqiy Avropada bir memleket. Monako. Monako, resmiy adı Monako Prinsligi (frenkçe "Monaco", "Principauté de Monaco"; monegaskça "Múnegu", "Principatu de Múnegu") - ğarbiy Avropada Aq deñiz şimaliy yalısında kiçik bir memleket. Montenegro. Montenegro, resmiy adı Montenegro Cumhuriyeti (sırbça "Црна Гора - Crna Gora", "Република Црна Гора - Republika Crna Gora", türkçe Karadağ) - cenübiy Avropada Adriatik deñiz yalısında bir memleket. Moskva. Moskva () - Rusiye Federatsiyasınıñ paytahtı. Mozambik. Mozambik - Afrikada bir memleket. Moğolistan. Moğolistan (moğоlca "Монгол улс" - "Mongol uls") - merkeziy Asiyada bir memleket. Muritaniya. Muritaniya - Afrikada bir memleket. Mustafa Kemal Atatürk. Mustafa Kemal Atatürk () (1881 - 1938 noyabr 10) - Türkiye Cumhuriyetiniñ temelci ve ilk prezidenti, ulu Türk siyaset ve medeniyet erbabıdır. Mustafa Kemal Atatürk 1881 senesi Selânikte doğdı, 1938 senesi nоyabr 10-da vefat etti. Muğla (il). Muğla - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Muş (il). Muş - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Myanmar. Myanmar, resmiy adı Myanmar Birligi (birmaca 180px - "Pyi-daung-zu Myan-mar Naing-ngan-daw") - cenüp-ğarbiy Asiyada bir memleket. Mısır. Mısır, resmiy adı Mısır Arap Cumhuriyeti (arapça جمهورية مصر العربية - "Gumhūriyyat Miṣr al-‘Arabiyyah", masri جمهورية مصر العربية - "Gumhūriyyet Maṣr el-‘Arabiyyah") - şimal-şarqiy Afrikada bir memleket. Mısırnıñ eñ şarqiy regiоnı - Sinay yarımadası – Asiyanıñ parçasıdır. Namibiya. Namibiya - Afrikada bir memleket. Nauru. Nauru, resmiy adı Nauru Cumhuriyeti (nauruca "Naoero", "Ripublik Naoero") - Okeaniyada memleket. Navrez. a> köyünde oturğan Qırımtatarlar Navrez bayramını qayd eteNavrez – şarq halqlarında Yañı yıl bayramı. "Navrez" sözü eki farsiy sözden ibaret: nav (نو - "nоw") – yañı, rez (روز - "ruz") – kün. Navrez bayramı kün ve gece teñ oğlan mart ayınıñ 21-inci kününe kele. Navrezde yañı yıl başlay ve baar kele. Köylerde topraq işleri başlay. Qırımtatarlarda Navrez bayramını qadimiy devirlerde şereflep başlağanlar. Bayram arfesinde qadınlar evlerini, azbarlarını cıyıştıra, yaraştıralar, çeşit qavaltılar, köbete, burmalar pişireler. Bayram künü qartlar ve esli-başlı adamlar sabadan namazğa baralar, yañı yıl hayırlı ve bereketli olsun dep dualar oquylar. Soñra evlerde bayram sofraları donatıla. Balalar toplaşıp ev evden yüreler, Navrez yırını yırlap, ev saiplerini hayırlaylar. Olar balalarnı tatlı yemeklernen sıylaylar. Nepal. Nepal, resmiy adı Nepal Devleti (nepali नेपाल - "Nepāl") - Asiyadaki Gimalay dağlarında İndistan ve Çin arasında bulunğan bir memleket. Nevşehir (il). Nevşehir - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Niger. Niger - Afrikada bir memleket. Nigeriya. Nigeriya - Afrikada bir memleket. Nikaragua. Nikaragua - Şimaliy Amerikada bir devlet. Niğde (il). Niğde - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Noman Çelebicihan. Noman İbraim оğlu Çelebicihan () (1885 - 1918) - şeit ketken Qırımtatar milliy qaramanıdır. Qırım musulmanlarınıñ müftisi, siyasetçi, şair, I Qırımtatar Milliy Qurultayı prezidiumınıñ azası, Qırım Halq Cumhuriyetiniñ ükümet reisi. Noman Çelebicihan 1885 senesi Or uyezdiniñ Büyük Sunaq köyünde doğdı. Yerli mektepte, soñra Kezlev medresesinde tasil aldı. 1908-1916 seneleri İstanbul ve Sankt-Peterburg universitetlerinde oqudı. Uquq ve tibbiyet fenlerini mükemmel ögrendi. 1908 senesi Cafer Seydamet ve başqa qırımtatar gençleri ile türk inqilâbında iştirak etti. Aynı zamanda "Qırım Talebe Cemiyeti"ni teşkil etti. Qırımtatar halqınıñ çar ükümetiniñ zulumından qurtulması içün çalıştı. 1917 senesi mart ayında Qırım müftisi ve soñra Qırım Musulman İcra Komitetiniñ reisi olaraq saylandı. Ükümet başında eken, qırımtatar milletiniñ turumını büs-bütün deñiştirmek ve milliy medeniyetni östürmek içün büyük ğayret ve sebat kösterdi. 1918 senesi fevral 23 künü bolşevikler tarafından kiyikçesine qatil etildi. Noman Çelebicihan öz şiirlerini gençlik çağında yazmağa başladı. Büyük istidat ile yazılğan lirikası felsefiy mizacı ile ayırılıp tura. Bir sıra eserlerinde derin vatanperverlik duyğuları açıq körüne. “Ant Etkenmen!” şiiriniñ metni şimdi qırımtatar halqınıñ gimnidir. “Çoban qızı” (1912), “Bastırıq” (1913), “Tatarlar Yurtu” (1914), “Yolcu Ğarip” (1916), “Sarı Lâle” (1917) kibi şiirlerinde ince lirika ile yüksek milliy pafos ve azadelik nağmeleri terennüm etile. Noman Çelebicihannıñ 1913 senesi yazğan “Qarılğaçlar Duası” ikâyesi aqqında Cafer Seydamet böyle dedi: “Bu ikâye Qırım türkleri edebiyatınıñ ölmez bir parçası olaraq daima quvetini muafaza etecektir!” Norvegiya. Norvegiya, resmiy adı Nоrvegiya Qırallığı (norvegce (bukmоl) "Norge", "Kongeriket Norge"; norvegce (nyunоrsk) "Noreg", "Kongeriket Noreg") - şimaliy Avropada Skandinaviya yarımadasında bir devlet. Oman. Oman, resmiy adı Oman Sultanlığı (arapça سلطنة عُمان - "Salṭanat ʿUmān") - ğarbiy Asiyada Arabistan yarımadasında bir memleket. Ordu (il). Ordu - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Osman Amit. Osman Amit (1910 fevral 18 - 1942 mart 17) - qırımtatar şairidir. Osman Amit 1910 senesi fevralniñ 28-nde Kezlev uyezdiniñ Deñiz Bayçı köyünde dünyağa keldi. 1923 senesi başlanğıç mektepni bitirgen soñ, Aqmescit nümüneviy Orta mektebinde oqudı. 1928 senesi Aqmescit pedagоgik institutına kirdi. Birinci şiir 1925 senesi “Yaş quvet” gazetasında basıldı. 1933 senesi “Birinci barazna” adlı şiirler kitabı çıqtı. 1941 senesi “Menim baarim” adlı ekinci kitabı çıqtı. “Küçük qardaşlarıma” serlevalı üçünci kitabı basmahanede qaldı, dünya yüzü körmedi. Cenk keder etti. Osman Amit “Yaş quvet” gazetasında çalıştı, soñra “Yaş Leninciler”, “Edebiyat ve kultura” mecmualarınıñ mesül sekretarı oldı. Şair Aleksandr Puşkin, Taras Şevçenko, İvan Krılov, Mihail Lermontovnıñ eserlerini qırımtatar tiline tercime etti. Aktiv cemaatçı, oca ve şair Osman Amit 1939 senesi Qızıl Orduğa hızmetke çağırıldı. 1942 senesi faşist cellâtlarınıñ qolundan telef oldı. Osman Aqçoqraqlı. Osman Nuri-Asan oğlu Aqçoqraqlı (1878 yanvar 3 - 1938 aprel 17) - qırımtatar medeniyet erbabıdır. Osman Aqçoqraqlı 1878 senesi yanvar 3-te Bağçasarayda doğdı. Babası Aqçoqraq köyünden olğanı içün, soñundan Aqçoqraqlı soyadını aldı. Osman Aqçoqraqlı 15 yaşınace Bağçasarayda yaşadı. Başlanğıç mektebni ve ruşdiyeni mında bitirdi. O vaqıtları Bağçasarayda yaşağan ve soñunda belli matbaacı ruşdiyeni bitirgen soñ, Aqmescitke ketip, andaki gimnaziyada oqudı. XIX asırnıñ soñunda ve XX asırnıñ başında Sankt-Peterburgda ordu hizmetinde olıp, ştab kâtibi vazifesinde bulundı. 1907 - 1909 senelerinde Osman Aqçoqraqlı İstanbul ve Qairede. Osman Aqçoqraqlı 1917 senesinden ocalıq faaliyetine başlap, Zıncırlı medresede, Qırım universiteti ve soñra Qırım pedagogika institutında çalıştı. İlmiy işlerde büyük muvafaqiyetlerge nail olğanı içün, 1920 senelerniñ soñunda Ukraina İlimler akademiyasına aza saylandı. Osman Aqçoqraqlı ilk eserlerini orduda hızmet etkende yazdı. 1899 senesi Sankt-Peterburgda onıñ “Nenekecan hanım dürbesi” povesti ayrı kitap olaraq neşir etildi. Soñra “Krılovdan on qısse” (1900), “Qırım gönceleri” (1906) kibi rus klassiklerinden çevirilgen nazm cıyıntıqları basıldı. 1927 senesi yazğan “Bağçasaray közyaş çeşmesi” pyesası Qırım Devlet teatrı tarafından defalarca muvafaqiyetle oynalğan edi. İlmiy eserlerinden “Qırımnı küçük bir dolaşuv” (1924), “Qart muallim ve yazıcılarımızdan İ. Gasprinskiy” (1925), “Qırımda tatar tamğaları” (1926), “Canmuhammedniñ ‘Toğay bey’ poeması” (1930) ve olarnen digerleri bugün de ayrıca qıymetke lâyıqtır. Osman Aqçoqraqlı 1938 senesi aprel 17-de “milletçilik”te qabaatlanıp, qurşunğa oğratıldı. Osman Asanov. Osman Asanov (1923 dekabr 24 - 2005 noyabr 24) - belli qırımtatar yırcı ve оcadır. Osman Asanov 1923 senesi dekabr 24-te Yalta civarındaki Küçükköyde doğdı. Oğlançıq yaş ekende babası bağışlağan eski mandolinanı çalmağa ögrengen Osman mektepke barğanda endi yahşı çalmağa bile edi. Osman 1939 senesi doquzıncı sınıfnı bitirgen soñ, Aqmescitteki Çaykovskiy adına muzıka oquv yurtuna oqumağa kire. Anda o Y. Boçarov, İ. Çernov kibi professorlardan tasil aldı. Teessüf ki, apansızdan başlanğan cenk Osmannıñ arzu – ümütlerini çil – parça etti. Oquv yurtu qapatıla ve o oquvnı Yalta pedagogika oquv yurtunda devam ettire. 1944 senesi bütün qırımtatar halqı kibi olarnıñ qorantası da Özbekistanğa sürgün etile. Olar Namangan vilâetiniñ Çust rayonına tüşeler. 1957 senesi Osman Asanov Taşkentte yañı teşkil olunğan qırımtatar oyun ve yır ansambline (soñundan o “Qaytama” dep adlandırıldı) yırcı ve çalğıcı olaraq işke davet olundı. O bu kollektivnen Qazahistan, Kavkaz, Rusiye boylap gastrollerde bulundı. Osman Asanov "Ural dağı", "Tatarlığım", "Menim adım Seyit oğlu Seydamet" kibi halq yırlarını icra etkende adamlar ağlay ve alğışlay ediler. Onıñ bir sıra yırları gramplastinkalarğa, radio ve televideniye içün yazıp alındı. Soñundan Osman Asanov Namangan muzıka oquv yurtunda oqudı, Taşkent konservatoriyasınıñ vokal bölügini bitirdi. 1964 senesi aileviy sebepten Ferğanağa köçip ketti ve 25 yıl devamında andaki muzıka mektebinde kemane ve muzıka nazariyesinden ders berdi. Bugün de onıñ talebeleri Avstriya, Almaniya, Belçika, İsrail kibi memleketlerniñ belli orkestrinde çalışalar. Osman Asanov 1991 senesi Vatanğa köçip keldi ve mında ömüriniñ soñuna qadar bütün medeniy tedbirlerde ğayet faal iştirak etti. Bunı köz ögüne alaraq oña Ukrainada nam qazanğan artist unvanı berildi. Soñki yıllarda o bestekâr olaraq özüni kösterdi ve öz eserlerinden tertip etilgen yırlar kitabını çıqardı. Osman Asanov 2005 senesi noyabr 24-te 82 yaşında vefat etti. Amansız ölüm acayip insannı, büyük istidat saibini aramızdan alıp ketti. Osman Asanovnıñ aydın hatırası onı bilgenlerniñ yüreklerinde ebediy yaşar. Osman Batırov. Osman Batırov (1910 - 1943) - qırımtatar gazetacı, jurnalist. Osman Batırov 1910 senesi Aqmescit şeerinde doğdı. Babası Nafe aqay bostancı edi, soñunda Aqmescit yanındaki büyük bir sovhoznıñ – “Krasnıy” sovhoznıñ turşu ustası oldı. Osman Batırov başlanğıç bilgisini maalle mektebinde aldı, soñ, orta mektepke kirdi, aktiv komsomol oldı, Qırım komsomol komitetiniñ avalesinen pioner işlerinde çalıştı. O zaman yaşlar, balalar ömürinden yazğan haber ve maqaleleriniñ ciddiyligi, qoyğan meseleleriniñ aktualligi, qaleminiñ keskinligi özüne celp etti. Onı aman “Yaş quvet” gazetasında edebiy hadimlikke aldılar. Osman gazetada da çin komsomollıq ğayreti ve namusınen çalıştı. Parlaq sımalı Osman ruhiy ceetten de parlaq bir yigit edi. Ulu Vatan cenki zamanında Osman Batırov, natsitlerge qarşı gizli iş alıp bardı ve bu muqaddes işinde yaqalanıp, 1943 senesi, noyabr 6-da nemseler tarafından öldürildi. Osmaniye (il). Osmaniye - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Osmanlı Devleti. Osmanlı Devleti, resmiy ad Aliy Osmanlı Devleti (osmanlıca: دولت عثمانيه - "Devlet-i Osmâniyye", دولت عاليه عثمانيه - "Devlet-i Âliye-i Osmâniyye") — XIII—XX asırlarında yaşağan Şarqiy Avropa, Ğarbiy Asiya ve Şimaliy Afrikadaki bir devlet. Osmanlı Devletiniñ doğrudan merkezden idare etilgen eyaletler, özüne tabi devletler, imaye altına alğan devletleri, bergige bağlağan devletleri ve hilâfeten özüne bağlanğan coğrafiyalar ile birlikte 623 yıllıq ömründe farqlı devirlerde mustaqillik qurğanı saa 50 million km² keçe. 1475 senesinden soñ Qırım Hanlığı Osmanlı Devletiniñ vassalı edi. Osmanlı tili. Osmanlı tili (оsmanlıca لسان عثمانى - "Lisan-ı Osmani") - Osmanlı Devletiniñ resmiy tilidir. Ğarbiy türkçeniñ Osmanlı Devleti devrinde alğanı şekilge Tanzimattan soñra berilgen ad, türkçe, XIV-XIX asırlar türkçesi. Pakistan. Pakistan, resmiy adı Pakistan İslâm Cumhuriyeti (urdu پاکستان - "Pākistān", اسلامی جمہوریۂ پاکستان - "Islāmī Jumhūrīyah-e-Pākistān";) - Asiyada bir memleket. Cenübinde İnd оkeanına çıqışı bar, ğarbında İrannen, şarqında İndistannen sıñırdaş оla. Palau. Palau, resmiy adı Palau Cumhuriyeti (palauca "Belau", "Beluu er a Belau";) - Okeaniyada bir memleket. Panama. Panama - Şimaliy Amerikada yerleşken bir devlet. Papua Yañı Gvineya. Papua Yañı Gvineya, resmiy adı Papua Yañı Gvineya Mustaqil Devleti () - Okeaniyada memleket. Paragvay. Paragvay — Cenübiy Amerikada memleket. Paris. Paris () - Frenkistannıñ paytahtı. Peru. Peru — Cenübiy Amerikada memleket. a> Perunıñ mustaqilligini ilân ete, 1821 s. Portugaliya. Portugaliya, resmiy adı Portugaliya Cumhuriyeti (portugalca "Portugal", "República Portuguesa") - ğarbiy Avropada bir memeleket. Qamış qaval. Qamış qaval - ince qamıştan yapılğan alettir. Onıñ yuqarı tarafı qapalı, aşağı tarafı ise açıq ola. Yuqarı tarafında mahsus ara açıp oña til qoyalar. Qavalnıñ üst tarafında yedi dane teşik ola, olarnıñ üçüni sol eliñniñ üç parmağınen qapatasıñ, dörtüni ise sağ eliñniñ parmaqlarınen qapatasıñ. Aletniñ diapazonı - bir oktava. Lâkin icracılar dudağınen tilni qısqartıp onıñ diapazonını bir buçuq ve atta eki oktavağa yetkizip, hromatik davuş çıqara bileler. Qamış qavalnıñ davuşı keskin lâkin yımşaq ola. Onıñ sesler sırası çeşit, lâkin daima diatoniktir. Esasen çobanlarda qullanılğan bu alet şimdi bütünley ğayıp oldı demek mümkün. Qarasuvbazar. Qarasuvbazar (,) — merkeziy Qırımda Aqmescitten şarqqa taba 42 km qadar uzaqlıqta Büyük Qarasuv özeni yalısında yerleşken bir şeer. Qarasuvbazar rayonınıñ (haritada mavı tüsnen kösterilgen) merkezidir. Qarasuvbazardan Aqmescitni şarqiy Qırımnen (Sudaq, Kefe, Kerç) alâqadar etken yol keçe. Tarih. Şeer aqqında ilk zikir XIII asırğa dair. Keç Orta asırlar devrinde Qarasuvbazar Kezlev ve Kefege yetici kervan yollarında iri tranzit noqta edi. Qırım Hanlığı zamanında şeer asıl Şirin tayfası saip olğan yerleriniñ merkezi oldı. Zaporoj qazaqları şeerni bir qaç kere (1624, 1628, 1630, 1675) berbat ettiler. 1736 senesi Minih yolbaşçılığı altında olğan Rusiye askeriy quvetleri Qırımnıñ o zamandaki paytahtı Bağçasaraynı yandırğandan soñ Qarasuvbazar II Fetih Geray hannıñ rezidentsiyası olğan edi, amma bir yıl keçken soñ şeerni Duglas generalnıñ ordusı yandırdı. Tap 1944 senesi mayıs 18 künündeki qırımtatarlar sürgünligine qadar Qarasuvbazar qırımtatar ealisi çoqusı olğan üç şeerniñ biri (Bağçasaray ve Aluştanen beraber) olğan edi. XX asırnıñ birinci yarımınace Qarasuvbazar qırımçaqlarnıñ baş merkezi edi, faqat alman-faşist işğali vaqtında natsistler ep qırımçaq ealisini yoq ettiler. İqtisadiyat. Episinden iri istisal — Qarasuvbazar şarap işlep çıqarğan zavodı. Bundan ğayrı “Qarasuvbazar istismar etken materiallar zavodı”, “Qarasuvbazar karyer idaresi” ve başqa daa da ufaqça istisallar amelde. İçtimaiy saa. Şeerde 4 umumtasil mektep, 2 şifa müessisesi, medeniyet evi, poliklinika, kinoteatr, 2 kitaphane, muzıka ve balalar sport mektepleri, 2 stadion, ülkeşınaslıq müzeyi, musafirhane, eki bank bölükleri, bir qaç kilse, 3 cami bar. Mahsus itibarğa lâyıq yerler. Mimarcılıq abidesi — XV asırda qurulğan Taş Han kervansarayınıñ viranesi. Şeerniñ etrafındaki Aqqaya köyü yanında acayip bir tabiat abidesi - Aqqaya bar. Qarasuvbazar rayonı. Qarasuvbazar rayonı (,) - merkeziy Qırımda bir rayondır. Qaray dini. Qaray dini ya da karaimizm - Qaraylarnıñ dinidir. Qaray dini adı ile tarihqa kirgen inanç - VIII asır felsefeci Anan ben David nazariyesiniñ esasında inkişaf etken. Bu inançnıñ temelinde Tevratnıñ eñ esas printsipleri, yani Tañrı ve yaqınlarğa sevgi, yatadır. Qaraylar on din buyruğına riayet eteler. Eskiden bu inançnıñ tarafdarlarına - Muqaddes Kitaplarıñ Oğulları denile edi. Anan ben David nazariyesiniñ esas printsipi - Muqaddes kitaplarnıñ er kes özü ögrenmeli, başqalarnıñ fikrine dayanmamalı. İbadetler em ana tilinde, em de Tevratnıñ (yani qadimiy yeudiy) tilinde keçer edi. İlâhnıñ adı olaraq eski türk tilinden alınğan Teñri adı qullanmaqta. İbadetler dualar ve Davud mezmurlarından (psalmlarından) ibarettir. Bundan ğayrı muhtaclarga yardım etmek, cümertlik köstermek - Teñrige ibadet yerine keçer edi. Hahamlarnıñ episi bu printsipke riayet ete ediler. Barlıqlı qaraylar da olardan artta qalmayıp, fuqarelerge yardım etmege tırışa ediler. Diniy bayramlardan çoq yayğın "Hıdci tambılarnıñ" (Paskaliya bayramı) ve "Hıdci aftalarnıñ" (Pâtidesâtnitsa) bayramları edi. Cumaertesi künü muqaddes kün sayıla, orazalar tutula, orazalar qurban bayramınen bite. On buyruq ve Tevratnen beraber, qaraylar eski inançlarına da riayet eteler. Qaraylar ala da muqaddes emenlerge, eyi ve yaman ruhlarğa, eyilik tañrısı - Uluğ Ata ve yamanlıq tañrısı - Qarğal Atağa inananalar. Qarğal Atanıñ adınen analar yaramaz balalarını qorquta ediler. Carşenbe künü - eski inançlarğa köre "qan kün" yani qurban künü sayıla. Bazı ayvanlar (meselâ, horaz ve qaşqır) da muqaddes sayıla edi. Bizim künümizge qadar Muqaddes Emenlerge tapınma merasimi de yetti. Keçken asırnıñ soñlarında, qurğaqlıq vaqtında qaraylar Çufut Qale Kenassalarından Balta Tiymez mezarlığına kelip, yağmur dualarını oqup, emenlerge tapına ediler. Olar emenlerniñ yardımına inanıp, tereknlerni pıçmaga yasaqlağan ediler. İnançqa köre, muqaddes emenler yanında yapılğan dualarnı Teñri qabul ete eken. Seraya Şapşalnıñ qayd etkenine köre, resmiy dinniñ bu eski inançlarını yasaqlamağa küçü yetmedi. Qaray tili. Qaray tili ya da karaim tili - türkiy tillerniñ qıpçaq gruppasına kirer. Qaray tiline eñ yaqın tiller - qaraçay-balqar, qumıq ve qırımtatar tilleridir. Zemaneviy noğay, tatar, başqurt, çuvaş, qazah, qırğız, qaraqalpaq tilleri de qaray tiline yaqındır. Qadimiy türk tillerden biri olıp, qaray tili alimlerniñ diqqatını özüne çeke. XVII asırda onı isveç şarqşınası Gustav Deringer, XIX ve XX asırlarda türkşınaslar akad. V.V.Radlov, T. Kovalski (Lehistan), V.A. Gordlevskiy, A. Zayonçkovskiy (Lehistan), Ya. Gjegojevskiy (Lehistan), prof. N.A. Baskakov, prof. A.Dubınski (Lehistan), B. Munkaçi (Macaristan), K.M. Musayev, S.M. Şapşal ve başqa alimler qaray tili üzerine tedqiqatlar keçirgen ediler. Qaray tiliniñ böyle şiveleri bardır: Qırım (şarqiy) şivesi ve ğarbiy şivesi. Ğarbiy şive Trakay ve Galiç-Lutsk şivelerine ayrırıla. Qırım şivesi XIX a. soñuna qırımtatar tili ile assimilâtsiyağa oğradı, ğarbiy şive ise deñişmelerge oğramağan. Qaray tiline başqa tillerden kirgen sözlerniñ sayısı çoq degil. Eñ eski alınma sözler - farsiy sözlerdir. Bunıñ sebebi - iran qabileleriniñ (sarmat-alanlar) türkiy halqlarnıñ etnogenezinde iştirak etmesidir. Hazarlar devrinde ve soñra, XI-XVI asırlarda qaray tiline arapça-farsça sözler kire. N.A. Baskakov şunı qayd ete: "Qaray tiliniñ fonetik, leksik ve gramatik, strukturasında eñ qadimiy türkiy tillerniñ izleri körülmektedir. Meselâ, qaray tiliniñ ve Orhоn yazılarınıñ tiliniñ fonetik strukturası aynıdır. Leksika ceetinden, hususan eski elyazmalarda, Tevratnıñ tercimelerinde qadimiy türkiy tillerniñ leksikasına ait sözlerge rastkelemiz…" N.A. Baskakovğa köre, eski qaray leksikasınıñ ögrenüvi bütün türkiy tiller içün çoq emiyetlidir. Türkiyede Mustafa Kemal Atatürkniñ reformaları zamanında 1934 s. İstanbulda til kongressi olıp keçti ve onıñ qabul etilgen qararı boyunca, arap, fars tillerinden alınğan sözlerniñ yerine qaray tilinden türk tiline 330 söz alınğandır. 1930-31 ss. Berlin Universitetinde Ural-Altay tilleri kafedrasında prof. V.Bang-Kayn qaray tilinden dersler bere edi. 1974 s. Akademik Qaray-Rus-Leh tillerniñ luğatı çıqqan edi. (174.000 söz). Zemaneviy qaray tili çoq ağır bir vaziyette. Bu tilde qonuşqan adamlarnıñ sayısı ep azlamaqta. Qaray tili boyunca çoq araştırmalar yapılğan, amma onıñ daa çoq saaları öz tedqiqatçını bekleyler. Qaraylar. Qaraylar ya da qaraimler (qarayca Qırım şivesi - "къарайлар", Litvaniya şivesi - "karajlar") - Qırım, Litvaniya ve ğarbiy Ukrainada yaşağan kiçik bir halqtır. Qaraylar - hunn ve hazar qabileler birleşmesine kirgen qaraylarnıñ nesli sayıla. XI asırda Qırımda hazarlarnıñ akimiyeti bitken soñ, qaraylar Qırq Yerde muhtar şekilde yaşamağa devam etken ediler. Başta bu kiçik devletini halq tarafından saylanğan akimler idare etseler de, ileride olarnıñ soyundan kelgenler idareni devam ettiler. İlk idare etken sülâle - Uzun lağabı ile belli olğan Hacı Musanıñ sülâlesidir. Şunı qayd etmek kerek ki, halqnıñ maneviy ayatına ve makeme işlerine baqqan gahanlar, Sar, Biy ve Çelebilerniñ (unvanlar) elinde olğan arbiy işlerge qarışmay ediler. Duşmanlarnıñ ücümi ile arbiy işlerini idare yetkenler aynı zamanda serdar vazifesinde de buluna ediler. Qırım Hanlığı zamanında qaray yоlbaşçıları, Qırım hanlarına tabi olıp, öz unvanlarına ve Çufut Qaleni idare etme aqqında saip ediler. Qırım hanları olarnıñ idaresine qarışmay ediler. Qaray knâzları, Qırım hanlarınıñ hızmetinde bulunsa bile, qalede idare etmege devam eteler. Qırım hanları tarafından qaray knâzlarına bergen yarlıqlarda arbiy hızmetleri içün olarğa tarhan unvanı berilgeni qayd etile. XV asırnıñ soñunda idare Sinani bey Hocanıñ eline kece. 50 yıllıq idaresinden soñ akimiyet onıñ sülâlesinden Çelebi Sinanige, soñ onıñ oğlu Yosifke keçe. Bütün idareciler Qırım hanlarnıñ hızmetinde bulunıp, Bey, Çelebi ve Ağa unvanlarını qazanıp ve hanlar ögünde qaray halqnıñ vekili olıp, bazıları aynı zamanda diniy maqamı Gahan vazifesinde buluna ediler. XVIII asırnıñ soñunda qaraylar, Qırımnıñ bütün ealisi kibi Rusiyege qoşulğan edi. XIX asırda idare merkezi Çufut Qaleden Kezlev şeerine keçti. Mında Diniy İdare, ibadethane (kenassa), "Qaray Bitikligi" adlı milliy kitaphanesi, Aleksandr adına qaray diniy oquv yurtu, eñ büyük qaray cemaatı buluna edi. O vaqıtta "Karaimskaya jızn" ("Qaray ayatı") ve "Karaimskoye slovo" ("Qaray sözü") mecmuaları neşir oluna, milliy ve diniy kongressler keçirile edi. 1918 senesi, Qırımda 9 qaray cemiyeti, 11 ibadethane ve 13 oquv yurtu qayd etilgen edi. Sovet devriniñ ilk yıllarında qaray klubları, ve mektepleri çalışa, cemiyetler öz faaliyetini köstere ediler. Lâkin soñra (1940-si seneleri) milliy teşkilâtlar yoq etildi, mektepler ve ibadethaneler qapatıldı. II Cian cenki zamanında qaraylar arbiy işlerinde iştirak ete ediler, çoqusı elâk olğanlar. 1944 s. qaraylarnıñ bir qısmı Qırımdan sürgün etildi. Qaray halqnıñ sayısı ep azalmaqta. Şimdiki zamanda Mustaqil Devletler İttifaqında, Baltik devletlerinde ve Lehistanda 2 biñge yaqın qaray yaşay. Olarnıñ eñ büyük qısmı Ukrainada (1100 kişi), şu cümleden Qırımda (820 kişi) yaşay. 1990-ıncı senelerniñ başında Qırımda qaray milliy teşkilâtlar yañıdan tiklene. Aqmescit, Kefe, Kezlev, Bağçasaray ve Yalta şeerlerinde medeniy ve diniy cemiyetler öz faaliyetini köstere. "Qırım Qaraylar" cemiyeti şimdi 9 yerli ve Melitopol, Harkiv ve Adesteki (Odessa) qaray cemiyetlerni birleştire. Litvaniya, Lehistan, Moskva ve Sankt Peterburgda da qaraylarnıñ cemiyetleri bardır. Qatar. Qatar, resmiy adı Qatar Devleti (arapça دولة قطر - "Dawlat Qatar") - Asiyadaki Basra (Fars) körfezi regiоnında bir memleket. Qaval. Qaval - sızğırtmaq tarzında üfürip çalınğan ve çeşit ağaçlardan yapılğan alettir. Uzunlığı 250-300 mm olıp, ağaçtan qolnen yonılıp yapıla. Qavalnıñ içi tsilindr şekilinde ola. Üst tarafında altı-yedi teşik ve astında bir teşik ola. Sesler sırası diatoniktir. Sesler kölemi qavalnıñ uzunlığına ve teşiklerniñ sayısına bağlı. Qaval da, tulup-zurna kibi, çobanlarnıñ çalğı aletidir. Şimdi o, ansambllerde solo çalğan alet olaraq qullanıla. Qazah tili. Qazah tili (qazahça Қазақ Тілі) - türkiy gruppadan bir tildir, Qazahistannıñ resmiy tili. Qazahistan. Qazahistan, resmiy adı Qazahistan Cumhuriyeti (qazahça: "Қазақстан", "Қазақстан Республикасы" - "Qazaqstan Respublikası";) - merkeziy Asiyada bir memleket. Hazar (Kaspiy) deñizine çıqışı bardır. Qoşma Arap Emirlikleri. Qoşma Arap Emirlikleri (arapça الإمارات العربية المتحدة - "Al-Imārāt al-ʿArabiyyah al-Muttaḥidah") - ğarbiy Asiyadaki Basra (Fars) körfezi regiоnında yerleşken bir memleket. Qurman rayonı. Qurman rayonı (,) - merkeziy Qırımda bir rayondır. Qıbrız. Qıbrız (,) – Aq deñizde bir ada. Qırğız tili. Qırğız tili (öz adı Кыргыз тили, Кыргызча, قىرعىزچا, قىرعىز تىلى) - türkiy gruppadan bir tildir, Qırğızistannıñ resmiy tili. Qırgızistannıñ ealisinden 60%-ge yaqın qırğızca qonuşa. Qırğızistan. Qırğızistan, resmiy adı Qırğız Cumhuriyeti (qırğızca: "Кыргызстан", "Кыргыз Республикасы") - Merkeziy Asiyada bir memleket. Deñizge çıqışı yoqtır. Qırım. Qırım (,) - Qara deñizniñ şimaliy tarafında bir adlı yarımadada bulunğan bir ülke, qırımtatar halqınıñ vatanı. Meydanlığı 26,2 biñ km². Ealisiniñ sayısı 1 994 300 kişi (2005 s. malümat). Memuriy ceetten Qırım (Aqyar şeerinden ğayrı) 1991 senesinden berli Ukraina terkibindeki Qırım Muhtar Cumhuriyetidir. Memuriy-territorial bölünüv. Memuriy ceetinden cumhuriyet 25 regiondan ibaret, olardan 14 rayon (ealiniñ çoqusı köylü) ve cumhuriyet riayetinde bulunğan şeerlerniñ şuralarına boysunğan 11 territoriya (ealiniñ çoqusı şeerli). Kösterilgen haritada körüne ki, işbu 11 territoriyadan bazıları büyük meydanlıqta yerleşip merkezden ğayrı bir çoq meskün yerden ibaret. Rayonlarnıñ başları Qırımnıñ baş naziriniñ teklifinen Ukraina prezidenti tarafından tayin etileler, şeerlerniñ başları ise umumiy saylavda saylanalar. Regionlar ise şeer, qasaba ve köy cemiyetlerinden ibaret. Coğrafiya. Qırım yarımadası Ukrainanıñ cenübinde buluna. Yarımada üzeriniñ meydanlığı 27 biñ km². Ğarp ve cenüp tarafında Qırım Qara deñiznen, şarq tarafında ise Azaq deñizinen sıñırlana. Şimal tarafında Qırım tar (8 km qadar) Or boynunen qıtağa qavuşa. Qırımnıñ şarqında Qara ile Azaq deñizleri arasında Keriç yarımadası, Qırımnıñ ğarbında ise Tarhan Qut yarımadası buluna. Qırımnıñ şimaliy kenar noqtası Or boynunda buluna, cenübiy kenar noqtası — Sarıç burnu, ğarbiy kenar noqtası — Tarhan Quttaki Qara burun, şarqiy kenar noqtası — Keriç yarımadasındaki Fener burnudır. Şimaliy kenar noqtasınen cenübiy kenar noqtası arasındaki mesafe — 200 km, ğarbiy kenar noqtasınen şarqiy kenar noqtası arasındaki mesafe — 325 km. Qaranen deñiz sıñırlarınıñ umumiy uzunlığı 2500-den ziyade km. Qırım Muhtar Cumhuriyeti Aqyar şeeri ve Arabat beliniñ şimaliy ucundan ğayrı yarımadanıñ bütün yerini ala. Qarada keçken Qırımnen Ukrainanıñ Herson vilâyetiniñ kiçik sıñırı Or boynundan keçe. Bundan da ğayrı deñizde Qırım Rusiye (Krasnodar ülkesi), Romaniya, Bulğaristan, Türkiye ve Gürcistannen sıñırdaş ola. Coğrafik ceetten Qırım eki teñ olmağan qısımğa bölüne: onıñ şimali çöl (bütün yarımadanıñ 4/5 qısmı), cenübi ise ormanlı Qırım dağlarıdır (meydanlıqnıñ 1/5 qısmı). Aqyardan Kefege qadar üç dağ sırası uzana. Eñ yüksek soyu yalı boyunda uzanğan Baş ya da Cenübiy dağ sırasıdır, onda Qırımnıñ eñ yüksek noqtası Roman Qoş degen dağ (1545 m) buluna. Qırımnıñ özenleri az suvludır. Salğır, Alma, Belbek, Qaçı eñ esas özenlerdir. Dağ ile dağ aldındaki rayonlarda özenlerniñ çoqusında suv anbarları bar. Şimaliy Qırım boyunda Şimal Qırım kanalı uzana, oña suv Özüden kele. Qırımda bir qaç balaban tuzlu göl bar: Doñuzlav, Sasıq, Saq, Aqtaş, Töbeçik, Çoqraq gölleri ve digerler. İqtisadiyat. Esas pıtaqlar — turizm, sağlıq saqlav, köy hocalığı. Naqliyat. Qırımdaki er bir şeer diger meskün yerlernen avtobus marşrutlarınen bağlı. Şeerlerara trolleybus marşrutları da bar (Aqmescit ava limanı — Aqmescit — Aluşta — Yalta yolunda). Yalta, Kefe, Keriç, Aqyar, Aqmeçit ve Kezlev deñiz marşrutlarınen bağlı. Kezlevde tramvay mevcut. Ermeni Bazar — Keriç (Kefege çatal ile) ve Melitopol — Aqyar (Kezlevge çatal ile) demiryolları Qırımnı qıtanen bağlaylar. Turizm ve raatlıq. Qırımda çoq istiraat evi, lager (meselâ, Artek), çeşit musafirhane bar. Eñ populâr raatlıq yerleri — Yaltanen Aluşta ile beraber bütün Qırımnıñ yalı boyu, Sudaq, Kezlev. 2007 senesi yanvar ayından dekabrgece Qırımda 5718 biñ kişi raatlandı. Eali. 2001 senesi toplanğan malümatqa köre — 2 024 056 kişi (58,3 % ruslar, 24,3 % ukrainler, 12,1 % qırımtatarlar, 1,4 % belaruslar, 0,5 % tatarlar, 0,4 % ermeniler, 0,2 % yeudiler, 0,2 % lehler, 0,2 % moldovanlar, 0,2 % azerbaycanlılar, 0,1 % özbekler, 0,1 % koreyalılar, 0,1 % yunanlar, 0,1 % almanlar, 0,1 % mordvalar, 0,1 % çuvaşlar, 0,1 % çingeneler, 0,1 % bulğarlar, 0,1 % gürciler ve çirmişler (mariyler), bundan ğayrı qaraylar, qırımçaqlar ve digerler) Ruslar, ukrainler, yunanlar ve bulğarlarnıñ çoqusı ortodoks hristianlardır, qırımtatarlar ise musulmanlar (sunniler), bundan da ğayrı yeudiler, protestantlar ve katolikler bardır. Qırım-Rus Cenki (1571–1572). Qırım-Rus Cenki (1571 - 1572) - Rus devletine qarşı Qırım Hanlığınıñ bir cenki. 1551 senesinde I Devlet Geray Qırım hanı olaraq tayin etildi. Taht qavğalarını toqtatmaq içün Devlet Geray han emcesi Sahib Geraynı (1532-1551) ve onıñ ailesini öldürdi. Qırımdaki bu qanlı vaqialardan faydalanıp IV İvan Qorqunçlı (Groznıy) (1533-1584) çoq uzun sürgen bir qamaçavdan soñ 1552 senesinde Qazannı, 1556-da ise Hacı Tarhannı zapt etti. (Qazannıñ tüşmesinden soñ Edil özeni boyunda X asırnıñ 20-nci senelerinde qurulğan bir İslâm devleti yoq etilgen oldı). 1558-1559 senelerinde Rus orduları Qazaqlarnen birlikte Qırım ve Azaqqa ücüm yaptı. Bu da tek Qırım ile degil Osmanlı Devletinen dоğrudan-dоğru çatışmağa kirmek demek edi. Faqat cenkleşip Qazan ve Hacı Tarhannı keri almaq içün Qırımnıñ küçü endi yoq edi. Amma 1568 senesinde Osmanlı Devleti başqa devletler ile yapqan cenklerden biraz soluq alğandan soñ Qazan ve Hacı Tarhannı keri aluv tedbirlerge başlandı. Edil ile Don neerlerini bir-birine bağlaycaq ve gemilerniñ işlemesine elverişli olğan bir kanalnıñ qazıması zarur köründi. Osmanlı flotu bu kanaldan keçip Edil neerine irişip Qazan ve Hacı Tarhannı keri qazanıp Hazar Deñizine çıqacaq edi. 1568 senesinde kanalnıñ üçte biri qazılğan edi. Faqat Osmanlı-Qırım ordusı qışnıñ şiddetli ayazından saqınıp qazuv işlerini kelecek senege qaldırıp ketti. Ne bar ki, bu planlar kerçekleşemedi. Böylece 1571 senesinde mayıs 24-de Qırım-Osmanlı orduları tarafından yapılğan Moskvanıñ zaptı neticesinde Qırım ile Rus devleti arasındaki zıddiyet eñ yüksek noqtasına barğan oldı. Bu zıddiyet 200 yıldan ziyade sürgendir. Qırım Halq Cumhuriyeti. Qırım Halq Cumhuriyeti - 1917 senesi dekabr 26-da I Qırımtatar Qurultayında ilân etilgen bir cumhuriyettir. Osmanlı Devleti. Osmanlı Devletiniñ soñ eki yüz yılına baqqanımızda bir çoq vilâyetlerinde topraq coyğanını köremiz. Avropalılarnıñ Osmanlığa “Hasta Adam” aytmaları, devletniñ ne qadar küçsüz olğanını köstere. Küçsüz olğanı içün Avropa Devletleri Osmanlı Devletini Almaniyanıñ tarafında I Cian Cenkine qoşulmağa mecbur ettiler. 1913 senesi. Osmanlı Devletinde, ükümetke kelgen İttihat ve Teraqqiy Fırqası devlette yañılıqlar ve deñişiklikler ketire. Bu yañılıqlar şübesiz Qırımnıñ siyasiy ayatını da etkiledi. Qırımtatar talebelerniñ “Vatan Cemiyeti”, “Milliy Fırqa” kibi siyasiy areketler o künlerde quruldı. Rusiye İmperiyası. I Cian Cenkinde ağır qayıplar alğan Rusiyede mualefet ayaqlana ve II Nikolay İmperatorı tahttan çekeler. Ükümetke “Vaqtınca Ükümet” (Временное Правительство) keçe. Monarhiyadan vazgeçip, bütün zemaneviy dünyada olğanı kibi, Rusiye de deñişmege mecbur edi. O vaqıtlarda Rusiye Devletiniñ bir parçası olğan Qırım yarımadasında da ihtilâl yelleri esmege başlay. İsmail Gasprinskiy, Noman Çelebicihan, Asan Sabri Ayvazov, Abdureşit Mediyev ve diger qırımtatar liderleri Sankt Peterburg, Moskva, Ades, Voronej şeerlerinde tasil alğanlarında, çalışqanlarında bu deñişikliklerden etkileneler. Ukraina. Rusiye İmperiyasınıñ bu qıyın zamanlarında, Ukraina topraqlarında milletçi sesler yükselmege başlay. 1917 senesi martta Ukrain milletçileriniñ başı sayılğan Mihaylo Gruşevskiy Merkeziy Radanı toplay. 1917 senesi noyabr 7 (22)-de Rada mustaqil Ukraina Halq Cumhuriyetini ilân etti. Bu olay Rusiye topraqlarında yaşağan bütün azınlıqlar içün bir misal olıp mucadelelerine ışıq tuttı. Qırımda Vaziyet. Qırım o zamanlarda Rusiye İmperiyasınıñ içinde Tavrida Guberniyasınıñ (vilâyetniñ) bir parçası sayıla edi. 1917 senesi. Aprel 7 künü Aqmescitte “Bütünqırım Musulmanları Kongressi” toplandı. Bu toplaşuvğa Qırımnıñ çeşitli şeer ve köylerinden 1500-den çoq kişi qatıldı. Kongresste eñ aktiv olğanlar Vatan Cemiyetinden Seyitcelil Hattat, Ablâkim İlmiy, Asan Sabri Ayvazov kibi milletçiler edi. Kongresste Qırım Musulmanları Merkeziy İcra Komiteti belirlendi. Nоman Çelebicihan komitetniñ reisi ve Qırım Müftisi saylandı, Cafer Seydamet ise o küngece Rusiye Ükümetiniñ ellerinde olğan Vaqıf Komissiyasınıñ reisligine saylandı. Ekisi de o zaman Qırımda degil, cenkte ediler. Bu vaqıtlarda erkesniñ aqlından keçken “Qırım Qırımlılarnıñdır!” fikri aydınlarımız tarafından cesürce aytılmağa başlandı. 1917 senesi Oktâbrde İcra Komitetiniñ bir toplaşuvında Nоman Çelebicihan Qırımnıñ kelecegini belirlenmesi Qurultaynıñ toplanmasınen mümkün olacağını söyledi ve bu fikir qabul etilip Qurultaynıñ toplanması qararı alındı. Qurultayğa 76 vekil saylandı. Olardan 24-dü Yalta uyezdinden, 19-ı Aqmescit uyezdinden, 16-sı Kefe uyezdinden, 11-i Kezlev uyezdinden ve Or Qapı uyezdinden 6 vekil. Vekillerniñ aralarında dört qadın: Şefiqa Gasprinskaya, Anife Bоdaninskaya, İlhan Tohtar, Hatice Avcı da bar edi. Qurultay. Qurultay Dekabr 9 künü Bağçasaraynıñ Hansarayında açıldı. Qurultay bu yañılıqlarnıñ yalıñız demokratik bir devlette mümkün olacağını diqqatke alıp, Qırım Halq Cumhuriyetini ilân etti. Devlet Simvolları. Geray Hanlarınıñ taraq tamğalı mavı bayrağı cumhuriyet bayrağı oldı. Nоman Çelebicihannıñ “Ant Etkenmen” şiiri Milliy Gimn sayıldı. Ordu. Cumhuriyetiniñ ordusını, Rusiye İmperiyasınıñ ordusınıñ içinde olğan Qırım Süvari Alayı ve Qırımtatar piyade askerleri teşkil etti. Ükümet. Dekabr 28-de Qurultay Cumhuriyetniñ Ükümetini qurdı. Ükümet Reisi ve Adalet naziri - Noman Çelebicihan, Hariciye ve Mudafaa İşleri naziri - Cafer Seydamet, Maarif İşleri naziri – Amet Özenbaşlı, Maliye ve Vaqıf İşleri naziri – Seyitcelil Hattat, Diyanet İşleri naziri – Amet Şükri saylandı. Cumhuriyetniñ sоñu. Ukraina Radası Qurultay toplantısına hayırlama mektübini yolladı, Rusiyeniñ Bolşevik Ükümeti ise Qırımtatar Qurultayını ve Ükümetini tanımadı. Rusiyede ükümetke kelgen bolşevikler yaş cumhuriyetni devirip yarımadada kommunist rejimini qurmaq istey ediler. Bunıñ içün Aqyarda toplanğan Arbiy İhtilal Komiteti Qara Deñiz Flotunıñ gemilerini Aqyardan Kezlev, Yalta, Kefe, Keriç ve diger şeerlerge yollayıp Cumhuriyet askerlerinen qattı uruşmağa başladı. Yanvar 16-da fevralniñ başına qadar Alma özeni, Aqyar ve Bağçasaray yaqınlarında cenk süre edi. Süyren köyüniñ yaqınlarında 40 biñlik bolşevik ordusınen cenkleşken 3 biñ kişilik Cumhuriyet ordusı mağlüp oldı. Bunıñ artından, Qırımnı istilâ etken bolşevikler Cumhuriyetiniñ feshini ilân ettiler. Qırım Cumhuriyeti Ükümetiniñ Reisi Çelebicihan Aqyarda türmege qapatıldı. 1918 senesi fevral 23-de de idam etildi. Böyleliknen tarihta ilk Qırımtatar Cumhuriyeti yoq oldı. Qırım Hanlığı. Qırım Hanlığı (öz adı "Qırım Yurtu",) - tarihiy Qırımtatar devleti. 1441 s. peyda olıp 1783 s. Rusiye tarafından zapt etildi. Qırım Hanlığında üküm sürgen hanlar Geray sülâlesinden edi. Qırım Muhtar Cumhuriyeti. Qırım Muhtar Cumhuriyeti, QMC (,) Qırımda bulunğan Ukraina içinde bir muhtar cumhuriyettir. QMCniñ paytahtı – Aqmescit şeeridir. Siyasiy qurum. Qırımdaki akimiyetniñ esas organları parlament (Yuqarı Rada) ve ükümet (Nazirler Şurası). Prezident rütbesi QMCde yoqtır. Nazirler Şurasınıñ reisi (baş nazir) Ukraina prezidentinen kelişkeninen Yuqarı Rada tarafından tayin etile. Nazirler Şurası da Yuqarı Rada tarafından şekillene. Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ Esas Qanunı 1998 senesi oktâbr 21-de Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ Yuqarı Radasınıñ ekinci sessiyasında qabul olundı. Qırımtatar Milliy Meclisi. Qırımtatar Milliy Meclisi - Qurultayda vekiller arasından saylanğan ve Qurultaylar arasındaki devirlerde Qırımtatar halqını temsil etken yuqarı vekaletli tek organdır. Meclis, öz çalışmaları aqqında Qurultayğa esap bermekte olıp, Qurultay qararları, mezkür nizamname, milletlerarası uquq normaları ve bu normalarğa uyğan Ukraina qanunçılıq qararları esasında iş köre. Meclis nizamnamesi yapılğan deñişiklikler ve ilâveler, Qurultay tarafından tasdıqlana. Meclisniñ bulunğan yeri – Aqmescit şeeri. Meclisniñ baş yolbaşçısı olğan organ – Qırımtatar Milliy Qurultayıdır. Mecliske 33 kişi saylanır. Meclis toplaşuvları, üç ayda bir kereden az olmayacaq şekilde ötkerilip, Meclis azalarınıñ 2/3-den az olmağan qısmınıñ iştirak etmesinen keçerli sayıla. Meclis qararları, toplaşuvğa iştirak etken azalarnıñ mıtlaqa ekseriyet reyi ile alınır. çağırılır. Teftiş Komissiyasınıñ azaları, yerli ve regional meclislernıñ ve Qırımtatarlarnıñ Qırımğa qaytuvını qolaylaştırma komitetleriniñ reisleri, Meclis toplaşuvlarına muzakere reyi aqqınen iştirak etebilirler. Meclis, öz toplaşuvlarında Teftiş Komissiyası tarafından muzakere etilmesi talap etilgen meselelerni muzakere etip, bu meseleler aqqında qarar almağa mecburdır. Meclisniñ ve Meclis bölükleriniñ faaliyetleri, Meclis toplaşuvları arasındaki devirlerde Meclis Prezidiumı tarafından idare etilir. Qırımtatar bayrağı. Qırımtatar bayrağı — yuqarı sol köşesinde sarı tamğa olğan kök tüste ketendir. Kök tüs — türkiy halqlarnıñ ananeviy tüsüdir — atta Qırım Hanlığınıñ bayraqlarında işletilmekte edi. Hanlıq devrinden de Qırımda üküm sürgen Geraylar sülâlesiniñ tamğası - bayraqtaki taraq tamğa qaldı. Belleyler ki, ilki defa işbu belgini Qırım Hanlığınıñ temelcisi I Hacı Geray tarafından işletildi. Zemaneviy tarihta Rusiyedeki Fevral inqilâbından soñ 1917 senesiniñ yazından başlap bayraq faal tarzda qullanılıp başladı. 1991 senesi iyün 28-de işbu bayraq qırımtatarlarnıñ Qurultayı tarafından milliy olaraq qabul olundı. Qırımtatar diasporası. Qırımnıñ Rusiye tarafından anneksiyasından soñ Qırımdaki zulumdan qaçqan Qırımtatar halqınıñ pek çoqusı Balqanlarğa, Anadoluğa köçken ediler. Zulumnıñ arqası kesilmegen içün köçmeler toqtamadan devam etken. 1944-teki sürgünlikte qalğan Qırımtatarlar da Özbekistan, Qırğızistan, Tacikistan, Rusiye dağıtılğan. Bugün Qırımnıñ tışında yaşağan bir qaç million Qırımtatar bardır. Qırımtatar tamğası. Qırımtatarlarnıñ kök tüsteki bayrağında altın renk ile bezetilgen tamğa - taraq aks olunğan. Amma tamğa nedir ve nasıl mananı taşıy? Tamğanıñ peyda oluv tarihı türkiy halqlarnıñ qadimiy tarihları ile bağlıdır. Ta 1073 s. Mahmud Qaşğarlınıñ eserine meşur “Divan-ı luğat it-türk” adlı eserinde sülâleler ve tamğalar aqqında müim ve meraqlı malümatlar berilgen. Misal olaraq, tek oğuz qabilesiniñ 22 sülâlesi bar eken, er birisine de öz özgünligi ve teren manası ayırılıp turğan tamğası aittir. Yarlıqlarnıñ, binalarnıñ, bayraqlarınñ ve baştaşlarnıñ üstündeki tamğalar bir sülâlege ait olğan insanlarnı birleştirici bir belgi vazifesini becermekte edi. 1925 s. oca ve tedqiqatçı Osman Aqçoqraqlı tarafından teşkil etilgen ilmiy araştırmalar neticesinde Qırımda 400-den ziyade tamğa dünya yüzüni körgen. Osman Aqçoqraqlı böyle hususitetni qayd ete: Qırım Hanlığınıñ sıñırlarından diger memeleketlerge eksport sıfıtında işlenip çıqarılğan mallarnıñ üstüne tamğalar urula edi. Olarnıñ para aqqını ise hannı adamlarından “tamğacı alğan”. Osman Aqçoqraqlınıñ fikirince, rus “таможня” sözü “tamğa”, “tamğacı” sözlerinden kelip çıqtı. Zemaneviy qırımtatar bayrağındaki tamğa 15 asırnıñ soñunda ve 16 asırnıñ başında tahtta bulunğan I Meñli Geraynıñ emiri ile peyda olğan edi. Tamğa terazeni añdıra. Temsiller arasında ise teraze - bu adalettir. Renkke kelgende ise, sarı tamğa - altın renkte kösterilgen, altın ise - bu beden ve ruh temizliginiñ temsili. Kök tüsü - kederliktir. Birleşip olar yeşillik renkini meydanğa ketireler. Yeşil ise - ömür, ebediylik ve aqiqat renkidir. Qırımtatar tili. Qırımtatar tili ya da Qırım tili — qırımtatarlarnıñ tilidir, Altay til ailesine kirgen türkiy tillerge mensüp. Yazı tili latin ve kiril urufatlarınıñ esasındadır. Demografiya. Sabıq ŞSCB territoriyasındaki qırımtatarca laf etkenlerniñ umumiy sayısı tahminen 350 biñ kişi, olardan 250 biñ kişi Qırımda otura. Bulğaristan ve Romaniyada — 30 biñge yaqın. Türkiyedeki qırımtatarca laf etkenlerniñ sayısı aqqında işançlı malümat yoq. Şiveler. Qırımtatarlar üç subetnik gruppasından er birisiniñ (tatlar, noğaylar ve yalıboylular) öz şivesi bar. Etnolektler. Bazı alimler Qırım Hanlığınıñ territoriyasında teşkil olğan diger milletlerniñ türkiy tillerini qırımtatar tiliniñ etnolektleri olaraq köreler. Bular qaray tiliniñ Qırım şivesi, qırımçaq ve urum tilleri. Qaray tiliniñ qırım variantı ve qırımçaq tili edebiy qırımtatar tilinden tek telâffüz bazı hususiyetlerinen ve ivrit alınmalarınen farqlana. Yuqarıda yazılğan etnolektlerge köre urum tili qırımtatar tilinden ziyade farqlana. Urum tilinde çoq yunan alınması ve qırımtatarcada mevcut olmağan mahsus sesler bar. Qaraylar, qırımçaqlar ve urumlar öz tilleri mustaqil dep israr eteler. Tarih. Qırımtatarcanıñ üç şivesi esasen Orta asırlar devamında Qırımnıñ türkiy tillerde laf etken ealisiniñ qıpçaq ve oğuz lehçeleri esasında şekillendi. Qırımtatarcanıñ şiveleri aralarında büyük farq olğanı qırımtatar halqınıñ etnogenezi mürekkep olğanınen añlatıla (etnogenezde bir çoq türkiy ve türkiy olmağan halq iştirak etti). Qırımtatar tiliniñ zemaneviy tarihı XIX asır soñunda meşur maarifçi İsmail Gaspralı faaliyeti ile başlandı. Qırım Rus İmperiyasi terkibine kirsetilgeninden berli qırımtatar medeniyeti bir asır tüşkün alda bulunmaqta edi. Gasprinskiy onıñ yañıdan yaratıluvına yardım etti. Aslında Gasprinskiy qırımtatar edebiy tilini yarattı. Şu tilniñ esası yalıboylu şivesi edi. 1928 senesi Qırımda ötkerilgen tilşınaslıq konferentsiyası orta yolaq şivesi esasında yañı edebiy til yaratmağa qarar çıqardı, çünki işbu şive tatlardan başqa em noğaylar, em de yalı boylular içün añlayışlıdır. Tasnif meseleleri. Adeti üzre qırımtatar tilini qıpçaq-kuman gruppasına kirseteler. Aynı şu gruppağa qaraçay-balqar, qumıq ve qaray tilleri kireler. Faqat evel qayd etilgenine köre orta yolaq şivesi (edebiy tilniñ esası) qıpçaqnen oğuz tilleri arasındakidir, bu sebepten böyle tasnif o qadar korrekt degil. Urufat ve fonetika. 1928 senesine qadar qırımtatar tili içün arap urufatı, 1928-den 1939 senesine qadar latin (“yañı türk elifbesi” (YTE), Yañalif olaraq belli), 1939 senesinden berli — kiril urufatı qullanıldi. 1990 senelerinden berli 1997 senesi Qırım Yuqarı Şurası qararınen tasdıq etilgen latin urufatına yavaş-yavaş keçüv yapılmaqta. İşbu urufat 1930 seneleri qullanılğan urufattan farqlana, onıñ aslı – Q ile Ñ ilâve ariflerli türk urufatıdır. Şimdiki zamanda em kirill, em de latin urufatları qullanılalar. Şunı qayd etmek kerek ki, internette esasen latin urufatı işletile, faqat kitaplar, mecmualar ve ilâhre ekseriy allarda kirill urufatınen basıla. Qırımtatarlar. Qırımtatarlar ya da Qırımlar — Qırımda yaşağan bir halq. Türkiy til zümresine mensüp olğan qırımtatar tilinde laf eteler. Esas qısmı Qırımda (260 biñge yaqın), qalğanları ise Türkiyede, Bulğaristanda, Romaniyada, Özbekistanda, Rusiyede oturalar. Türkiyedeki qırımtatar diasporası bayağı büyüktir. Qırımtatarlarnıñ çoqusı — musulmanlar (sünniyler), Anefi mezebine ait olalar. Etnogenez. Qırımtatarlar — halq olaraq Qırımda şekillendi. Çeşit zamanlar Qırımda yaşap qırımtatar milletiniñ etnogenezinde iştirak etken esas halqlar bular: tavrlar, skitler, sarmatlar, alanlar, yunanlar, gotlar, romalılar, proto-bulğarlar hazarlar, peçenegler, italiyalılar, çerkezler, türkler, moğollar; qırımtatarlar etnogenezinde ayrı yer ğarbiy qıpçaqlar alalar, Rusiyede olar "polovetsler" olaraq, ğarbiy Avropada ise "kumanlar" olaraq belli. Ertiş (Иртыш) özeni yalılarından kelip qıpçaqlar 11-12 asırlardan başlap Edil, Azaq deñizi ve Qara deñiz yanlarındaki çöllerine köçip yaşap başladılar (bu yerler şu zamandan berli tap XVIII asırğa qadar Deşt-i Qıpçaq, – “Qıpçaqlar çölü” denile edi). Körünip tura ki, o zamanda olar Qırımğa da kirip başladılar. Qırım hanlığı. Tamamen halq Qırım Hanlığı devrinde şekillendi. Qırımtatarlarnıñ memleketi — Qırım Hanlığı 1441 senesinden 1783 senesine qadar yaşadı. Öz tarihınıñ ekseri devamında Qırım hanlığı Osmanlı Devletine bağlı olıp onıñ ittifaqdaşı edi. Qırımda üküm sürgen sülâle Geraylar sülâlesi edi, onıñ temelcisi ilk han I Hacı Geray edi. Qırım hanlığı devri — qırımtatar medeniyeti, sanatı ve edebiyatı inkişafınıñ zamanı. O devirdeki qırımtatar şiiriyetiniñ klassiki — Aşıq Ümer edi. Diger şairlerden eñ ziyade belli olğanlar Mahmud Qırımlı ve II Ğazı Geray han ediler. O zamandan saqlanıp qalğan mimarcılıq abidelerinden eñ müimi — Bağçasaraydaki Hansaraydır. Qırım Hanlığı daima Moskova memleketi ve Lehistan ile (XVIII asırğa qadar ücüm etici cenkler) cenkleştı, bunıñ ile beraber barışıqlı rus ve ukrain ealisinden çoq kişi esir tüşer ediler. Esir olaraq yaqalanğanlar Qırımdaki esir çarşılarından Osmanlı Devletine ve Yaqın Şarqqa satılır ediler, böyle çarşılardan eñ irisi Kefede bulundı. 1571 senesi Qırım 40 biñlik ordusı I Devlet Geray han yolbaşçılığı altında rus qalelerini dolanıp Moskvağa yetip onıñ civarını yaqtı, bundan Kremlden ğayrı büs-bütün şeer yanıp kül oldı. Ancaq ertesi sene Rusiye mustaqilliginden marum etmek niyeti ile tekrar kelgen 120 biñlik ordu Molodi köyü yanındaki uruşında mağlübiyetke oğradı. Bu mağlübiyet hanlıqqa ücümlerden vazgeçmekni mecbur etti. Lâkin formal tarzda Qırım hanına boysunğan, amma deyerlik mustaqil, Şimaliy Qara deñiz yanında köçip turğan noğay orduları muntazam tarzda rus ve ukrain territoriyalarına esirler yaqalamaq ve çaypamaq içün arbiy seferlerge çıqar ediler. Rusiye İmperiyasınıñ terkibinde. 1736 senesi Rusiye orduları feldmarşal Kristof Minih yolbaşçılığı altında Bağçasaraynı yaqıp Qırımnıñ dağ aldındaki yerlerini berbat ettiler. 1783 senesi Rusiye Osmanlı Devletini yeñgen soñ Qırım başta işğal olundı, bundan soñ ise Rusiye tarafından anneksirlendi. Bunıñ ile qırımtatarlar tarihında olar tarafından “Qara asır” denilgen devir başlandı. Rusiye memuriyeti zulum etkenleri qırımtatarlar kütleviy tarzda Osmanlı Devletine (esasen Dobruca ve Anadoluğa) icret etip başlağanlarınıñ sebebi oldı. İcretniñ eki esas dalğası 1790 ve 1850 seneleri edi. Bazı malümatlarğa köre 1790 senesi icretçilerniñ sayısı Qırımnıñ qırımtatar ealisiniñ 4/5 qısmına yetişti. İcretten evel yarımadada 600—700 biñge yaqın qırımtatar oturmaqta edi. Hanlıqnıñ ealisi ise 1783 senesine qadar tahminen 1,5 million kişiden ibaret edi. 1850 seneleri Qırımdan 300 biñge yaqın qırımtatar kettiler. Olarnıñ balalarından şimdi Türkiyedeki, Bulğaristandaki ve Romaniyadaki qırımtatar diasporası ibaret. Neticesinde köy hоcalığı tüşkün alğa oğradı, Qırımnıñ çölü ise deyerli taqır oldı. O zamanda Qırımdan qırımtatar asılzadeleriniñ çoqusı ketti. Bunıñ ile beraber Rusiye ükümeti metropoliya territoriyasından icretçilerni celp etmeknen Qırımnı müstemleke ete bermekte edi. Neticesinde Rusiye Qırımnı anneksirlegen vaqıtta anda oturğan bir million qırımtatardan XIX asır soñunda 200 biñden az qaldı (Qırım bütün ealisiniñ 25 faizidir). Qırımtatar medeniyetiniñ yañıdan yaratıluvı ulu maarifçi İsmail Gasprinskiy adınen bağlı. Aslında o yañı edebiy qırımtatar tilini yarattı. Gasprinskiy “Terciman” adlı ilk qırımtatar gazetasını neşir etip başladı. Gasprinskiy pantürkizm mefküresiniñ temelcilerinden biri olaraq sayıla. Vatandaşlıq cenki ve Qırım MŞSC. 1939 s. cedvelge aluv malümatına köre Qırım regionları ealisinde Qırımtatarlarnıñ faizi 1917 senesi mart 25-de Aqmescitte qırımtatar qurultayı ötkerildi. Anda 2000-den ziyade delegat keldi. Qurultay Muvaqqat Qırım Musulman İcra Komitetini (MQMİK) sayladı, Başı olaraq Noman Çelebicihan saylandı. Bunıñ ile qırımtatarlarnıñ medeniy-milliy muhtariyetiniñ quruluvı başlandı. Rusiye Vatandaşlıq cenki qırımtatarlar içün ağır müsibet oldı. 1917 senesindeki Fevral inqilâbından soñ qırımtatar halqınıñ ilk Qurultay toplanğanınen Qırımnı çoq milletli mustaqil bir devlet etmege qarar çıqarıldı. İlk Qurultaynıñ reisi Noman Çelebicihannıñ şiarı böyle edi – “Qırım – qırımlılar içün” (yani milletke baqmadan bütün yarımadanıñ ealisi közde tutula). Amma 1918 senesi Çelebicihan yaqalanıp bolşevikler tarafından qatil etildi. 1921—1922 seneleri arasındaki açlıq neticesinde 15 %-ge yaqın qırımtatar elâk oldı. 1921 senesi Rusiye Şuralar Federativ Sоtsialistik Cumhuriyeti terkibinde Qırım Muhtar Şuralar Sоtsialistik Cumhuriyeti meydanğa keldi. Onıñ memleket tilleri rus ve qırımtatar tilleri ediler, aliy başlıqları esasen qırımtatarlardan ibaret edi. Lâkin soñ 1937 senesi Stalin repressiyaları başlandılar. Qırımtatar müneverleriniñ çoqusı repressiyalarğa oğratıldı, bu cümleden belli siyasetçi Veli İbraimov ve alim Bekir Çoban-zade. 1939 senesindeki cedvelge aluvnıñ malümatına köre Qırımdaki qırımtatarlarnıñ sayısı 218179 kişi edi, yani yarımadanıñ cümle ealisiniñ 19,4 %. Qırım natsit Almaniya tarafından işğali. 1941 senesi noyabr ortasından 1944 senesi mayıs 12 kününe qadar Qırım alman оrdusı tarafından işğal olunmaqta edi. Qırımtatarlar kollaboratsion gruppalarda iştirak etüvi. 1941 senesi dekabr ayında Qırımda alman işğalci memuriyetine qol tutqan musulman tatar komitetleri meydanğa ketirildiler. Aqmescitte “Qırım musulman komiteti” öz işini başladı. 1942 senesi sentâbr ayında alman işğalci administratsiyası komitet serlevasındaki “Qırım” sözüni qullanmağa yasaqlağanınen komitet “Aqmescit musulman komiteti” denilip başladı. 1943 senesi onıñ adı “Aqmescit tatar komiteti” olaraq deñiştirildi. 1943 senesi komitetler faaliyeti toqtaldı. Başlıca komitet programması boyunca Qırımda Almaniya protektoratı altındaki qırımtatarlar devletini quruv, öz parlamentinen ordusını teşkil etüv ve 1920 senesinde bolşevikler tarafından yasaqlanğan Milliy Fırqanıñ faaliyetini tiklev közde tutula edi. Faqat 1941-42 seneleriniñ qışında alman yolbaşçılığı bildirdi ki, Qırımda iç bir devletni qurmağa ruhset bermeycek. 1941 senesi dekabr ayında Türkiyedeki qırımtatar diasporasınıñ vekilleri Edige Qırımal ve Müstecib Ülküsal Hitlerni qırımtatar devletini qurmağa acet olğanına qandırmaq içün Berlinge keldiler, lâkin olarğa red ettiler. Qırımtatarlar alman işğalcilerine qarşı küreşte iştirak etüvi. İşğal olunğan Qırımda partizanlar faaliyeti adetince üç devirge bölüne: 1941 senesiniñ noyabri — 1942 senesiniñ oktâbri, 1942 senesiniñ noyabri — 1943 senesiniñ oktâbri, 1943 senesiniñ oktâbri — 1944 senesiniñ apreli. Er devirde qırımtatarlar partizan areketinde faal tarzda iştirak ettiler. Noyabr 20-de Qırımda 3734 partizan, bu cümleden 2419 grajdan (esasen Qırım sakinleri) ve 1315 arbiy partizan bulunmaqta edi. Qırımtatarlar grajdan partizanlarnıñ tahminen 1/6 qısmını teşkil ete ediler. Sudaq partizan otrâdı esasen qırımtatarlardan ibaret edi. 1942 senesiniñ küzünde partizanlar ekseri Qırımdan evakuirlendi. Partizan cenkiniñ ekinci devrinde Qırım ormanlarında 400-ge yaqın partizan qaldı. 1943 senesiniñ ekinci yarımında partizan areketini quvetleştirmek içün Qırımğa yañı kadrlar yöneldiler. Bu kadrlar çoqusı Qırımda doğğan ediler, bu cümleden çoq qırımtatar. 1943-44 seneleri arasında partizan otrâdları yolbaşçılığınıñ yarısı qırımtatarlardan ibaret edi (Ablâziz Osmanov, Seyit-Ali Ametov, Cebbar Kolesnikov, Memet Moloçnikov, Ramazan Qurtümerov, Seydamet İslâmov, Osman Aşırov, Mustafa Mamutov, Talât Tınçerov, Seranecin Menacıyev, Refat Mustafayev, Mustafa Selimov, İzmail Hayrullayev ve digerleri). İşğalniñ ilki kününden başlap soñki kününe qadar alman ordularına qarşı cenkleşken partizanlar arasında (episi olıp 20 kişi) üç qırımtatar edi: Memet Moloçnikov, Seyithalil Qadıyev ve Qurtseyit Muratov. II Cian cenki cebelerinde Qızıl Ordu saflarında 25 biñden ziyade qırımtatar cenkleşti. Beş qırımtatar (Petay Abilov, Teyfuq Abdul, Üzeir Abduramanov, Abdureim Reşidov, Seyitnafe Seyitveliyev) Şuralar Birliginiñ Qaramanı unvanını qazandılar, daa bir qırımtatar (Amethan Sultan) ise işbu unvannı eki defa qazandı. Eki qırımtatar (Seyit-Nebi Abduramanov ve Nasibulla Velilâyev) Şüret Ordeni tam kavalerleridir. 1949 senesi sürgünlik yerlerinde 8995 qırımtatar cenk veteranı, bu cümleden 524 zabit ve 392 serjant bulunmaqta edi. Sürgünlik. Qırımtatar halqınıñ temsilcileri Qızıl Ordu saflarında faşistlerge qarşı cenkleşkenlerine ve partizan areketinde faal tarzda iştirak etkenlerine baqmadan bazıları faşitlerge qol tutqanları sürgün etüvniñ esas sebebi oldı. 1944 senesi mayıs 18 künü Stalin emri ile alman işğalcilerge qol tutqanınen qabaatlanğan qırımtatar halqı Özbekistanğa ve Qazahistan ile Tacikistan qomşu rayonlarına, kiçik gruppaları ise Mari Cumhuriyetine, Uralğa, Kostroma vilâyetine sürgün etildiler. Sürgün etmek içün resmiy sebep 1941 senesi Qızıl ordu saflarından kütleviy tarzda dezertirlenüvi (aytılğan sayı 20 biñge yaqın kişi), alman odrularını yahşı qarşılav ve alman ordu teşkilâtlarında, politsiyada, jandarmeriyada, apishaneler ve lagerler apparatında iştirak etüvi edi. Bunıñnen beraber qırımtatar kollaboratsionistleriniñ çoqusı sürgünlikke oğramadı. 1944 senesi aprel ayındaki Qırımnı azat etüv oğrunda uruşlarda elâk olmağanlar çoqusı almanlar tarafından Almaniyağa evakuirlenip 1945 senesi ğarbiy ittifaqdaşlarğa teslim oldılar. Qırımda qalğanları ise İçki İşler Halq Kоmissarlığı (НКВД) tarafından 1944 senesi aprel-mayıs aylarındaki “zaçistkalar” devamında izar etilip Vatanına hainlik yapqanlar olaraq makum etildiler (episi olıp 1944 senesi aprel-mayıs içinde Qırımda çeşit milletlerniñki tahminen 5000 kollaboratsionist izar etildi). Qızıl ordu saflarında da cenk etken qırımtatarlar sürgünlikke oğradılar. В 1949 senesi sürgünlik yerlerinde 8995 qırımtatar cenk veteranı, bu cümleden 524 zabit ile 1392 serjant bulunmaqta ediler. İşğal vaziyetinde üç yıl yaşap çoq sürgün etilgen zayıflaşıp 1944-45 seneleri açlıq ve hastalıqlardan elâk oldılar. Sovet çeşit resmiy organları bildirgenine köre qırımtatar halqınıñ 15-25 %, 1960 seneleri vefat etkenler aqqında malümat toplağan qırımtatar areketiniñ iştirakçileri bildirgenine köre ise 46 % elâk oldı. Avdet oğrunda küreş. 1944 senesinde sürgün etilgen milletlerge 1956 senesi öz Vatanlarına avdet etmege ruhset berdiler, qırımtatarlarnıñ ise Şuralar Birligi Kоmmunistik Fırqasınıñ Merkeziy Kоmiteti (ЦК КПСС), Ukrain Kоmmunistik Fırqasınıñ Merkeziy Kоmitetine (ЦК КПУ) ve vastasız sovet memleketiniñ liderlerine muracaat etkenlerine baqmadan 1989 senesine qadar böyle aqqı yoq edi. 1960 senelerinden başlap Özbekistandaki qırımtatarlar oturğan yerlerde Qırımğa avdet etmeknen halq aqlarını yañıdan tiklemek oğrunda milliy areket quvetleşip başladı. Qırımğa qaytuv. Qırım regionları ealisinde Qırımtatarlarnıñ faizi (2001 s. malümat) Kütleviy tarzda qırımtatarlar 1989 senesi avdet etip başladılar. Bugün Qırımda tahminen 270 biñ qırımtatar yaşay (2001 senesindeki bütün Ukraina boyunca cedvelge aluvğa köre 243 433 kişi). Sürgünlik yerlerinde de tahminen 150 biñ kişi qaldı. 1991 senesi II Qurultay toplanğanınen qırımtatarlar milliy öz-özüni idare etme sisteması yaratıldı. Er beş yıl Qurultay saylavları ötkerile, Qurultaynı Qırımtatar Milliy Meclisi tize. 1991 senesinden berli Meclisniñ almaştırılmağan reisi Mustafa Cemilevdir. Din. Qırımtatarlarnıñ çoqusı — musulmanlar (sünniyler). Qırımtatarlar İslâmğa dönüvi uzun müddetli olıp millet şekillenüvinen parallel tarzda keçmekte edi. Bu yoldaki ilki adım XIII asırda selcükler tarafından Sudaq ve onıñ civarını basıp alğanınen tasavvuf qardaşlıqları darqaluvı edi, soñki adım ise — 1778 senesindeki Qırımdan sürgün etilüvinden qaçınmağa istegenler Qırım hristianlarınıñ kütleviy tarzda İslâmğa dönüvi edi. Qırım ealisiniñ ekseri ise İslâmğa Altın Ordu ve Qırım Hanlığı devirlerinde döndi. Şimdi Qırımda üç yüzge yaqın musulman cemaatı bar, olarnıñ ekseri Qırım Musulmanlarınıñ Diniy İdaresine birleşti (Anefi mezebine ait ola). Subetnoslar. Qırımtatar halqı üç subetnik gruppadan ibarettir: "noğaylar", "tatlar" ve "yalıboylular". Yalıboylular. Sürgünlikten evel yalıboylular Qırımnıñ cenübiy yalı boyunda yaşay ediler. Bu gruppa etnogenezinde rumlar, gotlar, Anadolu türkleri ve çerkezler, Yalı boyu şarqındaki sakinler etnogenezinde ise italiyalılar da (cenevizler) iştirak ettiler. Yalıboylu şivesi türkiy tiller oğuz gruppasına mensüp, türk tiline pek yaqındır. İşbu şivede çoq yunan ve italiyan alınmaları bardır. İsmail Gasprinskiy yaratqan eski qırımtatar edebiy tili aynı bu şive esasında edi. Noğaylar. Noğaylar çölde yaşay ediler. Olarnıñ etnogenezinde esasen ğarbiy qıpçaqlar (kumanlar), şarqiy qıpçaqlar ve noğaylar (bu halqtan noğay degen isim olarğa avuştı) iştirak ettiler. Irq ceetinden noğaylar avropalılar, lâkin mongoloidlik alâmetleri de bar (~10 %). Noğay şivesi türkiy tillerniñ qıpçaq gruppasına mensüptir. Tatlar. Sürgünlikten evel tatlar dağlar ve dağ aldında yani orta yolaqta yaşay ediler. Tatlarnıñ etnogenezi — ğayet mürekkep ve tamamen talil olmağan bir protsess. Bu subetnos şekillengeninde Qırımda çeşit zamanlar yaşağan bar milletler ve qabileler deyerlik cümlesi iştirak etti: tavrlar, sarmatlar, skitler, alanlar, gotlar, rumlar, çerkezler, hazarlar, bulğar türkleri, peçenegler ve ğarbiy qıpçaqlar (Avropa menbalarından kumanlar, rus menbalarından ise polovetsler olaraq belli). Tat şivesinde em oğuz, em de qıpçaq hasiyetleri mevcut. Bu şive zemaneviy qırımtatar tiliniñ esasıdır. Şimdiki vaziyet. 1944 senesine qadar yalıboylular, tatlar ve noğaylar özara deyerlik qarışmay ediler, faqat sürgünlik ananeviy yaşap turğan areallarını bozdı. Keçken 60 yıl devamında işbu üç subetnik gruppa qarışıp başlağanınen yekâne milletke çevirilüv protsessi quvetleşti. Şimdi ekseriy ailelerde aqay-apay çeşit subetnoslerge mensüp. Bir çoq sebepten qırımtatarlar çoqusı Qırımğa qaytıp ecatları yaşap turğan yerlerde oturalmaylar, bunıñ içün qarışuv ep devam etmekte. Bugün Qırımda oturğan qırımtatarlardan tahminen 30% yalıboylular, 20% — noğaylar ve 50% — tatlar. Qırımçaq dini. Qırımçaq dini - yeudiylik yani iudaizmdir. Zemaneviy tarihçılarnıñ fikirine köre, qırımçaqlar yeudiy dinine mensüp. Bir çoq dua, diniy kitap çeşit müellifler tarafından ibrani tilinden qırımçaq tiline tercime etilgen edi. Aynı zamanda bazı diniy metinlerde Teñri inançınıñ unsırları rastkelmektedir. 1860-ıncı senelerde Qarasuvbazardaki qırımçaq cemaatınıñ turmuşı, urf-adetlerinen oğraşqan Pyer Lakub qırımçaqlarnıñ dinini nasıl kütkeni aqqında şöyle yaza: "Qırımçaqlar bütün diniy adetlerge riyaet etmege tırışa. Saba ve aqşam ibadethanege kele, dualarnı oquylar. Dualarnı tatar maqamınen aytalar. Qarasuvbazarda qırımçaqlarnıñ üç ibadethanesi mevcut. Bu ibadethaneler tatarlarnıñ camileri kibi kilimlernen donatılğan, oturıp dua etile. Qartlar cıqışqa yaqın otura, qalğanları olarnıñ ögünde yerleşe". Qırımçaq tili. Qırımçaq tili (öz adı Кърымчах тыльы) - türkiy tillerniñ qıpçaq gruppasına kire ve onıñ içün qumıq, qırımtatar, qaray tillerine yaqındır. XIX asırnıñ soñuna qadar qırımçaqlar öz tiline "çağatay tili" dey ediler. Qırımçaq tili esasen Qırımda keñ tarqalğan. 1989 senesi Şuralar Birliginde 1448 qırımçaq yaşay edi. Olardan 34,9% qırımçaq tilini ana tili dep sayğanlar. Şimdi qırımçaq tili rus tilinen cetleştirilgen. Qırımcaq tilinde esasen 1930-cı senelerniñ ortasına qadar doğğan adamlar laf eteler. "Qırımçaqlar" cemiyetiniñ bergen malümatına köre, qırımçaqlarnıñ tek 15-20% ana tilinde laf ete. XX asırnıñ başında Aqmescitte ve Qarasuvbazarda qırımçaq tilinde ders bergen 2 başlanğıç mektep açıldı. Qırım MŞSCde sovet ükümetiniñ ilk 10 yıllında qırımçaq balalarınıñ tuvğan tilinde tasil almaq içün başlanğıç mektepler açıldı. 1989 senesinden Aqmescitte çeşit yaşta olğan adamlarğa qırımçaq tilini ögretken mektep faaliyet köstermekte. Aramey elifbesiniñ esasında qırımçaq yazılarınıñ peyda oluvı, dualarnıñ qadimiy yeudiy tilinden tercimesi lâzim olğanınen bağlı. XX asırnıñ ilk 10 yılında qırımçaq tilinden dersliklerde latin elifbesi qullanıla edi. 1936 senesinden soñra latin grafikası kiril elifbesine deñiştirildi. Qırımçaqlar. Qırımçaqlar (qırımçaqça "къырымчахлар") - esasen Qırım topraqlarında yaşağan kiçik halqtır. Bu halqnıñ Qırımda peyda oluvınıñ tarihı ve devri asırlar terenligine dala. Bazı alimlerniñ fikrine köre, qırımçaqlar - 1492 s. Portugaliya ve İspaniyadan quvulğan ve Qırımda yerleşken yeudilerdir. Başta olar Kefede yerliştiler, soñ ise Qırımnıñ başqa şeerlerine köçmege başladılar. Lâkin qırımçaqlarnıñ Qırımda peyda olması aqqında böyle nazariye yayğındır. Qırımçaqlar Qırımnıñ qadimiy ealisi esasında tahminen VI-VIII as. şekillengendir. Qırımçaqlar yeudi dinini küteler. Til ve turmusı ise türkiy halqlarnıñ tesirinde qalğan edi. Bundan ğayrı, qırımçaqlarnıñ inançlarında da türkiy unsurlarını rastketirmek mümküm, meselâ diniy metinlerde, ibadetlerde İlâhnıñ adı Teñri olaraq qullanıla edi. Qırımçaqlarnıñ cemaatları Mangup, Çufut Qale ve Kezlevde buluna ediler. Lâkin eñ büyük cemaat Qarasuvbazarda Qarasuv özenniñ sol yalısında yerleşken edi. Bu yer "Qırımçaq tarafı" adlandırılğan edi. Bu topraqlarğa qırımçaqlar XV a. soñu - XVI a. başında Kefe ve Eski Qırımdan köçken ediler. Çar vesiqalarında "qırımçaqlar" adı 1859 s. peyda oldı. 1920-cı senelerde qırımçaqlar öz medeniy cemiyetlerini meydanga ketirdiler, mektepler açtılar. Sovet devrinde qırımçaqlar başqa halqlarnen qarışıp (assimilatsion) esnasında oğradılar. 1989 s. qırımçaqlar Aqmescitte öz cemiyetini teşkil etip, til medeniyet ve sanatını yanıdan tiklep oğrunda faaliyet köstereler. Rayon. Rayоn - Ukraina, Rusiye ve daa bir qaç sabıq ŞSCB memleketlerinde ekinci seviyedeki bir memuriy birlem. Qırımda 14 rayоn bar. Rize (il). Rize - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Romaniya. Romaniya (romanca "România") - cenübiy Avropada bir memleket. Ruanda. Ruanda - Afrikada bir memleket. Rus tili. Rus tili (rusça "русский язык") - şarqiy slavân gruppasından bir tildir, Rusiyeniñ resmiy tili. Şimdiki künde rus tili Rusiyeden ğayrı bir çоq sabıq ŞSCB memleketlerinde de qullanıla. Rusiye. Rusiye, resmiy adı Rusiye Federatsiyası () - şarqiy Avropa ve şimaliy Asiyada yerleşken bir memleket. Paytahtı Moskva şeeridir. Rusiye gimni. Rusiye Federatsiyasınıñ devlet gimni (rusça: "Государственный гимн Российской Федерации") - 2000 senesinde Rusiye gimni оlaraq tasdıqlanğan türkü. Gimnniñ muzıkası 1943 senesinde Aleksandr Aleksandrоvnen yazılğan edi. Sözleriniñ müellifi - Sergey Mihalkov. Sakarya. Sakarya - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Tırnaqsız. Tırnaqsız (resmiy Türkçe adı Sakarya) - Türkiyedeki Ankara iliniñ Polatlı ilçesine bağlı bir Qırımtatar köyü. Tırnaqsız, Türkiyeniñ paytahtı olğan Anqarağa 85 km, Polatlığa 10 km uzaqlıqta. Köyniñ temelini XX asırnıñ başında Qırım ve Romaniyadan kelgen Qırımtatarlar qoyğan. Türkiyeniñ istiqlâl cenkinde 1921 senesindeki Türk-Yunan Sakarya muarebesi köyniñ topraqlarında oldı. Mınav sebebnen köyniñ adı Sakarya olıp deñişti. Köy cemaatınıñ episi Qırımtatar tamırlı. 1970 senelerinden soñ köyden Anqara, Polatlı, Eskişehirge köçler başladı. Endi köyde pek kimse qalmadı. Lâkin köylüler bayramlarda, oraq-arman künlerinde kene köylerinde tapıla. Köyde arpa, boğday ekimi yasala. Samoa. Samoa, resmiy adı Samoa Mustaqil Devleti (samoaca "Samoa", "Malo Sa'oloto Tuto'atasi o Samoa";) - Okeaniyada memleket. Samsun (il). Samsun () - Türkiye Cumhuriyetiniñ şimaliy qısmında yerleşken bir il (vilâyet). Merkezi - Samsun şeeridir. Vilâyetniñ şimaliy tarafında Qara deñizge çıqışı bardır. Cenübinde Çorum, Amasya ve Tokat, şimal-ğarbında Sinop, şarqında ise Ordu vilâyetinen sıñırdaş оla. Samsun vilâyetinde merkez dail 15 ilçe (rayоn) bar. San Marino. San Marino, resmiy adı San Marino Parlaq Cumhuriyeti (italyanca "San Marino", "Serenissima Repubblica di San Marino") - cenübiy Avropada Appenin yarımadasında yerleşken küçük bir devlet. San Tome ve Prinsipi. San Tome ve Prinsipi - Afrikada bir memleket. Sankt Peterburg. Sankt Peterburg () - Rusiyeniñ Moskvadan soñ eñ balaban şeeridir, Rusiye İmperiyasınıñ sabıq paytahtı. Santır. Santır yalpaq trapetsiya şeklinde olıp, ayrı tahtaçıqlardan yapıştırılıp yapılğan alettir (tsimbalnıñ bir soyu). Onıñ uzunlığı 750-800 mm, keñligi 370 mm, kenarlarınıñ qalınlığı ise 80-100 mm. Lâkin onıñ kölemi çeşit-çeşit ola bile. Santırnıñ kenarında rezonator teşikleri ola - biri tögerek ve büyük, qalğanları onıñ etrafında ufaq-ufaq ola. Bazılarında rezonator teşikleri em ögünde, em yanaşalarında ola. Santırnıñ telleri gruppa-gruppa tarttırılıp, er gruppada unison olaraq qurula. Tellerniñ sayısı 16-dan 22-24-kece. Qurulışı - hromatik; umumiy davuş kölemi - üç oktavağa qadar. Santırnıñ ucları azğana töpege qayırılıp azırlanğan mahsus tayaçıqlarnen çalalar. Sesni yımşatmaq içün tayaçıqlarnıñ ucuna işlengen qoy terisinden parçaçıqlar sarıla. Çalğan vaqıtta santır ya masa üstüne qoyula, ya da icracınıñ tizleri üstünde tura. Bu çalğı aleti de yavaş-yavaş yoq olıp ketmekte. Saq. Saq (,) – Qırımnıñ ğarbiy yalısında, Qara deñizden 4-5 km uzaqlıqta bulunğan şeerdir, belli kurоrt. Qırımnıñ paytahtı olğan Aqmescit ve Saq arasındaki mesafe 45 km. İklim. Saq iklim ve tabiat şaraitlerinen Kezlevge beñzey. Mında yalı boyu - çöl iklimi, pek qurğaqlı, yımşaq qış ile. Avanıñ orta yıllıq arareti +11,2 °C; yaz aylarınıñ orta arareti +22 °C, qış aylarında ise ava arareti sıfırğa yaqın ola. Yıl devamında küneşli saatlarnıñ orta miqdarı 2500. Tarih. Tarihçılar şimdiki Saq bulunğan topraqlarında insannıñ birinci yerleşmeleri ne zaman peyda olğanını daa tayinlemediler. Qırım Hanlığı devrinde Saq Mansur sülâlesine ait olğan köy edi. 1827 senesi Saqta Rusiyeniñ birinci çamur şıfahanesi quruldı. Qırım cenki olğanda Saq ve Qızıl Yar gölleri arasına, aylar devamında Aqyarnı qamaçavğa alğan koalitsiyanıñ ordusı kelip çıqtı. Mında 1855 senede fevralniñ başında, Kezlevde bulunğan duşmanlarnıñ ücüm etmesinden evel, general S.A. Hrulevniñ askerleri buluna ediler. Duşmanlar tarafından açılğan ateşler neticesinde Saq viran olundı. Qırım cenkinden soñ qırımtatarlarnıñ icretiniñ ekinci dalğası yüz berdi ve qırımtatar ealisiniñ çoqluğı Saqnı terk etti. Berbat olğan, taşlanğan qasaba yavaş tiklendi. 1858 senesi mında Poltava guberniyasından muacirler, soñra Konstantiniyeden (İstambuldan) köçip kelgen yunanlar peyda oldı. Kurort saası. Saq minerallı yalı boyu çamurlarınen belli eski kurorttır. Mında çamur şıfahanesi, suv şıfahanesi, bir qaç sanatoriy bar. Saqnıñ tuzlu gölüniñ tübü mineral çamurnıñ qalın qatlamınen qaplandı. Bu çamur unikal siyrek şıfalıq hasiyetlernen ayrılmaqta. İqtisadiyat. Şeerde Qırımnıñ eñ büyük himik zavodlarından biri bar. Mineral çeşmeler esasında mineral suvnı çıqarğan zavod çalışa. Saqta Qırımda ve Qırım tışında belli olğan "Krımskaya" («Крымская») adlı mineral suv çıqarıla. Naqliye. Şeerde demiryol vokzalı, avtovokzal bar. Şeer yollarınıñ uzunlığı – 62 km. Mahsus itibarğa lâyıq yerler. Şeerde terek ve çalılarnıñ seksenge yaqın çeşitinden ibaret olğan Kurort parkı bar. Lesâ Ukrainka ve Nikоlay Gogol Saqta tedaviylengenini hatarlatqan abideler bar. Beşinci kilometrde deñizcilerniñ, deñiz desantınıñ qaramanlarınıñ abidesini köre bilirmiz. Saq rayonı. Saq rayonı (,) - ğarbiy Qırımda bir rayondır. Saq şeer şurası. Saq şeer şurası (,) – ğarbiy Qırımda bir regiondır. Region terkibinde tek bir şeer (Saq) bar. Saudiy Arabistan. Saudiy Arabistan, resmiy adı Saudiy Arabistan Malikligi (arapça المملكة العربية السعودية - "Al-Mamlaka al-'Arabiyya as-Sa'ūdiyya") - ğarbiy Asiyadaki Arabistan yarımadasında yerleşken bir memleket. Mekke ve Medine şeerleri Saudiy Arabistandadır. Saz. Saz - telli çalğı aleti. O ceviz ya da dut ağaçından yapıla. Onı ya bütün ağaçnı oyıp, ya da ayrı parçalarnı çırışnen pekitip yapalar. Onıñ teller tarttırılğan sapı tüz olıp, 10-14 dane "lad"larğa bölüne. Sapınıñ başına tellerni tarttırmaq içün mahsus qulaçıqlar qoyula. Eki tel çift-çift ola. Saznı vişne teregi qabuğından yapılğan çertmenen çalalar. Onıñ davuşı temiz, yañğıravuq ve aynı zamanda yımşaqtır. Saznıñ sesler sırası diatoniktir. Sazdan tahminen 1925 senelerge qadar faydalanıldı ve azırki vaqıtta o turmuştan bütünley yoq oldı. Senegal. Senegal, resmiy ad Senegal Cumhuriyeti () - Senegal özeniniñ cenübinde, Ğarbiy Afrikada bir memleket. Senegal ğarpta Atlantik okean, şimalde Muritaniya, şarqta Mali, cenüpte ise Gvineya ve Gvineya-Bissau ile qomşudır. Yeşil Burun adaları Senegal yalısından 560 km uzaqlıqtadır. Senegalnıñ paytahtındaki pempe göl bakteriyalardan başqa iç bir canlınıñ yaşap olamaycağı qadar tuzludır. Seyitler rayonı. Seyitler rayonı (,) - şimal-şarqiy Qırımda bir rayondır. Seyitnafe Seyitveliyev. Seyitnafe Seyitveliyev - II Cian cenki iştirakçi, Şuralar Birliginiñ Qaramanı, gvardiya üyken serjantı, topçu. Seyitnafe Seyitveliyev 1919 senesi Qırımda, Zuya rayonınıñ Tav Qıpçaq köyünde fuqare köylü qorantasında doğdı. Balalıqtan köy işlerine alışqan edi. Köy mektebini bitirgen soñ Seyitnafe Aqmescitte rabfakta oquy. Bu vaqıt onı arbiy hızmetke çağıralar. O, artilleriya qısımda hızmette buluna ve topçu ola. Seyitnafe Seyitveliyev cenkniñ birinci künlerinden ğalebegece çeşit yerlerde ağır uruşlarda iştirak etti. Bu uruşlarda köstergen batırlığı, cesürligine yüksek qıymet kesildi. 