Solɔɣu MiidiyaWiki:Sitesupport-url https://donate.wikimedia.org/?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=dag.wikipedia.org&uselang=dag Abdul-Muthalib Hussein Abdul-Muthalib Hussein nyɛla bɛ ni daa dɔɣi ninvuɣ' so silimiin-goli January goli dahin yini(1) dali, 1961 yuuni, Tamale tiŋgbani ni din be tudu palo la. O ba yuli m-booni Hussein Masaka, ka o ma mi yuli booni Fatima. O nyɛla Afa n-yihiri waazu ka di chibira ka niriba pam lee mi o la Afa Mugtada. Afa Mugtada n-nyɛ Limam zaŋ ti Zaapayim jiŋli din be Tamale sunsuuni la. Afa Mutala nyɛla bɛ ni dɔɣi so Silimiin-goli January goli dahin yini (1) dali, yuuni 1961, Tamale tiŋgbani ni. O ba n nyɛ Hussein Masaka ka o ma nyɛ Fatima. Afa Mutala m pahi bihi pia o ba polo ka pahi bihi ata o ma bidɔɣirisi puuni. Abdul-Muthalib Hussein pili la o Mahamadiya karim o ba sani hali ka Anbariya karim zɔŋ ti naan yi pili. O daa pahila karimbi' shɛba ban tuu chaŋ karim maa ni bɔhimbu zuɣu. Din nyaaŋa ka o daa yi karinzɔŋ ŋɔ ni n-chaŋ Ankara o yaba nyɛ afa m-be Ankara. O yihirila waazu ka vɔri niriba kpara Musulinsi dolisigu polo. O lahi nyɛla ŋun sɔŋdi pakɔya mini kpibisi. Abdul-Naser Mahamud Jibril Abdul-Naser Mahamud Jibril nyɛla bɛ ni daa dɔɣi ninvuɣ' so Ʒiɛŋ din be Nanton piibu-piibu yaɣili Tudu yaɣili la, Ghana tiŋgbani ni. Niriba pam mi o la Afa Tafirili. O nyɛla ŋun be asafihili yaɣili Dagbaŋ kpɛrigu puuni. Abdul- Naser Mahamud Jibril nyɛla bɛ ni dɔɣi so tiŋshɛli din yuli booni Ʒiɛŋ ka di mini Nantɔŋ bi waɣa ni taba la. O ba yuli n-daa booni Alhaj Mahamud ka o ma mi yuli booni Adamu. Pirimla Al-Kuraani baŋsim bɔbu zuɣu, O daa zaŋla nimmohi n-niŋ di puuni O daalifa sani. Afa Tafirili nyɛla kpɛrikpɛrita ka lahi nyɛ asafihili lana. Paɣ' bɔbgu ka o daa mali ka Naawuni daa lee bɔhi yino zuɣu. O yabidoo sani ka o daa zooi Ʒiɛŋ maa. Afa Tafirili daa nyɛla yuun-pia (10) ka yi Ʒiɛŋ n-labi Tamale. Afa Tafirili nyɛla ŋun bɔhim Anashaara baŋsim biɛla ka bɔhim Mahamadiya baŋsim ka di zooi o biɛhigu ni pam. O daa pili la Mahamadiya baŋsim ŋɔ bɔhimbu o yabidoo sani ŋun yuli booni Alhaj Jibril. O kpɛrigu kpɛribu ŋmarigi daa puhila O ni daa be karinzɔŋ ni la, ka bɛ daa tooi niŋdi moolidi nima. Dina n-nyɛ o gba suhi daa yiɣisi di zuɣu, ka Naawuni mi daa ti o nasara. O tuma din yi palo nyɛla kpɛrigu kpɛribu ka O daasafihili mali yaa pam. Ŋaha din bi yɔli tooi zoogi O yɛltɔɣa ni. O yaɣili kpɛrigu kpɛribu ni tooi nyɛla alifahili