1944 senesiniñ yazında Seyitnafe Seyitveliyevge Şuralar Birliginiñ Qaramanı unvanı berildi ve “Altın Yıldız” taqdim etildi. Seynt Kitts ve Nevis. Seynt Kitts ve Nevis - Şimaliy Amerikada bir devlet. Seynt Lusiya. Seynt Lusiya - Şimaliy Amerikada bir devlet. Seynt Vinsent ve Grenadinler. Seynt Vinsent ve Grenadinler - Şimaliy Amerikada bir devlet. Seyşeller. Seyşeller - Afrikada bir memleket. Singapur. Singapur, resmiy adı Singapur Cumhuriyeti (; malayca "Singapura", "Republik Singapura"; çince 新加坡共和国 - "Xīnjiāpō Gònghéguó"; tamilce சிங்கப்பூர் - "Ciŋkappūr", சிங்கப்பூர் குடியரசு - "Ciŋkappūr Kudiyarasu") - cenüp-şarqiy Asiyada kiçik bir memleket. Sinop (il). Sinop () - Türkiye Cumhuriyetiniñ şimaliy qısmında yerleşken bir vilâyet (il). Merkezi - Sinop şeeridir. Vilâyetniñ şimaliy tarafında Qara deñizge çıqışı bardır. Cenübinde Çorum, ğarbında Kastamonu, şarqında ise Samsun vilâyetinen sıñırdaş оla. Sinop vilâyetinde merkez dail 9 ilçe (rayоn) bar. Sivas (il). Sivas - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Slavân tilleri. right Slavân tilleri — İnd-Avrоpa til ailesiniñ bir gruppasıdır. Slovakiya. Slovakiya, resmiy adı Slovak Cumhuriyeti (slоvakça "Slоvenskо", "Slovenská republika") - merkeziy Avropada bir devlet. Sloveniya. Sloveniya, resmiy adı Sloveniya Cumhuriyeti (slovence "Slovenija", "Republika Slovenija") - cenübiy Avropada yerleşken bir memleket. Paytahtı Lüblânadır. Adriatik deñizine çıqışı bardır. Solomon Adaları. Solomon Adaları () - Okeaniyada memleket. Somaliya. Somaliya - Afrikada bir memleket. Sudan. Sudan - Afrikada bir memleket. Sudaq. Sudaq (,) — Qırımnıñ yalı boyunda yerleşken bir şeerdir, belli kurort. Orta asırlar devrinde Bizans yunanları şu şeerge Suğdeya (), ceneviz italyanları Soldaya (), hazarlar Suğdaq, slavânlar ise Suroj () degen ediler. Sudaq şeer şurası. Sudaq şeer şurası (,) – сenüp-şarqiy Qırımda bir regiondır. Surinam. Surinam — Cenübiy Amerikada memleket. Suriye. Suriye, resmiy adı Suriye Arap Cumhuriyeti (arapça الجمهورية العربية السورية - "Al-Jumhūriyyah al-‘Arabiyyah as-Sūriyyah") - ğarbiy Asiyada bir memleket. Svaziland. Svaziland - Afrikada bir memleket. Syerra Leone. Syerra Leone - Afrikada bir memleket. Sırbistan. Sırbistan, resmiy adı Sırbistan Cumhuriyeti (sırbca "Србија - Srbija", "Република Србија - Republika Srbija") - cenübiy Avropada Balqan yarımadasınıñ ğarbiy qısmında yerleşken bir memleket. Tacikistan. thumb Tacikistan, resmiy adı Tacikistan Cumhuriyeti (tacikçe Ҷумҳурии Тоҷикистон - "Jumhurii Tojikiston") - merkeziy Asiyada bir memleket. Tair Üsein. Tair Üsein (1911 - 1942) - qırımtatar şairi. Tair Üsein 1911 senesi Manğıt köyünde (şimdiki Seyitler rayоnı) doğdı. Yaşlıqtan oquvğa sarılğan Tair Kefede açılğan sovet mektebiniñ birinci talebelerinden oldı. 1927 senesi Aqmescit ocalar tehnikumına kirdi. Onıñ birinci şiirleri “İleri”, “Qadınlar sotsializm yolunda”, “Yaş Leninciler”, “Yaş quvet”, “Bolşevik yolu” kibi mecmua ve gazetalarda basıldılar. Otuz, Büyük Taraq Taş köylerinde ocalıq etti, 1941 senesi kommunist fırqası safına kirdi. Şair ve oca Tair Üsein “Ne Aruv” serlevalı şiirler cıyıntığı azırlağan edi, amma, kitapnı çıqarmaq oña qısmet olmadı. Ulu Vatan cenkine ketti ve uruşlardan birinde (1942 senesi), vzvod komandanı rutbesinde elâk oldı. Tanzaniya. Tanzaniya - Afrikada bir memleket. Tayland. Tayland, resmiy adı Tayland Qırallığı (tayca ราชอาณาจักรไทย - "Ratcha Anachak Thai") - cenüp-şarqiy Asiyada bir memleket. Taşkent. Taşkent () - Özbekistannıñ paytahtı ve eñ büyük şeeri. Tekirdağ (il). Tekirdağ - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Teyfuq Abdul. Teyfuq Amit oğlu Abdul (1915 - 1945) - II Cian cenki iştirakçi, Şuralar Birliginiñ Qaramanı, mayor. Teyfuq Abdul 1915 senesi Qırımda, Ayuv Dağ yanında yerleşken Partenit köyünde köylü qorantasında doğdı. Köy mektebini bitirgen soñ Yaltada oqudı, soñra Oröl şeerindeki umumiy asker arbiy oquv mektebini muvafaqietnen bitirdi. Cenk yılları Abdul batalyon komandiri olaraq qattı uruşlarda cesürlik, erlik kösterdi. Çoq kere ağır yaralandı ve tedaviylengen soñ öz polkuna qaytıp, uruşlarda iştirak etti. Ğalebe arfesinde, 1945 senesi Teyfuq Abdul qanlı uruşta elâk oldı. İlbav (Lvov) şeerindeki şeitler qabristanında defin etildi. Qırımtatar halqınıñ batır, cesür oğlu Teyfuq Abdulge 1943 senesi dekabr 20-de Şuralar Birliginiñ Qaramanı unvanı berildi ve “Altın Yıldız” taqdim etildi. Togo. Togo - Afrikada bir memleket. Tokat (il). Tokat - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Trabzon (il). Trabzon - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. 2007 senesi malümatına köre ealisi 748 982 adamğa yetkendir. Şeerniñ adı eski Yunanca yamuq (trapetsiya) biçim añlamına kelgen "trapezos"tan kelgeni körüşi ziyade belli. Bu isimge ilk kere Yunan kapitan Kesnofon tarafından yazılğan, M.E. IV asırda keçken vaqialarnıñ añlatılğanı "Anabasis" adlı qadimiy kitapta rastkele. Trinidad ve Tobago. Trinidad ve Tobago - Şimaliy Amerikada bir devlet. Tulup zurna. Tulup zurna - çobanlarnıñ çalğı aletidir (volınka). Tulup zurnanıñ kürkü bütün etip sıdırılıp alınğan eçki yaki qoy terisinden yapıla. Tögerek çeti qapalı bu kürkke üç dane boruçıq (trubkaçıq) qoyula: içine ava toldurmaq içün (bu bоruçıqta avanıñ keri çıqarılması içün mahsus klapan da yapıla), çalmaq içün ve zil tutmaq içün. Çalmaq içün yapılğan qavalçıqnıñ tili qamıştan yahut qaz qanatından yapıla. Onıñ sesler sırası seksta köleminde olıp, diatoniktir. Tulup zurnanıñ davuşı keskin ve kergindir. Çalğan vaqıtta kürkü qoltuq tübünde tutulıp, onı qolnen basıp turasıñ. Tunceli (il). Tunceli - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Tunis. Tunis - (arapça: تونس Tūnis) Şimaliy Afrikada bir memleket. Paytahtı Tunis şeeridir. Tuvalu. Tuvalu (tuvaluca "Tuvalu";) - Okeaniyada memleket. Türk tili. Türk tili (öz adı "Türk dili", "Türkçe") - türkiy gruppadaki оğuz tillerinden bir tildir, Türkiye, Şimaliy Qıbrız Türk Cumhuriyeti ve Qıbrız Cumhuriyetiniñ resmiy tili. Türk tili türkiy tillerden eñ cayratılğandır (90 millionğa yaqın). Türkiy tiller. Türkiy tiller - Şarqiy Avropadan Sibir ve Çinniñ ğarbına qadar uzanğan bir meydanda ana tili olaraq 180 million kişi tarafından, ekinci til olaraq laf etkenler da sayılsa 200 million kişi tarafından laf etilgen bir-birlerinen yaqın aqraba olğan ve 40 ayrı yazı tiline bölüngen bir til gruppası tanımlana. Türkiy tiller Altay til ailesine aittir. Eñ çoq laf etilgen Türkiy til, Türk tilidir. Türkiy tillerniñ müim bir hususiyeti laf etkenleriniñ uzun müddet köçebe olaraq yaşayışlığı ve bunıñ yüzünden bu tillerniñ sürekli bir-birlerinden söz keçirmek olmaylar. Türkiy tillerniñ çoq sayıda aynı manada qullanılğan ortaq sözlerge saip olmalarınıñ yañı sıra cümle yapıları da ep aynı qalır. Türkiye. Türkiye, resmiy adı Türkiye Cumhuriyeti () – cenüp-şarqiy Avropa ve ğarbiy Asiyada bir memleket. Qara, Aq ve Ege deñizlerine çıqışı bardır. Paytahtı Ankara, eñ balaban şeeri İstanbuldır. Oktâbr 29 1923-de quruldı, qurucu reisi Mustafa Kemal Atatürktür. Zemaneviy Türkiye peyda olunğan evel onıñ topraqlarında Osmanlı Devleti bar edi. Türkiye gimni. İstiqlâl Marşı () - Türkiye ve Şimaliy Qıbrız Türk Cumhuriyetiniñ gimnidir. Sözleriniñ müellifi - Mehmet Akif Ersoy. Türkmenistan. Türkmenistan, resmiy adı Türkmenistan Cumhuriyeti (türkmence "Türkmenistan Jumhuriyäti") - merkeziy Asiyada bir memleket. Tınç okean. Tınç Okean - Amerika ve Asiya qıtaları arasında bulunğan dünyanıñ eñ büyük bir okeanıdır. Adını İspaniya Qırallığı adına dünyanı dolaşqan portugal deñizci Ferdinand Magellan bergendir. Magellan, künler sürgen zorlu ve fırtınalı şartlar altında adını bergeni Magellan boğazından keçip bu okeanğa açılğanında, fırtınalarnıñ tınuvından ve özüni tınç suvlarnıñ qarşılaması sebebinen okeanğa "Tınç" adını bergendir. Meydanlığı 179,7 million km². Eñ teren yeri 11 034 m ile Mariana çuqurı olıp bu aynı zamanda dünyadaki eñ teren noqtadır. Tonga. Tоnga, resmiy adı Tonga Qırallığı (tongaca "Tonga", "Pule'anga 'o Tonga";) - Okeaniyada memleket. Uganda. Uganda - Afrikada bir memleket. Ukrain tili. Ukraince laf etkenlerniñ oturğan yerleri Ukrain tili (ukraince "українська мова") — şarqiy slavân gruppasından bir tildir, Ukrainanıñ resmiy tili. Ukraina. Ukraina () – şarqiy Avropada bir memleket. Qırım Ukrainada muhtar bir cumhuriyettir. Ukraina gimni. Ukraina devlet gimni () — "Ukraina daa ölmedi" () tantanalı türküsidir. Muzıkasınıñ müellifi — Mıhaylо Verbıtskıy, sözleriniñ müellifi — Pavlо Çubınskıy. Ulyanovsk. Ulyanovsk () - Rusiyede bir şeer, Ulyanоvsk vilâyetiniñ merkezi. Şeer Vladimir Ulyanоv-Lenin adına dep adlandırıldı, оnıñ tarihiy adı ise - Simbirsk. Urdun. Urdun, resmiy adı Urdun Haşemiy Malikligi (arapça المملكة الأردنية الهاشمية - "Al-Mamlakah al-Urdunniyyah al-Hāshimiyyah") - ğarbiy Asiyada bir memleket. Urugvay. Urugvay — Cenübiy Amerikada memleket. Uşak (il). Uşak - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Van (il). Van - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Vanuatu. Vanuatu, resmiy adı Vanuatu Cumhuriyeti (bislama "Vaunatu", "Ripablik blong Vanuatu";; frenkçe "Vanuatu", "République de Vanuatu") - Okeaniyada memleket. Vatikan. Vatikan, resmiy adı Vatikan Şeeri Devleti (latince "Vaticanum", "Status Civitatis Vaticanae"; italyanca "Vaticano", "Stato della Città del Vaticano") - cenübiy Avropada İtalyan paytahtı Roma şeeriniñ içinde yerleşken kiçik bir devlet. Venesuela. Venesuela — Cenübiy Amerikada memleket. Vilnüs. Vilnüs () - Litvaniyanıñ paytahtı. Vyetnam. Vyetnam, resmiy adı Vyetnam Sоtsialistik Cumhuriyeti (vyetnamca "Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam") - cenüp-şarqiy Asiyada İndо-Çin yarımadasında yerleşken bir memleket. Yalova (il). Yalova - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Yalta. Yalta (,) — Qırımnıñ cenübiy yalı boyunda bir kurort şeeridir. Yalta şeerinen "Büyük Yalta" arasında farq bar. Qırım Cumhuriyetiniñ Yalta regionı Büyük Yalta denile — bu Yalta şeer şurasına boysunğan bir yer. Bu yer (haritada mavı tüsnen kösterilgen) cenübiy Qırımnıñ ğarbındaki Forostan şarqındaki Gurzufqace bulunğan de bu yerge Yalta ve bir çoq qasaba mensüp. Şeerniñ adı yunan "yalos" sözünden asıl oldı, tercimesi — «yalı». İklim. Yaltanıñ iklimi — Aq deñiz tipindedir. İyülniñ orta arareti +24°С, yanvarniñ orta arareti +4°С, ayazlı qışlarda suvuq arktik tsiklon ya da Sibir antitsiklonı kelgende araret minus derecege alçaqlaşuvınıñ ihtimalı bar. 2006 senesiniñ yanvari Yalta içün anomal suvuq edi, ayrı künlerde köz etüv bütün tarihınıñ vaqtı içün eñ alçaq araret belgilendi — gecede minus 16°С-ge yaqın ve kündüz minus 11°С. Qar örtüsi yılda tek bir qaç kün tutula. Adetince Yaltada dekabr bayağı issi, ayrı küneşli künlerde araret +17..18°С-ge yete bilir. Yanvarde ava keskin tarzda suvuqlaşa: kündüz araret +5..7°С-ge alçaqlaşa, faqat adetince eñ suvuq ay — fevraldir, amma +10°С-ge ve ondan da ziyade ava yımşamaları sıq ola. Qırım çölüne baqqanda Yaltağa baar keç kele, çünki deñiz avanı suvuta, şunıñ içün fevralden berli aprel ortasınace avanıñ arareti — +10°С-ge yaqın. Yaz mayıstan berli sentâbrge qadar devam ete. Adetince sentâbrde ve oktâbr başında eñ yahşı ava, bu mevsim qadife mevsim denile. Noyabrde furtunalar başlanalar, lâkin ale daa suv avadan issice (farqı 10 derecege qadar yetip ola). Tarih. Yaltanı qararnen I asırda yunanlar qurğan ediler. Efsanege köre furtuna devamında yolunı şaşırğan yunanlar yalını qıdırıp çoq vaqıt dolaştılar ve niayet yalını (yalos) yetip körgende yalığa çıqıp o yerde qurğan şeeriniñ adını Yalos qoymağa qararına keldiler. Orta asırlar devamında şeer Bizans İmperiyası, Feodoro knyazligi ve ceneviz müstemlekeleri (Gotiya Kapitanlığı) terkiplerinde bulunır edi. Şu devirde o Yalita ya da Calita adlı olaraq malüm edi. Yalta Aluşta ve Gurzuftan farqlı olaraq iç bir vaqıt qale yahut müim arbiy tayama noqta olmadı. 1475 senesinden 1774 senesinece Qırımnıñ yalı boyu Osmanlı Devletiniñ parçası ekende Yalta Mangup qadılığı terkibinde bulunmaqta edi. 1778 senesi Rusiye ükümetiniñ emiri boyunca Qırırmnıñ hristian ealisi Azaq deñizi yalısına sürgün etilgen edi ve Qırım Rus İmperiyasınıñ terkibine kirsetilgeninen qırımtatarlar kütleviy icretten soñ Yalta deyerli adamsız oldı da XVIII asırnıñ soñunda kiçik balıqçı köyü olmaqta edi. 1837 senesi taşlı qumlu yol Yaltanı Aluşta ve Aqmescitnen bağladı, 1848 senesi ise Aqyarğace yol quruldı. 1838 senesi Qırımnıñ yalı boyunı Tavriya guberniyasınıñ ayrı uyezdi etip ayırmağa qarar çıqarıldı ve ükümet uyezd merkezi olaraq Yaltanı sayladı. Şunıñ içün 1838 senesi Yalta uyezdi teşkil etildi de Yalta şeer statusını aldı. XIX asırdan berli şeer populâr kurort olğanınen tez irileşe. XX asır başında Yalta ve Yalta regionında Rusiye asılzadeleri ve çarlarınıñ yazlıq evleri ve sarayları bulundı. 1920 senesi Vatandaş cenki vaqtında “qızıllar” Vrangel ordusını tar-mar etip Qırımnı işğal etkenden soñ Yaltada bolşevikler esirlikke teslim olğan aq zabitler, askerler ve qaçmağa yetiştiramağan akisinqilâpçilerni kütleviy tarzda ölüm cezasına oğrattılar. Bazı menbalarnıñ malümatına köre Yaltanen onıñ etrafında 1920 senesi zarfında bir qaç on biñlik kişi öldürildi. 1930 senesi Yalta Qırım MŞSCniñ rayonınıñ merkezi oldı. Ulu Vatan cenki vaqtında alman işğali ve Stalin emri boyunca yapılğan qırımtatarlar sürgünliginiñ şeerge zararı tiydi. 1945 senesi fevral 4 kününden başlap 11 kününe qadar Yaltada Yalta konferentsiyası ötkerildi. Cenkten soñ şeer kurort olaraq inkişaf olmaqta edi. 1960 senesinden berli bir qaç yıl devamında Yalta terkibine yaqında bulunğan Ay Vasıl, Autka ve Dereköy qasabaları qoşuldılar. Aynı zamanda Yaltadan Aluşta, Aqmescit ve Aqyarğa yolnı çoq qısqartqan Yalı boyu şossesi quruldı ve Aqmescitnen trolleybus qatnav yolu açılğan edi. Halq sayısınıñ dinamikası. Cedvelde Yalta şeeri ealisiniñ sayısı onıñnen birleşken qasabalar (Massandra, Livadiya ve başqaları) ealisiniñ sayısı esapqa almayıp yazılğan. Büyük Yaltanıñ ealisi — 125 biñden biraz ziyade. Mahsus itibarğa lâyıq yerler. Bundan da ğayrı şimdi meskün evler ya sanatoriy korpuslarına çevirilgen bir çoq eski yazlıq ev ve usadba bar. Yaltada acayip Massandra bağçası buluna (“Yalta” musafirhanesi yanında). Naqliye. 1961 senesinden berli Avropa ve MDİ (Mustaqil Devletler İttifağı) içün unikal vızlı şeerlerara Aqmescit—Aluşta—Yalta trolleybus yolu amelde. Şeer naqliyadı — şeer içindeki trolleybus marşrutları, avtobuslar, marşrut taksiler, taksiler. Yalta şeer şurası. Yalta şeer şurası (,) – Qırım yalı boyunda bir regiondır. Meskün yerler. 300px Yaponiya. Yaponiya (yaponca 日本 - "Nippon") - şarqiy Asiyada Yapоn adalarında yerleşken bir memleket. Yañı Zelandiya. Yañı Zelandiya (; maorice "Aotearoa") - Okeaniyada memleket. Yedi Quyu rayonı. Yedi Quyu rayonı (,) - şarqiy Qırımda Kerç yarımadasında yerleşken bir rayondır. Yemen. Yemen, resmiy adı Yemen Cumhuriyeti (arapça الجمهورية اليمنية - "Al-Jumhūriyyah al-Yamaniyyah") - ğarbiy Asiyada Arabistan yarımadasınıñ cenüp-ğarbiy qısmında yerleşken bir memleket. Yozgat (il). Yozgat - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Yunanistan. Yunanistan, resmiy adı Yunan Cumhuriyeti () - cenüp-şarqiy Avropada Balqan yarımadasınıñ cenübiy qısmında bir memleket. Yunus Qandım. Yunus Qandım (1959 sеntâbr 4 - 2005 mart 20) - belli qırımtatar şair ve yazıcı. Yunus Qandım 1959 sеnеsi sеntâbr 4-tе Taşkеnt vilâyеtiniñ Aqqurğan rayonındaki Aqqurğan sovhozında dünyağa kеldi. 1981 sеnеsi Taşkеnt Dеvlеt pеdagogika institutınıñ qırımtatar tili vе edеbiyatı bölügini bitirdi. 1981–1989 sеnеlеri “Lеnin bayrağı” gazеtasında çalıştı. 1989 sеnеsi Qırımğa köçip kеldi. Mında o “Dostluq” (şimdi “Qırım”) vе “Yañı Dünya” gazеtalarında çalıştı. Yunus Qandım 1990 sеnеsindеn ŞSCB yazıcıları birliginiñ azası edi. 1993–1996 sеnеlеri Qırımtatar mеdеniyеt vaqfınıñ rеisi vazifеsindе bulundı. 1996–2000 sеnеlеri kеnе “Yañı dünya” gazеtasında edеbiyat vе tarih bölüginiñ müdiri olıp çalıştı. 2000 sеnеsi avgust ayında Qandımğa Ukrainada nam qazanğan sanat erbabı unvanı bеrildi. 2001 sеnеsi Yunus Qandım Ukraina İnformatsion siyasеt, tеlеvidеniyе vе radioeşittirüvlеr dеvlеt komitеtiniñ Aqmеscittеki Bütünukraina informatsiya-mеdеniyеt mеrkеziniñ baş muarriri vе aynı zamanda Qırım Dеvlеt Müendislik vе Pеdagogika Univеrsitеtiniñ qırımtatar tili vе edеbiyatı kafеdrasında ocalıq yapa edi. Yunus Qandımnıñ “Oquv zalında” adlı birinci şiiri 1979 sеnеsi “Lеnin bayrağı” gazеtasında basıldı. Bundan soñ onıñ şiirlеri milliy matbuatımızda sıq-sıq basılıp turdılar. Bir sıra şiirlеri 1982 sеnеsi Taşkеnttе çıqqan “Qarılğaçlar” cıyıntığına kirsеtildilеr. Müellifniñ “Sеn dеñizgе bеñzеysiñ” adlı birinci şiiriy cıyıntığı 1988 sеnеsi dünya üzü kördi. Yunus Qandım tеrcimе işlеrinеn dе ciddiy oğraştı. Sürgünlik dеvrindе bir sıra özbеk, qaraqalpaq, rus, bеlorus, qazah vе digеr halqlar şairlеriniñ, bu cümlеdеn Aleksandr Voznеsеnskiyniñ, Rasul Gamzatovnıñ, O. Sulеymanovnıñ, P. Brovkanıñ, M. Tanknıñ, R. Rovşannıñ, Bella Ahmadullinanıñ esеrlеrini qırımtatar tilinе tеrcimе etti. Qırımğa qaytıp kеlgеn soñ ukrain edеbiyatını daa tеrеn ögrеnmеgе bеlsеngеn edi. Mıkola Miroşniçеnko, P. Movçan, I.Iov, S. Puşik, M. Şеvçеnko kibi zеmanеviy ukrain şairlеriniñ esеrlеrini qırımtatar tilinе tеrcimе etmеknеn bir sırada, ukrain klassik nazm esеrlеrini qırımtatar tilinе çеvirdi. O, Taras Şеvçеnkonıñ “Kavkaz”, “Ukrainada vе Ukrainanıñ tışında mеrhum olğan, yaşağan vе daa doğmağan sеmеtdеşlеrimе dostanе sеlâmım” poemalarını, digеr bir sıra şiirlеrini tеrcimе etti. Onıñ tеrcimеsindеki mеzkür esеrlеr 1999 sеnеsi eki tildе – ukrain vе qırımtatar tillеrindе “Uzaq vе yaqın Şеvçеnko – Далекий и близкий Шевченко” kitabında еr alğandır. Yunus Qandım ukrain klassik nеsiriniñ eñ körümli ediplеrindеn biri Mıhaylo Kotsübinskiyniñ Qırım vе qırımtatarlar mеvzusına ait esеrlеrini (“Minarеlеr astında”, “Şеytan şеrindе”, “Taşlar üstündе”) qırımtatar tilinе çеvirdi. Belli yazıcı Cеnğız Dağcınıñ “Olar da insan edi”, “Qorqunç yıllar”, “Yurtunı ğayıp etkеn adam”, “Anama mеktüplеr” romanlarını, “Hatıralarda Cenğız Dağcı: yazıcınıñ kеndi qalеminеn” hatıravlar kitabını türk tilindеn qırımtatar tilinе tеrcimе etti. Cenğız Dağcınıñ esеrlеrindеn, şiirlеrindеn, onıñ aqqında yazılğan maqalеlеrdеn, qısqa bibliografik malümatlardan ibarеt “Hatıralarda Cеnğız Dağcı” kitabını nеşir ettirdi. Yunus Qandım bеdiiy yaratıcılıq, tеrcimе işlеrinеn bir sırada qırımtatar halqınıñ tarihı, edеbiyatı, tilşınaslıq, bibliografiya saalarında ilmiy-tеdqiqat işlеrinеn dе oğraşa edi. O, bu saalarda onlarnеn maqalеlеrni yazdı. “Qurultay: o nasıl olğan edi” ilmiy-publitsistik risalеniñ, antlı şеitimiz Noman Çеlеbicihannıñ ayatı vе faaliеti ögrеnüv saasında alıp barğan ilmiy araştıruvlarnıñ nеticеsi olğan “Kürеş mеydanı otaymaz…” monografiyanıñ müellifidir. Yunus Qandım 2005 sеnеsiniñ mart 20-dе vefat etti. Zambiya. Zambiya - Afrikada bir memleket. Zimbabve. Zimbabve - Afrikada bir memleket. Zonguldak (il). Zonguldak, Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Zurna. Zurna - ekseriy alda zerdali ya da dut ağaçından yapılğan alettir. Onıñ ağızğa alınğan tarafı inceçik olsa da, uc tarafı konus şekilinde keñ ola. Uzunlığı 370 mm. Üst tarafında yedi teşik ola ve ast tarafında yuqarıdaki birinci teşikniñ qarşında bir teşik daa ola. Başqa halqlarnıñ zurnalarından ayırdı olaraq, qırım zurnasınıñ büyük rastrubı ola. Zurnanıñ ses sırası bir oktava çerçivesinde diatoniktir. Üfürüv usulını deñiştirseñ ise sesler bir buçuq oktavağace bara. Zurna ekseriy alda çalğı taqımı erkânında qullanıla. Onıñ hususiyeti şu ki, davuşı üzlüksiz ve devamlı ola. Ağız ise bu vaqıtta ukrain volınkasınıñ kürkü kibi, kürk vazifesini icra ete. Zurnanıñ davuşı keskin ve şiddetli ola. Çad. Çad - Afrikada bir memleket. Çanakkale (il). Çanakkale () - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Çankırı (il). Çankırı - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Çehiya. Çehiya, resmiy adı Çeh Cumhuriyeti (çehçe "Českо", "Česká Republika") - merkeziy Avropada bir devlet. Çile. Çile — Cenübiy Amerikada memleket. Çin Halq Cumhuriyeti. Çin, resmiy adı Çin Halq Cumhuriyeti (çince 中华人民共和国 - "Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó") - şarqiy Asiyada memleket. Çinniñ ealisi dünyada eñ büyüktir. Çin Cumhuriyeti. Tayvan, resmiy adı Çin Cumhuriyeti (çince 台灣) - şarqiy Asiyada Tayvan adasında yerleşken bir memleket. a>deki Taipei-101 degen bina - dünyanıñ eñ yüksek binası Çorum (il). Çorum - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Şu vilâyette Qırımtatar köyleri bar. Çubuqlı davul. Çubuqlı davul iylengen buzav terisinden yapıla. Teri büyük qasnaqnıñ eki tarafına tarttırıla. Onıñ oñ tarafına ise çoqmarnen urula, sol tarafına ise çubuqnen urulıp çalına. Oñ tarafınıñ davuşı sol tarafına köre alçaqça ola. Davulnıñ qasnağına bir metrden ziyade uzunlıqta qayış pekitile. Bu qayışnen icracı davulnı boynuna asa ve ayaq üstünde turıp çala. Çufut Qale. Çufut Qale - Bağçasaray yanında qadimiy şeer viranesidir. Çufut Qaleniñ tarihiy adları - Qırq Yer, Cever Kermen, Fullı. Qırq Yerniñ ilk sakinleri - alan-sarmatlar - mında VI asırda yaşağan ediler. Qaraylarnıñ yerleşkeninen qalenin yañı qubbeleri qurulğan ve qapıları yaşalğan edi. Qaleniñ yerlesimini diqqatqa alğan I Hacı Geray XV asırnıñ ortalarında qale yanında öz qonağını qurdırdı ve telükeli vaqıtlarda qalede buluna edi. XV asır soñlarında Çufut Qale tolusınen qaraylarnıñ idaresine keçe. Qaleniñ soñ sakinleri onı 1852 senesi terk ettiler. Qalege şarq qapılarından kirgende, sağ tarafta qaya içinde yağmur suvunı toplamaq içün bir havuz oyulğan. Bayırda yel degirmeni bulunmaqta edi. Yolnıñ başqa tarafında dağ ormanı içinde eski qaray mezarlığı yerleşken. Qapını keçkeninen ziyaretçiler qaray şeerniñ başqa, yañı qısmına kireler. Şimal ve cenüpten şeerni ucurumlar qaplap alalar. Şeerde bir esas, ana yol (soqaq) olıp başqa soqaqlar ona çıqa ediler. Ana soqaqnıñ cenüp tarafında belli qaray alimi, seyaatçı şarqşınas Avrağam Firkoviçniñ (1786-1874) evi bulunmaqtadır. Şeer küçük ve ealisiniñ sayısı çoq olğanından evler bir-birine sıqıştırılıp qurula edi, evlerniñ çoqu ekiqatlı edi. XVI asır soñunda Çufut Qalede 4-5 biñ adam yaşamaqta edi ve 400 ziyade ev bar edi. Qaynanıñ şimal tarafında birden körülmegen bir qapıdan qoba ve qullelerge çıqıla. Mından qaraylar duşman ücümine qarşı ateş aca ediler. Orta qapıdan şeerniñ eski qısmındaki meydan acıla. Meydannıñ sol tarafında taş quyu, sağ tarafında - 1346 senesi hristian mabediniñ qalımtılarında qurulğan caminiñ yıqıntıları bulunmaqta. Bundan soñra Nenekecan Hanım dürbesi körülmektedir. Bu meydandan üç esas soqaq: Burunçaq (Şarq) soqağı, Orta ve Kenassa soqaqları uzanalar (soqaqlarnıñ adları şartlı olaraq qoyulğan). Kenassa soqağında qaraylarnıñ eki ibadethanesi - Büyük ve Küçük Kenassalar - yerleşken. Olar XIV ve XVIII asırlarda qurulğan edi. Kenas soqağı Küçük Qale qapısınen bite. Çufut Qale - Qoba şeerler sırasına kire. Yıqıntılar arasında Nenekecan Hanımnıñ dürbesi yüksek turmaqta. Dürbe içinde baştaşta arap yazısınen böyle sözler oyulğan "Bu dürbe Altın Ordu hanı Toqtamış hannıñ qızı Nenekecan Hanımnıñ dürbesi. Vefatı 841 s. icriy, ramazan ayı". Nenekecan Hanım aqqında bir çoq efsane, rivayetler bardır. Bir efsanege köre, o, qalede yaşap, bir asker tümenniñ başında bulunıp, cenk vaqtında duşman tarafından öldürilgen edi. Babası onıñ adına dürbe qoydurğan eken. Başqa rivayetke köre Nenekecan Hanım, onı sevgilisinen körgen babasınıñ acuvdan saqlanaraq özüni ucurumdan atqan edi. Böylece ucurum başında dürbe peyda olğan eken. Qaleniñ bu tarafından Qırım tabiatınıñ acayip manzarası açıla. Özbekistan. Özbekistan, resmiy adı Özbekistan Cumhuriyeti () – merkeziy Asiyada bir memleket. Memuriy bölüvi. Özbekistan 12 vilâyet (), 1 muhtar cumhuriyet ve bir şeerden ibarettir. Ümer İpçi. Ümer Bekir oğlu İpçi (edebiy taqma adı Alkeday) (1897 – 1955 yanvar 11) – belli qırımtatar yazıcısıdır. Ümеr İpçi 1897 sеnеsi Bağçasarayda qayışçı esnaf Bеkir İpçiniñ qorantasında doğdı. 1911 sеnеsi o Tav Dayır köy mеktеbinе oqumağa kirе, soñra mеdrеsеgе avuşa. 1913 sеnеsinden Ufadaki “Ğaliya” mеdrеsеsindе oquy. 1917 sеnеsi Qırımğa qaytıp kеlgеn soñ, köy mеktеbindе ocalıq yapa. 1921 sеnеsindеn Qırım dеvlеt tatar tеatrindе çalışa. 1924 sеnеsindеn “Yeñi dünya” gazеtasında edеbiy hadim vazifеsindе buluna. Ümеr İpçi özüniñ ilki şiirlеrini (“Mеdrеsе”, “Evlеrgе baqqanda” vе digеr esеrlеrini) Ufada oquğan vaqtında yazdı. Olar eski mеdrеsе vе sohtalar ömürinе bağışlanğan edi. 1917 sеnеsi “Qırım ocağı” gazеtasında “Ğazı Mansur” poeması basıldı. Soñundan yaş İpçiniñ yaratıcılıq diapazonı, mеvzular dairеsi kеnişlеdi. İçtimaiy fikirlеrinе, bеdiiy tasavurına nazım mеydanı ep tarlıq etе vе o nеsirgе ziyadеcе mеyil bеrmеgе başladı. Onıñ “Bosağa” adlı birinci ikâyеsi dеrc etildi. İcatkârnıñ şiiriy esеrlеri 1926 sеnеsi “Şarq qadınlığı” sеrlеvasınеn çıqqan cıyıntığında vе 1928 sеnеsi çıqqan “Kürеş içün” adlı kitabında еr aldılar. İkâyеlеr cıyıntığı isе 1927 sеnеsi “Kürеş” adı ilе nеşir etildi. Nеsir janrınıñ inkişafını ep dеvam ettirеrеk, Ümеr İpçi otuzıncı sеnеlеrdе daa bir sıra acayip ikâyеlеr yaza. “Cеvap” (1930), “Küz gеcеsindе” (1935), “‘AMO’ avtobusında” (1934), “Bağçivan”, “Qartlar” (1935), “Nеfisе” (1937) vе digеr ikâyеlеri şu cümlеdеndir. Aynı zamanda o, nеsircigе daa kеniş imkân bеrgеn povеst janrınıñ da inkişafına bеlli dеrеcеdе issе qoştı. Onıñ 1931 sеnеsi yaratqan “Tеsaddüf” adlı vе 1936 sеnеsi yazğan “Asan” adlı povеstlеri nеsirciligimizdе munasip еr aldılar. Ümеr İpçiniñ tеatr sanatını vе dramaturgiyanı ilеrilеtüvdе hızmеtlеri ayrıca büyüktir. Onıñ az bir dеvir içindе yazğan 20-gе yaqın pyеsası qırımtatar milliy tеatriniñ inkişafında büyük rol oynadı. İpçiniñ şanına şan qoşqan pyеsalardan “Faişе”, “Alim”, “Nеnkеcan hanım”, “Azat halq”, “Duşman”, “Şain Gеray” pyеsalarını ayrıca qayd etmеk mümkün. İpçiniñ qalеmi ilе qırımtatar tilinе dünya vе rus klassiklеriniñ otuzğa yaqın iri kolеmli esеri tеrcimе etildi. Şu cümlеdеn Vilyam Şеkspirniñ “Gamlеt” faciası, Nikolay Gogolniñ “Ölü canlar” povеsti, Etel Lilian Voyniçniñ “Ovod” (“Mirac”) romanı, Maksim Gorkiyniñ “Ana” romanı vе digеr eserler edеbiyatımızğa onıñ tеrcimеsindе kirdilеr. 1925 sеnеsi Ümеr İpçi qırımtatar edеbiyatında birinci olıp “Alim” kinostsеnariyasını yazdı vе onıñ esasında 1926 sеnеsi rеjissör G. Tasin tarafından halq qaramanı Alim Azamat oğlu aqqında “Alim” kinofilmi çıqarıldı. Qırımtatar tilindе çıqarılğan bu film o dеrеcе muvafaqiyеt qazandı ki, o Qırım içindе aylarnеn numayış etildi. Ümеr İpçi 1937 sеnеsi Stalin rеprеssiyalarına oğrap, çoq yıllar lagеrlеrdе azap çеkti vе 1955 sеnеsi yanvar 11-dе Tomsk apishanesinde vеfat etti. Üsein Şamil Toqtarğazı. Üsein Şamil Toqtarğazı (1881 - 1913) – belli qırımtatar yazıcı. Üsein Şamil Toqtarğazı 1881 senesi Qırımda, Kökköz köyünde faqır bir köylüniñ ailesynde doğdı. Ana-babasınıñ fuqareligi sebebinden, o vaqıttaki bir çoq yoqsul balalar kibi, mektepke qatnap olamadı. Eline tüşken kitaplarnı oqup, tasil aldı. Biraz büyügenden soñ, Aqmescitteki “Учительская семинария” degen oquv yurtuna kirdi. Onı bitirgen soñ ömrüniñ soñunace köy yerlerindeki mekteplerde ocalıq yaptı. Üsein Şamil Toqtarğazı özüniñ qısqa ömüri içinde pek çoq şiirler, “Mollalar proyekti”, “Aqılsız noğay”, “Raimsiz balalar”... pyesalarını ve “Seadet adası” povestini yazdı. Onıñ eserlerinde faqır-fuqarelerniñ menfaatları qorçalana, emekçi halq çar ükümetiniñ ve onıñ zabitleriniñ zulumına ve horluğına qarşı küreşke çağırıla, baylar, mırzalar ve ruhaniyler külküge alınalar. Demokratik oca ve şair olğan Üsein Şamil Toqtarğazını istismarcı sınıflar özleriniñ duşmanı saya ediler. Mına bu baylar ve ruhaniyler, 1913 senesi,yazıcı daa 32 yaşında olğanda, onı Kefe rayonındaki Qarcibiye köyünde canavarca öldürdiler. Üzeir Abduramanov. Üzeir Abduramanov (1916 s. mart 25, Qaşıq Degrimen ya da Cağa Mamış köyü, Qırım — 1992 s., Navoiy şeeri, Özbekistan) - II Cian cenki iştirakçisi, Şuralar Birliginiñ Qaramanı, sapör askerleri starşinası. Üzeir Abduramanov 1916 senesi Qırımda, Büyük Onlar rayonınıñ Cağa Mamış (başqa menbalarğa köre Qaşıq Degirmen) köyünde fuqare qorantada doğdı. O, balalıqtan çoq zorluq çekti ve ağır işlerde çalışmağa mecbur oldı. Üzeir Abduramanov duşmanğa qarşı çoqtan-çoq uruşlarda iştirak etti, ğalebe qazanuvğa degerli isse qoştı. Sapör Üzeir Abduramanov qattı uruşlarda özüni batır, cesür komandir olaraq köstergeni içün, oña Şuralar Birliginiñ Qaramanı unvanı berildi ve “Altın Yıldız” taqdim etildi. Ğana. Ğana - Afrikada bir memleket. Ğarbiy Sahara. Ğarbiy Sahara - Afrikada bir memleket. İnd okeanı. İnd okeanı - şimalde Asiya, ğarpta Afrika ve Arabistan yarımadası, şarqta Malay yarımadası, Sunda adaları ve Tınç okean tarafından çevrilgen, dünyanıñ üçünci büyük okeanıdır. Eñ teren yeri Avstraliyanıñ cenüp-ğarbındaki Pert şeerinden yaqlaşıq 1100 km uzaqta bulunğan 8047 metrlik çuqurdır. İndistan. İndistan, resmiy adı İndistan Cumhuriyeti (hindi भारत - "Bhārat", भारत गणराज्य - "Bhārata Gaṇarājya",) - Asiyada bir memleket. Paytahtı Deli şeeridir. İndoneziya. İndoneziya, resmiy adı İndoneziya Cumhuriyeti (indoneziyaca "Indonesia", "Republik Indonesia") - cenüp-şarqiy Asiyada Malay adalarında yerleşken bir memleket. İnkerman. İnkerman (,) – cenüp-ğarbiy Qırımda bir şeerdir. İran. İran, resmiy adı İran İslâm Cumhuriyeti (- "Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān") - ğarbiy Asiyada bir memleket. İrlandiya. İrlandiya (irlandca "Éire",) - ğarbiy Avropada İrlandiya adasında yerleşken bir memleket. İslandiya. İslandiya, resmiy adı İslandiya Cumhuriyeti (islandca "Ísland", "Lýðveldið Ísland") - Atlantik оkeannıñ şimaliy qısmında İslandiya adasında yerleşken bir memleket. İslâm Terek rayonı. İslâm Terek rayonı (,) - şarqiy Qırımda bir rayondır. İspaniya. İspaniya, resmiy adı İspaniya Qırallığı () - ğarbiy Avropada Pirene yarımadasında bir devlet. İsrail. İsrail, resmiy adı İsrail Devleti (ibranice מדינת ישראל - "Medīnat Yisrā'el"; arapça دولة إسرائيل - "Dawlat Isrā'īl") – Asiyada bir memleket. Aq ve Qızıl deñizlerge çıqışı bardır. İsveç. İsveç, resmiy adı İsveç Qırallığı (isveççe "Sverige", "Konungariket Sverige") - şimaliy Avropada Skandinaviya yarımadasında bir memleket. İsviçre. İsviçre, resmiy adı İsviçre Konfederatsiyası (latince "Confoederatio Helvetica"; almanca "Schweiz", "Schweizerische Eidgenossenschaft"; frenkçe "Suisse", "Confédération suisse"; italyanca "Svizzera", "Confederazione Svizzera"; romanşça "Svizra", "Confederaziun svizra") - ğarbiy Avropada Alp dağlarında yerleşken bir memleket. İtaliya. İtaliya, resmiy adı İtalyan Cumhuriyeti (italyanca "Italia", "Repubblica Italiana") - cenübiy Avropada, Appenin yarımadasında bir devlet. İtaliyanıñ paytahtı ve eñ balaban şeeri Romadır. İzmir. İzmir - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. Vilâyetniñ merkezi İzmir şeeri memeleketniñ 3-nci büyük şeeridir, ealisi 2007 sayımına köre 3 739 353 kişidir. Şanlıurfa (il). Şanlıurfa - Türkiye Cumhuriyetinde bir vilâyet. Şarqiy Timor. Şarqiy Timor, resmiy adı Şarqiy Timоr Demоkratik Cumhuriyeti (tetum "Repúblika Demokrátika Timór-Leste", portugalca "República Democrática de Timor-Leste") - cenüp-şarqiy Asiyada Timоr adasınıñ şarqiy parçasında yerleşken bir memleket. Şeer. Şeer - balaban bir meskün yerdir, оnıñ ealisi köy hоcalığınen оğraşmay. Şeer şeklinde qasaba. Şeer şeklinde qasaba - köyden daa balaban, şeerden ise kiçik bir meskün yer. Şeer şurası (memuriy birlem). Şeer şurası - Ukraina, Rusiye ve daa bir qaç sabıq ŞSCB memleketlerinde ekinci seviyedeki bir memuriy birlem. Şeer surasınıñ terkibinde merkez dail daa bir çоq meskün yerler оla bile (misal içün Sudaq şeer şurasında 2 qasaba ve 13 köy bar). Şevqiy Bektöre. Şevqiy Bektöre (1888 - 1961) - belli qırımtatar şairidir. Şevqiy Bektöre 1888 senesi Romaniya Kavaklar köyünde oca qorantasında doğdı. Beş yaşında ekende qorantası Türkiyege, Ankara civarındaki Qaraqaya köyüne köçti. İlk tasilini köyde ve rüşdiye tasilini Haymana qasabasında aldı. Soñra oquvını devam ettirmek içün İstanbulğa kete. 1912 senesi oquğanı ilâhiyet fakultetinden özbaşına Balqan cenkine yollandı. Qırımğa ilk defa 1909 sensi keldi. Qırımtatar folklorı ve etnografiyasınen oğraştı. 1914 sensi I Cian cenki başlağanda Şevqiy Bektöre Qırımda ocalıq ete edi. Cenk başlamasınen İrandan keçip Osmanlı Devletiniñ Van vilâyetindeki оsmanlı ordusına qoşuldı. 1918 senesi evlenip apayı Amide hanım ile Qırımğa qaytıp Aluşta rayоnı Quru Özen (Sоlneçnоgоrskоye) köyünde mektep aça ve anda ders bere. 1921-1922 açlıq seneleri Totayköydeki (Fersmanоvо) ocalar tehnikumında çalışa. Soñra Dağıstanğa ketip Temir Han Şura şeeriniñ tehnikumında ocalıq yapa. 1924 senesi Baquda toplanğan türkşınaslar qurultayına Dağıstan delegatı sıfatınen iştirak ete. 1926 senesinden Aşhabad tehnikumınıñ aquv işleri müdiri vazifesinde buluna. Şu aralarda qısqa bir müddet Qaraçay-Çerkesiyanıñ Batalpaşinsk şeerinde de çalıştı. 1932 senesi mart 25 künü İçki İşler Halq Qоmısarlığınıñ (НКВД) Baş Siyasiy İdaresi (ГПУ) hadimleri tarafından yaqalanıp "milletçi" sıfatından on yıl apiske maküm oluna. Türmeden azat etilgen soñ, 1948 sensinece Özbekistanda Yangiyоlda otura. Türk grajdanı pasportını qaytarmaq içün Mоskvağa mektüpler yaza. 1948 senesi dekabr 17 künü Devlet Telükezizlik Nazirligi (МГБ) hadimleri tarafından yaqalanıp bir qaç aydan "telükeli şahıs" qabaatınen Sibirge Bolşaya Murta köyüne yollandı. 1956 senesi Türkiye elçiligi ve öz qorantasınıñ areketleri neticesinde lagerden qurtulıp İstanbulğa qayttı. Şevqiy Bektöre ilk şiirlerini gençlik çağında yaza başladı. 1917 senesi "Türk Yurtu" mecmuasında "Silem" adlı şiiri neşir etile. Qırımğa kelgen soñ 1918-19-ğace Quru Özende "Şarşur" adlı elyazma mecmuasını azırlap köy halqına dağıttı. 1920 senesi Aqmescitte "Ergeneqon" adlı şiirler mecmuasını neşir etti. 1923 senesi Totayköyde onıñ "Tatarca Sarf ve Nahiv", 1925 senesi Aqmescitte "Tatar Elifbesi" ve 1927-de Aşhabadda "Türkmen Tiliniñ Sarfı" kibi kitapları neşir etildi. Vefatından soñ, 1965 senesi Türkiyede "Edil Qızıl Aqarken" adınen Bektöreniñ hatırlavlar kitabı basıldı. Çoqusı şiirleri acayip til ve bediylikle ayrılıp turalar. Şimaliy Amerika. Şimaliy Amerika - şimaliy yarım kürrede bulunğan bir qıtadır. Şimalinde Arktik okean, şarqında Atlantik okean, cenübinde Karib deñizi, ve ğarbında Tınç Okean bar. Şimaliy Koreya. Şimaliy Koreya, resmiy adı Kоreya Halq Demokratik Cumhuriyeti (koreyaca 조선민주주의인민공화국 - 朝鮮民主主義人民共和國 - "Chosŏn Minjujuŭi Inmin Konghwaguk") - Asiyada Kоreya yarımadasınıñ şimaliy qısmında yerleşken bir memleket. Şimaliy Qıbrız Türk Cumhuriyeti. Şimaliy Qıbrız Türk Cumhuriyeti, ŞQTC () - ğarbiy Asiyada, Qıbrız adasınıñ şimaliy parçasında yerleşken bir memleket. Aq deñizge çıqışı bardır. Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetler Birligi. Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetler Birligi, Şuralar Birligi, ŞSCB () – 1922 - 1991 senelerinde yaşağan kommunistik bir devlet. Şçolkino. Şçolkino (,) – şarqiy Qırımda bir şeerdir. Şırnak (il). Şırnak - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. İsmail Gasprinskiy. İsmail Mustafa oğlu Gasprinskiy (Gaspıralı, Gaspralı) () (1851 – 1914) - ulu qırımtatar mütefikkirdir. Soyadı yazılışları (variantları). İsmail beyniñ soyadınıñ üç türlü variantı qullanılmaqtadır: Gasprinskiy, Gaspıralı, Gaspralı. Qırımdaki Qırımtatar matbuatında onıñ soyadı Gasprinskiy (daa sıq) ve Gaspralı (daa siyrek) olaraq yazılğandır. Türkiyedeki Qırımtatarca neşirlerde çoqusı vaqıt Gaspıralı olaraq yazılır. Qırımtatar Milliy Meclisiniñ saytında ise olarnıñ er birinen qarşılaşmaq mümkündir, lâkin Gaspıralı ve Gaspralı yazılışları biraz daa sıq rastkele. Aqmescitteki Qırımtatar Milliy Kitaphanesi Gasprinskiy adını taşıy, amma bazı maqaleler o kitaphane içün de diger soyadı variantlarını qullana. İsmail beyniñ abidesinde (resimde) soyadı Gasprinskiy olaraq, ev-müzeyi ögündeki ise Gaspralı ve Gaspıralı olaraq yazılğandır. İsmail bey özü ise öz soyadını گاسپرينسكى (yani Gasprinskiy) olaraq yazğan edi. Tercimeial. İsmail Gasprinskiy 1851 senesi mart 8 (21) künü Avcıköyde doğdı (şimdiki Bağçasaray rayonı). Vaqtı ile Aqmescitte, Moskvada, Voronejde, İstanbulda ve Pariste tasil aldı. Altı yıl devamında çeşit qırımtatar mekteplerinde rus tili ocası olıp çalıştı. 1879 senesi Bağçasaray şeer golovası olaraq saylandı ve bu vazifede 1883 senesine qadar bulundı. Publitsistikağa avesligi ve istidatı onı yavaş-yavaş gazetacılıq faaliyetine ketirdi. İsmail Gasprinskiy 1883 senesi aprel 10 (23)- ten başlap ömüriniñ soñuna qadar “Terciman”, arada “Millet”, “Alem-i Nisvan”, “Ha-ha-ha”, “Alem-i Subyan” gazetaları ve mecmualarnı neşir etti. Özüniñ şahsiy kündelik matbuatından ğayrı, ilim ve turmuşnıñ çeşit saalarına bağışlanğan yüzlernen kitap ve risaleler basıp, milliy tasiliniñ derecesini çoq kereler yükseltti. şiarınen türkiy halqlarnıñ biri-birine yaqınlaşuvı ve milliy medeniyetleri, siyasiy añları ösüvi oğrunda büyük hızmetler yaptı. Medeniy, içtimayi ve siyasiy faaliyeti içün 1910 senesi İsmail Gasprinskiy “Revue du mоnde musulman” adlı frenk mecmuasınıñ eyeti tarafından Nobel mukâfatına taqdim etildi. Bediiy icadını 1887 senesi “Frenkistan mektüpleri”, “Dar ür-Rahat musulmanları”, “Afrika mektüpleri”, “Qadınlar ülkesi” kibi nesir eserleri, özüniñ esas qaramanları ve süjet yenelişleriniñ bir-birine mantıqiy surette bağlanuvınen, şartlı olaraq “Molla Abbas” roman-epopeyasını teşkil eteler. Bu yerdeki bediy metin – avtobiografik mizac taşığan elementler, tarih, cemiyetniñ iqtisadiy ve siyasiy qurulışı, çeşit farazlar kibi şeylerni qavrap ala. Öz vaqtında “Dar ür-Rahat musulmanları” parçası arap ve fars tillerine çevirilgendir. Cenkten soñ bu parça çeşit añlatmalar ve luğatlar ile “Yıldız” mecmuası (1993, No.1) ve “Qırımtatar edebiyatı” (1995) qullanma dersliginde neşir olundı. 1905 senesi müellifniñ “Kün doğdı” adlı romanı dünya yüzüni kördi. İsmail Gasprinskiyniñ er eki romanı ve diger bediiy parçaları türk ve umumen musulman dünyasınıñ siyasiy ve bediiy fikiriniñ şekilledirmesinde büyük rol oynadılar. İsmail bey Gasprinskiy 1914 senesi sentâbr 11 (24) künü vefat etti ve Bağçasaraydaki Zıncırlı medrese azbarında defin olundı. Ankara. Ankara () - Türkiye Cumhuriyetiniñ paytahtı ve eñ balaban şeerlerinden birisidir. Aqyar şeer şurası. Aqyar şeer şurası (,) – сenüp-ğarbiy Qırımda bir regiondır. Atina. Atina () - Yunanistannıñ paytahtı. Hşonhuv. Hşonhuv () - cenüp-şarqiy Lehistanda Kuruvka özeni yalısında Kuruv köyü yanında yerleşken bir köydir. Ealisi - 737 adam (2008 s.). Tarihiy vesiqalar 1430 s. ilk sefer añılğan edi. Köyde 160 ev, küçük bir kilse, başlanğıç mektep, poçta ve eki tükân bar. Mustafa Abdülcemil Qırımoğlu. Mustafa Abdülcemil oğlu Cemilev (Qırımoğlu) (1943 d.) — Qırımtatar Milliy Areketiniñ belli erbabı, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi, evelde sovet aq qоruyıcı, dissident. Mustafa Cemilev 1943 senesi noyabr 13-de Qırım çölündeki Bozköy köyünde doğdı, lâkin qorantası Sudaq regionınıñ Ay Serez köyü tamırlı. 1944 senesi Mayıs 18-de cümle qırımtatar halqınen beraber Qırım'dan Özbek ŞSC'ne sürgün etildi. Taşkentteki aviatsion zavodta tornacı olıp çalıştı. Aq Qоruyıcılıq. 1961 senesi Mustafa Cemilev qırımtatar dostlarınen birlikte Qırımtatar Gençleri Birligi'ni meydanğa ketirdiler. 1969 senesi o “Şuralar Birliginde insan aqlarını qоruyıcı teşebbüskâr gruppa” temelcilerinden biri oldı. Antisovet faaliyeti içün sürgünlik ve apishanede episi olıp 15-ke yaqın yıl keçirdi. İçtimaiy ve Siyasiy Faaliyet. 1989 senesi Mustafa Cemilev ailesinen beraber Qırımğa Bağçasaray şeerine köçip keldi. Bundan biraz evelce ğıyabiy sürette "Qırımtatar Milliy Areketi Teşkilâtı (QMAT)" Merkeziy Şurasınıñ Reisi olıp tayin olundı. 1991 senesi iyün ayında uzun bir müddetten soñ ilk defa "Qırımtatar Halqınıñ Qurultayı" toplandı. O zamanda da bu teşkilâtnıñ prezidiumı — "Qırımtatar Milliy Meclisi" saylandı. Meclisniñ reisi olaraq Mustafa Cemilev saylandı. O bugünge qadar bu vazifededir. 1990 seneleriniñ ortasında Mustafa Cemilev Ukraina Halq Areketi (Народний Рух України) degen fırqanen yaqınlaştı. 1998 senesindeki parlament saylavlarında o Ukraina Yuqarı radasınıñ halq deputatı olıp saylandı (UHA fırqa cedveli boyunca 9 nomerası). 2002 senesindeki Parlament saylavlarında Mustafa Cemilev “Bizim Ukraina” blokunıñ saylav cedveliniñ 28 nomerası ile parlamentke kirdi. 2006 senesindeki parlament saylavlarında o kene “Bizim Ukraina” blokundan Ukraina Yuqarı Radası'nıñ deputatı oldı (bu sefer saylav cedvelindeki 45 nomerası). Qurultay. Qurultay – türkiy halqlarnıñ, bu cümleden qırımtatar halqınıñ eñ aliy forumı. Qıbrız Cumhuriyeti. Qıbrız Cumhuriyeti kontrol etken territoriyası Qıbrız Cumhuriyeti (;) - Aq deñizniñ şarqiy qısmında Qıbrız adasında bulunğan bir devlet. Aslında tek adanıñ cenübiy parçasını kоntrоl ete ve tek Qıbrıznıñ rum cemiyetini temsil ete. Türkiye tarafından tanılmağan. Siirt (il). Siirt - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir vilâyeti. İstanbul. İstanbul () - Türkiye Cumhuriyetiniñ eñ balaban şeeridir, Osmanlı Devleti ve Bizans İmperiyasınıñ sabıq paytahtı. Tarihiy adları - Kоnstantiniye, Konstantinopolis, Yañı Rоma, Bizantion. İçki rayonı. İçki rayonı (,) - şarqiy Qırımda bir rayondır. Şri Lanka. Şri Lanka, resmiy adı Şri Lanka Demokratik Sotsialistik Cumhuriyeti (sinhalca "Sri Lankā Prajathanthrika Samajavadi Janarajaya", tamilce இலங்கை சனநாயக சோஷலிசக் குடியரசு - "Illankai Chananaayaka Chosalisa Kudiyarasu") - cenübiy Asiyada Şri Lanka (Tseylоn) adasında yerleşken bir memleket. Şamil Alâdin. Şamil Seyit oğlu Alâdin (1912 s. iyül 12 - 1996 s. mayıs 21) – belli qırımtatar yazıcısıdır. Şamil Alâdin 1912 senesiniñ iyül 12-de Yalta uyezdiniñ Mahuldür köyünde doğdı. Bağçasarayda yedi yıllıq mektepni bitirdi. Anda Şamil o zamannıñ belli ocası Yağya Bayburtlıdan ders ala, edebiyatqa sevgi ve aveslikni de oña şu ocası aşlay. Ondan soñ o Aqmescitte pedagogika tehnikumını bitirdi, soñra pedinstitutta oqudı. Soñundan iri nesirci olıp yetişken Şamil Alâdin edebiyatqa 15 yaşında, yani 1927 senesi İsmail Gasprinskiyge bağışlağan ve “Yaş quvet”te basılğan “Tañ bülbüli” şiirinen keldi. Tehnikumda oquğan Şamil Alâdin gazeta ve mecmualarda bir sıra şiirler bastıra. Onıñ bu şiirleri 1932 senesi “Topraq küldi, kök küldi” serlevasınen çıqqan birinci kitabına kirdiler. Bu kitapqa yaş müellifniñ 10-dan ziyade şiiri kirgen olıp, o şiirler Şamil Alâdin ayatnıñ passiv bir közeticisi degil de, onıñ faal tasvir etici ekenini, o gazeta ve mecmualarda oqup bilgen şeyleri aqqında degil de, özü körgen, özünde eyecan doğurğan, özüni coşturğan vaqialar aqqında yazğanını köstereler. 1932 senesiniñ soñunda Şamil Alâdin Qızıl Orduğa çağırıla, anda Qızıl kazak atlılar polkunda hızmet ete. Soñra 1935 senesi o “Qızıl qazaqnıñ yırları” adlı ekinci şiiriy kitabını çıqara. 9 şiirden ibaret bu kitap şairniñ yañı icadiy araştıruvlar yolunda olğanını köstere. Bu araştıruvlar neticesinde müellif şunı añladı ki, oña öz fikirlerini istegeni kibi tolu ve keniş sürette ifade etmek içün nesirge baş urmaq kerek. Em öyle de yapa. Soñundan basılğan bir sıra nesir eserleri onıñ bu fikriniñ doğrulığını tasdiqladılar. Edip 1937 senesi ŞSCB yazıcıları birligine azalıqqa qabul oluna. Ordu hızmetinden qaytıp kelgen soñ Şamil Alâdin aqiqiy eserler yazmaq içün çoq şey bilmek, çoq ayat tecribesini elde etmek kerekligini añlap, komsomol yollanmasınen Orta Asiyağa kete. Çırçıq qurucılığında ekskavatorcı olıp çalışa. Birinci beşyıllıqnıñ bu iri qurucılığı, büyük işçi kollektivi, andaki munasebetler, iş protsessindeki qıyınlıqlar yaş romantik yazıcı içün kerçekten de ciddiy emek ve ayat mektebi ola. Bu vaqialar esasında o çoq yıllardan soñ, sürgünlik devrinde “Eger sevseñ” romanını yazacaqtır. 1939 senesi Şamil Alâdin Qırımğa qaytıp kele ve onı Qırım yazıcıları birliginiñ vazifesine saylaylar. Aynı şu yılı onıñ 9-ıncı sınıflar içün tertip etken “Edebiyat hrestomatiya”sı basılıp çıqa. Onıñ Qırımğa qaytıp kelgen soñ yazğan “Sensiñmi, oğlum?” povesti işte şu qurucılıqta alğan teessüratları esasında doğğan eserdir. Onıñ esasını yaşlıqnıñ emek romantikası, coşqunlığı, yañı ayat entuziazmı teşkil etmekte. Bu yıllarda, yani 1936–1939 seneleri edebiyat mecmuasında onıñ bu povestinden başqa “Gecelev” ikâyesi, “Merdiven”, “Şalanda” povestleri ve diger eserleri basıldı, 1940 senesi ise şiiriy ve nesir eserlerinden ibaret “Ömür” adlı cıyıntığı çıqtı. Ayrı eserleri rus tiline tercime etilip, 1937 senesi “Пoэты Крыма” (Qırım şairleri) ve 1940 senesi “Татарскиe писатeли Крыма” (Qırım tatar yazıcıları) cıyıntıqlarına kirsetileler. 1941 senesi cenk başlanğanınen cebege kete ve diger Qırım yazıcılarınıñki kibi, onıñ da icadiy faaliyeti uzaq devirgece üzüle. Cenkte o atlı ve cayav asker sıralarında vzvod ve eskadron komandiri olaraq uruştı, eki defa yaralandı. Cenkten qaytıp kelgen Şamil Alâdin öz qorantasını Özbekistanda taptı. Mında o biraz vaqıt yaş temaşıcılar teatriniñ direktorı vazifesinde çalıştı, soñra 1949 senesinden başlap çoq yıllar devamında Özbekistan yazıcıları birliginiñ apparatında edebiy konsultant, mesül kâtip olıp çalıştı. 1965–1966 seneleri az vaqıt “Lenin bayrağı” muarririniñ muavini oldı, soñ kene Yazıcılar birligine işke keçti. 1980–1985 seneleri ise “Yıldız” mecmuasınıñ baş muarriri oldı. Çoq yıllar Özbekistan yazıcıları birliginiñ yanındaki qırımtatar edebiyatı sektsiyasınıñ reisi oldı. Ekinci cian cenkiniñ iştirakçisi Şamil Alâdin 1957 senesi Oktâbr inqilâbı ve Vatandaşlar cenki vaqialarını aks ettirgen “Teselli” povestini yazdı. Aynı şu devirde yazılğan “Çauş oğlu” povesti ise yazıcınıñ ayatiy ve icadiy diapazonı daa ziyade kenişlegenini köstere. 1961 senesi “Eger sevseñ” romanı, 1969 senesi “Ruzgârdan sallanğan fenerler” romanı derc olundı. Şamil Alâdin qırımtatar halqınıñ demokrat şairi, 1913 senesi reaktsionerler tarafından vahşiane öldürilgen Üsein Şamil Tohtarğazınıñ ayatına bağışlanğan “İblisniñ ziyafetine davet” povestini yazdı. Müellif şairniñ ömürini qandırıcı sürette ve aynı zamanda bediiy şekilde tasvir etti. 1979 senesi ayrı kitap olıp çıqqan bu povest Şamil Alâdinniñ tarihiy-vesiqalı edebiyat janrında elde etken daa bir müim icadiy muvafaqiyeti oldı. 1976–1977 seneleri Şamil Alâdinniñ eki cıltlıq saylama eserleri derc etildi. Bunda onıñ romanları ve ayrı povestleri kirsetildi. 1987 senesi ise edipniñ “Çoqraçıqlar” adlı büyük kölemde saylama eserleri kitabı neşir etildi. Bu kitapqa yazıcınıñ “Teselli”, “İblisniñ ziyafetine davet”, “Furtuna tınğan soñ” ve diger povestleri, ikâyeleri kirsetildi. “Çoqraçıqlar” kitabı Özbekistan yazıcıları birliginiñ Aybek adına mukâfatınen taqdirlendi. Edipniñ özüne ise Özbekistanda nam qazanğan medeniyet hadimi ve “Özbekistanda nam qazanğan sanat erbabı” kibi şerifli unvanlar berildi. Böylelikle, ilki nesir eserlerini cenkten evel bastırğan Şamil Alâdin umumen cenkten soñki qırımtatar edebiyatında iri nesirci sıfatında icat etip keldi. Şamil Alâdin 1994 senesi Vatanğa qaytıp keldi ve mında gazetalarda aktual mevzularda bir sıra publitsistik maqalelernen çıqışta bulundı. Edip 1996 senesi mayıs 21-de, 84 yaşını toldurmadan vefat etti, Aqmescitniñ Abdal mezarlığında defin etildi. Yazıcınıñ tarihiy vaqialarğa bağışlap yañı yazıp başlağan “Toğay bey” romanı bitmey qaldı. Romannıñ baş qısmını edipniñ qızı jurnalist Leylâ Alâdinova azırlap “Yıldız” mecmuasınıñ 1998 senesi 1-inci sanında bastırdı. Şamil Alâdinniñ yaratıcılığınıñ diapazonı ğayet keniş olıp, çeşit janrlarda icat etken, büyük kölemli eserler – romanlar ve povestler yaratqan, acayip esse, ikâyeler yazğan, oçerkler ve publitsistik maqalelernen muntazam surette çıqışta bulunğan zemaneviy yazıcı edi. Aşıq Ümer. Aşıq Ümer (1621 - 1707) – orta asırlarda icat etken, efsaneleşken şahsiyet saibi bir şairdir. Ana-babasınıñ birden-bir oğlu olğan Ümer pek erke öse. Maalle mektebine barğan soñ, aqranları arasında özüniñ şohluğı ve oynaqlığınen ayırılıp tura. Aşıq Ümer meşur Kezlev Cuma cami medresesinde o devirniñ namlı şairlerinden Kefeviy Seit Abdülkerim Şerifiy kibi edebiyat ocasından ders ala. Özü de acayip şiirler toqumağa başlay. Sevimli ocası vefat etken soñ Ümer medreseni taşla ve özü yazğan şiirlerine maqamlar uydurıp, saz çalaraq qavehanelerde aşıq türküleri aytıp adamlarnı eglendire. Sesi güzel, istidatlı yaş keday “Aşıq Ümer” adınen añlatıp başlay ve onıñ bu adı ve namı az vaqıtta uzaqlarğa tarqay. Soñra o Qırımdan çıqıp qomşu diyarlarğa kete ve ömürniñ ekseri qısmını ğurbet illerde – Dağıstanda, Azerbaycanda, İranda, Süriyede, Anadoluda keçire. Böylelikle, Aşıq Ümerniñ namı, şan-şureti ve onıñ icadı qırımtatar milliy şiiriyeti çerçivesinden çıqıp, Yaqın Şarq memleketlerinden ve hususan Türkiyede ğaet büyük ürmet ve rağbet qazana. Atta türkler onı öz şairi olaraq tanıylar. Aşıq Ümer özüniñ daimiy sırdaşı – sazını alıp köy-köyden yüre, yırlay, avam halqnı eglendire, şiirlerinde öz duyğularını, adiy halqnıñ fikirlerini, olarnıñ arzu-hayallarını ifade ete. Türkiyede fars poeziyasınıñ eñ ziyade tesiri olğan devirde yaşap icat eter eken, Aşıq Ümer Şarq nazmiyetiniñ aman-aman bütün janrlarında icat ete. Onıñ yaratıcılığında ğazeller ve destanlar, qoşmalar ve semailer, murabbalar, muammesler ve müseddesler, müstezadlar ve müfridatlar, tekerlemeler ve şiirler, muammalar, beyitler ve diger janrlarğa ait eserler bar. Şairniñ bu eserlerde aks etken esas mevzuları sevgi ve sadıqlıq, eyilik ve namus, insaniyetlik ve adaletlik, insanğa ürmet ve merametliktir. Onıñ yaratıcılığına eñ ziyade has çizgiler – nazik lirizm, misilsiz sevdalıq, teren ve acayip obrazlılıq, yüksek bediiyliktir. Aşıq Ümer “Şairname” adlı eserinde öz devriniñ 100-den ziyade namlı şairleriniñ adlarını aña ve olarnıñ çoqusına qıymet kese. Bu onıñ şu zamannıñ Yaqın Şarq ve türkiy edebiyatını ne derece teren bilgeni, ne derece keniş malümat saibi olğanından delâlettir. Bütün ömrüni şiir ve muzıka yaratıcılığınen keçirgen Aşıq Ümer, iç evlenmey ve bütün ayatını bekârlıqta keçire. Ömürniñ soñunda o, doğğan şeeri Kezlevge qaytıp kele ve 1707 senesi seksen altı yaşında bu yerde vefat ete. Aşıq Ümerniñ eserleri 96 şiirden ibaret ayrı kitapçıq şeklinde Qırımda birinci kere 1894 senesi Bağçasarayda basılıp çıqtı. 1968 senesi “Lenin bayrağı” gazetasında Eşref Şemi-zadeniñ Aşıq Ümer aqqında maqalesi ve onıñ bazı eserleri basıldı. 1988 senesi Riza Fazıl Taşkentte şairniñ “Aşıq Ümer. Şiirler, ğazeller” adlı kitapnı, 1990 senesi ise “Aşıq Ümer. Aşıqnıñ yırları” adlı ekinci kitabını bastırıp çıqardı. Aşıq Ümerniñ icadı halqımıznıñ edebiy ve medeniy variyetidir, qırımtatar orta asırlar edebiyatı tarihınıñ ruhiy cevheridir. Kuritiba. Kuritiba (pоrtugalca "Curitiba") - cenübiy Brazilde eñ balaban şeer. Ealisiniñ sayısı 3 595 662 kişi (2007 senesi). 2008. XX asır | XXI asır | XXII asır 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 Arktik okean. Arktik okean - Asiya, Avropa ve Şimaliy Amerikanıñ şimallerinde yer alğan, Şimaliy qutupnı qapatqan, buzlarnen qaplı bir okeandır. Meydanlığı 14 090 000 km². Diger okeanlarğa köre say olıp, eñ teren noqtası 5449 m, ortalama terenlik 1 038 m. Rusiye, AQŞ, Kanada, Grenlandiya, Norvegiya ile yalıları bardır. Yunan tili. Yunan tili (yunanca "ελληνική γλώσσα") - bir tildir, Yunanistan ve Qıbrız Cumhuriyetiniñ resmiy tili. İngliz tili. İngliz tili (öz adı "English") - bir german tilidir. Büyük Britaniya, Kanada, Amerika Qoşma Ştatları ve daa 53 memleketniñ resmiy tili. Vaşington. Vaşington () - Amerika Qoşma Ştatlarınıñ paytahtı. Lüblâna. Lüblâna (slovence "Ljubljana") - Sloveniyanıñ paytahtı. Sarayevo. Sarayevo (bosnakça "Сарајево") - Bosna ve Hersekniñ paytahtı. Berlin. Berlin () - Almaniyanıñ paytahtı. Madrid. Madrid () - İspaniyanıñ paytahtı. Roma. Roma () - İtaliyanıñ paytahtı. Lisbon. Lisbon (portugalca "Lisboa") - Portugaliyanıñ paytahtı. Bükreş. Bükreş () - Romaniyanıñ paytahtı. Varşava. Varşava (,) – Lehistannıñ paytahtı, Mazoviya voyevodalığınıñ merkezi. Murabba. Murabba - aynı vezinde dört mısralı bentlernen ibaret оlğan nazm şeklidir. İlk bentniñ dört mısrası bir-birinen qafiyeli, sоñraki bentlerniñ sоñ sırası ilk benti ile qafiyeli оlur (aaaa – bbba...). sоñ mısları er bentniñ sоñunda aynı şekilde tekrar etilse, mütekerrir murabba sayılır; tek qafiye baqımından ilk bent ile beñzep kelse, müzdevic murabba adını alır. Murabbalar daa çоq dört ile sekiz bent arasında farqlı uzunlıqlarda yazılırlar. Bunıñ yanında sekiz bentten de yazılğan murabbalar bardır. Murabbalar farqlı mevzularda yazılır. Faqat diniy ve didaktik mevzular ile maqtav, manzum mektüp, mersiye ve başqa türlerde murabba nazm şekli daa çоq qullanılğandır. Muammes. Muammes - aynı vezinde beşer mısralı bentlerden meydanğa kelgen nazm şeklidir. İlk bentniñ beş mısrası bir-birinen qafiyeli, sоñraki bentlerniñ sоñ bir ve ya eki mısrası ilk bent ile qafiyeli оlur (aaaaa – bbbba… ya da aaaaa – bbbaa...). Sоñ bir ya da eki sıra er bentniñ sоñunda aynı şeklinde tekrar etilse mütekerrir muammes; tek qafiye ciyetinden ilk bent ile beñzep kelse, müzdeviç muammes adını alır. Muammesler er bir mevzuda yazılır. Tek felsefiy tüşünceler ve tasavvuf mevzular ile maqtav ve sevgini ifade etken muammesler çоqtır. Türk edebiyatında muammes nazm şeklinen eñ çоq eser yaratqan şairler arasında Mühibbi, Aşqı, Hоca Neşet ve Enderunlı Vasıfnı köre bilemiz. Pekin. Pekin (çince "北京") - Çinniñ paytahtı. Müseddes. Müseddes - aynı vezinde altışar mısralıq bentlerden meydanğa kelgen nazm şeklidir. İlk bentniñ altı mısrası bir-birinen qafiyeli, sоñraki bentlerniñ sоñ bir ya da eki mısraları ilk bent ile qafiyeli оlur (aaaaaa – bbbbba… ya da aaaaaa – bbbbaa…). Sоñ bir ve ya eki mısra er bir bentniñ sоñunda aynı şekilde tekrar etilse mütekerrir müseddes; tek qafiye ciyetinden ilk bent ile beñzeşse, müzdeviç müseddes adını alır. Müzdeviç müseddeslerniñ edebiyatımızdaki örnekleri pek azdır. Müseddes daa çоq beş ile sekiz bent arasında deñişken uzunlıqlarda yazılır. Bunıñ yanında sekiz bentten yazılğan müseddesler de bardır. Müseddes farqlı mevzular bоyunca yazılır. Faqat felsefe ve tasavvuf mevzulı müseddesler daa çоqtır. Müseddes, murabba ve muhamesten sоñra edebiyatımızdaki eñ çоq qullanılğan musammat şeklidir. Mürettep divanlarda eñ çоq müseddes türü bulunır. Türk edebiyatında eñ çоq müseddes yazğan şair Şeref Hanımdır. Sоñra sırasınen Şeyh Ğalip, Ruhi, Cevri, Naili kibi şairler sayıla. Tehran. Tehran () - İrannıñ paytahtı. Bişkek. Bişkek (qırğızca "Бишкек") - Qırğızistannıñ paytahtı. Terkib-i bent. Terkib-i bent - “hane” adı berilgen ve ğazel şeklinde qafiyelengen 5–10 beyitlik şiir parçalarıdır. “Vasta” adı berilgen ve er vaqıt deñişken bir beyit ile bir-birine bağlanıp meydanğa kelgen nazm şeklidir. Vasta beyiti er haneniñ sоñunda deñişmeden tekrarlansa tercidi-bent meydanğa kele. Bir bentniñ asıl qafiye sheması böyledir (aa, aa, aa …; bb, bb, bb...). Türk edebiyatında terkib-i bent ile meşur оlğan şairlerden birisi bu Ruhidir. Оnıñ ğazel kibi qafiyeli sekizer beyitlik оn edi bentten ibaret siyasiy mevzulı ve devriniñ begenilmegen taraflarını ifade etken terkib-i benti çоq meşurdır. Bunıñ yanında Ziya Paşanıñ naziresi de eñ az Ruhi qadar bellidir. Buenos Ayres. Buenos Ayres () - Argentinanıñ paytahtı. Tirana. Tirana (arnavutça "Tiranë") - Arnavutlıqnıñ paytahtı. Ealisiniñ sayısı 602 041 kişi (2008 senesi). Viyana. Viyana () - Avstriyanıñ paytahtı. Til. Şeerde bütün Avstriyada kibi resmiy devlet tili Alman tilidir. Tasil. The Diplomatic Academy is housed in the Neue Favorita Palace Brüksel. Brüksel (,) - Belçikanıñ paytahtı. Sofiya. Sofiya (bulğarca "София") - Bulğaristannıñ paytahtı. Amsterdam. Amsterdam () - Felemenkniñ paytahtı. Helsinki. Helsinki (fince "Helsinki") - Finlandiyaniñ paytahtı. Budapeşt. Budapeşt () - Macaristannıñ paytahtı. Belgrad. Belgrad (sırbca "Београд") - Sırbistannıñ paytahtı. Nyu Deli. Nyu Deli (Hindi: "नई दिल्ली,") - İndistannıñ paytahtı. Seul. Seul (koreyaca: "서울특별시") - Cenübiy Koreyanıñ paytahtı. Oslo. Oslo (norvegce "Oslo") - Norvegiyanıñ paytahtı. Zagreb. Zagreb (hırvatça: "Zagreb") - Hırvatistannıñ paytahtı olğan şeer. Üsküp. Üsküp (makedonca "Скопје") - Makedoniyanıñ paytahtı. Alman tili. Alman tili - bir german tilidir. Almaniya, Avstriya, İsviçreniñ resmiy tili. İspan tili. İspan tili (ispanca "Español", "Castellano") - İnd-Avropa til ailesiniñ Romans gruppasına ait bir tildir. Birleşken Milletler Teşkilâtı, Avropa Birligi, İspaniya ve Amerikanen Afrikadaki daa 21 memleketniñ resmiy tili. İspanca laf etkenler sayısı 385 millionğa yaqın. .cl. .cl - Çilenıñ üst-seviye internet dоmeni. .cm. .cm - Kamerunnıñ üst-seviye internet dоmeni. Qara deñiz. Qara deñiz - Avropa ve Asiya arasında yerleşken Atlantik okeannıñ bir deñizi. Azerbaycan tili. Azerbaycan tili (azerbaycanca "Azərbaycan dili", "Azərbaycanca") - türkiy gruppadaki оğuz tillerinden bir tildir, Azerbaycannıñ resmiy tili. Azerbaycan tili türkiy tillerinden eñ cayratılğan (30 mln. yaqın) birisidir. Arap tili. Arap tili (arapça لعربية - "al-'arabiyyah") - Afro-Asiya til ailesiniñ samiy taqmından bir tildir. Saudiy Arabistan, Iraq ve daa 24 memleketniñ resmiy tili. I Osman. I Osman () (1258, Sögüt – 1326, Bursa). Osmanlı Devletiniñ temelcisi ve ilk padişasıdır. Osmannıñ babası Ertuğrul Ğazı, anası ya da baba anası, Hayma Anadır (Hayme ve ya Hayma Hatun). Oş. Oş (qırğızca "Ош") - Qırğızistanda şeer. I Orhan. I Orhan () (1281 - 1360). Osmanlı Devletiniñ ekinci padişasıdır. Toşe Proeski. Toşe Proeski (makedonca:Тодор „Тоше" Проески) (1981 - 2007) - makedon yırcısı. Braynigeberg. Braynigeberg () - Almaniyada bir köy. Zaza tili. Zaza tili - Türkiyeniñ şarqında laf etilgen İnd Avrоpa til ailesiniñ İraniy tiller gruppasına ait bir til. Hususan Tunceli ve Bingöl şeerlerinde laf etile. Etnologue malümatnamesine köre 2,5 millionğa yaqın insan tarafından laf etile. Terciman. “Terciman” - dünyaca belli maarifperver İsmail Gasprinskiy tarafından neşir olunğan Qırımtatar tilinde çıqqan kündelik gazetalarnıñ eñ eskisidir. Birinci sanı 1883 senesi aprel 10-da dünya yüzü körgen bu gazetanıñ çıquvı tamam 35 yıl, yani 1918 senesi fevral ayına qadar devam etti. İsmail Gasprinskiyniñ bütün ayatı, tüşünceleri bu gazetanen bağlı olıp, özüniñ maqsadına, ğayesine, halqına, bütün türk-musulman alemine esasen bu gazeta vasıtasınen hızmet etti. “Terciman” gazetası Rusiye İmperiyasında yaşağan türk-musulman halqlarınıñ yaşayışları ve vaziyetleri aqqında malümatlarnıñ çoqrağı oldı. Tek Qırımda degil, Avropa memleketlerinde, İndistanda, Qıtayda, Acemistanda, Mısırda, AQŞda darqatıla edi. Gazeta aftada bir kere çıqa edi. 1885 senesinden ise biraz vaqıt aftada eki kere çıqmağa başladı. Maddiy meseleleri neticesinde on yıl devamında kene de aftada tek bir kere çıqmağa mecbur edi. Soñra üç kere çıqa, 1912 senesinden kündelik gazetası oldı. Yigirmi eki yıl devamında qırımtatarca ve rusça olıp, eki tilde çıqqan “Terciman” gazetası 1905 senesi inqilâbından soñ, yalıñız qırımtatar tilinde çıqıp başladı (1905 senesi dekabr 9). O vaqıtqace gazetanıñ başında “Aftalıq siyasiy-iqtisadiy-edebiy gazeta” dep yazıla edi. O kündelik gazetağa çevirilgenden soñ (1912 senesi sentâbr ayından) “Tilde, fikirde ve işte birlik!” şiarı altında çıqa başladı. Bu devirde İsmail Gasprinskiy endi gazetağa ziyadece siyasiy tüs bermege ıntıldı. Gazetanıñ tirajı yavaş-yavaş arta edi. Birinci nushanıñ tirajı 370 olsa, 1891 senegece tirajı 1500 oldı, 1905 senesine ise “Terciman” gazetanıñ 5000 abunecileri bar edi. Bu gazeta ve onıñ naşiri qırımtatar edebiyatını, aynı zamanda qırımtatar jurnalistikası ve gazetacılığını, publitsistikanı inkişaf ettirüvde, maarifçilikni ileriletüvde, halqnıñ medeniyetini köterüvde, bütün bu saalarda qalemi pişken istidatlı mütehassıslar österüvde büyükten-büyük rol oynadı. “Terciman” etrafında o devirdeki qırımtatar medeniy küçleri: İsmail Lömanov, Asan Sabri Ayvazov, Abdureşid Mediyev, Osman Aqçoqraqlı, Ali Bodaninskiy, Üsein Şamil Toqtarğazı ve başqalar birleştiler. İsmail Gasprinskiy ömüriniñ soñuna qadar, yani 1914 senegece gazetada muarrirlik vazifesini becerip kelgen. Babasınıñ vefatından soñ, muarrirlik vazifesini oğlu Refat, soñra ise, 1914 senesiniñ 28 oktâbrinden Asan Sabri Ayvazov alıp bardılar. “Terciman” 1918 senegece neşir olundı. Böyleliknen, meşur qırımtatar gazetası 35 yıl devamında qırımtatar halqınıñ medeniy ilerilüvine hızmet etti. Bu vaqıt devamında gazetanıñ 3000 nushası dünya yüzüni kördi. Memet Nuzet. Memet Nuzet (Tureviç, asıl soyadı Çelebiyev; 1888 mart 13, Aydar Ğazı köyü – 1934 mayıs 4, Kökköz köyü) - qırımtatar şairi. Memet Nuzet Kezlev uyezdiniñ Aydar Ğazı köyünde Şeyh İslâm çelebiniñ qorantasında doğa. Özüniñ ilki tasilini köy ocapçesinden ala. Soñra babası Şeyh İslâm çelebi 1897 senesi onı Kezlev medresesine yerleştire. 1900 senesi Bağçasaraydaki meşur Zıncırlı medresege oqumağa kire. Memet Nuzetniñ faal edebiy yaratıcılığı 1905 senesi inqilâbı devrinde başlay. Edebiyatşınaslıq nazariyesinde maarifçilik realizmi dep adlandırılğan yaratıcılıq usulı, yani ratsionalizm, didaktizm ve ahlâq tüzetüv usulınen yazılğan edebiy eserleriniñ tesiri altında icat ete. 1909 senesi politsiya nezareti altında bulunğan yaş şair, inqilâp cellâtları olğan devlet erbapları aqqında epigrammalar yazuvda qabaatlanıp qapatıla ve 4 ay Aqmescit türmesinde sorğu altında buluna. Apishaneden çıqqan soñ o Qırımdan kete. O vaqıtta şair Moskvada, Sankt Peterburgda, Nijniy Novgorodda, Qazanda, Ufada, Uralskte, Orenburgda buluna. 1910 senesiniñ başında, Qazanda Abdulla Toqaynen körüşe, onıñ lektsiyalarını diñley. Memet Nuzet Kuybışev rayonınıñ Kokluz köyünde ocalıq yapar eken, ağır hastalanıp, 1934 senesi mayıs 4-te Kökköz hastahanesinde vefat etti. Memet Nuzet şiiriyetniñ çeşit janrlarında eserler yarattı: satirik ve yumoristik şiirler, balalar içün şiirler, ahlâq ve turmuş, terbiye mevzularında şiirler, lirik şiirler, agitatsion şiirler, şiiriy pyesalar, poemalar ve ilâhre. Şairniñ böyle satirik ve yumoristik manzumeleriniñ halq arasında eñ ziyade meşur olğanlarından: “Noğaynıñ adağı”, “Uzun qulaq aziz”, “Ava sertiygen”, “Menden de geceñ hayır”, “Soqur közden seadet”, “Türküli namaz”, “Çoban ve eçki”, “Taqsim dersi”, “Qaydan çıqa?”, “Bizniñ babaylar”, “İçki qurbanı”, “Vaaz”, “Noğaynen molla”, “Tek mağa körünme”, “Ağır ceza” ve daa çoq eserlerini qayd etmek mümkün. Memet Nuzetniñ büyük kölemli elyazmalar defteri belli şairimiz Abduraman Qadri-zadeniñ Romaniyada yaşağan qızı Piraye hanımda saqlanıp qalğandır. Bu defterdeki bir sıra şiirlerni Eşref Şemi-zade “Lenin bayrağı”nıñ 1967 senesi “Raatlıq saifeleri”nde (mayıs 6, iyun 17) bastırğan edi. Şairniñ saylama eserlerniñ cıyıntığı (“Qırımnıñ çöl ayatından”) Aqmescitte 2003 senesi neşir etildi. Ayatiyat. Ayatiyat (Biologiya) - canlılarnı tedqiq etken bir ilim dalıdır. Ayatiyatnıñ nebatiyat (botanika), ayvaniyat (zoologiya) ve tibbiyet kibi bir çoq dalı eskidir. Ayatiyatçılar bütün canlılarnı, bütün seyyareni qaplağan kürreviy büyüklikten, üceyre ve molekulalarnı qavrağan mikroskopik büyüklikke qadar olarnı tesirlegen müim dinamik adiseler ile birlikte tedqiq etken, ayatiyat iliminen oğraşqan kişilerdir. Bir çoq esnası terkibinde sığındırğan ayatiy esnaslardan bazıları; energiya ve maddeniñ işlenmesi, vucutnı oluştırğan maddelerniñ sintezlenmesi, yaralarnıñ yahşılaşması ve cümle organizmniñ çoğalmasıdır. Ayatiyat, bu qadar ziyade mevzunı öz qavramı altında toplağanı içün bir çoq dallarğa bölüngendir. Organizm türüne köre bu ilim dalını bölgen usul; ösümliklerni tedqiq etken botanika, ayvanlarnı tedqiq etken zoologiya ve soñki olaraq da mikroorganizmlerni tedqiq etken mikroayatiyatnı baş dallar olaraq ala. Bazı bölme usullarnı ise, tedqiq etilgen organizmlerniñ derecesine köre bu talilni yapmaqtadır. Bu sistema ayatnıñ temel himiyasını tedqiq etken molekulalar ayatiyatnı, ayatnıñ temel yapı taşları olğan üceyrelerni tedqiq etken üceyre ayatiyatını, organizmlerniñ içki organlarınıñ çalışuvını tedqiq etken fiziologiyanı, organizmlerniñ tış körünişlerini tedqiq etken morfologiyanı ve organizmlerniñ bir-birleri ve çevre ile bağlarını tedqiq etken ekologiyanı, ayatiyatniñ baş dalları olaraq qabul ete. Riyaziyat. Riyaziyat (Matematika) - yapılarnıñ piçimlerini, deñişimni ve uzamnı tedqiq etken ilim dalıdır. Riyaziyatnıñ esap (arifmetika), cebir (algebra) ve endese (geometriya) kibi bir çoq dalı eskidir. Daa umumiy tanımı ile nicelik ve zaman ile bağlı simvollarnı (ya da temsili nesnelerni) tedqiq ete. Formalist noqta-i nazarına köre aksiomatik olaraq tanımlanğan abstrakt yapılarnıñ mantıq ve matematik notatsiya qullanılaraq araştırılmasıdır. Diger noqta-i nazarlar riyaziyat felsefesinde tapılıp ola. Riyaziyatçılar tarafından tedqiq etilgen bazı yapılar, tabiiy ilimlerden hususan fizikadan menbalanıp ola. Bunıñ ile birlikte riyaziyatçılar, örnekniñ bazı alt saalarnı birleştirici bir umumiyleme ya da ortaq esaplar içün yararlı bir alet olğanları içün tamamen riyaziyatqa ait yapılar da tanımlar ve araştırırlar. Bir çoq riyaziyatçı riyaziyatnı bir ilimden çoq sanat olaraq körip araştırğanlar saalarını tek saf bir estetik itina ile tedqiq eteler. Riyaziyatnı ilimniñ tili olaraq elge alıp, pozitiv ilim saymağan felsefeciler de bardır. Enver İzmaylov. Enver İzmaylov (1955 s. Ferğana, Özbekistan d.) - belli Qırımtatar gitaracı. Paytaht. Paytaht - bir devletniñ memuriy merkezi olğan şeeri, devletniñ merkezini temsil ete. Bazı monarhiyalarda paytaht ükümdarnıñ bulunğan şeeri temsil ete. Resmiy til. Resmiy til ya da devlet tili - bir memlekette qanunnen qabul etilgen tili tanımlamaq içün qullanılğan ıstıladır. Meselâ, Ukrainada resmiy til esas qanun ile ukrain tili olaraq belgilengendir. Meydanlığına köre memleketlerniñ cedveli. Bu saife meydanığına köre devletler cedvelidir. Cedvelde Birleşken Milletler Teşkilâtı tarafından mustaqil devlet olaraq qabul etilgen devletler, qaplağanlar meydanlarına köre büyükten küçükke doğru derecelendirilgendir. İçki suvlar (göller ve özenler) bu ölçümniñ bir parçasıdır, amma qıta şelfleri ve Antarktidadaki aq iddiaları sayılmağandır. Dünyanıñ toplam meydanlığı 510 065 284 km². Bu meydanlıqnıñ 70,8 % (361 126 221 km²) suvlar ile, 29,2 % (148 939 063 km²) qara ile qaplıdır. "Bazı memleketlerniñ ale daa kesin olmağan, ya da añlaşmazlıq sebebi olğan vilâyetleri bardır. Bularnen bağlı malümatnı bu maqaleniñ İnglizce versiyasında tapıp olasıñız: List of countries and outlying territories by total area" Ealisine köre memleketlerniñ cedveli. Bu saifede memleketlerniñ ealilerine köre sıralamasını körip оlasıñız. Sıralamada qullanılğan malümat 2006-2008 senelerine köredir. Cedvelde tek dünyanıñ mustaqil devletleri buluna. Mustaqillik. Mustaqillik - bir milletniñ ya da devletniñ, öz vatandaşları ya da ealisi tarafından serbestçe idare etilip oluvıdır. Yani akimiyet aqlarınıñ başqa bir devletiniñ elinde olmamasıdır. Şçetsin. Şçetsin (,) – şimal-ğarbiy Lehistanda bir şeerdir, Ğarbiy Pomeraniya voyevodalığınıñ merkezi. Leh tili. Leh tili () - ğarbiy slavân gruppasından bir tildir, Lehistannıñ resmiy tili. Ğayrı safi milliy kelir. Ğayrı Safi Milliy Kelir (ĞSMK) - bir memleket vatandaşlarınıñ malüm bir yıl içün işlep çıqarğanlar toplam malı ve hızmetleriniñ, belli bir para birlemi qarşılığındaki degeriniñ toplamıdır. "Vatandaşlıq" ayrımınıñ yapılmasındaki sebep Ğayrı Safi Yurt İçi Kelir (ĞSYİK) den farqlı olğanını belgilemek içündir. ĞSYİK, o memlekette faaliyet köstergen yabancı memleket yurtdaşlarınıñ işlep çıqarğan niaiy malı ve hızmetlerini de qavray. Saat quşağı. Saat quşaqları — aynı yerli vaqıtnı qabul etken dünyanıñ regionları. Devlet qurumı. Devlet qurumı - aliy devlet organlarınıñ sisteması, olar meydanğa ketirilüviniñ tertibi ve olarnen vatandaşlarnıñ arasındaki munasebetlerden ibaret. Aşağıda devlet qurumınıñ esas çeşitleri bulunmaqta. Lobez. Lobez (,) – şimal-ğarbiy Lehistanda bir şeerdir. Aşağı Sorb tili. Aşağı Sоrb tili ya da Aşağı Lujitsa tili (öz adı "dolnoserbska rěc", "dolnoserbšćina") - bir ğarbiy slavân tilidir, Almaniyadaki Aşağı Lujitsa regionınıñ resmiy tili. Aşağı Sorbca laf etkenlernin sayısı 14 000-ge yaqın. Yuqarı Sorb tili. Yuqarı Sоrb tili ya da Yuqarı Lujitsa tili (öz adı "hornjoserbska rěc", "hornjoserbšćina") - bir ğarbiy slavân tilidir, Almaniyadaki Yuqarı Lujitsa regionınıñ resmiy tili. Yuqarı Sorbca laf etkenlerniñ sayısı 55 000-ge yaqın. Kaşub tili. Kaşub tili (kaşubca "kaszëbsczi jãzëk") - ğarbiy slavân gruppasından bir tildir, Lehistandaki Kaşubiya regionınıñ resmiy tili. Kaşub tiliniñ taşıyıcılar sayısı 50 000-ge yaqın. Silez tili. Silez tili ya da şlonska tili (öz adı "ślůnsko godka") - ğarbiy slavân gruppasından bir tildir, Lehistandaki Sileziya regionında cayılınğandır. Silez tiliniñ taşıyıcılar sayısı 1 200-ge yaqın. * İnternet domeni. İnternet domeni — unikal domen adınen belgilengen internet domen adlarınıñ iyerarhik fezasınıñ pıtağıdır. Domen adı internetniñ tüyümlerini ve olardaki ağ resurslarını (saytlar, elektron poçta serverleri, ağ servisleri) insan içün qolaylı şekilde adreslendire. Alternativ olaraq IP adresi boyunca adreslendirüv qullanılıp ola, lâkin o qolaysız ve aqılda zornen tutula. Domenniñ tam adı noqtalarnen bölüngen o kirgen cümle domen adlarından ibaret. Meselâ, crh.wikipedia.org. (soñunda noqta bar) tam adı "crh" üçünci seviyeniñ domenini ifade ete, o ise "org" domenine kirgen "wikipedia" ekinci seviyeniñ domenine kire, "org" domeni ise tamır domenge kire. Memleketler telefon kodlarınıñ cedveli. Bu dünya memleketleriniñ telefon kodlarınıñ cedvelidir. Para birlemi. Para birlemi - mal ve hızmet içün ödeme olaraq bütün devlet ve şahsiy müessiseler tarafından qabul olunmaq kerek olğan qanun boyunca belgilengen ödeme vastadır. Hal Aşa. Hal Aşa (maltaca "Ħal Għaxaq") Maltada bir şeerdir. Cengiz Dağcı. Cengiz Dağcı (1920 mart 9 d.) – belli qırımtatar yazıcı. Qırımda Yalta şeeriniñ civarındaki Gurzuf qasabasında doğdı. Tercimeial. Cınğız Dağcı 1920 senesi mart 9-da Gurzufta doğdı. Babasınıñ adı Emirüsein, anasınıñ adı Fatma. Babası o yıllarda Gurzufta berberlik yapa edi. 1923 senesine qadar Emirüsein Dağcınıñ qorantası Gurzufta Demirlibağça maallesinde yaşadı. 1922 senesi Qızıltaşta ev qurmağa başladılar. 1923–1925 senelerinde evleri qurulıp bitkenge qadar Qızıltaşta Cınğıznıñ emcesi Osman Dağcınıñ evinde yaşadılar. 1931 senesiniñ başında Cınğıznıñ babası Emirüsein Dağcını yaqalaylar. Onı bir qaç ay apishanede “duşman sıfatında” tutalar ve serbest bıraqalar. Emirüsein Qızıltaşqa bir daa qaytmay, Aqmescitte qala, berberhanelerden birinde berberlik yapa. Cınğız Dağcı başlanğıç mektepni 1931 senesi Qızıltaşta bitire. 1932 senesiniñ baarinde babası Cınğıznı yanına çağırtıp ala. Oğlannı Aqmescitteki 12-nci nümüne mektebiniñ 5-inci “B” sınıfına alalar. Cınğız 1936 senesinden oquvını 13-ünci nümüneviy orta mektepte devam ettire. Bu yılları Qırımda iqtisadiy vaziyet tüzelip başlay. Dağcılarnıñ qorantası biraz ayaqqa turğan soñ, niayet qavuşalar, Cınğıznıñ Qızıltaşta qalğan anası, Tevide, Ayşe, Timur ve Halit qardaşları Aqmescitke köçip keleler. Cınğız Dağcı 1937 senesi orta mektepni bitirgen soñ, Qırım pedagogika institutınıñ tarih fakultetine oqumağa kire. 1939-da Ekinci Cihan cenki başlana ve 1940 senesiniñ dekabr 22-sinde orduğa çağırıla. 1941 senesi avgust ayınıñ ekinci yarısında Dağcınıñ vzvodı alman ve sovet ordularınıñ qarşılıqlı ateşi arasında qala. Cınğız Dağcı ağır yaralanıp esir tüşe. Cenkniñ soñlarına taba Cınğız Dağcı Varşavada Regina ile tanışıp, 1945 senesiniñ iyün ayında evlene. 1946 senesi Cınğız ve Regina Londonğa kelip, mında yerleşeler. Cınğız Dağcınıñ qızı Arzı bar. 1998 senesi Regina hanım vefat etti. Cınğız Dağcı al-azırda Londondaki evinde yaşay. Edebiy yaratıcılıq. Cınğız Dağcı edebiyatqa bir şair olaraq kirip kele. Onıñ ilk şiirleri 1936 senesi gençlik içün neşir etilgen mecmuada derc oluna. 1936 senesi şu mecmuada onıñ “Qış” ve “Qartanay ve eçkisi” serlevalı şiirleri çıqa. Londonda Dağcı elindeki qalemine can bağışlamağa tırışa ve 1947–1948 senelerinde rus tilinde “Büyük yalan” serlevalı üç perdelik pyesa yaza. 1958 senesiniñ başlarında pyesanı türk tiline tercime etip, “Varlıq” neşriyatına yollay. Lâkin pyesa şay da dünya yüzü körmey. 1949-da öz evi ve loqantasına saip olğan soñ, eline qalem almağa imkân buldı, yazıcılığını biraz bolca devam ettirdi. Ve, 1956 senesi “Arqadaşım Maqsud” serlevalı qırq saifelik bir ikâye yaza. İkâyeniñ müsveddesini Türkiyege “Varlıq” neşriyatına yollay. Lâkin neşriyat ikâye daa biraz uzatılsa derc oluna bilir, dep oña cevap yaza. “Arqadaşım Maqsud” şay da basılmay qala. 1956 senesi Dağcı “Varlıq” neşriyatına “Qorqunç yıllar” romanınıñ müsveddesini yollay. Aynı şu senesi roman ayrı kitap olaraq dünya üzü köre. Bundan soñ bir sıra romanlar neşir olundı. Qırımtatar latin elifbesi. Qırımtatar latin elifbesi 1992 senesi II Qırımtatar Milliy Qurultayı tarafından tasdıqlandı. O 31 arif ve 1 işaretten ibarettir  â işareti ayrı bir arif degil de, ögünde turğan tutuq sesni yımşatuv işareti olaraq qullanılır. Qırımtatar kiril elifbesi. Qırımtatar kiril elifbesi 1938 senesi sovet ükümeti tarafından tasdıqlandı. 1992 senesi II Qırımtatar Milliy Qurultayı yañı latin elifbesi tasdıqladı, amma kiril elifbesi bugünge qadar da pek sıq qullanıla. Şu elifbe 37 ariften ibaret. гъ, къ, нъ ve дж ayrı ariflerdir (sözler elifbe tertibi boyunca tizüv içün müimdir, misal olaraq luğatlarda). İlim. İlim - dünya (tabiat ve cemiyet) aqqında aqiqiy bilgi almaq, dünyanıñ obyektiv qanunlarını keşif etmek ve onıñ inkişaf etecegini tahmin etmek maqsadınen yapılğan kişilerniñ faaliyetidir. Jeşuv. Jeşuv (,) – cenübiy Lehistanda bir şeerdir. Bahçesaray mecmuası. “Bahçesaray” (Bağçasaray şeeriniñ türk adı) - bir mecmua, İstanbul Qırım Derneginiñ () resmiy yayın organı. İlk defa 1994 senesi çıqarıldı. 2 ayda bir Türkçe olaraq neşir etile. 2001 senesinden berli 32 saifelik mecmua formatında çıqa ve Qırımtatarca maqale ve reportajlar da ola. Abune olğanlarğa poçtanen bedava yiberile. Mecmuanıñ tirajı 10 000 nusha. Cafer Seydamet Qırımer. Cafer Seydamet Qırımer () (1889 s. sentâbr 1, Qızıltaş — 1960 s. aprel 3, İstanbul) — belli qırımtatar siyasetçisi ve devlet erbabı. 1889 senesi sentâbr 1 künü Qırımnıñ Yalta şeeriniñ civarında Qızıltaş köyünde doğdı. İlk tasilini Qırımda, orta ve litsey tasilini İstanbulda kördi. 1911 senesi Pariske barıp "Uquq Fakulteti"ne başlap oldı. Birinci Cian Cenki başlağanda Qırımğa qayttı. Qırımda yaqın arqadaşlarınen birlikte inqilâpçı, gizli bir teşkilât qurdı. 1917 senesi Qırım Halq Cumhuriyeti ilân etilgeninen, Noman Çelebicihannıñ reisligindeki ükümette Arbiye ve Hariciye Naziri oldı. 1960 senesi aprel 3 künü İstanbulda vefat etti. Vımısörışa tili. Vımısörışa tili bir german tildir. Lehistandaki Vilamovitse şeerniñ tili. Vımısörışa tiliniñ taşıyıcılar sayısı 70-ge yaqın. Keriç boğazı. Keriç boğazı (,). Qara deñiznen Azaq deñizini birleştirgen boğazdır. Qadimiy zamanda ve Orta asırlarda, suv yollarını birleştirgen müim bir ticariy yol işlevi körgendir. Milâttan evel VIII asırdan başlap, Keriç Boğazınıñ eki yalısı boyunca Yunan ticaret şeerleri qurulğandır. Bularnıñ eñ müimleri boğaznıñ ğarbiy yalısında bulunğan ve Bosporos Devletiniñ paytahtı olğan Pantikapeyon (şimdiki Keriç) ile cenübindeki Nimfey, şarqiy yalısında da Fanagoriya ve Hermonassa edi. Keriç Boğazı daa soñra bir çoq kere el deñiştirdi. 1991 senesinden Keriç Boğazınıñ ğarbiy yalısı Ukraina, şarqiy yalısı da Rusiye sıñırları içinde qaldı. Or boynu. Or boynu (,) - Qırım yarımadasını qıtağa bağlağan boyundır. Or boynunıñ toprağında Ermeni Bazar şeeri ve bir qaç köy buluna. Salğır. Salğır - 204 km uzunlıq Qırımnıñ eñ uzun özenidir. Ortalama debit 2 m³/sn. Çatır Dağdan doğıp, Aqmescitten keçip Azaq Deñiziniñ Sıvaş körfezine töküle. Salğır Aqmescitniñ içinde mükemmel bir raatlıq, eglenme, kezinti parkı suna ve şeerge ayrı bir güzellik qoşmaqtadır. Toğay bey. Toğay bey, Yan Mateyko tarafından 1885 s. yapılğan yağlı boya resimden bir parça. Toğay Bey (? - 1651) Qırım Hanlığınıñ meşur askeriy lideri ve siyasetçisi. Toğay adlı-sanlı Qırım ailelerinden Arğınlardan kelmektedir, tam adı Arğın Doğan Toğay bey. Bey unvanını Or Qapı sancağınıñ başına keçkeni zaman alğandır. Bu sancaq Qırım Hanlığı içün pek müim edi, çünki anda Qırım yarımadasını qıtanen bağlağan Or boynu buluna. 1648 senesi Zaporog Qazaqlarnıñ Lehistanğa qarşı yapqan Hmelnıtskiy İsyanında Bogdan Hmelnıtskiyge yardım etmek içün bir ordu (tahminen 6000 - 20000 kişilik) ketirgen. İşbu cenk devamında Toğay bey çeşitli müim muarebelerde iştirak etken edi ve soñunda Beresteçko muarebesinde öldürilgendir. Yusuf Bolat. Yusuf Bolat (1909, Aluşta - 1986, Taşkent) - belli qırımtatar yazıcısı. Yusuf Bolat 1909 senesi Aluşta şeerinde, fuqare bir ailede doğdı. Köy mektebini bitirgenden soñ, Yaltadaki ocalar mektebinde oqudı. Qırım Pedagogik İnstitutınıñ Qırımtatar tili ve edebiyatı bölümini bitirgenden soñ, edebiyat saasında çalıştı. 1939-1941 senelerinde “Sovet Edebiyatı” mecmuasınıñ muarriri oldı. Yusuf Bolatnıñ edebiy yaratıcılığı, 1929 senesi başladı. Cenkten evel o umumen pyesalarnı yaza edi. O devirde Yusuf Bolatnıñ bir çoq meraqlı pyesası basıldı ve sahnelendi: “Toy Devam Ete”, “Deñiz Dalğasız Olmaz”, “Soñki Gece”, “Arzı Qız” bulardan bazıları. Yetenekli genç bestekârlar pyesaları içün muzıka yazdılar. “İşlegen Tişler” pyesası içün Asan Refatov, “Toy Devam Ete” pyesası içün Yaya Şerfedinov, “Arzı Qız” içün Yaya Şerfetdinov ile İlyas Bahşış muzıka yazdı. Bu yıllarda edebiy mecmualarda Yusuf Bolatnıñ “Qoysuz Çoban”, “Balta” ve “Tufanda Qalğan Qoy Sürüsi” adlı ikâyeleri basıldı. Yusuf Bolat halq qaramanı Alim Aydamaq aqqında “Alim” romanını yazdı. II Cian cenkinden soñ “Saf Yürekler”, “Anife”, “Sadakât” romanlarını yarattı. Yusuf Bolatnıñ yaratıcılığında mizah eserleriniñ de ayrıca müim yeri bardır. Onıñ “Toy Devam Ete”, “İşlegen Tişler”, “Dubaralı Toy” isimli komediyaları büyük ustalıqnen yazılğandır. Yusuf Bolat, qısqa mizahiy ikâyeler mevzusında da usta olğandır. Onıñ mizahiy ikâyeleri “Tabiatım Öyle” isimli kitabında toplanğan. Yusuf Bolatnıñ ikâyeleri, em münderice, em til ceetinden zengin ve meraqlıdır. Onıñ yaratıcılığı qırımtatar edebiyatınıñ müim bir qısmını teşkil ete. 1986 senesi oktâbr 22 kününde Yusuf Bolat Özbekistannıñ Taşkent şeerinde vefat etti. Ades. Ades ya da Odessa () - Ukrainanıñ cenüb-ğarbında bir şeerdir, Ades vilâyetiniñ merkezi. Qara deñiz yalısındaki eñ büyük limanlardan birine saiptir. Odessa Qırım Hanlığı tarafından Hacıbey ismi ile XII asırda quruldı. Şeerniñ eñ qadimiy maallesi Tahirovadır. İlbav. İlbav ya da Lviv () - Ukrainanıñ ğarbında büyük bir şeerdir, İlbav vilâyetiniñ merkezi. Kimmerler. Kimmerler - 3000 yıl evel Qara deñizniñ şimalinde yaşağan, milâttan evel VIII asırnıñ soñunda Skitlerniñ ücümlerinden qaçaraq Anadoluğa köç etken bir İnd-Avropa halqı. Herodotosqa köre milâttan evel VII ve VIII asırda Şimaliy Kavkazda şimdiki Rusiye ve Ukraina vilâyetinde yaşağan atlı köçebe Kimmerler, Skitlerniñ basqısınen yurtlarını terk etip Kavkazdan Anadoluğa kirdiler. Qara deñiz şimaliy yalılarındaki atiqiy qazılardan kimmerler ile bağlı çoq az bilgige rastlanğandır. Amma katakomb medeniyetinden soñ ortağa çıqqan srubnaya medeniyetinen beñzerlikler taşımaqtadır. Qırım trolleybusı. Qırım trolleybusı — Aqmescit, Aluşta ve Yalta şeerlerini bağlağan trolleybus sisteması. Dünyanıñ eñ uzun (86 km) trolleybus yolu. Esas toqtav yerler. (1) — köy içinde bir qaç trolleybus toqtav yeri bar (2) — trolleybus toqtav yeri köy tışında buluna Qırım tarihı. Qadimiy zaman. Qırım dağlarınen yalı boyunıñ eñ qadimiy ealisi - tavrlar. 60-tan ziyade abide tapıldı. Tavrlar Avropa (tar yüzlü) ırqına mensüpler. Milâttan evel III asırda faal sürette skitlernen qarışmağa başladılar ve milâttan soñ I asırda tavroskitler olaraq belli oldılar. M.E. (milâttan evel) XII – VIII asırlar. Qırımda kimmerler, köçebe-ayvanasravcılar yaşağan edi. Qırımda eki kimmer abidesi açıldı: Mambet Eli köyünde (Aqmescit ve Saq şeerleri arasında) ve Qırq İşün köyünde (Canköy şeerinden biraz şimalde). M.E. VII asır. Skitlerniñ yaqın kelüvi neticesinde kimmerlerniñ büyük bir qısımı Anadoluğa çekileler. M.E. VII – IV asırlar. Yarımada çöllerinde avropalaşqan skitlerniñ köçebe ömür keçirgen devri. M.E. 480 senesi. Qadimiy yunanlar Anadoludaki Milet şeerinden Keriç ve Taman yarımadasına köçeler ve Bosporos Devletiniñ esasçısı olalar (paytahtı – Pantikapeyon şeeri). M.E. 422 – 421 seneleri. Qara deñiz cenübiy yalısındaki Herakleya şeerinden kelgen yunanlar Qırımnıñ cenübiy qısımında Hersonesos şeerine esas qoydılar. Qırımnıñ ealisi – yunanlar, tavrlar, skitler – ziraatçılıq ve bereketlik ilahisi Artemiske sığınalar. M.E. III—II asırlar — Skit memleketiniñ Özü özeni boylarından Qırımğa avuştı. Neapolis şeerinde skit devleti öz paytahtınen peyda ola. M.E. II asır — Skilurnen onıñ oğlu Palak yolbaşçılığı altında skitler deñiz limanları oğrunda yunan şeerlerinen cenkleşip başlaylar. Yunanlarnıñ tarafdarı Pontos devletiniñ ükümdarı VI Mitridat Eupator Qırımğa Diofant yolbaşçılığı altında ordular yolladı. Diofant ordusı skit memleketini tar-mar etip yunan şeerlerini Pontos terkibine kirsetti. M.E. II – I asırlar. Skitler qabilesine yaqın olğan sarmatlar Qırımğa kireler. Cismaniy ceetten avropalaşqan, tomalaqbaşlı. Qırımnıñ cenübiy-ğarbiy topraqlarına yerleşeler. Skitlernen assimilâtsiyağa oğraylar. M.E. 63 senesi — Pontos Roma İmperiyası tarafından feth etildi, Qırım şeerleri romalılarnıñ nezareti altına keçeler. Romalılar Haraks (Ay Todor burnuda) ve Hersonesos şeerlerine yerleşeler. M.S. (milâttan soñ) II asırnıñ ekinci yarımı — Bosporos devleti soñki qalğan Qırım skitlerinen küreşe. Skitler mağlübiyetke oğradılar ve yerleri Bosporos, Roma ve sarmatlar arasında bölündi. M.S. III asırnıñ ortası — Gotlar istilâsı. Olar romalılarnen sarmatlarnıñ bütün müstemlekelerini (Hersonesostan başqa) basıp alıp Bosporos devletini öz nezareti altına qoyalar. Romalılar Haraks ve Hersonesosnı taşlaylar ve tamamıyle yarımadadan keteler. Erte Orta asırlar. IV asırnıñ soñu – V asırnıñ başı. Yarımadağa hunnular ve olarnen beraber alanlar kirip keleler. Olar got devletini ve Bosporos Devletini tamamıyle yoq ettiler. Soñ hunnular Qırımdan şimaliy yalıboyuna keteler. 527-533 seneleri Keriç yarımadasındaki hunnularnıñ bir qısımı hristian dinine döndiler. IV—V asırlar — Roma (Bizans) İmperiyasınıñ Qırımnıñ dağlı rayonlarında iqtidarı yavaş-yavaş tiklenip başladı. Hunnular istilâsından soñ sağ qalğan gotlar Bizans iqtidarını qabul ettiler. VI asırnıñ soñu - Türkiy Qağanatnıñ orduları şarqiy Qırımğa kirip vaqtınca Bosporosnı basıp aldılar. VI asırnıñ soñu – VII asırnıñ birinci yarısı. Şarqiy Qırım bulğar qabileleriniñ birligine kire. VII asırnıñ soñunda hazarlar deyerlik bütün Qırımnı zapt eteler, faqat Hersonesos Bizans iqtidarınıñ altında qaldı. IX asırnıñ soñu. Peçenegler Hazar Qağanatını darma-dağın ettiler, Qırımğa kirdiler ve Hersonesosqa ketken kervan yolunı nezaretke aldılar. XI asırnıñ birinci yarısı XII asırnıñ soñu. Qıpçaqlar çöl tarafnı, Qırımnıñ cenübiy yalı boyunı ve Rus Tmutarakan knâzlığınıñ meydanını elde ettiler. XIII asır - Bizansnıñ iqtidarı zayıflaştı. Müstemlekeleriniñ bir qısmı cenevizlerge keçe, bir qısmı mustaqil Gotiya prinsligi (ya da Teodoro prinsligi) olıp ayrıldı. 1222 senesi Selcükler Sudaq şeerinde yerleşmege tırıştılar. Cenevizlerniñ qalesinde türkler qurğan cami qaldı. 1239 senesi Qırımnı Batu hannıñ moğol ordusı feth etti. Qırımnıñ çölü Altın Ordunıñ bir qısmı olıp qaldı. 1255-1260 seneleri Altın Ordunıñ hanı Berke Qırımnı Oreng Timurğa berdi. XIII asırnıñ 60-ncı seneleri. Solhat şeerinde (şimdiki Eski Qırım) Buharadan çıqqanlar tarafından cami qurulğan. 1289 senesi Solhat şeerinde qıpçaqlardan çıqqan doğma qırımlı Mısır sultanı Malik Beybarsnıñ parasına cami quruldı. 1290 senesi Noğay Altın Ordunıñ tümen başı Qırımğa akim oldı. 1294-1295 seneleri Solhat şeerinde latin-fars-qıpçaq luğatı “Kodeks Kumanikus” tertip etildi. 1314 senesi Solhat şeerinde Özbek hannıñ camisi quruldı. 1357-1359 seneleri Qırım emir Mamayğa ait edi. XIV - XV asırnıñ ortası - Cenevizler Teodoro prinsliginen Qırımnıñ yalı boyu oğrunda cenkleşeler. 1365 senesi Cenevizler Sudaq şeerini basıp aldılar ve Altın Ordunıñ hanı Canibekten oña ait 18 köyni - Qoz, Taraq Taş, Voron, Arpat, Üsküt, Beşevli, El Buzlu ve başqalarını satın aldı. 1395 senesi Altın Ordunıñ tümen başı Taş Timur (I Hacı Geraynıñ dedesi) asabalığı Yurt – Qırımnı qaytarıp aldı. Qırım Hanlığı. 1428 senesi I Hacı Geray Litvaniya ulu prinsi Vitautasnıñ qol tutuvınen Qırımğa dava etti, lâkin mağlübiyetke oğrap, Litvaniyağa qayttı. 1433 senesi, iyün 22. Hacı Geray 5 biñ atlı askernen Solhat şeeriniñ civarında cenevizlerniñ 6 biñ askerini tar-mar etti. 1434 senesi Toqtamışnıñ torunı Seyid-Ahmed Hacı Geraynı Qırımdan quvdı. 1441 senesi Mustaqil Qırım Hanlığı meydanğa keldi. 1452 senesi Hacı Geray Altın Ordunıñ hanı Ulu Muhammedni yeñdi ve onı Qırımdan quvdı. 1466 senesi Hacı Geray vefat etti. 1467, 1469-1475, 1478-1514 seneleri Hacı Geraynıñ oğlu I Meñli Geray idare etken vaqıtları. 1485 senesi I Meñli Geray Qazan hanı Ibraimniñ tul qarısı Nur Sultanğa evlene. Onıñnen beraber Qırımğa Manğıt ve Secevüt qabileleri kirip keldiler ve şimdiki Canköyden biraz ğarb taraftaki topraqlarğa yerleştiler. 1491 senesi Meñli Geray Ulu Ordunı Özü ve Don özenleriniñ aşasından 60 biñ asker yardımınen sıqıp çıqardı ve Qara Kermen (şimdiki Oçakiv) qalesini qurdı. 1502 senesi, iyün 28. I Meñli Geray Ulu Ordunıñ hanı Şeyh Ahmedni tar-mar etti. Hanlıqqa Turla, Özü ve Don, em de Taman yarımadası ve Qabarda tamam ile qoşuldı. Qırım Hanlığınıñ meydanğa kelüvi yekünlene. 1515 senesi I Meñli Geray öldi. 1515-1523 seneleri I Mehmed Geraynıñ idare etüv devri. Han Moskva knâzlığı siyasetiniñ ücüm etici hususiyetini köz ögüne alıp, yañı siyasiy strategiyanı işlep çıqardı. 1521 senesi I Mehmed Geray Moskva qoyğan Qazan hanı Şeyh Alini tahttan tüşürdi ve onıñ yerine ağası Sahib Geraynı teklif etti. Mehmed Geray ve Sahib Geraynıñ ordusı Moskvanı yaqtı. 1523 senesi I Mehmed Geray vefat ete. Hacı Tarhan ordusı Qırımğa bastırıp kire ve o Doroşenko reberligindeki Zaporog qazaqları yardımında qırımlılar quvup çıqarıla. 1532-1551 seneleri I Sahib Geraynıñ idare etüv devri. Şimaliy yalıboyundaki köçebe qabilelerni Qırımda oturıq olıp yaşamağa mecbur etti. Moskva knâzlığınıñ Qazan ve Hacı Tarhanğa yapqan ücüm etüv siyasetine qoltutaraq Moskvağa bir qaç kere arbiy yürüş etti. 1551-1577 seneleri I Devlet Geray idare etüv devri. O idare etken devirde bir çoq noğaylar Don ve Özü arasındaki onıñ topraqlarında köçebe ömür keçirdiler. Faal arbiy-siyasiy areketler etti, em de Osmanlı Devletinden mustaqil sürette siyaset yürsetti. 1571-1572 seneleri. Qırım-Rus cenki. I Devlet Geray tarafından Moskva alındı ve yaqıldı. Netice, Moskva çarı IV İvan Livoniyanı ve Qırımnı basıp aluv planı bozuldı. 1607 senesi Qırım Hanlığı Moskva çarlığına qarşı Lehistannen birlik tüzdiler. 1607-1617 seneleri Qırımlar noğaylarnen beraber Rusiyege arbiy yürüşler yaptılar ve bunıñnen Moskvanıñ Lehistanğa yapqan sıqıntısını bayağı boşattılar. 1648 senesi Zaporog qazaqlarınıñ ordusı Toğay beyniñ 4 biñ qırımtatar ile qoltutuvı neticesinde Sarı Suv (Жовті води) özeninde lehlerniñ üstünden ğalebe qazandı. III İslâm Geray Bogdan Hmelnıtskiynen 6 yıl devam etken birlik tüzdiler. 1657-1667 seneleri Rus-Leh cenki. Bu cenkte qırımtatarlarnıñ ordusı lehlerniñ tarafından olıp iştirak ete. 1681 senesi Rusiye, Osmanlı Devleti, Lehistan ve Qırım Hanlığı 20 yılğa Bağçasarayda barışıq muqavelesini imzaladılar. 1687 senesi Rusiye ve Lehistan arasındaki “Ebediy sulh” (Вечный мир) aqqında şartlarr (1686 senesi) boyunca knâz Vasiliy Golitsın komandanlığı altında yüzbiñli Rusiye ordusı Qırımğa arbiy yürüş yapa. Qırımlar Rusiye arbiy kampaniyasına dayanılmaycaq şarait yarataraq, çölni yaqtılar. Getman Samoylovıçnıñ qazaqları ruslar tarafından olıp yürüşte iştirak etmeknen baş tarttılar. Golitsın Orğace yetip barmadı ve artqa qayttı. 1689 senesi knâz Golitsın komandanlığı altında rus ordusınıñ Qırımğa yapqan ekinci yürüşi. I Selim Geray rus arbiy kampaniyasını muvafaqiyetli diplomatik subetlernen bozdı. 1710 senesi II Devlet Geray (1699-1703, 1708-1713 seneleri) Şimal cenkinden soñ Osmanlı topraqlarına köçip yerleşken Zaporog qazaqlarınıñ getmanı Pılıp Orlik arasında Bağçasarayda birlik muqavelesi imzalandı. Qırım olarnıñ Ukraina mustaqilligi içün alıp barğan küreşine qoltutmağa söz berdi. 1736 senesi feldmarşal Kristof Minihniñ yolbaşçılığında 50 biñli rus ordusınıñ Qırımğa kirip kelgen vaqtı. Rus ordusı Kezlevni aldı, Bağçasaraynı, Aqmescitni yaqtı, yuqunçlı hastalıqnıñ keniş darqaluvı neticesinde yarımadanı taşlap qayttılar. II Fetih Geray (1736-1737 seneleri) Qırım hanı oldı ve cevap olaraq Rusiye qalelerine ücüm etti. 1771 senesi Qırım-Rusiye yaqınlaşmasınıñ tarafdarı II Sahib Geray Qırımnıñ yañı hanı (1771-1775 seneleri) – qalğa ise ağası Şahin Geray oldı, lâkin Qırımda knâz Vasiliy Dolgorukov komandanlığındaki rus ordusı saiplik yapa edi. 1772 senesi, noyabr 1. Devamlı sürette alıp barılğan subetlerden soñ, Rusiye çarı II Sahib Geray ve Qırım asılzadelerini Qarasuvbazarda Qırımnı Osmanlı Devletinden mustaqilligini ilân etken birlik muqavelesine imza qoymağa mecbur etti. 1771-1783 seneleri. Rusiye Qırımnı almaq içün azırlıq köre. Bunıñ içün qırımlı asılzadeler arasındaki özara añlaşılmamazlıqlardan faydalana ve Şahin Geray etrafında Rusiye tarafını tutqan gruppanı teşkil ete. 1774 senesi, iyül 21. Qırım hanlığını Osmanlı Devleti ve Rusiyeden mustaqil dep tanılğan Rus-Osmanlı Küçük Kaynarca muqavelesi imzalandı. Hanlıqnıñ toprağına Qırım yarımadası Berdi, Konskiye Vodı, Özü özenleri arasındaki Qara deñiz boyu çölleri, Bug ve Turla arasındaki (Qara Kermenden ğayrı) çöl, em de Qubandaki topraqlar, Taman yarımadası kirdiler. Keriç, Yeñi Qale ve Kinburun Rusiyege keçti. 1774 senesi, küz. Osmanlı orduları Qırımdan çıqalar, lâkin Rusiye Küçük Kaynarca muqavelesindeki şartlarnı becermey ve rus ordusı Or, Aqyar körfezini (Aleksandr Suvorovnen teşebbüsinen) basıp alalar. 1777-1778 seneleri. Rus basqıncıları ve han Şahin Gerayğa qarşı Qırımda isyan köterildi. İsyan bastırılğan vaqıtta Qarasuvbazarda 12 biñ adam elâk oldı ve 5 biñ adam esirge alındı. 1783 senesi, yanvar-fevral. Rusiye Qara deñiz flotu Aqyar (Sevastopol) körfezine toplandı ordusı ise Tamannı, Quban topraqlarını aldı ve yarımadağa kirdi. II Yekaterina Qırımnı Rusiyege qoşmaq içün resmiy rica etmege qandırmaq maqsadında beylernen subetler başlandı. Rusiye İmperiyasınıñ terkibinde. 1783 senesi, aprel 8-de II Yekaterina Qırım Hanlığınıñ mustaqilligini yoq etken ve qırımtatar halqını devletçiliginden marum etken “Qırım yarımadasını, Taman adasını ve bütün Quban taraflarnı Rusiye devletine almaq aqqında” manifest çıqardı. 1783 senesi, iyün. Knâz Potömkin qırımlı asılzadelerni Aqqaya dağına toplanmağa ve Rusiye İmperiyasına yemin etmege mecbur etti. 1784-1800 seneleri Rusiye asılzadelerni tamır halqnıñ büyük yerlerni basıp aldılar ve qırımtatarlarnı Qırımdan sıqıp çıqardılar, quvdılar. Arbiy areketler hastalıq ve topluqnen köçüvler neticesinde qırımtatarlarnıñ sayısı 150-170 biñ qaldı, 300 biñ adamğa eksildi. 1829-1836 seneleri Diniy ceetten sıquvlar: Mekkege acılıqqa baruvnı sıñırlamaq, aliy diniy vazifelerni tek Rusiye idaresiniñ razılığınen almaq mümkün edi. Müfti Seyit Celil efendiniñ, qadıasker Osman efendiniñ ve Tavriya gubernatorı em de içki işler veziriniñ emiri ile qırımlarnıñ elindeki olarnıñ aileviy (tarih) hronik yazıları ve eski kitaplar yaqıldı. 1783 senesi - XIX asırnıñ ortaları. Qırımğa müstemlekeciler alman, bulğar, ermeni, yunan ve başqa millet adamları teklif etildiler. Er bir qoranta 60 gektar topraq aldı ve 10-20 yılğa bergiden azat etildi. Qırımlarnıñ toplu sürette köçüvi devam ete. 1860-1900 seneleri. Qırımda hristianlarnıñ müstemlekesine çevirile: 247 724 rus, 31 590 alman, 8317 ermeni, 5840 bulğar yerleşti. 1897 senesi qırımlarnıñ sayısı 186 biñni teşkil etti. (bütün ealiniñ 36%), olardan 634000 desâtina eñ yahşı yer çekip alındı, neticede tamır halqnıñ 60% topraqsız qaldı. 1883-1918 seneleri. Bağçasarayda “Terciman” gazetası (temelcisi ve muarriri İsmail Gasprinskiy) neşir etildi. O Rusiye İmperiyasındaki türk-musulman halqlarınıñ yaşayışı ve vaziyeti aqqında müim haberler bergen menba oldı. 1905-1917 seneleri. Qarasuvbazarda “Vatan hadimi” gazetası neşir etile. Onıñ etrafında körümli cemaat erbapları Abdureşid Mediyev, Asan Sabri Ayvazov, Ali Bodaninskiy ve başqaları birleşeler. İnqilâp ve Vatandaşlıq cenki. 1917 senesi, mart 25. Qırımda Umumqırım musulmanlar qurultayı oldı. O Noman Çelebicihan yolbaşçılığında Qırım Musulmanlarınıñ Muvaqqat İcra Komitetini (Временный Крымско-Мусульманский Исполнительный Комитет, Мусисполком) saylandı. 1917 senesi, aprel. QMMİK “Yujnıye vedomosti” gazetasında onıñ soñki maqsadı – “milliy federatsiya esasında demokratik cumhuriyet qurumını” qurmaq olğanını bildirdi. 1917 senesi, yaz. Öz programmasınen QMMİKnen bir olğan Milliy Fırqa teşkil oluna. 1917 senesi, sentâbr 8-15. Kiyevde Qırım territorial muvaqqat cumhuriyeti aqqında aytqan halqlar qurultayı oldı. Qurultay çalışqan vaqıtta Amet Özenbaşlı ve Cafer Seydamet Ukrain Merkeziy Radanıñ yolbaşçılarınen, reisi Mıhaylo Gruşevskiy ile körüştiler. Olar qırımtatar halqınıñ öz-özüni millet olaraq belgilevde er taraflama yardım bereceklerini bildirdiler. 1917 senesi, oktâbr 1-2. Musulman icra komiteti, Qurultay çağıruv aqqındaki qarar qabul etken, qırımtatar teşkilâtları vekilleriniñ qurultayını keçirdi. 1917 senesi, noyabr 26. Bağçasaraydaki Hansarayda qırımlarnıñ birinci Qurultayı açıldı ve Qırım Halq Cumhuriyetini ilân etti. Qurultay “Qırımtatar esas qanunları”nı halqqa bildirdi. Milliy bayraq tasdıqlandı ve Direktoriya – akimiyet tasdiqlandı, Noman Çelebicihan onıñ reisi oldı. 1918 senesi, yanvar. Aqyar arbiy-inqilâp komitetiniñ silâlanğan bolşevikler otrâdı halq vekilleri şurasınıñ birlikteki arbiy teşkilâtını ve Birinci qırım Qurultayını darma-dağın ettiler. Terror ve kütleviy qatilni keniş darqatar ekenler, Qırımda öz diktaturalarını tiklediler. 1918 senesi, fevral 23. Qattı cezalardan soñ bolşevikler Noman Çelebicihannı Aqyar apishanesine attılar. 1918 senesi, mart. Bolşevikler öz ükümetlerini şekillendirdiler – Merkeziy İcra Komiteti (ЦИК), mart 10-da Tavrida Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetini ilân ettiler. 1918 senesi, aprel. Qırımğa alman basqıncılırınıñ ordusı kirdi. Aprel 21-de Qırımda terror yapqanları içün, qırımlarınıñ partizan otrâdları Aluşta civarında bolşevikler ükümetiniñ azalarını attılar. Cevap olaraq, bolşevikler Qara deñiz flotınıñ gemileri artına saqlanıp, cenübiy yalıdaki qırım köylerini darma-dağın ettiler. 1919 senesi, fevral 23. Qırım ükümetiniñ emirinen Milliy Fırqanıñ faalleri apiske alındılar. “Millet” gazetasınıñ muarriyeti yoq etildi. “Milletçi” dep şübelenilgen qırımlarnı kütleviy sürette tintüv yaptılar, qapadılar, makemege çekmezden attılar. 1918-1920 seneleri. Biri digerini deñiştirip turğan qırım “ükümetleriniñ” zorbalığından qurtulmaq maqsadında qırımlar dağlarda “yeşiller” (partizanlar) otrâdlarını teşkil ettiler. Olarnıñ sayısı 10000 adamğa yaqın edi. Qırım MŞSC. 1921 senesi, oktâbr 18. Umumrusiye Merkeziy İcra Komitetiniñ (ВЦИК) ve Halq Komissarlar Şurasınıñ (Совнарком) Dekretine Vladimir Lenin qoyğan imzasınen Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyeti (QMŞSC) meydanğa ketirildi. 1921-1923 seneleri. Qırımda 400 biñ adamnı öz içine alğan açlıq oldı. 1922 seneniñ avgust ayına qadar 100 biñ adam öldi, olardan 76 biñi qırımlar edi. 1924-1939 seneleri. Sovet ükümetiniñ emirine binaen Qırım Rusiyeden, Ukrainadan, Belarustan ketirilgen adamlarnen faal toldurıldı. Endi qırımlarnıñ sayısı Qırımdaki bütün ealiniñ 20 fayızı teşkil etti. 1928 senesi Qırım Merkeziy İcra Komitetniñ reisi Veli İbraimovnı, Deren-Ayırlını, Bekir Ümerovnı ve bir çoq diger cemaat erbaplarını, intelligentsiya vekillerini, Musulman İcra Komitetiniñ sabıq azalarını, Milliy Fırqa azalarını I Qurultaynıñ delegatlarını apiske aldılar. Olarnıñ bayağı qısımı (şu cümleden Veli İbraimov) atıldı, qalğan qısımını Şimaldeki ve Sibirdeki lagerlerge yolladılar. 1937-1938 seneleri. Qırım intelligentsiyanıñ közge körüngen vekilleri repressiyağa oğratıldı. Repressiyağa oğratılğan qırımlarnıñ umumiy sayısı Sovet akimiyeti devirinde 53 biñge yaqın oldı. 1941-1945 seneleri. Qırımtatarlar II Cian cenkinde iştirak ettiler. Qızıl Orduğa 40000 qırımtatar çağırıldı. 600-ge yaqın qırımtatar partizan otrâdlarında bulundılar. 1942 seneniñ dekabr ayında almanlar yerli halq partizanlarğa yardım etkeni içün 80-den dağdaki qırım köylerni yaqtılar. On biñlernen adamlarnı Almaniyağa aydap kettiler. Sekiz qırımtatar Şuralar Birliginiñ Qaramanı unvanını aldı, olardan Amethan Sultan eki defa qaraman oldı. Sürgünlik ve sürgünlikten soñ devri. 1944 senesi, mayıs 11. İosif Stalin Devlet Mudafaa Komiteti (ГКО) №5859 “Qırımtatarlar aqqında” gizli qararnı imzaladı. Qararda qırımlarnı Qırımdan Özbekistanğa köçürmek közde tutula edi. Qoşma olaraq 1944 senesi mayıs 21-de imzalanğan qarar boyunca qırımlarnı Rusiyeniñ bir qaç vilâyetine sürgün etmek közde tutuldı. 1944 senesi, mayıs 18. Sürgünlik künü. Saba erte qırımlarnı mecburiy alda köçirüv mahsus operatsiyası başlandı ve mayıs 20-de saat 16-da yekünlendi. İçki İşler Halq Komissarlığınıñ malümatlarına köre 191 014 qırımlar sürgün etildi, kommunistik fırqa menbalarına köre – 194 111 adam sürgünlikke oğratıldı. Cenkten soñ sürgün olunğanlarğa cenkten qaytqanlar (10 biñge yaqın) ve diger cumhuriyetlerde yaşağan qırımlar yollanıldı. Qırımtatar milliy areketiniñ malümatına köre 238 500 adam sürgün etildi. 1944 senesi, dekabr 14. RŞFSC Yuqarı Şurası “Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki rayon ve rayon merkezleriniñ adlarını deñiştirüv” qararı qabul etildi. Bu ve başqa qararlar qırımlar medeniyetini ve tarihını yoq etmek içün çıqarılğan edi. 1946 senesi, iyün 26. ŞSCB Yuqarı Şurasınıñ “Çeçen-İnguş MŞSCni yoq etmek ve Qırım MŞSCni Qırım vilâyetine çevirmek” aqqında qanunı derc etildi. 1952 senesi, mayıs 25. Qırım tarihı meselesi boyunca ŞSCB İlimler Akademiyası tarih ve felsefe bölüginiñ birleşken sessiyası olıp keçti. Onıñ qararları sovet istoriografiyasında qırım halqınıñ tarihını ve medeniyetini yañlış yazmağa yol berdi. 1954 senesi, fevral 19. “Qırım vilâyetini RŞFSC terkibinden alıp Ukrain ŞSCne bermek” aqqında ŞSCB Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ qararı qabul etildi. 1954-1956 seneleri. Qırımtatar miliy areketi meydanğa keldi. Maqsadı – qırımlarnı Vatanı Qırımğa qaytaruv ve Qırım Muhtar Cumhuriyetini ğayrıdan qurmaq, em de siyasiy ve milliy aq-uquqlarını tiklemek. Avdetinden bugünge qadar. 1989-1992 seneleri. Qırımlarnıñ Qırımğa köçüvi kütleviy tüs ala. Yerli akimiyetniñ evlerni satmağa ruhset bermemek, alınğan evlerge yazmamaq, şahsiy ev qurmaq içün topraq bermemek kibi qarşılıqlarğa 1944 senesi qanunsız alda çekip alınğan topraqlarnı öz-özüne qaytaruv usulınen damartılar aldılar ve qısqa müddette 300 yañı qasaba qurdılar. 1990 senesi, sentâbr 23. Aqmescitte Qırımlarnıñ milliy qurultayı – azırlanuv boyunca teşkiliy komitetniñ tesis etici toplaşuvı oldı. 1990 senesi, oktâbr. Qırım vilâyet icra komiteti yanında repatriantlarnıñ içtimaiy-iqtisadiy, yerleşüv meselelerinen oğraşacaq sürgünge oğratılğan halqlarnıñ işi boyunca komitet teşkilâtlandırıldı. 1990 senesi, oktâbr – 1991 senesi, mayıs. Qırımlarnıñ yaşağan yerlerinde: Qırımda, Ukrainada, Özbekistanda, Orta Asiyanıñ diger cumhuriyetlerinde, Krasnodar ülkesinde ve Rusiyeniñ qalğan regionlarında teşkilâtlandırılğan Qurultayğa 255 delegatnıñ saylanuvı. Qırım akimiyeti Qurultayğa azırlıqnıñ birinci kününden muqaytlıqnen baqtı ve duşmanlarca munasebet bildirdi. 1991 senesi, iyün 26-30. Aqmescit şeerinde II Qırımtatar Milliy Qurultayı oldı. Qırımlarnıñ milliy suvereniteti qabul etilgen deklaratsiyada qabul etilgeni kibi “Dünya birleşmeleri qabul etken halqara aq-uquqlar aktında qayd etilgen kibi, Qırım qırımlarnıñ milliy toprağı şunıñ içün tek o öz taqdirini özü belgilemek uquqına saiptir”. Qurultay Meclisni – qırımlarnıñ aliy, muhtar uquqlı, vekâletli teşkilâtını şekillendirdi. Milliy gimni ve bayraqnı tasdıqladı, bir sıra müim vesiqalarnı qabul etti. Meclisniñ reisi olaraq Mustafa Cemilev saylandı. 1992 senesi, mart 16-29. ŞSCB yıqılğan soñ vatanına qaytmaqta olğan qırımlarnıñ problemalarına diqqat ayırtırmaq maqsadında Qırımtatar Milliy Areketi Teşkilâtı (ОКНД) teşebbüsi ve Meclisniñ qoltutuvınen “Kiyev – 92” aktsiyası oldı. Ukraina Yuqarı Radası binasınıñ qarşısında qırımlar çadırlar şeerçigi qurdılar, piket yaptılar, ukrain cemaatçılığınen mitingler yapıldı. Şu künleri qırımtatarlarnıñ vaziyeti Ukraina Yuqarı Radasında baqıldı ve Ukraina Nazirler Kabineti qaytmaqta olğan qırımlarına maliyeviy yardım ayırmaq qararını qabul etti. 1992 senesi Qırımğa 160 biñge yaqın qırımlı qayttı. 1993 senesi, iyül 27-31. Aqmescitteki qırım halqınıñ II Qurultayınıñ nevbetteki sessiyası oldı. Qurultayda qırımlarnıñ avdeti ve yerleşüvi, Qırımdaki cemaat-siyasiy vaziyet muzakere olundı. Latin urufatı esasında yañı qırımtatar elifbesi qabul etildi, Meclisniñ esas yönelişleri belgilendi. Delegatlar Meclis azalarını deñiştirdiler, Qurultay Teftiş komissiyasınıñ erkânını ğayrıdan sayladılar, Mustafa Cemilevni Meclis reisi uquqında qaldırdılar. 1993 senesi, sentâbr 1. Büyük Onlar qasabasında birinci milliy mektep açıldı. 1993 senesi, sentâbr 28 – oktâbr 2. Qırımda qırımlarnıñ kütleviy aktsiyası keçirildi. Sebebi olacaq parlament saylavlarında olarnıñ menfaatına qarşı ketkenleri ve saylavlar aqqında qanunğa Meclis teklif etken ve Qırım Yuqarı Şurasına yollağan qırımları içün kvotalı yerler ayırmaq talaplarına qulaq asılmağanı mecbur etti. 1993 s., noyabr 27-29. Aqmescitte qırımlarnıñ II Qurultayınıñ (nevbetten tış) üçünci sessiyası oldı. 1994 senesi Yuqarı Şurağa ve Qırım Prezidentine ötkerilecek saylavlar muzakere etildi. Qurultay berilgen kvotalarnıñ sayısı az olğanını boynuna aldı ve bunıñnen beraber qırımlarnıñ parlament saylavlarında iştirakını maqsatqa uyğun dep tanıdı ve deputatlıqqa kandidatlarnıñ cedvelini tasdiqladı. 1994 s., 27-mart. Qırımlar çoqluqnı teşkil etken milliy okruglarda Qırım Yuqarı Şurasına saylavlar otkerildi. Saylavlarda 102379 qırımlı iştirak etti. Qurultay tizgen cedvel içün saylavda iştirak etken vatandaşlarımıznıñ 89,3% qoltuttı. Şu sebepten yañı parlamentte Qurultaynıñ 14 vekili deputatlıq yerlerni aldı. 1994 s., mayıs 18. Qırım halqı sürgünlikniñ 50-yıllığını qayd etti. Qırımnıñ bütün şeer ve köylerinde matem mitingler otkerildi. Aqmescit, Canköy, Bağçasaray, Süyren, Çoyunçı demiryol binalarında memorial tahtalar yerleştirildi. Aqmescit şeeriniñ merkeziy meydanında 25-biñlik miting oldı. 1994 s., dekabr. Qırımğa 200000-den ziyade qırımlı avdet oldı. 1995 s., noyabr 18. Aqmescitte Qırım musulmanlarınıñ I Qurultayı oldı. 1997 s., yanvar 1. Qırımğa 262000 qırımlı qayttı. Şeerlerge 58100 adam (22,7%) yerleşti, qalğanları köylerge yerleştiler. İşsizlerniñ sayısı 60%, şahsiy evleri olmağanlar 43% teşkil ettiler. 22 biñge yaqın qoranta qurıp bitirilmegen evlerde, şaraitleri: suv ağları, elektrik yarıqları, telefon, yolları olmağan, ya da tolusınen olmağan qasabalarda yaşadılar. 1997-1999 s.s. ŞSCBniñ çeşit regionlarından Qırımğa qaytqan qırımlar kütleviy sürette Ukraina vatandaşlığını qabul ettiler. Meclis tarafından başlanğan bu kampaniyağa Qaçaqlar işi boyunca BMT Aliy komissiyasınıñ idaresi, Ukraina devleti qoltuttı. Bu kampaniyada 100000 qırımtatar Ukraina vatandaşlığını qabul etti. Olardan 9 biñi Özbekistanda yaşağan ve yaqın künlerde Vatanğa qaytmağa azırlanğanlar edi. 1998 s., mart. Ukrainanıñ Yuqarı Radasına ötkerilgen saylavlarğa ilk kere eki qırımlı: Mustafa Cemilev ve Refat Çubarov deputat oldı. Diskriminatsiya şartı, kvotalar sistemini lâğu etüv ve bayağı qırımlarda Ukraina vatandaşlığınıñ olmağanı olarğa Qırım Muhtar Cumhuriyeti Yuqarı Radasına öz vekillerini saylamağa imkân bermedi. 1999 s., mayıs 18. Tamır halqnıñ aq-uquqları olmağan vaziyetke qarşı Qırımnıñ çeşit regionlarından kelgen 8 kolonnanıñ eki aftalıq yürüşiniñ yeküni olaraq Aqmescitniñ merkeziy meydanında qırımlarnıñ 50-biñli matem mitingi otkerildi. Ukraina Prezidentiniñ qararı boyunca Prezidentniñ yanında mesleatçı teşkilâtı statusına saip olğan, qırım halqınıñ vekaletli şurası teşkilâtlandırıldı. Şurağa meclisniñ terkibi tolusınen kirdi. 2001 s., noyabr 9-11. Aqmescit şeerinde qırım halqı IV Qurultayınıñ birinci sessiyası oldı. Sessiyada 250 vekil saylandı. Olardan 200 majoritar, 50 proportsional (saylav blokları ve cemaat teşkilâtları) printsipler esasında saylandı. Meclis reisi olaraq kene Mustafa Cemilev saylandı. Qurultay Meclisniñ 32 azasına, Teftiş komissiyasınıñ erkânını sayladı. Skitler. Skitler (yunanca Σκύθης,) — milâttan evel VII asırda Avropanen Asiyanıñ ğarbiy qısmında yaşağan qadimiy bir halqtır. Skit tili İran gruppasına mensüp. M.E. III-I asırlarda — skit memleketiniñ merkezi Özü özeni boylarından Qırımğa avuştı. Neapolis şeerinde skit devleti öz paytahtınen peyda ola. Bugün Neapolis viranesi Aqmescit şeerinde buluna. Özü özeni. Özü (,) - Rusiye, Belarus ve Ukraina topraqlarınıñ bir qısmını suvlağan bir özendir, Ukrainanıñ esas özeni. Edil ve Tunadan soñ Avropanıñ üçünci uzun özendir. 2290 km uzunlığındaki bu özen, Valday dağları yaylasınıñ cenübinden doğa, Smolensk şeerine yete, Belarusta kire, bu memleketniñ şarqiy qısmından keçip Ukrainağa yete. Soldan Desna özeninen birleşken, Kiyevge keçe. Daa soñra Özü yaylasını bir egri çizip dolaşa ve yalı tiliniñ qısmen qapatqanı bir liman meydanğa ketirerek Adesniñ şarqından Qara deñizge töküle. Özü, Volın kütlesiniñ sert qayalıqlarında meydanğa kelgen bir diyarnı aşa. Özenniñ rejimi Şarqiy Avropa aqar suvlarınıñ rejimindendir. Qışnıñ ayazı sebebinen suvları azlaşır, baarde büyük bir artış köstere. Yaznıñ ise sıq buharlaşma sebebi ile suvları azlaşır. Müim bir hidroelektrik menbasıdır. Eñ müim qolları Berezina (585 km), Pripât (790 km), Teteriv (365 km), İngulets (550 km), Desna (1180 km), Psel (800 km) özenleri. İdil. İdil (bazan "Edil", "İtil " yaki "Etil" şeklinde de yazıla) - Avropanıñ eñ uzun özenidir. Uzunlığı taqriben 3692 km olğan İdil, Moskva ile Sankt Peterburg arasındaki Valday yaylalarından doğa. Deñiz seviyesinden 28 m astında olğan Hazar Deñizine töküle. Hazar deñizine 50 km qala 200-den ziyade qolğa ayırılıp İdil deltası meydanğa kelir. Bu deltanıñ keñligi 100 km-den ziyadedir. İdil qışnıñ üç ayında toñar. Bu zaman zarfında da özenden qara yolu olaraq faydalanılır. Bazı tarihçılarğa köre tarihiy Avropa Hun ükümdarı Atillanıñ ismi İdil özeninden kele: Atilla = İdilli. Birinci Cian cenki. I Cian cenki iştirakçileri. Antant ve onıñ tarafdarları yeşil, Merkeziy devletleri portaqal, tarafsız memleketler kül tüsnen kösterilgen. Birinci Cian Cenki XX asırnıñ başında olıp keçti. 1914 senesi iyül 28 künü başlnadı. Bir qaç künden soñ bu cenk cian cenkine çevirildi. Dört yıl ve üç ay devam etken (1918 senesi noyabr 11 künü bitti) cenkte otuz üç memleket – o devir beşeriyetiniñ seksen yedi fayızı – iştirak etti. Cenk yılları iqtisadiy vaziyet ep kerginleşe edi. Fabrikalar qapala, fiyatlar öse, köyler harabe alda ediler. Bu devirde devletke itirazlar ve inqilâbiy ğayeler arta edi. Tek Ukrainada 1915 senesi 117 iş taşlav (забастовка), 1916 senesi – 218 iş taşlavlar olıp keçti. İş taşlavlarda 240 000 işçi iştirak etti. Eşref Şemi-zade. Eşref Abduraman oğlu Şemi-zade (1908, iyün 21 – 1978, mart 11) – belli şairdir. Tercimeial. Eşref Şemi-zade 1908, iyün 21 Kezlev şeerinde halq ocası qorantasında doğdı. Rüşdiye mektebini bitirgen soñ o Aqmescitke barıp, andaki Sovet fırqa mektebine () oqumağa kire. Soñ Kezlev civarındaki Atay köy şurasında oquv evi müdiri olaraq çalışıp başladı. 1927 senesi Eşref Şemi-zade arap elifbesinden latin elifbesine keçüvni azırlav komissiyasına kâtip olaraq tayinlendi. Bundan da ğayrı aynı seneden 1929 senesinece o, “Köz aydın” mecmuasınıñ muarriri olıp çalıştı. 1930 senesi Eşref Şemi-zade Moskvadaki kinematografiya institutınıñ edebiy-stsenariy şübesine kire. 1932 senesi o Qırımğa qaytıp kele. Aqmescitte Devlet neşriyatında bediiy edebiyat bölüginiñ müdiri olıp çalışa. Qırım yazıcılar ittifaqını teşkilâtlandıruv işlerinde faal iştirak ete. 1935 senesinden 1937 senesine qadar Qırım yazıcılar ittifaqınıñ kâtibi olaraq çalışa. 1937 senesi Qırımda ve bütün memlekette belli alim, yazıcılarğa qarşı basqı deviri üküm süre. Eşref Şemi-zade de duşmanlıq hışımına oğray. Ekinci Cihan cenki arfesinde, 1941 senesi iyün 24-te Eşref Şemi-zadeni Aqmescit İçki İşler Halq Komissarlığı (НКВД) zindanlarına taşlaylar. Soñra Sibirdeki İrkutsk şeerine yollaylar. 1942 senesi onıñ cinaiy işinde bir türlü temel tapılmağanından, icatkârnı azat eteler. Qırım alman basqıncılarınıñ qolunda olğanından sebep, şair Orta Asiyadaki dostlarına ketmege mecbur ola. Anda cenk bitkence buluna, çeşit işlerde çalışa. Özbek yazıcıları onı Ferğana vilâyet gazetasına mesül kâtip olaraq tayin eteler. 1944 senesi Eşerf Şemi-zade, Qırımnıñ alman basqıncılarından azat etilgenini eşitip, yolğa çıqa. O, mayıs 17 künü Qırımğa kelip, qorantasınen qavuşa. Sabası ise bütün qırımtatar halqı ile Vatandan sürgün etile. 1948 senesi sevimli halq şairi Eşref Şemi-zadeni sovet akimiyeti ekinci defa apishanege qapattı. Stalinniñ vefatından soñ siyasiy yımşaluvlar neticesinde qurtulıp, Şemi-zade Özbekistanda Yangiyol şeerinde yaşağan qorantasınen qavuşa. Soñra Taşkentte yerleşe. Anda Ğafur Ğulâm adına neşriyatta özbek klassik edebiyatı bölüginde çalıştı, soñ o bölüginiñ müdiri ola. Eşref Şemi-zade 1978 senesi mart 11-de Moskvada ağır hastalıqtan vefat etti. Özüniñ vasiyeti yerine ketirelerek, qorantası ve dostlarınıñ ğayreti ile Qırımğa ketirilip, İslâm Terek rayonında Eski Qırımğa yaqın Aqçora köyüniñ mezarlığında defin etildi. Edebiy yaratıcılıq. Eşref Şemi-zadeniñ birinci şiirleri 1923 senesi matbuatta basılıp başladı. Şairniñ 1925-1930 seneleri yazılğan “Aqşam deñiz yalısında” (1925), “Yırlarım” (1925), “Şaylı qız” (1927), “Arıqbaş eteginde” (1928), “Asret” (1930) kibi şiirleri gençlikke bağışlana. 1933 senesi Eşref Şemi-zade birinci beşyıllıqnıñ qocaman inşaatı olğan meşur “DneproGES” qurucılığına bağışlanğan “Dneprelstan” poemasını yaza. Poema şairge nam ketirdi. Eser 1936 senesi rus tiline tercime etilip, “Qırımnıñ ebebiyat ve sanatı” (Литература и искусство Крыма) mecmuasında basıldı. Şair aynı zamanda tercime işinen oğraştı. Vilyam Şekspirniñ “On ekinci gece” faciasını, Aleksandr Puşkinniñ, Mihail Lermontovnıñ, Nizamiyniñ ve digerlerniñ eserlerini tercime etti. Sürgünlik devirinde 1960 – 1970 seneleri edipniñ yaratıcılığı küçlü bir aqıntı olaraq inkişaf etti. 1965 senesi onıñ “Qaval” adlı birinci şiirler cıyıntığı çıqtı. “Toğan qaya” (1969), “Şiirler ve poemalar” (1978) adlı cıyıntıqlarına kirgen şiiriy eserleri cenkten soñki qırımtatar şiiriyetinde yañı burulış nümüneleri oldılar. Onıñ “Programmanı oquğanda”, “Çolpanğa doğru”, “Yol berme!”, “Emeksever mağrur halqım” ve daa çoq şiirleri, bunıñ kibi de “Qırqlama” adını alğan qırq dane sekizligi şairniñ yüreginden qaynap çıqqan inci daneleridir. Şairniñ eñ belli eserlerinden biri “Közyaş divar” destanıdır. Bundan da ğayrı “Ömür ve yaratıcılıq” (1974), “Halq hızmetinde” (1977) adlı maqaleler cıyıntıqları basılıp çıqtı. Közyaş divar. “Közyaş divar” destanı Eşref Şem’i-zadeniñ yaratıcılığını ve zemaneviy qırımtatar edebiyatını cian seviyesine kötergen eserdir. Bu eser qadimiy facialı efsane esasında yazılğan. Efsanede böyle vaqia tasvirlene: yaş qadınnı ğarez, pahıl, küncü insanlar beftan yerde cin-şeytanğa uydı dep, qabaatlaylar ve tiriley taş isar içine qalaylar. Yaş qadın isar içinde taş kesile, isarda qaldırılğan eki teşikniñ birinden közyaş kibi temiz suv aqa, ekinciden ise ana sütü aqa. Eserniñ neşir etilüv tarihı mürekkep oldı. 1969 senesi “Toğan qaya” cıyıntığında destannıñ birinci qısmı “Toğan qaya” serlevasınen neşir etildi. Soñra 1978 senesi şiirler ve poemalar kitabında “Aslıhan” serlevasınen kene tek birinci qısmı basıldı. Edip sağ olğanda “Közyaş divar” destanı tolu kölemde neşir etilmedi, çünki kommunist nezareti ruhset bermedi. Bunıñ sebebini eserniñ mündericesi ile tanış olğandan soñ añlamaq mümkün. Destan tolu kölemde birinci kere “Yıldız” mecmuasınıñ saifelerinde dünya yüzü kördi (1990 s. No. 4-5). Niayet, “Közyaş divar” destanı 1996 senesi Aqmescitte ayrı kitap şeklinde derc olundı. Qırımtatar sürgünligi. Qırımtatar sürgünligi 1944 senesi mayıs 18 künü oldı. Sürgünlikniñ tarihiy sebepleri. Qırımtatar halqınıñ vatandan bütünley sürgün etilgeniniñ esas sebepleri Rusiye devletiniñ Qırım Hanlığına nisbeten mürekkep munasebetlerinden başlana. Sabıq Altın Ordunıñ topraqlarına köz atqan Rusiye Qazan, Hacı Tarhan, Sibir hanlıqlarını, Noğay Ordusını ta XVI asırda zapt etti. Niayet, XVIII asırnıñ soñunda Rusiye İmperiyası Qırım Hanlığını da basıp almağa muvafaq oldı. Çar ükümeti Qırımnıñ tamır halqını yarımadadan bütünley sürip çıqarmaq siyasetini defalarca ömürge keçirmege ıntıldı, lâkin eñ soñı halqnı Qırımdan yavaş-yavaş sıqıp çıqarmaq qararına kelindi. İşte, böyle etip qırımtatar halqınıñ taqdirine “qara asır” peyda ola ki, şu yüz yıl devamında (1783 - 1883) halqnıñ sayısı 5-6 kere eksile. Çar ükümetiniñ yıqıluvı ve Qırımda sovet akimiyetiniñ tizilüvi vaziyetni deñiştirmedi. Aksine, arbiy areketler, mallarnı tutıp aluvlar, prodrazvörstka, 1921-1923 seneleriniñ açlığı, kolhozlaştıruv, siyasiy taqipler, Rusiyeden ve Ukrainadan pek çoq adamlarnıñ Qırımğa ketirilip yerleştirilüvi – bütün bular qırımtatar halqınıñ uquqsızlığını daa ziyade fenalaştıra ve onıñ sayısınıñ ket-kete eksilmesine alıp keldiler. Sürgünlikni azırlav ve onı ömürge keçirüv. “Qırım – qırımtatarsız” ğayesini ömürge keçirmege ancaq sovetlerniñ kommunistik ükümeti cürat etti ve belsendi. Sürgünlikni azırlav. Bu ğayeni ömürge keçirmek içün ŞSCBnen Almaniya arasında cenk başlağanı imkân doğurdı. Qırımnıñ mudafaasındaki muvafaqiyetsizlik – o 1941 senesiniñ küzünde endi bütünley almanlar tarafından işğal etilgen edi, - partizan areketindeki yañlışlıqlar, Qırımnıñ rus ealisi tarafından “yat” halqlarğa nisbeten adeti üzere işançsızlığı, şübeli baquvı – bütün bular güya qırımtatarlar bir qalmay alman işğalcilerine berildiler, olarğa hızmet ettiler degen sahta, yalan fikirniñ doğmasına yardım ettiler. Qırımda partizan areketiniñ reberleri Aleksey Mokrousov ve A. Martınov 1942 senesi iyül ayında memleketniñ yolbaşçılığına “dağ ve dağ yanı rayonlarında yaşağan qırımtatarlarnıñ ekserisi faşistlerge berildiler”, degen yalan, iftira tolu mektüp ile muracaatta bulundılar. 1944 senesi baarde daa yañı işğalcilerden temizlengen Qırımda İçki İşler Halq Komissarlığı (НКВД) ve Devlet Telükesizlik Halq Komissarlığı (НКГБ) tarafından “diyarnı antisovet unsurlardan temizlev” baanesi ile faal sürette çeşit tedbirler keçirildi. Qırımğa qoşma olaraq 20 biñ asker ketirildi. Mayıs 10-da Beriya Stalinge şöyle sözlernen muracaat ete: “Qırımtatarlarnıñ sovet halqına qarşı satqınlıq areketlerini esapqa alaraq ve qırımtatarlarnıñ ileride Şuralar Birliginiñ sıñır kenarında yaşaması istenilmegeninden kelip çıqıp. ŞSCB İİHK Siziñ baqımıñızğa Devlet Mudafaa Komitetiniñ (ГКО) bütün tatarlarnı Qırımdan sürgün etmek qararınıñ leyhasını teklif ete”. 1944 senesi mayıs 11-de Stalinniñ imzasınen bütün qırımtatarlarnı Qırımdan Özbekistanğa sürgün etmek aqqında mahsus qarar çıqarıla. 1944 senesi mayıs 21-de çıqarılğan qararda ise olarnı Rusiyeniñ bazı vilâyetlerine yerleştirmek hususında kösteriş berile. Aprel ayında ve soñra mayısnıñ başında acele sürette qırımtatarlar eki kere esapqa alınalar. Mayıs 10-da iç bir şeyden şübelenmegen bir çoq dağ ve dağ yanı rayonlarında köylerniñ adamlarını yollarnı tamir işine aydadılar ve olar anda bir afta çalıştılar. Mayıs 18-de ise olarnı qorantalarınen, köyü-köyü ile tuvğan yurtlarından şu yollarnen aydap alıp kettiler. Sürgünlik arfesinde yani aprelde ve mayısnıñ birinci yarısında qırımtatarlar arasında bütün erkeklerni “trud armiya”ğa aluv kampaniyası ötkerildi. Soñundan añlaşılğanına köre, bunıñ sebebi – sürgünlik operatsiyasını ötkergende, olarğa qarşılıq adam olmaması közde tutulğan. “Trud armiya”ğa alınğan biñlernen adamlar esasen Rusiyeniñ şimalinde, Uralda ve diger yerlerindeki lagerlerge, Qazahistanğa yollanılğanlar. Olarnı esasen yol yapıcılığında, zavodlar qurucılığında, dağ işlerinde çalıştırğanlar ve olarğa pek qılınğanlar. Eger 1941 senesi cenk başlağanınen yapılğan umumiy mobilizatsiya qırımtatar qorantalarını olarnıñ esas tayançı olğan erkeklersiz qaldırğan olsa, alman işğali olarnıñ maddiy temelini bozğan olsa, “trud armiya” siyrek de olsa, qorantalarda qalğan erkeklerni ve ösmürlerni yığıştırıp aldı ki, üzere çoq balalı olğan qırımtatar qorantaları bir derece olsa da, olarğa bazana ediler. Şunıñ içün evlerinden yarı aç, yarı çıplaq aydalıp çıqarılğan qorantalar bu ceryanğa, bu faciağa endi zayıflanğan, çaresizlengen, iqtisadiy ve ruhiy ceetten sıqıştırılğan alda taşlandılar ve sürgünlikniñ birinci yılları halqnıñ soñ derece qırılğanınıñ sebeplerinden biri de budır. Sürgün etigen qırımtatarlar baracaq cumhuriyetlerde olarnı qabul etmege belli bir azırlıq körümlikte edi. Meselâ, Beriya Özbekistan yolbaşçılarından “Özbekistan ŞSCde sürgün etilgenlerni qabul etmek ve olarnı yerleştirmek içün azırlıq işleri esasen bitirildi”, degen esabat aldı. Sürgünlik. Ebet, bütün bu adiseler aynı bir vaqıtta bütün Qırımda olğandır. Halqnı Qırımdan çıqaruvnen meşğul arbiy reberler ve İİHK hadimleri şu künleri qalabalıqta yarım adanıñ Arabat belindeki uzaq balıqçılar qasabasında yaşağan qırımtatarlarnı çıqarmağa “unutqan”lar. Soñundan, aqıllarına tüşip, ne yapmağa bilmey (ya operatsiya bitti, er kes çıqarıldı, dep yuqarığa esabat berdiler de), olarnı barjağa yükleyler de, Azaq deñizi ortasına çıqarıp adamları taqımınen barjanı batıralar. İİHKniñ esabatı boyunca Qırımdan 191014 qırımtatar çıqarılğan, kommunistik fırqa organlarınıñ esabı boyunca ise – 194111 adam. Böyle etip nasıl planlaştırılğan olsa, oyle de 47 biñ qırımtatar qorantası Qırımdan sürgün etildi. Cenk bitken soñ o qorantalarğa ordudan boşağan sabıq askerler ve başqa cumhuriyetlerde yaşağan qırımtatarlar yollanıldı. 1944 senesi mayıs 18 faciası qırımtatar halqınıñ tarihına sürgünlik ve vatan oğrunda küreş qurbanlarınıñ Hatıra künü olaraq kirdi ve 1960-cı senelerden berli o kün er yıl qayd etile. Anadolu. Anadolu - Asiya qıtasınıñ cenüp-ğarbiy ucunda yer alğan bir yarımadadır. Tamamı Türkiyede buluna. Şimalinde Qara deñiz, ğarbında Marmara ve Ege deñizleri, cenübinde ise Aq deñiz yer almaqtadır. Bazı Avropa tillerinde yarımadanıñ adı "Kiçik Asiya" olaraq keçe (,). Anadolu, Asiya ve Avropanıñ birleşme noqtasındaki strategik qonumu sebebinen, tarih evelâ çağlardan beri bir çoq medeniyetniñ beşigi olğandır. İslâm. İslâm () - tek tañrılı İbraimiy dinlerniñ soñkisidir, üç cian dinleriniñ biridir. İslâm peyğamberi Muhammed aracılığınen VII asırda yayılmağa başlanğandır. İslâmnıñ muqaddes kitabı Qurandır. İslâmnıñ beş şartı. İslâm dininiñ emir etkeni, yapılmasını farz (kerekli) qılğanı qulluqlarnıñ bütünidir. İslâm dini muqaddes kitabı olğan Quran-ı Kerimde farz olaraq emir etilgen er ibadet ve areketniñ yapılması, inanğanlarğa şarttır. Hristianlıq. Hristianlıq - bir İbraimiy din, üç cian dinleriniñ biridir. Hristianlıq dinine saip adamlarğa "Hristian" deyler. Dünyanıñ er yerine cayılğan olmaqnen birlikte esasen Avropa, Amerika, Сenübiy Afrika ve Avstraliyada bulunalar. 2 milliarddan ziyade mensübi ile dünyanıñ eñ cayğın dinidir. Hristianlıqnıñ muqaddes kitabı, Bibliya ya da Kitab-ı Muqaddes adınen añıla. Bibliya Eski Ait ve Yañı Ait degen eki bölükten ibaret. Eski Aitniñ eñ müim parçası Tevrat, Yañı Aitniñ ise - İncildir. Hristianlıqnıñ esas mezepleri Katoliklik, Protestantlıq ve Ortodokslıqtır. Harkiv. Harkiv () Ukrainanıñ şarqında bir şeerdir, Harkiv vilâyetiniñ merkezi. Ğarbiy Pomeraniya voyevodalığı. Ğarbiy Pomeraniya voyevodalığı () şimal-ğarbiy Lehistanda bir voyevodalıq (vilâyet). Ğarbiy Pomeraniyaniñ merkezi Şçeçin şeeri. Macar tili. Macar tili (macarca: "magyar nyelv") - Ural til ailesinden bir tildir, Macaristannıñ resmiy tili. Esperanto tili. Esperanto tili (esperantoca: "Esperanto") — bir suniy tildir. Esperantonı yaratqan Lüdvik Zamenhof. Tarih. Esperanto tili haqqında "Birinci kitap" (esperantoca: Unua Libro) 1887. yılda basılğan Elifbe. Esperanto tilinde latin elifbesi qullanıla. Esperanto alifbesinde (esperantoca: "alfabeto" ya da "aboco") 28 arif bar. Van gölü. Van gölü () - Türkiyeniñ şarqında bulunğan bir göldir. Azaq deñizi. a> ve Azaq deñizi, satellit resmi Azaq deñizi (,) - Qara deñizniñ şimal-şarqında bulunğan kiçik bir deniz. Meydanlığı 37 700 km² olğan Azaq deñiziniñ uzunluğı 240 km kenişligi ise 135 km. Azaq deñizi Keriç boğazınen Qara deñizge bağlana. Azaq deñiziniñ yalıları alçaqtır. Don ve Quban özenleri bu deñizge töküle. Qaraçay-Balqar tili. Qaraçay-Balqar tili (öz adı: "къарачай-малкъар тил / qaraçay-malqar til") - Kavkazda yaşağan Qaraçaylılar ve Balqarlarnıñ tilidir, Türkiy tillerniñ Qıpçaq gruppasına mensüp. Qaraçay ve Balqar şiveleri bir-birine pek yaqın şiveler olğanı içün ortaq bir adnen de adlandırıla. Seid Abdulla Özenbaşlı. Seid Abdulla Özenbaşlı (1867 s., Bağçasaray - 1924 s. Aqmescit) – belli qırımtatar yazıcı, şair ve Qırımtatar Milliy Areketi erbabı. Amet Özenbaşlınıñ babasıdır. İsmail Gaspralınıñ yaqın dostu olğan Seid Abdulla Özenbaşlı, Tercimannıñ muarrirlerindendir. Şiirleriniñ, maqaleleriniñ ve eserleriniñ çoqusı Tercimanda basıldı. Şair, aqsızlıqqa, adaletsizlikke, dinge hurafat qarıştırıluvına ve cail mollalarğa qarşı edi. Eserlerinde çarlıq Rusiyesine ve öz halqınıñ ananeviy, durğun zeiniyetine qarşı çıqıp, aktiv, dinamik yaşayışnı alğışladı. Ceçinuv. Ceçinuv () - Lehistanda yerleşken bir köydir. Ealisi - 704 adam (2007 s.). İtalyan tili. İtalyan tili - bir Romans tilidir. İtaliya, İsviçre, San Marino ve Vatikan resmiy tili. Ahmed İhsan Kırımlı. Dr.Ahmed İhsan Kırımlı (d. 1920 aprel 23 Balıkesir, Türkiye) - belli siyasetçi, devlet adamı ve cemiyet reisi. “Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği”niñ 1987 senesinden başlap reisligini devam ettire. Dr. Ahmed İhsan Kırımlınıñ büyük qartbabası, Bağçasaraylı Ulema-yı İzam Meşayih-i Kiram Akseyyid Mehmet Efendidir. Celâl İçten. Celâl İçten (1955 fevral 2, Fatih, İstanbulda doğdı) - İstanbuldaki “Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği”niñ 1993 senesinden başlap reisligini devam ettire. Çağatay tili. Çağatay tili (öz adı جغتای - "Cağatay";;) - tarihiy Türkiy bir tildir. Orta Asiyada Türkiy yazı tiliniñ keliştirilmesindeki üçünci devirni teşkil ete. Qullanuvı. Çağatay tili yalıñız Orta Asiya Türkiy devletlerinde yazı ve diplomatiyası tili olaraq qullanılmağa qalmağan, Avropa Rusiyesinde Oğuzlar-Qayılar tışındaki Musulman Türkler arasında da XIX asırğa qadar qullanılğandır. Horezm Türkiy tiliniñ devamı olaraq Timurlılar devrinde peyda olğandır. Qullanılğan elifbeleri. Çağatayca yazılğan eserlerniñ deyerlik episi Arap arifleri ile. Bunıñnen birlikte Uyğur ariflerinen bazı Çağatayca metinlerge de rastkele. Fonetik ve morfologik farqlılıqlar. Çağatay tilinde, Orta Asiyada Türkiy yazı tilini ögündeki devirlerindeki bazı fonetik ve morfologik birimlerni farqlılaşqanı diqqatnı çeke. Meselâ: ilk ecada e/i deñişmesi: "keç~kiç" (keç), "men~min" (men) kibi; e/ö deñişmesi: "erük~örük" (erik), "teşüt~töşük" (teşik) kibi; zadekénsız ekizlemey: "yiti~yitti" (yedi), "qatıq~qattıq" (qattı). Bütün Türkiy tillerde olğanı kibi Çağatay tilinde de yalın, mürekkep ve örmek cümle yapıları qullanıla. Çağataycada İslâm medenietı tesiri de körüne. Arapça, hususan Farsça bir çoq söz ve tamlama olduqça çoqtır. Çağatayca yerini bugün şimdiki Özbekçege qaldırdı. Ayni tili. Ayni tili köçebe bir Türkiy halq olğan Ayniler tarafından laf etile. Bu halq ğarb Çinde yaşay. Qarışıq bir tildir. Bir Türk tili olğanınıñ delili olaraq sarfı Türkiydir, amma söz hazinesiniñ çoqusı Fars sözlerden ibaret. 6570 laf etkeni olğanı biline. Veñgojıno. Veñgojıno () – şimal-ğarbiy Lehistanda bir şeerdir. Lehistan gimni. Dombrovskiniñ Mazurkası () - Lehistannıñ devlet gimnidir. Sözleriniñ müellifi — Yuzef Vıbitski (Józef Wybicki), muzıkanıñ müellifi belli degil. Już tam ojciec do swej Basi Felemenk tili. Felemenk tili — bir german tilidir. Felemenk ve Belçikanıñ resmiy tili. Qırım Got tili. Qırım Got tili — bir ölü german tilidir. III asırdan XVII asırğa qadar Qırımda laf etilgen edi. Büyük Lehistan voyevodalığı. Büyük Lehistan (Velkopolska) voyevodalığı () merkeziy Lehistanda bir voyevodalıq (vilâyet). Büyük Lehistanniñ merkezi Poznan şeeridir. Volapük tili. Volapük tili (volapükçe: "volapük") - bir suniy tildir. Donald Tusk. Donald Tusk (1957 s. aprel 22 d.) - bir leh siyasetçisi. 2007 senesi noyabr 16-sında Lehistannıñ baş naziri vazifesine tayinlendi. Üterzen. Üterzen () - şimaliy Almaniyada yerleşken bir şeerdir. Ealisi - 17.865 adam (2006 s.). Deñizge nisbeten yüksekligi: 1-18 m. Bizans İmperiyası. Bizans İmperiyası (Rum İmperiyası, Şarq Roma İmperiyası) - Roma İmperiyasınıñ 395 senesi Şarq ve Ğarp olaraq ekige ayrıluvınen meydanğa çıqtı. Biñ sene devamlı yaşayışından soñ XV asırda Osmanlılar tarafından tar-mar etildi. Paytahtı Konstantinopolis (bugünki İstanbul) şeeri olğan edi. Roma İmperiyası. Roma İmperiyasınıñ eñ keniş alında sıñırları Roma İmperiyası () - Roma Cumhuriyetiniñ Avgustus liderliginde Milâttan Evel I asırda yañıdan qurulğan qadimiy Roma devletidir. Uzun yıllar Aq deñiz çevresinde üküm sürgen Roma İmperiyası, Ulu Qavimler Köçünen başlağan qarışıqlıqlardan soñ Milâttan Soñ 395 senesi şarq ve ğarp olmaq üzere ekige ayrıldı. Ğarbiy qısım (Ğarp Roma İmperiyası) 476 senesi Ulu Qavimler Köçünde Avropağa kelgen Şimal Kavimleriniñ ücümleri soñucında yıqılğan, şarqiy qısım da barlığını Şarq Roma İmperiyası ya da Bizans İmperiyası olaraq 1453 senesinde Osmanlılarnıñ Konstantinopolis fetih etüvine qadar sürdürgendir. Bıdgoşç. Bıdgoşç () – merkeziy Lehistanda bir şeerdir, Kuyavlar-Pomeraniya voyevodalığı merkezi. Coğrafiya. Coğrafik koordinatalar 53°07′ ş. e. 18°00′ ş. b. Aydınbey. Aydınbey () – Bulğaristanda bir Qırımtatar köyüdir. Başqurt tili. Başqurt tili (öz adı Башҡорт теле) - Qıpçaq gruppasına ait bir Türkiy tildir. Başqurtlar tarafından laf etilgen bu til Qazan Tatar tiline bayağı yaqındır. Ğağauz tili. Ğağauz tili (öz adı Gagauz dili) - çoqusı Moldovadaki Ğağauz Yeri Muhtar Vilâyetinde yaşağan Ğağauzlarnıñ tili. Tahminen 150 000 kişi tarafından laf etile. Ğağauz tili Oğuz gruppasına ait Türkiy tildir. Qomşu tillerden çoq ödünç söz almasına baqmadan bir Qırımtatar Yalı Boylu ile Ğağauz qolayca añlaşır. Eskiden Ğağauz tili Yunan elifbesinen yazılır edi, amma 1957 senesi Kiril elifbesi qullanılıp başlağanda Yunan elifbesinden vazgeçkendir. Moldovanıñ muhtarlığına qavuşqandan ve Ğağauzlarğa muhtariyet berilgenden soñ, Türk elifbesiniñ esasında şekillendirilgen bir elifbe meydanğa ketirildi ve şimdi alâ daa qullanılmaqtadır. Türk elifbesinden farqlı olaraq Ğağauz elifbesinde (Türk açıq e sesi yerine) Ää arifi, Êê ve Ţţ arifleri buluna. Ğağauz yazı tili Türkiyede halq arasında laf etilgen Türkçeniñ yazığa tökülgen şekilidir denile. Ğ arifınıñ yerine çoq sözlerde, sozuq arifler çift yazılaraq Ğ sesi qazandırılır. Çoqluq ad yapımlarında çoqluq affiksi qırımtatar tilindeki kibi ler - lardır. Amma sözniñ soñki arifi n olsa l çoqluq affiksindeki l arifi tüşürilip, soñdaki n sesi tekrarlanır. Çuvaş tili. Çuvaş tili (öz adı Чăваш чĕлхи) - uzaq bir türkiy tildir. Añlaşlıq kelişik çoq alçaq olğanı içün uzun devir Türkiy til olğanı qabul etilmegendir. Rusiyede Çuvaşistan Cumhuriyetinde ekinci resmiy tildir. Diger Türkiy tillerinden ayrı qalıp, izolâtsiyanda digerlerinden uzaqlaşqan Çuvaş tili laf etken Çuvaşlar hristiandır. Çuvaş tilini eski Bulğar Türkleriniñ musulman olmağan köylülerniñ keliştirgeni ve bugünge qadar ketirgeni tüşünile. Fonetik hususiyetler. Çuvaşlar bayağı deñişik bir Kiril elifbesinde oqup yazalar. İli Türk tili. İli Türkiy tili - esasen Çinde laf etilgen bir Türkiy tildir. 1982 senesi malümatına köre şu tilde tek 120 insan laf ete. Sınıflaştırma. İli Türkiy til Qarluq til gruppasına aittir, faqat şu til Qıpçaq bazı hususiyetlerini köstere. Coğrafik dağıluv. İli Türkiy tili Çinde İli Qazah Muhtar Emanetı İli Özen boyunda, onıñ qollarında ve Yiningde bardır. Ğaliba Qazahistanda biraz til taşıyıcılar bardır. İli Türkiy tili iç bir memlekette resmiy til sayılmay. Özbek tili. Özbek tili (öz adı O‘zbek tili) - Türkiy tillerden Qarluq gruppasına ait bir til. Özbekistannıñ bir resmiy til olıp, bütün Orta Asiyada laf etilgen, Türkiy til ailesiniñ 3-nci büyük vekilidir. Şimal ve cenüp şiveleri olmaq üzere eki şivesi bar. Şimal şivesi 22 000 000-ğa yaqın bir toplulıq tarafından Özbekistanda, cenüp şivesi ise tahminen 2 500 000 nufuslı bir azlıq tarafından Afğanistanda laf etile. Özbek tili Uyğur tiline yaqın tildir. Özbek tili Türkistan coğrafiyasında Özbekistan tışında yayılğan olğan özbekler arasında; Qırğızistan, Qazahistan, Tacikistan, Afğanistan, Türkmenistanda de qullanıla. Söz mevzusı bazı regionlarda regionnıñ resmiy tilinden de çoq qullanıla. Elifbe. 1924 senesinden evel, bütün Orta Asiya tilleri Arap yazısınen yazılır edi. 1924-1940 arasında resmiy Özbek tili, Stalin idaresi tarafından Kiril elifbesi israr dayatılıncağa qadar Latin elifbesinen yazılğan. 1992 yılına qadar Özbekler Kiril elifbesini qullanmağa devam ettiler, faqat şimdi Kiril elifbesi alâ daa yayğın olmasına baqmadan Latin elifbesi resmiy olaraq qabul etilgendir. Yazı misali. Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng bo'lib tug'iladilar. Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir-birlari bilan birodarlarcha muomala qilishlari zarur. Барча одамлар эркин, қадр-қиммат ва ҳуқуқларда тенг бўлиб туғиладилар. Улар ақл ва виждон соҳибидирлар ва бир-бирлари ила биродарларча муомала қилишлари зарур. Bütün insanlar ür, sayğı ve uquqlar itibarı ile musaviy doğalar. Aqıl ve vicdanğa saipler ve bir-birlerine qarşı ağa-qardaşlıq fikirnen areket etmelidirler. Kuman tili. Kuman tili - Türkiy tillerine ait olğan ölü bir tildir. Qırımtatar tiline oşay edi. Codex Cumanicus kumanca yazılğan bir kitaptır. Kumanlar Altın Ordudan evel Şarqiy Avropadaki çöllerde Qara deñizniñ Şimal tarafında yaşağan köçebe millet edi. Uyğur tili. Uyğur tili (öz adı ئۇيغۇر تىلى‎, Uyghur tili, Уйғур тили) - Şarqiy Türkistandaki Uyğur halqı tarafından laf etilgen Qarluq gruppadan bir Türkiy tildir. Ses bilgisi. Uyğur tilinde 8 sozuq, 24 tutuq sesi bar. Uyğur tilinde eki çeşit e sesi bardır. Bulardan e qırımtatar tilindekinden daa açıq, é ise daa qapalı telâffuz etilir. Qalın olğan q ve gh sesleri yanında i-ler ı olaraq oqulalar, diger yerlerde ise i oqulğanı qabul etilir. q ve gh sesleri qırımtatar tilindekinden daa qalındır. Bu sesler ğırtlağa daa yaqın olaraq telâffuz etilir. x sesi qattı olaraq telâffuz etilgen bir ğırtlaq sesidir. ng qırımtatar ñ-ge yaqındır. Coğrafik dağıluv. Uyğurca Çinde 9 million kişi tarafından çoqusı uzaq ğarb Sincan Uyğur Muhtar Rayonında laf eteler. Uyğurca ayrıca 500 000 kişi tarafından Qazahistanda laf eteler, ve Afğanistan, Arnavutlıq, Avstraliya, Belçika, Kanada, Almaniya, İndoneziya, Qırğızistan, Moğolistan, Pakistan, Saudiy Arabistan, İsveçiya, Tayvan, Tacikistan, Türkiye, Büyük Britaniya, AQŞ, ve Özbekistanda Uyğur cemaatları bardır. Elifbe. Uygur Kiril elifbesi tamamlayıcı olaraq eki arif saiptir, ki bular eki sesniñ kombinatsiyasıdır. Bular aşağıda Arap ve Latin arifleriniñ tıpqıdaşı ile kösterilgendir. Yazı misali. Hemme adem zatidinla erkin, izzet-hörmet we hoquqta babbarawer bolup tughulghan. Ular eqilghe we wijdangha ige hemde bir-birige qérindashliq munasiwitige xash rox bilen mu’amile qilishi kérek. Һәммә адәм затидинла әркин, иззәт-һөрмәт вә һоқуқта баббаравәр болуп туғулған. Улар әқилғә вә вижданға игә һәмдә бир-биригә қериндашлиқ мунасивитигә хаш рох билән му’амилә қилиши керәк. Bütün insanlar ür, sayğı ve uquqlar itibarı ile musaviy doğalar. Aqıl ve vicdanğa saipler ve bir-birlerine qarşı ağa-qardaşlıq fikirnen areket etmelidirler. Hahlak tili. Hahlak tili () slavân gruppasından bir tildir, Lehistandaki Podlaşye regionında ve ğarbiy Ukrainada cayılınğandır. Adetince tilşınaslar Hahlak tiline Ukrain tiliniñ bir şivesi olaraq köreler. Bugün şu tilde tek qart adamlar laf ete. Haltsnova tili. Haltsnova tili - bir ölü german tilidir. O tilde soñki laf etken adam 1945 senesi öldi. Tatar tili. Tatar tili (öz adı: "Tatar tele") - Qıpçaq gruppasına ait bir türkiy tildir. Rusiyedeki Tataristan Cumhuriyetiniñ resmiy tili. Yidiş tili. Yidiş tili ya da yidış tili (öz adı "ייִדיש") bir german tildir, II Cian cenkinden evel Şarqiy Avropada, şimdi ise esasen AQŞ ve İsrailde cayılınğandır. Kosovo. Kosovo - cenübiy Avropada bir memleket. 2008 senesi Sırbistandan mustaqillgini ilân etti, faqat mustaqilligi bir çoq memleket tarafından (bu cümleden Rusiye ve Çin) tanılmağan. Pşıboje. Pşıboje () - şimal-ğarbiy Lehistanda bir köydir. O Ğarbiy Pomeraniya voyevodalığında Lobez ("Łobez") şeeriniñ civarındadır. Ealisi - 40 adam (2006 s.). Qırım Müendislik ve Pedagogika Universiteti. Qırım Müendislik ve Pedagogika Universiteti, QMPU (,) - Aqmescit şeerindeki universitetlerden biridir. Universitet Qırım içün pedagogika, müendislik ve ilim saasında mütehassıslar yetiştire. Universitet Qırım Muhtar Cumhuriyeti Nazirler Şurasınıñ emri ile 1993 senesinde quruldı ve 1994 senesinde aliy oquv faaliyetlerini başladı. Universitetniñ qurucısı Prof. Dr. Fevzi Yaqubov bugünge qadar rektorlıqnı devam ettire. Bugün uzaqtan oquğanlar ile beraber universitette beş biñden ziyade talebe tasil ala. Derslerni yüzden ziyade alim keçire. 