bee yili yidaantali. O mini Dagbaŋ kpɛrikpɛrita biiŋa bɛni ka bɛ booni o Looya Gbaɣinli n-tooi laɣinda n-kpɛriti pam. O daa lahi tum waasimani tuma dini daa niŋ ka o kpuɣi napɔŋ n-chaŋ Abidjan. Abdul-Rahaman Saani Mani Shani kamani niraba pam ni booni o shɛm, o dɔɣim yuli n-nyɛ Abdul-Rahman Saani. O nyɛla karimbakuro ŋun daa bɔri shikurubihi sɔŋsim ni bɛ toon' tibo pam. Mani Shani mini o laamba zaa nyɛla Dagbamba. Abdul-Rahaman Saani nyɛla ŋun daa kuhi o tuuli kuhigu Choggu din be Tamale tingbani ni yuuni 1955. O nyɛla karimba kuro ŋun wuhi shikuriti pam. O du anashaara karim baŋsim dariga din jɛndi Ghana karim baŋsim bomma tumaduu (Ghana Education Service) hali ti lee karachi kpɛma (Director) zaŋ ti Tamale yaɣili. Choggu Primary School n-nyɛ o ni daa pili o shikuru luɣu shɛli. Mani Shani ni daa naagi ni, o daa tirisimi chaŋ tooni n-ti tuɣi o baŋsim bɔbu Kalpohini Middle School ka daa yi ni n-chaŋ Tamale Senior High School (TAMASCO). O ni daa naagi TAMASCO, O daa dee shɛhira gbana din nyɛ 'O' Level mini 'A' Level yuuni 1973 zaŋ chaŋ 1975 sunsuuni. Abdul-Rahman Saani nyɛla ŋun yuli ka biɛhim' bɛɣu zaŋ chaŋ shikuru wuhibu polo. O daa nyɛla ŋun wuhi General Science GHANASCO saha ŋmaa ka naan n-nya soli n-chaŋ University of Cape Coast(UCC) n ti tuɣi o baŋsim bɔbu. O ni daa naagi lala shikuru ŋɔ, bɛ daa labisi o na GHANASCO maa ka o ti tum n-sɔŋ Ghana tiŋgbani (National Service) shikuru maa ni yuuni 1980. Di ni kuli bahi niŋ ka kpaŋmaŋa mali samiyoo la zuɣu, shikuru maa daa che ka Mani Shani kpalim GHANASCO ŋɔ n-leee karimba. O daa wuhi shikuru ŋɔ ni hali ni yuuni 1989 ka bɛ labisi o yɛndi Senior School (YESS) din be Naya la ka o ti lee karimzɔŋ maa zuɣulaan' paa. Pɔi ka o che tuma (retired), o daa leela zuɣulana (Director) zaŋ ti karim baŋsim bomma yɛlitɔɣa tumaduu (Ghana Education Service) din be Tamale yaɣili la. Abdul Rahman Hanan Y Gundadoo Abdul Rahman Hanan Y Gundadoo, nyɛla Ghana bilichina ŋun nyɛ siyaasa nira. Ŋun n-daa nyɛ Metropolitan Chief Executive (MCE) kuro n-ti Tamale Metropolis. O daa deei la toontali ŋɔ Alhaji Friday sani ŋun daa nyɛ District Chief Executive(DCE) kuro n-ti Tamale Municipal Assembly sani yuuni 2013. Abdulai Baba Salifu Abdulai Baba Salifu nyɛla Ghana tabibi baŋda ka lahi nyɛ vihiro-vihiro ni achiika. O namin nyɛ zuɣulana n-zaŋ ti "Council for Scien-tific and Industrial Research (CSIR)". Bɛ dɔɣi o la 1954 yuuni, Choggu din be Tamale la. O