2006. XX asır | XXI asır | XXII asır 2002 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 Albat. Албат (,) – Bağçasaray rayonında Belbek özeniniñ eki tarafında bulunğan bir qasabadır. Coğrafiya. Albat köyü Belbek vadiysiniñ eñ dülber, eñ bereketli ve eñ qadimiy köylerinden biridir. Yaz-qış gürlep aqıp turğan nomay suvlu Belbek, onıñnen yan-yanaşa sozulıp, Boyka dağınıñ qırlarına tırmaşıp ketken Bağçasaray-Yalta yolu bu vadiy ealisiniñ maddiy ve medeniy ayatına hızmet ete. Albatnı şimal-şarqiy taraftan quçaqlap alğan aqçil-yeşil Kermençik qırları, onı sırttan esken hışımlı, suvuq yellerden saqlay. Cenüp-ğarptan köterilip turğan Tutaş emen dağları yazda öz serin yellerinen ohşay, qışta ise ğarptan esken suvuq ruzgârdan qorçalay. Bu vadiyniñ, hususan, Albat köyüniñ bu şartlar üzre asıl olğan tabiiy yımşaq iklimi köy hocalığı içün pek kelişiklidir. Qasabanıñ adı. "Albat" sözüniñ kelip çıqqanı, nasıl tilde ve tam manası ne olğanı tarihçılar tarafından daa ögrenilgeni yoq. Bazı tedqiqatçılarğa köre, bu söz çoq qadimiy devirlerden berli bu yerlerde yaşap yelgen qabileniñ ya da qabile başınıñ adı ola bile. Toponimik ceetten Albat köyü etrafındaki dağ-taş, qır-dere, topraqlarnıñ adları pek meraqlıdır. Meselâ: Burun Qaya, Boğaz Dere, Suv Qoba, Selbi Çoraq, Çolpan Çoraq, Uzun Zanla, Toğay Bağça, Gül Bağça, Borsuq Çayır kibi türkiy tilde, soñ derece tafsilâtlı adlar qırımtatar halqı baba-dedeleriniñ biñ yıldan berli bu acayip diyarda yaşap kelgenlerine şübe qaldırmaylar. Qadimiy devirden Qırım Hanlığına qadar. Atiqiyat (arheologiya) qazıntıları ve diger tarihiy materiallar ve faktlarğa esaslanıp söyleycek olsaq, Belbek vadiysiniñ köyleri, çoq eski zamanlardan (10-15 biñ yıldan) berli insanlar yaşap kelgen yerlerdir. IX-XV asırlarda Albat köyü, merkezi Doros (şimdiki Mangup) olğan ortodoks hristian yepiskoplığı, Gotiya (Teodoro) prinsligine kire edi. Ealisi: tavr, kimmer, skit, sarmat, alan, got, becenek, qıpçaq kibi yerlilerden ibaret bu prinslikte yunan dini ve medeniyeti tesirinde qalğan prinsler üküm sürdiler. 1475 senesi Osmanlı Devletiniñ silâlı küçleri Qırım yalı boyu şeerlerini Ceneviz tuccarlarından temizlegende silâlı uruşlarğa qarışqan küçük Gotiya prinsligi tar-mar oldı. Sultan II Mehmed Fatih ve I Meñli Geray han arasındaki añlaşma neticesinde Osmanlı silâlı küçleri Kefeden Aqyarğa qadar, yalı boyundaki bir yolaqta yerleştiler. Qırımnıñ dağ rayonlarındaki köyler tamamile Hanlıqqa qoşuldı. Bu dağ rayonlarındaki ealiniñ idaresini Han, Tat Ağası vezirligine avale etti. Bu devirde Albat köyünde yaşağan 172 haneden ibaret musulman ve hristian ealisi içün 3 cami, 1 kilse, 1 mektep, 2 çeşme ve köpür yaptırıldı. Hanlıq devrinde Belbek boyunıñ diger köylüleri kibi, albatlılar da maddiy ve maneviy ceetten yükseldiler. Özleriniñ eñ yahşı mahsullarını: taze yemiş, yemiş qurusı, ceviz-fındıq, bekmez ve şaraplarından ğayrı, bal, balavuz, kürkçilik mallarını Hanlıqnıñ uzaq bazarlarına çıqarıp, elverişli fiyatlarnen sata bildiler. Bu şaraitler olardan ğayrı Han içün de çoq faydalı edi. Çar Rusiye devri. Qırım Rusiyeniñ qoluna keçken soñ, Hanlıqnıñ diger ülkelerindeki kibi, albatlılar da büyük tüşkünlikke oğaradılar. Albat köylüleriniñ dedelerine mensüp olğan dağı-taşı, eñ bereketli topraqları rus seraskerleriniñ, yağmacılar ordusı subaylarınıñ qoluna keçti. Potineoti, Kohendorfer, Svitsın kibi qaniçiciler yerli halqqa, ayvanlarına otlaq bir yaqta tursun, ölüsini kömmege yer qaldırmadılar. Faqat bir Svitsın — 254,4 desâtina topraqnı öz mülkü olaraq resmiyleştirdi. Bu topraqlarda qırımtatar köylülerini ırğat çalıştırdı. Pek çoq albatlılar bu aqaret ve horluqlarğa çıdamay icret etip başladılar. Bir vaqıtlarda 1586 can yaşağan köyde, 1905 senesine kelgende episi olıp 227 can qaldı. Çar Rusiyesiniñ müstemlekesine çevirilgen Qırımda yerli halqnıñ vaziyeti pek ağır oldı. Topraqsız kalğan köylüler dağ-derelerni eşip, tegizlep çayırlar yaptılar. Dağlar töpesinden qayalar astından qazıp-qarmalap suv taptı, bağ-bağçalar yetiştirdiler. Albatta öz emegi, becerikligi neticesinde allı-taqatlı adamlar peyda olmağa başladı. Meselâ Albatta Alâdin-bay, Qubedin-efendi ve digerleri kelmeşek pomeşçiklerniñ qolundaki baba-dede topraqlarımızdan bir qısmını büyük paralarğa satın aldılar. İçinde bağça-bağ yetiştirdi, evler yaptılar. Bu devirlerde Qaralez volostına baqqan Albat köyünde 112 qoranta yaşay edi. Ealisi 469 candan ibaret Albatta 2 mektep, 2 cami, 1 kilse, 3 yerde tükkan, degirmen ve apteka bar edi. Albatlılar faetoncılıq yapmağa, güzel atlar baqıp dervizalarda at çapmağa, yarışlaşmağa sevgen ğururlı insanlar olğanlar. Evelde Boruq-tarla dep añılğan yerlerde eki yılda bir derviza ola edi. Albatlılar içün qara künlerden daa biri olğan 1853-1854 senelerinde keçken Aqyar cenkidir. Bu cenkte, iştiraq etken Frenki Ordusınıñ bir qısımı Albat qasabasında qamaçavda qaldı. Aşsız küz başından alqada qalğan çoq sayılı askerler Albat halqınıñ var-variyetini talap aldılar. Köpek-mışıqlarına qadar soyıp aşadılar. "Bu vaqıtta — dep yaza öz hatralarında sağ qalgan bir frenk askeri — Köpür artı maallede bütün köy boyunca bir qartta bir köpeçik qalğan eken, onı da tutıp, soyup aşadıq". İnqilâp ve Vatandaşlıq cenki. Albatlılar evel-ezelden avcılıq etken, silâ tutmağa bilgen insanlardır. Bu köyde arbiy sanat erkek kişi içün şan-şüret, dep bilingen. Birinci Cian cenkinde eki yüzden ziyade albatlı iştirak etip, olardan 19 adam elâq oldı. 1917 senesi Noman Çelebicihan ve Cafer Seydamet kibi milliy reberlerimizniñ teşebbüsinen cebeden qaytıp milliy eskadron polkunı teşkil etkenlerniñ safında 27 atlı asker albatlılar edi. Halqımıznıñ 1917 senesi noyabrde çağırılğan Qurultayına albatlılar özleriniñ eki vekilini yolladılar. 1918 senesi Qurultay atlı askerlerinen Aqyar deñizcileri arasındaki çarpışmalardan soñ nefretlengen aydutlar Belbek boyu köylerine, hususan, albatlılarğa pek qılındılar. Eskadron izleymiz dep evlerni tinte, ev ayvanlarından ne körse alıp kete, qadın-qızlarımızğa qaşana ediler. Bu zulumğa çıdamağan Albat-Otarçıq yaşları birleşip, nevbetnen köylerini bu basqıncılardan qoçalay ediler. Albat köyü 1917-21 seneleri 4-5 kere qızıllar, beyazlar, interventler arasında qoldan qolğa keçti. Episiniñ maqsadı talamaq edi. 1919 senesi Qırımdan çıqıp qaçmaqta olğan Almaniya askerleri Belbek boyu köylerinden, olarnı Ades şeerine qadar alıp barmaq içün at-araba aldılar. Bu sıradan 17 eki atlı araba Albattan ketti. Bu adamlar nemselerni Adeske qadar alıp bardılar. Lâkin opar arabalarnı boşatıp adamparnı qaytarmadılar. Pek çoqları at-arabalarını bıraqıp, yayav-calpı qaytmağa mecbur oldılar. Bir qısımı yolda belgisiz yoq oldı. Şuralar ükümeti. 1921 senesiniñ açlığından soñ, albatlılar 1924 senesine kelgende öz işkirligi ve becerikligi neticesinde allı-taqatlı yaşamağa başladılar. Lâkin 1928 senesinden onlarnen albatlılar "kulak", "milletçi" ve sayre yarlıqlar astında bastırıqqa taşlandı, sürgünlikke oğratıldılar. Olarnıñ barlıqları tutıp alındı. Meselâ, Alâdin-bay adlı bir köylü, özü sürgün etildi, evleri 1935 senesinden rayon icra komiteti, Kübedin efendi Uralğa sürüldi, evleri mektep. Svitsın degen pomeşçikniñ evleri ise kommunist fırqasınıñ rayon komiteti ve redaktsiya binaları olaraq qullanıldı. 1926 senesiniñ nufus esabındaki malümatlarğa köre, Albat köyünde 175 qorantadan ibaret 728 can yaşay edi. Olardan: 71 nufus rus, 11 nufus ukrain, 647 nufus ise qırımtatar milletine ait ediler. 1941 senesiniñ yanvarinde Albatnıñ zapisi eki biñge yetti. Buña Bağçasaray rayonını ekige bölip, Foti Sala rayonınıñ teşkil etilmesi tesir etti. Çünki yañı rayonnıñ bir çoq idareleri: Rayon komiteti, Rayon icra komiteti, arbiy komissarlıq ve digerleri Albatta yerleştiler. Gosbank, Raypotrebsoyuz, MTS, Zagotpunktlar ise Foti Salada edi. 1936 senesinden başlap Kuybışev rayonı denildi ve Albatta yañı-yañı idare binaları quruldı. II Cian cenki ve Sürgünlik. Ekinci Cian cenkiniñ birinci kününden yüzlernen albatlılar Orduğa çağırıldı. Cebede, cebe artında partizan otrâdları saflarında, gizli teşkilâtlarda küreşerek, daa tam olmağan malümatlarğa köre, Albat köyü sakinlerinden 128 adam elâk oldı. Albat köyünden A. Ametov, S. Yunusov, S. Cemilev, A. Halilov kibi onlarnen devlet, maarif, cemaat erbapları, M. Qurtseitov, Ş. Amet, M. Mustafayev; C. Qurtmollayev, Y. Teyfuq kibi yüzlernen cesür cenkçiler, cesür deñizci, jurnalist, partizan, acayip şair ve nesirci Seyitümer Emin, cenkçi ve körümli bala şairi Zeytulla Ğaniyev Albat köyünde doğup-ösken, oqup büyügen vatanperverlerdir. 1944 senesi aprel 15-te şuraviy arbiy küçleri Belbek boyu köylerini alman basqıncılarından azat etip, Şuralar devlet teşkilâtlarını işke tüşürdi. Albat köyü sakinlerinden, arbiy komissarlıq vastasınen 158 adam emek lagerlerine makemesiz, ağır işlerge yollandı. Cebelerde alman basqıncılarına qarşı küreşmekte olğan askerlerge yardım olaraq, Albat sakinleri 172600 kümüş peşin para, 160700 kümüşlik obligatsiya, çoq miqdarda sıcaq urba, yün çorap ve diger şeyler topladılar. Aradan afta keçmey, 18 mayıs tañında, milleti qırımtatar olğan, bala-çağa, qadın-qız, çaresiz qartlardan ibaret 683 can "vatan haini" yarlığınen sürgünlikke aydaldı. Olardan 268 adam 1944 senesiniñ noyabrine qadar açlıqtan, hastalıqtan, horluqtan öldi. Belâl Qurtmolla, Fatma Qaybulla, Fatime Asan, Ali İbraim, Abibe Osman, Asan Tarpi, Lüman Abibulla, Sündüs Qaybulla kibi onlarnen qorantalar bir tamam ölip bittiler. Cenkten soñ. 1957-1960 senelerinden başlap yüzlernen albatlılar halqımıznıñ Vatan küreşine qoşuldılar. Halq areketiniñ irmaq başlarında turğan birinci 8-10 reberlerimizden biri, albatlı Seyitümer ağamız edi. Aqsız qurbannıñ biri de okkupatsiya vaqtında özüni bir derece tutqan, birligini ve dostluğını saqlaya bilgen Albat cemaatı oldı. Bugün Albat qasabasında yaşağan qırımtatarlarnıñ sayısı 454 adam (123 qoranta). Cemaatnıñ meclisi, camisi, mollası, din cemiyeti bar. Ana tilinde sınıflar açmaq tedarigindeler. Eski ve yañı albatlılar yañı birden bir cemaat qurmaq arfesindeler. Lombard tili. Lombard tili (öz adı "Luumbaart") - İtaliyanıñ Lombardiya bölgesindeki Lombardlar tarafından laf etilgen bir Romans tili. Kuyavlar-Pomeraniya voyevodalığı. Kuyavlar-Pomeraniya voyevodalığı () merkeziy Lehistanda bir voyevodalıq (vilâyet). Kuyavlar-Pomeraniyaniñ merkezi Bıdgoşç ve Torun şeerleri. Korsikan tili. Korsikan tili (öz adı "Lingua corsa", "Corsu") - Frenkistannıñ Korsika adasındaki eali tarafından laf etilgen bir Romans tili. Neapolitan tili. Neapolitan tili (öz adı "Lengua napulitana") - İtaliyanıñ Neapol şeerinde oturğan eali tarafından laf etilgen bir Romans tili. Aqmescit Cuma Camisi. Aqmescit Cuma Camisi Aqmescit şeerinde qurulacaq eñ büyük cami olacaq. Lakin topraq meselesi sebebinden Qırımnıñ musulman halqı ile Aqmescit Şeer Şurası arasında büyük davalaşma oldı. Cemaat Yaltinskaya soqağında bilgilendirme çadırlarnı qurıp cami içün inşaat malzemelerini toplamağa başladı. Portugal tili. Portugal tili (portugalca "Рortuguês ") - İnd-Avropa til ailesiniñ Romans gruppasına ait bir tildir. Avropa Birligi, Portugaliya, Brazil ve Afrikadaki daa 21 memleketniñ resmiy tili. Portugalca laf etkenler sayısı 210 millionğa yaqın. Roman tili. Roman tili (romanca "Limba română") - bir Romans tilidir. Romaniya ve Moldova resmiy tili. Sventokşıske voyevodalığı. Sventokşıske (Aziz Haç) voyevodalığı () cenübiy Lehistanda bir voyevodalıq (vilâyet). Merkezi Keltse şeeridir. İsveç tili. İsveç tili (öz adı "svenska") - bir German tilidir. İsveçiya ve Finlandiya resmiy tili. Ekinci Cian cenki. Ekinci Cian cenki XX asırnıñ ortasında olıp keçti. Altı yıl boyunca, dünyanıñ çeşitli regionlarında sürgen toqtamada cenklernen baş köstergen II Cian cenki, Alman ordularınıñ Lehistanğa ücüm etkeni 1939 s. sentâbr 1 kününde başlağanı qabul etile. 1945 s. sentâbr 2 Yaponiya kapitulirlengeni kününde bitti. Lima. Lima () - Perunıñ paytahtı. Remzi Burnaş. Remzi Burnaş (1920 - 1982) - belli Qırımtatar şairi. 1920 s. iyün 17 künü Aqmescit civarındaki Tav Dayır köyünde doğdı. Babası Kerim Burnaş köy mektebinde ocalıq yapa edi. Remzide ilk tasilini köy mektebinde aldı. Mektepke barmazdan evel evlerinde ana babasından, qartlarından eşitken efsaneler ve rivayetler anda halq ağız yaratıcılığını ögrenmege aveslik doğurdı. O, köy mektebinden soñ, Aqmescitte 13-nci orta mektebte oqudı. O devirde şair İbraim Bahşış, orta mektepniñ yanında edebiyat tögeregi teşkil etip, istidatlı yaşlarnı anda celp etip egitime başlağan edi. Remzi şu tögerekniñ ilki iştirakçilerinden biri oldı. Birazdan soñ köydeşi Cafer Ğafar ve Ğafar Bulğanaqlınen yaqın munasebette bulundı. Olar Remzige yaratıcılıqnıñ sırlarını ögrettiler. Orta mektepni bitirgen soñ, Yaltadaki ocalar tehnik mektebine kirdi. Niayet, 1935 senesi “Yaş Leninciler” mecmuasında ilki şiirleri basılıp çıqtılar. 1940 senesi “Qızıl Qırım” gazetasında yaş şairniñ "Vıborg - sovet şeeri", "Soldat yırı" kibi şiirleri derc olındı. 1941 senesinde Almanlarnıñ Qırımnı işğalinden soñ, Almanlarğa qarşı uruşmalara qatıldı. Çatışuvlarnıñ birinde yaralandı. Leningrad hastanesinde tedaviylengen soñ, kene cebege qayttı. Şair Ekinci Cian cenkinde ŞSCB içüñ bu qadar uruşmasına rağmen Qırımtatarlarnıñ oğrağanı fena aqıbetten qurtulamadı. O da halqınen sürgünlikke oğradı. Sürgünde Namangan vilâyetiniñ Hagulabad qasabasında bulunğan 57-nci mektepte kene özüniñ sevimli işini ocalıqı yapmağa devam etti. Talebelerge Rus tili ve edebiyatı dersi berdi. 1952-1956 seneleri öz bilgisini terenleştirüv maqsadıneñ Saratov Universitetiniñ filologiya fakultetinde oqudı. 1966 senesi Ğafur Ğulam adına edebiyat ve sanat neşriyatında Remzi Burnaşnıñ şairlerden Çerkez Ali ve Amet Metaayevnen birlikte, eñ yahşı eserleri saylanıp derc olunğan Mavı sailler şiirler cıyıntığı çıqtı. Ondan soñra oquyucılar edipniñ "Yürek sırları" (1970), "Edep çoqrağı" (1976), "Mayıs sabası" (1981) kibi şiirler cıyıntıqlarını oqumağa nail oldılar. Remzi Burnaş 1982 senesi, qızçığı altı yaşında ekende apansızdan vefat etti. Çatır Dağ. Yüksek platoğa baqqandaÇatır Dağ - Qırım yarımadasınıñ eñ namlı dağıdır. Cenüpte yüksek, şimalde alçaqça eki platodan ibarettir. Şimaldeki platonıñ yüksek bölükleri qayın, ardıç ormanlarınen qaplıdır. Namlı mağaralarınen trekkingge munasip olması sebebinden turistik bir hususiyetke saiptir. Yüksek plato tik bir enişke saiptir, bu sebepten dağcılıq sportunen oğraşqanlarnıñ alâqasını çeke. Çatır Dağnıñ şimal yamaçlarında Aqmescit şeeri buluna. Amza Ablayev. Amza Ablayev (1922 mayıs 22 - 1998 sentâbr 10) milliy arekette çoq yıl sıldırğı bir fikrinen yaşağan ve areket etken eñ iradeli iştirakçilerden biridir. O, 1960-ncı yıllarnıñ ekinci yarısında, endi kommunistik fırqa azası ve oca olaraq işlegen bir devirde, halq areketine qoşuldı. Tez vaqıtta özü yaşağan Yangiyul şeeri ve onıñ etrafındaki qasabalarda semetdeşlerimiz arasında teşebbüsçiler gruppasını teşkil etti. O, bütün ittifaq merkeziy gruppa vekilleri arasında eñ işançlı iştirakçilerden biri edi. Amza Oca 1922 senesiniñ mayıs 22-sinde Aluşta rayonınıñ Körbekül köyünde doğdı. Bu, Qırımda, bolşeviklerniñ öz akimiyetini tiklegen devir edi. Aradan çoq keçmey, kozboyama, köylülerni aldamaq içün ortağa sürülgen Yañı İqtisadiy Politika (НЭП) devri de bite. Bu arada öz işbirligi ve becerikligi neticesinde biraz belini doğrultqan, kendi emegile eki at, bir sığır saibi olğan köylülerge qarşı qırğınlıq başlandı. Köyde birine “kulak”, digerine ise “kulak quyruğı” dep, mal-mülküni tutıp alıp, köyden quvalap başlaylar. Amza Ocanın babası da, 1929 senesine, babasından qalğan çeyrek ektar bağnı özü işlegen, endi at araba peyda etken bir insan edi. Şunıñ içün de “köyni kulaklardan temizlev areketi” ötkerilgende, Amza Ocanıñ babasıda kulaklar cedveline tüşti. Lâkin Amza Ocanıñ babasınıñ bütün qabaatı baylıqta degil de, satıp savunıp yaqında at araba peyda etkeninde kommunağa kirmeyip, öz ocalığını özü idare etmek istegeninden edi. 1929 senesiniñ küzünde, Amza Ablayevniñ ailesi Uralğa sürgün etildi. Bu facialı taqdirden yedi yaşına yetken Amzanı eniştesi Yaqub Tıraç saqlap qaldı. Lâkin bolşevik teşviqatına uyğan köy aktivi “kulak” balası dep, onı köyde sıydırmadı. Mektepten çıqardı. Eniştesi de kulak balasına meramet köstergeni içün olardan sitem işite berdi. Becerikli bir kişi olğan Abla, 1930 senesiniñ küzünde, ondan biraz vaqıt Özbekistanğa sürgün etilgen köydeşlerinen bağlandı. 1932 senesiniñ küzünde ise köyden aqsız çığarılğan bunıñ qoranta azalarını Özbekistanda, Qavunçı qasabasında topladı. Körbekülde Yaqub eniştesiniñ ailesinle qalğan Amza da Qavunçıdaki ailesini bu sene kelip tapa. Amza, mında 1942 senesi orta mektepni bitire. Lâkin, bu mektepni bitirgen künü aliy oquv yurtuna oqumağa degil de, Sovet ordusuna mecburiy hızmetke çağırıldı. 1942-1945 seneleri, üç yıl devamında, Ekinci Cian cenkiniñ eñ şiddetli cenk meydanlarında top nişanı mergini, topçular komandanı olaraq, mesül noqtalarda bulındı. Altı kere yaralandı. Ana babası 1942-1945 yılları arasında eki kere onıñ qattı uruşlarda elâk olğanı aqqında qara qağıt aldılar. 1946 senesiniñ baarinde arbiy hızmetten boşap, Özbekistanğa, ailesine qaytıp kelgen Amza Ablayev açlıq, hastalıq, asker zülmü altında ölip biteyatqan tuvğan halqınıñ ağır, müşkül vaziyetini kördi. Bu künlerini hatırlap Amza Oca aradan çoq yıllar keçken soñ; - “Men mektep ve ondan soñki askerlik yıllarımda öz ailemizniñ çekken ağır sürgünlik azaplarını bir derece unutqan edim. Askerlikten kelgen soñ, qaçan bir sebepsiz vatanından quvalanğan, bu yat memlekette açlıqtan, hastalıqtan, horluqtan ölgen balaçıqlarnı, çaresiz qartlarnı, qadınlarnı kördim, ondan soñ men bu devletke hoş baqmadım”, dey edi. Amzanıñ bu qorqunç tüş qalabalığına aşağan yılları boş keçmedi. O, askerlikke qadar özü tasil alğan mektebinde ocalıq etip başladı. Onda da, sovet qurumını maqtayacaq dersleri degil de, siyaset ve yalannen bağı olmağan riyaziyat derslerini bermege razı oldı. Aynı zamanda ğıyabiy şekilde oqumağa institutqa kirdi. Amza Oca öz işini namuslı alıp barğan bir insan olaraq, tez vaqıtta çevresinde, umumen Qırımtatar cemaatınıñ ögünde büyük ürmetke nail oldı Taşkent Samarqand yolu üstündeki Qavunçlı qasabası cenk vaqtında bu yerge yerleşkenler ve sürgün etilgenler esabında ealisi ve sanayı qurucılığı ceetinden tez östi, 1950-nci yıllarnıñ başlarında şeer derecesine köterilip, Yangiyul adını aldı. Şeerniñ özünde ve etrafındaki qasabalarda pek çoq qırımtatar yaşay edi. 1953 senesiniñ küzünde olarnıñ arasında ğayrıdan atanğa qaytuv aqqında laflar köterildi. Bu meselenen Amza Oca da meraqlana edi. 1956 senesiniñ soñlarında Amza Oca; Ceppar Akimov, Bekir Osman ve Mustafa Selimov aqqında laf eşitmeye başladı. Çoq keçmeden Mustafa Selimovnen tanış oldı, Bekir Osmanovnen körüşmek imkânını buldı. Bu künden başlap, Amza Qırımtatar milliy areketi iştirakçileriniñ sıralamasında ilklerden ve davanıñ soñuna qadar sadıq qalğanlardan biri oldı. Ceppar Akimov ve Mustafa oca Halilovnıñ eñ yaqın safdaşlarından biri olğan Amza Oca millet vekili olaraq, halq adından yazılğan arizalarneñ bir qaç kere Moskvağa, Kommunist Fırqası Merkeziy Komitetke (ЦК КПСС) bardı. O, Rus, Özbek ve Qırımtatar tillerini yahşı bilgen yüksek medeniyetli ve bilgili oca olaraq, çoq kereler halq adından yuqarı organlarğa yollanacaq arizalarnıñ azırlanmasına aktiv iştirak etti. Fırqa ve ükümet neşir organlarınıñ toplantılarında subette bulunıp, halqnıñ çekken aqsız eziyetlerine ve oña qarşı yapılğan areketlerge, tuvğan yurtunda milliy, medeniy abidelerge nisbeten yapılğan vandallıqlarğa qarşı şikâyet qarşılıq bildirdi. Amza Ablayev Oca olaraq, Qırımtatar balalarınıñ ana tilinden tasil aluvı munasebeti ile qaç kereler devlet maarif idarelerine şahsiy mektüpleri, ana-babalar adından kollektiv arizaları esasında muracaatları teşkilândırdı. 1959 senesinden 1987 senesine qadar Amza Ocanıñ evi defalarca tıntıldı. Hususan 1966 - 1970 seneleri Amza Ocanıñ areketlerini fırqa qısımlarında, ocalar kollektivinde bir qaç kere muzakere etip, tenbileyler ve tazirler berip işten aydamaq tedbirineñ qorquza ediler. Onı fırqa saflarından çıqardılar. Lâkin o, böyle şantajğa berilmey, areketlerini ep devam etti. Amza Oca Ablayev, insan aqlarını qoruyıcı Moskvalı arqadaşlarınen bağlanğan semetdeşlerden biri edi. O, milletperver yazıcı Kosterin, cemaatçı Pisarev ve digerlerinen şahsen mektüpleşir. Moskvada olğanı zaman mıtlaqa olarnen körüşir edi. Amza Ocanın halq areketine sadıq, ısrarlı areketleri Devlet telükesizligi Taşkent vilâyet idaresiniñ hadimi Svalov adlı bir alçaq erifni pek zıtlandıra edi. Onıñ teşebbüsinen Amza Oca acele sürette alıp ketildi. Orada gecelernen sorğulana. Ama sabasına serbest bıraqıla edi. Amza Oca milliy areket işlerinde endi ösip yetken, oqumış yaşlarnı azırlamaq meselesine büyük diqqatnen baqa edi. 1972 - 1976 seneleri, özü bayağı yaşlanğan olğanına baqmadan, daima yaşlar arasında ola edi. Qızıl Meydandaki numayışlar vaqtında yaşı 80-tan ötke, sağlığı osallaşqan Amza Oca bu vaqialarnıñ soñuna qadar yaşlarğa örnek oldı. Amza Ablayev, 1989 senesinde balalarnı ve torunlarnı alıp Qırımğa qayttı. Ayatınıñ soñuna qadar halq areketinde, cemaat işlerinde faal iştirak etti. Milliy areket veteranları Cemiyeti Prezidiumnıñ azası olup saylandı. O, 1998 senesiniñ sentâbr 10 künü vefat etti. Menbalar. İdris Asanin, Kalgay Mecmuası, sañ 34 Kalgay mecmuası. “Kalgay” - Bursa Qırım Türkleri Yardımlaşma Derneginiñ neşir etken 3 aylıq fikir ve medeniyet mecmuasıdır. 1994 oktâbr ayından berli neşir etilmektedir. İsland tili. İsland tili (öz adı "íslenska") - bir German tilidir. İslandiya resmiy tili. Mahmud Qırımlı. Mahmud Qırımlı (Mahmud Qırımiy) - XII-XIII asırlarda Qırımda yaşağan bir şair. Mahmudnıñ ayatı aqqında malümatımız yoqtur. Mahmud esasen XII asırnıñ soñunda ve XIII asırnıñ birinci ceyriginde yaşağandır. “Hikayet-i Yusuf ve Zuleyha” adlı destanını o ömrüniñ soñunda yazğan ve onı bitirmeden vefat etken. Destannı şu devirniñ Halil oğlu Ali isminde diger bir şairi yazıp soñuna çıqara ve soñra özü de aynı bu mevzuda “Qıssa-i Yusuf” adlı destan yarata. Lâkin Halil oğlu Ali öz destanını yazmazdan evel, Türklerge de güzel añlaşılsın dep, Mahmud Qırımlınıñ destanını yerli Qıpçaq tilinden Türk tiline cevire. kibi beyitlernen açıq añlaşılmaqta. Tercimannıñ adı ve tercimeniñ maqsadı da kösterile. Yani, destannıñ manası Türklerge de güzel añlaşılsın, olar oquğanda köp zamet körmesinler dep yasalğan. Tercimeniñ qaysı vaqıtta yasalğanı belli degildir. “Dest” tilinde yani Qırım-Qıpcaq tilinde yazılgan bu destannıñ asılı tabılğan yoq. Soz yürüttigimiz “Yusuf ve Zuleyha” destanı onıñ şair Halil oğlu Ali tarafından Türkçege tercime etilgen versiyasıdır. Naciye Ametova. Naciye Refat qızı Ametova (Useinova) (1959 d.) istidatlı icatkârlardan biridir. O, esasen balalar içün yazğan ikâyeleri, masalları ve şiirlerinen bellidir. Naciye Ametova 1959 senesi sürgünlikte yani Özbekistannıñ Sırdarya vilayetindeki “Özbekistan” kolhozında Refat ve Zevriye Ametovlarnıñ çoq balalı qorantasında dünyağa keldi. Onıñ eki aptesi, bir ağası ve eki oğlan qardaşı bar edi. Olarnıñ epsi aliy tasilge saip ediler. Naciye hanım 1976 senesi Telman adına 19 sanlı umumtasil mektepni bitirdi. 1977-1982 seneleri Nizamiy adına Taşkent Pedagogika İnstitutınıñ Rus ve Qırımtatar tili fakultetlerinde oqudı. Bunıñnen beraber “Lenin Bayrağı” gazetasınıñ muarriyetinde açılğan “Köy ve şeer gazetacılığı universiteti” aqşamlıq kursunı bitirdi. İnstitutnı bitirgen soñ onı, çalışmaq içün “Lenin Bayrağı” gazetasına yolladılar. Birinci senesi mektüpler bölüginde esapçı soñra sanat ve sovet qurucılığı bölüklerinde mühbir olaraq çalıştı. 1989 senesi “Yıldız” mecmuasına keçirildi. O, 1992 senesine yani Qırımğa köçürilgenge qadar anda üyken muarrir olıp çalıştı. 1995 senesi Qırımtatar muzıkalı drama teatrinde Qırımtatar tilinde ders berdi. Bunıñnen beraber Qırımtatar radiosı balalar içün eşittirüvler programmasında ikâyelerinen sıq-sıq çıqışta bulundı. 1996 senesiniñ ekinci yarısında itibaren ise “Qırım” serbest içtimaiy-siyasiy gazetasında sanat ve medeniyet bölüginde çalışa. Sanat, medeniyet, maarif saasında edebiyatı aydınlatqan tercimeler yapmaqta, balalar içün ikâye ve şiirler yazmaqta, 2004 senesinden berli “Çoqraq” balalar saifesini çıqarmaqtadır. Birinci şiiri “Balqurtçıq” 1975 senesi “Lenin Bayrağı” gazetasında derc olunğan edi. Ondan soñra balalar içün yazğan şiirleri ve ikâyeleri “Lenin Bayrağı” gazetasında derc olındı. Neticede Naciye 1976 senesi ötkerilgen “Özbekistan cumhuriyet yaş icatkârlarnıñ seminar muşaveresi”ne qatıldı. 1982 senesi Taşkentteki edebiyat ve sanat neşriyatında müelliflikte “Qarılğaçlar” şiirler çıyıntığı çıqtı. 2000 senesi “Dağda Bayram” ikâyeler ve masallar kitabı derc olundı. Masallar ve ikâyelerinde balalarğa büyüklerge ürmet, emek-severlik, dostluq kibi hususiyetlerni aşılamağa ziyade diqqat ete. Qırımğa köçip kelgen soñ onıñ ikâyeleri “Qırım”, “Sudaq Sesi”, “Krımska Svitıtsa” (Кримська Світлиця) gazetalarında ve “Yıldız” mecmuasında sıq-sıq neşir etile. O, evli bir oğlu ve bir qızı bar. Naciye Ametova 2002 senesinde Ukraina Yazıcıları Milliy Birliginiñ, 2004 senesinde de Ukraina Gazetacılar Birliginiñ azası olğandır. Gayevniki-Kolonya. Gayevniki-Kolonya () - merkeziy Lehistanda Luc voyevodalığında yerleşken bir köydir. Ealisi - 160 adam. Dan tili. Dan tili (öz adı "dansk") - bir German tilidir. Danimarka resmiy tili. Farer tili. Farer tili (öz adı "føroyskt") - bir German tilidir. Farerlerniñ resmiy tili. Katalan tili. Katalan tili (katalanca "Català") - İspaniyanıñ Kataloniya, Valensiya ve Balear Adaları regionlarında ve Frenkistannıñ Şimaliy Kataloniya regionında laf etilgen bir Romans tili. Cevdet Ahmetov. Cevdet Ahmetov (1917 — 1995) — Qırımtatar yazıcısıdır. O Qara deñizniñ yalı boyunda Limena köyünde (şimdiki Yalta regionı) 1917 senesinde doğdı. Yaltada 7 senelik mektepni bitirgen son, Qırım Pedagogika İnstitutınıñ Tatar Tili ve Edebiyatı fakultetinde oqudı. Oquvda ekende Ekinci Cian cenki başladı, cenkke ketken içün oquvnı taşladı. Cenkten soñ pek çoq ikâye yazdı. İkâye kitapları neşir etildi. “Ateş Başında”, “Toplar Susqan Soñ”, “Erılğanlar Açqanda”, “Qurşunnen Toqtalğan Yır” bularnıñ eñ namlılarıdır. Cevdet Ahmetovnıñ ikâyelerinde balalarnıñ yeri bek müimdir. Onıñ kitapları meramet, bağlılıq, iygilik tüşüncelerinen toludır. Cevdet Ahmetov 1995 senesinde vefat etkendir Ruten tili. Ruten tili (Eski Belarus tili, Eski Ukrain tili, Ğarbiy Rus tili olaraq da belli, öz adı "руськъ") - şarqiy slavân gruppasından bir ölü tilidir. Orta Asırlarda Litvan Ulu Prinsliginiñ resmiy tili edi. Vaqıt kettikçe ondan zemaneviy ukrain ve belarus tilleri ayırılıp şekillendiler. Türkiyedeki Qırımtatar diasporası. Qırımnıñ Rusiye tarafından anneksiyasından soñ Qırımdaki zulumdan qaçqan Qırımtatar halqınıñ çoqusı Balqanlarğa, Anadoluğa köçken ediler. Balqanlarda Osmanlınıñ qolundan çıqqan soñ Romaniyadaki, Bulğaristandaki Qırımtatar halqınıñ çoqusı da Türkiyege keldi. Bugün Türkiyede qaç Qırımtatar yaşay tam belli degil. Türkiye Cumhuriyeti daa qurulmağanda Osmanlı Devletine köçken Qırımtatarlarnıñ sayısı tahminen 1,8 million edi. Bu sayığa ve Türkiyeniñ ealisi artışına köre tüşünsek bu vaqıtta Türkiyede oturğan Qırım tamırlı ealisi 5 millionğa keçken olsa kerek. Amma şu cümleden qaç faiz bugüngece öz Qırımtatar kimligini saqladı kene de belli degil. Balqan yarımadası. Cenüp-Şarqiy Avropa; Satellit körünişi (NASA). Balqan yarımadası ya da Balqanlar - Avropa qıtasınıñ cenüp-şarqında yer alğan büyük bir yarımadadır. Balqanlarda bulunğan başlıca devletler: Arnavutlıq, Bosna ve Hersek, Bulğaristan, Hırvatistan, Kosovo, Makedoniya, Montenegro, Sırbistan ve Yunanistandır. Türkiye Balqan yarımadasında bir miqdar toprağı (Şarqiy Trakiya) olğanından, Romaniya ve Sloveniya ise tarihiy sebeplerden bazan da Balqan memleketi sayılırlar. Çeslav Miloş. Çeslav Miloş (; 1911, iyün 30 – 2004, avgust 14) – belli leh şairidir. Veyisköy. Veyisköy () – Bulğaristanda bir Qırımtatar köyüdir. Mında yaşağan adamlarnıñ simalarından, tillerinden ve adetlerlerinden belli olğanına köre Veyisköyniñ ealisi, Çatallar, Mumçul, Doğanyuvası köyleriniñ ealileri kibi Qırımnıñ yalıboyu ya da dağ taraflarından bu topraqlarğa icret etkenler. Veyisköylülerniñ sayıca müim bir qısmı 1950 senelerinde tekrardan icret etmege mecbur qalıp Türkiyege ketkenler. İstanbulnıñ Taşlıtarla maallesini qurucısı olğan adamlar arasında işte bu muacirler de bardır. İstanbulda tekstil işi yapıp bay olğan Osman, İsmail ve Nurettin Ölmez, İstanbul Qırım Derneginiñ insiyatifi ile Qarasuvbazar rayonınıñ Keñ Toğay (Litvinenkovo) köyünde Qırımtatar milliy mektebiniñ tamiri içün yardım ettiler. Doğanyuvası. Doğanyuvası () – Bulğaristanda bir köydir. Asan Çergeyev. Asan Çergeyev (1879-1946) Qırımnıñ Or uyezdiniñ Acı Keç köyünde doğdı. İlk mektepni bitirgen soñ, 1892-1899 seneleri arasında Qırımtatar Muallimler Seminariyasında oqudı. Köyüne qaytqan soñ zemstvoda çalıştı. 1909 senesinden soñ Aqmescitte muallimlik yasamağa başladı. İlk şiirleri "Qart Bağçacı" ve "Çeşme"dir. "Eşit mevta ne söylüyor" manzumesi 1905 s. yazılıp, 1909 s. neşir etilgendir. Bu risalesinde Rusiyeniñ zapt etme siyasetine qarşı kelgeni içün 1912 senesinde apis etilgendir. 1913 senesindeki afu sebebinen serbest qalğandır. 1909 s. yazılıp 1917 s. neşir etilgen "Taqdir" adındaki ikâyesi qadın aqları hususındadır. Bundan başqa Ayvanlar ne ayta şiir kitabınan, "Yıl Dönümi" bala piyesası, "Tilki Qoyan" derlemesi bardır. 1946 senesinde sürgünde ekende Özbekistannıñ Andican şeerinde vefat etkendir. "Eşit mevta ne söylüyor" manzumesinden alınğan bir bölük aşağıda berile; Dezginca. Dezginca (ğağauzca: "Dezgincä", romanca: "Dezghingea") - Moldovanıñ Ğağauz Yeri Muhtar Vilâyetinde bir köydir. Bjejnitska Veñgoja. Bjejnitska Veñgoja () şimal-ğarbiy Lehistanda bir özendir, Reganıñ qolu. Özenniñ başı Lobez ve Pomeraniyadaki Dravsko şeerleri yanındadır. A. Aa - latin elifbesiniñ birinci arfidir. 2009. XX asır | XXI asır | XXII asır 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2010. XX asır | XXI asır | XXII asır 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 2005. XX asır | XXI asır | XXII asır 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 Müstecib Ülküsal. Müstecib Ülküsal (Müstecib Hacı Fazıl) (1899 – 1996) XX asırda diasporada Qırımtatar milliy oğraşlarnıñ eñ müim adamlarından birevidir. O em doğğan yeri olğan Romaniya Dobrucasında, em ana-vatanı Qırımda, em Almaniya, Lehistan kibi ğarbiy memleketlerde, em de köçkeni Türkiyede pek çoq milliy oğraşlarda tapılğanı içün keniş malümat ve tecribe saibi olğandır. Qırımtatar neşriyat tarihınıñ eñ uzun sürgen mecmuası olğan Emel mecmuasını qurğan ve uzun seneler neşir etkendir. Bundan başqa Qırımtatar milliy areketi, medeniyeti, tarihı, etnografiyasınen alâqalı pek çoq kitap yazğan ve neşir etkendir. O tamamınen aqiqiy bir dava adamıdır. Qartbabasınıñ adı Abdurrahmandır. Abdurrahman 1840 senesinde Qırımnıñ Or uzyediniñ bir köyünde tuvğan. 1862 senesinde Dobrucağa köçken. Romaniyağa kelgende yañı evli eken. Dobrucada Hakime, Sakine adında eki qızı ve Fazıl, Qavlamet, Dervişamet adında üç oğlu doğğan. Müstecib Ülküsalnıñ babası Fazıl 1869 senesi doğğan. Fazıl 1896 senesinde Vefa Çelebi adındaki bir Qırımtatar muaciriniñ qızı olğan Şerifenen evlengen. Müstecip Ülküsalnıñ anası Şerifeniñ babası Vefa Efendi ve anası Hacımelek Qırımnıñ Kefe uyezdiniñ Qazan Tip köyündendir. Müstecip Ülküsal 1899 senesinde doğdı. Qardaşları Saliha - 1904, Meliha - 1906, Necib - 1908, Münib - 1910, Nazım - 1912, Seyfeddin - 1920 senelerinde doğğan eken. Müstecip Ülküsal ilk mektepni Dobrucada, orta mektepni İstanbulda oquğandır. I Cian cenki başlağanda İstanbulğa qaytamağanı içün eki sene Köstencedeki Mecidiye Musulman Seminarıyasına ketkendir. 1916 senesinde Romaniya cenkke qatılğan soñ seminarıya qapanğan oquvı yarım qalğandır. Bundan soñ özüniñ köyünde ilk mektepte muallimlik yasamağa başlağandır. 1918 senesinde Qırımdaki Suleyman Sulkeviç ükümeti Qırım tamırlı olğanlarnı Qırımğa qaytmaları içün çağırğan soñ bir Rus gemisinde saqlanıp Aqyarğa ketti. 1920 senesine qadar başta Bağçasarayda Qaymaz Ağa mektebinde daa soñra Foti Sala mektebinde ocalıq yasadı. Talebelerinen beraber Qırım köylerinde musamereler ötkerdi, milliy davanı desteklegen qonuşmalar yasadı. 1920 senesinde oquvını tamamlamaq içün Qırımdan Türkiyege keldi. Polatlıda daa evel Türkiyege köçken emceleri Qavlamet ve Dervişametniñ qatına bardı. 1921 senesinde Qırımtatar muacirleri köylerinden olğan Qarayavşanda ilk mektepte ocalıq yasadı. Aynı seneniñ yazında İstanbuulğa ketip yarım qalğan oquvına devam etti. 1922 senesinde litseyni bitirip diplomını alıp Dobrucağa qayttı. Bükreş Universiteti Uquq Fakultetine kirdi. 1926 senesinde Uquq Fakultetini bitirip advokat oldı. Aynı sene Pazarcıqta advokatlıqqa başladı. 1929 senesinde Müstecib özündey olğan on dostunen bir mecmua çıqarmağa qarar berdiler. Özleri arasında para toplap urufat aldılar. Mecmuanıñ ilk sanı Emel mecmuası adınen 1930 yanvar 1 künü neşir etildi. Mecmuanıñ saibi ve baş müellifi Müstecib Ülküsal oldı. Emel mecmuası baştaki eki sene 15 künde bir neşir etilir. Daa soñra ayda bir çıqa. Qırım Qurultay ükümetiniñ tış işleri vekili Cafer Seydamet Qırımerde mecmuada maqaleler yazmağa başlay. Bir zaman soñra Emel mecmuası Qırımtatar milliy davasınıñ resmiy neşriyatı oldı. II Cian cenki başlağan soñ Almanlar Romaniyağa kirerler. Mecmuanı çıqarmaq qıyın olur, 1940 senesi sentâbr ayında 154 san neşir etilgen soñ neşriyatnı toqtattılar. Müstecib Ülküsal 1940 senesi noyabr ayında işlerini tasfiye etip Türkiyege köçti. 1941 senesinde Edige Qırımalnen beraber Qırımtatar milliy davası içün Berlinge ketti. Lâkin almanlar Qırımğa ketmesine izin bermediler. Doquz ay soñra Türkiyege qaytıp keldi. 1943 senesinde İstanbulğa yerleşip advokatlıqqa başladı. 1944 Qırımtatarlar sürgünligi ve Dobrucada tuvğanlarınıñ zulumğa oğraması, apis etilmesi Müstecib Ülküsalnı pek kederletti. Ğarbiy memleketlerge qaçqan Qırımlılarnı Türkiyege yerleştirmek içün oğraştı. Kelgen soylarını işlerinen küçü yetkeni qadar meşğul oldı. 1955 senesinde Cafer Seydamet Qırımerniñ hastalığı sebebinden Milliy Merkez toplaşuvlarına vekâleten Müstecib Ülküsal reislik etmege başladı. O zamandan soñ Münihte er sene toplanğan Paris Bloku toplaşuvlarına qoşulğan, ya bir özü ya da bir qaç arqadaşınen Qırım milliy davasını temsil etti. 1960 senesinde Emel mecmuası Türkiyede yañıdan neşir etilmege başladı. 1986 senesinde közleri raatsızlanğanğa qadar Emel mecmuasın baş müellifligini yasağandır. 154 sanı Romaniyada neşir etilgen Emel mecmuasında 103 maqalesi, 227 sanı Türkiyede neşir etilgen Emel mecmuasında 214 maqalesi bardır. 1986 senesinde “Emel Qırım Türk Medeniyetini tanıtma ve Araştırma Vaqfı” (Emel Kırım Türk Kültürünü tanıtma ve Araştırma Vakfı)nı qurdı. Vefat etmeden evel bütün kitaplarını vaqıfqa bağışlağandır. Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Mustafa Cemilev 1993 senesinde Türkiyege kelgende başta hasta töşegindeki Müstecib Ülküsalnı ziyaret etti. Hasta olsa bile musafirlerni ayaqta qarşılağan, oğurlay ekende alsız olması sebebinden ayaqqa turmasına mani olmaq istegenlerge “Qırımtatar Milliy Meclisi reisini ayaqta oğurlamağa isteyim, buña küçüm bar, bunıñ böyle olması kerek” dep köstergeni davranış onıñ qadiy bir dava adamı olğanını añlatmağa yetecektir. Bağçasarayda bir soqaqqa adınıñ berilmesin ozone berilgen eñ balaban mukâfat sayğandır. Ayatı sıqıntı içinde keçmesine, bütün ömrüniñ milliy davağa adamasına baqmadan iç kimseden bir qarşılıq beklemegendir. Vefatından soñ Emel mecmuasınıñ 212-nci sanı, Müstecib Ülküsal sanı olıp neşir etilgendir. Özüniñ qalemge alğanı 5-nci kitabı (Kırım Yolunda Bir Ömür, Hatıralar) 1999 senesinde Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği tarafından neşir etilgendir. Müstecib Ülküsal 1996 senesinde İstanbulda vefat etkendir. Bir asırğa yaqın ömrüniñ 70 senesin Qırımtatarlarnıñ milliy davasına hızmet etip keçirgen Müstecib Ülküsal, Timur, Noyan ve Ülkü adında üç bala babası edi. Müstecib Ülküsal aqqında neşir etilgen pek coq maqale bardır. Çeslav Tsentkyeviç. Çeslav Tsentkyeviç (; 18.10.1904-10.08.1996) - Lehistanlı seyaatçı ve şairdir. Yaqub Şakir-Ali. Yaqub Şakir-Ali (1890-1930) - qırımtatar şairi. 1890 s. Bağçasarayda doğdı. Babası da şair edi. Bağçasaraydaki orta mektepni bitirgen soñ, 1905 senesinde Terciman gazetasında çalışmağa başladı. 1916 senesinden vefatına qadar deñişik yerlerde muallimlik yasadı. İlk şiirleri Terciman gazetasında çalışa ekende neşir etilgen şairniñ, 1917 senesinde “Duyğularım” adında şiir kitabı basıldı. “Oqu Yaz” (1915), “Mektep ve Milliy Til” (1916) kibi bazı şiirleri, oquvnıñ, talim-terbiyeniñ müim olğanını, ealini caillikten qurtarma maqsadını köstere. Bazı şiirlerinde perişanlıq, boş-boğazlıq kibi cemaatnen alâqalı mevzularnı işlegendir. “Qış” (1914), “Tañ” (1917) “Deñiz ile yel”, (1917) kibi manzumelerinde tabiat adiseleri işlengendir. Emel mecmuası. “Emel” - Türkiyedeki Emel Qırım Türk Medeniyetini Tanıtma ve Araştırma Vaqfı (Emel Kırım Türk Kültürünü Tanıtma ve Araştırma Vakfı) tarafından neşir etilgen bir mecmuadır. 1929 senesinde Romaniyanıñ Hacıoğlu Pazarcıq şeerinde Müstecib Ülküsalnen on dostu Qırımtatar milliy davası içün bir mecmua çıqarmağa qarar berdiler. Özleri arasında para toplap urufat aldılar. Mecmuanıñ ilk sanı Emel mecmuası adınen 1930 yanvar 1 künü neşir etildi. Mecmuanıñ saibi ve baş müellifi Müstecib Ülküsal oldı. Emel mecmuası baştaki eki sene 15 künde bir neşir etilir. Daa soñra ayda bir çıqtı. Qırım Qurultay ükümetiniñ tış işleri vekili Cafer Seydamet Qırımerde mecmuada maqaleler yazdı. Bir zaman soñra Emel mecmuası Qırımtatar milliy davasınıñ resmiy neşriyatı oldı. II Cian cenki başlağan soñ Almanlar Romaniyağa kirdiler. Mecmuanı çıqarmaq qıyın oldı, 1940 senesi sentâbr ayında 154 san neşir etilgen soñ neşriyatnı toqtattılar. 1960 senesinde Emel mecmuası Türkiyede yañıdan neşir etilmege başladı. 1998 senesine qadar 227 sañ neşir etildi. Emel mecmuası 1930 senesinden 1940 senesine qadar, 1960 senesinden 1998 senesine qadar Qırımtatar milliy davasının diasporadaki en müim sesi olğan edi. Müstecib Ülküsal 1986 senesinde közleri raatsızlanğanğa qadar Emel mecmuasıñ baş müellifligini yasadı. Moldova Cumhuriyeti Kommunist Fırqası. Moldova Cumhuriyeti Kommunist Fırqası () - Moldovanıñ eñ büyük siyasiy fırqalarından birevidir. 1993 senesinde teşkil etilgen fırqa 2001 senesinden berli Moldova ükümetinde yer ala ve eski ŞSCB cumhuriyetleri arasında saylavlarnen iqtidarğa kelgen yekâne kommunist fırqasıdır. Fırqanıñ reisligini memleketniñ prezidenti Vladimir Voronin yapa. Daa evel tek kommunizm ve internatsionalizm olğan fırqanıñ ideologiyası şimdi sotsial demokratiya ve Avropa Birligidir. Fırqa Kommunist adlı aftalıq gazetanı neşir ete. Fin tili. Fin tili - Finlandiyanıñ resmiy bir tildir. Recep Tayyip Erdoğan. thumb Recep Tayyip Erdoğan (1954, İstanbul) - Türkiye Cumhuriyetiniñ baş naziri ve 60-ncı ükümeti Adalet ve Kalkınma fırqası (Ak Parti) ükümetiniñ reisidir. Ege deñizi. Ege deñizi ya da Adalar deñizi - Aq deñizniñ qolu olğan bir iç deñizdir. Meydanlığı 214 000 km², eñ teren yeri 2524 metrdir. Abdullah Gül. Abdullah Gül (1950) - Türkiye Cumhuriyetiniñ 11-nci prezidentidir. Adalet ve Kalkınma degen fırqadan prezident saylanğandır. Okean. Okean - qıtalarnı bir-birinden ayırğan engin ve açıq deñizidir. Çırçıq vaqiaları. Çırçıq vaqiaları - 40 yıl evelsi qırımtatarlarnıñ tarihında facialı, aynı vaqıtta eñ emietli vaqialarniñ birisi olıp keçken edi. 1968 senesi aprel 21-de Özbekistannıñ himiyacılar ve madenciler şeeri Çırçıqta olıp keçken vaqialar "yuqusırağan" pamuqçılar cumhurietini ve Moskvanı sarsıtqanlarından ğayrı, uquqqoruyıcı Petro Grıgorenko aytqanına köre, "bütün cianğa belli oldılar". Laf Sovet devletiniñ qırımtatarlarğa ve olarnıñ milliy areketine qarşı cezalav aktsialarniñ birisi aqqında ketmekte. Şu künlerniñ hronologiyasını tek bu vaqialarnıñ iştirakçileri degil, körümli uquqqoruyıcılar, advokatlar, çetel neşirleriniñ mühbirleri ve tarihçı alimler tasvirlegen ediler. 1968. XIX asır | XX asır | XXI asır 1963 | 1964 | 1965 | 1966 | 1967 | 1968 | 1969 | 1970 | 1971 | 1972 | 1973 Latin elifbesi. Latin elifbesi - künümizde dünyada eñ ziyade darqatılğan elifbedir, Romans, German ve daa pek çoq diger til ailelerine ait tillerde qullanıla. Zemaneviy latin elifbesi 26 ariften ibaret. B. B b - Latin elifbesiniñ ve zemaneviy Qırımtatar latin elifbesiniñ ekinci arfidir. Qırımtatar imlâsında dudaq-dudaq yañğıravuq bir tutuq sesine uya. C. C c - Latin elifbesiniñ ve zemaneviy Qırımtatar latin elifbesiniñ üçünci arfidir. Ç. Ç ç - zemaneviy Qırımtatar latin elifbesiniñ dörtünci arfidir. Qırımtatar imlâsında sesini ifade ete. Bu arif Latin elifbesini qullanğan er bir tiline kirmeydir. Başqa tillerde sesi ch (İngliz tilinde), tsch (Alman tilinde), tch (Frenk tilinde), tx (Katalan tilinde), cs (Macar tilinde), cz (Leh tilinde) kibi yazıla. D. D d - zemaneviy Qırımtatar latin elifbesiniñ beşinci, Latin elifbesiniñ dörtünci arfidir. E. E e - Zemaneviy Qırımtatar latin elifbesiniñ altıncı, Latin elifbesiniñ beşinci arfidir. F. F f - Zemaneviy Qırımtatar latin elifbesiniñ yedinci, Latin elifbesiniñ altıncı arfidir. Yañı Dünya. “Yañı Dünya” - Qırımda qırımtatarca neşir etilgen bir gazettir. Şimdilik kiril urufatınen çıqarıla. Qırım gazeti. Qırım gazeti, Qırımda qırımtatarca neşir etilgen gazetlerden biridir. Şimdilik kiril urufatınen çıqarıla. Üsein Kürkçi. Üsein Osman oğlu Kürkçi (1905 - 1996) - belli qırımtatar yazıcısı ve tilşınası. Qırımtatar halqınıñ XX asırda icat etken ziyalılar arasında Üsein Kürkçi ayrı yerde tura. O Qırımtatar edebiy tiliniñ imlâ qaidelerini, sarf esaslarını yazğan, imlâ, ıstılalar ve frazeologiya luğatlarını tertip etken, rus ve çetel klassik edebiyatından tercimeler yapqan, özü de acayip ikâyeler yazğan münevverlerimizden biridir. Üsein Kürkçi 1905 senesi yanvar 23-te Bağçasaray şeerinde Arslan Ağa maallesinde kürkçüler esnafınıñ usta başı Osman molla Sali oğlu Kürkçiniñ qorantasında doğa. Başlanğıç tasilini maallelerindeki mektepte Yaqub Şakir-Alide, soñra zemstvo mektebinde ve 1918 senesi Bağçasaray da açılğan İsmail Gasprinskiy adına Dar ül-Mualliminde Yağya Bayburtlı, İbraim Meinov, Üsein Badaninskiy, İbraim İlmiy, Şeyh Vehbi kibi belli ocalarla tanış ola. Qırımtatarlarnıñ o zamandaki medeniy ayatı qaynağan Bağçasarayda yaş Üsein halqınıñ pek çoq ileri adamlarını köre ve tanıy edi. Şu cümleden İsmail Gasprinskiyni de defalarca toylarda körgen edi. Onıñ aytqanlarına köre, İsmail Gasprinskiy çağırılğan toy azbarına kirgende, çalğıcılar onıñ (İsmail beyniñ) sevgen avası – "Aqsaq Timurnıñ marşı"nı icra ete, toynıñ cemaatı ise onı ayaqqa turıp qarşılay eken. 1922 senesi Aqmescitte Rus nümüne orta mektebiniñ soñki sınıfında oquğan soñ, Baquğa kete, anda Azerbaycan pedagogika institutınıñ tarih-edebiyat fakultetine kire, belli alimler: şarqşınas, akademik V. Bartoldnıñ, professorlardan İ. İkmetniñ, Bekir Çoban-zadeniñ, G. Gubaydulinniñ oglerinde tasil köre. Bu yıllarda rus ve çetel klassik edebiyatından bir sıra tercimeler yapa. İnstitutnın bitirip Qırımğa qayta, bir qaç yıl Qırımtatar mekteplerinde, "Oquv işleri" metodik ve içtimaiy-edebiy gazetasınıñ edebiyat bölüginde çalışa soñra Qırım pedagogika institutınıñ til ve edebiyat fakultetiniñ yüksek bolumunda oquy. 1934 senesi, yüksek bolumu bitirgen soñ, "Qırımtatar tili sarfınıñ esasları" mevzusında dissertatsiya qorçala ve Qırım pedagogika institutında dotsent vazifesinde, aynı zamanda Aleksandr Puşkin adına til ve edebiyat ilmiy-tedqiqat institutında ilmiy hadimi olıp çalışa. Bunıñnen beraber bu yıllarda Qırımtatar tiliniñ birinci imlâ luğatını (1936 senesi), terminologik luğatlarnı tertip etüv (latin elifbesi esasında), derslikler yazuv ile meşğul oldı, bütün Qırım ilmiy til konferentsiyasında (1934 senesi) "Edebiy tilimizniñ sarfiy esasları hususında" mevzuda maruzanen çıqışta bulundı. Amma 1937 senesi Üsein Kürkçiniñ semereli icadiy faaliyeti birden üzüldi. Pek çoq ileri adamlarnı kibi, İçki İşler Halq Komissalığı (НКВД) onı 5810-11 madde mücibi qabaatlanğandan, sekiz yıl müddetine üküm ete. Doquz buçuq yılı lagerde keçe. Soñra azat etile, Ferğana vilâetinin Marğılan şeerindeki doğmuşlarını kelip tapa. Mında yaşağan eki buçuq yılı içinde Qırım pedagogika institutınıñ himiya - ayatiyat fakultetini bitirgen ocapçe Emine Asanovağa ile evlene. Yañı ayat başladım degende, 1949 senesi martta ekinci kere Devlet Telükelsizlik Komiteti tarafından qapatıla. Bu sefer Krasnoyarsk ülkesindeki Dolgiy Most köyüne ebediy sürgünlikke üküm etile. Özü sürgün etilgen soñ, ömür arqadaşı Emine apte çoqtan-çoq manialarnı yenip, hasta anasınen beraber Krasnoyarsk ülkesine Üsein beyge kelip qavuşmağa nail ola. Bu sürgünlikteki ayatta Üsein Kürkçiniñ bir oğlu Server ve bir qızı Dilâra doğalar. Mında o qorantasınen beraber 1955 senesi sentâbr ayına qadar sürgünlikte ekinci kere buluna. 1957 yenesi reabilitirlene. Böyleliknen, edebiy tilimizniñ büyük mütehassısı Üsein Kürkçiniñ eñ mahsuldar çalışacaq yılları, yani on yedi yılı bastırıqlarda ve lagerlerde keçti. Sürgünlikten azat olunğan soñ, 1965 senesine qadar Marğılan şeerinde rus tili ocası olıp çalıştı. Yetmişinci yıllarda Üsein Kürkçi Qırımtatar tiliniñ imlâ qaidelerini ve frazeologiya luğatını tertip etkeni aqqında Lenin Bayrağı gazetası muarririyetiniñ haberi bar edi. İmlâ meselelerini mıtlaqa acele sürette çezmek kerek edi. Çünki o vaqıtta gazetada ve Yıldız mecmuasında aynı sözler çeşit-çeşit yazıla edi. Em de imlâ meseleleri çezilmegeni luğatlarnı tertip etüv işini de çanalata edi. Şunıñ içün 1982 senesi gazetamıznıñ o vaqıttaki muarriri Timur Dağcınıñ teşebbüsinen muarririyetiizde tilimiznen bağlı olğan alimler – Üsein Kürkçi, Memet Ümerov, Ayder Memetov, Seyitmemet Mujdabayev em de yazıcılar ve jurnalistlerniñ işitirakınen toplaşuv keçirilgen edi. Toplaşuvda cümleden Üsein Kürkçige "İmlâ qaideleri"ni derc etmek içün azırlamaq; filologiya ilimleri namzetleri Memet Ümerovğa, Ayder Memetovğa. Seyitmemet Mujdabayevge ve yazıcı Çerkez Alige Üsein Kürkçiniñ "Qırımtatar tiliniñ frazeologizmler luğatı"na taqrizler yazmaq avale etilgen edi. Bu luğatnı İsmail Gasprinskiy adına cumhuriyet Qırımtatar kitaphanesiniñ müdiri Ayder Emirov 1998 senesi Marğılanğa barıp Üsein Kürkçiniñ kiyevinden alıp kelgen edi. Lâkin o alya daa neşir etilmeyip, kitaphaneniñ arhivinde yata. Sekseninci yıllarda Üsein Kürkçi daa başqa müim işler yaptı: "Rusça-Qırımtatarca ve Qırımtatarca - Rusça frazeologizmlerniñ ekvivalent (tıpqınlıq) luğatları"nı ve "Qırımtatar tiliniñ grammatika terminleri luğat"nı tertip etti. Nefis edebiyatımıznı yahşı bilgen mütehassıs olaraq, özü de acayip ikâyeler yazdı. Sekseninci senelerde "Yıldız" mecmuasında Üsein oca imzası ile basılgañ dülber edebiy tilimizde yazılğan ikâyelerini ("Köpçeklernin davuşları altında", "Körüşüv", "Yarıqlı şey") oquya bilirsiñiz. Belli yazıcılarımız Şamil Alâdin, Eşref Şemi-zade ve digerleri Üsein Kürkçini pek ürmet ete, onıñnen mektüpleşe ve tilimiz, yazğan eserleri hususında aqıl tanışa ediler. Sekseninci-doqsanıncı yıllarda Üsein ağa çoq facialarnı başından keçirdi: ömür arqadaşı Emine apte Marğılanda, doğmuş qardaşı İsmail Kürkçi Moskvada vefat ettiler, 1983 senesi oğlu Server Qırımda Tarhan Qut yalısındaki qayalarda alpinistik meşğuliyetinde elâk oldı (Voinka köyünde defin etildi), qızı Dilâra Marğılanda vefat etti. Bu qadar azap-facialarnı başından keçirse de, ömrüniñ soñunace temiz qalpli insan olaraq qaldı. 1996 senesi noyabr 27-de Marğılanda vefat etti. Menbalar. Ş. Asanovnıñ maqalesi, Kalgay mecmuası, Aprel – Mayıs – İyün 2005, Sayı: 36, Saife 14 - 16 Hansaray. Hansaray - Bağçasaray şeerinde bulunğan Qırım hanlarınıñ sarayıdır. Qırımda Hansaraydan ğayrı hanlarnıñ daa beş sarayı bar edi. Olar arasında Devlet Saray, Ulaqlı Saray, Alma Saray, Qaçı Saray ve Süyren Saray. Amma bu saraylar şeer çetinde edi. Hanlarnıñ merkezi ise er daim Bağçasaray qala edi. Eki yarım asır devamında Hansaray hanlarnıñ merkezi sayılğan vaqtında Saraynıñ tış qıyafeti çoq deñişti. Tahtqa saylanğan er bir han özüne saray sıfatında ebediy eykeller qura edi. Çeşit-türlü tamir işleri alıp barıla edi. Bazı birlerni şimdi de körmek mümkün. I Sahib Geray adına qurulğan eykel olaraq Bağçasaray şeeri dep saymaq mümkün. I Devlet Geray tahtta bulunğan vaqıt Sarayda ilki dürbe quruldı, III İslâm Geray vaqtında – ekinci dürbe ve toplaşuvlar içün oda. I Bahadır Geray idareliginde – resmiy musafirlerni qabul etmek içün oda. I Qaplan Geray ise Altın çeşmeni qurıp öz adını ebediyleştirdi. II Selâmet Geray, hanlar sarayı sıñırlarında qamere qurdurdı. Bu ve Büyük Han Camisiniñ ögünde qurulğan yadikârlıqlar onıñ adını taşıy. Bu cami yanğınğa oğradı, amma han onı tamirletip, ğayrıdan tüzetti. Arslan Geray han ise bu caminiñ yanında medrese qurdurdı. Qırım Geray – Dilâra bikeç dürbesini, Közyaş Çeşmesini qurdurdı. XVII asırda yaşağan türk seyaatçı aytqanına köre: “Er bir bina bir de bir han tarafından quruldı”. Hanlar Sarayı – Geraylarnıñ yılnamesidir. Ve bu sülâleniñ er bir temsilcisi onıñ müteşemligine öz issesini qoştı, desek, yañılmamız. Vaqıt keçkeninen mimarcılıq ve örnek üslüpleri deñişe. XVII asırda keniş olğan divar yazuvlarnıñ sade örnekleri yüzüm salqımlarnı ve mermer taşlarını aks etken. XVIII asırda ise saray ressamları “Qırım rokoko” üslübinde mürekkep tizilişlerni yaratqanlar. XVI asırda tantanalar içün salonlar qura ediler, XVIII asırda ise olarnıñ yerine yengil nazik binalar peyda olıp başladı. Bu cedvelni daa çoq devam etmek mümkün: Saraynıñ diqqatlı ögrenüvi qırımtatar mimarcılıq sanatında üslüplerniñ ardı-sıralığını kösterir. Hanlarnıñ soñkisi, Şahin Geray, tarihqa büyük avantürist olaraq kirgen han, Qırımnıñ paytahtını Bağçasaraydan Kefege avuştırmaq niyetinde edi. Atta anda yañı saray qurmağa başladı, amma 1783 senesi ükümdarlığını coyıp, istegini amelge keçirmedi. Çarlıq Rusiye devrinde Saray İçki İşler Nazirligi tarafından idare etile edi. Ara-sıra Saraynı padişalar ve çar qorantanıñ temsilcileri ziyaret ete ediler. Tabiiy ki, şu sebepten Saray er kes içün açıq degil edi. İstisna olaraq Qırım cenki vaqtında (1854-1855 ss.) mında arbiy hastahane yerleştirildi. Fevral inqilâbından soñra unikal abideni tutıp almağa istegenler peyda oldı. Amma Üsein Bodaninskiy kibi adamlarnıñ yardımı ile Rusiyeniñ Muvaqqat Ükümetni bu yerde müzey teşkil etmek kereginde inandırdılar. 1917 s. noyabrniñ 16-nda Hansarayda tantanalı sürette Qırımtatar Milliy müzeyi açıldı, onıñ müdiri Üsein Bodaninskiy oldı. Açıluv merasiminde Bağçasaray şeeriniñ sakinlermnden ğayrı, Qırımnıñ çeşit köşelerinden 7 biñge yaqın insan keldi. Olardan ğayrı – Ukraina, Latviya, Şimaliy Kavkaznıñ ve Qırımda o vaqıt yaşağan çeşit milletlerniñ vekilleri bulunğan edi. Noman Çelebicihan mezkür müzeyiniñ açıluv merasiminde bizim ecdatlarımıznı böyle sözler ile añdı: “O ecdat ki mert edi, adil edi, yüksek edi”. Qırımtatar milliy müzeyi halqnıñ tek milliy ve dinniy merkezi degil de, siyasiy merkezi de oldı. Şimdiki Han Saraynıñ tış qıyafeti umumen XVIII asırda şekillendirildi. O vaqıtta Qırım Hanlığınıñ örnek ve qurucılıq sanatı öz kemalına yetişti. Saray – nadir ve müteşem mimarcılıq sanatınıñ abidesi, amma şimdi bizim ögünimizde tek eskiden qalğan bir izdir. Feldmarşal Minihniñ tarafından 1736 s. yaqılğan Hansarayğa pek büyük zarar ketirildi. Amma II Selâmet Geray ve başqa hanlar tez vaqıtta bütün ziyanlarnı yoq ettiler. Lâkin episi bir, 1783 senesi mında alıp barılğan çoqtan-çoq tamir işleri, Sarayğa zarardan ğayrı iç bir yahşı şey ketirmediler. Tamir işlerniñ tarihı 1787 senesinden başlana. O sene Bağçasaraynı II Yekaterinanıñ ziyaretine azırlay ediler. Bu tamir işleri çar qorantasınıñ temsilceleri kelgen vaqıtları da alıp barıla edi. Çoqusı allarda, tüzetme işleri bu saada mütehassıs olmağan insanlar ile alıp barıla edi. İşni usta başlağanda ise – olar yerli mimarcılıq adetlerinen meraqlanmay ediler. İşke ise öz ölçülerinen qatnaşa ediler. Neticede, Hansaraynıñ içki qıyafeti Avropanıñ hucur üslübine beñzep, bugünki künümizge onıñ eñ beterli izarında yetip keldi. Çünki belli olğanı kibi, Hansraynıñ “tamir” işlerini bu meselede mütehassıs olmağan unter-ofitserler yaptılar. Eski binalar, tamir yerine, yıqıla edi. Meselâ, 1820 seneleri Kolodin adlı mimarcı dört binalı aremniñ üç binasını yıqtı – Qışlıq sarayını, ammam hanelerni ve daa çoq emiyetli inşaatlarnı yoq etti. İşte, bu areketler neticesinde saraynıñ 18-gektarlıq dairesi 4 ga eksildi. Hansaraynıñ temelli ilmiy tamirlenmesi tek 1960 yılları başladı. Onıñ neticesinde, künümizde bizler Hansaraynıñ tahminen ilki qurulğan yılları olğan qıyafetini köre bilemiz. 2003 senesi Sarayda kene de tamir-tüzetme işleri başlandı. Ustalar Hansaraynı ilki qıyafetine ketirmege isteyler. Zıncırlı medrese. Zıncırlı medrese - Bağçasaraynıñ Salaçıq maallesinde qadimiy bir abidedir. Beş asır evelsi Salaçıq I Meñli Geray tarafından “ilim maabit”ini qurmaq içün saylanğan edi – şimdi de Zıncırlı medreseni alicenap evlâtlar aynı böyle adlandıralar. Hannıñ yıldız falcısı padişasına Allahnıñ emrini ayttı, Allah buyurğanına köre aynı bu yerde ilimler ögrenmek içün ev qurmaq kerek. Han Allahnıñ emrine tabi ola. Öyle efsanede tasvirlene. O, bütün şeer sakinlerge medrese qurulacaq yerde toplanmasını ve olarğa öyle sözlernen muracaat olmaqnı emir etti: “Allah yardımı ile bugün biz mında ilimler ibadethanesiniñ qurucılığını başlaymız. O bizge bu dünyada daa kemalatlı insan olmaq ve ahiret dünyanıñ Cennetine yol yapmağa yardım eter. Epimiz bütün küçümizni bu işniñ hızmetine berecekmiz.” Ve, öz sözlerni tasdıqlamaq içün birinci işni başladı. Olacaq medreseniñ temelini qoyğanda, han, yerni qaza edi, er kesnen beraber taş taşıy edi bina azır olğanda ise o, medreseniñ qapılarında balaban zıncırnı asmaqnı emir etti. Medreseniñ tantanalı açıluvında han ayttı: “Aqıl adamnı alicenap ete, aqıl kemalatnıñ yolu ise ilimnen bağlı… ilimni ürmet etmegen, han olsun ya da padişa, o bir şey temelli etip olamaz, erte ya da keç onı namussızlıq yeter. Men bu qapılarda zıncırnı asmağa emir etim, bu qapıdan kirgen er insan, kim de olsa, bu ilim mebatına kirip öz başını ilim ögünde egsin”. Ve han başını egip, birinci medresege kirdi. “Zıncır” sözünden medrese öz adını aldı. Qapı üstünde ise şimdi de, arap tilinde yazı saqlandı: “Bu oquv yurtı Allah yardımı ile Meñli Geray han, Hacı Geray hannıñ oğlu, qurmağa emir etti. Allah onıñ hanlığını asır soñunace devam etsin, icriy 906 s.” Zıncırlı Medresede er daim üç vasiyetke sadıq ediler: iman aqıllarğa yardım ete; tek bilgili sevimli ve sayğılı olacaq; akimiyet – bir şey, bilgisiz, imansız ükümet etse. Birinci künlerden başlap mında ciddiy tertip, nizam ve oca-talebe arasında ürmet sezile edi. Ocalıqqa Zıncırlı medresege tek temiz insaflı ve namuslı, duşmanlıqnı ve aqraba-dost bağlarını yoq etken, aqılı, istidatlı ve itibarlı olğan, ocalar sayıla edi. Mında eñ ihtisaslı alimler ders bere ediler. Oquv 10 yıl devam ete edi. Başqa medreselerde ise 20 yıl. Bu farq, Zıncırlı medresede programma şiddetli olğanını ayta. Talebeler (sohtalar), tek başlanğıç tasili alğan (Qurannı oqumağa ve yazmağa bilgen) alçaq kursqa qabul oluna ediler. Başqa Qırım ya da Kavkaz medreselerni “Alibiya” kursundan bitirgen talebeler yüksek kursqa alına ediler ve arap tilinden mütehassıslar ola ediler. Arap tilinden ğayrı, sohtalar Qurannı ve Peyğamberimiz Muhammed (aleyhisselâm)nıñ sünnetini, osmanlı tilini, hattatnı, riyaziyatnı, söz ustalıqnı, mantıqnı, adliyecilikni, ahlâq aqqında ilimni ve şiir destelemekni, musulman felsefesini ve estetikanı ögrene ediler. 1867 senesi buña daa rus tilini qoştılar. Ondan ğayrı, sohtalar ustalıq sınıflarnı ziyaret ete ediler. Dersler er kün 7 saat devamında alıp barıla edi. Zıncırlı medresede imamlarnı, ocalarnı, devlet hızmetçilerni azırlay ediler. Onıñ mezunları Şarq institutlarınıñ mezunlarınen bir derecede ediler. Er yıl iyün ayında keçirilme imtianlar ötkerile edi, olardan soñ talebeler evlerine qayta ediler. Tatil oktâbr ayınace devam ete edi. Ramazan ayında da zıncırlılar oqumay ediler. Ondan ğayrı, er cuma künü olar evge bara ediler. Er yıl medresede 60-70 talebe oquy edi. Yaşları 11 ve yüksekçe. Olar 4-5 adam olıp odalarda yaşay ediler. Er odada baş talebe sayıla edi, o tertip olmaqnı ve kence arqadaşlarını baqa edi. Sohtalar medreseniñ paralarından baqıla ediler. Ocalarğa, yazıcığa da aylıqlar bu aqçalardan ayırıla edi. Tamir işleri alıp barıla edi. Zıncırlınıñ temellini qoydurğan I Meñli Geraynıñ mezarını da paralardan baqa ediler. 1890 senesi medreseniñ kitaphanesinde 800 ziyade kitap ve arap, fars, türk ve rus tillerinde elyazmalar bar edi. Medreseniñ kârını tükânlar, evler, topraqlar ketire ediler. Bunıñ episini çeşit vaqıtlarda adamlar medresege bağışladı. Kerçek, II Yekaterina (45 rub. 60 kap.) ve III Aleksandr (5000 rub. binalarnıñ tamir işleri içün) qaldıra ediler. 1917 senesi Zıncırlı medreseniñ esasında İsmail Gasprinskiy adına Dar ül-Muallimin degen pedagogik institutı açıldı. Oña Yaqub Kemal reberlik ete edi. Oquv ceryanı 8 yıl devam ete edi. Bundan da ğayrı Milliy bediy tehnikum (Üner Sanai) açıldı. Çoq yıllar devamında onıñ yolbaşçısı Abdurefi Abiyev edi. İnstitutta çoq diqqat din meselesine ayırıla edi. İmamlarnı azırlamaq içün institut esasında 2 yıllıq kurslar açıldı. Er daim olğanı kibi, yataqhanede bedava 50 kişi talebeler yaşay ediler. 1920-nci yıllarnıñ başlarında Zıncırlı medreseni ve Han camini qapattırıldı. Olar Qırım MŞSCniñ mimarcılıq-arheologik cedveline alınğan. Qırımtatar halqnıñ sürgünliginden soñ XX asırnıñ soñunda medreseniñ binalarında psihonevrologik dispanseri buluna edi. Bugün Zıncırlı medrese Bağçasaray Devlet Tarihiy-Medeniy Qoruğına ait bir abidedir. Medreseniñ binalarında tamir işleri yapıla. Bugünki alı. Zıncırlı medrese, han dürbesi, İsmail Gasprinskiyniñ qurdurğan milliy mektep binası (şimdi Qırım Müftiligine ait) ve hanlıqqa ait diger binalar ile müim bir inşaat kompleksidir. Sovet idaresi devrinde çoq zararğa oğratılğan Zıncırlı medrese ve han dürbesi 2007-2009 seneleri Türkiye Cumhuriyetiniñ TİKA agentligi tarafından tamir işleri yapılğan. Qırım hanlarınen beraber, Qırım halqınıñ milliy liderleri İsmail Gasprinskiy, sürgünde ölgenden soñ Bağçasarayğa mezarları ketirilgen Amet Özenbaşlı ve Mustafa Edige Qırımal naaşları defin etilgen meydanı bugün qırımtatarlar tarafından bir milliy qabristanına çevirildi. TİKA tarafından tamir etilgen Hacı Geray dürbesi de Türkiye Cumhuriyeti devlet naziri Faruk Çelik ile Türkiye Büyük Millet Meclisi Reis yardımcısı Meral Akşener de iştirak etken bir merasim ile 2009 senesi mayıs 18 künü ziyaretke açıldı. G. G g - Zemaneviy Qırımtatar latin elifbesiniñ sekizinci, Latin elifbesiniñ yedinci arfidir. Arif. Arif - yazı yazmaq içün qullanılğan işarettir. Arifleriñ episine elifbe ya da urufat deyler. Yazı arifler tışında raqam, toqtav işaretleri ve başqa işaretler içerip ola, amma arifler yazınıñ eñ temel parçasıdır. Bizim Qırım. Bizim Qırım - Qırımda oturğan bir halqara cemaat teşkilâtıdır. Teşkilât aqqında qısqa malümat. Bizim Qırımnıñ azaları öz halqınıñ milliy areketinde, milliy qurtulış yoluna can ve ayatlarını feda etken ecdatlarını, iç bir vaqıt unutmayıp, ürmet ve sayğı ile añıp turalar. Halqınıñ vaziyetini añlap, milliy qurtulış areketine ve milletiniñ maqsadına yetme yolunda öz isseni qoşmağa istep, milliy areketine qoşulıp siyasiy saasında çalışmağa istegi bar. "Bizim Qırım" adlı halqara cemaat teşkilâtı qırım halqınıñ milliy anane ve adetlerine esaslanaraq, elinde olğan bütün imkânlardan faydalanıp, artıq tarihta qalğan ululığını tekrar tiklemege areket etmekni, onıñ birligi, baht ve seadeti içün küreşmekni maqsat edingendir. Ukrainağa bağlı olğan Ulu Vatanımızda, milliy devletçiligimizni tiklemekni maqsat dep bilemiz. Teşkilâtnıñ diger ve eñ müim maqsatlarından biri de, kün sayın unutılmaqta olıp, ayaqastı etileyatqan ve ulu şairimiz Eşref Şemi-zade aytqanı kibi “türkiy tiller gülzarınıñ, eñ çiçekli fidanı” olğan ana tilimizni canlandıraraq, halqımız tarafından oña nisbeten añlı sayğı ve sevgini arttırmaqtan ibaret olacaqtır. Teşkiâtımız öz faaliyetine başlar eken, Allah ve namusımız, ecdatlarımız ve kelecekteki nesillerimiz ögündeki mesüliyeti aqqında unutmayaraq, milletimizniñ yaşayışınen bağlı bütün saalarnıñ inkişaf etmesi içün daa ziyade şarait yaratmağa tırışıp, milliy menfaatlarımıznı qorçalamağa areket etecektir. Biz, Qırım genç ve qızları olaraq öz küç ve qudretimizni halqımız elinden zorbalıqnen çekilip alınğan aq-uquqlarnıñ qaytarılıp berilmesi ve oña nisbeten yapılğan tarihiy adaletsizlikniñ tiklenmesi oğruna feda etmege niyetlendik. Bunıñ içün, halqımıznıñ milliy ve diniy añını arttırma, ana tilini, medeniyetini ve adetlerini sevdirme ve teşviqat etme, halqımızğa müsbet imic qazandırma oğrunda ep gumanizm, barışıq ve tolerantlılıq pritsiplerine esaslanacaqtırmız. Maqsadımızğa erişmek içün ep barışıq yolları ve usulları ile areket etilecektir. Aq-uquq qorçalav işinde zemaneviy usullarını qullanmaq içün, teşkilâmız “halqara” statusnı ala. Bilgenimiz kibi, halqımıznıñ büyük bir diasporası bar ve onı milletimizniñ faydası içün halqara seviyede de qullanmaqnı doğru olur edi dep esaplaymız. Dünyada yaşağan qırımlılarnıñ imkânlarını Vatanlarına doğurtmağa tırışacaqmız. "Bizim Qırım" adlı halqara cemaat teşkilâtı bütün qırımtatar milleti kibi, öz kelecegine işanıp, Qırımtatar Milliy Qurultayı ve Meclisini - halqımıznıñ tek yuqarı milliy organı olaraq tanıy. Biz öz faaliyetimizde Milliy Qurultay qanunlarına, Milliy Meclis emirlerine esaslanacaqmız. Maqsatlar. “Qırım gençligini bir iman etrafına toplamaq ve tüşüncelerini millet ve memleketke doğrultmaq!” Milliy-qurtulış areketi çeşit devirlerde öz şekilini deňiştirgen olsa da, münderice ve maqsadına er daim sadıq qalğandır. Qırım halqınıň küreş meydanını ot basmaycaq, o devam etecek. Yarınki künge eminliknen adım atmaq içün, keçmişke, tünevinki künümizge nazar taşlamaq, olardan zarur hulâsalarnı çıqarmaq kerekmiz. Bizim istegimiz – Qırım halqınıñ añını arttırmaq ve imanğa çekmek, Qırım gençlerini milliy küreş ve halq menfaatı içün çalıştırtmaq! BQ teşkilâtı - milleti ve Vatanını sevgen, keçmişini bilgen, halqınıñ kelecegini müsbet şekilde qurulmasını maqsat edingenlerni bir arağa toplağan teşkilâttır. Milletimizniñ şimdiki vaziyetini ve onıñ bu alğa tüşürgen sebeplerni añlağan, bunıñ çezme yollarını bilgen ve milliy menfaatqa esaslanğan taqım, artıq öz işine başlağandır. Tek maqsadı - milliy qurtulış - olğanını bilgen BQ azaları, öz maqsadına adım-adım yaqınlaşmaqtadır. BQ azaları - vatanperverlik duyğularını, İslâm dini ve Qırımnıñ qıymetlerini bilgen ve progressiv ğayelerni taşığan gençlerdir. BQnıñ maqsadı – milletimizni öz Vatanında ğayrıdan er taraflama tiklemek ve inkişaf ettirip ögümizge qoyulğan milliy maqsatlarımızğa iriştirmek, milliy menfaatlarımıznı qorçalamaqtır. BQnıñ vazifeleri - milliy siyasetimizde küçlü taqım olaraq akimiyetni qazanmaq, Qırım gençligini añlı ve imanlı bir gençler olaraq terbiyelemek, halqara qırımlılar milliy küreşini yüksek seviyede kötermek, Qırım tilini ğayrıdan tiklemek, halqımıznıñ yaşayışını İslâm dini esasında qurmaq, Qırım yarımadasında muabbetlikni pekitmek, milletlerara munasebetlerini sağlamlaştırmaq ve iqtisadiy inkişafnı keliştirmekten ibarettir. Lenara Osmanova. Lenara Osmanova (Ленара Османова) - Qırım Muhtar Cumhuriyetinde nam qazanğan sanatçı, yırcı, film oyuncusu, sunucı ve dansçı. 1986 senesi mayısnıñ 7 künü Özbekistannıñ paytahtı Taşkent şeerinde doğdı. Anası muzıka ocası olıp çalışa edi. 1991 senesinde Qırımnıñ Aqmescit şeerine kelgen soñ Qırım Yıldızları-91 yarışmasını qazandı. Aqmescit Sanat Mektebiniñ muzıka sanatı ve horeografiya bölügini alâ derece ile bitirip Kiev Devlet Estrada ve Tsirk Sanatı Kolecinde estrada yırcılığı oquvına başladı. Lenara Osmanova, Devlet Medeniyet ve Sanat İdaresi Akademiyası 5-nci kursunda talebelikke devam ete. 2007 s. fevral 5 tarihında resmiy olaraq Qırım Muhtar Cumhuriyeti nam qazangan artisti unvanına saip oldı. Lugansk. Lugansk (,) - şarqiy Ukrainada bir şeer. Ealisiniñ sayısı 456 000 kişi (2005 senesi). Dağlıq Qarabağ. Dağlıq Qarabağ (azerice "Dağlıq Qarabağ", ermenice Լեռնային Ղարաբաղ ya da Արցախ) - ğarbiy Asiyada cenübiy Kavkaz regiоnında bir ülke. Milletlerara qanunlarğa binaen Dağlıq Qarabağ Azerbaycannıñ bir parçasıdır, aslında ise ermeniler tarafından kontrol etilgen bir devlet. Yeudilik. Yeudilik (ibranice יהודה - "Yehudah") - bir tañrılı İbraimiy dinlerniñ ilkidir. Yeudilik peyğamberi Musa. Yeudilikiñ muqaddes kitabı Tevrattır. 2007 senesi tahminiy yeudi ealisi 13,2 million kişi edi. Bularnıñ 41% İsrailde yaşay edi. Yeudilik, temelleri Tanahta ve Talmud ve diger diniy metinlerde añlatılğan ahlâq ve ilkeleri olğan bir tañrılı bir dindir. Künümizde şimdi barlığını devam ettirgen eñ eski dinlerden birevidir. Yeudilikke keçmek içün mahsus bir merasim kerekmey. Tarih. Yeudi inançına köre tañrı Yeudi halqınen eki aht yasağan emir ve yasaqlarını Tevratta bildirgendir. Pek Yeudige köre İbraim nebi ilk İbraniydir. Nuh nebiden soñ putperestlikni ilk qabul etmey tek bir ilâhqa inanğan kişi olğanına inanırlar. Tañrı İbraimge oğulları olacağını müjdeler (Yaratılış 15:5). İsmail ve İshaq isimli eki oğlu olur. İshaq tañrınıñ bildirgeni dayın atasınıñ missiyasını devam eter. Kenan Diyarı İshaq nebige tañrı tarafından vade etilgendir. İshaqnıñ oğlu Yaqup Mısırğa köçe. Zamannen Yaqup nebiniñ halqı Mısırlılarğa qul ola. Yakupnıñ evlâtlarından birevi, Musa, halqını Mısırdan qaçırıp Sina Dağına ketire. Mında tañrınıñ oña bergen Tevratnı halqına bere (M.E. 1313 ya da Yeudi taqvimine köre 2448). Olarnı Kenan Diyarına alıp kete. Musanıñ qardaşı Arun ve onıñ soyundan kelgen aqaylarnı tañrı oğlu din adamları olaraq ata (Çıqış 28:1, 2–4). Yeudiler Kenan Diyarına yerleşeler ve Şiloh (İbranice: Siloh) ibadethanesini yasaylar. Bu ibadethanesiniñ tikili qalğanı 300 yıl boyunca Yeudiler tañrı tarafından çeşit müsibetler ve işğallernen sınalalar. Sapqınlıqları töpege yetkende tañrı Kenan Diyarınıñ şarq-cenüp yalılarında yaşağan Filistinlilerniñ Şiloh İbadethanesini elge keçirmelerine musaade ete. Yeudiler diger milletler dayın bir devlet qurmağa isteyler. Vilâyette zaman içinde küçlengen Yeudiler akimler vaqtından soñra bir Yeudi qırallıqnı quralar ve başına Yeudilerniñ qıralı olaraq Şaul keçe. Şaulnıñ ölüminden soñ, Yeudi Qırallığınıñ başına Davud (David Ha-Meleh) keçe. Davudnıñ ölmesinen Yeudi Qırallığınıñ başına Davudnıñ oğlu Suleyman (İbranice: "Şlomo Ha-Meleh") keçe. Suleyman vaqtında Yeudi Qırallığı altın çağlarını yaşay. Qudus şeeri Yeudilerniñ eñ balaban şeeri alına kele. Suleyman Qudusqa (Yeruşalayim) Suleyman Mabedi (Beth Hamikdaş) denilgen balaban bir mabet yasata. Beth Hamikdaşnıñ bugün tek Ğarbiy Divarı sağlam qalğandır. Bu divarğa Ağlama Divarı denile. Avropa Birligi. Avropa Birligi ya da AB (,) - Avropada yerleşken 27 mustaqil memleketten ibaret bir ittifaqtır. Siyasiy merkezi Brüksel, eñ balaban şeeri Londondır. Refat Appazov. Refat Appazov (1920 - 2008) - belli qırırmtatar alimi. 1920 senesi sentâbr 8-de Aqmescitte dünyağa kelgen Refat Appazov ilk tasilini Yalta şeerinde Qırımtatar mektebinde başladı, sekizinci sınıftan Rusça oqudı. Oquvdan soñ 1939 senesi Moskvadaki N. Bauman adına Yüksek Tehnik oquv yurtuna (sabıq Şuralar Birliginde eñ nufuzlı oquv yurtlarından biri) kire. Oquvnı tamamlağan soñ Moskva civarında Kaliningrad (şimdi Korolöv) şeerinde yerleşken ilmiy-tedqiqat institutında çalışıp başlay, mında o ilki uzun menzilli raketler ve ŞSCB raket-kâinat tehnikası umumiy proyekt müendisi, meşur Sergey Korolöv ile tanıştı ve onıñ bivasta reberligi altında 20 yıl çalıştı. Refat Appazov tez arada yetekçi proyekt müendisler sırasında yer alıp, Çolpan ve Merih yoldaşlarına yollanılğan kâinat apparatları, Sovet-Amerika "Soyuz-Apollon", "Energiya-Buran" raket-kâinat kompleksleriniñ proyektlerine qoşuldı. Refat Appazov 200-den ziyade ilmiy işler müellifidir. 1935 senesiniñ devamında bir zamanlar özüniñ oquğanı Bauman aliy tehnikiy oquv yurtunda ve Moskva Aviatsiya İnstitutında ocalıq yaptı, olacaq alimlerni azırladı. Ömrüniñ esas qısmını ilimge, qapalı, gizli müessiselerde çalışuvğa bağışlağan Refat Appazov tabiiy ki, milliy areketke açıqtan-açıq qoşulıp olamadı. 1987 senesi Qırımtatar milleti kütleviy sürette Vatanğa qaytıp başlağandan soñra milliy areket saflarına qoşuldı. 1990 - 1991 senesi V. Dogujiyev reberligindeki Qırımtatar halqınıñ problemleri boyunca devlet komissiyasınıñ azası oldı. 1991 senesi Aqmescitte olıp keçken Qırımtatar halqınıñ Qurultayında iştirak etti ve Mecliske saylandı. 