ba n-daa nyɛ Chɔɣu Limam Salifu, ka o ma mi yuli booni Ayishetu Abdulai. Afa Mahama yili ka o daa pili Mahamadiya karim baŋsim bɔbu, Naya tiŋgbani ni. O daa yi Naya n-labi Tamale ka Alhaji B.A Fuseini ba ti zaŋ o n-kpɛhi Choɣu "Primary" shikuru. O daa ti yi Choɣu "Primary" shikuru maa ni n-labi Bagabaga "Primary". O ni daa naai nimaani, o daa chaŋla "Kalipohini Middle School", n-yi ni chaŋ Tamale Secondary School (dina m-pa nyɛ Tamasco ŋɔ) la ni. Kwame Nkrumah University of Science and Technology ti ni ŋmaagi shɛli jiya KNUST la ka o daa dee o "Diploma in Education " 1979 yuuni. "University of Ghana" ka o daa niŋ o "Masters" ka niŋ o "PhD" mi "University of London" din be "UK" la. O ni daa naagi o " 'A' Level" shikuru TAMASCO, o daa na chami ka wuhi kamani yuuni sunsuuni. O shikuru bihi maa shɛba n-nyɛ Dr. Mahamudu Bawumia (ŋun na nyɛ Ghana tingbani zuɣulana paa ŋɔ) ni Dr. Nashiru ŋun daa nyɛ "Bank of Ghana" kpɛma la. O daa nyɛla SARI nima kpɛma n-zaŋ kpa vihigu vihigu (Senior Research Scien-tist) yuuni 1994 n-ti kpa 2001 yuuni. O daa lahi nyɛla tabiibi yaɣili vihigu toondana, n yarila "Principal Research Scien-tist" yuuni 2001 piligu. O daa lahi nyɛla ŋun dee CSIR kpeen shɛli din nyɛ "Director" la Silimiin goli December yuuni 2002 hali na ni yuuni 2008, pɔi ka naan yi lɛbi tuma du zuɣu maa zaa kpɛma n yarila "Director General" n-ti CSIR yuuni 2008. O namin nyɛ daambalo n zaŋ ti "University for Development Studies (UDS) Governning Board." Abdulai Haruna Abdulai Haruna (Alhaji Friday) nyɛla Ghana bilichina ŋun nyɛ siyaasa nira. O nyɛla DCE kuro n-ti Tamale Metropolitan Assembly . Lɛm(NDC) paati ni daa di Ghana nam piibu-piibu yuuni 2008, President Atta Mills n-daa pii Alhaji Friday yuuni 2009. O daa na min lahi nyɛ DCE n zaŋ ti Savelugu/Nanton yaɣili. Abedi Ayew Abedi Ayew, nyɛla Ghana bɔl ŋmɛra kuro ka lahi nyɛ baŋdi bɔl ŋmɛbo puuni n-nyɛ ŋun daa ŋmɛri sunsuuni ka daa nyɛ toondana n-ti Ghana bɔl ŋmɛriba. O nyɛla ninvuɣ so bɛ ni saɣiti ni o nyɛla bɔl ŋmɛri gonaate gbaŋ sabla tiŋsi zaa. O ŋmɛ n-ti silimiin tiŋsi pam ka di daa chɛ ka o nyɛ yuli Faransi. Bɛ dɔɣila Ayew silimiin-gɔli November dabaa anu yuuni 1964, bɛ daa dɔɣila tiŋ' shɛli yuli booni Kibi la, ka o daa lee zooi Dome tiŋa kpaŋbila din be Aŋkara la. O daa chaŋ la Ghana Senior High Shikuru din be Tamale la. Bɛ daa pa o yu paa yuli "Pele" di ni daa niŋ ka o bɔlli ŋmɛbo baŋsim chaŋ ti ŋmani bɔl ŋmɛri biiŋga