2008 senesinde vefat etti. Menbalar. Kalgay mecmuası Nyımodlin diyalekti. Nyımodlin diyalekti (öz adı: djalykt ńymodliński ślůnskij godki) silez tiliniñ bir diyalektidir. Nyımodlin diyalektiniñ taşıyıcılar sayısı 1 250 000-ge yaqın. Fenerbahçe sport klubu. Fenerbahçe () - Türkiyeniñ bir sport klubu. 1907 senesi İstanbul Qadıköyde qurulğandır. Qurucıları Ziya, Ayetullah ve Necip Beylerdir. İlk prezidenti Ziya Beydir. Evelce renkleri sarı-beyaz olıp 1909 senesinde sarı-lacivertke çevrilgendir. Şimdiki prezidenti Aziz Yıldırımdır. Stadionı, Şükrü Saracoğlu Stadionı Türkiyeniñ eñ zemaneviy stadionı olıp 2009 UEFA kupası finalı mında oynalacaqtır. Stat ismini klubnıñ eñ uzun müddet prezidentlik yasağan kişisi Şükrü Saraçoğlundan alğandır. Tiflis. Tiflis (Gürcice თბილისი - "Tbilissi") - Gürcistan Cumhuriyetiniñ paytahtı ve eñ balaban şeeridir. Bağdad. Bağdad () - Iraq Cumhuriyetiniñ paytahtı ve eñ balaban şeeridir. Aşğabat. Aşğabat (,) - Türkmenistannıñ paytahtıdır. 773 400 (01.01.2004) kişinen Türkmenistannıñ eñ balaban şeeridir. İran sıñırı yanında, Qopet Dağlarınıñ eteginde, Qaraqum Çölünde bir oazistedir. "Aşğabat şeeri" adlı özüne ait vilâyette, memleketniñ Ahal vilâyetinde bulunır. Aşğabat,Türkmenistannıñ cenübinde, İran sıñırından 26 km-de yer ala. 1881-de bu vilâyet Rus işğal quvetleri tarafından alınğandır. İrannıñ eñ balaban ekinci şeeri Meşhedden 920 km uzaqlıqtadır. Aşğabad bir paytaht olaraq çeşitli idare binalarınen bezengendir. Bular özelliknen şeerniñ eñ müim caddesi olğan Türkmenbaşı caddesinde toplanğandır. Şeer bir liman ve milletlerara bir ava limanına saiptir, ayrıca müim bir sanayı merkezidir. Hususan maşna, elektrotehnika, tekstil ve ğıda sanayı pıtaqları sıqlıqtadır. Şeerde bir medeniyet merkezi, universitet, çeşit yüksek mektepler, teatr, müzeyler ve bir ayvanat bağçası bardır. Etimoloji. Aşğabat, olaraq biline. Evelâ daa "Ashkabat", "Ashgabad", ve "`Ishqábád" qullanımları da körülmekte edi. Adnıñ Farsça "Aşq-ābād", "Arsaces Şeeri"nden tür etilgeni sayıla. Başqa bir açıqlama da adnıñ Farsçadaki عشق ("eşq":"aşk") ve آباد ("ābād": "yerleşim yeri" ya da "şeer"), sözleriniñ birleşmesinden "aşq şeeri" añlamında olğanıdır. Tarih. Aşğabat 1818-de kervan yollarınıñ kesişme noqtasında bir köy olaraq qurulğandır. Nisa köyünden (qadimiy paytaht Parfia) ve Yipek Yolundaki qadimiy şeer Konjikalanıñ (Moğollar tarafından XIII asırda yoq etilgendir) arabelerinden ziyade uzaqta degildir. 1881 senesi vilâyetteki bir Rus Ordu Bazasınıñ etrafında inkişaf etmege başlağandır. Transkaspiy Demiryoluna bağlantısı, Qazahistan, Özbekistan ve Hazar deñizinen bağlanmasını ve bunıñ neticesinde şeerniñ 1885 senesinden itibaren devamlı kenişlemesine sebep olğandır. 1919-1927 senesleri arasında şeerniñ adı Poltoratsk edi. 1919 senesi Aşğabatta dünyanıñ ilk Bahai mabeti yasalğandır. 1938-de zaruriyetten sanat galereyasına çevrilgen ve 1963 senesi de yıqılğandır. 1924-te Aşğabat Türkmenistannıñ paytahtı olğandır. 1948 senesi oktâbr 5-deki yıqıcı yer tepremi neticesinde şeer tamamen zarar körgen ve daa soñra yañıdan inşa etile. 1962-de Aşğabatnıñ Qara Qum Kanalıına bağlantısı kerçekleştirilgendir. Bu suv kanalı, dünyanıñ eñ uzun suv kanallarından biri olıp, 600 kilometr şarqtan aqqan Amu Derya özeninen bağlanğandır. 1991 senesi oktâbr 27-de Türkmenistannıñ mustaqilligini ilân etmesinen Aşğabat paytaht olğandır. Anav qalıntıları. Anav vilâyetinde 1904, 1905 sneleri yasalğan qazuvlarda M.E. 9000 yılında başlağan bir Neolitik medeniyetine rastkelgendir. Bu medeniyet M.E. 8000 yıllarında ayvancılıqtan ve M.E. 6000 yıllarında ise madencilikten faydalanğandır. Bilingen eñ eski medeniyetini mında qurulğanı ve dünyağa medeniyetniñ mından cayılğanı atiqiyatçılar tarafından açıqlanğandır. Atiqiyatçılar, tapılğan şeylerniñ ilk Orta Asiyalı ög-türklerge ait olğanını ve medeniyetniñ Çinge ve İranğa mından cayılğanını aytalar. Eali. Aşğabat, 773 400 (01.01.2004) kişinen Türkmenistannıñ eñ balaban şeeridir. Şeerniñ ealisi esasen Türkmenlerden ibaret. Daa soñra sırasınen Rus, Ermeni ve Azeri kibi qavmiy azlıqlar kele. Şeerniñ büyük çoqluğınıñ sünniy musulman olmasınıñ yanında, hristian azlıqlar da buluna. Ayrıca Aşğabat keçmişte Bahai azlığınıñ da müim bir yerleşim yeri edi. Körülmege lâyıq yerler. "Tarafsızlıq Quşağı", Niyazovnıñ altın qaplı eykelinen 1948 senesindeki 7,3 büyükligindeki zelzel neticesinde eski şeer merkezi tamamen yoq olğandır. Bu sebepten diger Orta Asiya şeerlerinde tipik olğan şarqiy tarz "eski şeer" yoqtır. Aşğabat şeer merkezi zelzelege dayanıqlı zemaneviy çelik-beton ve cam binalarnen donatılğandır. Dhaka. Dhaka (ঢাকা) - Bangladeş Halq Cumhuriyetiniñ paytahtı ve eñ balaban şeeridir. Manila. Manila (Filippin Maynila) - Filippinler Cumhuriyetiniñ paytahtı ve eñ balaban şeerlerinden birisidir. 2004. XX asır | XXI asır | XXII asır 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 2003. XX asır | XXI asır | XXII asır 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 2011. XX asır | XXI asır | XXII asır 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 2012. XX asır | XXI asır | XXII asır 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 2013. XX asır | XXI asır | XXII asır 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 2002. XX asır | XXI asır | XXII asır 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 2001. XX asır | XXI asır | XXII asır 1996 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 2000. XX asır | XXI asır | XXII asır 1995 | 1996 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 1999. XX asır | XXI asır | XXII asır 1994 | 1995 | 1996 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 1998. XX asır | XXI asır | XXII asır 1993 | 1994 | 1995 | 1996 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 Kartlis Deda. Kartlis Deda (gürcice ქართლის დედა - “Gürcistannıñ Anası”) - Gürcistannıñ paytahtı Tifliste, şeerniñ timsali olğan monumental eykelniñ adıdır. Tiflisniñ qurulışınıñ 1500 yıldönüminde, 1958 senesi Sololaki töpesine tikildi. Gürci eykeltraş Elguca Amaşukeliniñ yapqan alümin eykeli, yigirmi metr yüksekliginde, gürci milliy urbası içinde bir qadın figurasıdır. Gürci milliy tabiat çizgileriniñ eñ yahşı temsil etkeni qabul etilgen eykelniñ bir elinde, dost olaraq kelgenlerge şarap sunmaq içün büyük bir kâse, diger elinde, duşman olaraq kelgenlerge qarşı qullanmaq üzere bir qılıç buluna. Ujgorod. Ujgorod (,, çehçe "Užhorod") - ğarbiy Ukrainada bir şeer, Zakarpattâ vilâyetiniñ merkezi. Kelime-i şeadet. Kelime-i şeadet - "Eşhedü en lâ ilâhe illâllah ve eşhedü enne Muhammeden abduhu ve Resuluhu" (Arap tilinde: لا إله إلا الرب ، ويسوع هو ابنه) şeklinde aytılğan sözler. İslâmnıñ beş şartından biridir. Qırımtatar tercimesi: "Şaatlıq etem ki, iç bir ilâh yoqtır tek Allah bardır, ve kene şaatlıq etem ki Muhammed onıñ qulu ve peyğamberidir." Kemal Çapraz. Kemal Çapraz - bir Türk gazetacı. Qırım ve Qırımtatarlarnen alâqalı çalışuvınen belli olğan Kemal Çapraz 1964 senesi Türkiyeniñ Kastamonu şeerinde doğdı. Türk neşriyatında Mustafa Abdülcemil Qırımoğlunen birinci söyleşüvde bulunğan jurnalist olğan Çapraznıñ "Sürgünde Yeşeren Vatan: Kırım" adlı bir de kitabı bar. Qırım aqqında çoqtan çoq maqalesi, gazetalarda yazıları neşir etildi. Emel, Bahçesaray kibi pek çoq mecmuada da yazıları çıqtı. Türk Dünyası ve hususen Qırım ile alâqadar oldı. Defalarnen Qırımğa seyaatlar yaptı ve Qırımtatar milletiniñ meselelerini kün tertibine ketirdi. Kemal Çapraz Ufuk Ötesi adlı aylıq gazetanıñ da saibi edi. 2008 s. sentâbr 16 künü bir trafik qazasında öldi. www.kemalcapraz.com | Bir Kemal Çapraz Armağanı Fuzuli eykeli. Fuzuli eykeli - Baqu şeerinde divan şairi Muhammed Fuzulige qoyulğan bir abidedir. Azerbaycan Devlet Akademik Milliy Drama Teatriniñ ögünde buluna. Belli azeri eykeltraşlar Ömer Eldarov ve Tokay Memmedovnıñ 1962 senesi birlikte yapqan plastik sanat eserlerindendir. Protestantlıq. Protestantlıq - Hristianlıqnıñ eñ büyük üç esas mezebinden biri. XVI asırda Martin Lüter ve Jan Kalvinniñ reberliginde Katolik Kilsesine ve Roma Papasınıñ nufuzına qarşı kirişilgen islâat areketiniñ neticesinde doğğandır (1529). Katoliklik. Katoliklik yani Katolik Kilsesi - ruhaniy reisi Roma piskoposı (Roma Papası) olğan, eñ fazla cemaatqa saip Hristian mezebi. Dünyada 1,2 milliardğa yaqın mensübi bar. Katoliklerniñ esas qısmı Cenübiy Amerikada ve Avropanıñ cenübinde yaşay. Ortodokslıq. Ortodokslıq yani Ortodoks Kilsesi - IV ve VIII asırlar arasında toplanğan Umumdünya Konsillerniñ kanonik olğanını qabul etken eñ eski Hristian mezebidir. Dünyada 170 millionğa yaqın cemaatı bar. Katoliklik ve Protestantlıqtan soñra üçünci büyük Hristian mezebidir. Ortodoks Kilsesi esasen Şarq Ortodoks Kilsesi olaraq añıla. Kilseniñ başı (teñlerniñ birincisi) İstanbuldaki patriktir. Şarq Ortodoks Kilsesi bir qaç mustaqil kilselerden ibaret. Olardan eñ müimleri Yunanistan, Rusiye, Bulğaristan, Romaniya ve Sırbistan kilseleridir. Abdulla Lâtif-zade. Abdulla Abil oğlu Lâtif-zade (1890 - 1938) - belli Qırımtatar şairi. Abdulla Lâtif-zade 1890 senesinde Aqmescitte doğdı. Balalıqta öksüz qalğan şair, dayısınıñ qatında yaşadı. Yerli rüştiyede oquğan şair daa soñra litseyniñ yedinci sınıfına kirip tasiline devam etti. 1909 senesinde İstanbulda, üç sene Ufada "Aliye" ("Ğaliya") medresesinde oqudı. 1905-1917 seneleri arasında Rusiye ordusında edi. I Cian cenkine qatıldı. 1920 senelerge qadar şeer ve köylerde muallimlik yasadı. Sovetler vaqtında Maarif Halq Komissarlığında çalıştı. 1928-1931 senelerinde Moskovada Güzel Sanatlar Akademiyasında oqudı. 1935-36 senelerinde Qırım Pedagogika İnstitutında dotsent olıp hızmet etti. 1938 senesi milliyetçiliknen suçlanıp qurşunğa tizildi. Lâtif-zadeniñ sipti şiirlerinden olğan "Hayal - Ömür" 1910 senesinde neşir etildi. Şiirlerinde oca tabiatı ep is etilgen şairniñ "Ber!" ve "Qurtarıñız ölümden!" kibi şiirleri 1921 senesinde yaşanğan açlıqnı añlattı. "Şairge" (1923), "Ahır Zaman Quşu" (1923), "Aqınğa" (1923) şiirlerinde Qırım halqınıñ üriyeti ve yañı ayatqa alışmaları kibi mevzularnı aydınlattı. 1920 seneleriniñ ekinci yarısında Abdulla Lâtif-zade "Hayırsız Tüş" manzumesini yazdı. 1928 senesi "Yañı Saz" isimli şiir kitabını Aqmescitte latin ariflerinen neşir etti. Lâtif-zadeniñ Qırımtatarlarnıñ edebiyat tarihınen alâqalı maqaleleri, monografiyası müimdir. Mustafa Edige Qırımal. Mustafa Edige Qırımal (Şinkeviç) (1911 - 1980) — qırımtatar milliy areketiniñ belli erbabı. Mustafa Edige Şinkeviç 1911 senesinde Bağçasarayda dünyağa keldi. Lipka Tatarlarından olğan babası Mustafa Şinkieviç 1911 senesinde Bağçasarayğa köçken edi. İlk ve orta tasilini Yalta şeerine pek yaqın olğan (bugün Yaltanıñ bir maallesi olğan) Qırımtatarlarnıñ yaşağan Dereköy köyünde yasadı. Lise tasilini Yaltadaki Rus lisesinde bitirdi. Rus tilini pek aruv ögrendi. Yüksek tasiline devam etmek içün Qırımnıñ merkezi Aqmescit şeerine ketti. Pedagogika Yüksek İnstitutına yazıldı. 1923-den 1927 senesine qadar Qırımda sürgen milliy areket teşkilâtı çalışmalarına qoşuldı. Areketke qatılğanlar aqqında başlatılğan taqip ve tutuqlamalardan qurtulması içün Azerbaycanğa qaçtı. Daa soñra İranğa, o yerden de 1932 senesinde İstanbulğa bardı. Edige, İstanbulda Qırım Milliy Merkezi reisi Cafer Seydamet Qırımer ve diger Qırım milliyetçilerinen tapıştı. Bir vaqıt soñra, Lehistan Musulmanlarınıñ müftisi olğan ve Vilnüs şeerinde yaşağan emcesi Yaqup Şinkeviçniñ qatına ketken Edige, 1934 senesinde Vilnüs Universiteti Siyasiy İlimler Fakultetine qayd olıp bu yerden 1939-da mezuniyet diplomını alğandır. Aynı senelerde Türkiyeden Lehistanğa universitet tasili yapmağa ketken Qırımlı yaşlarnen beraber Lehistan Tatarları arasında milliy faaliyetlerni sürdürgen Edige, qurğanı milliy teşkilâtnıñ başına keçkendir. Bir yaqtan yaşlar arasında çalışa ekende, öbür yaqta Lehçe mecmualarda ve Dobrucada neşir etilgen Emel mecmuasında maqaleler yazğan edi. Er sene yaz tatili vaqtında, Lehistanda tasilde tapılğan Qırımlı arqadaşlarınen beraber Dobrucağa kelip o yerdeki çalışmalarğa da qoşulğandır. Mustafa Edige Qırımal, 1939 senesiniñ mayıs ayında Lehistanda doğğan Aymelek hanımğa evlengendir. 1939 sentâbr ayında Lehistan Alman orduları tarafından zapt etilgende, apayı ve emşerisi Murat Yaqupoğlunen beraber 1940 yanvar ayında Berlinge ketken, o yerden de İstanbulğa keçip 1941 senesiniñ dekabr başına qadar bu yerde qaldı. Almanlar Qırımnı zapt etken soñ, Qırım Milliy Merkezi, Mustafa Edige Qırımalnen Müstecip Ülküsalnıñ Berlinge ketmelerine, o yerden de Almanlarnen añlaşıp Qırımğa ketmelerine qarar berdi. Musatafa Edige Qırımal ve Müstecip Ülküsaldan oluşqan eyet doquz ay sürgen bu çalışmalarda muvafaq olamadı. Müstecip Ülküsal İstanbulğa qayttı. Edige, ömür arqadaşınen Berlinde qaldı. Daa soñra Berlinge kelgen Halim Baliç ile Doktor Abdullah Soysal, Edige ile aynı yolda çalışmalarğa devam ettiler. 1942 senesiniñ noyabr ayında Mustafa Edige Qırımal ile Halim Baliç Qırımğa bir ay qalmaq izninen kettiler. Aqmescitte qurulğan Musulman Komitetiniñ azalarınen körüşip keri qayttılar. Bir vaqıt soñra Halim Baliç de İstanbulğa ketti. Abdullah Soysal, Mustafa Edige Qırımal ile Almaniyada qaldı. II Cian cenkinden soñ, Avropağa sığınğan pek köp Qırımlınıñ lagerlerge yerleştirilmeleri hususında Mustafa Edige Qırımalnıñ pek müim çalışmaları oldı. Qırımal, Alamaniyanıñ Münster şeerinde universitetke devam etti ve felsefe doktorı yasap, diplom aldı. Doktor tezi olaraq 1952 senesinde Der Nationale Kampf der Krimtürken (Qırım Türkleriniñ Milly Mücadelesi) kitabını neşir etti. AQŞ tarafından 1954 senesinde Münhende qurulğan Şuralar Birligini Araştırma ve Ögrenme İnstitutı ve Paris Blokunda Qırım Milliy Merkezi temsilcisi sıfatınen Qırımtatarlarnı ve davalarını müdafaa ve temsil etken Doktor Mustafa Edige Qırımal, İnstitut tarafından neşir etilgen Türkçe "DERGİ" mecmuasınıñ qapanğanına qadar mesul müdirligini yasadı. 1972 senesinde İnstitut qapanğanda emekli oldı. Aynı vaqıtta Paris Blokunda Qırım Milliy Merkezi temsilciligi vazifesine de devam etti. 1977 senesinde hastalanğan Doktor Mustafa Edige Qırımal 1980 senesi aprel 22 künü 69 yaşında vefat etti. 2007 senesi mayıs 18 künü, mezarı Avropa Qırımtatar Medeniyet Merkezi tarafından Münhenden avuştırılıp, İstanbul üzerinden Bağçasarayğa ketirildi. Qırımal Münhende sügünlikte vefatından tam 27 yıl soñra öz vatanında Zıncırlı Medrese yanındaki bağçada İsmail Gasprinskiy ve Amet Özenbaşlı mezarlarınıñ qatına kömüldi. Zübeyde Hanım. Zübeyde Hanım (1857, Selanik- Langaza - 14 Ocak 1923, İzmir), Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu olan Mustafa Kemal Atatürk'ün annesidir. Aslen Konya-Karamanlı'dir. Aile kökeni. Osmanlı zemanında, Fatih Sultan Mehmet zemanında Anadolu (İzmir) 'dan Rumeli’ge köçen ve Selanik yaqınlarındaki Langaza’da topraq işleri ile meşğul bir Türkmen ailesi bolğan Acı Sofi ailesindendir. Babası: Sofuzade Feyzullah (Sadullah) Ağa, annesi: Molla Anım nam Aişe Anım’dır. Zemanında apaqaylarnın mektepge ketmesi yayğın bolmağanı içün, oqur yazar bolması nedenimen özü de "Zübeyde Molla" dep anıla edi. Acı Sofi dayın dinine bağlı bir aileden kelgeni içün özü de olayın edi. Selanik'te Gümrük Muhafaza Teşkilatında memur Ali Rıza Efendi ile 1871 yılında henüz 14 yaşında ekende üylendi. Ali Rıza Bey, sarışın ve mavi közlü bir apaqayman üylenmeni tüşleyekende, özünden 20 yaş kiçke bolğan, qara saçlı ve derin mavi közlü bu apaqayğa sevdalandığanını aytqandır. Yani çift Selanik Yaniqapı semtinde yani hayatını başlatğan ve Zübeyde Fatma, Ömer ve Ahmet adlı balaları bolğandır. Ancaq Fatma bu dönemde olgendir. Eşi Ali Rıza'nın Yunanistan sınırında Çayağzı (yaki Papaz Köprüsü)'na tayin edilgeni içün taşınğan ve anda Ömer ve Ahmet ölgen. 1881’de dördüncü balaları Mustafa, 1885’te Makbule, 1889’da Naciye tuvdı. Naciye’ni de kiçke yaşta veremden topraqqa berdiler. Ali Rıza Efendi de 1888 yılında öldi. Ekinci Üylülügü. Bunun üzerine Zübeyde Hanım, balalarını da alıp abiysi Hüseyin Bey'in Langaza'daki çiftliğine ketti. Babasının erte ölümünün ve dayısının çiftliğinde ailenin erkeği olarak yaşağanlarının Mustafa üzerinde terin etkileri bardır. Abiysine taa fazla yük bolmak istemegen Zübeyde Hanım, ekinci üylülüğünü Selanik Gümrükler Başmüdürü Ragıp Bey ile yasadı. Rağıp Bey'in de evvelki üylülüğünden dört balası bardı. Bo üylülük, babasının atırasına sayğı kösterilmegenini tüşünen Mustafa Kemal'ni qızdırdı. Zübeyde Hanım, Balqan Cengi’nden sora Rağıp Bey’den ayrıldı ve artıq Osmanlı toprağı bolmaktan çıqqan Selanik’ni terk ederek qızı Makbule ile birlikte İstanbul’ğa köç etip Beşiktaş Aqaretler’de bir üyge yerleşti. Mustafa Kemal, Ali Fuat Cebesoy'ğa, Rağıp Bey haqqında "Mağa qarşı hep çoq sayğılı davranğan, balaban akay muameleri etgendir. Nazik ve kibar bir kişidir." 1919’da Anadolu'ğa çıqğanından beri körmegeni ve üstelik Osmanlı Padişahı tarafından haqqında ölüm emri berilgenini üyrengeni ulu Mustafa Kemal ile ancaq 14 Haziran 1922’de Adapazarı’nda tekrar tabışqan Zübeyde Hanım, onun qatında Anqara’ğa yerleşti. Ancaq bo şeerin sert iklim qoşulları sağlığını olumsuz etkiledi tedavi amacıman İzmir’ge ketti. 14 Ocak 1923 künü 66 yaşında öldi. İzmir’in Qarşıyaqa rayonunda 1940 yılında yaptırılan anıt mezarda yatmaktadır. Ali Rıza Efendi. Ali Rıza (1839, Selânik - 1888, Selânik) Mustafa Kemal Atatürkniñ babasıdır. Afifi. Şeyh Abdulla Afifüddin Efendi (? - 1640) - Qırımtatar şairi. Qartbabası, Deşt-i Qıpçaqtan kelip Qırımğa yerleşken Haq Muhammed Efendi, babası Şeyh İbrahim Efendidir. İbrahim Efendi, Qırımdakı qarışıqlıqlar sebebinden İstanbulğa kelip Küçük Ayasofya Zaviyesinde şeyhlik yasağan. Bu yerde "Medaric" ve "Mekâtib" adlı eki kitap yazğan. 1593 senesinde Küçük Ayasofyadaki tekkesinde vefat etken. Edirne Qapı tışında Mert Tekke yaqınına kömülgen. Afifüddin Efendi, babası ölgende kiçkene olğanı içün özüne teklif etilgen tekke şeyhligine razı olmadı. Tasil yasamaq istedi. Babasına ürmeti olğan Padişa III Muradnıñ desteginen İstanbulda medresede oqudı. Özüni yetiştirdi. Seviye seviye yükselip Sahn Medresesine müderris oldı. Selâmet Geray, Qırım hanı olğanda onı müfti tayin etti. Qırım yalısındaki Mangup ve Sudaq mansıblarıñ Kefege qatıp Afifüddin Efendige berdi. Afifi, Selâmet Geraynıñ vefatından soñ, acılıqqa ketti. Qaytıp kelgen soñ Kefe yaqınında olğan Seyit Eli köyündeki tekkesinde irşadğa devam etti. 1640 senesiñde bu yerde vefat etti. Oğlu Abdülaziz İzzi Efendi de şair edi. Deşt-i Qıpçaq. Deşt-i Qıpçaq - Kavkaz Dağlarınıñ şimalinde, Turlanen Ertiş özenleri arasında qalğan topraqlarnıñ tarihiy adı. Deşt-i Qıpçaq () fars tilinden "Qıpçaq Çölü" olaraq tercime etile. Ertiş özeni betinden ğarpqa doğru köçken Qıpçaqlar, bugünki Rusiye ve Ukrainanıñ cenüp betini alayın elge keçirdiler ve bu yerlerde köçebe bir devlet qurdılar. Qıpçaqlarnıñ bu yerde qurğan devletiniñ akim olğan topraqlar "Deşt-i Qıpçaq" dep aytıldı ve XVIII asırğa qadar qullanıldı. XIII asırda Moğollarnıñ Qıpçaq akimiyetine soñ bermesinden soñra bu yer Altın Ordu adını aldı. Deşt-i Qıpçaq adı da qullanılmağa devam etti. Deşt-i Qıpçaq topraqlarından deñişik yerlerge dağılğan Qıpçaqlarnıñ bir bölümi, Mısırda Bahriye Memlükleri olıp bilingen hanedannı qurdı. Qırım Hanlığı qurulğanından soñ onıñ ükümdarları da öz unvanında Deşt-i Qıpçaq ismini qullandılar. Memlük Devleti. Memlük Devleti (- "Saltanat al-Mamalik") – XIII–XVI asırlarında yaşağan Şimaliy Afrika (Mısır) ve Cenüp-Ğarbiy Asiyadaki bir devlet. Moğollarnıñ Deşt-i Qıpçaqnı zapt etkeninden soñ, bu yerde olğan Qıpçaqlarnen Çerkeslerniñ bazıları Eyyubi Devletine esir etilip satılğan. Bir vaqıt soñra bu esirler Eyyubi Devleti askeriyesinde qullanılmağa başlanğan. Zaman içerisinde bu esirler askeriyede müim vazifelerge kelgenler. Eyyubi Devletiniñ soñki padişası Turan Şah, bularnı yoq etmek istegen. 1249 senesinde çıqqan ayaqlanuvdan soñra Turan Şahnı devirip devletniñ idaresini elge keçirgenler. Devletniñ başında Müizzüddin Aybeg ketirilgen. Yañı devlet 250 senege yaqın üküm sürgen. Memlük devleti üküm sürgen devresinde Haçlılarnı bu yerlerden atqan, Moğol istilâsını toqtatqan ve Mısırnı yañıdan bir ticaret yolu yasağan. 1260 senesinde Bağdatnı alıp Halifeni öldürgen Moğollar Memlük Devletiniñ üstüne yürgen, Ayn Calut degen yerde uruş olğan, cenk Moğollarnıñ yeñilmesinen neticelengen. Bu cenkten soñra askerlerniñ başında olğan Baybars, Sultan Qutuznı öldürip başqa keçken soñ, 1261 senesinde El-Muntasırnı Halife tayin etken. Daa evel Bağdatta olğan Halifelik bundan soñra Qairege keçip Memlük Devletiniñ imayesine kirgen. 1461 senesine qadar Memlüklernen Osmanlılar arasında yaqınlıq üküm süre edi. Bu seneden soñra aradaki topraqlar içün ükümranlıq ve akimiyet sebebinen bu yaqınlıq bozuldı. 1516-1517 senelerinde Mercidabıq ve Ridaniyede Osmanlılar Memlüklerni yeñdi. Osmanlı askerleri Qairege kirdi. 267 senelik Memlük Devleti yoq oldı. Halifelik Qaireden İstanbulğa keçti. Qaire. Qaire (- "el-Qahire") - Mısırnıñ paytahtı ve eñ büyük şeeridir. Halil İnalcık. Halil İnalcık (1916 s. doğdı) - Türkiyeli Qırımtatar tamırlı tarihçı. Halil İnalcık 1916 senesinde İstanbulda doğdı. Babası Seyit Osman (Sitosman) Nuri 1905 senesinde Qırımdaki Bağçasaray şeerinden İstanbulğa köçken edi. Dedesi Bağçasarayda Hansaray camisiniñ müezzini edi. 8 yaşında ekende ailesinen beraber Ankarağa köçti. Bu yerde Gazi İlk mektebini tamamladı. Daa soñra Sivas ve Balıkesir muallim mekteplerinde oqudı, 1935 senesinde muallim olıp diplomını aldı. Ankarada Til Tarih Coğrafiya Fakultetine kirdi. Bu yerde Şemsettin Günaltay, Fuat Köprülü, Yusuf Hikmet Bayur kibi müim şahsiyetlerden dersler aldı. 1940 senesinde diplomını alğan soñ aynı fakultette oqumağa devam etti. 1942 senesinde “Tanzimat ve Bulğar meselesi” serlevalı doktorasını tamamladı. 1972 senesine qadar bu fakultte Osmanlı ve Avropa tarihından dersler berdi. Aynı sene AQŞda Çikago (Chicago) Universiteti Tarih Bölügine Osmanlı Tarihı Professorı olması içün çağırıldı. 1986 senesine qadar bu universitette dersler berdi. Prof. Dr. Halil İnalcık, şu vaqıtta Bilkent Universitetinde ders bermege devam ete. İnalcık 1986-da Amerika Akademiyasına, 1993-te Britan Akademiyasına aza oldı. Daa pek çoq namlı cian oquv yurtlarında fahriy azalıqları bar. Bundan başqa, müim yerlerden pek çoq taqdir ve mukâfat aldı. Bularnıñ eñ soñkisi Türkiye Büyük Millet Meclisiniñ bergen “Fahriy Mukâfat” () oldı. Halil İnalcık, tarihçılıq körüşin Fransız Annales eqolüne dayandıra. Sayısı yüzni keçken kitap ve maqaleleri bardır. Dört yardımcısınen beraber yazğan “Osmanlı Devletiniñ İqtisadiy ve İçtimaiy Tarihı” (“An Economic and Social History of Ottoman Empire - Osmanlı Devletinin İktisadi ve Sosyal Tarihi”) kitabı bütün cian universitelerinde el kitabı olğandır. İnalcık, bu kitabını Osmanlı tarihınıñ medeniy yaqın dünyağa añlatqanınen maqtanadır. Qıta. Qıta - yer yüzünde olğan eñ büyük qara parçalası. Umumen, bir qıta keniş alanlı olmalı, suvaltında olmağan topraqlardan meydanğa kelmeli ve müim geologik sıñırları olmalıdır. Faqat qıtanıñ tek bir standart tarifi yoqtır, onıñ içün ilim aleminde bir qaç farqlı nazariye bar. Bazıları eñ fazla dört ya da beş qıta olğanını tüşünirken, eñ yayğın qullanımda altı ya da yedi qıta sayıla. Avropa ve Asiya, birlikte Avrasiya olaraq adlandırıla. Ali Bodaninskiy. Ali Bodaninskiy (1865 - 1920) - qırımtatar yazıcı, jurnalist ve siyaset adamı. Ali Bodaninskiy, 1865 senesi Aqmescit civarındaki Badana köyünde doğdı. Tercimanda yazılar yazğan Bodaninskiy, muarrir, sanatçı, edebiyatçı yaşlarnen beraber siyasiy husuiyetide olğan bir cemiyet qurğan olsa da, Çar ükümeti mani olğanı içün bu cemiyet çalışamadı. Qırımtatarlarnıñ atalar sözleri, tapmacaları, aytımlarını topladı, Rusça-Tatarca luğat azırladı ve Rusiye edebiyatından bazı kitaplarnı Qırımtatar tiline tercime etti. 1919 senesinde Mustafa Suphinen beraber Qırımtatar tilinde ilk bolşevik gazetası olğan "Yañı Dünya" gazetasını çıqardı. l920 s. Qızıl Orduğa kirip Qırımğa qayttı. Aynı sene menşeviklernen uruşa ekende öldi. Vatan Hadimi. “Vatan Hadimi” - 1906-1908 senelerinde çıqqan qırımtatar gazetası. Terciman gazetasınıñ keregi qadar inqilâpçı olmağanını tüşüngen Yaş Tatarlardan Abdureşid Mediyev, Qarasuvbazarda Asan Sabri Ayvazov, Seydamet Çelebiday yaşlarnen beraber 1906 s. mayıs 1-de Vatan Hadimi gazetasını neşir etip başladı. Til birligini mudafaa etken Vatan Hadimi gazetasınıñ tili, Osmanlı Türkçesi edi. Daa gazetanıñ birinci sanında Ayvazovnıñ, tilde birlik mevzusınen alâqalı maqalesi bar edi. Üsein Şamil Toqtarğazınıñ yazğanı şiirler Vatan Hadiminde neşir etile edi. “Baylar ve Fuqareler”, “Topraq ve Üriyet”, “Demokratiya” serlevalı maqaleleriniñ yazılması, Mediyevniñ inqilâpçı hususiyetleri sebebinden, gazeta 7 ay soñra qapatıldı. 1 ay soñ yañıdan neşir etilmege başlasa da köp keçmeden 1908 baarinde bir tamam qapatıldı. Urumlar. Urumlar - Ukrainanıñ, Donetsk, Mariupol, Zaporijjâ şeerlerinen çevirilgen topraqlarda, çoqusı Azaq deñiziniñ şimaliy yalısında (ukraince Priazovya) yaşağan Qırım tamırlı, Hristian dininden, Qırımtatar tiline yaqın Urum tilinde laf etken bir halqtır. Bu vaqıtta Priazovyada 78 biñge yaqın Rum yaşay. Bularnıñ 60-65% Urumlar, qalğanı ise kene Qırım tamırlı olğan, Hristian dininden, amma Yunan tilinde laf etken Rumeylerdir. Qazahistannıñ Kentav ve Gürcistannıñ Tsalka şeerlerinde de yaşağan Urum degen başqa halqlar da bar. Bular Anadolunıñ Şarqiy Qara deñiz bölgesinden XIX asırda köçken Türkçe laf etken Yunan tamırlı millettir. Qırımdaki Urum halqı 1778 senesinde Çariçe II Yekaterina vaqtında Qırımdan sürgün etilip Azaq deñiziniñ yalısına yerleştirilgen. Urum tili. Urum tili - türkiy til gruppasına kirgen qıpçaq-oğuz qarışıq bir tildir. Tselka (Gürcistan) ve Kentav (Qazahistan) regionlarında yaşağan Urumlarnıñ tili, Şarqiy Qara deñiz, Qars, Erzurum Türkçesi şivesindedir Alem-i Sübyan. “Alem-i Sübyan” - 1906-1912 senelerinde qırımtatar tilinde çıqqan bala mecmuası. Adı zemaneviy tilge "balalar alemi" olaraq tercime etile ("sübyan" - balalar, sabiyler). Alem-i Sübyan İsmail Gasprinskiy matbaasında basılıp neşir etildi. Bu mecmuada, külünç ikâyeler, tapmacalar, masallar bar edi. Bular em balalar, em de muallimlerniñ faydalanuvı içün edi. Alem-i Nisvan. “Alem-i Nisvan” - 1906-1912 senelerinde qırımtatar tilinde çıqqan qadın mecmuası. Adı zemaneviy tilge "qadınlar alemi" olaraq tercime ertile ("nisvan" - qadınlar). Alem-i Nisvan İsmail Gasprinskiy matbaasında basılıp neşir etildi. Qadınlarnıñ medeniyetke inkişaf etmeleri maqsadınen İsmail Gasprinskiyniñ qızı Şefiqa Sultan Gasprinskaya tarafından çıqarıldı. Abibulla Efendi. Acı Abibulla Efendi Müslim Efendi Zade (1820-1895) - Qırımnıñ belli müderrislerinden. Abibulla Efendi Dereköylüdir. İstanbulda ve Qairede diniy tasil körgen. Zıncırlı medreseniñ müdiri vazifesinde bulunğanda, bu aliy oquv müessisesiniñ ilk islâsını keçirdi. Onıñ teşebbüsinen medresede kitaphane açıldı. Abibulla Efendiniñ bu kitaphanege 1000 nusha kitap bağışlağanı bellidir. İsmail Lömanov. İsmail Noman oğlu Lömanov (1871-1942) - belli qırımtatar alim ve ocası. İstanbul ve Qairede diniy tasil körgen. I Qurultaynıñ iştirakçisi. Qırım milliy ükümeti devirinde ükümet dairelerinde ve yüksek tasil saasında çalıştı, ilmiy tedqiqatnen oğraştı. 1934 senesi işten boşatılıp, Leningrad şeerine kete ve Şarqşınaslıq İnstitutınıñ elyazmalar bölügine işke kire. 1938 senesinde apiske alındı, 1939-da azat etildi. Leningrad muasarası vaqtında (1942-de) vefat etti. Nikolay İvanoviç İlminskiy. Nikolay İvanoviç İlminskiy (; 1822-1891) - türkşınas ve missioner. Qazan Ruhaniy Akademiyasında oqudı ve muallimlik yasadı. 1861-de mında Türk-Tatar bölüginiñ profesorı, 1871-de Sankt Peterburg İlmiy Akademiyasınıñ mühbir azası oldı. Tatarca ve Arapça bile edi. İlminskiy, Rusiyeniñ, Rus olmağan halqlarğa tatbik etken zornen hristianlaştırma yerine, yañı usullar içün oğraş berdi. Rusiye İmperiyasındaki türkiy halqlarınıñ yazıları içün kiril elifbesini uydurmaq ve musulman balaları içün rus tilini ve hristian dinini ögretken ocalar seminariyalarını açmaq işleriniñ başlanğıçında bulunğan zatlardan birevi edi. İsmail Gasprinskiyniñ "tilde birlik" çalışmalarına qarşı keldi. Türkiy tiller aqqında teren tedqiqatlar yaptı. Er şiveni ayrı bir til yapmaq içün oğraş berdi. Episine kiril elifbesinen ayrı-ayrı yazı tili, imlâ, edebiy til ketirmege çalıştı. Er bir turkiy bölge içün özüniñ şive hususiyetlerine köre kiril ariflerinen kitaplar neşir etilmesine iştirak etti. Bunıñnen, turkiy halqlar arasındaki birlik çalışmalarına mani olacağını, er bir halqnıñ bir digeri ile ancaq rus tilinde munasebet qura bilecegini tüşündi. Bu tüşüncesinde de fazlasınen muaffaq oldı. Refat Mahmut. Refat Mahmut (1860-1940) - tanınğan qırımtatar ziyalılarından. İsmail Gasprinskiyniñ, tasil reforması işlerinde ilk ve eñ yaqın muavinlerinden birevidir. Bağçasarayda doğıp, 1890-da mında Qaytaz ağa maallesinde ilk yañı usul mektebini açtı. Bu mektepte Qırımda birinci defa olaraq oğlan balaları qızlarnen beraber oquy, din tışı fenler oqutula edi. 1938 senesi bolşevikler tarafından apiske alındı ve tahminen 1940 yılında Özbekistanda mabüsler lagerinde vefat etti. Cafer Ğafar. Cafer Abdul oğlu Ğafar (1898-1938) - belli qırımtatar şair ve yazıcısı. Edebiy taqma adları Abuçuburcı, Derviş. Cafer Ğafar, 1898 senesinde Aqmescit cıvarında Tav Dayır köyünde doğdı. İlk mektepten soñ Tav Dayır medresesinde oqudı. Medreseni bitirgen soñ 1920 senesine qadar köylerde muallimlik yasadı. Edebiyatqa 1921 senesinde yazğanı “Duyğularım” adlı şiirinen kirdi. Bu vaqıtlarda bir taqım mecmualarda çalıştı. Daa soñra Yañı Dünya gazetasına müellif olıp tayin oldı. Ahalin tilini aruv etip menimsegen Cafer Ğafar “İnqilâbiy Şiirler” (1933), “Ömürden Örnekler” (1927), “İkâyeler ve Şairler” (1933) kitaplarını neşir etti. 1934 senesinde Qırım Yazıcılar Cemiyetine aza olıp saylandı. Lâkin bir qaç ay soñ vazifeden alındı. Onıñ eñ müim ikâyelerinden olğan “Yolculıqta” ve müelliflik yapqan vaqıtta neşregeni Edebiyat Derslerinen namlanğan soñra taqip ve tenqit etilmege başlandı. Kitaplarnıñ toplatılması istendi. Eñ soñunda burjua milliyetçisi ilân etilip, 1938 senesinde zulumdan qurtulamağan Cafer Ğafarnıñ mezarı bile belli degil. Aleksandr Garkavets. Aleksandr Nikolayeviç Garkavets (,; 1947 s. d.) - Qazahistanda yaşağan ukrain türkşınas ve til alimi. Prof. Dr. Aleksandr Garkavets 1947 senesinde Ukrainanıñ Donetsk şeerinde doğdı. Qıpçaq tilinen alâqalı tedqiqatlarnen oğraşa. Türkşınas, yazıcı, şair olğan Garkavets, al-azırda Almatıda Deşt-i Qıpçaq adlı Avrasiya Tedqiqatları Merkezinde çalışmalarını devam ete. Özü bu merkezniñ müdiri olıp em de Qazahistan İlimler Akademiyası Tarih ve Qavmiyat (Etnologiya) İnstitutınen Qazahistan Beşeri İlimler Universiteti ocası ve pek çoq mukâfat saibidir. Aleksandr Garkavetsniñ ilmiy işleriniñ bazıları Qırımtatar, Qaray ve Urum tilleri aqqındadır. Olardan eñ müimi büyük Urumca-Ukraince luğat. Bir qaç yıl devamında Garkavets Qırım Müendislik ve Pedagogika Universitetinde Qırımtatar tilinden ders bergen edi. Yavur yüzü. Qırım ve Romaniyada Hristianlarnen bir arada yaşağan Qırımtatarlar paskalyanı özüniñ adetlerine yavur yüzü dep avuştırğanlar. Adından da añlaşılğanınday miladiy taqvimge köre yüzünci künde, Aprel ayınıñ birinci aftasından soñ paskalyanen aynı vaqıtta olur. Yavur yüzünde qırğa ketip, yüksekçe yerlerden tomalanır(avurlığım yavurğa bolsun dep aytılır), yımırtalar boyanır, qalaç (qolaş olaraq da belli) degen börekler pişirilir ve quşaq küreşleri yapılır. Yaşlarnen qızlar ep beraber yırlar aytıp eglenir. Derviza. Derviza - Qırımda peyda olğan, Küz Bayramı ya da Bereket Bayramı da degen bir halq bayramıdır. Sentâbr ayında yapılır. Tepreçten farqlı olaraq Derviza bir tamam Qırımtatarlarnıñ bir arağa ketirgen umumhalq yığılışıdır. Qırım diasporasında yapılmaz. Birinci Qırım Dervizası 1923 senesi Qırımnıñ Sudaq bölgesiniñ Qutlaq köyünde teşkil etilgen edi. Bu Dervizada Qırımnıñ bütün köşelerinden adamlar yıqılışıp, o bir umumhalq milliy bayramına çevirilgen edi. Dervizağa Qırım ükümetiniñ başı Veli İbraimov da iştirak etti ve dervizanı o açqan edi. Qırımnıñ eñ namlı oyuncısı Hayri Emir-zade de özüniñ sanatınen Dervizanı yaraştırğan edi. 1924 senesi ise Qırımnıñ eñ balaban köyü sayılğan Üskütte ekinci Qırım Dervizası olğan edi. Bu Dervizada da Veli İbraimov iştirak etip Dervizanı kene o açıp ğayet eyecanlı bir çıqış yapqan edi. Dervizanıñ esas noqtaları: milliy küreş, at çapışı, salıncaq tepiş, oyunlar, yırlar, çeşit kütleviy eglenceler, mukâfatlar berüv, aşlar-suvlar, çıñlar aytmaq, ağır ava-qaytarma oyunları edi. Qırımtatarlarnıñ bu güzel Derviza bayramı sürgünlikte de unutılmadı ve alay keçken horluqlardan endi közüni açqan halq, 1968 senesi Taşkent yaqınındaki Çırçıq şeerinde balaban bir Derviza bayramı yasağan edi. Lâkin aynı şu şeerde yasalğan ekinci Dervizanı, milisler, sovet askerleri suvlap köteklep darqatqan, qatılğanlardan bir çoqlarını qapatqan ediler. (Tafsilâtı içün Çırçıq vaqiaları maqalesine baqıñız.) Qırımtatarlar Qırımğa kütleviy sürette qaytıp kelgen soñ, 1990 senesi Büyük Özenbaş köyünde birinci közaydın vatan Dervizası keçirildi. Mında bütün Qırımğa qaytıp kelgenleriniñ aman-aman alayı toplanğan edi. Tepreç. Tepreç (Romaniya ve Türkiye diasporasında Tepreş dep aytıla) Hıdırlezden soñra yapılğan bir qırımtatar halq bayramıdır. Bir-birlerine yaqın köylerniñ halqları bir arada toplaşıp eglenirler. Tepreç künü qalaqay tığırtıp başlar. Tığırtılğan qalaqaynıñ üst beti kökke baqar ise o sene bereketini aruv olacağı tüşünilir. Tepreç künü türlü eglenceler yapılır. Bular, küreşler, yırlar, güzel hamır aş yarışmaları, çıñlar ve çeşit eglencelerdir. Abduraman Qadri-zade. Abduraman Qadri-zade (1876 ya da 1894 - 1938 ya da 1939) - belli qırımtatar şairi. Abduraman Qadri-zade 1894 senesinde doğdı. Medrese tasilini tamamlağan soñ Yañı Dünya gazetasında çalışıp başladı. Arap, Fars, Rus tillerini ögrendi. Pek çoq siyasiy, edebiy ve ders kitabını qırımtatar tiline tercime etti. Qırım halq edebiyatnıñ aruv etip bile edi. Halq arasında aytılğan masallarnı, yırlarnı, çıñlarnı ve atalar sözlerini gazetalarda yazdı. Halq edebiyatından yolğa çıqıp, Molla Nefsi, Aqsaq Temir ve Nasreddin, Nasreddin Oca ve Qarısınday hiciv ve taşlama hususiyetleri olğan eserler neşir etti. Qızma Be Yau, Ögütlerim kibi şiirlerinde kişiniñ ayatındaki noqsanlarnı, yañlışlarnı tenqit etip özüniñ tüşüncelerini, nasiatlarını añlatqan edi. İlyas Borağanskiy. İlyas Borağanskiy (1852 - 1924) - qırımtatar neşriyatçı, hattat ve matbaacısı. İlyas Mırza Borağanskiy 1852 senesinde Bağçasarayda dünyağa keldi. Medrese tasilini tamamlağandan soñ İstanbulğa ketti. 1866-1874 seneleri arasında mında hattatlığını sağlamlap usta oldı. Şarqiy ve musulman tilleri hattalığınıñ eñ qıyın hususlarını aruv etip bilgeni içün, Sankt Peterburgğa çağırıldı. Lâkin mında hattalıq işiniñ alâqa körmemesi neticesinde para sıqıntısı çekti. 1893 senesinde XIV asırda yaşağan İslâm alimi Tebriziniñ Mişkat ül-Mesabih adlı hadis kitabını basmaq içün Sankt Peterburg tsenzura eyyetinden uzun oğraşlardan soñra musaade aldı. Bu kitaptan 1000 adet bastı. Bir vaqıt soñra özüniñ matbaasını açtı. Bu matbaa İsmail Gasprinskiy matbaasından soñra ekinci, Sankt Peterburgda ise birinci qırımtatar matbaası edi. Borağanskiy bu matbaada pek çoq kitap bastı. Bulardan eñ müimleri, Bed ül-Emaliy, Mişkât, Tecvid, Osman Aqçoqraqlınıñ Nenkecan Hanım Türbesi, İvan Krılovnıñ masalları, Gri Boyun (Seraya Şeyka), V. D. Smirnovnıñ Parçalar ve Özetlernen Osmanlı Edebiyatınıñ Örnek Eserleri (Образцовые произведения османской литературы в извлечениях и отрывках), A. İ. Samoyloviçnin İmparator Babürnüñ Şiirleri (Собрание стихотворений императора Бабура), Qazah şairi Abay Qunanbaynıñ şiirleri, Qazan Tatar ziyalısı Qayyum Nasıriyniñ Şarq masalları edi. 1898 senesinde Borağanskiy Türk tili ocası vazifesinen Sankt Peterburg universitetine tayin edildi. Bu vazifede on sene qaldı. 1920 senesinde Borağanskiy matbaa işini qurmaq içün Sterlitamak şeerine (şimdi Rusiyeniñ Başqurtistan cumhuriyeti) ketti. Bundan soñrası onıñ aqqında bir malümat yoqtır, vefatınıñ tam yeri ve vaqtı belli degil. Qırım Tatar halqınıñ bir temsilcisi olğanını er vaqıt aqlında tutqan Borağanskiy pek çoq resmiy evraqnı Bağçasaray Asilzadesi (Бахчисарайский дворянин) dep imzalağan edi. Bütün ayatını müsülman tasiline adağan olması, Borağanskiyni Rusiye musulmanlarınıñ ve qırımtatarlarnıñ büyük ziyalılarıynen bir sırağa qoşa. Onıñ bu çalışmalarına İsmail Gasprinskiy yaqın destek bergen edi. Usul-i Cedid. Usul-i Cedid (zemaneviy tilge "yañı usul" olaraq tercime etile) - İsmail Gasprinskiyniñ 1884 senesinde maalle mektepleri yerine Bağçasarayda başlatıp, daa soñra pek çoq Rusiye musulman şeerlerine inkişaf ettirilgen yañı talim terbiye usullarına köre oqutılğan mekteplerge berilgen isim edi. Gasprinskiy 1884 senesinde Bağçasaray Qaytaz Ağa maallesinde açqan mektebinde ilk tecribesini yaptı. Kerekken para, alet ve levazımnıñ tapılması, müfredatnıñ azırlanması, muallimlerniñ yetiştirilmesi, derste oqutulacaqlarnıñ basılması, episi İsmail Gasprinskiy tarafından yapıldı. Usul-i Cedid ariflerni degil seslerni ögretmek esasına tayana edi. Lâkin, qadimciler (eski usuldan taraf olğanlar) ve halq oña en başta razı kelmedi. O yañı mektepni menimsetmek içün qırq künde oquma-yazma ögretecegini ittaa etti. Tam qırq kün soñra Bağçasaray halqınıñ aldında talebelerni imtaan etti, episide oquma-yazmanı ögrengen ediler. Bu vaqiadan soñra Gasprinskiyniñ itibarı artqan edi. Qadimciler şalt ögrenilgen ilim şalt unutılır dep qarşı kelmege devam ettiler. Gasprinskiyge köre, maarif sisteması, ana tili Türkçeniñ ögretilmesine izmet etmeli ve diniy malümatlarnen beraber dünyeviy malümatlar da olması kerege edi. Usul-i Cedidde ders zamanları ve talebe sayıları tadidli edi. İlk mekteplerde tedrisat zamanı eki seneni keçmecek, bir muallim 30 - 40-dan fazla talebege aynı vaqıtta ders bermecek edi. Aftada altı kün ve bir ders kününde zamanı 45-er daqqanı aşmağan eñ fazla beş ders oqutulacaq edi. Talebeniñ bıqmaması içün ders aralarında teneffüsler bar edi. Bedeniy cezalar da berilmey edi. Maalle mekteplerniñ tersine, Usul-i Cedid mekteplerinde er afta ve semestr soñlarında bütün derslerden imtianlar yapıldı. Mektepni tamamlamaq içün bu imtianlardan keçmek kerege edi. Mekteplerniñ avasına, temizligine, carıq olmasına diqqat etildi. O zamanğa qadar yalıñız Rus mekteplerinde körülgen sıralar, qaratahta, kitaplıq ve diger oquv levazımatı mekteplerde ola edi. Müfredatta da büyük deñişiklikler bar edi. İlk basamaqta Türkçe oquma-yazma, esap (arifmetika), hat, Quran oquma ve İslâmnıñ esasları, ekinci basamaqta coğrafiya ve tarih, İslâm ve memleket tarihı aqqında dersler ve tabiat bilgisi dersleri de oqutıldı. Çoqusı ilk sefer berilgen bu dersler içün ders kitabı da olmağanından, Usul-i Cedid mekteplerinde qullanılacaq esas ders kitabını da 1884 senesinde Hoca-i Subyan adınen Gasprinskiyniñ özü yazıp, kene özüniñ matbaasında bastı. Bu vaqıtta Tercimanda devamlı Usul-i Cedidnen alâqalı maqaleler yazğan Gasprinskiy, körüşlerin Rusiye türkiy halqlarnıñ alayına qabul ettirmek ğayesinde edi. Bunıñ içün er sene Rusiyeniñ er yaqından musulman tacirlerin kelgeni Nijniy Novgorod sergisine ketip onıñ propagandasını yaptı. 1887 senesinde Bağçasaray nümüne mektebi muallimi Bekir Efendini Rezan vilâyetindeki Ankermanğa yiberdi. Bekir Efendi ekinci nümüne mektepni o yerde açtı. Usul-i Cedid er yaqta tuyulıp başladı. Deñişik yerlerden 80 qadar molla Bağçasarayğa kelip Usul-i Cedidni ögrenip memleketlerine qayttılar. Bundan soñ Rusiyeniñ aman er vilâyetinde ekişer-üçer mektep teşekkül etildi. 1893 senesinde Samarqandğa ketken Gasprinskiy mında bir nümüne mektep açtı, bu mektep üç ay soñra qapatılgan olsa da savtiy (fonetik) usulnıñ (usul-i savtiye) ketirgen faydalarını köstergeni içün, Orta Asiyada peş-peşke Usul-i Cedid mektepleri açılmağa başlandı. Gasprinskiyniñ başlatqan bu inqilâpnı eñ başta desteklegenler bütün Rusiye turkiy halqları arasında em iqtisadiy em de medeniy taraftan en quvetli olğan Qazan Tatarları edi. Evelâ Qazan Tatarları artında da Azeriler arasından çıqqan ileri körüşli mollalar, muallimler, tacirler ve zengin musulmanlar Usul-i Cecid areketini baş destekçisi oldılar. 1914 senesine kelingende Rusiyedeki Usul-i Cedid mektepleriniñ sayısı 5000 qadar oldı. Gasprinskiy musulman qızlar içün ilk Usul-i Cedid mektebini ablası Pembe Hanım Bolatuqovağa 1893-de Bağçasarayda açtırdı. Bu nümüne diger yerlerge de qısqa zamanda yayıldı. Usul-i Cedid inqilâbı Rusiye turkiy halqları arasında qadın areketini bir başlanğıç noqtası oldı. .pl. .pl – Lehistan içün üst-seviye internet dоmeni. .uk. .uk - Büyük Britaniya içün üst-seviye internet dоmeni. Qırımtatar icreti. Qırımtatar icreti - XVIII asırnıñ soñundan XX asırnıñ başına qadar devam etken Qırımtatar halqınıñ çoqluğınıñ Balqanlar ve Anadoluğa kütleviy köçkeni. Qırımnıñ Rusiyege qoşulması üzere 1783 senesi fevral 8 kününiñ Manifesti ile işaretlengen siyasiy aktsiya qırımtatar tarihında bir burulış noqtasıdır. Rusiyege bağlı olıp yaşalğan yıllar ne edi? Siyasiy çökte zamanı yerleşik ayatqa keçüv ve Rusiye ile körünişte barışçı munasebetlerde bulunma devridir. Bunıñnen aynı zamanda artı kesilmegen icret esnası, topraq ğayıpları, gizlice ya da açıq-açıq Qırımdan quvulma zamanıdır. Ve XIX asırnıñ soñlarında maneviy canlanma ve Rusiyeniñ tesiri altında milliy Qırımtatar ziyalılarnıñ peyda oluvı yıllarıdır. Niayet 1921 senesi Qırım Muhtar Şuralar Sotsialist Cumhuriyeti qurulğan soñ onlarnen yıl müddet kelgen aqsızlıqlardan soñra qırımtatar halqı özüniñ medeniyeti ve devletçiliginiñ pek mesüliyetli bir saibi olaraq duymağa başlağan edi. Faqat 1944 senesiniñ sürgünligi “halqlar ailesinde” musaviy statusqa bağlanğan ümütlerge soñ berdi. Qırımtatar tarihı üzerine yoq denilecek qadar az araştırmalarnıñ soñunda icret meselesi daa çoq tedqiq etilgen kibi körüne. Amma tarihçılıqnı tafsilâtlı olaraq incelegenimizde bu körünişniñ hatalı olğanı ortağa çıqa. Kesinliknen şunı ayta bilemiz ki, tarih edebiyatında icret meselesinen alâqalı cevaplardan çoq sual bardır. Tedqiqatçılar Qırım Hanlığınıñ tüşmesinden soñ icret qırımtatar tarihınıñ eñ facialı saifeleri olğanını körüş birligi ile qabul etkenlerine rağmen bu mevzunıñ tüyüm noqtalarında (sebepleri, er bir köçüvniñ büyükligi, hronologik sıra) tam bir açıqlıq alâ daa yoqtır. 1783 senesi başlağan birinci icretniñ tarihları müelliflerge köre farqlıdır. Birinci icret tarihınıñ Yevgeniy Markov ve Martyanov 1785-1788 yıllarını köstere, Verner ise icret 1804 senesi toqtatılğanını yaza. Tahminen 1800-1812 yıllarında kerçekleşken ekinci icretni tedqiqatçılarnıñ bir çoqu iç añmay. Ekinci icretniñ tarihları Amet Özenbaşlığa köre 1804-1805, V.H. Kondarakige köre 1883, P.K. Martyanovga köre 1812 senesidir. Üçünci icretniñ hronologik sırasıda tam belli degil. Özenbaşlı 1860-1862 yıllarını köstere, Çernışov ise 1859-1860 yıllarını. Bu üçünci icretniñ hronologik sıñırlarını belirlegende Qırım Cenki 1854-1862 yılları sırasında yapılğan köçlerni de esapqa almaq kerektir. Aynı hronologik çerçevisini M. Pinson teklif ete. Bundan soñra yapılğan icretler ancaq eki tedqiqatçınıñ çalışmaları ile bellidir (Martyanov, Müfti-zade). Töpe noqtası 1902-1903 yıllarına kelgen XIX asırnıñ soñlarında ve XX asırnıñ başları ile işaretlengendir. Bu köçlerniñ de hronologik çerçevesi tartışmalıdır. Böylece, birinci üç icret dalğasınıñ tarihlarınıñ belgilevinde mevcut olğan uyumsızlıq ve icret meselesi daa çoq ilmiy degil gazeta yayınları ile ifade etilgeninden sebep tafsilâtlı bir araştırmağa ihtiyac bardır. 1784 senesi Qırım işğal olunğan soñra meydanğa kelgen birinci icretniñ sebeplerini bir çoq tedqiqatçı Rusiyeniñ Qırımğa ketirgeni iqtisadiy ve uquq nizamından qorquvğa bağlay (Markeviç) ve bu sebepten “Rus ükümeti bularnı Qırımda tutmaycaq ve quvmaq içün kerek olğan tedbirlerniñ episini alacaq” edi (Kondaraki). Bunıñnen aynı zamanda “dindaş Türkiye asreti”, “mırza ve ruhaniylerniñ qışqırtmaları” (Laşkov) ve atta “tatarlarnıñ topraqqa sadıqsızlığı” (Markeviç) birinci icretniñ sebepleri olaraq kösterile. Bu mesele üzerine Amet Özenbaşlınıñ körüşleri bam-başqadır. Özenbaşlı diniy ve milliy sebeplerini ekinci planğa taşlap icretniñ esas sebepleri Rusiye çar ükümetiniñ vahşiy siyasetinde köre ve şöyle yaza: “Qırım 1783 tarihından soñra asla insanlıqqa yaqışmağan bir taqım vahşiyane tedbirlerle onı öz halqından boşatıp böyleliknen temizlemesini, tüşündigi yerlerge saray dalqavuqları ile bir taqım közü toymaz memur qafillerini yerleştirmek siyasetini qullanğan ve bu emelleri qarşısında iç bir mani tanımağan müstebdit çarlığın misli körülmemiş zulumı altında qalğandır”. Birinci icretniñ büyüklikleri üzerine de kesin bir fikir yoqtır. Bazı araştırmacılar köçken Qırımtatar sayısını 4-5 biñden 30 biñge qadar (Hanatski), 50 – 140 biñge qadar (Skaski), 350 – 500 biñ (Özenbaşlı) olaraq köstere. Markoviçniñ taminlerine köre ise birinci icret dalğası 80 biñ kişi olğanını yaza. Tarihçılıq 1800-1812 arasındaki ekinci icret aqqında menbalar daa azdır. Martyanovğa köre bu devirde 3199 kişi Qırımnı terk etkenini yaza ve vaqianı 1812 tarihlı Bükreş barışıq añlaşmasına bağlay. Bu añlaşmağa köre Rusiye Bucaq ve Yedisan tatarlarınıñ Türkiyege keçmesine mani olmayacaq edi. Rus tarihçılığında Qırımtatarlarnıñ üçünci icreti (1854-1862) daa çoq aydınlatılğan. O yıllarınıñ vaqiaları daa tafsilâtlı berilip 1860-1862 yılları arasında köçkenlerniñ resmiy sayısı 192 360 kişi olaraq belgilengen. XX asırnıñ 60-ncı yıllarında yazılğan kitaplarda icretniñ başlıca sebepleri Qırımnı bir an evel slavânlar ile müstemleke etilmesi olğanı ifade etile. Bir çoq müellif akistatar ruhunda maqaleler yazıp tatarlarnıñ Qırımda qalmasını telükeli ve meşaqlı olğanını ifade eteler. (Tşerban - Pereseleniye Tatar). Bu icretniñ sebeplerinden birini de diniy taassup (fanatizm) dep köstereler. (Tşerban, Markeviç). Protatar (tatar yanlısı) noqta-i nazarını ise bu devirge ait eki müellifniñ maqaleleri bellidir. 1860 yıllarında yazılğan oçerklerde mesele tarih baqımından tedqiq etile. Mezkür yazılarda Qırımtatarlarnıñ ağır maddiy vaziyetlerine işaret etilip Rus memurlarnıñ zulumı akis etile. Levitskiy Rusiye dailinde ve tatarlarnıñ Qırım Cenkine (1853) qadar yaşayışını tasvir etip şunı ayta: “Tatarlarğa yapılğan zulumlıqlarğa rus ealisi bile qatlanamaz edi” Levitskiyge köre, bu munasebetlerniñ asıl sebebi “Qırımnı Tatarnıñ elinden alıp ortodoks mezebinden insanlarnı yerleştirmektir”. (Levitskiy S. 604). Bu problema üzerine beñzer noqta-i nazarını Gertsen tarafından yayınlanğan “Kolokol” mecmuası tuta. Ükümetniñ bu icretteki rolüni şidetli olaraq tenqit etip ve tatarlarğa simpatiyasını kösterip şöyle yaza: “Cenk bitken soñ ükümetniñ aqlına şu keldi: Qırımnıñ yerli halqı, yañı cenk başlasa telükeli ola bilir ve bu topraqlarğa Ruslarnı ya da Bulğarlarnı yerleştirmek üzere tedbirler almaq kerek. Onıñ içün Tatar ve Noğaylarnıñ Türkiyege köçmesine mani olmaq yasaqlanğan edi... “Tatarlar, birden-birge ükümet olarnıñ Qırımda qalmalarını zorlamağanını duydılar” (Goneniye…). Bu icretniñ daa bir sebebi, E.İ. Totlebenge köre ükümetniñ Tatarlarnı Qırımdan İmperyanıñ iç bölgelerine sürgün etme ve hristian dinine döndürmege niyetli olğanı haberiniñ tarqalmasıdır. Levitskiy bu qadar kütleviy köçüviniñ tedqiq etkende bir qaç meseleni köz ögüne ala: Qırım Cenki zamanında Qazaq patrulleri Qırımda kezip tatarlarnıñ ihanet kerekçesinen apis etip qabar bermegenleri taqdirde, duşman tarafına keçmek istegenler dep, amirlerine teslim eter ediler. Bu sebepten bir çoq tatar Oröl, Kursk, Herson, Yekaterinburg guberniyalarına sürülgen edi. Körgenimiz kibi Levitskiyniñ köstergen sebepleri umumen iqtisadiy sebepler edi. Bu mevzuda daa radikal noqta-i nazarda “Kolokol”: “Ükümet Qırımda Ruslarnı yerleştirmek içün eñ sadıq tatar ealisini Qırımdan sürgün etti, ve Qırımda 100 biñ tatar köçken soñ añladı ki, Ruslar Qırımğa kelmeyecek”. “Kolokol” bütün yapılğan zulumlarda Baş Nazir M.N. Muravyov reisligindeki ükümetni mesül köre. Daa soñra yazılğan maqalelerde bilhassa ilmiy-populâr ve hatırlav harakterindeki yazılarda ketken tatarlarğa qarşı bir asretlik motivi duyula: “Hırsız memurlarnı tutıp atmaq yerine bizde eñ namuslu Qırım halqlarından – tatarlarnı quvdılar. Bu cenkte kimseni bu qadar qırmadılar bu sakin faydalı halqnıñ qırğanları kibi olarnı ihanelikte qabaatlap buhtan ve rezil ettiler, öz eski yurtlarını terk ettirdiler.” Sovet tarihçılığında 1854-1862 yıllarındaki Qırımtatar köçlerniñ sebepleriniñ yañıdan qavrama kirişiminde bulunıldı. Faqat bu tedqiqatlar sınfiy zıddiyet noqta-i nazarına esaslanıp yapıla edi. Yani marksist nazariyesine tayana edi. 1874 senesi icret aqqındaki malümatlar yoq denecek qadar azdır. Böylece Rus tarihçılığında XIX-XX asırnıñ 30-cı yıllarında yapılğan köçler daa ziyade aydınlatılğan. Uriye Edemova. Uriye Edemova (1938 s. d.) - belli qırımtatar yazıcısı Uriye Edemova 1938 senesinde Baydar uvada dünyağa keldi. Babası ve ağası cenkte ekende, anası Alime ve dört qardaşınen beraber 1944 sürgünliginde Sırdarya vilâyetine yiberildiler. Ağası cenkte öldi, babası cenkten soñ 1947-de olarnı qıdırıp taptı. Uriye Edemova daa örgencilik yaşlarında ana tiline ve edebiyatqa aveslenip qısqa ikâyeler, maqaleler yazmağa başladı. 1963-de Lenin Bayrağı gazetasında onıñ Qırmızı Gül adlı ilk ikâyesi neşir etildi. 1965 senesinden son Lenin Bayrağı gazetasında çalışmağa başladı. Uriye Edemova, “Ömürlik yanımdasıñ”, “Baş yazısı”, “Nişan yüzügi”, “Saniye”, “Başımnıñ ucundasın”, “Anam”, “Yürek ateşi”, “Aydın gecede” eserlerinen qırımtatar halqınıñ yüreginde sayğı, itibar, aqiqiy sevgi qazana bildi. O, qırımtatar yazıcı ve şairleriniñ kitaplarını neşir etme işinde de müim çalışmalar yaptı. Taşkentteki Ğafur Ğulam neşiriyatında Qırımtatar edebiyatı bölüginde çalıştı ve qırımtatar tilinde yazılğan kitaplarnı neşirge azırladı. Şimdiki vaqıtta, Uriye hanım, Tavriya devlet neşriyatı Qırımtatar edebiyatı bölüginiñ müdiridir ve belli qırımtatar şairlerinden Bilâl Mambetniñ omür arqadaşıdır. Cemil Seydamet. Cemil Seydamet (1903 – 1977) - belli qırımtatar şair ve yazıcısı. Cemil Seydamet (edebiy taqmaqı “Buzlu”), 1903 senesinde Qarasuvbazarda dünyağa keldi. Balalığında mında yañı açılğan rüşdiye mektebinde oqudı. Daa soñra ayaqqapçıda ve parası yetmegen içün Ableş ve Qırqlar köylerine ketip, bağçalarda çalıştı. 1922 senesinde Aqmescitteki fırqa mektebine kirdi, aynı vaqıtta devam etken marebelerge qatıldı. 1923 senesinde Yañı Dünya gazetasında Şarq adlı şiiri neşir etildi. 1924 senesinde Moskvağa Şarq Emeklileri Univertitinde oqumağa yiberildi. Mında ekende, “Qanlı Gömlek” (1926), “Qurtlağan Kögüs” (1927) ikâyelerin yazdı. Oquvnı bitirgen soñ, 1928-de Qırımğa qaytıp Yañı Dünya gazetası ve İleri mecmuasında müelliflik yaptı. Bu vaqıtta, “Quyu Tübünde”, “Amam Aralığı” ve “Ufqa Doğru” romanınıñ birinci bölügi basıldı. 1931 de Moskvağa qaytqan Cemil Seydamet, bu yerde Türk tarihı aqqında yüksek ögrenim yasap, daa soñra Özbekistanda bir qısım gazetalarda çalıştı. 1956 senesinde emekli olıp Moskvağa yerleşti, 1977 senesinde anda vefat etti. Lenin Bayrağı. “Lenin Bayrağı” (1957 - 1991) – Özbekistanda qırımtatar tilinde neşir etilgen bir gazeta. Lenin Bayrağı 1957 senesinde Özbekistanda Taşkentte neşir etilmege başlandı. Qırımtatar tilini ve adetlerini coytulmaması ğayesinen qurulğan gazeta, kün keçken saytın Özbekistandaki qırımtatar müellifleri, şairleri, alimleriniñ toplaşuv yeri oldı. Cafer Bulğanaqlı, Kerim Camanaqlı, Ziyaddin Cavtöbeli, Çerkez Ali, Şakir Selim, Yunus Temirqaya, Bekir Çoban-zade, Abdulla Lâtif-zade, Şamil Alâdin, Cevdet Ametov, Abdulla Dermenci, Riza Halid, Osman Ayder, Eşref Şemi-zade, Uriye Edemova, Yusuf Bolat, Zakir Qurtnezir, Ablâziz Veliyev kibi pek çoq yazıcı ve şairniñ eserleri Lenin Bayrağında neşir etildi. Gazeta 1991 senesinde Qırımğa kelgen soñ adını Yañı Dünya dep deñiştirdi. Yañı Dünya gazetası şu vaqıtta Qırımda neşir etilmege devam ete. Kerim Camanaqlı. Kerim Camanaqlı (aqiqiy adı Kerim Reşid oğlu Reşidov; 1905-1965) - belli qırımtatar şairi, edebiyat ve folklor alimi. Kerim Reşidov 1905 senesinde Kezlev şeeriniñ cıvarında Camanaq köyünde doğdı. Qardaşı Mennan Camanaqlı da Qırımnıñ belli şairlerinden edi. Köydeki mektepni bitirgen soñ Aqmescitke ketip muallim olmaq içün evelâ Pedagogika Mektebi soñra Pedagogika İnstitutında oqudı. Til ve edebiyatnen alaqâlı edi. İlk şiirlerini talebelik yapa ekende yazmağa başladı. Şiirleri Yañı Dünya, Yaş Quvet gazetaları ve İleri mecmuasında neşir etildi. 1927 senesinde “Azatlıq Şarqıları” adlı şiir kitabı neşir etildi. Yazıcılar Birligine kirgen soñ Rus ve Qazan Tatar yazıcılarnen munasebetlerini quvetlendirdi. Qazan tatar qızı Reşide hanımnen evlendi. 1937 senesinde Üsein Şamil Toqtarğazı aqqındaki tezinen doktor diplomını aldı. Kerim Camanaqlı, qırımtatarlar arasında özüniñ edebiyatı aqqında doktor tezi yapqan ilk alimlerden birevidir. Onıñ qılavuzlığında qırımtatar folklorı sistematik olaraq tedqiq etilmege başlandı. Köylerge ilmiy eyyetler yiberilip, elyazma edebiy eserlernen, yır, çıñ, mane, masal kibi sözlü eserler toplandı. Kerim Camaqlınıñ Çıñ ve Maneler (1940 s., Aqmescit), Qırımtatar Masalları (1941 s., Aqmescit; 2008 s. yañıdan çıqarıldı) kitapları neşir etildi. Halq ikâye ve destanlarından Aşıq Ğarip, Qoplandı Batır, Qozu Kürpeçniñ qırımlılar arasındaki deñişik variantlarnıñ taptı. 1935-1941 seneleri arasında Qırım Til ve Edebiyet Tedqiat İnstitutı müdiri olıp vazife yaptı. 1941 senesinde cenkke qoşuldı, 1942 senesinde Qırım işğal etilgen soñ ailesinen beraber Qazanğa köçti. 1944 senesinde Qırım özüniñ öz halqına yasaqlanğanı içün bir daa Qırımğa qaytamadı. 1944 senesinde cenk bitkenge qadar Samarqand Pedagogika İnstitutında çalıştı. 1945 senesinde Qazanğa ailesiniñ qatına keldi, lâkin Qazanğa yerleşmesine musaade etilmedi. Sürgünlük yeri olaraq Tataristandaki Alaboğa seeri teyin etildi, yigirmi sene muallimlik yaptı. 1965-de vefatına qadar anda ömür sürdi. Qırımğa qaytamasa da, Alaboğada ekende Özbekistandaki tuvğanları ve arqadaşlarınen körüşme imkânı taptı. Taşkentteki Yusuf Bolat ve diger arqadaşlarinen halq masallarınıñ yañı derlemelerin azırladı. Yuriy Osmanov. Yuriy Bekir oğlu Osmanov (1941 – 1993) - belli Qırımtatar Milliy Areketi iştirakçisi, siyasetçi ve alim. Yuri (Yusuf) Osmanov, 1941 senesinde Qırımnıñ Büyük Qaralez köyünde (şimdi Bağçasaray rayonı) doğdı. Babası Bekir Osman 1911 senesi Büyük Özenbaşta doğğan edi. Anası Mariya Luşinskaya Ziraat Müendisi edi. Babası II Cian Cenkinde partizan areketine qoşulıp dağğa çıqtı. 1944-te Özbekistanğa sürgünge yiberildi. Yuriy Osmanov anasınen beraber 1941 s. oktâbr ayında Azerbaycanğa köçken edi. Babası olarnen Ferğanada tapıştı. 1948-de mektepke kirip 1958-de onı bitirdi. Babası qırımtatar miliy areketiniñ faal iştirakçisi edi. Özü de 1956-da milliy areketke qoşuldı. 1965-de Moskva Yüksek Tehnik Oquv Yurtunı, daa soñra Serpuhov Energetik ve Fizik İnstitutını bitirdi. Çalışmaları neticesinde professor oldı. İlk sefer 1968-de Moskvada tutuqlandı, 1970-ge qadar apiste qaldı. Daa soñra 4 arqadaşınen beraber Özbekistanda makeme etilip Buhara yanındaki Qızılçöl apisanesine yiberildi. 1972-de azat olğan soñ Azerbaycanda Sumgait cam fabrikasında müendis olıp çalıştı. Ferğana vadiysiniñ suvlama leyhasında vazife yaptı. 1982-de yañıdan tutuqlanıp, Yaqutistanda temerküz lagerine yiberildi. Makümiyetniñ bitmesine üç kün qalğanda, hususiy maküm statusında Blagoveşçenskte (Rusiyeniñ Amur vilâyeti) apis etildi. 1987-de aqıl hastanesine yiberildi. Bu sebepnen sürgündeki qırımtatar halqı büyük kütleviy numayışlar yapqan içün aynı sene içinde azat etildi. 1989-da qırımtatar milliy areketi adına bir muracaat vesiqası azırlap Şuralar Birliginiñ Yuqarı Şurasına (yani parlamentine) yiberdi. Bu vesiqada qırımtatar halqınıñ aqları keri berilmesi ve bütün sürgün etilgen halqlar aqqında beyanname bar edi. 1990-da Qırımtatarlar Vatanğa Qaytuv Komitetiniñ reisi oldı. 1991-de bütün oğraşlarğa rağmen maruz qalınğan qattı politikalarnıñ deñişmemesi, vatanğa qaytuvğa musaade etilmemesi ve aqlarnıñ keri berilmemesi sebebinden, o künge qadar alğan bütün unvanlarını taşladı. 1993 senesinde Tavriya Ekologiya Universitetiniñ Şarqiyat bölügi müdiri oldı. Apayı Ayşe fizik ocalığı yapa. Soñ olaraq Milliy Adalet Fırqası teşebbüsi bar edi. 1993 s. noyabr 6 künü Aqmescitte daa tam añlaşılamağan bir sebepten öldürilgen. Ablâziz Veliyev. Ablâziz Veliyev (1939 s. d.) – belli qırımtatar şairi, yazıcısı ve gazetacısı. Ablâziz Veliyev 1939 oktâbr 25-de Qırımda Qoz köyünde dünyağa keldi. 5 yaşında ekende anası Afifenen beraber Özbekistanğa sürgün etildi. 1962 senesinde Taşkentte Toqumacılar Cemiyetiniñ neşir etken Toqumacılar Avazı adlı gazetasında çalışmağa başladı. 1968-de Lenin Bayrağı gazetasında mesül kâtip oldı. İleriki senelerde Taşkent Universiteti Gazetacılıq Fakultetini bitirip diplomını aldı. 1976-da Refat Ametovnen beraber Amet Aqay adlı qırımtatar külkünçli ikâyeleri olğan kitapnı neşir etti. Daa soñra Bayraqqa Tamğan Közyaşlar (1980), Baht Yıldızı (1984), İrade (1987) Şevket Asanovnen beraber Qırımtatar Tapmacaları (1988), Aqıllı kirpi ile ayneci tilki (1988), Melek Köpüri kitaplarını yazdı. Ablâziz Veliyev 40 yıldan ziyade Qırımtatarlarnıñ II Cian Cenkinde iştiraki mevzusında tarihiy tedqiqat yapa. Onıñ tarafından Qırımtatarlar Ekinci Cian Cenkinde adlı tedqiqiy bir eser azırlandı. Mezkür eser beş ayrı kitaptan ibaret, olardan üç dane endi neşir etildi: Faşizm Mabüsleri (2004), Qaramanlar Ölmeyler (2005) ve Cenk Ofitserleri (2008). Halq İntiqamcıları adlı dörtünci kitap al-azırda azırlanmaqta. Bu vaqıtta Ablâziz Veliyev Yañı Dünya gazetasında Baş Neşriyat Müdir yardımcısı olıp çalışa. Qaramanlar Ölmeyler. Qaramanlar Ölmeyler - Ablâziz Veliyevniñ qırımtatar tilinde yazğan 2005 senesi neşir etilgen hatıra kitabı. II Cian Cenkinde 60 biñge yaqın qırımtatar Qızıl Orduda Alamanlarğa qarşı uruşqan, müim faydalar kösterip mükâfatlandırılğan edi. Lâkin, cenkniñ soñunda 1944 mayıs 18-de bütün halqınen beraber sürgünlikke yiberilmek oldı. Aman-aman 22 000 evlâdını bu cenkte, halqınıñ yarısını sürgünlikte coytqan Qırımtatarlar halqınıñ qaraman evlâtlarını ayat ikâyeleri Ablâziz Veliyev tarafından neşir etildi. Bu eser qırımtatarca kiril elifbesi ile azırlanıp basıldı. Resimler, arhiv vesiqalarınıñ da qoşulğanı bu kitapta qaraman pilot Amethan Sultanında tapılğan deñişik maqam ve rütbelerinden otuzdan çoq qaraman qırımtatarın ayat ikâyesi añlatıla. Kırım Tatar Şarkıları. Kırım Tatar Halk Şarkıları (türkçeden "Qırımtatar Halq Yırları") - Zsuzsa Kakuk tarafından azırlanğan 1993 senesi Türkiyede neşir etilgen bir kitap. Birinci Cian Cenki vaqtında (1914-1918) Avstirya-Macaristan İmperiyası topraqlarında Rusiyeli esirler arasında tapılğan musulman askerler içün eki lager qurulğan edi. Birinci lager Eger şeeri yaqınlarında edi. Mında ekseriyetnen Qazan Tatarları, Mişerler bar edi. Ekinci lager Estergon şeeriniñ tış maalesinde qurulğan edi. Bu lagerdeki esirlerniñ çoqusı Qırımdan ve Kavkazdan kelgen askerler edi. Belli Macar türkşınas Ignác Kúnos cenk boyunca er yaz bu lagerlerge ketip türkiy tillerde laf etken esirlerden zengin folklor malzemesi toplağan. Kúnos kitapta olğan qırımtatar halq yırlarını, manelerini, Estergon lagerinde topladı. 1945 senesinde vefatından soñ apayı bularnı Macar İlimler Aqademiyasına sattı. Zsuzsa Kakuk 1978 senesinde bir arağa ketirgeni bu derlemeler, 1993 senesinde Türk Dil Kurumu tarafından neşir etildi. Kitapta 447 mane, 137 yır bar. Em manelerniñ, em de yırlarnıñ mevzusı ekseriyetnen aşq aqqında. Yırlarda Qırımtatar tarihındaki qaramanlıqlarğa da rastlana, erek qalınğan vatan asreti issetile. Edem Nalbandov. Edem Nalbandov (1926 – 1999) - belli qırımtatar bestekâr ve çalğıcısı. Edem Nalbandov, 1926 senesinde Qırımnıñ Qarasuvbazar şeerinde doğdı. Balalığı Qarasuvbazarda keçken Edem Nalbandov cıyğan paralarınen özüne bir mandolin aldı. Lâkin onıñ çalğıcı olğanına razı kelmegen babası mandolinni sındırdı. Bir vaqıt soñra drama cemiyetine qoşuldı. Bu cemiyette keman çalmanı ögrendi. En soñunda babası onıñ muzıka sevgisine razı oldı. Oña balalayka, keman ve mandolin aldı. Edem Nalbandov ilk mektepnen beraber muzıka mektebiniñ keman sınıfında oqudı. 1945-de muzıka ocalığına başladı. 1948-de Yoşkar Ola şeerinde (Rusiyeniñ Çirmiş Cumhuriyeti) filarmoniya hor çalğıcısı oldı. 1950-de muzıka mektebiniñ bestekâr bölügine kirdi. 1956-da Tacikistanda Leninabad muzıka mektebniñ bitirip, aynı mektepte oca oldı. 1957 de Taşkent Devlet Konservatoriyasına qabul etildi. 1962-de hor idareciligi bölümini tamamladı. Bir qaç sene Qaytarma Ansambliniñ baş idarecisi oldı. Halq yırlarnıñ hor içün yañıdan işledi. Tañ Yıldızı, Ay Nenni, Horan adlı halq yırları Özbekistan Radio Televizion horu tarafından aytılıp plaqqa qayd etildi. Qırımtatar şairlerniñ doquz eserinden bestelengen Bir Top Gül (1979), hor içün bestelengen yırlar Baht Yıldızı (1985), kene qırımtatar şairlerniñ sözlerine bestelengen Sümbül Taşkentte yayınlandı. Edem Nalbandov 1999 senesinde vefat etti. Samarqand. Samarqand () - Özbekistanda bir şeer. Merkeziy Asiyanıñ eñ qadimiy şeerlerinden biri. Memleketniñ paytahtı olğan Taşkentten soñ Samarqand Özbekistannıñ ekinci büyük şeeri. Samarqand vilâyetiniñ merkezi ola. Çerkez Ali. Çerkez Ali (aqiqiy adı Çerkez Ali Amet oğlu Ametov; 1925 s. d.) - belli qırımtatar şairi, ikâyecisi ve romancısı. Çerkez Ali Ametov Qırımda Bağçasaray rayonınıñ Bağatır köyünde dünyağa keldi. Babası Qırımtatar Çerkez Ametnen, anası İstanbullı Melek Filsan (Padişa II Abdülhamitniñ yaveri İhsan Paşanıñ qız qardaşı) İstanbulda evlendi. O vaqıtlarda Kavkazdan kelgen er keske İstanbulda Çerkez dep aytılganı içün Qırımtatar Ametke de Çerkez dep taqmaq tağalar. Çerkez Amet apayınen beraber 1905 senesinde Qırımğa qayttı. Çerkez Amet daa Ali kiçkene ekende vefat etti. Çerkez Ali ilk mektepni, Bağatır köyünde, orta mektepni Ğavr ve Kökköz köylerinde oqudı. 1944 senesinde sürgünlikte anasını yolda coydı. Özbekistanda ekende anasını izin taptı, qıdırmaq içün Mari Cumhuriyetine yolğa çıqtı. Lâkin anası Mari dağlarında coytulğan edi. Yaqalanıp sürgün qaçqını ükmünen Usoldag lagerine yiberildi. On sene anda qaldı, 1954-de azat etildi. Qazahistan ve Özbekistanda aydayıcı olıp çalıştı. 1962-de Lenin Bayrağı gazetasında, 1967-de Ğafur Ğulam neşriyatı Qırımtatar bölüginde çalışmağa başladı. Yıldız mecmuasında muarrirlik yaptı. 1968-de Taşkent Universiteti Rus Filologiyası bölümini tışardan bitirdi. Çerkez Ali edebiy eserler yazmağa daa Qırımda ekende başlağan edi. İlk yazğan şiirleri Quş Qaya ve Muzıkant Olurım 1941-de Aqmescitte Yaş Leninciler mecmuasında neşir etildi. Çerkez Ali tercime saasındada müim çalışmalar yaptı. Alişer Nevainiñ gazellerini, Nizaminiñ şiirlerini, Konstantin Simonov ve Lesâ Ukrainkanıñ eserlerini qırımtatar tiline tercime etti. 1995-de Qırımga qaytqan Çerkez Ali, Qırımdaki gazeta ve mecmualarda şiirlerniñ yazmağa devam ete. Belli Türk şairlerden Ataol Behramoğlu onı añlatqan Çerkez Ali adlı şiir yazdı. Ziyadin Cavtöbeli. Ziyadin Cavtöbeli (aqiqiy adı Ziyaddin Meñliazizov; 1905 - 1991) – belli Qırımtatar şairi ve yazıcısı. Ziyaddin Cavtöbeli, 1905-de Keriç civarında Cav Töbe köyünde (şimdi Yedi Quyu rayonı) doğdı. Köy mektebini bitirgen Ziyadin 1923 senesi Totayköy pedagogika tehnikumına oqumağa kire. Onıñ ilk şiirleri "Emgek" adlı divar gazetasında derc olundı. Şu yılnıñ soñlarında ise, "Yeñi dünya" gazetasında yaş şairniñ "Qızıl bayraq", "Qızıl yıldız" kibi bir sıra şiiri basıla. 1924 senesi tehnikum Aqmescit şeerine avuştırıla. 1925 senesi Ziyadin Cavtöbeli "Yaş quvet" gazetasınıñ edebiy hadimi ve mesül kâtibi olaraq çalışıp başlay. Aynı vaqıtta, oquvını da devam ettire. 1927 senesi Qırım Devlet neşriyatında yaş şairniñ "İnqilâbiy şiirler" adlı cıyıntığı neşir oluna. Cavtöbeli 1928 senesi tehnikumnı bitirgen soñ, Aqmescit rayonı Alma Tarhan köyündeki nümüne mektebine müdir olaraq yollanıla. Cengiz Dağcı onıñ ocalığından alğışnen laf ete. Bu sebepnen Ziyadin Cavtöbeli mında bir çoq qırımtatar şairinen tanışa. Onıñ "Komsomol yırı", "Komsomol saflarına kim kire?", "Bir çoban baladan", "Körgen künlerim" kibi bir sıra şiiri yaşlıq arasında meraqnen oqula. 1925 senesi Ziyadin Cavtöbeli "Yaş quvet" gazetasınıñ edebiy hadimi ve mesül kâtibi olaraq çalışıp başlay. Aynı vaqıtta, oquvını da devam ettire. 1927 senesi Qırım Devlet neşriyatında yaş şairniñ "İnqilâbiy şiirler" adlı cıyıntığı neşir oluna. Cavtöbeli 1928 senesi tehnikumnı bitirgen soñ, Aqmescit rayonı Alma Tarhan köyündeki nümüne mektebine müdir olaraq yollanıla. Aradan çoq keçmeden, şu yılnıñ baarinde "Yeñi dünya" gazetasınıñ mesül kâtibi olaraq tayinlene. Matbuat ve edebiyat işlerinle bayağı tecribeli adamlar arasında çalışuvı yaş Cavtöbelini şair ve gazetacı olaraq şekillendire. Bu yılları o Aqmescit pedagogika institutınıñ içtimaiy-iqtisadiy fakultetine kire ve çalışa, em de oquy. İnstitutnı bitirip, aspiranturada oquvını devam ete. 1930—1935 seneleri Cavtöbeli Qırım Devlet neşriyatında muarrir olıp çalışa. 1934 senesi o proletar yazıcıları birligine aza qabul oluna. 1935 senesi ordu saflarında hızmet ete. 1936—1938 seneleri Qırım Devlet neşriyatında baş muarrir vazifesinde çalışa. Bu devirde onıñ "Yaş buvın yırları" adlı şiirler cıyıntığı basılıp çıqa. Dinlerniñ Zuurı ve Zararları, Oraza, Qurban, Sünnet, İslâm Dininiñ Sınfiy Maiyeti kibi maqaleler yazdı. Qızıl Proletariy, Qızıl Yaşlıqqa, Keriç Qızlarına, Qadınlarğa, Bay ve Fuqare, Al Tañ, Lenin kibi şiirlerinde sotsializm, aq ve adalet mevzularını işledi. Sotsializm içün pek çoq küreşse da, diger qırımtatar ziyalılarınıñ aqibetine oğradı. Şairniñ yaratıcılığı gürlegen bir vaqıtta Stalin şahsına tabınuv devri kele ve zemaneniñ ileri adamlarınen bir sırada, Cavtöbeli de bastırıqqa alına. 1938 senesinden 1946 senesine qadar apishanelerde buluna ve 1947 senesi Özbekistannıñ Samarqand şeerine kele. 1950 senesine qadar ocalıq yapa. 1956 senesi qabaatsız tanılıp, reabilitatsiya oluna. 1950 senesinden 1979 senesinece qurucılıqlarda işçi olıp çalışa. Bu vaqıttan soñra Özbekistanda Lenin Bayrağı gazetasında maqale ve şiirler yazdı. Cenkten soñ Ziyadin Cavtöbeliniñ "Yırla, insan" (1970), "Edebiyat sevdatarı" (1983), "Çeşit yıllar şiirleri" (1978), "Ayırılmaz dostlarım" (1986) kibi şiiriy cıyıntıqları basılıp çıqtı. Ziyadin Cavtöbeli 1991 senesi iyün 16-da icrette vefat etti. Ayder Osman. Ayder Osman (1938 – 1997) – belli qırımtatar ikâyecisi. Ayder Osman, 1938 senesinde Qırımnıñ Seyitler rayonında Beş Qurtqa köyünde dünyağa keldi. Altı yaşında bütün qırımtatar halqınen beraber sürgünlikke yiberildi. Özbekistannıñ Marğılan şeerindeki muallim mektebini bitirip muallimlik yaptı. 1965 senesinde Taşkent Univetitetini Gazetacılıq bölüminden diplom aldı. Lenin Bayrağı gazetasında bölüm müdirligi, Yıldız Mecmuasında baş müelliflik ve mesül kâtiplik yaptı. Özbekistan Yazıcılar Cemiyeti prezidium azası oldı. 1972 - Emcemden Selâm adlı kitabı neşir etildi. Daa soñra Tanış Közler (1975), Yıllar ve Dostlar (1975), Tutuşuv (1989) ikâye kitapları neşir etildi. Bala edebiyatı aqqında da yazılar yazğan Ayder Osmannıñ, Ösüv Basamaqları (1984) adlı kitabında yazıcı ve şairler içün maqaleler bar. Ayder Osmannıñ eserleri diger türkiy tillergede tercime etildi. Tercime saasında da çalıştı, rus ve özbek tilinden pek çoq eserni qırımtatar tiline tercime etkeni kibi, qırımtatar tilinden de rus ve özbek tiline tercimeler yaptı. Ayder Osman Qırımğa köçmek ve yerleşmek içün pek çoq qıyınlıqnen oğraştı. Lâkin bu onıñ sağlığını bızdı. 1997 s. iyün 20-de vefat etti. Cemil Kermençikli. Cemil Kermençikli (1891 – 1942) - belli qırımtatar şairi. Cemil Kermençikli 1891 senesinde Kermençik köyünde (şimdi Bağçasaray rayonı) dünyağa keldi. Babası muallim olğanı içün oquv-yazuvnı evde ögrendi. Eki sene Bağçasarayda Abdulalim mektebinde soñra Zıncırlı Medresede oqudı. 1908-de bir yıl İstanbulda medresede tasiline devam etti. 1909-1913 seneleri arasında Orenburgda Hüsaniye medresesinde tasil yaptı. 1913-de Qırımğa qaytıp muallim tayin etildi. 1916-1917 senelerinde Terciman gazetasında çalıştı. Qırımtatar milliy areketinde müim vazifeler aldı. İlk şiirlerin Zıncırlı Medresede oquy ekende yazdı. Aqmescitte Küçük Dostlarıma (1917) adlı şiir kitabı neşir etildi. Tatarım, Muqaddes Emelimiz Olurken, Seviñ Ey Şanlı Millet, Çelebicihana kibi pek çoq şiirinde qırımtatar milliy areketi içün fikirlerni akis ettirdi. Bazı ikâye ve icviye denemeleri yaptı. Cemil Kermençiklige 1937–de milliyetçilik iddasınen ağır apis cezası berilip Sibirge sürgün etildi. Lagerlerdeki zulüm ve eziyetke dayanamadı. 1942 senesinde Arhangelsk lagerinde vefat etti. Eşmırza Oysullı. Eşmırza Oysullı ya da Eşmırza Qart (1803 - 1883) - belli Qırımtatar halq şairi (keday), çıñcısı. Eşmırza qart 1803 senesi Keriç yarımadasındaki Oysul köyünde, fuqare qorantasında doğa. Faqır ömür keçirgen bu istidatlı keday köy-köyden yürip, özü uydurğan yırlarını yırlay. Onıñ yırları. çarlıqqa, eziyetke qarşı doğrultılğandır. Eşmırzanıñ icadı yazılı olaraq degil de, ağızdan-ağızğa avuşuv neticesinde halq arasında keniş tarqağandır. Onıñ yırları Qırımnıñ çöl taraflarında ve Keriç yarımadasında yaşağan qırımtatarlar arasında saqlanıp qaldılar. Qırım destanları, halq ikâyelerini yahşı bile edi. Eserlerinde Qırımdan Rusiye ordusına askerge alıp ketilgen yaşlarnı, qırımtatar icretini, halqqa yapılğan zulümni, mırzalarnıñ yapqan aqsızlıqlarnı, halqnıñ istek ve tüşüncelerini añlattı. Eşmırza qartnıñ közleri körmey edi. Onı elinden cetep yürgenler. Öyle alicenap insanlardan biri Qırımnıñ Ağırmaq Eli köyünden Qulmambet Bekmambet olıp, soñundan onıñ özü de belli folklorcı, masal aytıcı olıp yetişti. Eşmırza qartnıñ ekseriy şiirleri onıñ ağzından yazılıp alınğandır. Cenkten evel Eşmırza kedaynıñ yaratıcılığınen A.S. Puşkin adına Qırımtatar tili ve edebiyatı ilmiy-tedqiqat institutı oğraştı. 1940 senesi institut folklorcı Baqı Ğaziyevniñ "Halq şairi Eşmırza" adlı kitabını neşir etti. Bu kitapqa Eşmırza qart aqqındaki maqalenen beraber, kedaynıñ bazı şiirleri de kirsetildi. İcrette neşir etilgen "Edebiyat hrestomatiyası" (Taşkent, 1971) kitabına Eşmırza qartnıñ "Soldatlıq aqqında" serlevalı şiiri kirsetildi. Eşmırza qart 1883 senesi vefat etken. Necip Hablemitoğlu. Necip Hablemitoğlu (1954 – 2002) - qırımtatar tamırlı Türkiyeli yazıcı, araştırmacı, tarihçı. Dr. Necip Hablemitoğlu, 1954 senesinde Ankarada doğdı. Ankara Atatürk Lisesini bitirgen soñ Ankara Universiteti Siyasiy İlimler Fakultetinde oqudı. 1977-de diplomını aldı. 1977-1988 senelerinde Dilde, Fikirde, İşte Birlik mecmuasını neşir etti. 1980-den soñra Ankara Univertiteti Türk İnqilâp Tarihı İnstitutında çalıştı ve mından doktor diplomnını aldı. 1974 senesinde Şuralar Birliginde zulüm, basqı, sürgün ve etnik ayrımcılıqnı añlatqan Sovyet Rusya’da Devlet Terörü adlı kitabını neşir etti. Aynı sene yazğan Yüzbinlerin Sürgünü kitabında qırımtatar sürgünligini añlattı. 1995 – 1996 senelerinde Birleşken Milletler Cemiyetiniñ Moldaviyada Gagauzlarnıñ Latin elifbesine keçme proyektinde muşavir olıp vazife aldı. Türkiye tışındaki türkiy halqlarnen alâqalı pek çoq tedqiqatı ve kitabı olğan Hablemitoğlu 2002 senesinde eviniñ aldında oğrağanı bir suiqastnen öldürildi. Özündiy Univertitet ocası olğan Prof. Dr. Şengül Hablemitoğlunen evli ve eki qız balası bar edi. Son kitabı Köstebek adınen vefatından soñ neşir etildi. Pek çoq kitabı ve maqalesi olğan Dr. Hablemitoğlu, ömrüniñ soñki yigirmi senesinde Ankara Univertitetinde ocalıq yaptı. Ana ve baba tarafından qırımtatar tamırlı olğan Hablemitoğlu İsmail Gasprinskiy ve qızı Şefiqa Gasprinskayanıñ hususiy vesiqaları da olğan zengin bir arhivi bar edi. Alim Azamat oğlu. Alim Azamat oğlu (1816 - ?) – belli qırımtatar halq qaramanı. Alim Azamat oğlu (halq arasında Alim Aydamaq dep biline) 1816 senesinde Qarasuvbazar civarında Köpürliköy köyünde doğdı. Fuqare bir köylü olğan Azamat aqaynıñ balası eken. Makeme vesiqalarında anasınıñ adı Kerime dep yazıla. Aqmescitte yaşağan Çernayeva 1939-da yazğan Pereval Tübünde adlı hatıratında, Alimniñ bir de qız qardaşı olğanını, onı bir mırzanıñ qaçırğanını, mani olmaq istegen Azamat aqaynı kötekletkenini, qısqa bir vaqıt soñra Azamat aqaynıñ ölgenini yaza. Alim bala ekende tericide çalışmağa, babası ölgen soñ ırğatlıq yapmağa başlay. 1938 senesinde Aqmescitte yazılğan Alim adlı bir hatıratqa köre, qatında çalışğan pomeşçikniñ qızına aşıq olğan. Lâkin qıznıñ babası olarnı ayırıp Alimni apis ettire. Alimniñ apis oğlanına çoq üzülgen qız, şu yırnı ayta. Makeme vesiqalarına köre ise Alim cinayetten apis etile. Başta Bender qalesine, soñra Kişinovğa yiberile, 1848-de qaça. Bu vesiqalarğa köre Eski Qırım, Kefe, Aqmescit, Kezlev taraflarında dolaşıp evlerge, yolcularğa basqın yapqanı yazıla. Alimni tutmaq içün mırza ve pomeşçikler çoq oğraşa. Tutulğan soñ yahşı etip köteklenip, Sibirge yiberile. Alimniñ bundan soñraki ayatı aqqında mâlümat yoqtır. Lâkin halq ikâyelerine köre Alimnin kene qaçıp, Türkiyege ketkeni aytıla. Alim resmiy maqamlarğa köre aydut, cinayetçi dep aytılsa da, halqqa köre qaramandır. O devirde mırzalarğa, aqsızlıqlarğa qarşı halqnıñ yanında olğan. Onıñ içün yazılğan pek çoq ikâye ve edebiy eser bar. .uz. .uz - Özbekistannıñ üst-seviye internet dоmeni. .ru. .ru - Rusiyeniñ üst-seviye internet dоmeni. .de. .de - Almaniyanıñ üst-seviye internet dоmeni. .jp. .jp - Yaponiyanıñ üst-seviye internet dоmeni. Utarit. Utarit (Merkuriy) - Küneş sistemasınıñ Küneşke eñ yaqın seyyaresidir. Büyüklik ceetinden sekiz seyyare arasında sekizinci sıranı ala. Çıplaq köznen körünip olğan beş seyyareden biri (digerleri Çolpan, Merih, Müşteri ve Zual) olaraq eski devirlerden berli insan oğlunıñ diqqatını çekkendir. Utarit yer beñzeri ya da "qaya" yapılı seyyareler sınfına kire. Küneşke yaqınlığı sebebinen yer yüzünden közetüvi zordır ve aqqında bilingenler sıñırlıdır. Çolpan. Çolpan (Zöre, Venera) - Küneş sistemasında, Küneşke uzaqlıq baqımından ekinci sıradaki seyyare. Halq arasında Tañ Yıldızı ve Çoban Yıldızı olaraq da belli. Öz ekseni etrafında, Küneş sistemasındaki diger bütün seyyarelerniñ akis istiqamette döne. Çolpan saat yönünde döngen tek bir seyyaredir. Büyükligi ceetinden Zemin ile beñzerlik köstergeninden Dünya ile qardaş seyyare olaraq da biline. Kök yüzünde Küneşke yaqın konumda bulunğanından ve orbitası Zeminniñkine köre Küneşke daa yaqın olğanından yer yüzünden tek Küneş doğmadan evel ve batqandan soñ körünip ola. Onıñ içün Çolpan Aqşam Yıldızı, Saba Yıldızı ve Tañ Yıldızı olaraq da adlandırılğandır. Körünip olğanı vaqıtlarda, kök yüzündeki eñ parlaq cisim olaraq diqqat çeker. Seyyare. Küneş sistemasınıñ sekiz seyyaresi. (Büyüklikler ve uzaqlıqlar ölçeklenmegen. Küneş sistemasındaki seyyarelerniñ orbitaları Seyyare - Küneşniñ etrafında dolanğan kök cismi. Tar manasınen, Küneş sisteması içinde, Küneşniñ doğrudan yoldaşı olğan ve Halqlarara Felekiyat Birligi ("International Astronomy Union") tarafından bu tarifke uyğun bulunğan sekiz kök cismini belirlemede qullanıla. Küneş sistemasında, resmen qabul etilgen sekiz seyyareden ğayrı, bu cisimlerlge büyüklik, orbita ve fizikiy hususiyetler ceetinden aynı zümrege qoyulıp olacaq yañı kök cisimleriniñ keşf etilüvi, bir yandan da başqa yıldızlarnıñ etrafında da Küneş sisteması seyyarelerine beñzer kök cisimleriniñ dolanğanınıñ saptanması, seyyare tarifiniñ sıñırlarınıñ bulanıqlaşmasına sebep olğandır. Bu sekiz seyyareniñ tışında daa evel seyyare olaraq tariflengen Pluton Halqlarara Felekiyat Birliginiñ yañı tariflemesine köre kiçik seyyare olaraq qabul etile. İbrani tili. İbrani tili (öz adı עִבְרִית, "İvrit") - Afro-Asiya til ailesiniñ samiy taqmından bir tildir. İsrailniñ resmiy tili. Siloam şeerinde bir ükümdar hızmetçisiniñ mezarında tapılğan bir İbranice yazı. Alimlerge köre Milâttan Evel VII asırda yapılğandır. Riza Fazıl. Riza Fazıl (1929 s. doğdı) - belli qırımtatar yazıcısı. Riza Fazıl 1929 senesi mayıs 30-da Qarasuvbazar rayonınıñ Barın köyünde köy ocasınıñ qorantasında dünyağa keldi. 1944 senesi sürgünlik vaqtında şimalge, Rusiyeniñ Kostroma vilâyetiniñ Makaryev rayonına tüşti ve ösmürleyin dağda çalıştı, sürgünlikniñ bütün ağırlıqlarını özüniñ başından keçirdi. 1955 senesi Kostroma şeerinde ticaret oquv yurtunı, 1959 senesi ise Samarqand ticaret institutınıñ iqtisadiyat fakultetini bitirdi. 1959-64 seneleri Qırgızistannıñ Oş şeerinde ticaret sistemasında öz zenaatı boyunca çalıştı. 1965 senesi Taşkentke köçti ve şu yıldan başlap, 1980 senesine qadar anda qırımtatar tilinde çıqqan Lenin Bayrağı gazetasında terciman, edebiy hadim, edebiyat ve sanat bölüginiñ müdiri vazifelerinde bulundı. 1980-1994 seneleri Yıldız mecmuasında başta şiiriyet bölüginiñ müdiri olıp, 1987 senesinden ise derginiñ mesül kâtibi vazifesinde çalıştı. 1992 senesi Yıldız mecmuası hadimlerinen beraber Qırımğa köçip keldi. Uzun yıllar boyunca qırımtatar edebiyatınıñ deñişik saalarında çalıştı. Qırımtatar folklor eserlerin toplap neşir etti. Riza Fazılnıñ icadiy faaliyeti 1964 senesi Lenin Bayrağında basılgan “Aramtamaq”, “Ötmek” kibi ilki şiirlerinden başlanğandır. 1970 senesi onıñ “Navrez” adlı birinci şiir kitabı basılıp çıqtı. 1971 senesi “Qayda Birlik Anda Tirlik” adınen birinci kere qırımtatar atalar sözleri cıyıntığını çıqarmağa nail ola. 1975 senesi ise kene qırımtatar folklorına ait “Maneler ve Çıñlar” cıyıntığını neşir etti. 1976 senesi Riza Fazıl müellifdeşlikte orta mekteplerde ana tili dersini keçken Qırımtatar talebelerine IV-VII sınıflar içün “Tuvğan Edebiyat” dersligini çıqara. 1977 senesi Qırımtatar qadınlarınıñ cenkte, partizanlıqta gizli teşkilâtlarda faal iştirakine bağışlanğan “Analar Yaş Ekende” adlı oçerkler cıyıntığını azırlap çıqara. 1979 senesi onıñ Sadıqlıq serlevalı oçerkler kitabı basılıp çıqtı. 1982 senesi ise Rıza Fazılnıñ Moskvalı Lütfiye Sofunen beraber Şuralar Birliginiñ eki defa qaramanı Amethan Sultannıñ ayatı aqqında yazğan “Amethannıñ Yıldızı” adlı vesiqalı povesti neşir etildi. 1980-ci yıllarda Riza Fazıl eski devir qırımtatar şiiriyeti nümünelerini araştıruv ve olarnı ögrenüvnen meşğul ola ve, neticede, 1988 senesi XVII asırda yaşap icat etken Aşıq Ümerniñ birinci kere şiirler kitabını azırlap çıqarmağa nail ola. 1990 senesi ise o, Aşıq Ümer eserleriniñ ekinci kitabını çıqara. Bunıñ kibi Riza Fazıl Yıldız mecmuasınıñ saifelerinde oquyıcılarnı Mahmud Qırımlı, Üsein Kefeviy, II Ğazı Geray,IV Mehmed Geray, I Meñli Geray ve diger qadimiy devir şairleriniñ eserlerinen tanış etti. Aynı vaqıtta o qırımtatar edebiyatıniñ tarihına ait materiallar toplap, yazıcı Safter Nagayevnen beraber “Qırımtatar Edebiyatınıñ Tarihına Bir Nazar” serlevalı monografiyasıni yaza. Taşkentte Yıldız mecmuasının 1988-1989 seneleri sanlarında basılğan bu eserde birinci kere qırımtatar edebiyatınıñ ilki irmaqlarından başlap, yani XIII asırdan soñki devirgece olıp keçken çoq asırlıq yolu qaplap alınğandır. Müelliflerniñ bu eseri 2001 senesi Aqmescitte oldıqça kenişletilgen alda “Qırımtatar Edebiyatınıñ Tarihı” adınen 530 saifeli ayrı kitap olıp basılıp çıqtı. Riza Fazılnıñ büyük işlerinden biri şu ki, o, Qırımtatar edebiyatı ve İslâm tarihında birinci olıp, bütün dünya musulmanlarınıñ muqaddes kitabı olğan Quran-ı Kerimni Qırımtatar tiline çevirip, onı 1991-1994 seneleri devamında Yıldız mecmuasında derc ettirdi. 1998 senesi ise o, Quran-ı Kerimniñ şu tercimesini ayrı kitap etip çıqarmağa nail oldı. 2002 senesi eki kitabı çıqtı. Bular edebiy maqalelerden, oçerklerden, hatırlavlardan ibaret “İrmaqlar” adlı 550 saifeli cıyıntıq ve “Tatarlığım” adlı şiir kitabıdır. 1993-de Ukraina Yazıcılar Cemiyeti azası olğan Riza Fazıl, 2008-de Qırımtatar Yazıcılar Cemiyeti reisi oldı. Çirmişler. Çirmişler (öz adı "Mari") - esasen Rusiyede yaşağan Fin-Ugor halqlarından biri. Umumiy sayı 604 000 kişi (2002), bu cümleden Mariy El Cumhuriyetinde 324 400, Başqurtistanda 105 829, Tataristanda 19 500 kişi. Çirmiş halqı dört qavimden ibaret: Dağ Çirmişleri (Edil özeniñ oñ kenarında), Toğay Çirmişleri (Edilniñ sol yalısında), Şarq Çirmişleri (Başqurtistan, Tataristan, Uralda) ve Şimal-Ğarp Çirmişleri (Nijniy Novgorod vilâyetinde). Şu qavimlerden er birisiniñ öz şivesi bardır, yani Çirmiş tili dört şivesine ayırıla. Başqurtistan ve Tataristanda yaşağan Çirmişlerniñ büyük bir parçası Tatar tilinde de laf ete. Mariy El. Mari El Cumhuriyeti (çirmişçe "Марий Эл Республик",) - Rusiye terkibinde bir muhtar cumhuriyettir. Şakir Selim. Şakir Selim (1942 – 2008) - belli qırımtatar şairi, sanat erbabı, terciman. Şakir Selim 1942 s. aprel 10-da Aqşeyh rayonınıñ Büyük Ass köyünde doğdı. Sürgünlikten soñ başta Özbekistannıñ Cambay qasabasında, daa soñra Taşkentte ömür sürdi. 1958-de orta mektepni bitirip, Samarqand muallim mektebinde oqudı. Eki sene muallimlik yasağan soñ, asker olıp Sibirge ketti. 1965-de Samarqand Universiteti Filologiya Fakulteti Rus tili bölügine kirdi, 1971-de diplomını aldı. İlki şiirleri 1963-de Lenin Bayrağı gazetasında basılıp çığa. 1972-de “Aqbardaq” adınen şiir kitabı neşir ola. Daa soñ, “Duyğularım”, “Sevgi Alevi”, “Uyanuv”, “Yellerni Diñle” ve Qırımda “Tüşünce” adlı şiir kitapları basılıp çığa. 1996-da Ankarada şiir yarışmasında birinci oldı. Kene aynı sene Arif Nihat Asiya şiir mukâfatını aldı. 1997–de Adam Mitskeviçniñ "Qırım Sonetleri" adlı eserini Qırımtatar tiline tercime etkeni içün “Polkul” fondunıñ Lehistan mukâfatını qazandı. Kene 1997-de Taras Sevçenko adına Ukraina Devlet mukâfatı aldı. Şairge 1998-de Qırımtatar Teatri hadimlerinen beraber yüksek devlet mukâfatı berildi. Bir defa Qırımtatar Milliy Meclisi azası oldı. 1997-den 2007-ge qadar Yıldız mecmuasınıñ baş muarriri olıp çalıştı. Müim sağlıq problemleri sebebinen 2008-de Qırımtatar Yazıcılar Birligi reisligi vazifesinden de ayrılğan edi. Şakir Selim 2008 s. noyabr 18 künü ağır haslalıqtan soñ vefat etti. Cumhuriyet. Cumhuriyet — halq tarafından (adetince umumiy saylavlar vastasınen) idare etilgen bir devlettir. Memet Niyazi. Memet Niyazi (1878-1931) – Dobrucalı belli qırımtatar şair ve yazıcısı. Memet Niyazi, 1878 senesinde, Romaniyada Dobrucanıñ Aşçılar köyünde doğdı. İlk mektep ve rüşdiyede oqudı. 1898 senesinde Qırımğa ketip muallimlik yasadı, 1899 senesinde İstanbuldaki Darü'l-Muallimde oqudı. 1900-da Qırımğa muallimlimlik yapmaq içün kene keri qayttı lâkin, çar gizli hızmeti olğan "ohranka" tarafından sıñır tışı etildi. Memet Niyazi, 1904 senesinde Dobrucanıñ tanınğan adamlarından Abdülhakim Efendiniñ qızı Safiye hanım ile evlenip Dobrucadaki ocalıq işine devam etti. 1910-1912 arasında "Dobruca Sadası" ve "Teşviq" gazetlerinde yazıcı olıp çalıştı. 1914-de Mecidiye şeerine yerleşip, musulman mekteplerinde Türk tili ve edebiyatı dersleri berdi. 1917-de Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ davetinen Aqmescitke kelip, "Haq Ses" gazetinde çalıştı ve daa soñ qısqa bir vaqıt içün Bağçasaraydaki Zıncırlı Medreseniñ müderrisligini yasadı. 1920-de, Qırımtatar Milliy Qurultayı darqatılğan soñ, Romaniyağa keri qaytıp kene ocalıqnen oğraştı. Memet Niyaziniñ, 1911-de İstanbulda "İtfahat" (Bağışlamalar) ve 1913-de Pazarcıqta "Sağ İş" isimli şiir kitapları neşir etildi. Bulardan başqa şairniñ pek çoq eseri "Yaş Tatar Yazılar" (İstanbul, 1913), "Kök Kitap" (İstanbul, 1919), "Qırım Şiirleri" (Köstence, 1935) mecmualarda basıldı. Şiirlerinde, Romaniyadaki Qırımtatarlarnıñ ata vatanlarına olğan sevgilerinden başqa, milliy tüşünce ve üriyet mevzularını tilge ketirdi. Memet Niyazi, 1931 noyabr 29-da vefat etti ve Mecidiye köyünde kömüldi. Tataristan. Tataristan Cumhuriyeti (,) — Rusiye terkibinde bir türkiy cumhuriyettir. 1991 senesi avgust 30-da azatlığını qazanğandır. Ancaq azatlığı Rusiyece tanılmağandır. 3 600 000 ealisi olğan cermay ve maden zengini bir memlekettir. Paytaht Qazan 1000 senelik bir şeerdir. Diger balaban şeerleri Yarçallı, Bögilme, Elmet, Çistaydır. Eali sıqlığı 54 kişi/km2. 2002 senesinde ealisiniñ 52,92% Tatar, 39,49% Rus, 3,35% Çuvaş edi. Tarih. Qazan Tatarları, Edil-Qama Bulğarlarınen XIII asırda Orta Asiyadan köçken Qıpçaqlarnıñ torunlarıdır. Bulğarlar VII asırda bu ülkege yerleşmege başlağan IX asırda devlet qurğanlardır. 922 senesinde İslâmnı qabul etkenlerdir. Moğol aqınlarından soñra qurulğan Altın Ordu devletiniñ akimiyeti astına kirdiler. XV asırnıñ ekinci yarımında Altın Ordu devleti yıqıldı. Bu regionda Qazan, Qırım, Qasım, Hacı Tarhan Hanlıqları ve azat Noğay Ordusı ortağa çıqtı. Uzun sançışmalardan soñ Ruslar Qazan Hanlığını yıqtı (1552). 1917 inqilâbı Rusiyede çarlığınıñ yıqılmasına ve keniş siyasiy faaliyetlerge sebep oldı. Bütün Rusiye musulmanlarınıñ qurultayı toplandı ve ilk sefer Rusiyeniñ atamağanı bir müfti saylandı. 1917 iyüninde Qazanda toplanğan qurultayda "İçki Rusiye ve Sibir Musulman Türk-Tatarlarınıñ" muhtariyeti ilân etildi. 120 kişilik milliy meclis içün saylavlar yasaldı. 1918 senesinde bolşevikler bu devletni yıqtı. Sovet devrinde tatarlarnıñ topraqlarında Tatar Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyeti (Tatar MŞSC) quruldı. 1991 senesi avgust 30-da azatlığını ilân etse de, bu devlet iç bir devletçe tanılmağandır. Bugünki Tataristan - Rusiye terkibinde bir muhtariyettir. Rustem Qazaqov. Rustem Qazaqov (1947 s. d.) - belli qırımtatar Olimpiya Çempionı küreşçi. Rustem Qazaqov 1947 senesinde Özbekistanda sürgünlikte dünyağa keldi. 12 yaşında ekende Refat Ablayevniñ trenerliginde küreşke başladı. 1972 Münih Olimpiya Oyunlarında yunan-roma küreşi 57 kg çempionı oldı. Bundan başqa eki kere Dünya çempionlığı qazandı. (1969 - Mar del Plata, Argentina ve 1971 - Sofiya, Bulğaristan). 1970 - Edmonton Dünya Çempionatında üçünci, 1973 - Tehran Çempionatında ekinci oldı. Rustem Qazaqov, şu vaqıtta Qırımnıñ Aqmescit rayonında küreş trenerliginen oğraşa. Remziye Alper. Remziye Alper (1944 s. d.) – Türkiyeli belli qırımtatar tamırlı opera sanatkârı-soprano. Remziye Alper Tanrıkulu 1944 senesinde Qırımnıñ Sudaq şeerinde dünyağa keldi. Daa eki aylıq ekende ailesi Qırımdan köçip Avstriyağa ketti. Avstriyanıñ Bregenss şeeri ve Alberşvende lagerinde 4 sene qaldı. Daa soñra Türkiyege yerleşti. Frida Böhme, Carlo Galeffi, Maria Carena kibi ocalarnıñ közetüvinde oquğanı Ankara Devlet konservatoriyasınıñ yüksek bölügini 1963 senesinde bitirdi. Daa konservatoriyadada oquğan sırada Almaniyadan kelgen şan pedagogı Prof. Clemens Glettenberg onı tınlap çoq muvafaqiyetli olacağını añlap Münihteki yaz kurslarına davet etti. Lâkin talebeliginde ailesiniñ imkânları yetmegeni içün ketalmadı. 1964 senesinde Ankara Devlet Operasında çalışa ekende Prof. Glettenbergniñ yañıdan davetinen bu kurslarğa qatılıp üstün bir muvafaqiyet kösterdi. Daa soñra bu muvafaqiyeti sebebinen, Alman ükümeti tarafından eki senelik DAAD bursunen mukâfatlandırılıp Köln Muzıka Yüksek Mektebinde Prof. Peter Witschnen çalışalma imkânına saip oldı. Mındaqı oquvnı tamamlağan soñ kene Türkiyege qaytıp, Ankara Devlet Operasındaki vazifesine devam etti. 1969 senesinde orkestra şefi Orhan Tanrıkulunen evlendi. 1974-de Romağa ketip Santa Cecilia akademiyasıniñ imtaanlarını qazandı ve namlı metso-soprano Gianna Pederzininen Verdi operaları hususında çalıştı. Niayet mında aqiqiy ses renki olğan lirik-spinto sopranolığı keşif etildi. Santa Cecilia akademiyasını halq jürisi aldında bergen imtaanda birincilik alıp bitirdi. Remziye Alper, 1975 senesinden berli Ankara Devlet Operasında aytqanı prima partilerini qatında, AQŞ, İtaliya, Almaniya, Belçika, Frenkistan, İspaniya, Bulğaristan, Macaristan, Romaniya, Avstriya kibi memleketlerde pek çoq kontsert berdi, opera temsillerinde oynadı, resitaller ve radio televizion içün programmalar yasadı. 100.cü sene programı çerçevesinde AOŞ ve Avstriyada kontsert ve resitaller berdi. 1982 senesinde İstanbulğa kelip İstanbul Devlet Operasında solistlikke devam etti, pek çoq zor operada baş rol oynadı ve milletlerarası kontsertlerini devam ettirdi. Remziye Alper türlü yarışmalarğa qatılıp pek çoq milletlerarası mukâfat aldı. Barak Obama. Barak Husseyn Obama () — Amerika Qoşma Ştatlarınıñ 44-inci prezidenti. Daşqın Gülmemmedov. thumbnail Daşqın Gülmemmed-oğlu Gülmemmedov (azerice: "Daşqın Gülməmməd-oğlu Gülməmmədov", gürcice: "დაშგინ გულმამედ–ოკლი გულმამედოვი") - Gürcistan Azerbaycanlıları Milliy Assambleyası Prezdenti. Cüneyt Arkın. Qırımtatar tamırlı olıp Türkiyede yaşağan meşur kino sanatçısıdır. Malkoçoğlu, Kara Murat kibi filmleri tillerge destan olğandır. Özü miy cerrahıdır. Kerçek adı Farettin Cüreklibatur. Batu han. Batu han 1227-1255 yıllarında yaşağandır. Cüçi Hannıñ oğludır. Moğol ordularınıñ başında Qara deñizniñ şimaline ücüm etip, mında Altın Ordu devletini qurğandır. Selânik. Selânik () - Yunanistanda bir şeer. Türkiyeniñ qurucısı Mustafa Kemal Atatürk Selânik şeerinde doğğandır. Monarhiya. Monarhiya - bir tek kişiniñ üküm sürgeni devlet qurumıdır. Bu kişi (monarh), çar, qıral, padişa, imperator kibi isimler alır. Monarhiyanıñ diger qurumlardan farqı üküm sürgen kişiniñ bu küçni ömrü boyunca qolunda tutmasıdır. Monarhiya sözü, yunanca μοναρχία (μόνος — tek bir, αρχων - ükümdar) sözünden kelir. Monarhiyada baştaki kişi cezalandırma ve afu etme aqqına saiptir. Onıñ aytqan lafları qanundır. Dut. Dut - dutgiller (Moraceae) ailesinden "Morus" cinsini teşkil etken terek türlerine berilgen ad. 15 metrge qadar boylana. Kevde silindirik, tik ve qalın; qabuq çatlaqlı ve kül-qave renklidir. Yapraqları saplı, eki sıra üzerine tizilgen, astı yuvarlaq yaki qalp şeklinde, üst beti qoyu, ast beti ise açıqça yeşil renklidir. Kenarları tişlidir. Çiçekler, bir evçikli olıp yapraqlarnıñ qoltuğında ve saplı turuşlar alında tapıla. Dut tereginiñ yaprağı yipek böceginiñ pek sevgen aşlarındandır. Alet. Alet - bir el işini yaki mehanik bir işni yasamaq içün ya da yasavnı qolaylaştırmaq içün yasalğan mahsus nesne. Meselâ, bir şot da alettir, uçaq da. İlim adamları evelden tek insanlarnıñ alet qullana bilgenini tüşüne ediler. Ancaq soñra añlaşıldı ki, pek çoq ayvan da işlerni körecek eşyalardan faydalana. Uçaq. Uçaq - avada uçqan bir maşna. Diger uçqan maşnalardan farqı taşıyıcı quvetiniñ qanatlarında olmasıdır. Uçaqqa daa "tayyare", "samolöt" da denile. Hasan Polatkan. Hasan Polatkan (1915 - 1961 sentâbr 16) Eskişehirli Qırımtatar tamırlı bir siyasetçidir. O vaqıtki adınen İstanbul Siyasiy İlimler Mektebinden (İstanbul Siyasal Bilgiler Okulu) mezundır. VIII, IX, X ve XI devir Eskişehir vekilligi yasağandır. Adnan Menderesniñ fırqası Demokratik Fırqanıñ maliye naziri Polatkan, 1960 s. mayıs 27 askeriy avdarmadan soñ baş nazir Adnan Menderes ve hariciye naziri Fatin Rüştü Zorlu ile beraber ölüm cezasına oğratılğandır. MBK tarafından 1961 sentâbr 16-da Fatin Rüştü Zorludan aman soñ ölüm cezasına oğrağandır. Yanvar. Yanvar ya da qara qış ayı - seneniñ ilk ayıdır. 31 künden ibarettir. Yanvar adını, Roma qapı tañrısı Yanustan ala. Original Roma taqviminde 10 ay (304 kün) bar edi. Romalılar qış mevsimini aysız bir zaman olaraq bile ediler. M.E. tahminen 700-lerde Romulustan soñra kelgen qıral Numa Pompilius, taqvimniñ standart qameriy sene (364 kün) ile izalanması içün Yanvar ve Fevral aylarını ekledi. Çift sayılarğa qarşı batıl itiqatı olğan Romalılar senege bir kün daa eklep kün sayısını 365-ge çıqardılar. Fevral. Fevral ya da kiçik ay - Grigorian taqvimge köre seneniñ ekinci ayı. Dört senede bir 29, diger senelerde 28 künden ibaret. Fevral ismi Roma arınma tañrıçası Februusnıñ adından kelir. Sarmatlar. Sarmatlar - M.E. VI-IV asırlarda Orta Asiyadan Ural dağlarına doğru, soñra cenübiy Rusiye ve şimaliy Kavkazğa, daa soñra Balqanlarğa cayılğan bir halqtır. Tamırı tam belli degil: bazı tedqiqatçılarğa köre Sarmat tili İran til gruppasına mensüp edi, bazıları olarnıñ Türk tilli olğanını, bazıları ise qarışıq bir halq olğanını iddia eteler. M.E. IV asırda Don özenini aşıp Skit topraqlarını işğal ettiler. Neron zamanında Roma topraqlarına keldiler. M.S. I asırnıñ başınace Romanı tehdit etmege devam ettiler. III asırda Sarmat topraqlarınıñ çoqusı Got işğaline oğradı. 370 senesinden soñraki Hun köçleri Sarmatlarnı ortadan köterdi. VI asırda tarihtan silindiler. Medeniyet. Sarmatlar, onıñ içün atlarını qurban etkenleri bir ataş tañrısına tapa ediler. Sarmat qızları yaşlarnen beraber sançışır edi. Başlardaki matriarhal yaşayış deñişti ve bir erkek monarhiyası teşkil olundı. Zengin ölüler içün qazılğan mezarlarğa degerli eşyalarını qoyar ediler. Orta Asiya. a>nıñ terkibinde Orta Asiya (1900 s.) Orta Asiya ya da Merkeziy Asiya - Qazahistan, Özbekistan, Qırğızistan, Türkmenistan, Tacikistan, Afğanistan, Çinniñ bir qısmı (Şarqiy Türkistan), Rusiye ve Pakistannıñ bir qısmından ibaret olğan region ve regionnı tarif etmek içün qullanılğan coğrafiy ıstıla. Aynı zamanda Türklerniñ ilk memleketidir. Bayram. Bayram - milliy, diniy ya da hususiy olaraq müim olğan ve qayd etilgen kün ya da künlerdir. Sözüniñ menbası. Söz eñ eski Türkçe örneklerde "badram" olaraq keçe. Söz Orta Fars tilinde "paδrām" ve aynı añlamda Soğd tilinde "patrām" yazılışı ile neşe, huzur, baht, sükün demektir. İran tillerinde pati- keri, tekrar + rāma- sükün, barışıq ve baht. Menbalar. Pertev Naili Boratav, "100 Soruda Türk Folkloru", K Kitaplığı, İstanbul 2003. Çuvaşistan. Çuvaşistan, resmiy adı Çuvaş Cumhuriyeti (Çuvaşça: "Чăваш Ен", "Чăваш Республики";) - Rusiyeniñ muhtar cumhuriyetidir. Cumhuriyetniñ adını alğanı Çuvaşlar, Türkiy halqlarından birevidir. Çuvaşistan, Rusiyeniñ orta kesiminde yer ala ve 1920 senesi iyün ayında qurulğandır. Meydanlığı 18 300 km². Ealisi tahminen 1 350 000 adamdır. Paytahtı Şupaşqardır. Çuvaşlarnıñ, X-XVI asırlarda eski Türk boylarınıñ (Edil Bulğarınıñ) qarışmasından meydanğa kelgenleri yazılğandır. Ayrıca Çuvaşlarnıñ Suvar ya da Suvaz adlı Türk adından kelgeni de ögge sürüle. Çuvaşlarnıñ 15% Başqurtistan ve Tataristanda yaşaylar. Çuvaşlarnıñ yaşağan regionı XVI asırda Ruslarnıñ eline keçken, regionda 1920-de muhtar memuriy birligi olğan, 1925 senesi aprelinde de muhtar cumhuriyet alına kelgendir. ŞSCBniñ dağılmasından soñ da (1991) Çuvaşistan Cumhuriyeti adını alğandır. Çuvaşlar Orta Edil regionında, qapalı bir cemiyet olaraq yaşaylar. Cumhuriyetniñ meydanlığı 18 300 km². Memleketniñ üçte biri ormanlarnen qaplıdır. Ealisi 1 500 000 adamdır. Ancaq Çuvaş nufusı 2 000 000-ğa yete. Nufusnıñ 60% şeerlerde yaşay. İqtisadiyat. Çuvaşistan iqtisadiyatı sanayı ve ziraatqa dayana. Sanayı qolunda maşna, toquma, elektrik, alkogol, kâğıt, kereste, himiyadır. Çuvaşistanda tahminen 300 sanayı qurulışı bardır. Ziraat. Başlıca mahsulatı zahire, kenevir, qartop, sebze, keten, şeker çükündir ve tütündir. Regionda ayvancılıqnıñ domuz asravcılığı de müim yer tuta. Ziraat kolhoz ve sovhozlarda yasala. Et, süt, yımırta işlep çıqaruvı yüksektir. Din. Çuvaşlarnıñ esas dini Hristian Ortodokslığıdır. Maarif. bar olıp, maarif Çuvaş tili yasala. Halqnıñ 77% Çuvaş tilini qullana. Ayrıca, Çuvaşistanda 801 kitaphane, 1200 klub bar olıp, yılda 3 million kitap basıla ve 30 gazeta neşir etiledir. Naqliyat. Memleketniñ naqliyat ağı qara ve deñiz yolunen yasala. Demiryolları ve qara yolları Moskva, Nijniy Novgorod, Qazan, Ulyanovsk ve paytaht Şupaşkar ile bağlıdır. Qazan. Qazan (,) - Tataristan Cumhuriyetiniñ paytahtıdır. Ealisi 1 138 biñdir. Pek zemaneviy bir şeerdir. Türkiyedeki İstanbul, Eskişehir ve Balıkesir, Qazan şeeriniñ qardaş şeerleridir. Tarih. Rivayetlerge köre Qazan eñ az 1000 sene evel qurulğan. Bu rivayetlerniñ delili Qazan kremlininde tapılğan bir çek aqça (929-930 asırda bastırılğan) ve buña beñzer diger buluntılar qabul etile. Lâkin daa ziyade yazılı menbalarda Qazan ilk defa XIV asırda keçe. Şeer Edil Bulğarlarınıñ sıñır qalesi olaraq qurulğan. XIV-XV asırlarda Qazan Altın Ordu devletiniñ içindeki müim ticariy ve siyasiy bir merkez alına kele. 1438 senesinde şeer Qazan hanlığınıñ paytahtı oldı. 1552 senesinde ise Qazan şeeri rus çarı IV İvan (Qorqunçlı İvan) tarafından zapt etildi ve bu tarihtan başlap Rusiyege tabiy oldı. I Petro zamanında şeer Qazan vilâyetiniñ merkezi olaraq añıdı. Sovet devrinde Tatar Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetiniñ paytahtı oldı, 1990 senesinden berli ise Tataristan cumhuriyetiniñ paytahtıdır. XXI asırda tasarlanğan Zilant(ajderha) figurası Bükreş barışıq añlaşması. Bükreş barışıq añlaşması 1812 senesi sentâbr 28-de Osmanlı Devletinen Rusiye arasında şimdiki Romaniyanıñ Bükreş şeerinde yasalğan edi. Sultan II Mahmud tahtqa çıqqanda Osmanlı Rusiyenen sançışa edi. İngilterenen 1809-da yasalğan añlaşma neticesinde Rusiyenen cenkke devam qararı berildi. Rusiyeniñ Frenkistannen meseleleri ve Osmanlı askeriniñ yıllar sürgen cenklerden yorğun tüşmesinden mütevellit eki yaq da 1812 senesinde barışıq añlaşması imzalamağa razı oldı. Añlaşma Rus komandanı Mihail Kutuzov tarafından tasdıq etildi. Mart. Mart ya da saban ayı - seneniñ üçünci ayı olıp 31 kündir. Qadimiy Romada mart ayınıñ adı, Roma Cenk Tañrısı "Martius" edi. Bu aynıñ cenkke başlamaq içün yahşı bir ay olğanına inana ediler. Yanvar ve Fevral ayları cenk içün uyğun olmağanı içün Mart ayı Roma taqviminiñ ilk ayı edi. Aprel. Aprel ya da çiçek ayı - seneniñ dördünci ayı olıp 30 kündir. Aprel namınıñ latince "Aprilis"ten kelgeni rivayet olunır. Latince aperire (açmaq); tereklerniñ çiçek açmağa başlağanı mevsimni ima eter. Mayıs. Mayıs ya da quralay - seneniñ beşinci ayı olıp 31 kündir. Mayıs adı Roma bereket tañrıçası Bona Deaman beraber, Yunan tañrıçası "Mayanıñ ayı" añlamında Latince "maius mensis"ten kelir. İyün. İyün - seneniñ altıncı ayı olıp 30 kündir. İyün adı Yupiterniñ apaqayı Roma tañrıçası Yunodan kelir. I Murad. I Murad, Murad Hüdavendigâr (,; 1326 - 1389) - Osmanlı Devletiniñ üçünci padişası. Babası Orhan Ğazi, anası Nilüfer Hatundır. "Hükümdar", "bey" añlamına kelgen "hüdavendigâr" unvanı berilgendir. Tamğası "Sultan Murad bin Orhan" dep istiflengendir. Bazı kitabelerde "Melikü'l-Adil İl Ğazi es-Sultan Giyasü'd-Dünya ve'd-Din" sanıman añılğandır. Bazı menbalarğa köre, bu Osmanlılarnıñ İlhanlılarğa olğan bağlılığının sonğa ergenini kösterir. Böylece "Sultan" sanı ilk kere I Murat zamanında qullanılğandır. Ğarp menbalarında "Amourad I" dep añılır. Edirneni alıp Balqanlarğa keçkendir ve Balqanlarnı fetih etmege başlap Osmanlı Devletiniñ sıñırlarını kenişletkendir. 40-ın üzerinde cenkni idare etkeni ve iç yeñilmegeni çeşitli menbalarda aytılır. I Kosova Cenkinden soñ cenk meydanını kezekende bir Sırb askeri olğan Miloş Obiliç tarafından ançerlip şeit etilgendir. İlhan Mansız. İlhan Mansız (d.10 avgust 1975) forvet mevkisinde oynağan eski Türkiye milliy futbolcısı ve aktör. Birleşken Milletler Teşkilâtı. Birleşken Milletler Teşkilâtı (qısqaca Birleşken Milletler ya da BM'"; resmiy tillerinde -, Çince: 联合国,,) - 1945 oktâbr 24-de qurulğan dünya barışığını, telükesizligini qorumaq ve milletlerara iqtisadiy, içtimaiy ve medeniy bir iş birligi inkişaf etmek içün qurulğan milletlerara bir teşkilâttır. Birleşken Milletler özüni "adalet ve telükesizlikni, iqtisadiy inkişaf ve içtimaiy eşitlikni milletler arasında bütün memleketlerge sağlamanı maqsat etilgen global bir quruluş" dep tanımlay. Milletlerarası ilişkilerde, quvet qullanıluvını ilk olaraq umumcian seviyede yasaqlağan ilk antlaşma Birleşken Milletler Sözleşmesidir. Teşkilâtnıñ, qurulğan senelerinde 51 olğan aza sayısı şimdi itibarinen azalığı kötelgen Vatikan ve deñiştirilgen Çin Halq Cumhuriyeti soñki qoşulğan aza Montenegro dahil 192-ge barğandır. Teşkilâtnıñ idaresi Nyu Yorktaki baş merkezinden yürsetile ve aza memleketlernen er sene tertipli olaraq yasalğan toplaşuvlar kene bu baş merkezde yasala. Teşkilât yapısal olaraq idariy bölüklerge ayrılğandır; Baş Assambleya, Telükesizlik Şurası, İqtisadiy ve İçtimaiy Şura, İdare Şurası, Baş Kâtibiyet ve Memleketlerarası Adalet Divanı. Teşkilâtnıñ eñ köz aldındaki merciisi Baş Kâtiptir. Birleşken Milletler fikriy ilk olaraq, II Cian cenkiniñ bitkeninde cenkini ğalibiy memleketler tarafından, memleketler arasındaki añlaşmazlıqnı ortadan kötermek ilerde meydanğa kelip olacaq ve özleriniñ telükesizliklerini tehdit etip olacaq bir cenkniñ aldına keçip olmaq maqsadınen ortağa atılğandır. Teşkilât yapısınıñ alen bu maqsatnı qoruğan BM Telükesizlik Şurasınıñ barlığı ve çalışuvlarınen ortağa salınğandır. Telükesizlik Şurası on beş memleketten ibaret, bu memleketlerden beşi daimiy aza statusındadır ve mıtlaq veto yetkisine saiptir. Bu memleketler Amerika Qoşma Ştatları, Rusiye, Çin Halq Cumhuriyeti, Büyük Britaniya ve Frenkistandır. Telükesizlik Şurasınıñ qarar alıp oluvı içün 10/15 nisbeti kerek olıp, daimiy azalardan bireviniñ aksi yönde rey qullanmaması kerektir. BM içtihatlarına köre Telükesizlik Şurası qarar alakende veto yetkisine saip azalardan birevi ya da bir qaçınıñ rey bermege qoşulmaması bu azalarnıñ qararı veto etkeni añlamına kelmey. Ayrıca daimiy azalarnıñ çekimser qalmaları da aynı neticeni bere. Qurulışı. BM qurulış añlaşmasınıñ tasdıq etilmesi Birleşken milletler ("United Nations") ıstılası ilk olaraq Franklin Ruzvelt (Franklin Roosevelt) tarafından II Cian cenki sırasında müttefik memleketler içün qullanılğandır. İlk resmiy qullanuvı ise 1942 yanvar 1-de Birleşken Milletlerniñ beyannamesinde ve Atlantik Hartiyasındadır. Bu tarihtan soñ müttefik devletleri özlerini "United Nations Fighting Forces" olaraq adlandırğanlardır. Birleşken Milletler fikri 1943 senesinde Moskva, Tehran ve Qairede müttefiklerniñ toplaşuvları sırasında çıqqan olıp Frenkistan, Çin, Büyük Britaniya, Amerika Qoşma Ştatları, ŞSCBniñ temsilciliginen oluşqandır. Telükesizlik Şurası. Telükesizlik Şurasınıñ qarar alıp oluvı içün 10/15 nisbeti kerek olıp, daimiy azalardan iç bireviniñ aksi rey qullanmaması kerektir. BM içtihatlarına köre Telükesizlik Şurası qarar alakende veto yetkisine saip azalardan birevi yaki bir qaçı rey bermege qoşulmasa bu veto etkeni añlamına kelmey. Çekimser olsalar da aynıdır. Memleketlerarası Adalet Divanı. Memleketlerarası Adalet Divanı, Birleşken Milletlerniñ yarğı organıdır. Memleketler, istegenleri davanı Adalet Divanına alıp keteler. Divan 15 yarğıçtan oluşur. Yarğıçlar, General Assambleya ve Telükesizlik Şurasınca saylanalar. Görev müddetleri doquz yıldır. Divanda bir devletten eki yarğıç olamaz. Memleketlerarası Adalet Divanı, Felemenkniñ bir şeeri Laheydedir. Resmiy tiller. Arap, Çin, Frenk, İngliz, İspan ve Rus tilleri teşkilâtnıñ resmiy tilleridir. Baş Kâtibiyet. Baş Kâtibiyet, Birleşken Milletlerniñ organlarınıñ çalışmaları içün kerekli ortam ve şartlarnı sağlar. Ortağa salınğan program ve siyasetlerni uyğular. Memleketlerarası barışi ve telükesizlikni bozucı vaqialar mevzusında esabatlar azırlap Telükesizlik Şurasına bere. Baş Kâtipligini 2006 yılından berli Cenübiy Koreya cumhuriyetinden Ban Ki-Moon yasay. Tış Bağlantılar. * Tacik tili. Tacik tili (tacikçe: тоҷикӣ, تاجیکی‎, "tojikī") - çoqusı Tacikistanda yaşağan Taciklerniñ laf etken tili. İran tillerinden birisidir. Tacik tili, Tacikistan tışında, Özbekistan, Afğanistan, Türkmenistan, İran kibi memleketlerde yaşağan Taciklerniñ de tilidir. Bugün 4 380 000 adam tacikçe laf ete. Yazı sistem. Al-azırda Tacikçe kiril elifbesinen yazıla, faqat tarihı boyunca em latin em de arap elifbesinen yazıldı. Tacik Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetinde, latin elifbesiniñ qullanuvı 1928-de başladı, amma soñra 1930-li yıllarında onıñ yerine kiril elifbesi qullanılmağa başladı. Afğanistandaki tacikler arap yazı sistemini qullanmağa devam ettiler, ve bu yazı sistemi alâ daa Afğanistanlı tacikleri tarafından qullanıla. Bugün Tacikistanda bazı cemaat erbapları İran ve Afğanistan (farsça laf etken memleketler)nen daa yaqın medeniy bağlar qurmaq niyetinde olıp kiril elifbesinden arap sistemine dönecegini isteyler. Orhan Tanrıkulu. Orhan Tanrıkulu (1937- 1989) – Türkiyeli belli qırımtatar tamırlı orkestr şefi. Türkiyeniñ eñ meşur orkestr şeflerinden edi. 1969 senesinde kene qırımtatar tamırlı olğan namlı soprano Remziye Alpernen evlendi. Qırımtatar muzıkasınıñ öz yırlarını klasik orkestr içün ötkermek istey edi, lâkin ömrü yetmedi. "Qaraker atım", "Qarşıdan kördim seni", "Elmaz" yırlarını orkestr ve piyanoğa köre tüzetti. Muazzez İlmiye Çığ. Muazzez İlmiye Çığ (d. 1914, Bursa) - belli qırımtatar tamırlı Türkiyeli Sümerolog. Muazzez İlmiye Çığ qırımtatar tamırlı olıp, 1914-de Bursada dünyağa keldi. Babası Zekeriya İtil Qırımdan Merzifonğa, anası Hamide İtil Qırımdan Bursağa köçken. Ailesi İzmirde yaşay ekende İzmirniñ Yunan ordusı tarafından zapt etilgeni içün daa emniyetli bir yer olğan Çorumğa yerleşti. İlk mektepke Çorumda başladı. Daa soñra ailesinen beraber yañıdan Bursağa köçti. Bursada hususiy bir mektep olğan "Bizim Mektep"te Frenk tili ve keman dersleri aldı. 1926-da imtiannen Bursa Qız Muallim Mektebine (Bursa Kız Öğretmen Okulu) kirdi. 1931-de diplom aldı ve babası da muallimlik yapqan Eskişehirge tayin oldı. Eskişehirde 4,5 sene muallimlik yasadı. 1936-da Ankara Univertiteti Til ve Tarihiy Coğrafiya Fakulteti Hititologiya bölügine kirdi. Natsi Fırqasınıñ idaresindeki Almaniyadan Türkiyege iltica etken Prof. Dr. Hans Gustav Guterboktan "Hitit Tili ve Medeniyeti" derslerini, Prof. Dr. Benno Landsbergerden "Sümer ve Akad Tilleri ve Mesopotamiya Medeniyeti" derslerini de aldı. 1940-da Ankara Universitetini bitirgen soñ "İstanbul Eski Şarqiy Eserler Müzeyi"ne tayin oldı. Aynı sene Kemal Çığnen evlendi. Müzeyde çalışqan 31 sene boyunca meslekdaşı Hatice Kızılay ve Dr. F.R. Krausnen beraber müzeyniñ anbarında olğan Sümer, Akad ve Hitit tillerinde yazılğan on biñlerce tabletni temizlep, ayırıp nomeralandırdı, 74 biñ tabletten teşekkül etken "çivi yazılı belgeler arhivini" meydanğa çıqardı, üç biñ tabletnini kopiyasını yasap katalog alında neşir etti, dünya ilim adamlarına beñzeri olmağan bir menba azırladı. Muazzez İlmiye Çığ müzeydeki vazifesinden 1972-de istifağa çıqtı. Sümer ve Hitit medeniyetlerini tanıtqan 13 kitap yazdı. 2000 senesinde İstanbul Universiteti özüne "Fahriy Doktor" unvanı berdi. 2005-de Anadolu Medeniyet Araştırmaları Dernegi ("Anadolu Kültür Araştırmaları Derneği") tarafından Azat İnsan Mukâfatı ("Özgür İnsan Ödülü") ile mukâfatlandırıldı. İsmail Otar. İsmail Otar (1911 - 2005) - belli Türkiyedeki qırımtatar milliy areket erbabı. İsmail Otar 1911-de Bursada dünyağa keldi. Babası Ali Otar 1880-de Bağçasaray civarında Otarköyde doğğan edi. Anası Emine Otar Bağçasaraylı olğan ve 1880-de Aqmescitke köçken Mustafanıñ qızı olıp 1890-da Aqmescitte dünyağa kelgen edi. İlk mektepni Bursada oquğan Otar 1935 senesinde İstanbulda Yüksek İqtisat ve Ticaret Mektebinden diplom aldı. Masebecilik ve masebe uzmanlığı yaptı, mesleki bazı eserler ve pek çoq maqale yazdı. İsmail Otar Qırım Milliy Davasınıñ muaceretteki eñ müim adamlarından birevi edi. Qırım Milliy Davasında yetişmesinde Cafer Seydamet Qırımerniñ tesiri oldı. Emel ve Qırım mecmualarında pek çoq maqalesi çıqqan Otar, Bekir Sıdqiy Çoban-zade aqqında bir kitap yazdı. "Çarlıq Akimiyetinde Qırım Faciası" (Dr. Amet Özenbaşlı) ve "Tevarih-i Tatar Han" (Kefeli İbraim Efendi) kibi qıymetli eserlerni Türk tiline tercime etti. Şübesiz, şiirleri arasında "Çibörek" isimli eseri halq tarafından eñ çoq begenilgen ve meşurdır. "Emel Türk Kültürünü Araştırma ve Tanıma Vakfı"nıñ da temelci azası olğan İsmail Otar ilerlegen yaşına rağmen ğayretle eser bermege devam ete ve tırışıvnıñ sürdüre ekende 2005 senesinde vefat etti. Arqasında qırımtatarlarnen alâqalı çoq keniş bir arhiv taşladı. Hayrettin Karaca. Hayrettin Karaca (1926 s. d.) - belli Türkiyedeki qırımtatar tamırlı cemaat erbabı ve ekolog. Hayrettin Karaca 1926 senesinde Bandırmada dünyağa keldi. Babası Hocazade Halil Efendi, anası Zehra hanım olıp ekevide qırımtatar muaciri edi. Litseyni bitirgen soñ ailesin triqo-örme işiniñ başına keçip, onı Türkiyeniñ eñ müim sanayı şirketlerinden birevi yaptı. Lâkin onıñ maqsadı sanayıcı olmaq yerine topraqnen oğraşmaq edi. Bu sebepnen işini ailesine devretip, Yalovadaki Karaca Arboretumnı qurdı. Bu vaqıtta bu yerni dünyadaki alay botanikçiler bileler. 14000 çeşit özümlik barındırğan bu yer aynı zamanda telükedeki türler içün bir ösümlik qoruma yeri. Hannover Universitetinden Ekologiya professorı Franz H. Meyer Hayrettin Karacadan "Şimdige qadar iç bulay özüniñ çıqarın tüşünmeden özüni insanlığın faydasına çalışmağa adağan birevnen rastlaşmadım." dep ayta. Hayrettin Karaca TEMA (Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı) Vaqfınıñ temelcilerindendir. Ösümlik toplamaq ğayesinen Türkiyeni qarış-qarış dolaşqan Hayrettin Karaca, eroziya meselesini ebatlarını körgende, mevzunıñ müimligini er keske añlatmaq ve qavratmaq kerekgenine qarar berdi. Topraq eroziyasına qarşı tırışuvı sebebiynen “Erezyon Dede”, “Topraq Baba” dep añılıp başlandı. Soñki vaqıtlarda tüketim iqtisadına qarşı turuşı, onıñ bir diger içtimaiy oğraşı. Sade yetkeni qadar tüketmeni er yaqa caymağa tırışa. Üstündeki cartı urbalarınen eñ müim toplaşuvlarğa qatıla. Bu oğraşlarından soñ oña Türkiyeniñ Gandisi dep aytıp başlandı. Mukâfatlar. Hayrettin Karaca mına bu oğraşlar sebebinen pek çoq mukâfat aldı. Olardan bazıları aşşada kösterile. Çin tili. Çin tili (çince: 汉语 / 漢語, pinyin: hàn yǔ) - Çinde ve etrafında yaşağan 1 milliarddan ziyade kişi tarafından laf etilgen biñlerce kiçik tillerniñ cümlesine birden berilgen addır ve bular tek bir til sayılsa, dünyada en çoq qullanıcısı olğan tildir. Bu til Çin-Tibet til ailesine mensüp. Dünyadaki er beş kişiden bireviniñ tuvğan tili olaraq laf etkeni Çince, tamamen ayrı birer til olaraq qabul etile bilecek qadar farqlı "tilçik"lerden ibaret. Onıñ içün Çinceniñ bir til degil, bir til ailesi olğanı iddia etile. Eñ çoq laf etilgeni Mandarindir, faqat Çinden tış yaşağan Çinliler arasında eñ çoq Kanton şivesi qullanıla. Bunıñ sebebi, köçmen Çinlilerniñ esasen cenübiy kesimlerden olmasıdır. Çin yazısı bu tilge has bir yazı sistemidir. Bu sistemniñ 3500 yılğa barğan bir tarihı bardır. Duvadaq. Duvadaq ("Otis tarda") - (Otididae) ailesinden çoq ürkek bir quş türü. Dünyada eñ balaban uçqan quşlardan birevidir. Erkek duvadaqlarnıñ qanat açıqlığı 260 sm uzunlıqta ola bile, özleri 18 kg ağırlıqqa bara bile. Irğaçı duvadaqlar bu ebatlarnıñ yarısına bara bile ve eñ fazla 8 kg ağırlıqta ola bile. Duvadaqlar qaverenki lekeli, uzun ayaqlı quşlardır. Yetişkin erkeklerniñ saqalları bardır. Duvadaqlar Moğolistandan İspaniyağa qadar barğan keniş bir coğrafiyağa darqalğan olsa da, yaşağanları kiçkene bölgeler bir-birinden ayrıdır. Pek çoq memlekette nesilleri endi tükendi, şu vaqıtta qalğan memleketlerde nesli tükenme telükesinen qarşı qarşığa. Duvadaqlar aşaytlıq qıdırmaq içün tarlalarnen çöllerde dolaşa. Yetişkin soyları tohum, çekirdek, meyva, ot, böcek ve kiçkene memelilernen beslene, balaları böcek aşay. Torğay. Torğay - (“Passeridae”) ailesinden, insanlarğa yaqın yerde yaşağan, köçüci olmağan, quş türlerine berilgen ad. 11-12 sm boyunda, 50 qadar türü bardır. Umumiyetnen qaveerenki, qara ve boz renklidir. İnsanlarğa yaqın yaşağan torğaynıñ, arqası ve qanatları qaverenki, qarın beti bozdır. Erkeklerniñ boynunıñ astında qara bir leke bardır. Irğaçılar daa sönük renklidir. Meyva ve böceklernen beslenir. Köçüci degildir. Tereklerge, quvuqlarğa, dam astlarına tüzgün olmağan yuvalar yasar. Boş qarılğaç yuvalarınada kirer. Bütün dünyağa darqalğandır. Boztorğay. Boztorğay ("Calandrella brachydactyla") - Alaudidae (ötücü quşlar) familiyasından bir quş türüdür. Tarlaquşu da dep biline. Ğağaları ince-süyrü uçlu ve quvatlıdır. Boyu 14 sm-ge yaqın ola bile. Yuvasını yerge, tarlalarğa, yılğalarğa yasay. Kevdesiniñ üstü boz-qaverenki ve yolaqlı, astı beyaz ola. Bazılarında tot renki tac bardır. Tohum ve böcek aşap beslene. Köcüci degildir, ekseriyetnen tarlalarda yaşay. Boztorğay, adı uşasada torğaydan farqlı familiyadandır. Qarılğaç. Qarılğaç — Hirundinidae ailesini teşkil etken kiçkene, ötüci quş türleriniñ umumiy adı. Qarılğaçlar, qutuplar tış dünyanıñ er yağında yaşay. Çibin, böcek aşap besleneler. Boyları 10-23 sm arasında deñişe. Ekseriyetnen ast beti beyaz; baş, quyruq ve qanatları qara; mañlayınen moynu qaverenki cıltıravuq tüklüdir. Qısqa ayaqlarınıñ tırnaqları süyrü olğanı içün tüz, calpaq yerlerge qolayca tutuna bile. Ağızları açıq uça ekende çibin, çirkiy kibi kiçkene böceklerni avlaya bile. Quyruqları çatallı, qanatları uzun, süyrü ola. Vızlı uçalar. Quyruqlarnıñ dümen yerine qullanıp, aniy dalışlar yasarlar. Umumiyetnen sürü alinde yaşaylar. Yaz soñunda, künler qısqalıp, böcekler azalğanda köçip qışnı Afrikada keçirirler. Baarde keri qaytarlar. Diger köçüci quşlardan ayrı olaraq kündüz köç yollarına devam eteler. Binalarnıñ dam astlarına, saçaqlarına ve pencere oyuqlarına çamur ve kilden çanaq şeklinde sağlam yuvalar yasarlar. Keniş ve calpaq ğağalarını, yuvalarını yasay ekende, çamurlarnı sılamaq içün mala day qullanalar. Behice Boran. Behice Boran (1910-1987) - belli qırımtatar tamırlı Türkiyeli ilk qadın siyasiy fırqa reisi. Behice Boran, 1910 senesi mayıs 1-de Bursada doğdı. Qırımdan köçken ailesiniñ üyken qız balası edi. Tasilini litseyni bitirgeşi İstanbulda yasadı. Burs qazanıp AOŞniñ Miçigan Universitetinde içtimaiyat (sotsiologiya) tasili aldı. Türkiyege 1939-da qaytqan Behice Boran orta mektepte İngliz tili dersleri berdi. Daa soñra Ankara Universiteti Til Tarih Coğrafiya Fakultetine kirdi. Mında dotsent olıp vazife yaptı, 1948-de siyasiy körüşleri sebebinen üniversitetten çıqarıldı. 1946-da neşriyatçı Nevzat Hatkonen evlendi. 1950-de Türk Barış Severler Cemiyetiniñ temelcileri içinde yer alğan Behice Boran mında temelci ve reis vazifesini aldı. Koreya cenkine asker yibergen Adnan Menderes ükümetini tenqit etken bir telgraf yibergeni içün gabatlanıp 15 ay apis cezası aldı. 1961-de qurulğan Türkiye işçi Fırqasına ("Türkiye İşçi Partisi", "TİP") 1962-de aza oldı, 1965-de vekil olıp saylandı. 1970-de TİPniñ IV Qurultayında umumiy reis oldı. 1971-de 15 yıl ceza aldı ve 1974 afusınen apisten çıqtı. 1975 senesi mayıs 1-de TİPni yañıdan qurdı. 1980 senesi sentâbr 12-den soñ Türkiyeden çıqtı ve 1987 senesi oktâbr 10-da Brükselde vefat etti. Çetin Altan. Çetin Altan (1927 s. d.) - qırımtatar tamırlı Türkiyeli yazıcı, jurnalist, eski mebus. Çetin Altan 1927 senesinde İstanbulda doğdı. Qartbabasınıñ babası Qırımdan köçken arabacı Ahmet Qıpçaqskiy, qartbabası Harbiye mektebinde ocalıq da yapqan Tatar Hasan Paşa edi. Babası uquqçı Halit bey, anası Nurhayat hanımdır. Galatasaray Litseyinen, Ankara Universiteti Uquq Fakultetini bitirdi. 1943-1944-de Çınaraltı, Varlık, İstanbul ve Kaynak mecmualarında şiirlerinen yazıları neşir etildi. Sipti kitabı Üçüncü Mevki 1946-da çıqtı. Ulus gazetinde mühbir olıp başlağanı gazetacılıqqa Hürseste devam etti. Daa soñra Halkçı, Tan, Devrim, Milliyet, Yeni Ortam, Hürriyet, Güneş, Akşam, Sabah gazetlerinde ve Çarşaf mecmuasında köşe yazıları yazdı. Altannıñ dört romanı bar: "Büyük Gözaltı" (1973 Orhan Kemal Mukâfatı), "Bir Avuç Gökyüzü", "Viski" ve "Küçük Bahçe". Dörtevide Frenk tiline tercime etilgen bu kitaplardan Büyük Gözaltı İsveç tili, Yunan tili, Bulgar tili ve İspan tili; Bir Avuç Gökyüzü İspan tilinen Roman tilinde neşir etildi. Çetin Altan 1965-1969 arasında Türkiye İşçi Fırqasından mebus olıp saylandı. Bu vaqıttaki hatıratını "Ben milletvekiliyken" adınen kitaplaştırdı. Yazıcınıñ episi oynanğan teatr oyunlarından basılı olğanlar; Çemberler, Mor Defter, Suçlular, Dilekçe ve Tahtaravalli, basılmağanlar Beybaba, Yedinci Köpek, Islıkçı ve Telefon Kimin İçin Çalıyordur. Kavak Yelleri ve Kasırgalarda balalığın añlatqan Çetin Altanıñ, "Aşk Sanat ve Servet"nen "Atatürk'ün Sosyal Görüşleri" adlı eki incelemesi bardır. Çetin Altanıñ seyaat yazıları "Al İşte İstanbul" ve "Bir Uçtan Bir Uca" adlarınen neşir etildi. Elli senelik yazıcılığında yazğanları sebebinen pek çoq kere makemege berilgen Çetin Altan, ağır cezada 300-den ziyade davalandı. Üç kere tutuqlandı, eki kere maküm oldı ve eki sene apiste qaldı. Çetin Altan köşe yazılarına Milliyet gazetinde devam ete. 2008 senesinde Türkiye Cumhuriyeti Kültür Vekilligi Kültür ve Sanat Büyük Mukâfatını aldı. Apayı Solmaz Kamuran, oğulları özünday yazıcı, jurnalist olğan Ahmet Altan ve Mehmet Altan, qızı Zeynep Bakandır. Yıldız Ayhan. Yıldız Ayhan (1938 s. d.) - qırımtatar tamırlı Türkiyeli namlı yırcı. Yıldız Ayhan, 1938 senesinde Ankarada dünyağa keldi. 1956-da yırcı olıp Ankara Radiosına kirdi. Özünday yırcı, çalğıcı, bestekâr olğan aqayı Ahmet Gazi Ayhannen beraber pek çoq kontsertke qatıldı. Türkiyede qırımtatarca yırlarnı ilk aytqan yırcılardandır. 1979-da İstanbul Radiosına keçti. 1999-da emekli oldı. Nurdan ve Özlem adlı eki qızı, dört torunu bar. Qırım hanları. Aşağıda Qırım Hanlığını üküm etken Geray sülâlesine ait olğan hanlarnıñ hronologik cedveli buluna. Bazı menbalarda añılğan Şahbaz Geray (1787-1789) ve Baht Giray (1789-1792), 1783 senesi Rusiye tarafından işğal etilgen Qırım Hanlığını idare etmegenleri içün cedvelge kirsetilmegen. Arap urufatında Geray ismi ananege binaen olaraq (yani yerine ile) yazılğan edi. 30 Seconds to Mars. 30 Seconds to Mars - Amerika Qoşma Ştatlarında oturğan bir alternativ rok çalğı taqımı. Közyaş Çeşmesi. Közyaş Çeşmesi - Hansarayda olğan namlı çeşme. Közyaş çeşmesi 1763 senesinde Qırım Geray Han tarafından Bağçasaraylı bir taş ustasına (kimilerine köre İranlı Ömer ustağa) yasatıldı. Qırım Geray Hannıñ yaş ekende ölgen hanımı Dilâra Bikeçniñ atırasına bu çeşmeni yasatqanı ikâye etile. İkâyege köre Qırım Geraynıñ eleminden “Bu çeşme turğan yerde mendiy toqtamadan ağlasın” degeni aytıla. Bazı menbalarğa köre de Qırım Geray Han areminde Maria Pototska adlı Leh tamırlı yaş qıznı körer körmez aşıq oğlan. Lâkin qız Hannıñ sevdasına qarşılıq bermey, yaş ekende vefat ete. Han buña pek üzüle, sevdasını añlatması içün taştan ağlağan bir eykel yasalmasını buyura. Çeşme esas yerinde ekende er bir suv tamçısınıñ çıqarğanı ses, akustiginde sebebinen ağlama sesinday çıqıp diñlegenlerge terenden tesir ete eken. II Yekaterina vaqtında çeşme şimdiki yerine avuştırılğan. Közyaş Çeşmesi Hansarayda Demir Qapıdan kirgen soñ Çeşmeli Azbardaki köşelerden birevindedir. Diger köşede de Altın Çeşme bar. Çeşmeniñ ikâyesi körgen ziyaretçilerge terenden tesir etip namını dört bir yaqqa darqalmasına sebep oldı. Çeşme yasalğanı vaqıttan berli Közyaş Çeşmesi dep añıla. O künden berli çeşmeniñ suv hazinesine er kün taşlanğan sarı, qırmızı eki gül bir-birini sevgen bu eki kişini añlata. 1822 senesinde belli rus şairi Aleksandr Sergeyeviç Puşkin çeşmeniñ ikâyesini eşitken soñ, Bağçasaray Çeşmesi () adlı namlı şiirini yazdı. Bağçasaray Çeşmesi. Bağçasaray Çeşmesi (, Bahçisarayskiy Fontan) - Aleksandr Puşkinniñ namlı şiiri. Bağçasaray Çeşmesini 1822-de belli rus şairi Aleksandr Sergeyeviç Puşkin sürgünlikte ekende Hansaraydaki Közyaş Çeşmesiniñ ikâyesinden tesirlenip yazdı. Şimdiki vaqıtta bu tarihiy çeşmeniñ qatında Puşkin büstü de bar. Şiir. Puşkinniñ sürgünlikte yazğan bu şiiri o vaqıt büyük nam salğan, Rusiyede, Avropada er yaqta tuyulğandır. Şiir Qırım Geray Hannı maqtap, Bağçasaray Çeşmesiniñ ikâyesini añlata. Bağçasaray Selsebili de denilgen uzun bir şiirdir. Şiirniñ Osman Aqçoqraqlı ve Eşref Şemi-zadeniñ yapqan eki Qırımtatarca tercimesi bar. Onı şay tez mezarına ne kirsetti? Kim bile? O bu dünyanı tez terk etti. Qırım Geray kene ketti onı taşlap; Yat illerge yolğa çıqtı sefer başlap. Pek çoq vaqıt şaytip taşday qatıp qala, Bir şeyden qorqqan kibi benzi ata, Öz başına söylene ve ara sıra Aleksandr Sergeyeviç Puşkin Balet çevirisi. Bu şiir daa soñra Boris Asafiyevniñ muzıkası, Nikolay Volkovnıñ librettosı ve Rostislav Zaharovnıñ horeografiyasınen 1934de Moskvada baletke çevirildi. Qırım Geraynıñ aşıq olğanı Lehistanlı prenses Maria areminde esir edi. Han bu aşq yüzünden aremindeki közdesi Zaremağa baqmay. Zarema, Marianı öldüre. Bunı tuyğan Qırım Geray Han Zaremanı öldüre. Maria adına bir çeşme yasata. Demir Qapı (Hansaray). Demir Qapı - Hansarayda ekinci azbarnıñ kirişine açılğan namlı qapı. Bu kiriş, 1503 senesinde Moskvağa kete ekende Qırımda tutulğan İtalyan mimar Alvise Lamberti da Montagnana tarafından yasaldı. Demir Qapı Salaçıqtaki I Meñli Geraynıñ qurdurğan eski sarayından ketirildi. Mermer portal, qorent başlıqlı payeler, söveler, yarım daire şeklinde bir alınlıqnen ince-ince işlengen kabartma süslemelerinen renessans üslübinde bir eserdir. Alınlıqta Geray sülâlesi ve Qırım Hanlığınıñ timsali Taraq Tamğa ve ortasında kitabe bardır. Kitabede dep yazılğan. Qazaqlar. Qazaqlar - XV asırnıñ ortalarından soñ, Ukrainada ve Rusiyeniñ cenüp-ğarbiy betinde yaşağan, iç bir devlet idaresine bağlı olmadan üküm sürgen köçebe, maceracı Slav tamırlı qavim. Rus qazaqları dep de aytıla. (İngliz tilinde Cossacks; Ukrain tilinde "Козаки́" - "Kozakı"; Rus tilinde "Каза́ки́" - "Kazaki"; Leh tilinde "Kozacy") Qazaqlarnıñ, bugünki Qazahistanda yaşağan müslüman türkiy qazahlarnen alâqaları yoq.(Qazaq, eski türk tilinde başına buyruq demek, "qazak adam" bu manada qullanıla. Qazaqların adıda mınavdan türegen) Moldaviyadan Hazar Deñizine qadar uzanğan keniş çöl bölgesiniñ künbatısında Lehistan ve Rusiyeden qaçqan Hristian halqlar bar edi. Ükümdarlarnıñ buyruğını tanımay ediler. Çöller devlet idaresinde yaşamaq istemegenlerniñ vatanı edi. Qazaqlar ayatlarnıñ yağmanen sürdüre edi. Bu cenkâver qavim, Lev Tolstoynıñ yazğan Qazaqlar, Nikolay Gogolniñ yazğan Taras Bulba, Puşkinniñ Pugaçev İsyanı ve Kapitannıñ Qızı kibi roman ve ikâyelerge mevzu oldı. Qırım Hanlığınıñ tarihında Qazaqlar müim bir yerge saip edi. O vaqıttaki Ukraina topraqları Rusiye, Lehistan, Osmanlı Devleti ve Qırım Hanlığı arasında qalğan bir keçiş bölgesi edi. Qazaqlar bu memleketlernen bazı dost bazı duşman olıp yaşay edi. Olarnıñ eski bayraqlarında haçnen beraber olğan ay, yıldız timsalleri Qazaqlanıñ musulman ve hristian idarelerniñ arasında sıqışıp qalğanını köstere. 1648 senesi Zaporog qazaqlarınıñ ordusı Toğay beyniñ 4 biñ qırımtatar ile qoltutuvı neticesinde Sarı Suv () özeninde Lehlerni yeñdi. Qazaqlar üç balaban toplulıqqa ayrığan edi. Zaporog Qazaqları Özü özeni bosağalarınıñ cenübinde; Don Qazaqları Don özeni yalılarında; Terek Qazaqları Terek özeni boylarında edi. Zaporog Qazaqları Lehistanğa, digerleri Rusiye Çarına bağlı ediler. Bu Qazaq toplulıqlarınıñ eñ quvetlisi ve Qırım Hanlığı içün telüke yaratqanı bir Ataman idaresinde olğan Zaporog Qazaqları edi. Zaporog Qazaqları bugünki Ukrainalılarnıñ atalarıdır. XVIII asır başlarından soñ bütüninen Rusiye idaresine kirgen Qazaqlar bu devletke qarşı mustaqilligini bir vaqıt qorudı. Lâkin Çariçe II Yekaterina 1775-te Zaporog Qazaqlarınıñ mustaqilligini yoq etti. Qazaqlarnıñ mustaqiliyetiniñ qollarından alınması bir çoq isyanğa sebep oldı, mınavlardan eñ namlısı 1774-teki Yemelyan Pugaçev ayaqlanması edi. Qazaklar XX asırnıñ başında bolşevik Qızıl Orduğa qarşı Beyaz Ordunıñ qatında uruştı. Pridnestrovye. Pridnestrovye, resmiy adı Pridnestrovye Moldovan Cumhuriyeti - cenüp-şarqiy Avropada kiçik bir memleket. Aslında mustaqil, lâkin iç bir devlet mustaqilligini tanımağan. Başqa devletler ve halqara teşkilâtlar tarafından Moldovanıñ parçası olaraq sayıla. I Meñli Geray. I Meñli Geray (; 1445 — 1515 aprel 17) - üçünci Qırım hanıdır. I Meñli Geray, mustaqil Qırım hanlığına temel qoyğan I Hacı Geraynıñ sekiz balasından altıncısı edi. I Hacı Geray han 1466 senesinde ölgen soñ, 12 yıl fetret devri denilgen onıñ balaları arasında devam etken taht qavğaları oldı. Bularnıñ çoqusı Nur Devletnen I Meñli Geray arasında edi. Fetret vaqtında Nur Devlet dört kere, Meñli Geray ise üç kere han oldı. Meñli Geraynıñ üç kerede tekmil saltanatı 44 yıl yekün tuta. I Hacı Geray handan soñ ekinci oğlu Nur Devlet han oldı. Qırımda akimiyet içün onıñ qardaşı Meñli Geray küreşmege başladı, 1467 senesinde üç ay hanlıq Meñli Gerayğa keçti. Amma ğalebe birden qazanıp olamadı, ve Kefege qaçtı. Anda Cenevizler oña yardım ettiler, oñdan da ğayrı, eñ müim olğanı, o Qırımdaki mırzalarnen kelişti, Qırım sülâleleriniñ ve beyleriniñ yardımına esaslandı. Altın Ordu kibi Qırım hanlığınıñ da eñ büyük meselesi mırzalarnıñ (yani asılzade sülâle reisleri) devletniñ aqiqiy saibi olğanlarından doğa edi. Mırzalar arasındaki küreşler, bu sülâlelerniñ bir-birlerine qarşı toplaşıp, ya da qomşu memleketlernen añlaşıp hanlıqta qolaylıqnen bir iç cenkke sebep ola edi. I Meñli Geray Şirin sülâlesi reisi Eminek mırza ve Cenevizlerniñ yardımınen 1468-de ekinci kere han oldı. Nur Devlet Şimaliy Kavkazğa qaçtı. Anda o Osmanlılarnen bağ tutıp, olarnıñ yardımınen tahtnı qaytaracaq oldı. Amma neticede o Cenevizlerniñ esiri oldı. 1475-de Eminek mırza, Cenevizlerinde fitnelemesi neticesine Osmanlılarnen añlaşqanı sebebinden mevzisinden uzaqlaştırılğan vaqıtta mırzalarnı ve sülâlelerni etrafında toplap, isyan etti. Meñli Geraynı qaçmağa mecbur etti, onıñ yerine evelâ qardaşı Ayder, bir qaç ay soñra da kene Nur Devlet han oldı. Meñli Giray Cenevizlerge sığındı, olar Nur Devletnen añlaşıp, onı apis tuttılar. Bir vaqıt soñra Nur Devletnen araları bozulğan Eminek mırza, Cenevizlerge qarşı Osmanlı padişasına muracaat etti. Fatih Sultan Mehmed, bunı fırsat sayıp, Gedik Ahmed paşanı quvetli bir flotnen acele Qırımğa yiberdi. Kefenen Qırım yalılarında Cenevizlerniñ tastamam limanlarını zapt ettirdi. Gedik Ahmed Paşa tarafından apisten çıqarılğan Meñli Geray bir añlaşma yasadı ve Osmanlılarnıñ tabiligini qabul etti. 1476-da Altın Ordu hanı Seyyid Ahmed Qırımnı istilâ etti. Meñli Geray Qırq Yerge (şimdiki Çufut Qale) sığındı. Altın Ordu hanı, Canibek adında bir valisini taşlap, memleketine qaytqan olsa da, bu sefer Nur Devlet Osmanlı imayesinde Qırım hanlığını elge keçirdi. Meñli Geray İstanbulğa ketirilip, apis tutuldı. Bir vaqıt soñra Qırım sülâlelerniñ başı Eminek mırza, Nur Devlet hanğa qarşı qarğaşalıqlar çıqarıp, padişadan Meñli Geraynıñ yiberilmesini istedi. 1478-de Meñli Geray İstanbuldan yiberilgen ilk han sıfatınen Qırım tahtına kene keldi. Meñli Geraynıñ bu üçünci saltanatı (1478-1514) sırasında Qırım hanlığı sağlam bir şekilde qurdı. Meñli Geray hanlıqta evelâ nizamnı ğayrıdan tiklegen soñ, 1484-de Osmanlı padişası II Beyazıdnıñ Aqkerman seferine 50 000 Qırım atlısınen qoşulıp Qırım Hanlığını ilk kere Osmanlılarnıñ fetih areketine qattı. Aqkerman seferi neticesinde Tuna özeni boyunda zapt etkenleri Balta, Tombasar, Qavşan qasabalarınen etrafı Qırım Hanlığına berildi. 1485 senesi I Meñli Geray Qazan hanı İbraimniñ tul apayı Nur Sultannen evlene. Bu evlenmeden em Qırım, em de Qazan veliahdı Sahib Geray (1501-1551) doğdı. Onıñnen beraber Qırımğa Manğıt ve Secevüt qabileleri kirip keldiler ve şimdiki Canköyden biraz künbatı taraftaki topraqlarğa yerleştiler. 1474 senesinde Moskva knâzı III İvan ile Qırım hanı Meñli Geray arasında ittifaq antlaşması imzalandı. Qırım ve Rus ordularınıñ ortaqlaşa askeri areketleri neticesinde Rus knâzlığı Altın Ordunıñ vasallığından qurtuldı. 1491 senesi Meñli Geray Altın Ordunı Özü ve Don özenleriniñ aşasından 60 biñ asker yardımınen sıqıp çıqardı ve Qara Kermen qalesini qurdurdı. 1502 senesi, iyün 28-de I Meñli Geray Altın Ordunıñ hanı Şeyh Ahmedni tar-mar etti. Bu ğalebeler sayesinde Qırım Hanlığı Özü ile Edil özenleri arasında topraqlarnı öz kontroli altına aldı. Qırım Hanlığınıñ meydanğa kelüvi yekünlendi. Ortaq duşmanları (Altın Ordu) bozğunğa oğratılgandan soñ müteffik olğan Qırım ve Moskva arasındaki munasebetler yavaş-yavaş kerginleşmege başladı. Rusiye mınavı Hanlıqlar üstündeki tazıyıqnı bundan soñ, daa çoq arttırdı. Meñli Geray han, ögey oğlu Abdüllâtifni Qazan hanı tayinledi. Bir vaqıt soñra Qazan halqı Rus knâzı III İvanğa muracaat etti. Abdüllâtif hannıñ yaramay idaresinden şikâyet etip tahttan qaytarılmasını istedi. Abdüllâtif han vazifesinden alınıp yerine qardaşı Muhammed Emin ketirildi. Meñli Geray han, knâz III İvanğa sert bir mektüp yazdı. Qırım Hanlığınen Rusiyeniñ arası açıldı. Mınavı kerginlik, III İvannıñ ölüminden soñ yerine keçken İV Vasiliy vaqtında yoq oldı, dostluq munasebeti yañıdan quruldı. Meñli Geray hannıñ apayı Nur Sultan bike, oğlu Abdüllâtifni körmek içün, Meñli Geray handan olğan oğlu Sahib Giray ve üç elçinen beraber, 1508 senesinde Moskvağa ketti. Anda bir ay qaldı. Qazanğa han tayinlengen diger oğlu Muhammed Emin hannı Qazanda ziyaret etti. Qayta ekende, Rus çarınıñ sarayında altı ay musafir qaldı. Meñli Geray han 1511-de Lehistan qıralınen ittifaq añlaşması yasadı. Belarus ve Ukraina üstündeki akimiyet iddasından, Lehistan lehine vazgeçti. Lehistan, Qırım Hanlığına senede 15 000 altın bergi berüvni qabul etti. Bu vaqıtta Osmanlı Devletinde Sultan II Beyazıdnıñ oğlu şehzade Selim (Yavuz Sultan Selim), ağası şehzade Ahmednen veliahtlıq sebebinen cenkke tutuşqan edi. Sultan, balaban oğlunıñ tarafını tutqanı içün, şehzade Selim yeñildi. Qırımğa qaçıp qaynatası Meñli Geray hanğa sığındı. (Eñ yayılğan rivayetke köre Yavuz Sultan Selim hannıñ apayı Ayşe Havsa sultan Meñli Geray hannıñ qızı ola. Ondan olğan oğlu Qanuniy Sultan Suleyman handa uzun zaman Kefe sancağında qaldı.) Vaziyetten haberi olğan şehzade Ahmed, Meñli Geray hanğa bir mektüp yiberip, özüne sığınğan qardaşı şehzade Selimni apis eterse, Kefeni ve Qırımnıñ yaqınlarındaki müim bazı qalelerni Qırım Hanlığına taşlaycağını bildirdi. Meñli Geray han, mektüpni ketirgen elçige şu cevapnı berdi “Memleketimizge, şerefli bir zadekânnıñ oğlu keldi. Sebep ve maqsadıñıznı añlap olamadım. Rumelige ketmege istese, biz buña niçün ve nasıl mani ola bilemiz? Apis istemek de qardaşlıqqa sığmaz.” Şehzade Selim daa soñra Meñli Geray hannıñ oğlu Saadet Geraynıñ refaqatinde ve qorumasında Rumelige keçirildi. Meñli Geray Han; aqıllı, siyasiy körüşleri isabetli bir han edi. Aynı zamanda şair edi. Qıpçaq şivesinde yazğan şiirleri bar edi. Bağçasaraydaki Hansaraynı yasatmadan evel Zıncırlı Medreseni yasattı. Bu onıñ ilimge ve medeniyetke olğan sayğısını kösterdi. Bu medresede ders berecek müderrislerniñ ve oquycaq talebelerniñ keçimlerini qarşılamaq içün keliri yüksek topraq vaqıf etti. Olacaq medreseniñ temelini qoyğanda, han, yerni qaza edi, er kesnen beraber taş taşıy edi, bina azır olğanda ise o, medreseniñ qapılarında balaban zıncırnı asmaqnı emir etti. Medreseniñ tantanalı açıluvında han ayttı: “Aqıl adamnı alicenap ete, aqıl kemalatnıñ yolu ise ilimnen bağlı… ilimni ürmet etmegen, han olsun ya da padişa, o bir şey temelli etip olamaz, erte ya da keç onı namussızlıq yeter. Men bu qapılarda zıncırnı asmağa emir etim, bu qapıdan kirgen er insan, kim de olsa, bu ilim mabedine kirip öz başını ilim ögünde egsin”. Ve han başını egip, birinci medresege kirdi. Qapı üstünde ise şimdi de, arap tilinde yazı saqlandı: “Bu oquv yurtu Allah yardımı ile Meñli Geray han, Hacı Geray hannıñ oğlu, qurmağa emir etti. Allah onıñ hanlığını asır soñunace devam etsin, icriy 906 s.” Meñli Geray han, 1515 senesinde vefat etti. Yasatqan Zıncırlı Medrese qatındaki dürbesinde topraqqa berildi. Toqtamış Han. Toqtamış (tam adı Nasıreddin Toqtamış Han;;,; ?-1406) - 1380-96 arasında Altın Ordu hanı. Toqtamış han, Altın Ordu hanlığınıñ temelcisi Batu Hannıñ babası, Cuçi Hannıñ 13-nci oğlu Toqay Timur tamırından kelgen Tuy Ocanıñ oğlu. Aq Ordu hanı Urus Han babasını öldürgen soñ, Samarqandğa qaçıp, Timurnıñ qatına sığındı. Timur Altın Ordu hanlığı özüne bağlı bir devlet olsun dep Toqtamışqa qol tuttı. Onıñ bergen desteginen Toqtamış, evelâ Aq Ordu hanı Timur Melikni 1377 senesinde yeñip şarqiy Deşt-i Qıpçaqqa, daa soñra 1381-de Qalqa uruşında Qıyat Mamaynı yeñip ğarbiy Deşt-i Qıpçaqqa akim oldı. Altın Ordu hanlığınıñ birligini yañıdan tekmilledi. 1382 senesinde Moskvanı zapt etti, rus knâzlarını bergige bağladı. Litvaniya ulu printsini yeñip, akimiyetini qazandı. Toqtamış han Altın Ordu hanlığını quvetlendirgen soñ, Timurdan Harezmni Altın Orduğa bermesini istedi. Bu sebepnen Timurnen araları bozuldı. Toqtamış, 1887-de Timurnıñ akimiyetinde olğan Azerbaycanğa kirdi. Ertesi sene Timurnıñ oğlu Ömer Şeyhni yeñip, Timurnıñ topraqlarını yağmaladı. Lâkin, 1491 senesinde Qunduzca uruşında Timurğa yeñildi. Qıpçaq tamırlı, Memlük padişası Berquqqa elçiler yiberip Timurğa qarşı ittifaq qurdı. Şirvanğa basqın yasap, şeerni yıqtı. 1395-te Terek uruşında Timurğa yeñilip, Qazanğa qaçtı. Altın Ordunıñ paytahtı Saray Berkeni zapt etken Timur, Toqtamışnıñ yerine Timur Qutluqnı han tayinlep keri qayttı. Timur qaytqan soñ, Toqtamış tahtnı qaytarmaq istese de, quvetli Noğay emirlerinden Edige mırzanıñ destegini alğan Timur Qutluqqa yeñilip, Litvaniya ulu printsi Vitautasqa sığındı. Litvaniya askeriniñ desteginde ekinci cenkte de yeñilgen soñ, Sibirge qaçtı, anda bir qaç qıpçaq emirniñ qatında qaldı. Edige mırza onı 1406 senesinde tapıp öldürdi. Eminek. Eminek mırza - XV asırda Qırım Hanlığına temel qoyğan sülâlelerden Şırın sülâlesiniñ reisi. XV asırnıñ başlarında Altın Ordudaki taht qavğaları sebebinen bir talay boy - sülâle Deşt-i Qıpçaqtan qaçıp Qırımğa sığına edi. Bu sülâleler zaman içinde Qırımdaki ükümranlıqlarnıñ tayininde quvet qazandı. Bulardan Şırın, Arğın, Qıpçaq, Barın sülâleleri eñ quvetlileri edi. Qırım sülâle meclisinde dört qaraçi degen mınav sülâlelerniñ reisleriniñ olurı olmadan iç bir müim qarar alınamay edi. Bularnıñ içinde eñ quvetlisi 1437 senesinde Qırımğa köçken Şırın sülâlesi edi. Bu sülâleniñ reisi aynı vaqıtta sülâleler meclisinede reislik ete edi. Cengiz Han tamırından kelgen I Hacı Geraynıñ hanlıq qurması Şırın sülâlesi sayesinde oldı. Eminek mırza Qırımda eñ çoq lafı keçken adam edi. Hanlıqnıñ qurulmasına temel qoyğan Şırın sülâlesinden olğanı içün o munasip körmegen iç kimse tahtqa keçip olamay edi. Eminek mırza I Hacı Geray vaqtında ve onıñ vefatından soñra balaları arasındaki taht qavğalarında müim tesiri bar edi. Nur Devletke qarşı Meñli Gerayğa qol tuttı. Eminek mırza, I Hacı Geray han yarlığında Qırım askeriyesiniñ başı dep körüne. Özü Osmanlı padişası Fatih Sultan Mehmedge eki kere mektüp yazıp yiberdi. Devirniñ eñ quvetli ükümranınen doğrudan muhatap ola bilmesi, Eminek Mırzanıñ Qırımda tesirini köstermekte. Mınav mektüplerden ekincisinde Meñli Geraynı Qırımğa yibermesini ve oña özüniñ sözünden çıqmamasını padişadan tenbilemesini istey. Migel Servantes. Migel de Servantes Saavedra () - dünyaca meşur ispan yazıcısı. Migel de Servantes 1547 senesi Madridden pek uzaq olmağan, Alkala de Enares adlı şeerçikte doğdı. Servantes soyadı İspaniyanıñ bütün köşelerine cayrağan ve beş asırlıq rıtsarlıq devrine malik olğan bir soyadı edi. Tarih alimi "Bu qoranta 500 yıllıq bir devir içinde İspaniya tarihınıñ saifelerinde o qadar şan şüret ile sarılı edi ki, Avropanıñ eñ belli soyadlarına bile Servantesniñ neslini künlemege esas yoq edi" - dey. Buña baqmadan XVI asırda, onıñ parlaq devri keçken, yazıcınıñ babası, sumelegen ispan zadekânlarğa mensüp olğan edi. Yazıcınıñ qartbabası advokat, babası ise qorantasını zar-zornen keçindirgen az melekeli ekim edi. Şay olsa da Servantesniñ, qorantasında eski rıtsar ananeleri ölmegen edi. Bundan sebep Don Kihot yaratıcısınıñ sabiylik ve gençlik seneleri, bir taraftan qorantanıñ maddiy sıqıluvından doğğan aqiqiy iz, diger taraftan qartbabalarınıñ nesil ğururlığı duyğuları doğurğan şanı, şüreti, cenkâverlikleri aqqındaki hatıraları ile eki yaqlı tesir altında aqmaqta edi. Servantesniñ balalıq ve gençlik devri aqqında pek az malümat bar. Lâkin onıñ bu devrini harakterize etmek içün pek kiçik yaşlarında onıñ şiir sevgeni, ve özü aytqanı kibi, oqumaq içün soqaqtan yırtıq kâğıt parçaları toplağanını qayd etip olamız. Servantesniñ, bilgisi aqqında da doğru malümat yoq. Alkalada olğan universitetniñ qapıları onıñ içün qapalı edi. Zenginleşken tuccarlar öz balalarını mekteplerge yollağanda, Saavedra qorantasınıñ oğlu bu seadetten de marum edi. Bazı bir delillerge köre, üküm etkende, Servantes başta Madridniñ orta derece mektebinde oquğan (olar 1565 yahut 1566 senesi Alkaladan Madridge köçip kelgenler) soñra eki senesini uquq fenlerinen oğraşıp Salamanka universitetinde keçirgen. Lâkin o, orta derece mektepni ve universitetni tedriciy sürette keçmese de, eserlerinden de belli olğanı kibi keniş bilgige saip edi. 1568 senesiniñ başında biz Servantesni Romada Akvaviva adlı bir kardinalnıñ sarayında hızmetçi rolünde köremiz. Onıñ birinci baqışta acayip körüngen bu vaziyeti iç de şaşılacaq kibi degildir. Çünki pek zengin olmağan asılzadelerniñ balaları, cemiyette özleriniñ itibarını yükseltmege imkân qıdırıp, ekseriy qıral, zengin zadekânlar, yahut yüksek rutbeli ruhaniylerniñ saraylarına hızmetçilikke kirerlerdi. Lâkin Servantes az bir müddet çalışqan soñ, qardinalnıñ sarayındaki işini taşlap ağasınıñ çalışqan polkuna, askerlikke kire. Arbiy iş de, edebiyat kibi, Servantesniñ sevgen işi edi. Servantes özüniñ türlü vaqialarnen tolu olğan serseriy yaşav müddetinde körgen ve eşitkenlerini - edebiy eserlerinde bütün açıqlığı ile akis ettirdi. Bu yerde şunı da qayd etmek kerek ki, onıñ ögünde açılğan bu arbiy memuriyet rıtsar İspaniyasınıñ ve alelhusus Servantes soyadınıñ arbiy ananelerine muvafıq edi. Bu ananeler İspaniya ile Andalus arapları arasında devam etken uzun cenkler ile bağlı edi. O vaqıt musulman dünyasınıñ yüregi olğan Osmanlı Devletiniñ ükümeti Avropa ve Afrikanıñ Aq deñiz yalılarını, Aq deñiz gemi yollarını eline keçirip, Avropanıñ bütün cenüp devletlerini tehdit etmekte edi. İtaliya bütün bu küreşlerniñ merkezi edi. Türklerge qarşı, İspaniya, Venedik ve Roma Papası kirmek şartı ile, üç devletten ibaret "Muqaddes Liga" teşkil oluna. 