be Brasil ka bɛ daa mi o Pele la. Ŋun daa nyɛ tuuli gbaŋ sabla bol' ŋmɛriba ni n zali yuli silimin tiŋsi bola ni. Abedi bol' ŋmɛbo pilla RTU din be Tamale yuuni 1978. O daa yila Ghana bɛn daa ŋmɛ yuuni 1982 gbaŋ sabla tiŋsi jaashee (African Cup of Nations) n-ti pahi Al Sadd din be Qatar la. Din daa niŋ ka o ŋmaai yuun' bihi ni FC Zurich, ka o labina Ghana amaa, din daa niŋ ka Kotoko mini Hearts of Oak kɔŋ o deebu la zuɣu, o pahila AS Dragons FC din be Benin la, o daa labna Ghana n-ti ŋmɛ n-ti RTU yuuni. Abubakar Ahmed Abubakar Ahmed nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Naya (Yendi) yili din yuli booni Kambalayili. O mini o laamba zaa nyɛla Dagbamba. Abubakar Ahmed kuhila o tuuli kuhigu Naya(Yendi) din be tudu yaɣili (northern region) Ghana tingbani ni la. O mini o laamba zaa gbubila Musulinsi viɛnyɛla ka lahi nyɛ Dagbamba. O daa pili la shikuru chandi Naya shikuru shɛli daa bɛni ka bɛ booni li Warikpamo Primary School. O daa bi zani ni ka lahi chaŋ Dagban State karimzɔŋ karili din be Naya la yuuni 1972 zaŋ chaŋ 1975 sunsuuni. O daa lahi chaŋla Ghana Senior Secondary School (GANASCO) din be Tamale yuuni 1975 zaŋ chaŋ yuuni 1982. O daa lahi nyɛla ŋun kpuɣi napɔŋ n-yi sambani ni n-chaŋ gbampiɛla tiŋgbani shɛli bɛni ka bɛ booni li Pakistan. Lala tiŋ' ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli o ni daa chaŋ n-ti bohim shikuru mini Mahamadiya baŋsim kamanii yuum pia sunsuuni (10 years). Abubakar Ibrahim Dr. Abubakar Ibrahim nyɛla Dagbana ŋun nyɛ koba dɔɣite biŋ, ŋun tibibu mali yaa pam. ŋuna n-nyɛ dɔɣite kpɛma n-zaŋ ti ashibiti shɛli be Tamale Datooyili ka bɛ booni li Al-Shifaa Hospital. ; ŋuna n-na nyɛ Sanku naa. O yila tiŋ yuli booni Sanku na. O ba daa nyɛla linjima (soldier) ŋun daa ti o bihi wumsiri suŋ pam. O ba daa ʒila Naya ka o tuma ti tahi o Tamale. Dr. Abukari nyɛla ŋun ʒini Silimiin-tiŋa n-yuui ka o puu biɛri Dagbaŋ zuɣu pam. O suhi lahi be niriba sɔŋsim puuni pam ka lahi nyɛla ŋun yu lɛbiginsim yɛltɔɣa pam o behigu puuni. Dr. Abukari pilila shikuru chandi la Yendi Primary School din be Naya la, 1955 yuuni. O daa niŋla kamanii chira ata laasabu nimaani ka o ba tuma daa ti labi Tamali ka bɛ ti zaŋ o kpɛhi Lamashegu Primary School din be Tamali la ka o daa karim lala shikuru ŋɔ ni hali n-ti paai karim duri anu. Dabokpa Primary ka o daa lahi chaŋ n-ti bahi naai o "primary" shikuru chandi ka daa chaŋ Dabokpa Middle School (bɛ ni yi pa booni shikuru shɛli Dakpema JHS la). O ni daa naai Dabokpa Middle School ŋɔ, ka o daa lahi kpuɣi napɔŋ chaŋ Government Secondary School, bɛ ni yi pa booni shikuru karimzɔŋ shɛli Tamale Senior High School (TAMASCO) ka di be Tamali la ka Abukari daa chaŋ, 1962 yuuni n-ti niŋ yuma anu. Abukari ni daa sabi o "O Level" zahimbu, o gbana viɛlim daa ka zaŋ buɣisi ka di zuɣu daa che ka bɛ ti o sɔli ka o bi niŋ "A Level" ka kpahi yaɣi chaŋ "university". University of Ghana ka o daa chaŋ, yuuni 1967 n-ti kpa yuuni 1979. O daa lahi chaŋ gbampiɛla tingban ni (United Kingdom) n-ti tuɣi o dɔɣite tali baŋsim bobu, yuuni 1979. Dr. Abukari ni daa naai University of Ghana, o daa tummi ti Kolebu ashibiti titali din be nyɔŋ polo la. Yuma ayi ka o daa zaŋ doli nimaani doɣite kpamba n-kpaŋsi o doɣite tali baŋsim (housemanship). Di nyaaŋa, bɛ daa kpuɣi o tuma Kolebu ashibiti titali maa ni ka o daa tum doɣite tuma ni maani yuuni laasabu, ka bɛ daa tahi o Akomfo Anokye ashibiti titali din be Kumahi la ka o ti tum ni 1976 yuuni n-ti kpa 1977. O daa lahi chaŋ Zambia tingbani ni n-ti tum kamanii yuuni ka naan labi Silimiin-tiŋa n-ti tuɣi o baŋsim bobu. Adibo Dalila Adibo Dali nyɛla dabisi' shɛli din be Dagbaŋ taarihi ni n-zali yuli pam. Lala dab'sili maa, ka Dagbamba mini Germany nim' daa zaŋ bɛ nyɔri yo taba n-ŋme taba tɔbu ka di daa kpɛm pam. Yuuni 1896 ka lala tɔbu maa daa ŋme Dagbaŋ tiŋ yuli booni Adiboo. Dagbamba ŋɔ daa bi bɔri saamba ŋɔ bɛ tiŋgbani ni, ka Germany nima ŋɔ mi po tii ni bɛ ni ŋme n-kpe Dagbaŋ n-fa di sulinsi. Germany linjima nima daa kpuɣila napɔŋ n-chani ni bɛ ti ŋme Naya din nyɛ Dagbaŋ tiŋzuɣu la, ka Dagbamba mi daa laɣisi bɛ tɔbubihi n-daa paai ba tiŋ yuli booni Adiboo din miri Naya la ka bɛ ti kpe tab' ni. Germany linjima nima ŋɔ toondana n-daa nyɛ Lieutenant Valentin von Massow, ka Germany Fukumsi kpamba ban daa su lala Africa Wuliŋluhili yaɣili maa daa tim o mini o linjimbihi ni bɛ chaŋ n-ti ŋme lala Dagbaŋ yaɣili maa. Tɔbu maa dab'sa ayi ni, din daa lu December goli dabaanahi dali yuuni 1896, Dagbaŋ tɔb'bihi daa nyɛla ban daa niŋ ashaara pam, hali ka bɛ tiŋzuɣu la (Naya) gba daa nyɛ bɛ ni daa dahim shɛli n-nyo li buɣim. Adibo dalila ka Dagbamba booni lala tɔbu ŋɔ. Bɛ ni daa ŋme n-nyaŋ Dagbamba lala tɔbu ŋɔ ni, Germany nim ŋɔ daa zaŋla Dagbaŋ wuliŋ puhili yaɣili maa m-kpa bɛ sulinsi din yuli daa booni Togoland la ni. Bɛ daa lee galisi zaŋla Dagbaŋ wuliŋluhili