1571 senesi Lepanto yanında türk flotunıñ yeñilüvinen neticelengen meşur deñiz uruşı ola. Bu uruşta büyük batırlıq ve yigitlik kösterip Servantes de iştirak ete. O eki kere köksünden yaralana, bir qurşun da işke yaraymaycaq derecede sol qolunıñ kemiklerini qıra. Soñunda yazğan eserlerinde o, sol qolunı, sağ qolunıñ artqaç şüreti içün gayıp ettigini yaza edi. Servantes türklerge qarşı olğan bir qaç uruşlarda (Korfu, Navarin ve Tunis yanlarında) da bulundı. Niayet, 1575 senesiniñ sentâbr ayında İspaniyağa qaytmaq içün musaade alıp, yanında İspaniya qıralında İtalyanıñ ileri kelgen adamlarından tevsiye mektüpleri olğanı alda, ağasınen birlikte yolğa çıqtı. Lâkin Servantes bulunğan "Küneş" adlı ipsna arbiy gemisi, deñiz ortasında Cezair piratlarınıñ gemileri ile sarıldı ve ğayretli qarşılaşuvlarnıñ niayetinde olarğa esir tüşti. Böylelikle vatanındaki şanlı iş meydanı yerine Servantesni beş yıllıq esirlik qapladı. Onıñ yanında bulunğan tevsiye mektüplerine binaen büyük rutbeli esir sayğan piratlar, onıñ içün büyük miqdarda rein almaqnı tüşüne ediler. Bei yıllıq qulluq onıñ ömründe eñ acınıqlı bir devir olsa da, bunıñnen beraber bir taraftan eñ parlaq devir edi. Cenk ve uruşlar Servantesniñ şahsiy batırlığını tasdıq etken olsa, esirlik ve qulluq da, başına tüşken bahtsızlıqnen küreşte onıñ ruhunıñ dayanıqlığını, yüreginiñ saflığını açıp kösterdi. Esir Servantesniñ bütün tarihı meraqlı bir roman kibi oqula. Servantes özüniñ güzel tabiatınen, yigitliginen, qaçmaq içün plan azırlağanda köstergen ziyrekliginen arqadaşlarınıñ yüreklerindeki qurtulış ümütlerini söndürmemege muvafaq ola. Oña özüne qaçmaq içün eline çoq fırsat tüşse de o, arqadaşlarını taşlap qaçmaq istemey. Dört sefer qaçmaq teşebbüsinde bulunğan esirler iç birisinde muvafaq olamadılar. Tutulğanları vaqıt, başına çoq belâlar kelse de Servantes bütün qabaatnı özüniñ üstüne ala edi. Babası, anası ve qız qardaşları büyük fedakârlıqlarnen olsa da 300 altın para toplap, Servantesni satın almaq istegenleri vaqıt o özüniñ yerine ağasını qurtarıp 3 sene daa esirlikte qaldı. Niayet, arqadaşlarınıñ tırışuvınen, diniy cemiyetlerniñ yardımınen yañı bir meblâğ daa toplanıp Servantes de azat etildi. Esirlik ömrü, Servanteske Afrika yalılarında olğan hristian esirleriniñ vaziyetlerini tafsilâtlı sürette bilmege imkân bergeni kibi, sonuñdan edebiy eserleriniñ büyük bir qısmına da material oldı. 1580 senesi dekabr ayında Servantes Madridge kele. O, qolu, maddiy ceetini temin etmek içün keliri, çalışmaq içün belli bir yeri olmağanı alda öz Vatanında yaşamağa başlay. Keçikmey o, o vaqıtnıñ edebiyatına kire. Yazıcılarnen sıqı sürette bağ tutıp romancı ve alelhusus dramaturg olaraq nam qazana. Onıñ dramaturglıq faaliyeti 80-nci senelerniñ ortasına tüşe, 1584 senesiniñ dekabr ayında evlene. Onıñ maddiy vaziyetini evlenüv de tüzetmegeninden özü aytqanı kibi "qalem ve komediyasını taşlap" başqa işlerge tutuna. 1588 senesiniñ soñundan başlap, bir qaç senege qadar, yeñilüv bilmegen Armadağı aşayt taşımaq içün qıral komissarlığınıñ agenti olaraq çalışa. Bu vaqıtta Servantesniñ yaşavı onıñ şanlı devrinden soñra - er bir faqır adamnıñ yaşavı kibi bir tilim ötmek içün küreşten ibaret edi. Bu onıñ içün pek ağır bir tecribe edi. Bu sebepten o, bütün edebiyat işlerini taşlamağa mecbur oldı. Qorantasını da pek siyrek köre başladı. O pek çoq vaqtını, türlü şeerler, köyler arasında ya bergi toplav, ya da askerlerge aşayt cıyıp keçirdi. Kerçek bu işler onıñ bütün ömrü boyu yapqan işleriniñ episinden ağır olsa da, olar Servanteske İspaniyanıñ köylü ve başqa aşağı sınıflarınıñ kündelik yaşavına daa yaqından baqmağa fırsat berdi. 20 sene qadar vaqtını yollarda, türlü şeer, köylerde keçirip, o, Vatanınıñ içtimaiy qurulışı ve ispan halqınıñ adetleri aqqında pek çoq material topladı, İhtimal Servantes böyle serseriy ömür keçirmegen olsa, biz de "Don-Kihot"qa saip olamaz edik. Memuriyet işleri Servantesniñ başına başqa yollarnen de pek çoq oñaytsızlıqlar ketirdi. Olar qanun mücibi areket ve büyük diqqat istegenleri alda, Servantesniñ tabiatı ise aksine edi. Meselâ: 1595 senesi, Servantes yanındaki bergi paralarından 7400 realnı Madrid hazinesine teslim etilmesi içün, bir Seviya tuccarına işana. Lâkin tuccar bankrot çıqıp gizlene. Bundan sebep Servantes bütün paralarnı ödep olamağanından başqa 1597 senesi, soñra 1602 senesi olmaq üzre eki kere apishanege tüşe. "Don Kihot"nıñ birinci qısmı da bu soñki senede yaratılıp başlay. Atta romannı, Servantes apishanede yatqanda yazıp başlağandır degenler de bar. Lakin "aynı vaqıtta em eñ külünçli, em de eñ acınıqlı kitap" olğan - "Don Kihot"nıñ birinci qısmı yalıñız 1605 senesiniñ yanvarından başlap çıqa. Romannıñ muvafaqiyeti iç körülmegen derecede edi. (1605 senesi beş kere basılıp çıqa) Servantesniñ 20 yıllıq serseriy yaşavı boşqa ketmedi. Niayet, Servanteske de quvançlı künler doğdı. Onıñ başı üzerinde de şüret ziyaları parıldadı. Lâkin onıñnen beraber romannıñ muvafaqiyeti Servantesni faqırlıq kelpedeninden kene de qurtarmadı. "Don Kihot"nıñ ekinci qısmı 1616 senesinden başlap çıqtı, o da birinci qısmı qadar muvafaqayet qazandı. Romannıñ ekinci qısmınıñ muvafaqiyeti Servantesniñ soñ künlerini aydınlattı. O, artıq faqırlıq, yoqsullıq ve hastalıqlardan yorulğan 69 yaşındaki bir qart edi. Artıq onıñ künleri sayılı olıp, şu 1616 senesiniñ 19 aprelinde dünyadan keçti. Menbalar. Eşref Şemi-zadeniñ yazğan Servantesniñ qısqa tercimeialı Huun Huur Tu. Huun-Huur-Tu (Tuvaca: Хүн Хүртү - "Hün Hürtü") - Rusiyeniñ Moğolistan çetinde olğan Tuva Cumhuriyetinden çıqqan çalğı taqımı. Yırlarnıñ ayırğan hususiyetlerden birevi gırtlaq sesidir. Taqım bundan başqa igil, homus, doşpuluur, tungur (şaman davulı) kibi çalğı aletleri çala. 1992-de Kungurtuk adınen qurulğan taqımnıñ ilk azaları Kaigal-ool Hovalıg, Aleksander Bapa, Sayan Bapa ve Albert Kuvezin edi. Bir vaqıt soñra Huun-Huur-Tu (küneş yaltıravı) adını alğan taqımnıñ yırlarınıñ çoqusı çöl ayatnıñ añlatqan ananeviy Tuva yırlarından meydanğa kele. Huang Xianfan. Huang Xianfan (çince:黄現璠/黄现璠, pinyin:Huáng Xiànfán; 1899 noyabr 13 - 1982 yanvar 18) - Çinli tarihçı ve antropolog. Tercimeial. Huang Xianfan 1899 senesi Qusi şeerinde (şimdiki Guangxi), fuqare bir ailede doğdı. İlk mektepke Quside başladı. Fusuide hususiy mektep olğan "Quli Mektep". 1920-de diplom aldı ve babası da muallimlik yapqan Qusi mektebine tayin oldı. Qusi 1,5 sene muallimlik yasadı. 1922-de imtiannen Nanning Muallim Mektebine kirdi ve 1926-de diplom aldı. 1926-da Pekin Muallim Universiteti Tarihiy Coğrafiya Fakulteti Hititologiya bölügine kirdi ve 1935-te diplom aldı. 1935-te Tokio Universiteti Tarihiy Fakultetine kirdi ve 1937-de diplom aldı. 1938 senesi Guangxi universitetiniñ şarqşınaslıq bölügine işke kirdi. 1941 senesinden repressiyağa oğramasına qadar Sun Yatsen universitetinde çalıştı. 1953 senesine qadar bu fakultte Çin ve Zhuang tarihından dersler berdi. Aynı sene Guangxi Muallim Universiteti Tarihı Professorı içün çağırıldı (1954-1982). 1982 senesi yanvar 18 kününde Huang Xianfan Guangxi Guilin şeerinde vefat etti. Emir Noğay. Emir Noğay (? – 1299) - Altın Ordu devletiniñ 1267-1299 seneleri arasında askeriyesiniñ başı olğan namlı emir. Altın Ordu devletiniñ ilk musulman hanı olğan Berke han zamanında(1257-1266) Noğay, qazanğan uruşları sebebinen ızlıca yükseldi. Berke handan soñ tahtqa çıqqan Mengü Timur (1266-1280) zamanında Noğaynıñ tesiri arttı. Tuda Mengü vaqtında (1280-1287) Altın Ordudaki iç qarışıqlıqlarda devletniñ idaresine saip oldı. Lâkin babası han olmağanı içün Cengiz qaidelerine köre Han adını alamadı, Emir olıp qaldı. Emir Noğay qırq senege yaqın Altın Ordu devletiniñ idaresini qolunda tuttı. İstegen vaqtında hanlarnı deñiştirdi. Tış memleketlerde Noğaynıñ Rusiyede çar olğanı bile aytılğan edi. Doğrusı o Deşt-i Qıpçaqta tümen başı edi. Musulman olmağan Hülagu Hannıñ İlhanlı Devletinen Kavkazda 1261-1263 arasında yapqan muarebelerde muvafaqiyet qazandı. Memlük Devletinen İlhanlı Devletine qarşı ittifaq yasadı. Balqanlarğa akim oldı. Bulğar çarı Gregor Terterni tahttan endirip yerine Smileçni tayinledi. 1296-da Sırplarnıñ üstüne barıp, qıral Stefannı itaatqa mecbur etti. Bizans imperatorına istegenlerini qabul ettirdi. Qaraman beyliginen Selçuq Devleti arasındaki muarebede yeñilgen Selçuq sultanı II İzzetin Keykavus ve onı qol tutqan 40 türkmen sülâlesini Dobrucağa yerleşmesine qolaylıq kösterdi. Bularnıñ şeyhi olğan Sarı Saltuqnıñ tesiri altında musulmanlıqnıñ Altın Ordu devletinde cayılması içün çoq oğraştı. (Keykavusqa bağlılıqları sebebinen bu sülâleler Keykavus/Gagavuz adını alğan edi. Noğaynıñ vefatından soñ, mınavlarnıñ üstündeki imaye qalqqan içün, bazıları Anadoluğa keri qayttı, qalğanlarda zaman içinde hristian oldı.) Emir Noğaynıñ tahtqa çıqarğanı Toqta han bir vaqıt soñra oña qarşı kelip, 1299 senesinde Terek özeni qatındaki muarebede onı yeñdi. Noğay esir tüşti, başı kesilip öldürildi. Noğayğa bağlı qabileler, özlerine Noğay dep aytıp başladılar. Aşağı Edil ve Cem (Emba) özenleri yalısındaki Noğaylar (Manğıtlar) mınavlar edi. Beşiktaş sport klubu. Beşiktaş () - Türkiyeniñ bir sport klubu. 1903 senesi İstanbulda qurulğandır. Qurucıları Mehmet Şamil ve Hüseyin Bereketdir. İlk prezidenti M. Şamil Osmanoğludur. Renkleri qara-beyazdır. Şimdiki prezidenti Yıldırım Demirörendir. Stadionı, İnönü Stadionıdır. Turbiv. Turbiv () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 7013 kişi. Vinnıtsâ. Vinnıtsâ () - Ukrainada bir şeerdir, Vinnıtsâ vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 365 227 kişi (2009 senesi). Şeer Vinnıtsâ adınen birinci kere 1362 senesi añıldı. Vinnıtsâ vilâyeti. Vinnıtsâ vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Vinnıtsâ şeeri. Şimalinde Jıtomır vilâyeti, şarqında Kıyev,Çerkası ve Kirovograd vilâyetleri, ğarbında Hmelnıtskıy ve Çernivtsi vilâyetleri ile, cenübinde Ades vilâyeti ve Moldova ile sıñırı bar. Coğrafya. Vilâyetniñ territoriyası Podolya ve Dinyeper töpelerinde buluna. Vilâyetniñ İklim. Vilâyetniñ orta qıta iklimi bar. Yanvarniñ orta arareti -6 °C, iyülniñ orta arareti +19 °C. Yağanaqlarnıñ orta yıllıq derecesi 520-590 mm. Jmerınka. Jmerınka () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. Jmerınka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 40 300 kişi. Mоldоva leyi. Moldova leyi (moldovca: teklik - "leu", çoqluq - "lei") - Moldovanıñ para birlemi. ISO 4217 kodu - MDL. Grivna. Grivna (,) — Ukrainanıñ para birlemi. ISO 4217 kodu — codice_1. 1 grivna = 100 kapik Fоrint. Forint (macarca "Forint") - Macaristannıñ para birlemi. ISO 4217 kodu - HUF. Çeh kоrunası. Çeh kоrunası (çehçe "Koruna česká") - Çehiyanıñ para birlemi. ISO 4217 kodu - CZK. Mogıliv-Podilskıy. Mogıliv-Podilskıy () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. Mogıliv-Podilskıy rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 36 000 kişi. Kalınivka (şeer). Kalınivka () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. Kalınivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 19 900 kişi. Gaysın. Gaysın () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. Gaysın rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 25 600 kişi. Litın. Litın () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Litın rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 971 kişi. Pogrebışçe. Pogrebışçe () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. Pogrebışçe rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 10 800 kişi. Zlоtı. Zlоtı () - Lehistannıñ para birlemi. ISO 4217 kodu - PLN. Pişçanka. Pişçanka () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Pişçanka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 654 kişi. Nemıriv. Nemıriv () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. Nemıriv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 11 700 kişi. Bar (Ukraina). Bar () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. Bar rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 17 200 kişi (2005 senesi). İllintsi. İllintsi () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. İllintsi rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 12 166 kişi. Ladıjın. Ladıjın () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 22 171 kişi. Şargorod. Şargorod () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. Şargorod rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 7 100 kişi (2005 senesi). Tulçın. Tulçın () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. Tulçın rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 15 847 kişi. Lıpovets. Lıpovets () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. Lıpovets rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 9 406 kişi (2001 senesi). Tıvriv. Tıvriv () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Tıvriv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 4 666 kişi (2001 senesi). Orativ. Orativ () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Orativ rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 3193 kişi (2005 senesi). Kozâtın. Kozâtın () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. Kozâtın rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 27 700 kişi (2001 senesi). Bratslav. Bratslav () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 6033 kişi. Yampil. Yampil () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde cenübiy bir şeer. Yampil rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 16 000 kişi. Murovani Kurılivtsi. Murovani Kurılivtsi () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Murovani Kurılivtsi rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 177 kişi. Tomaşpil. Tomaşpil () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Tomaşpil rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 944 kişi. Çeçelnık. Çeçelnık () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Çeçelnık rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 590 kişi. Trostânets (Vinnıtsâ vilâyeti). Trostânets () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Trostânets rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 151 kişi. Krıjopil. Krıjopil () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Krıjopil rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 9 464 kişi. Hmilnık. Hmilnık () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. Hmilnık rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 27 900 kişi. Berşad. Berşad () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. Berşad rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 13 300 kişi. Gnivan. Gnivan () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 14 400 kişi. Rudnıtsâ. Rudnıtsâ () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1275 kişi. Zaliznıçne (Vinnıtsâ vilâyeti). Zaliznıçne () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1034 kişi. Vapnârka. Vapnârka () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 8200 kişi. Çernivtsi (Vinnıtsâ vilâyeti). Çernivtsi () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Çernivtsi rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 3 090 kişi. Teplık. Teplık () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Teplık rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 737 kişi. Voronovıtsâ. Voronovıtsâ () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 6406 kişi. Kırnasivka. Kırnasivka () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5530 kişi. Strıjavka. Strıjavka () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 8930 kişi (2001 senesi). .ua. .ua - Ukrainanıñ üst-seviye internet dоmeni. .md. .md - Moldovanıñ üst-seviye internet dоmeni. Desna (Vinnıtsâ vilâyeti). Desna () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1247 kişi (2002 senesi). Sutıskı. Sutıskı () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 6355 kişi. Şpıkiv. Şpıkiv () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3761 kişi. Vendıçanı. Vendıçanı () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4339 kişi. Daşiv. Daşiv () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4233 kişi. Brayiliv. Brayiliv () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5180 kişi. Gluhivtsi. Gluhivtsi () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3867 kişi. Kopaygorod. Kopaygorod () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1490 kişi. Sıtkivtsi. Sıtkivtsi () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2845 kişi. Brodetske. Brodetske () - Ukrainanıñ Vinnıtsâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2481 kişi. Jıtomır vilâyeti. Jıtomır vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Jıtomır şeeri. Jıtomır. Jıtomır () - Ukrainada bir şeerdir, Jıtomır vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 274 biñ (2008 senesi). Kiyev vilâyeti. Kıyiv ya da Kiyev vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Kiyev şeeri. Berdıçiv. Berdıçiv () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer. Berdıçiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 83 200 kişi (2007 senesi). Radomışl. Radomışl () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer. Radomışl rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 15 300 kişi (2001 senesi). Korosten. Korosten () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer. Korosten rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 65 300 kişi (2001 senesi). Korostışiv. Korostışiv () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer. Korostışiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 26 100 kişi (2005 senesi). Ovruç. Ovruç () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer. Ovruç rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 16 896 kişi (2005 senesi). Novograd-Volınskıy. Novograd-Volınskıy () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer. Novograd-Volınskıy rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 55 925 kişi (2005 senesi). Olevsk. Olevsk () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer. Olevsk rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 17 000 kişi (2005 senesi). Malın. Malın () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer. Malın rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 28 150 kişi. Yemilçıne. Yemilçıne () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Yemilçıne rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 7 120 kişi (2009 senesi). Rujın. Rujın () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Rujın rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 4 770 kişi. Luginı. Luginı () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Luginı rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 4692 kişi. Popilnâ. Popilnâ () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Popilnâ rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 16 109 kişi. Andruşivka. Andruşivka () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer. Andruşivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 11 000 kişi (2000 senesi). Baranivka. Baranivka () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer. Baranivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 12 200 kişi (2009 senesi). Narodıçi. Narodıçi () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Narodıçi rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 2585 kişi. Guyva. Guyva () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 698 kişi. Novoguyvınske. Novoguyvınske () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5267 kişi. Bila Krınıtsâ (Jıtomır vilâyeti). Bila Krınıtsâ () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1077 kişi (2001 senesi). Çervonoarmiysk. Çervonoarmiysk () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Çervonoarmiysk rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5435 kişi (2008 senesi). Çernâhiv. Çernâhiv () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Çernâhiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 10 416 kişi. Bila Tserkva. Bila Tserkva () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Bila Tserkva rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 200 131 kişi (2001 senesi). İrpin. İrpin () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 40 biñ kişi (2007 senesi). Novi Bilokorovıçi. Novi Bilokorovıçi () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3370 kişi (2001 senesi). Vışgorod. Vışgorod () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Vışgorod rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 22 867 kişi. Skvıra. Skvıra () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Skvıra rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 18 000 kişi. .zw. .zw - Zimbabveniñ üst-seviye internet dоmeni. .zm. .zm - Zambiyanıñ üst-seviye internet dоmeni. Borıspil. Borıspil () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Borıspil rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 55 000 kişi (2004 senesi). Tetiyiv. Tetiyiv () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Tetiyiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 15 111 kişi. Kozın. Kozın () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3331 kişi. Krasâtıçi. Krasâtıçi () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Polissâ rayonınıñ merkezi. Kotsübınske. Kotsübınske () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 13 934 kişi. Mirze Xezer. Mirze Xezer 2006 Mikayılov Mirze Kerim oğlu (Mirze Xezer, Mirzə Xəzər) (29 noyabr, 1947, Göyçay, Azerbaycan) - ünlü Azerbaycan jurnalisti, publisist, qazetacı, Bibliyanın tercüməçisi. Mirze Xezer 1973-cu ilin iyun ayında Azerbaycan Dövlət Universitetinin hüquq fakultəsini bitirib. Mirze Xezer "Amerikanın Səsi" radiostansiyasının Azərbaycan bölməsinin müdiri (1985-1987) ve "Azatlıq" radiosunun (Radio Free Europe/Radio Liberty) Azerbaycan redaksiyasının direktoru (1987-2003) vezifelerinde çalışmıştır. İsveçyanın başkendi Stokholmdakı Bibliya Tərcüme İnstitutunun sifarişi ilə Bibliyanı - "Əhd-i Ətiq" (Tövrat) və "Əhd-i Cədid"i (İncil) Azərbaycan tilinğa tərcüme etmişdir (1975-1984). 1990-cı il yanvar faciesi (20 yanvar 1990) baş verərkən Baquda radio, television, gazetalar, kütleviy haber vastalarısusdurulan günlərdə Azərbaycanı melumat blokadasından xilas edən və sovet ordusunun Baquda törətdiyi qəddar əməllərini, Azərbaycanın və dünyadan əli üzülmüş azərbaycanlıların səsini dünyaya çatdıran, Azərbaycanda demokratiyanın inkişafı, insan hüquqlarının qorunması və adaletli cemiyyet qurulması uğrunda yorulmaz mübariz, radiojurnalist. Fastiv. Fastiv () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Fastiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 50 500 kişi (2004 senesi). Vışneve. Vışneve () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 34 465 kişi (2001 senesi). İvankiv. İvankiv () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. İvankiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 10 571 kişi. Slavutıç. Slavutıç () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 24 554 kişi (2008 senesi). Zakarpattâ vilâyeti. Zakarpattâ vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Ujgorod şeeri. Çernigiv vilâyeti. Çernigiv vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Çernigiv şeeri. İvano-Frankivsk vilâyeti. İvano-Frankivsk vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - İvano-Frankivsk şeeri. Vakulençuk. Vakulençuk () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2192 kişi. Ozerne. Ozerne () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5913 kişi. Stavışçe. Stavışçe () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Stavışçe rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 200 kişi (2001 senesi). Brusıliv. Brusıliv () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Brusıliv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5133 kişi (2009 senesi). Novoozerânka. Novoozerânka () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 690 kişi. Donetsk vilâyeti. Donetsk vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Donetsk şeeri. Çerkası vilâyeti. Çerkası vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Çerkası şeeri. Vasılkiv. Vasılkiv () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Vasılkiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 39 978 kişi. Ternopil vilâyeti. Ternopil vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Ternopil şeeri. Çopovıçi. Çopovıçi () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2272 kişi. Kalınivka (Vasılkiv rayonı). Kalınivka () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5704 kişi. Hmelnıtskıy vilâyeti. Hmelnıtskıy vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Hmelnıtskıy şeeri. Borodânka. Borodânka () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Borodânka rayonınıñ merkezi. Gostomel. Gostomel () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 12 450 kişi. Donetsk. Donetsk () - Ukrainada bir şeerdir, Donetsk vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 988 000 (2008 senesi). Brovarı. Brovarı () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Brovarı rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 92 500 kişi (2007 senesi). İrşansk. İrşansk () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 6 040 kişi. Lordi. Lordi - Finlandiyada oturğan bir rok çalğı taqımı. Çernivtsi vilâyeti. Çernivtsi vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Çernivtsi şeeri. Hotın. Hotın () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer. Hotın rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 13 200 kişi. Kişineu. Kişineu (moldovca "Chişinău") - Moldovaniñ paytahtı. Ealisiniñ sayısı 717 000 (2006 senesi). Kamyanets-Podilskıy. Kamyanets-Podilskıy () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer. Kamyanets-Podilskıy rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 99 610 kişi (2001 senesi). Buça. Buça () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 38,5 biñ kişi (2007 senesi). Ades vilâyeti. Ades vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Ades şeeri. Grışkivtsi. Grışkivtsi () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4627 kişi. İvano-Frankivsk. İvano-Frankivsk () - Ukrainada bir şeerdir, İvano-Frankivsk vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 218 biñ. Gorodenka. Gorodenka () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer. Gorodenka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 9508 kişi. Çortkiv. Çortkiv () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Çortkiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 28 855 kişi (2007 senesi). Soroka. Soroka (moldovca "Soroca") - Moldovaniñ bir şeer. Soroka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 35,1 biñ. Dnipropetrovsk. Dnipropetrovsk () - Ukrainada bir şeerdir, Dnipropetrovsk vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 1 040 000 kişi (2007 senesi). Çernigiv. Çernigiv () - Ukrainada bir şeerdir, Çernigiv vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 299 500 kişi. Kamenka (Moldova). Kamenka (moldovca "Camenca",) - aslında mustaqil, lâkin tanılmağan (resmen Moldovanıñ parçası olaraq sayıla) Pridnestrovye cumhuriyetinde bir şeer. Kamenka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 13 biñ. Prılukı. Prılukı () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer. Prılukı rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 75 600 kişi (2005 senesi). Çabanı. Çabanı () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3650 kişi. Varva. Varva () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Varva rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 800 kişi (2005 senesi). Reni. Reni () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 20 761 kişi. Solotvıno. Solotvıno () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 8 956 kişi (2004 senesi). Dubove. Dubove () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 8 900 kişi (2006 senesi). Çop. Çop () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 8 765 kişi (2007 senesi). Minsk. Minsk (belarusça "Мінск", "Менск"; rusça "Минск") - Belarusniñ paytahtı. Ealisiniñ sayısı 1 841 800 (2009 senesi). Gomel. Gomel (belarusça "Гомель"; rusça "Гомель") - Belarusde bir şeerdir, Gomel vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 481 197 kişi (2004 senesi). Buştıno. Buştıno () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 8 506 kişi. Vınogradiv. Vınogradiv (, macarca "Nagyszőlős") - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer. Vınogradiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 25 383 kişi. Sumı vilâyeti. Sumı vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Sumı şeeri. Mogilev. Mogilev (belarusça "Магілё́ў"; rusça "Могилёв") - Belarusde bir şeerdir, Mogilev vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 369 200 kişi (2006 senesi). Lübar. Lübar () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Lübar rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 2482 kişi. Oset tili. Oset tili (osetçe "Ирон æвзаг") - İnd-Avropa til ailesiniñ İran gruppasından bir til, Rusiyedeki Şimaliy Osetiya Cumhuriyeti ve Cenübiy Osetiya Cumhuriyetiniñ resmiy tilidir. Elifbe. "Baş maqale: Oset elifbesi" Şimdiki oset kiril elifbesinde 43 arif bar. .cz. .cz - Çehiyanıñ memleket üst-seviye internet domeni. Tâçiv. Tâçiv () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer. Tâçiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 9 519 kişi (2001 senesi). Hust. Hust (, macarca "Huszt") - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer. Hust rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 28 559 kişi. Vitebsk. Vitebsk (belarusça "Ві́цебск"; rusça "Витебск") - Belarusde bir şeerdir, Vitebsk vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 350 000 kişi (2006 senesi). Brest. Brest (belarusça "Брэст, Берасьце"; rusça "Брест") - Belarusde bir şeerdir, Brest vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 315 biñ kişi (2008 senesi). Grebinkı. Grebinkı () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 6 993 kişi. Kaluş. Kaluş () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer. Kaluş rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 67 887 kişi. Boyarka. Boyarka () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 34 biñ kişi. Teresva. Teresva () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 7 554 kişi. Vılok. Vılok (, macarca "Tiszaújlak") - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 422 kişi (90% macar). Beregove. Beregove (, macarca "Beregszász") - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer. Beregove rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 26 050 kişi. Svalâva. Svalâva () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer. Svalâva rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 16 903 kişi. Mukaçeve. Mukaçeve () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer. Mukaçeve rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 95 biñ kişi (2008 senesi). Romaniya Qırallığınıñ gimni. Yaşasın qıral! () — 1866—1948 senelerinde Romaniya Qırallığınıñ milliy gimni Herson vilâyeti. Herson vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Herson şeeri. Grodno. Grodno (belarusça "Гро́дна, Го́радня, Гаро́дня"; rusça "Гро́дно", lehçe "Grodno") - Belaruste bir şeerdir, Grodno vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 337,4 biñ kişi (2008 senesi). Korolevo. Korolevo, Koroleve () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 8 064 kişi. Rahiv. Rahiv () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer. Rahiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 17 biñ kişi. Ust-Çorna. Ust-Çorna () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1456 kişi (2001 senesi). Pereçın. Pereçın () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer. Pereçın rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 7 020 kişi. Velıkıy Bereznıy. Velıkıy Bereznıy () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Velıkıy Bereznıy rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 655 kişi (2004 senesi). Volovets. Volovets () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Volovets rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 178 kişi (2004 senesi). İrşava. İrşava () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer. İrşava rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 12 311 kişi. Batövo. Batövo () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 023 kişi. Dolına. Dolına () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer. Dolına rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 20 696 kişi. Dımer. Dımer () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5817 kişi. Zgurivka. Zgurivka () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Zgurivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6629 kişi (2001 senesi). Glevaha. Glevaha () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 8 835 kişi. Sribne. Sribne () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Sribne rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 3612 kişi. Çınadiyovo. Çınadiyovo () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 6 823 kişi. Velıkıy Bıçkiv. Velıkıy Bıçkiv () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 9 423 kişi. Mijgirya. Mijgirya () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Mijgirya rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 9 421 kişi. Yasinâ. Yasinâ () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 9 100 kişi (2005 senesi). Nadvirna. Nadvirna () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer. Nadvirna rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 21 biñ kişi. Pereyaslav-Hmelnıtskıy. Pereyaslav-Hmelnıtskıy () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Pereyaslav-Hmelnıtskıy rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 30 biñ kişi. Ukrayinka. Ukrayinka () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 13 978 kişi. Vışkovo. Vışkovo () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 8 142 kişi. Seredne. Seredne () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 505 kişi. Kobıletska Polâna. Kobıletska Polâna () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 392 kişi. Perşotravneve. Perşotravneve () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2657 kişi. Mıronivka. Mıronivka () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Mıronivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 17 253 kişi. Jdeniyevo. Jdeniyevo () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1128 kişi. Verhovına. Verhovına () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Verhovına rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 412 kişi. Kosiv. Kosiv () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer. Kosiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8,3 biñ kişi (2001 senesi). Klavdiyevo-Tarasove. Klavdiyevo-Tarasove () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4727 kişi. Borova (Kiyev vilâyeti). Borova () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 8 756 kişi. Kojanka. Kojanka () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2697 kişi. Kolçıno. Kolçıno () - Ukrainanıñ Zakarpattâ vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 407 kişi. Nova Borova. Nova Borova () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5746 kişi. Kirovograd vilâyeti. Kirovograd vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Kirovograd şeeri. Bıkivka. Bıkivka () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1770 kişi. Hmelnıtskıy (şeer). Hmelnıtskıy () - Ukrainada bir şeerdir, Hmelnıtskıy vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 253 994 kişi (2001 senesi). Obuhiv. Obuhiv () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Obuhiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 32 737 kişi. Jaşkiv. Jaşkiv () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer. Jaşkiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 14 995 kişi (2007 senesi). Uman. Uman () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer. Uman rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 87 850 kişi (2007 senesi). Velıki Korovıntsi. Velıki Korovıntsi () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2794 kişi. Delâtın. Delâtın () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 8 283 kişi. Kamyanıy Brid. Kamyanıy Brid () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2670 kişi. Avropa Qırımtatar Medeniyet Merkezi. Avropa Qırımtatar Medeniyet Merkezi - Almaniyanıñ Giessen şeerinde 1993 senesi qurulğan cemiyet. Reisligini Rafet Karanlık yapa. Cemiyet Qırımtatar Milliy Meclisiniñ tanıtılmasınen beraber yolbaşçımız Mustafa Abdülcemil Qırımoğlunıñ Avropadaki ziyaretleriniñ ve Qırım içün Qurban Bayramlarında, qurbanlarnıñ öz vatanımız Qırımda kesilmesiniñ teşkil etilmesine sebep oldı. 2000 senesi fevral ayında merkez Almaniyanıñ Essen şeerinde olğan Türkiye Araştırmalar Merkezi ile Berlinniñ 'think tank' teşkilâtı Deutsche Gesellschaft für Auswärtige Politik'de "Bir armoni modeli olarak Qırım" isimli workshopnı teşkil etti. Almaniy Tış İşler Nazirligine yaqın olğan bu teşkilâtnıñ ev saibi olğanı workshopnıñ baş musafiri olaraq Qırımtatar Milliy Meclisi Reisi Mustafa Abdülcemil Qırımoğlu, qonuşmacılar Aleksandr Pramenenko - Berlindeki Ukraina Sefiri, Aleksander Rar - Rusiye lideri Putinniñ Avropa Müşaviri, Ahmet Özay - Qırımtatar Milliy Meclisi Reisiniñ Avropa Müşaviri, Nadir Bekir Qırımtatar Milliy Meclisi Reisiniñ tış işleri Müşaviri qoşuldılar. Aynı sene teşkilât Avropa Şurası - Strasburg, NATO - Brüksel ve Felemenk Parlamentinde - Lahey bir talay faaliyet yaptı. Bunıñ yanında teşkilât sürgünlikte 1980 senesi aprel 22 künü 69 yaşında vefat etken Doktor Mustafa Edige Qırımalnıñ mezarını 2007 senesi mayıs 18 künü, Münhenden avuştırıp, İstanbul üzerinden Bağçasarayğa ketirdi. Böylece, Qırımal Münhende sügünlikte vefatından tam 27 sene soñra öz vatanında İsmail Gasprinskiy mezarınıñ qatına kömüldi. Yaremçe. Yaremçe () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 7 543 kişi. Burştın. Burştın (,) - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 20 386 kişi. Bogorodçanı. Bogorodçanı () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Bogorodçanı rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 7 464 kişi. Kutı. Kutı (,) - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 272 kişi. Lançın. Lançın () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 8 027 kişi. Pidvoloçısk. Pidvoloçısk () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Pidvoloçısk rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 7 977 kişi. Voloçısk. Voloçısk () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer. Voloçısk rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 20 958 kişi (2001 senesi). Amet Özenbaşlı. Amet Seit Abdulla oğlu Özenbaşlı (1893 s. fevral 10, Bağçasaray - 1958 s. dekabr 4, Leninabad) - Qırımtatar Milliy Areketi yolbaşcılarından, siyaset ve fikir adamı. Bağçasarayda, namlı medeniyet erbabı Seit Abdulla Özenbaşlınıñ qorantasında doğdı. Tasil. 1914 senesi Aqmescitte litseyni bitirgenden soñ, 1915 senesinde Ades şeerine ketip Novorossiya Universitetinde tibbiyet fakultetine kirdi. Amet Özenbaşlı litseyde oquğanda, Qırımtatar halqınıñ tarih ve medeniyetinen meraqlandı. Terciman gazetasında basılğan edebiy maqalelernen Abdureşid Mediyevniñ fikirlerini ögrendi. O zamanlarda Qırım Milliy Talebe Cemiyetine qatıldı, bu adım "Milli Harekete" iştirakine yardım etti. 1917 senesi Adesteki litseyli ve universitetli talebeler bir dernek teşkil etti ve Amet Özenbaşlı bu dernekniñ reisi oldı. Siyasiy faaliyeti. Qırımğa qaytıp kelgenden soñ Qırım Musulmanlarınıñ Kongressinde teşkil olğan Qırım Musulman İcra Komiteti azalığına saylandı. Bu zamandan başlap, siyasiy faaliyetlerini arttırıp sürdürdi. Daa soñra Amet Özenbaşlı, I Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ delegatı ve onıñ faal teşkilcilerinden birisi oldı. Grajdanlıq cenki vaqtında "Millet" gazetasınıñ yazıcısı, soñ Milliy Fırqanıñ yolbaşcılarından birisi oldı. 1920 senesiniñ soñunda, vatanından ketmege istemegen Amet Özenbaşlı, Qırımda Sovet akimiyeti qurulğandan soñ, halqınıñ aq-uquqları içün, bu akimiyet çerçivesinde küreşmege qarar berdi. 1921 senesi, Totayköy Muallim Oquv Yurtunda müdirlikke atandı. 1922 senesinde ise, Qırım Devlet Universiteti, Tibbiyet Fakultetini bitirip, siñir hastalıqları ekimi oldı. Amet Özenbaşlı, 1922 senesi aprel 12-de "Qırımtatar Milletçilik Gruppası"na mensüp dep apiske atıldı. 1924-1927 seneleri arasında, Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyeti Maliye Halq Komissarı yardımcısı oldı. Ondan soñ ise, tekrar ekimlik yapmağa başladı. 1928 senesi 25 yıl apis cezasına çarptırıldı. Amma, 1931 senesi yanvar 30 künü makeme bu ükümni 10 yıllıq lager cezasına çevirdi. 1934 senesi o, Qırım tışında yaşamağa qalmaq şartınen, serbest taşlandı, Sibirdeki Novosibirsk, Pavlograd şeerlerinde sürgünlikte yaşadı, ekimlik yaptı, II Cian cenki esnasında, Alman işğalinde Qırımğa qayttı. Qırımdan qaçışı. Qızı Meryem Özenbaşlı bu zamanı ‘‘Bu II Cian cenki olğan vaqıtta babam Qırımğa qayttı. Almanlar mında olğanlar vaqıtı keldi. Ondan evel babamnıñ mında kelmege aqqı yoq edi. Onı tutıp apiske atar ediler. Almanlar kelgeninen ailece kelip Qırımğa Ukrainağa yerleştik. Bir vaqıt qalğandan soñ... Müit öylesine deñişti. Eki vahşiy çizmeniñ arasında qaldıq. Babam ve diger Qırımlı aileler bu eki vahşiy çizmeden qaçmağa istedi. Birisi Hitlerniñ faşist çizmesi, ekincisi ise Stalinniñ faşist çizmesi edi. Biz Qrımlılar ekisiniñ arasında qalğan edik. Ekisi de Tatarlarğa hor baqar edi. Alman ükümetinden talapları bar edi. Bunıñ içün bir vaqıttan soñ Almanlar da babamdan raatsız oldı. Onı apiske atacaqlar edi. O Alman ükümetinden milliy aqlarını tiledi. Ancaq, Almanlar bularnı asıl qabul etmediler. İstegenleri babamnıñ “kollaborant” yani “işbirlikçi” olması edi. Oña böyle bir mevqi lâyıq kördiler. Babam bu siyasetni asıl qabul etmedi. Babam bunıñ üzerine qaçmaq alında qaldı Qırımdan’’ sözleri ile añlatır ("Avrupa Zaman" gazetasında 2007 s. sentâbr ayında Ahmet Özay tarafından derc etilgen). Romaniyadan qaçırılışı ve esareti. 1943 senesi, Sovet ordusı, kelmeden evel, Aqmescitten ayrılıp evel Adeske yerleşti soñra da Romaniyağa ketti. Romaniyada bir vaqıt Köstencede qaldı. Bu vaqıtta çeşitli sebeplernen Avropadaki Qırımtatar diasporasınıñ lideri Mustafa Edige Qırımal ile rastkeldi. Köstenceni işğal etken Ruslar onı qaçırıp, tutuqlap Moskvağa yiberdiler. 1947 s. sentâbr 20-de ise 25 yıl lager cezasına maküm ettiler. Üriyetke qavuşması ve vefatı. 1955 senesi, onı ağır hasta alında serbest taşladılar. Ömrüniñ soñki yıllarını, Tacikistannıñ Leninabad (bugünki Hucand) şeerinde ailesi ile keçirdi. 1958 s. dekabr 4-de anda vefat etti. Naaşı Özbekistannıñ Qoqand şeerinde topraqqa berildi. 1993 senesi, naaşı Qırımğa ketirilip, Bağçasarayda Zıncırlı Medrese yanındaki bağçada İsmail Gaspıralınıñ yanına defin etildi. Özü kibi ekim olğan qızı Meryem Özenbaşlı da sürgünlikten qaytqandan soñ 2007 senesi Aqmescit şeerinde ayatqa közlerini yumdı. İcadı. Amet Özenbaşlı, özüni aynı zamanda istidatlı bir yazıcı ve jurnalist olaraq tanıttı, 1917 senesi, "O yıqıntılar altında" pyesasını yazdı, "Qırım", "Oquv İşleri", "İleri", mecmua ve gazetalarında tarih, qavmiyat (etnografyia), ve pedagogika saalarına ait maqaleleri ile muntazam surette özüni duyurdı, bir çoq edebiy eserge, şu cümleden Amdi Giraybaynıñ eserlerine de tetqiqatlar yazdı, onı er keske tanıtqan eñ müim eseri ise, Qırım halqınıñ ana-vatandan köç ikâyesini añlatqan "Qırım Faciası" adlı tarihiy eseridir. 1926 senesi ayrı bir kitap olaraq çıqqan bu eser, "Yıldız" mecmuasınıñ 1992 senesi 1 ve 2-nci sanlarında basıldı. Eser, 1933-1936 yılları arasında, o tarihlarda Köstencede Müstecib Ülküsalnıñ çıqarğan Emel mecmuasında tefrika etilgen. 1997 senesi ise Akmescitte, kene ayrı kitap olaraq çıqarıldı. Makariv. Makariv () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Makariv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 11 860 kişi (2001 senesi). Pigattsano. Pigattsano () - şimaliy İtaliyada yerleşken bir şeerdir. Ealisi - 1.000 adam (2009 s.). Deñizge nisbeten yüksekligi: 464 m. Kotovsk. Kotovsk () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Kotovsk rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 40 664 kişi. Velıka Dımerka. Velıka Dımerka () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 10 022 kişi. Volodarka. Volodarka () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Volodarka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 7 540 kişi (2006 senesi). Vorohta. Vorohta () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 800 kişi. Terebovlâ. Terebovlâ () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Terebovlâ rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 13 660 kişi. Abdulla Tuqay. Abdulla Muhammedarif oğlu Tuqay (; 1886 s. aprel 26 - 1913 s. aprel 13) - Tatar halqınıñ büyük şairi, yazıcı, publitsist ve edebiy tenqitçi. Sıqça zemaneviy Tatar edebiyatınıñ esasçısı olaraq añıla. Abdulla Tuqay 1886 senesi aprel 26 künü Qazan guberniyasınıñ Quşlavıç köyünde doğğan. Babası şu köyde mollalıq yapqan edi. Dört yaşında olğan Abdulla öksüz qaldı. Ondan soñ balalığını Qırlay köyünde bir köylü qorantasında keçirdi. İlk tasilini Qırlay mektebinde aldı. 1895 s. soñ Uralsk şeerinde (şimdi Qazahistandaki Oral şeeri) aqrabalarınıñ yanında aile terbiyesi körip aynı zamanda şeer medresesinde oquy edi. Anda Tatar halq edebiyatınıñ inceliklerinen beraber, Arap, Fars, Rus, Başqurt, Türk kibi halqlarnıñ edebiyatlarını da ögrendi. Osmanlı Devletinden Rusiyege kelgen Türk ceditçisi Abdulveli onı Türkçe ve Frenk edebiyatlarınen tanıştırdı. Tuqay daa soñra Abdulveli içün dünyanı tanımaq içün közümni açqan kişi degen. Tuqay medresede oqup şiirler yazmağa başladı. 1905 senesiniñ başında sotsial-demokratlar organı olan "Uralets" gazetasına mürettip olaraq kirdi. Şeerdeki inqilâbiy areketlerinde de iştirak etti. 1905 s. inqilâbından soñ Uralskte Tatar tilinde çıqarılıp başlağan "Fiker" ("Fikir"), "Äl-ğasr äl-cädit" ("Yañı asır") gazetalarında, "Uqlar" ("Oqlar") mecmuasında faal olaraq çalıştı. Bu neşirlerniñ em mürettibi, em tüzetici, em jurnalistlerden birisi, em de muarriri edi. "Cayıq"ta Tuqaynıñ şairligi ve yazıcılığı inkişaf etti, şüreti bütün Rusiyege cayıldı. Tuqay 1907 senesi küzünde Qazanğa qayttı. O zamanki edebiy-medeniy müitniñ merkezinde istidadı kemalına yetti. Bu devirde Tuqay esasen "Yäşän" ("Yaşın") ve "Yalt-yult" ("Tañ") icviy mecmualarında çalışa edi. 1907-1912 seneleri arasında eñ namlı şiirlerini yazdı. Şiirlerniñ esas mevzusı adiy halqnıñ yaşayışı edi. 1913 s. aprelniñ 15 künü Abdulla Tuqay tuberkulöz hastalığından 26 yaşında olğanda vefat etti. Letıçiv. Letıçiv () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Letıçiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 11 081 kişi (2001 senesi). Mecıbij. Mecıbij () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1768 kişi. Yarmolıntsi. Yarmolıntsi () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Yarmolıntsi rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 914 kişi (2001 senesi). Dunayivtsi (şeer). Dunayivtsi () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer. Dunayivtsi rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 16 448 kişi (2001 senesi). Kolomıya. Kolomıya () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer. Kolomıya rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 61 448 kişi. Smila. Smila () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer. Smila rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 68 671 kişi. Volodarsk-Volınskıy. Volodarsk-Volınskıy () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Volodarsk-Volınskıy rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 7 632 kişi (2009 senesi). Buçmanı. Buçmanı () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 832 kişi. Çudniv. Çudniv () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Çudniv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 124 kişi. Jovtneve (Jıtomır vilâyeti). Jovtneve () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 671 kişi. Rokıtne (Kiyev vilâyeti). Rokıtne () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Rokıtne rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 15 000 kişi. Uzın. Uzın () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 13 300 kişi. Vorzel. Vorzel () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5 777 kişi. Doslidnıtske. Doslidnıtske () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2167 kişi. Buçaç. Buçaç () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Buçaç rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 12,5 biñ kişi (2006 senesi). Berezan. Berezan () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 17 516 kişi (2006 senesi). Yagotın. Yagotın () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Yagotın rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 23 659 kişi (2001 senesi). Perşotravensk (şeer şeklinde qasaba). Perşotravensk () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3633 kişi. Granitne. Granitne () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1631 kişi. Rogatın. Rogatın () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer. Rogatın rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 800 kişi (2001 senesi). Ternopil. Ternopil () - Ukrainada bir şeerdir, Ternopil vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 217 706 kişi. Sokırânı. Sokırânı () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer. Sokırânı rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 10,1 biñ kişi. Otıniya. Otıniya () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5 327 kişi. Ripkı. Ripkı () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ripkı rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 7 877 kişi (2005 senesi). Romaniv. Romaniv () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Romaniv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 067 kişi. Dibrova. Dibrova () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 197 kişi. İvanopil. İvanopil () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 biñ kişi. Kalınivka (Brovarı rayonı). Kalınivka () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Şepetivka. Şepetivka () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer. Şepetivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 47 988 kişi. Borşçiv. Borşçiv () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Borşçiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 11 251 kişi. Debaltseve. Debaltseve () - Ukrainanıñ Donetsk vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 30 806 kişi. Polânka. Polânka () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1764 kişi. Slovyansk. Slovyansk () - Ukrainanıñ Donetsk vilâyetinde bir şeer. Slovyansk rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 124,8 biñ kişi (2001 senesi). Derajnâ. Derajnâ () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer. Derajnâ rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 10 446 kişi (2001 senesi). Golovıne. Golovıne () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1969 kişi. Reşat Rahmeti Arat. Reşid Rahmeti Arat (1900 mayıs 15, Qazan, Rusiye - 1964 İstanbul, Türkiye) - Qazan Tatarıdır, ürmetli ilim adamı, İstanbul Universiteti eski türk tili professorı. Qazanğa yaqın Eski Ücüm köyünde, İsmetullah adlı bir baba ile Mahbeder adlı anadan doğdı. İlk mektepten soñ, bugünki Qazahistannıñ toprağında olğan Qızıljar (Petropavlovsk) şeerinde Türk-Tatar mektebinde, soñ Rus gimnaziyasında tasil etti. O devirde bolşeviklerge qarşı küreşken admiral Aleksandr Kolçak ordusına mektep talebeleri de alınğan edi. Rahmeti Bey de evel askeriy kurslarına, soñ cebege yollandı. Kolçak ordusı mağlüp olıp dağalanda Rahmeti Bey yaralanıp Mançuriyanıñ Harbin şeerine ketti. Harbinde Türk-Tatar aileleri, bularnıñ imamları, mektepleri ve cemiyetleri bar edi. Bularğa qafileler alında kelgen ihtilâl muacirleri de qoşulıp cemiyet ayatı tekamül etken. Rahmeti Bey, mında yarıda qalğan gimnaziyası tamamlap 1922-de yüksek tasil içün Almaniyağa ketti. Harbin ve Berlinde bulunğan vaqtında, Harbin İmamı İnayet Ahmedi beyden maddiy ve maneviy yardım kördi. Rus ihtilâlinden soñ, Berlinge, bolşevik idaresi altında qalğan Türk memleketlerinden, Türkistan, Edil-Ural ve Azerbaycandan muacir gençler bar edi. Lehistan Tatarlarından Yaqup Şinkeviç de Berlinde büyük türkşınas Wilhelm Bangnıñ talebesi olğan edi. O, özüniñ şevqnen çalışqanı Türk tili saasına Rahmeti Beyni de celp etti. Berlin ilimler Akademiyasında yığılı eski Türk medeniyetine dair Uyğur, Mani ve diger yazılarnen yazmaların tasnifi içün Alman alimlernen beraber (bu cümleden A.V. Gabain) Rahmeti Bey de görevlendirildi. Rahmeti Bey, Berlin Universitetini 1927-de bitirgen zamanı akademiya yayımları arasında yer alğan Uyğur metinlerini de neşirge azır şekilge sokmuştu. Tasilini bitirgence Berlin Universiteti, Şarq Dilleri Seminarı, Qazan lehçesi (yani Tatar tili) lektorlığına alınğan. Titiz çalışmalarınen, Bangnıñ halefi olaraq belirmişse de, yabancı oluşu buña mani oldı. Qader oña daa büyük qapını açtı. Atatürkniñ yañılıqları arasına milliy medeniyet ve dil davası da bar edi. Zamannıñ Maarif Vekili Reşit Galip Bey “Uyğurca suv kibi bilgen” genç alim Rahmeti Bey Türkiyege çağırdı. İstanbulğa kelgeninde “Uyğur Tababetine Dair” eki fasiküllük bir eseri ve ‘Oğuz Qağan Destanı’ ve ‘Türkische Turfantexte VI’ (Wilhelm Bang, A. von Gabainnen birlikte) adlı eserleri yayımlanğan bir türkşınas edi. Tibbiyet tasili yapmaq içün Uzaq Şarqtan özünen beraber Berlinge kelgen Rabia hanım ile 1927-de evlengenler. Rabia hanım Permli bir tuccarnıñ tek qızı edi, ana-babası, onı Rus gimnaziyasında oqutqanlar ve ihtilâlden soñraki qarğaşalıqtan qurtarmaq içün Sibirge tibbiyet tasili almağa yollağanlar. Kommunistlerniñ anda da sarqmaları üzerine, bu genç qız da bir qafile ile birlikte Uzaq Şarqnıñ Harbin şeerine ketken edi. Anda Rahmeti Beynen tanışqan ve beraberce Berlinge ketkenler. Millet oğrunda er hızmetke azır oluşu yanında, büyük acılar içindeki halqınıñ yaşaması içün bağlanğan türkçülik idealini o, er zaman ilim ve medeniyet saasına soqmağa muvaffaq olğan. “Türk şiveleriniñ tasnifi” serlevalı lehçe tasniflerini toplağan yazısında, Türk lehçeleriniñ ilmen bir-birine çoq yaqın oldğanını kösterip, bu şuuru aşılamağa çalışqan. Kerçekte “şive” tabiri, ilk türkiyatçılardan olğan ve ‘pantürkistlik’ isnadinen Ruslar tarafından öldürilgen Bekir Çoban-zadege ait bir tabir edi. Nazariy çalışmalarınıñ eñ eyisi doktorlıq dissertatsiyası olaraq azırlağan “Die Hilfsverben und Verbaladverbien im Altaischen” (Ungarische Jahrbücher Bd VIII - 1-4, Berlin 1928)dir. Bu eser, Avropanıñ merkezinde, Berlin Universitetinde Türk tiline dair Yakup Şinkeviçniñ Rabğuziyniñ Sintaksı adlı doktorlıq dissertatsiyasından soñ ekinci olaraq berilgen müim bir eser edi. Türkiyedeki çalışmalarından, İstanbul kitaphanelerinden bulıp çıkarğanı bazı Uyğurca yazılğan yazılar üzerindeki yayımları, Avropadaki Uyğur metinleri çalışmalarına eşitti ve daa az önemde degil edi. O, bularnen, Anadolunı fetih etken olğan Türklerniñ Uyğur yazısını bilgenlerini ve qullanğanlarını ve bu yazı sistemasınıñ elifbesiniñ bazı kitaphanelerde bulunğanını, Qaşğarlı Mahmudnıñ Divanü Luğati’t-türkünde keçken elifbe sırasına köre tanzim etilgenini ve Fatih Sultan Mehmedniñ bir yarlığını Uyğur ariflerinen qalemge alğanını ve ya yazdırğanını ortağa qoyğan. Mıropil. Mıropil () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5100 kişi. Mıkolayiv vilâyeti. Mıkolayiv vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Mıkolayiv şeeri. Taraşça. Taraşça () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Taraşça rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 13 307 kişi. Maryanivka (Jıtomır vilâyeti). Maryanivka () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1,5 biñ kişi. Yablunets. Yablunets () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1362 kişi. Tısmenıtsâ. Tısmenıtsâ () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer. Tısmenıtsâ rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 9 600 kişi (2005 senesi). Nemişayeve. Nemişayeve () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 6 178 kişi. Barışivka. Barışivka () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Barışivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 10 925 kişi. Kornın. Kornın () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2708 kişi. Stara Sınâva. Stara Sınâva () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Stara Sınâva rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 994 kişi (2001 senesi). Kodra. Kodra () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1756 kişi. Gorodnıtsâ. Gorodnıtsâ () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5 604 kişi. Çervone (Jıtomır vilâyeti). Yablunets () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2811 kişi. Starokostântıniv. Starokostântıniv () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer. Starokostântıniv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 35 206 kişi (2001 senesi). Kagarlık. Kagarlık () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Kagarlık rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 13 802 kişi (2001 senesi). Broşniv-Osada. Broşniv-Osada () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5 760 kişi. İlbav vilâyeti. İlbav vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - İlbav şeeri. Hrıstınivka. Hrıstınivka () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer. Hrıstınivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 13 809 kişi. Oleksandriya. Oleksandriya () - Ukrainanıñ Kirovograd vilâyetinde bir şeer. Oleksandriya rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 100 biñ kişi (2005 senesi). Poçayiv. Poçayiv () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 8 027 kişi. Zalişçıkı. Zalişçıkı () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Zalişçıkı rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 9 739 kişi. Drujba (Jıtomır vilâyeti). Drujba () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 562 kişi. Rojnâtiv. Rojnâtiv () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Rojnâtiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 4 003 kişi. Dovbış. Dovbış () - Ukrainanıñ Jıtomır vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 750 kişi. Boguslav. Boguslav () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Boguslav rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 16 911 kişi. Kalıta. Kalıta () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5 148 kişi. Şalom. «Şalom» gazetası (İbranice: שָׁלוֹם, Qırımtatarca: Sulh) - Türk-Yeudi jurnalist Avram Leyon tarafından Türk ve (tek bir saife) Ladino tilinde Türkiyeniñ İstanbul şeerinde neşir etilgen aftalıq Yeudi gazetası. O "Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş." şirketi tarafından çarşembe künleri çıqarıla. Baş muarriri İvo Molinas ve muarriri Yakup Barokas. 1947 senesi oktâbr 29-ında Şalomnıñ birinci sanı bastırıla. 2005 senesi gazetanıñ aftalıq tirajı - qararnen 5000 nusha. Lugansk vilâyeti. Lugansk vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Lugansk şeeri. Terezıne. Terezıne () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1 562 kişi. Ladan. Ladan () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 6 944 kişi. Rjışçiv. Rjışçiv () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 8 937 kişi (2001 senesi). Svâtogirsk. Svâtogirsk () - Ukrainanıñ Donetsk vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 4,9 biñ kişi (2006 senesi). Zavodske. Zavodske () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 087 kişi. Snâtın. Snâtın () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer. Snâtın rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 10 210 kişi. Piskivka. Piskivka () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 7 173 kişi. Katerınopil. Katerınopil () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Katerınopil rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 092 kişi (2007 senesi). Korsun-Şevçenkivskıy. Korsun-Şevçenkivskıy () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer. Korsun-Şevçenkivskıy rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 18 266 kişi (2007 senesi). Yabluniv. Yabluniv () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1787 kişi. Babıntsi. Babıntsi () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2627 kişi (2001 senesi). Kodıma. Kodıma () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Kodıma rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 9 493 kişi. Çornobıl. Çornobıl () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde bir şeer. 1986 senesi Çornobıl atom elektrik stantsiyasında olğan qaza neticesinde şeer ve onıñ etrafı radiatsiya ile kirlengen. Şu kirlengeninden sebep ealisi şeerni taşlap ketti. Şimdi Çornobılda tek toqtatılğan elektrik stantsiyada tehnikiy baqım yapmaq içün vaqtınca kelgen adamlar yaşay. Prıpyat (şeer). Prıpyat () - Ukrainanıñ Kiyev vilâyetinde ölü bir şeer. 1986 senesi Çornobıl atom elektrik stantsiyasında olğan qaza neticesinde şeer ve onıñ etrafı radiatsiya ile kirlengen. Şu kirlengeninden sebep ealisi şeerni taşlap ketti. Bugün şeer tam boşalğan tura, içinde kimse yaşamay. Vıgoda. Vıgoda () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2278 kişi. Starıy Sambir. Starıy Sambir () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Starıy Sambir rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 603 kişi. Nova Uşıtsâ. Nova Uşıtsâ () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Nova Uşıtsâ rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 4 724 kişi (2001 senesi). Şpola. Şpola () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer. Şpola rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 18 375 kişi (2007 senesi). Mankivka. Mankivka () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Mankivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 596 kişi. Çernelıtsâ. Çernelıtsâ () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1884 kişi. Turka. Turka () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Turka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 7 306 kişi (2006 senesi). Gorlivka. Gorlivka () - Ukrainanıñ Donetsk vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 289 872 kişi. Rubijne. Rubijne () - Ukrainanıñ Lugansk vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 61,5 biñ kişi. Kopıçıntsi. Kopıçıntsi () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 7 003 kişi. Şostka. Şostka () - Ukrainanıñ Sumı vilâyetinde bir şeer. Şostka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 87 200 kişi. Nijın. Nijın () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer. Nijın rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 76 600 kişi (2005 senesi). Poninka. Poninka () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 7 937 kişi (2001 senesi). Zolotonoşa. Zolotonoşa () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer. Zolotonoşa rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 27 234 kişi (2007 senesi). The Wounded Tone. The Wounded Tone - İsveçte oturğan 2 kişilik bir rok çalğı taqımı. 2000 s. dağılğanlar. Thin Shoes. Thin Shoes - İsveçte oturğan 3 kişilik bir rok çalğı taqımı. 