n-ti Britain ka bɛ gba zaŋ pahi bɛ sulinsi ni. Lahabali din sabi dɔya zaŋ kpa yɛlli ŋɔ polo nyɛla din zooi ka di yila Lieutenant von Mossow ni daa ŋma washiika shɛŋa ni o ni sabi yɛlitɔɣi shɛŋa n-niŋ o kundubil' ni na, ni o ni daa ŋmari gbaŋ shɛŋa n-tiri Fukumsi Kpambala so ŋun daa su Lome din daa nyɛ kparibɔɣu zaŋ ti "Colonial Department of Foreign Affairs" ka be Berlin la. Tɔ amaa, Dagbaŋ lunsi ni gbubi taarihi ŋɔ shɛm nyɛla din be dabam ka che din bɔŋɔ. Pɔi ni 1850 yuuni, Germany faaranim daa pun bela zuŋɔ ti ni mi yaɣ' shɛli Ghana nyɔŋ polo la n-ti pahi Togo. Amaa Germany daa tuui zaŋla bɛ sulinsi m-pili tiŋ' shɛŋa ŋan miri West Africa teeku noya la June goli dabaanu dali yuuni 1884. Din nyaanga, bɛ daa kuli yɛligirila bɛ sulinsi n-kpari tudu polo hali n-ti kpa Togoland sulinsi ka Cameroon gba daa pahi di zuɣu. Daliri shɛli zuɣu Germany nima ni daa yɛligiri bɛ sulinsi daa nyɛmi, bɛ daa bɔrimi ni bɛ yaligi tingban' shɛŋa ni bɛ ni kɔra, ka maali pala mini ziliji naba, ka lahi bɔri ninvuɣ' shɛba bɛ ni yɛn mirisi ka bɛ tum lala tumanim' ŋɔ. Din daa lahi sɔŋ ba ka bɛ sulinsi yaligir' n-nya bɛ ni daa me sitimanima sheebu shee Lome la, ka zali "radio communication transmitter Kamina Funkstation, ni zuliya shɛba bɛ ni daa tuuri maa (kamanii Ewe nima) pam ni daa dii bi zabiri bɛ maŋ zuɣu la, domi bɛ daa kuli woliwolimi ʒiya. Zaŋ kana 1890 yuuni, Germany nima ŋɔ daa nyɛla ban ŋmeri kpɛrina Ghana tudu polo n-ti pahi Togo. Nimpolo ka bɛ daa ŋme n-ti yi Dagbamba zuɣu, ka ban daa dii bi saɣi bɛ maŋ zuɣu. Naa Andani II (Naa Andani Naanigoo) n-daa ʒi Yani gbandi zuɣu ka lirigu daa liri Dagbaŋ. Andani Naanigoo daa yɛlimi ni o ku ʒi Yani gbandi zuɣu n-lihira ka Silimiinsi fa Dagbaŋ. O zamani ni Dagbaŋ daa kuli zaɣisimi ni bɛ che ka Silimiinsi kpɛna Dagbaŋ. Di mini li zaa yoli, tooni polo ni nyaanga, wuliŋ puhili ni wuliŋ luhili polo, Silimiinsi daa kuli pola tii ni bɛ kpe Dagbaŋ. Dagbamba daa kuli bela lala mɔli ŋɔ ni, n-zaɣisi silimiinsi sulinsi yuun' muna apɔin. Naa Andani II daa nyɛla zaɣ' pɔlli ka ʒini Yani gbandi zuɣu. Ŋun maŋmaŋa n-daa yi gariti zaŋdi tɔb'bihi ka bɛ ŋmɛri tɔbiri n-diri nasara n-tiri Dagbaŋ. Ŋuna n-daa ŋme Zambalima ka bɛ bi tooi kpe Dagbaŋ. Ŋuna n-daa lahi ŋme n-nyaŋ bidibga daa bɛni n-gbahiri daba ka bɛ booni o Babatu, ka daa lee che ka o ʒini Naya hali ni o nyɛvili tariga. Hali o gballi do Naya maa ka saamba chani n-ti baŋdi/lihiri li. Adibo dali Saha ŋɔ Dagbaŋ yԑlikura ni ti ni daa guhiri ti ni bi tԑhiri shԑli mini niŋsim kam yԑla yikonima din yԑn wuhi di ni yԑn bahindi shԑm, di naan mali anfaani pam ni ti labi teei kurumbuni ha Dagbamba mini Gbampiԑla ni daa tuhi taba shԑm, di bahi bahindi Jaamaninima(Germans). Dabisili shԑli be Dagbaŋ yԑlikura ni ka Dagbani kam mi li. Dagbaŋ lunsi n-teeri di yԑla m-bolli ni "Adibo dali la’’. Dabisili ŋɔ nyԑla yuun’ Tuba din gari - l September 1896 yuuni; Dagbamba ni daa tuhi Jaamani gbampiԑla Adibo din miri Naya(Yendi) kamani maali pia laasabu nudirigu zuɣu polo. Lala saha maa Yaan Naa Andani ŋun pahiri ata ka bԑ booni o Andan Naanigoo n-daa ʒi Yani gbana zuɣu, ka o daa yԑli ni o ku saɣi ka gbampiԑlli deei o tiŋgbani bee n-fa Dagbaŋ, o ni zabi di zuɣu di yi yԑn di o la shԑli kam. Amaa o tiŋgbani maa daa nyԑla Gbampiԑla ni mo bee n-kpԑhi shԑli dabiԑm pam bɔba ni yaɣa zaa, Jaamani gbampiԑla(Germans) daa mɔri o la nudirigu polo, Biritin Gbampiԑla(British) mi daa mɔ o wulimpuhili zuɣu, ka Faransi Gbampiԑla(France) mi gba daa tuhiri o nuzaa polo. Dagbaŋ daa zaɣisiya ka tuhi gbampiԑla, bɛ ku deegi gbampiɛla sulinsi kamani yuma ayopɔin. Andani Naanigoo ʒini namgbana zuɣu n-yuui pam, ka daa lahi gari tooni o maŋmaŋa n-zaŋ Dagbaŋ tɔb’ bihi ka bԑ tuhi n-di nasara pam o bi'palitali ni. O ni daa ŋme bee n-tuhi Zambalima ban daa tuhiri nyari nasara luɣ’ shԑŋa ha ka kpԑrina Dagbaŋ n-kpԑhi yɔɣu. O daa lahi gbaai dab’gbahiri yari’so ŋun yuli daa du pam ka bԑ booni o Baabaatu la n-niŋ o sulinsi ni n-ti o soli ka o ʒini Naya luɣ’shԑli o gballi ni daa kpalim la, dina n-lee lahiʒiba ka niriba chani n-ti lihiri li zuŋɔ la. O daa lahi zaŋ biԑri yoli m-mali Tiŋkpan' Nanima ban daa be biԑri yoli ka mali munaafichi ka lahi nahindi bԑ nyaandɔliba n-zali bԑ zaashee. Din niŋ lahiʒibu nyԑla ban zaa daa be lala biԑri yɔya maa nyԑla o bi’pola maa, di ni daa ti niŋ ka Gbampiԑla maa varisibu maa niŋ yԑlimaŋli, Naa Andani daa nyԑla kpamli ni gbaai so lala saha maa ka o daa bi lahi ne viԑnyԑla. Di zaa yoli Nanima kamani Saŋlana, Mioŋlana, Sunsoŋnaa, Dimɔŋnaa n-ti pahi Gbungbaliganaa daa yina ni bԑ sapashininima viԑnyԑla n-daa ti tuhi tɔbu maa ni yaa. ŋumaŋuma nyԑla din daa pun gili Dagbaŋ zaa Gbampiԑla ni kani na shԑm. Lahibaya daa yi teeku noli ni na zaŋ jԑndi bԑ ni kpԑrina Dagbaŋ shԑm ka niriba pun buɣisi bԑ ni ŋmani bin'shԑŋa. Shԑba daa yԑliya ni bԑ ŋmanila jԑnsi ni dama bԑ malila nye’waɣila kamani jԑnsi