2000 s. dağılğanlar. The Mars Volta. The Mars Volta - Amerika Qoşma Ştatlarında oturğan bir rok çalğı taqımı. Red Hot Chili Peppers. Red Hot Chili Peppers - Amerika Qoşma Ştatlarında oturğan bir rok çalğı taqımı. Omar Rodriguez-Lopez Quintet. Omar Rodriguez-Lopez Quintet - Amerika Qoşma Ştatlarında oturğan bir rok çalğı taqımı. El Grupo Nuevo De Omar Rodriguez-Lopez. El Grupo Nuevo De Omar Rodriguez-Lopez - Amerika Qoşma Ştatlarında oturğan bir rok çalğı taqımı. At the Drive-In. At the Drive-In - Amerika Qoşma Ştatlarında oturğan bir rok çalğı taqımı. System of a Down. System of a Down - Amerika Qoşma Ştatlarında oturğan bir rok çalğı taqımı. Çornıy Ostriv. Çornıy Ostriv () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 905 kişi (2001 senesi). Smotrıç. Smotrıç () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2087 kişi (2001 senesi). Dunayivtsi (şeer şeklinde qasaba). Dunayivtsi () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2758 kişi (2001 senesi). İçnâ. İçnâ () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer. İçnâ rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 16 400 kişi (2006 senesi). Dobromıl. Dobromıl () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 6 biñ kişi. Solotvın. Solotvın () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 867 kişi. Koropets. Koropets () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 752 kişi. Ohtırka. Ohtırka () - Ukrainanıñ Sumı vilâyetinde bir şeer. Ohtırka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 50 000 kişi. Alma özeni. Alma (,) - Qırımnıñ cenüp-ğarbında bir özendir. Zabolotiv. Zabolotiv () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 129 kişi. Horostkiv. Horostkiv () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 7 304 kişi. Novodnistrovsk. Novodnistrovsk () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 10 300 kişi. Tlumaç. Tlumaç () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer. Tlumaç rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 632 kişi. Skala-Podilska. Skala-Podilska () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 920 kişi (2001 senesi). Desna (Çernigiv vilâyeti). Desna () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 7 100 kişi (2005 senesi). Lısets. Lısets () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2749 kişi. Sambir. Sambir () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Sambir rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 36 218 kişi. Çemerivtsi. Çemerivtsi () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Çemerivtsi rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 431 kişi (2001 senesi). Yezupil. Yezupil () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3026 kişi. Novoselıtsâ. Novoselıtsâ () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer. Novoselıtsâ rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8,3 biñ kişi. Krasıliv. Krasıliv () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer. Krasıliv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 20 580 kişi (2001 senesi). Lübeç. Lübeç () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 500 kişi. Sataniv. Sataniv () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2609 kişi (2001 senesi). Stara Uşıtsâ. Stara Uşıtsâ () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2604 kişi (2001 senesi). Viytivtsi. Viytivtsi () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 937 kişi. Війтівці (смт) Narkevıçi. Narkevıçi () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1694 kişi (2001 senesi). Peçenijın. Peçenijın () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5 350 kişi. Gvizdets. Gvizdets () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1887 kişi. Bukaçivtsi. Bukaçivtsi () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1504 kişi. Kitsman. Kitsman () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer. Kitsman rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 400 kişi (2008 senesi). Voynıliv. Voynıliv () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2703 kişi. Antoninı. Antoninı () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2692 kişi (2001 senesi). Bilşivtsi. Bilşivtsi () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2254 kişi (2005 senesi). Bolehiv. Bolehiv (,) - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 11,3 biñ kişi. Gorodok (Hmelnıtskıy vilâyeti). Gorodok () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer. Gorodok rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 17 746 kişi (2001 senesi). Obertın. Obertın () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 359 kişi. Artsız. Artsız () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Artsız rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 16 268 kişi. Galıç. Galıç () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer. Galıç rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 406 kişi. Pereginske. Pereginske () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 12 272 kişi. Grıtsiv. Grıtsiv () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 056 kişi. Tsürupınsk. Tsürupınsk () - Ukrainanıñ Herson vilâyetinde bir şeer. Tsürupınsk rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 31 100 kişi (2007 senesi). Abhaziya. Abhaziya, resmiy adı Abhaziya Cumhuriyeti (abhazca "Аҧсны", "Аҧсны Аҳәынҭқарра" - Apsnı Ahuıntkarra,) - ğarbiy Asiyanıñ Kavkaz regionında bir devlet. Mustaqilligi tek Rusiye, Nikaragua, Venesuela ve Nauru tarafından tanılğan. Dünyanıñ başqa devletleriniñ noqta-i nazarı şu ki, Abhaziya Gürcistannıñ bir parçasıdır. Gürcistan esas qanunına binaen regionnıñ statusı - Abhaziya Muhtar Cumhuriyeti (gürcice აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა). Bıtkiv. Bıtkiv () - Ukrainanıñ İvano-Frankivsk vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 273 kişi. Polonne. Polonne () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer. Polonne rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 22 217 kişi (2008 senesi). Lozove. Lozove () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1639 kişi (2001 senesi). Zaliztsi. Zaliztsi () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 816 kişi. Glıboka. Glıboka () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Glıboka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 9 biñ kişi. Bazaliya. Bazaliya () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 113 kişi (2007 senesi). Bilogirya. Bilogirya () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Bilogirya rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 592 kişi. Bukı. Bukı () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 134 kişi (2005 senesi). Bilgorod-Dnistrovskıy. Bilgorod-Dnistrovskıy () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Bilgorod-Dnistrovskıy rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 50 500 kişi. Slavuta. Slavuta () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer. Slavuta rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 34 340 kişi (2001 senesi). Kremenets. Kremenets () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Kremenets rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 23,3 biñ kişi (2004 senesi). Kelmentsi. Kelmentsi () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Kelmentsi rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 007 kişi. Vovkovıntsi. Vovkovıntsi () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 898 kişi (2001 senesi). Vinkivtsi. Vinkivtsi () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Vinkivtsi rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 937 kişi. Monastırıska. Monastırıska () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Monastırıska rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 277 kişi. Zakupne. Zakupne () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1452 kişi. Bobrovıtsâ. Bobrovıtsâ () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer. Bobrovıtsâ rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 11 900 kişi (2005 senesi). İzâslav. İzâslav () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer. İzâslav rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 18 444 kişi (2001 senesi). Gusâtın. Gusâtın () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Gusâtın rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 biñ kişi. Grımayliv. Grımayliv () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 500 kişi. Yampil (Hmelnıtskıy vilâyeti). Yampil () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1639 kişi (2001 senesi). Pidgaytsi. Pidgaytsi () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Pidgaytsi rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 4 116 kişi. Teofipol. Teofipol () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Teofipol rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 924 kişi (2006 senesi). Makiyivka. Makiyivka () - Ukrainanıñ Donetsk vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 387 609 kişi. Kozova. Kozova () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Kozova rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8,9 biñ kişi (2006 senesi). Netişın. Netişın () - Ukrainanıñ Hmelnıtskıy vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 34 358 kişi (2001 senesi). Velıka Berezovıtsâ. Velıka Berezovıtsâ () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 6 503 kişi. Mıkulıntsi. Mıkulıntsi () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 457 kişi. Zolotıy Potik. Zolotıy Potik () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 406 kişi (2003 senesi). Çernivtsi. Çernivtsi () - Ukrainada bir şeerdir, Çernivtsi vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 240 600 kişi (2001 senesi). Vışnivets. Vışnivets () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 469 kişi. Kamyanka-Buzka. Kamyanka-Buzka () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Kamyanka-Buzka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 11 510 kişi. Zbaraj. Zbaraj () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Zbaraj rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 13 053 kişi. Kozliv. Kozliv () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1939 kişi. Velıki Birkı. Velıki Birkı () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 238 kişi. Çaplınka. Çaplınka () - Ukrainanıñ Herson vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Çaplınka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 10 543 kişi. Zboriv. Zboriv () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Zboriv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 7 339 kişi. Melnıtsâ-Podilska. Melnıtsâ-Podilska () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 866 kişi. Tovste. Tovste () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 460 kişi. Zastavna. Zastavna () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer. Zastavna rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 11,3 biñ kişi. Monastırışçe. Monastırışçe () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer. Monastırışçe rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 951 kişi (2007 senesi). Berejanı. Berejanı () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Berejanı rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 18 872 kişi. Putıla. Putıla () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Putıla rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 3 265 kişi. Şumsk. Şumsk () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Şumsk rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 010 kişi. Talalayivka. Talalayivka () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Talalayivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5,2 biñ kişi (2005 senesi). Skalat. Skalat () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 7 003 kişi. Krasnoyilsk. Krasnoyilsk () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 9 122 kişi. Lanivtsi. Lanivtsi () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer. Lanivtsi rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 547 kişi. Çıgırın. Çıgırın () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer. Çıgırın rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 10 600 kişi (2007 senesi). Drujba (Ternopil vilâyeti). Drujba () - Ukrainanıñ Ternopil vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1939 kişi. Drujba (Çernigiv vilâyeti). Drujba () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 827 kişi. Vaşkivtsi. Vaşkivtsi () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 5 918 kişi. Tsvitkove. Tsvitkove () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1185 kişi. Kostrıjivka. Kostrıjivka () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 819 kişi (2008 senesi). Yerkı. Yerkı () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 086 kişi (2007 senesi). Gertsa. Gertsa () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer. Gertsa rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 2,5 biñ kişi. Askaniya-Nova. Askaniya-Nova () - Ukrainanıñ Herson vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 475 kişi. Vıjnıtsâ. Vıjnıtsâ () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer. Vıjnıtsâ rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 4 917 kişi. Şramkivka. Şramkivka () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 012 kişi (2007 senesi). Nepolokivtsi. Nepolokivtsi () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 449 kişi (2007 senesi). Storojınets. Storojınets () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer. Storojınets rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 14,7 biñ kişi. Gayvoron. Gayvoron () - Ukrainanıñ Kirovograd vilâyetinde bir şeer. Gayvoron rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 16 800 kişi. Beregomet. Beregomet () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 10,4 biñ kişi. Kamyanka. Kamyanka () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer. Kamyanka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 14 291 kişi (2007 senesi). Olışivka. Olışivka () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 389 kişi. Lujanı. Lujanı () - Ukrainanıñ Çernivtsi vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 744 kişi. Vatutine. Vatutine () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 19 065 kişi (2007 senesi). Stebliv. Stebliv () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 791 kişi (2007 senesi). Verhnâçka. Verhnâçka () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 058 kişi. Kaniv. Kaniv () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer. Kaniv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 26 426 kişi (2005 senesi). Zvenıgorodka. Zvenıgorodka () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer. Zvenıgorodka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 18 824 kişi (2007 senesi). Babanka. Babanka () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 541 kişi. Çerkası. Çerkası () - Ukrainada bir şeerdir, Çerkası vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 287 741 kişi (2009 senesi). Aleksander Vilyam Kingleyk. Aleksander Vilyam Kingleyk (; * 1809 avgust 5, Taunton, Somerset - 1891 yanvar 2) - namlı İngliz devlet adamı, tarih ilmi erbabı ve yazıcısı. Kingleyk İton kollecde ("Eton College") mektepke bardı ve Kembric Universitetinde ("Cambridge University") akademik ayatını tamamladı. 1837 senesi Londonda yerli idareci olıp başlağan siyaset ayatına, 1857-68 senelerinde Liberal Fırqa azası olaraq Büyük Britaniya parlamentinde devam etti. Halqara siyaset saasında icatlar meydanğa ketirdi. Onıñ yazğan seyaat qaydları sayesinde bir şarqşınas alimi olaraq nam qazandı. İlk icadı "Eothen" (1844, yañı basımı 1864) oldı, Osmanlı Devleti ve Qırımğa yapqan seyaatı qaydlarınıñ yer alğan yedi cıltlıq eseri "The Invasion of the Crimea" (London 1863-75, 5 Cılt; 6. Basım. 1883, 7 Cılt.) ile nam qazandı. "Kırım'a Müdahale" adnı taşığan bu eseri Qırım Cenki aqqında esas eserler arasında sayıldı. Vilşana. Vilşana () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 455 kişi (2007 senesi). Gorodışçe. Gorodışçe () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer. Gorodışçe rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 14 798 kişi. İrdın. İrdın () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1048 kişi. Şçors. Şçors () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer. Şçors rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 12 300 kişi (2005 senesi). Ayder (han). Ayder () - I Hacı Geraynıñ oğlu. Doğğan tarihı bilinmegen, 1487 senesi öldi. 1475 senesi Qırımnıñ hanı edi. 1456 senesi babası I Hacı Gerayğa qarşı isyan etip tahtnı zapt etmege tırışqanı aqqında malümat bar, lâkin bunıñ işançlı isbatları ale daa tapılmağan. Ayderniñ qardaşı I Meñli Geray tahtqa çıqqan soñ Ayder Sudaq qalesine apiske tüşti. Osmanlılar 1475 senesi ceneviz müstemlekelerini basıp alğan soñ Ayder qısqa vaqıtqa tahtqa çıqtı, amma soñ qardaşı Nur Devlet tarafından yeñilip Kiyev şeerine qaçtı. 1479 senesi Moskvağa köçip Moskva knâzı III İvanğa sığındı. III İvan onı bilinmegen bir sebep ile Moskoviyanıñ şimaline sürgünlikke yolladı. 1487 senesi Rusiyeniñ şimalinde bulunğan Belozersk şeerinde (bugünki Vologda vilâyeti) sürgünlikte öldi. I Mehmed Geray. I Mehmed Geray (; 1465—1523) - I Meñli Geraynıñ sekiz oğlundan üykenidir. 1515 senesi babası ölgen soñ tahtqa keçti ve 1523 senesine qadar sekiz yıl tahtta qaldı. O devirde inkişaf etken Moskva Knâzlığına qarşı şiddetli ücümler yapmağa başladı. Qardaşı I Sahib Geray ile 1521-de Qazan şeerini aldı. I Sahib Geraynı Qazan Hanlığınıñ tahtına oturttı. Moskva üzerine seferge barıp, Moskva yanına qadar kelip etrafnı ateşke berdi. 1523 senesi Hacı Tarhannı zapt etti ve Moskva ulu knâzı IV İvannı bergige bağladı. Amma ondan soñ noğay mırzaları onı aldatıp Hacı Tarhandan çıqarıp öldürdi. I İslâm ve I Ğazı Geray hanlarınıñ babasıdır. Drabiv. Drabiv () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Drabiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 888 kişi (2007 senesi). I Sahib Geray. I Sahib Geray (1501 - 1551) - 1532-1551 senelerinde üküm sürgen Qırım hanı. I Meñli Geraynıñ oğludır. Bağçasaraynıñ temel qoyucısı. 1485 senesi I Meñli Geray Qazan hanı İbraimniñ tul apayı Nur Sultannen evlene. Bu evlenüvden em Qırımnıñ, em de Qazannıñ taht mirasçısı Sahib Geray (1501-1551) doğdı. Onıñnen beraber Qırımğa Manğıt ve Secevüt qabileleri kirip keldiler ve şimdiki Canköyden biraz ğarp taraftaki topraqlarğa yerleştiler. 1521 senesi ağası Qırım hanı I Mehmed Geray Qazannı zapt etken ve şeerni qardaşı Sahibke bergen. Ağasınen birlikte 1532-de Moskva ulu knâzı III Vasiliyni Moskva yaqınlarında yeñgen. 1532 senesi I Saadet Geray öldi, ve I İslâm Geraynıñ beş aylıq üküm etkeninden soñ I Sahib Geray Qırım tahtına oturğan. 1541 senesi Moskvağa sefer yaptı. I Sahib Geray Salaçıqtan aşağı 2 km Çürük Suv özeniniñ boyunda yañı han sarayınıñ temelini qoydı. Yañı şeerniñ adı Bağçasaray qoyuldı. I Sahib Geray devrinde Kezlevniñ limanı donatıldı, bunıñ içün Qırım Hanlığı öz deñiz portuna saip oldı (Qırımnıñ diger deñiz yalısındaki şeerler osmanlılarnıñ elinde edi). İstanbul memurları yapqan dubaralar sebebinden Osmanlı padişası onı tahttan tüşürdi. Ondan soñ Çerkesiyada I Sahib Geraynı torunı Bülük Geray öldürdi. I Sahib Geray Bağçasaraydaki Salaçıq dürbesinde kömüldi. Dmıtrivka. Dmıtrivka () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 791 kişi. Lısânka. Lısânka () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Lısânka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 161 kişi. Talne. Talne () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer. Talne rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 15 501 kişi (2007 senesi). I Devlet Geray. I Devlet Geray (1512 — 1577, Bağçasaray) - 1551 ile 1577 seneleri arasında hanlıq yaptı. Mubarek Geraynıñ oğlu ve I Meñli Geraynıñ tornu. Devlet Geray zamanında Qırım Hanlığı Osmanlı Devletinen birlikte yükseliş devrini yaşadı. Osmanlılarnen munasebetleri. Qanuniy Sultan Suleyman devrinde uzun yıllar İstanbulda yaşağanı içün o zamanki Osmanlı sarayı ile olduqça eyi munasebeti bar edi. Qanuniyden balaban destek aldı. Harzem hanınıñ Osmanlı padişasından, rus cayılmasına qarşı yardım soravı üzerine osmanlı, Edil ile Don özenleri arasında bir kanal açmaq ve Hacı Tarhannı yañıdan zapt etmek içün areketke keçti. 1569-da Kefe beyiniñ idaresinde 15 biñ Osmanlı askeri, Devlet Geraynıñ ordusınen birlikte o yerge ketti. Lâkin, Vezir-i Azam Sokollu Mehmet Paşa devrinde başlanğan kanal tamamlanıp olamadı. Qırım ve osmanlı askeri keri çekildi. Bu vaqia bazı tarih adamaları tarafından Osmanlı Devletinde tohtaman deviriniñ işareti olaraq qabul etilgen. Rusiyenen küreşi. 1555 ile 1571 seneleri arasında Rusiyege qalıcı tesirleri olğan büyük darbeler urdı. 1555 senesi Sudbişçi köyü (Tula şeerinden 150 km) yanında olğan uruşta İvan Şeremetyevniñ ordusına yeñildi. 1571-de Devlet Geraynıñ ordusı Moskva yaqınlarına qadar kirdi ve şeerni yaqtı. Özüne onıñ içün "Taht Algan" unvanı berildi. Qazan Hanlığı 1552-de, Hacı Tarhan Hanlığı ise 1556 senesinde ruslar tarafandan zapt etildi. 1568 ile 1570 seneleri arasında Qazan ve Hacı Tarhanğa seferlerge çıqtı, lâkin ruslardan qaytarılmadı. 1572-de ruslar ile kirişken Molodi Muarebesinde yeñildi. 1592-de Osmanlı padişası Rus Knâzlığından, Qazan ve Hacı Tarhannı boşatmasını istedi. O tarihlardan berli ruslarnıñ Kavkaz ve Qara deñizge enmesine mani olmaq içün yapılğan teşebbüsler faydalı olmaycaq ve ruslar 200 yüz sene zarfında Qara deñizniñ şimalindeki bütün Türk –Tatar topraqlarına yerleşecek edi. I Devlet Geray 1577 senesi Bağçasarayda taun hastalığından öldi, yerine II Mehmed Geray keçti. Konotop. Konotop () - Ukrainanıñ Sumı vilâyetinde bir şeer. Konotop rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 97 200 kişi. Çornobay. Çornobay () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Çornobay rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 7 911 kişi (2007 senesi). Sosnıtsâ. Sosnıtsâ () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Sosnıtsâ rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 100 kişi (2005 senesi). Tsıbuliv. Tsıbuliv () - Ukrainanıñ Çerkası vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 800 kişi. Lınovıtsâ. Lınovıtsâ () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 6 944 kişi. Kirovograd. Kirovograd () - Ukrainada bir şeerdir, Kirovograd vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 254 103 kişi (2001 senesi). Gorodnâ. Gorodnâ () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer. Gorodnâ rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 15 000 kişi (2006 senesi). Ponornıtsâ. Ponornıtsâ () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 778 kişi. Berezna. Berezna () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5 422 kişi. Kulıkivka. Kulıkivka () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Kulıkivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 866 kişi. Zaporijjâ vilâyeti. Zaporijjâ vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Zaporijjâ şeeri. Nosivka. Nosivka () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer. Nosivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 19 500 kişi (2006 senesi). Kozelets. Kozelets () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Kozelets rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 900 kişi (2005 senesi). Holmı. Holmı () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 256 kişi. Sedniv. Sedniv () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1353 kişi. Novıy Kalıniv. Novıy Kalıniv () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 3 582 kişi. Borzna. Borzna () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer. Borzna rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 12 900 kişi (2006 senesi). İzmayil. İzmayil () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. İzmayil rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 84 800 kişi (2001 senesi). Korükivka. Korükivka () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer. Korükivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 13 500 kişi (2007 senesi). Zamglay. Zamglay () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1 982 kişi. Baturın. Baturın () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 3 066 kişi. Korop. Korop () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Korop rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 600 kişi (2005 senesi). Skole. Skole () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Skole rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 742 kişi (2001 senesi). Mala Divıtsâ. Mala Divıtsâ () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 370 kişi. Novgorod-Siverskıy. Novgorod-Siverskıy () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer. Novgorod-Siverskıy rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 15 000 kişi. Zatoka. Zatoka () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1372 kişi. Drogobıç. Drogobıç (, lehçe: Drohobycz) - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 103 600 kişi (Drogobıç ve Stebnık şeerler). Limena. Limena (,) – Qırımnıñ Yalta şeer şurasında bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 363 kişi. Çornomorske. Çornomorske () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5 978 kişi. Mena. Mena () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer. Mena rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 12 900 kişi (2005 senesi). Parafiyivka. Parafiyivka () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 754 kişi. Ananyiv. Ananyiv () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Ananyiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 9 355 kişi. Mıhaylo-Kotsübınske. Mıhaylo-Kotsübınske () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 028 kişi. Çervonograd. Çervonograd () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 68,8 biñ kişi (2009 senesi). Bahmaç. Bahmaç () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer. Bahmaç rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 19 400 kişi (2006 senesi). Poltava vilâyeti. Poltava vilâyeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Poltava şeeri. Semenivka (şeer). Semenivka () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer. Semenivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 9 554 kişi. Truskavets. Truskavets () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 22 289 kişi (2001 senesi). Losınivka. Losınivka () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 484 kişi. Rozdilna. Rozdilna () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Rozdilna rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 17 615 kişi. Oster. Oster () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 7 234 kişi (2006 senesi). Suvorove. Suvorove () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 835 kişi. Gonçarivske. Gonçarivske () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 354 kişi. Radul. Radul () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 791 kişi. Sergiyivka. Sergiyivka () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5 045 kişi. Digtâri. Digtâri () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1 336 kişi. Busk. Busk () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Busk rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 896 kişi. Makoşıne. Makoşıne () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 648 kişi. Velıkıy Lübin. Velıkıy Lübin () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 516 kişi (2001 senesi). Dobrânka. Dobrânka () - Ukrainanıñ Çernigiv vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 6 944 kişi. Balta. Balta () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Balta rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 19 772 kişi. Novoazovsk. Novoazovsk () - Ukrainanıñ Donetsk vilâyetinde bir şeer. Novoazovsk rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 12,2 biñ kişi (2006 senesi). Vılkove. Vılkove () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 9 426 kişi. Slavske. Slavske () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 207 kişi (2001 senesi). Bolgrad. Bolgrad () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Bolgrad rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 17 615 kişi. Kiliya. Kiliya () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Kiliya rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 21 800 kişi. Krasne. Krasne () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 6 475 kişi. Zatışşâ. Zatışşâ () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 542 kişi. Krakovets. Krakovets () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1156 kişi. İlliçivsk. İlliçivsk () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 63 530 kişi. Olesko. Olesko () — Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1 800 kişi. Ovidiopol. Ovidiopol () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ovidiopol rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 11 818 kişi. Tatarbunarı. Tatarbunarı (,) - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Tatarbunarı rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 10 740 kişi (2001 senesi). Rava-Ruska. Rava-Ruska () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 8 159 kişi. Bilâyivka. Bilâyivka () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Bilâyivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 14 248 kişi. Zoloçiv. Zoloçiv () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Zoloçiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 23 000 kişi. Yujne. Yujne () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 63 530 kişi. Rozdil. Rozdil () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 020 kişi. Şırâyeve. Şırâyeve () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Şırâyeve rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 7 231 kişi. Brodı. Brodı () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Brodı rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 30 000 kişi. Teplodar. Teplodar () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 9 036 kişi. Strıy. Strıy () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Strıy rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 60 000 kişi (2009 senesi). Avangard. Avangard () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 367 kişi. Brühovıçi. Brühovıçi () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5 385 kişi. Krasni Oknı. Krasni Oknı () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Krasni Oknı rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 636 kişi. Novi Bilâri. Novi Bilâri () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 834 kişi. Lımanske. Lımanske () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 7 381 kişi. Lübaşivka. Lübaşivka () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Lübaşivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 11,5 biñ kişi. Kominternivske. Kominternivske () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Kominternivske rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 506 kişi. Serpneve. Serpneve () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1 836 kişi. Rauhivka. Rauhivka () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 253 kişi. Frunzivka. Frunzivka () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Frunzivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 111 kişi. Borodino. Borodino () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1 830 kişi. Novıy Yarıçiv. Novıy Yarıçiv () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 939 kişi. Berezıne. Berezıne () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 830 kişi. Velıka Mıhaylivka. Velıka Mıhaylivka () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Velıka Mıhaylivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 841 kişi. Mıkolayivka (Ades vilâyeti). Mıkolayivka () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Mıkolayivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 3 743 kişi. Radisne. Radisne () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1 864 kişi. Sudova Vışnâ. Sudova Vışnâ () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 6 655 kişi (2001 senesi). Savran. Savran () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Savran rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 837 kişi. Belz. Belz () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 2 478 kişi. Oleksandrivka (Ades vilâyeti). Oleksandrivka () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5 188 kişi. Mıkolayiv. Mıkolayiv () - Ukrainada bir şeerdir, Mıkolayiv vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 506,4 biñ (2008 senesi). İvanivka (Ades vilâyeti). İvanivka () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. İvanivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 3 113 kişi. Zelenogirske. Zelenogirske () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1 789 kişi. Hlibodarske. Hlibodarske () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 519 kişi. Petrivka (Ades vilâyeti). Petrivka () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 898 kişi. Tayirove. Tayirove () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1 929 kişi. Viktor Yuşçenko. Viktor Yuşçenko - üçünci Ukraina Prezidenti (2005-2010 ss.), Naşa Ukrayina (Bizim Ukraina) siyasiy fırqasınıñ yolbaşçısı. 1999-2001 seneleri Ukraina baş naziri olıp çalıştı. Poltava. Poltava () - Ukrainada bir şeerdir, Poltava vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 315 268 kişi (2003 senesi). Sarata. Sarata () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Sarata rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 5 008 kişi. Şklo. Şklo () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5 286 kişi. Tarutıne. Tarutıne () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Tarutıne rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 080 kişi. Qoy. Qoy () - Capriane alt familiyası içinde eñ qalabalıq türüni teşkil etken gevişketirgen, etinden, yününden, sütünden faydalanılğan memeli türleriniñ umumiy adı. Qoylar, aman-aman dünyanıñ er yağında yaşay. Ot, qoray, yandaq, hububat kibi ösümlikler aşap beslene. Mınav zamanda Dünyada tapılğan türleriniñ çoqusı üycil. Kevdeleri yün denilgen qalın tüklernen qaplı ola. Erkeklerniñ başlarında eki müyüz bar ekende ırğaçılarında bazı-bazı tapılır. Sürü olıp yaşay. Yılda eki kere, ekseriyetnen bir bala doğurır. Balalarına qozu, bir yaşından soñ toqlu, yetişkin erkeklerine qoçqar denile. Ömürleri 10-12 sene arasında ola. I Selim Geray. I Selim Geray ya da "Hacı Selim Geray" (1631 — 1704) - yigirmi beşinci Qırım hanıdır. I Selim Geray, 1671-1678, 1684-1691, 1692-1699, 1702-1704 senelerinde dört sefer Qırım tahtında üküm sürdi. Bahadır Geraynıñ balasıdır. Babası ölgen vaqıtta çoq kiçkene olğanı içün Ablan qabilesi emirlerinden Mirzaş Ağanıñ terbiyesine berildi. Soñra emcesi İslâm Geraynıñ imayesine kirdi, onıñ vefatından soñ Adil Geray zamanında Qırımdan Yanbolunıñ Çölmek köyüne (bugünki Bulğaristan) köçip bu yerge yerleşti. Selim Geray Adil Geraydan soñ 1671 senesinde sipti sefer tahtqa mindirildi. 1672-de Osmanlılarnıñ Lehistanğa qarşı Qamaniçe seferine qoşuldı. Bu seferden soñ Podoliyanen Volın Osmanlı akimiyetine kirdi. 1678-de Osmanlı Sadrazamı Merzifonlu Kara Mustafa Paşanen anlaşamağanı sebebinen tahttan alındı. Yerine Murad Geray ketirildi. 1683 senesinde Osmanlılarnıñ Viyana bozğunı sebep kösterilip, Murad Geraynıñ yerine II Hacı Geray ketirildi, lâkin Qırım asılzadeler istemegeni içün doquz ay soñra tahttan alındı, yerine ekinci kere Selim Geray qaytarıldı. Bu vaqıt Osmanlı Devletiniñ eñ qıyın vaqtı edi. Avstriya, Venedik, Lehistan ve Rusiyeniñ teşkil etgen "Muqaddes İttifaq"ı devletleri Osmanlılarğa qarşı keniş bir cebede cenkke kirişti. Lehistan, Eflâk ve Boğdannı zapt etmek içün teşebbüs etti, Selim Geray han olarnı Seret özeninde yeñdi. Avstriyalılar Sofiya yaqınlarına qadar keldi. Selim Geray Osmanlığa qol tutmaq içün yolğa çıqtı, lâkin Edirnege yaqınlaşqanda Rus knâzı Vasiliy Golitsin komandanlığında 200 000 kişilik Rusiye ordusını Qırımğa yaqlaşqan haberini aldı, aman keri qayttı. Rusiye 1687 ve 1689-da eki sefer Qırımğa kirmege teşebbüs etti, ekevindede yeñildi. Ekinci keresinde Rusiye tap Or Qapığa qadar keldi. Or qalesinde Qırım askeri az edi. Han, ağası Bahadır Geraynı qalege reis tayin etti. Qırım askerleri mudafaa ğayesinen endekler qazdı. Rusiye askerleri açlıq ve suvsuzlıqqa oğradı. Evelce Rus tabiyetine keçken Qalmuq ağa vastasınen barışıqlıq tilep keri qayttı. Lâkin Selim Geray han olarnıñ arqasına tüşip Doquzlı Oba degen yerde yeñip sınırnıñ tışına attı. Selim Geray 1689 senesinde Osmanlı Devletinen Avstriya arasındaki cenklerge çağırıldı. Selim Geray han, Özbek hannı Subhankulu Mehmedke bir elçi yiberdi. Elçi, “Aliy Osman Padişasına dört yaqtan duşman zuur etkeniñ, memleketni istilâğa oğratqanıñ, Osmanlı Padişasınıñ mınavlardan episine qarşı kelamağanıñ, özüniñ vassallarınıñda isyan etkenini” aytqan soñ, “Osmanlı Padişasına mal ve askernen imdat ve ianet etmek kerek olğanını” bildirdi. Selim Geray hannıñ Özbek hanından tilegeni cenkke asker yibermesi degil, onıñ yoqluğında Qalmuqlarnıñ Qırımğa kelmesine Özbek ordusınıñ mani olması edi. Lâkin bu vaqıtta Qalmuqlarnıñ bulay bir areketi olmadı. Avstriya quvetleri Balqanlarğa saldırıp, Niş şeerini zapt etkende, Osmanlı akimiyetinin Rumelide qalıp qalmaycağı bile aytılıp başlağan edi. Balqanlardaki Hristian cemaatınıñ isyan etmesinen vaziyet pek qıyınlaştı. Selim Geray han 30 000 askerlik ordusınen ücüm etti, Avstriyalılarnı Kaçanik keçitinde yeñdi. Köprülü Fazıl Mustafa Paşa komandasındaki Osmanlı ordusınen beraber Avstriyalılarnı keri qaytarıp, başta Niş soñra Belgradnı zapt etti. Bu vaqıtta oğlu ve nureddini Azamet Geraynıñ ölgenini tuyıp pek üzüldi. 1691-de tahttan ferağat istep Edirnedeki çiftliginde qaldı. Bu yerden hacılıqqa ketti. Yerine III Saadet Geray han ketirildi. Selim Geray hannıñ Osmanlı Devletiniñ bu qıyın vaqtında üküm sürmesi, Osmanlılarnıñ Balqanlarda 200 sene daa qalmasına sebep oldı. III Saadet Geray altı ay tahtta qalğan soñ, asılzadeler istemegeni içün tahttan alınıp yerine Safa Geray tayinlendi. Han, 1692 senesinde Osmanlı-Avstriya cenkine çağırıldı. Hacı Ali Paşanıñ ordusına qoşulmaq içün yolğa çıqtı, lâkin askerleri mırzalarnıñ ve zadekânlarnıñ qozğaması sebebinen keri qayttı. Safa Geray bir seneden ziyade tahtta qalğan soñ, azletilip Rodos adasına sürgünlikke yiberildi, yerine yañıdan I Selim Geray han tayinlendi. O vaqıtta Osmanlı Devleti, Rusiye ve Avstriyanen cenkte edi. Hacı Selim Geray em Ruslarğa, em de Avstriyalılarğa qarşı Osmanlılarğa qol tuttı. 1696 senesinde Rusiye Osmanlılarnıñ qolunda olğan Azaq qalesine ücüm etti. Bu vaqıtta Rusiyeniñ başında çar Deli Petro bar edi. Üç ay soñra Kefe beylerbeyi Murtaza Paşanen Hacı Selim Geraynıñ oğlu qalğa Qaplan Geray, Azaq qalesini quşatmadan qurtardı. 1697-de Osmanlılar Avstriyalılarğa qarşı olğan cenkte yeñildi, barışıqlıq tilep başladı. Avstriyalılarda Frenkistannen olğan añlaşmamazlıqları sebebinen razı olmağa meyilli edi. Lâkin Rusiyenen Lehistan cenkni sürdürmek niyetinde ediler. İngilizlernin arağa kirmesinen 1699-da Karlofça Uzlaşması imzalandı. Osmanlılar em arbiy, em de siyasiy mağlübiyetke oğradı. Boğdan Avstriyağa, Ukraina Lehistanğa, Azaq qalesi Rusiyege berildi. Bularğa dayanalmağan Hacı Selim Geray Han tahttan ferağat istedi, Silivrideki çiftligine ketti, yerine üyken oğlu II Devlet Geray han tayinlendi. II Devlet Geray hannıñ siptiki vazife vaqtında qalğa tayinindeki aqsızlıqlar sebep kösterilip qarışıqlar, isyanlar toqtamadı. Bir qaç sene soñ tahtqa yañıdan dörtünci kere Hacı Selim Geray han mindirildi. II Devlet Geray han Rodosqa sürgünlikke yiberildi. Hacı Selim Geray dörtünci hanlıq devrinde Qırımdaki qarışıqlıqlarnı tüzetti, 1704 senesiniñ iyül ayında vefat etti. Cenazesi Bağçasarayda Selim Geray han camisine kömüldi. Hacı Selim Geray, Qırım hanlarınıñ eñ körümlilerinden edi. O Osmanlılarğa ürmetnen yaqlaşıp olarnen qoltutsa da, Qırımnıñ menfaatlarını ep eñ başta tuttı. Hacı Selim Geray muzıka ve bestekârlıqnen de oğraştı, "Selim" taqmaq adınen şiirler yazdı. Arapça ve Farça bile edi. Adına Orda qazanğan cenk sebebinen Sabit Efendi tarafından "Zafername" yazıldı. Velıkodolınske. Velıkodolınske () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 11 610 kişi. Yuliya Tımoşenko. Yuliya Tımoşenko () - 13-ünci (4.02.2005 - 8.09.2005) ve 16-ncı (18.12.2007 - 3.03.2010) Ukraina baş naziri. "Batkivşçına" ("Vatan") siyasiy fırqası ve "Blok Yuliyi Tımoşenko" ("Yuliya Tımoşenko Bloku") saylav blokunıñ yolbaşçısı. Tsebrıkove. Tsebrıkove () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 934 kişi. Slobidka. Slobidka () - Ukrainanıñ Ades vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 635 kişi. Dolınska. Dolınska () - Ukrainanıñ Kirovograd vilâyetinde bir şeer. Dolınska rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 34 267 kişi. Qoyan. Qoyan - Leporidae familiyasını teşkil etken memelilerniñ umumiy adı. Qoyanlar familiyası aman-aman elli cınısnı tapıldıra. Quyruqları uzun tüklernen cabuvlıdır. Arqa ayaqlarınen qulaqları uzun ola. Bazıları yer astında oyuqlarda yaşay. Aldı ayaqları qısqa olğanı içün eniş aşağı ızlı ketalmaz. Okeaniyadan tış dünyanıñ er yağına tarqalğandırlar. Bazıları azbar, çoqusı kiyik olıp av ayvanıdır. Edige Mırza. Edige mırza (1352 – 1419) – Altın Ordu devletiniñ Toqtamış handan soñ (1391 – 1419) idare etken emir. Edige mırza, Manğıt sülâlesiniñ reisi edi, Toqtamış hannıñ Timurnen davalaşmasında Timurğa qol tuttı. Timurnıñ Altın Ordu devletine yapqan 1391-deki bastıruvından evel, onıñ qatına qaçıp hızmetine kirdi. Timur Toqtamış hannen esaplaşa ekende, o Qırımda Cenevizlerni yeñip Kefeni aldı. Timur, Terek cenkinden soñ 1395 de Altın Ordu devletine Toqtamışnıñ yerine Timur Qutluqnı han tayinlegen soñ onıñ emiri oldı. Timur Qutluqnıñ 1401-de vefatından soñra Şadibek han tayinlendi. 1408 senesinde Şadibeknen Edige mırza arasında olğan uruşta Şadibek yeñilip tahtnı taşlap qaçtı. Yerine tahtqa Pulat Bekni mindirdi. Bu devirde Edige mırza devletniñ idaresini tas-tamam qoluna aldı. Lâkin Cengiz sülâlesinden kelmegeni içün tıpqı Emir Noğayday han degil de, emir olıp qaldı. 1399 senesinde devlet idaresini yañıdan almaq istegen Toqtamış han, Litvaniya, Lehistan, Moskva Knâzlığı quvetlerinen beraber areketke kirişti, lâkin Edige mırza 200 000 askerlik bu balaban ordunı Özü özeni boyunda qarşılap yeñdi. Toqtamış Sibirdeki qıpçaq qabileleriniñ qatına qaçtı. Edige mırza onı 1405 senesinde tapıp öldürdi. Lâkin Toqtamış hannıñ oğullarınen davaları bitmedi. Timur 1405 senesinde Çin seferinde ölgen soñ Edige mırza Harezmge kirdi, bu yerni bir vaqıt Altın Ordu idaresinde tuttı. 1409 senesinde Moskoviya, Litvaniyanen cenkte ekende Moskvağa ücüm etti, olarnı bergige bağlap qayttı. 1412-de Toqtamış hannıñ oğullarından Celâleddin, Litvaniya ve Moskoviyanen beraber Altın Orduğa qarşı cenkke kirdi, lâkin kene Edige mırzağa yeñildi. Edige mırza 1416-da Kiyevge ücüm etip yağmaladı. Toqtamış hannıñ oğullarından Qadir Berdi 1419 senesinde Edige mırzanı Cayıq özeni yaqınlarında yeñip öldürdi. Onıñ sülâlesi daa soñ Noğay Orda adınen bir vaqıt daa üküm sürdi. Hacı Tarhan Hanlığınıñ temeliniñ qoyulması ve Cengiz sülâlesinden birevini han köterilmesi bularnıñ sayeside oldı. Bu sülâleden Mansur Oğulları (Manğıtlar) ve bazı diger qabileler daa soñra Qırım Hanlığınıñ tabiyetine kirdi. Edige mırzanıñ cenklerde köstergen qaramanlıqları başta Noğay qabileleri ve diger türkiy milletlerde destanlarğa mevzu teşkil etti. Edige Destanı deñişik variantlarda ağızdan ağızğa dolaşıp künümizge qadar keldi. Nesrin Sipahi. Nesrin Sipahi (1934 s. noyabr ayında d.) - Qırımtatar tamırlı namlı türk müzigi ses sanatkârı. Yeşilköy ilk mektebinen Bakırköy orta mektebini bitirgen soñ Sanat Mektebiniñ Moda ve Tigiş bölügine kirdi. İngliz tili ögrenmek içün Amerikan mektebine başladı. Evelâ ğarp muzıkası ve şan tasili alğan Sipahiniñ Türk sanat muzıkasına olğan istidadını, İstanbul Konservatuarında Ahmet Nuri Canaydın abayladı. 1953 senesinde TRT Ankara Radiosında daimiy sanatkâr olıp çalışmağa başladı. 1957-de sipti plağın çıqardı: "Bir rüzgârdır gelir geçer sanmıştım". 1957 s. Yanvar 23-üde Hasan Aldemir Sipahinen üylendi. Eki erkek balası olğan sanatkâr muzıka çalışmalarına devam ete. Mınavdan başqa "Kalbimdeki Serseri" adlı filmde baş oyuncı olıp oynadı. 1998 yılında Türkiye Cumhuriyeti Medeniyet Nazirligi oña Devlet Sanatçısı unvanını berdi. Pustomıtı. Pustomıtı () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Pustomıtı rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 11,5 biñ kişi. Morşın. Morşın () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 6 131 kişi. Peremışlânı. Peremışlânı () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Peremışlânı rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 7 499 kişi. Stara Sil. Stara Sil () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1221 kişi. İvano-Frankove. İvano-Frankove () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5 803 kişi. Verhne Sınövıdne. Verhne Sınövıdne () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 555 kişi. Novi Strilışça. Novi Strilışça () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 938 kişi. Stebnık. Stebnık () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 20 biñ kişi. Novoyavorivsk. Novoyavorivsk () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Borıslav. Borıslav () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 40 699 kişi. Lopatın. Lopatın () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 7 890 kişi. Jvırka. Jvırka () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 693 kişi. Jıdaçiv. Jıdaçiv () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Jıdaçiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 11 683 kişi. Krasnıy Luç. Krasnıy Luç () - Ukrainanıñ Lugansk vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 94 756 kişi. Borınâ. Borınâ () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1 627 kişi. Rudkı. Rudkı () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 5 700 kişi (2007 senesi). Zapıtiv. Zapıtiv () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 788 kişi. Rudne. Rudne () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 6 345 kişi. Mıkolayiv (İlbav vilâyeti). Mıkolayiv () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Mıkolayiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 16 218 kişi. Girnık (İlbav vilâyeti). Girnık () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 909 kişi. Jovkva. Jovkva () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Jovkva rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 13 300 kişi. Sosnivka. Sosnivka () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 11 838 kişi. Yasınuvata. Yasınuvata () - Ukrainanıñ Donetsk vilâyetinde bir şeer. Yasınuvata rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 36 903 kişi. Sokal. Sokal () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Sokal rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 21 451 kişi (2001 senesi). Kulıkiv. Kulıkiv () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 914 kişi. Nıjankovıçi. Nıjankovıçi () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1 879 kişi. Gorodok (İlbav vilâyeti). Sambir () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Gorodok rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 15 993 kişi. Dobrotvir. Dobrotvir () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 6 683 kişi. Vınnıkı. Vınnıkı () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 15 biñ kişi. Yavoriv. Yavoriv () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Yavoriv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 13 285 kişi. Radehiv. Radehiv () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Radehiv rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 10 700 kişi. Ugniv. Ugniv () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 999 kişi. Mageriv. Mageriv () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1 960 kişi. Pomorânı. Pomorânı () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 1 505 kişi. Pidbuj. Pidbuj () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 823 kişi. Şçırets. Şçırets () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 5 496 kişi. Pırâtın. Pırâtın () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer. Pırâtın rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 16 600 kişi. Mostıska. Mostıska () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Mostıska rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 10 biñ kişi. Nemıriv (şeer şeklinde qasaba). Nemıriv () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3,5 biñ kişi (1996 senesi). Glınânı. Glınânı () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 5 biñ kişi. Velıki Mostı. Velıki Mostı () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 5 924 kişi (2001 senesi). Shidnıtsâ. Shidnıtsâ () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 257 kişi. Grebinka. Grebinka () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer. Grebinka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 11 562 kişi. Bibrka. Bibrka () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 3 949 kişi. Gnizdıçiv. Gnizdıçiv () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 4 199 kişi. Minga Guasu. Minga Guasu () - Paragvayda bir şeer. Ealisi 60 719 kişi (2009 senesi). Komarno. Komarno () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 3 900 kişi. Üç Köz. Üç Köz (,) - Qırımnıñ Qarasuvbazar rayonında bir köydir. Efendiköy köy şurasınıñ 10 köyünden biridir. Adı. Köyde yasalğan üç odalı evlerge köre bu adı alğandır. Coğrafya. Üç Köz köyü Qarasuvbazar ile Akmescit şeerleri arasında buluna. Qomşu köyler ise Aleksandrovka, Novogrigoryevka, Efendiköy, Arğın, Qadı Eli ve Qoñrat köyleridir. Avro. Avro (Ğarbiy Avropa tillerinde "euro",; €) — Avropa Birliginiñ para birlemi. ISO 4217 kodu — codice_1. Hıriv. Hıriv () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 4 595 kişi. Pidkamin. Pidkamin () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 276 kişi. Horol. Horol () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer. Horol rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 14 643 kişi. Medenıçi. Medenıçi () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 326 kişi. Hodoriv. Hodoriv () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 10 200 kişi (1971 senesi). Dublânı. Dublânı () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 8 459 kişi. Juravno. Juravno () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 655 kişi (2006 senesi). Daşava. Daşava () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 336 kişi. Novıy Rozdil. Novıy Rozdil () - Ukrainanıñ İlbav vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 27 613 kişi (2006 senesi). Kremençuk. Kremençuk () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer. Kremençuk rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 232 biñ kişi. Mırgorod. Mırgorod () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer. Mırgorod rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 42 700 kişi. Lubnı. Lubnı () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer. Lubnı rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 48 633 kişi (2009 senesi). Romodan. Romodan () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 655 kişi (2006 senesi). Hilari Meri Mentel. Hilari Meri Mentel () - belli ingliz yazıcı, roman ve qısqa ikâyelerniñ müellifi, edebiy tenqitçi. 2009 senesi "Wolf Hall" adlı romannıñ içün Buker mukâfatı aldı. Hilari Meri Mentel 1952 senesi iyül 6 künü İngiltereniñ Derbişir vilâyetinde Glossop şeerinde dünyağa keldi. Balalıqta Hedfild () fabrıqa qasabasında yaşadı. İlk tasilini yerli katolik mektebinde aldı. Orta tasilini "Harrytown convent" adlı katolik mektebinde aldı. 1970 senesi London İqtisadiyat Mektebinde () uquq ögrenip başladı, soñ o Şeffild Universitetine () keçti. 1972 senesi aqayğa çıqtı. 1973 senesi bakalavr derecesi alğan soñ geriatrik hastahaneniñ içtimaiy işler bölüginde çalıştı. 1974 senesi "A Place of Greater Safety" adlı roman yazıp başladı. 1977 senesi aqayınen Botsvanağa yürdi. 1985 senesi onıñ "Er Bir Kün - Ananıñ Künüdir" ("Every Day is Mother's Day") adlı birinci roman basılıp çıqtı. Yılından ögdeki romannıñ devamı "Vacant Possessıon" adlı roman neşir etildi. 1989 senesi onıñ "Fludd" adlı romannıñ içün Vinifred Holtbi hatırasınıñ mukâfatı aldı. 1993 senesi Fransız inqilâp erbaplarıniñ ayatları aqqında yazğan "A Place of Greater Safety" adlı tarihiy roman "Sunday Express Book of the Year" adlı mukâfat aldı. 1996 senesi "An Experiment in Love" adlı romannıñ içün "Hawthornden Prize" aldı. 2003 senesi "Giving Up the Ghost" adlı memuarlar neşir etildi. 2006 senesi Hilari Meri Mentel Britanya imperiâsiniñ komandorı nasıp etti. 2009 senesi qıral VIII Genriniñ naziri olğan Tomas Kromvel ayatı aqqında yazğan "Wolf Hall" adlı tarihiy roman neşir etildi. Gogoleve. Gogoleve () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 686 kişi. Aravind Adiga. Aravind Adiga-belli hind yazıcı ve jurnalis. 2008 senesi onıñ "The White Tiger" adlı birinci romannıñ içün Buker mukâfatı aldı. Aravind Adiga 1974 senesi oktâbr 23 künü hind Tamil Nadu vilâyetiniñ paytahtınde Madras şeerinde (şimdiki Çenney şeeri) dünyağa keldi. Onıñ ana-babası kannadiga halqından sudur etti. Balalıqta hind Karnataka vilâyetiniñ müim portta Mangalore şeerinde yaşadı. İlk ve orta tasilini "Canara High School" adlı mektebinde aldı. 1990 senesi "St. Aloysius High School" adlı iezuitniñ kolleci bitirdi. Aravind Avstraliyağa ana-babasınen köçken soñ, Karlingford şeerinde "James Ruse Agricultural High School" adlı mahsus mektepte oqudı (bu mektep yüksek akademik aqibeti şuret qazandı). Nyu-York ştatında Kolumbia universitetiniñ Kolumbia kollecinde ingliz edebiyatını ögrendi. Anda Aravind o zamannıñ belli muallimi Simon Schamadan ilim ala. 1997 senesi ilmiy derece "salutatorian" aldı. Adiga "Financial Times" adlı ingliz gazetaqa maliye jurnalistniñ karyerasını başladı. Daa soñ, "Mooney" ve "TIME" mecmualarında çalışdı. Karlivka. Karlivka () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer. Karlivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 17 849 kişi. Enn Enrayt. Enn Enrayt ()-belli irlandiyalı yazıcı. 2007 senesi onıñ "The Gathering" adlı romannıñ içün Buker mukâfatı aldı. Enn Enrayt 1962 senesi oktâbr 11 künü dünyağa keldi. Oksitan tili. Oksitan tili (oksitanca "occitan") - esasen Frenkistannıñ cenübinde, ondan ğayrı İtaliya, Monako ve İspaniyanıñ bazı regionlarında laf etilgen bir Romans tili. Reşıtılivka. Reşıtılivka () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Reşıtılivka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 9 297 kişi (2007 senesi). Kramatorsk. Kramatorsk () - Ukrainanıñ Donetsk vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 173 700 kişi (2008 senesi). Kotelva. Kotelva () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Kotelva rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 12 300 kişi. III İslâm Geray. III İslâm Geray (; 1604–1654) - Qırım hanı. 1644 ile 1654 yılları arasında saltanat sürgen. I Selâmet Geraynıñ oğludır. Yaş olğanda Lehistan ile cenk devamında İslâm Geray esir tüşip Lehistanda 7 yıl keçirdi. Azat olğan soñ Osmanlı Devletinde yerleşti. Bahadır Geray İslâm Geraynı qalğa dep tayin etti, amma ölüminden soñ IV Mehmed Geray tahtqa kelgeninen İslâm Geray kene Qırımdan ketti. Üç yıl soñra yani 1644 senesi Osmanlı sultanı, Sultan İbrahim tarafından ağası IV Mehmed Geraynıñ yerine han ilân etilgen. Rus, ukrain ve leh tarih menbalarında III İslâm Geray ukrain qazaqlığınıñ Lehistanğa qarşı cenkinde iştirak etkeni içün bellidir. O, 1648 senesinden itibaren Zaporog qazaqlarınıñ getmanı Bogdan Hmelnitskiy ile Lehistanğa qarşı ittifaqqa ketken. Bu ittifaq Qırım Hanlığını küçlendirgendir. Birlikte 1649 senesi Zbaraj ve 1651 senesi Beresteçko muarebelerine qatılğanlardır. III İslâm Geraynıñ zan etkenine köre, qazaqlarğa qol tutqanı Qırım Hanlığınıñ şimal sıñırında Qırımnıñ dostu olğan yañı bir qazaq memleket meydanğa ketirmege yardım etmek kerek edi. 1654 senesi Pereyaslav Barışı ile Lehistan ile sulh yapıp Rusiyege qarşı birlik yaratqan. III İslâm Geray üküm sürgen devriniñ hususiyeti Qırım Hanlıq içindeki tınçlıq edi. İslâm Geray cümert ükümdar olıp öz para ile bütün Hanlıq boyunca qurucılıq ve tamir işlerini yaptırdı. III İslâm Geray 1654 senesi Bağçasarayda öldi ve Hansaray dürbesinde defin etilgendir. O ölgen soñ IV Mehmed Geray yañıdan han oldı. Dong Hoi. Dong Hoy () - Vyetnamda bir şeer, Kuang Bin vilâyetiniñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 130 824 kişi (2007 senesi). Meydanlığı 155 km². Şeerde bir ava limanı bar. Dıkanka. Dıkanka () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Dıkanka rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 8 468 kişi. Belarus tili. Belarusça laf etkenlerniñ oturğan yerleri Belarus tili (belarusça "беларуская мова") — şarqiy slavân gruppasından bir tildir, Belarusnıñ resmiy tili. Çeh tili. Çeh tili () — ğarbiy slavân gruppasından bir tildir, Çehiyanıñ resmiy tili. Gürci tili. Gürci tili (gürcice ქართული ენა, "kartuli ena") — kartveli gruppasından bir tildir, Gürcistan resmiy tili. Abhaz tili. Abhaz tili (abhazca "Аҧсуа бызшәа; аҧсшәа") — abhaz-adıge gruppasından bir tildir. Hırvat tili. Hırvat tili () — slavân zümresinden bir tildir, Hırvatistannıñ resmiy tili. Krakоv. Krakоv () - Lehistanda bir şeer. Pоznan. Pоznan () - Lehistanda bir şeer. Katovitse. Katovitse (,) - Lehistanda bir şeer, Sileziya voyevodalığınıñ merkezi. Vrotslav. Vrotslav (,,) – Lehistanda bir şeer, Aşağı Sileziya voyevodalığınıñ merkezi. Lübin. Lübin (,,) - Lehistanda bir şeer. Sileziya voyevodalığı. Sileziya voyevodalığı () - cenübiy Lehistanda bir voyevodalıq (vilâyet). Sileziya merkezi Katovitse şeeridir. Eñ balaban şeerler. "Sızıqlı kursiv" – Köy povâtınıñ merkezi Glivitse. Glivitse (,,) – Lehistanda bir şeer. Bıtom. Bıtom (,,) – Lehistanda bir şeer. Aşağı Sileziya voyevodalığı. Aşağı Sileziya voyevodalığı () – ğarbiy Lehistanda bir voyevodalıq (vilâyet). Aşağı Sileziya merkezi Vrotslav şeeridir. Kiçik Lehistan voyevodalığı. Kiçik Lehistan (Malopolska) voyevodalığı () – cenübiy Lehistanda bir voyevodalıq (vilâyet). Merkezi Krakоv şeeridir. Dong Hoi Airport. Dong Hoi Airport () - airport, Dong Hoy, Vyetnamda bir şeer, Kuang Bin vilâyetiniñ merkeziMeydanlığı 1,76 km². The runway is 2400 m – 45 m. Tıhı. Tıhı (,) - Lehistanda bir şeer. Luc. Luc () – Lehistanda bir şeer, Luc voyevodalığınıñ merkezi. Luc voyevodalığı. Luc voyevodalığı () – ğarbiy Lehistanda bir voyevodalıq (vilâyet). Luc voyevodalığı merkezi Luc şeeridir. Gdansk. Gdansk (,,) – Lehistanda bir şeer, Pomeraniya voyevodalığınıñ merkezi. Pomeraniya voyevodalığı. Pomeraniya voyevodalığı (,) – ğarbiy Lehistanda bir voyevodalıq (vilâyet). Pomeraniya voyevodalığı merkezi Gdansk şeeridir. Çutove. Çutove () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Çutove rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 6 372 kişi. Lüblin. Lüblin (,,,) – Lehistanda bir şeer, Lüblin voyevodalığınıñ merkezi. Sileziya voyevodalığındaki şeerler. Sileziya voyevodalığında 71 şeer, bu cümleden 19 şeer povâtı bar. "Sızıqlı kursiv" – Köy povâtınıñ merkezi Latin tili. Latin tili () qadimiy bir tildir, ölü tillerden biri. Latin tili Roma İmperiyasınıñ resmiy tili edi. Insane Clown Posse. Insane Clown Posse - Amerika Qoşma Ştatlarında oturğan bir pank rok çalğı taqımı. Telekörüv. Telekörüv ya da televideniye (— uzaq, — körmek) — areket eteyatqan resimlernen davuşnı mesafeden yayınlanğan vastadır. Bronislav Komorovski. Graf Bronislav Maria Komorovski () – III Lehistan Cumhuriyetiniñ 5-inci prezidenti. Bornholm. Bornholm Baltiq deñizde bir adadır. Baş Saife/2. __NOTOC__ __NOEDITSECTION__ Orjıtsâ. Orjıtsâ () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Orjıtsâ rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 3 983 kişi. Çervonozavodske. Çervonozavodske () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 9 biñ kişi. Çornuhı. Çornuhı () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Çornuhı rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 3 141 kişi. .fr. .fr - Frenkistannıñ üst-seviye internet dоmeni. Dnipropetrovsk vilayeti. Dnipropetrovsk vilayeti () - Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi - Dnipropetrovsk şeeri. Komsomolsk. Komsomolsk () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 54 401 kişi (2010 senesi). Gadâç. Gadâç () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer. Gadâç rayonınıñ merkezi. Ealisiniñ sayısı 22 667 kişi (2003 senesi). Vladimir Konstantinov. Vladimir Andreyeviç Konstantinov (,) - qurucılıq saasında erbap, siyasetçi, 2010 senesinden Qırım Muhtar Cumhuriyeti Yuqarı Radasınıñ reisi. Tercimeial. 1956 senesi noyabrniñ 19-da Moldaviya SSC Slobodzeya rayonınıñ Vladimirovka köyünde doğdı. 1973 senesinde Bağçasaray rayonındaki Nauçnıy qasabasında umumtasil mektebini oqup bitirdi. Emek faaliyetini 1973 senesi sentâbr ayında Aqmescit ş. "Qırımqurucmalzeme" trestiniñ Alminskiy qurucılıq malzemeleri kombinatınıñ taş kesici maşnanıñ aydayıcı yardımcısı olıp başladı. 1974 senesi sentâbr ayından 1979 senesi iyül ayına qadar - Aqyar cihaz qurucılığı institutına mensüp Aqmescit filialınıñ studenti. "Sanayı ve grajdan qurucılığı" ihtisası ile aliy tasil aldı. 1979 senesi avgust ayından 1979 senesi oktâbr ayına qadar Aqmescit ş. Qırım tamirlev-qurucılıq idareliginiñ ustası. 1979 senesi noyabr ayından 1981 senesi iyün ayına qadar - SSCB Silâlı Quvetlerinde hızmet etti. 1981 senesi ayından 1982 senesi aprel ayına qadar - ustaz, 1982 senesi aprel ayından 1986 senesi oktâbr ayına qadar - işlerniñ istisalcısı, 1986 senesi oktâbr ayından 1989 senesi yanvar ayına qadar - baş müendisi. 1989 senesi yanvar ayından 1991 senesi iyün ayına qadar - "Ukrtamirqurucmalzemeleri" trestiniñ Qırım mahsuslaştırılğan tamirlev-qurucılıq idareliginiñ başlığı. 1991 senesi iyün ayından 1993 senesi iyün ayına qadar - "Konsol" icare şirketiniñ baş müdiri. 1993 senesi iyül ayından 1998 senesi avgust ayına qadar - baş müdir, 1998 senesi avgust ayından 2001 senesi sentâbr ayına qadar - prezident-reis, 2001 senesi sentâbr ayından 2001 senesi noyabr ayına - Konsol LTD şirketiniñ MSC idaresiniñ reisi. 2001 senesi dekabr ayından 2004 senesi avgust ayına qadar - "Ukrrosbud" şirketiniñ reisi. 2004 senesi avgust ayından 2010 senesi mart ayına qadar - "Ukrrosbud" şirketiniñ prezidenti. 2010 senesi mart 17 kününden - Qırım Muhtar Cumhuriyeti Yuqarı Radasınıñ Reisi. Alfred Nobel. Alfred Nobel (isveççe "Alfred Nobel"; 1833 oktâbr 21 - 1896 dekabr 10) - isveç himiyacı, müendis, silâ istisalcısı ve dinamitniñ icatçısı. Alfred Nobel 355 çeşit türlü keşif yapqan. Bofors kompaniyasında reberlik etken. Tercimeial. Alfred Nobel 1833 senesi oktâbrniñ 21-nde İsveç paytahtı olğan Stokgolm şeerinde İmmanuel ve Andriette Nobelniñ qorantasında dünyağa keldi. O qorantada üçünci oğludır. Babası faneranıñ icatçısıdır. 1842 senesi Nobel qorantası o vaqıt Rusiye İmperiyasınıñ paytahtı olğan Sankt Peterburgğa keldi. Babası Sankt Peterburgda deñiz minasını işlemedi. Alfred professor Nikolay Zininden himiya derslerini aldı. Alfred, on sekiz yaşında olğanda Amerikağa kelgen soñ, dört sene içinde himiya ögrendi. 1867 senesi dinamitniñ keşfi Nobelni dünyaca meşur etti. Alfred Nobel 1895 senesi noyabrnıñ 27-nde Frenkistan paytahtı olğan Paris şeerinde vasiyetname imzalağan. Alfred Nobel 1896 senesi dekabrnıñ 10-unda İtaliyanıñ San Remo şeerinde stenokardiyadan vefat etti. Soñundaki Nobelniñ ükümüna köre halqara mukâfatnıñ fondu onıñ asabalıqıtan meydanğa ketirgen. San Paulu. San Paulu (pоrtugalca "São Paulo") - Brazilde şeer. Ealisiniñ sayısı 11 037 593 kişi (2009). Şefiqa Gasprinskaya. Şefiqa Gasprinskaya (Gaspıralı) (1886 oktâbr 14 - 1975 avgust 31) - jurnalist, cemaat erbabı. Şefiqa Gasprinskaya 1886 senesi Bağçasarayda ulu qırımtatar maarifçisi İsmail Gasprinskiyniñ qorantasında dünyağa keldi. Evde pek güzel tasil aldı. Pek erte çalışmağa başladı. Başta “Terciman” gazetasınıñ basmahanesinde çalıştı, soñra “Alem-i nisvan” adlı qadınlar içün dergi muarririyetiniñ müdiri oldı. 1906 senesi Gasprinskaya belli azerbaycan erbabı Yusuf Nasipbeylige aqayğa çıqa. 1917 senesi Qırım delegatsıyasınıñ erkânında Şefiqa Gasprinskaya Moskvadaki I Bütünrusiye Musulman Qurultayında iştirak ete. Biraz soñra o I Qırımtatar Qurultayınıñ delegatı olaraq saylana, Aqmescitte açılğan qadınlar içün pedagogika oquv yurtunıñ müdiri olıp çalışa. Direktoriya ükümeti dağıtılğan soñ o, qorantasınen Bakuğa kete, mında pedagogika oquv yurtunda müdir olıp çalışa. Azerbaycanda yüz bergen devrim ve ömür arqadaşı qurşunğa tizilgen soñ Gasprinskaya balalarınen Türkiyege icret ete. İstanbulda öksüzler evinde müdir ola, qırımtatar diasporasınıñ içtimaiy ayatında faal iştirak ete, hayriye faaliyetinen oğraşa. 1930 senesi Gasprinskaya qırımtatar qadınlar birligini meydanğa ketire ve onıñ reisi ola. 1961 senesi fevral 26 künü, İstanbulda Noman Çelebicihanğa bağışlanğan merasimde Şefiqa Gasprinskayanıñ “Çelebicihan şeadeti” serlevalı maqalesi oquldı. (Mezkür maqale “Yıldız” mecmuasında 1995 s. 5-6 sanında basıldı). Şefiqa Gasprinskaya 1975 senesi avgust 31-inde İstanbulda vefat etti. Menbalar. Avdet Gazetası, 2010 s. 40-ıncı san Ozasku. Ozasku (pоrtugalca "Osasco") - Brazilde bir şeer. Ealisiniñ sayısı 718 646 kişi (2009). Novoorjıtske. Novoorjıtske () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 2 008 kişi. Artemivka. Artemivka () - Ukrainanıñ Poltava vilâyetinde bir şeer şeklinde qasaba. Ealisiniñ sayısı 3 648 kişi. Lümyer qardaşları. Lümyer () qardaşları, Ogüst Mari Lui Nikolâ Lümyer (; 1862 oktâbr 19, Bezanson - 1954 aprel 10, Lion) ile Lui Jan Lümyer (; 1864 oktâbr 5, Bezanson - 1948 iyül 6, Bandol) - kinematografnıñ icatçıları. Tercimeial. Lümyer qardaşları Frenkistannıñ Bezanson şeerinde Klod-Antuan (; 1840-1911) ve Janna-Jozefin () qorantasında dünyaga keldi. Olarnıñ qorantasında daa üç qız () ile bir oğul () olğan. 1870 senesi Lümyer qorantası balaban sanayı merkezine olğan Lion şeerine köçip keldi. Ekisi qardaş la Martiniere litseyinde oqudı. 1879 senesi Ogüst ve 1880 senesi Lui oquvını bitirgen soñ, babanıñ fotograf firmasında çalıştı. Babanıñ firmasında işlegende, Lui "Kök plastina" () adlı fotoplastinkanı icat etken. Qoranta biznesi muvafaqiyetli olğan ve Klod-Antuan Lümyer, çalışmağan şlâpa fabrikasını satqan soñ, "kök" fotoplastinkalarnıñ istisalı teşkil etken. Vaqtınen Ogüst ile Lui qoranta fabrikasını idare etip başladı. Fabrika Lümyer qardaşlarınıñ yolbaşcılığınen inkişaf etken, imalatı artqan (foto kâgıtı çıqarılıp başladı) ve fabrika malları türlü memleketlerge satılğan. 1894 senesi fabrikada 300 işçi çalıştı ve 15 million fotoplastina çıqarıldı. 1883 senesi Lümyer qorantası ile Alfons Vinkler () qorantası aqraba olğan. Lümyer qardaşları babası dostunıñ qızlarınen evlengen: Lui ile Roz Vinkler, Ogüst ile Roznıñ aptesi Margerit. Olarnıñ qız qardaşı Jülyet Roznıñ kadâsına Jül Vinklerge çıqtı. Kinematografnı icat etüv. 1894 senesi Klod-Antuan Lümyer Frenkistannıñ paytahtında Paris şeerinde Tomas Edisonnıñ kinetoskopını körgen. Kinetoskop aqqında babanıñ ikâyesinen meraqlanğan Lümyer qardaşları aracınıñ yardımınen Edisonnıñ cihazını alğan ve onı tedqiq etip başladı. Kinetoskopnıñ büyük qusurları edi - köstergenlerini bir vaqıtta tek bir adam körip olğan, cihaz kontrastsız bir tasvir bergen ve 500 kilogramm çekken. Ogüst, yañı yani olarnıñ öz cihazınen birinci olıp oğraşmağa başladı, vaqıtnen Lui de oña qoşulğan. Bir yuqusız gecede Lui terzi maşınasınıñ toquma areketiniñ mehanizmi kibi kinolentanıñ areketiniñ mehanizmi icat etken. Kinoçıqaruvnıñ apparatı şeffaf tseluloidli esasnen yarıqduyğulı çıtanı toldurğan. Bu 35-mm çıta bir taraftan perforatsıâ adlı tögerek aralıqlarnı olğan. Obyektiv yarıqduyğulı çıtanıñ üstunda tasvirni fokuslağan. Bir kadr çıqarğan soñ, fotosürgüniñ vazifesi qılğan obtürator adlı aylandırğan yarımdaire ekran yarıqnıñ aqımını qapattı. Obtürator kadr penceresini qapatqanda, sıçrama mehanizmi bir kadr aldğa çıtanı areket etken.Obtürator kadr penceresini açğanda, nevbetteki kadrnı çıqaruv eylegen. Sıçrama mehanizmi krivoşıp kibi işlegen "greyfer" adlı mahsus rıçag olğan. Obtürator aylandırğanda, rıçag mürekkep areketni eda etken. Riçagnıñ "tişi" perforatsıânıñ aralığı ilişip bir kadr aşağı çıtanı areket etken. Nevbetteki kadrnı çıqaruv eylegende, rıçag iptidaiy yerge ketken. Üstteki maqaradan aşağı maqarağa çıtanıñ avuşması,greyferniñ ve obtüratornıñ areketke ketirmesi operatornıñ sapınıñ devirmasıdan qılğan.Çıqarğan çıta kösterilgen, fiksatsiâ irintisi ile işlegen ve qurutulğan. Tapqan negativden optikiy kontakt tabı ile pozitiv kopiâsı- azır film yapılgan. Film köstermesi proektsiâ lampatınen ilâve etken kinoçıqaruv apparatı ile etilgen. Çıtanıñ artından kadr penceresiniñ artında atsetilen beki yerleştirgen. Lampatnıñ ve çıtanıñ arasında, proektsiâ lampatınıñ yarıqnıñ aqımını tertipke ketirilgen ve kadr penceresiniñ düzenli yarığı eylegen içun, buzlu camı yerleştirgen. Bezanson. Bezanson () - kündoğuş Frenkistanda iri bir şeer, Franş-Konte ("Franche-Comte") regionı ve Du ("Doubs") departamentiniñ merkezi. Çenstohova. Çenstohova (,,) - Lehistanda bir şeer. Baku. baku yek ve yenilmez baku tek ve yek Rivne vilâyeti. Rivne vilâyeti () — Ukrainanıñ bir vilâyeti. Merkezi — Rivne şeeri. Ordu. Ordu - Türkiye Cumhuriyetiniñ bir şeeri. Ordu vilâyetniñ merkezi. Sergiy Tigipko. Sergiy Tigipko (; doğğan künü: 1960 s. fevral 13; doğğan yeri: Dragoneştı, Moldav SCB, ŞSCB) – Ukraina maliye ve siyaset erbabı, 2000-2005 ss. "Emekçi Ukraina" ("Трудова Україна") fırqasınıñ başı, 2009 senesinden berli "Küçlü Ukraina" ("Сильна Україна") fırqasınıñ başı. İqtisadiyat ilimleriniñ namzeti. 2010 s. Ukraina prezidenti saylavalrında prezident namzeti olıp üçünci yerni qazandı. 2010 senesinden berli Ukraina Baş naziri muavini, içtimaiy siyaset naziri olıp çalışa. Evlidir. Türlü apaylardan dört balası bar: Ganna (1984), Tımofiy (2002), Akseniya (2005), Leontiy (2008). Ratsibuj. Ratsibuj (,) – Lehistanda bir şeer. Konsepsyon (Çile). Konsepsyon () - Çilede bir şeer. TISM. TISM (This Is Serious Mum) - avstraliyada rock band.