maa, shԑba ni bԑ ŋmanila ninsalinima amaa ka lee yi teeku ni na. Ni ka bɔ n-leei lahi yԑn yi kom ni na m-pahila zahim? Di lahi niŋmi ka niriba ban be Sunsɔŋ, "Naya nuzaa polo nima la mi yԑli ni wula ka bԑ yԑn tooi niŋ n-gbahi ninsali zahima ŋɔ alaha, di ni daa kuli niŋ ka Gbampiԑla ŋɔ maa yirina teeku ni maa na, ni bԑ daa naan tooi zaŋ lansi n-gbahi ba. Yuuni 1896 bahigu ni, lahibali daa wuligi gili Dagbaŋ ni kadama Gbampiԑla nyԑla ban kpԑna Dagbaŋ. Silimiin goli “November” biԑɣu pishi ni ayopɔin dali ka bԑ daa paana kpandai tiŋgbani ni, zaŋ chaŋ goli maa biԑɣu pihita dali ka bԑ pun naai Bimbilla ka naayi kpԑ Puusuɣu din nyԑ maali pihita zaŋ chaŋ Naya(Yendi) wulimpuhili la. Bimbilla lana daa tim tuumba ni bԑ ti ti Yaan- Naa tibili silimiinsi ni ŋme n-nyaŋ Bimbilla shԑm, bԑ nina ni daa niɛhi maa zuɣu, nira daa bi tooi baŋdi bԑ yԑla soli, bԑ daa kuli niŋdi la binshɛɣu kam yɔm ni valiŋ. Dagbamba ni daa guhiri dabisili shԑli ni bԑ mini Gbampiԑla ni yԑn zaŋ bԑ nyɔri yo taba la biԑɣu n-daa nee maa, amaa ka Dagbaŋ sapashininima daa na bi tooi laɣim. Di ni daa niŋ ka lahibali paai Naya na, ni Gbampiԑla bee Silimiinsi maa fa Bimbilla ka tɔm nyo li, ka bԑ daa che ka bԑ ŋme pampantua din wuhiri ni Yaan- Naa yԑliya ni tɔbu lu Dagbaŋ bee Dagbaŋ be tɔbu ni, n-ni yԑri a ŋɔ yuui ya ka bԑ pun liri Naya nima na lala saha maa. Ka kpambaliba kamani Gagbuni, Balɔɣu ni Zɔhinaa daa chaŋ napɔŋkpԑma Nayili n-ti bo tuumba ka bԑ chaŋ n-ti yԑli Na’shԑba zaa ban za bԑ zaani Yaan-Nayili maa ni, ni bԑ laɣim Dagbaŋ Sapashinima maa zaa Yaan-Nayili yɔm ka bԑ ti tuhi Gbampiԑla bee Silimiinsi ban daa kpԑrina maa. Amaa lala chandi ŋɔ maa daa nyԑla din yoli nyaaŋa, dama di ni daa niŋ ka Jaamaninima maa nini nee maa, Dagbaŋ nima daa ti yԑn baŋ ka bԑ pun ŋma mi n-gili bɔba ni yaɣa zaa. Nanima biԑla n-daa tooi paai Naya lala saha maa. Na’shԑba ban niŋ talahi ka tɔm mali yaa kamani: Kumbunnaa, Saveligunaa,Tolonnaa,Tampiɔŋlana ni ban kam pahi. Nanima ŋɔ zaa bela Dagbaŋ wulinluhili polo, yaha, ni Sapashinkpamba ban be Kariga, Gushaɣu ni Yԑlizoli(Zabizuɣu) daa bi tooi deei lahabali ŋɔ, di zuɣu bԑ daa ka Naya bԑ di ti yԑli bԑ nya saha m-mali shili n-chaŋ Naya n-ti tuhi Gbampiԑla ŋɔ ka bԑ bi tooi kpe Naya na. Yaan-Naa ni daa gbaai kpamli lala saha maa zuɣu, o daa zu dunia nyaaŋa, o ni daa zu li naai ka o daa pahi o Sapashininima suɣilo ni bԑ che ka o mini Gbampiԑla maa gbaai saawara ni taba ni amaa bԑ di che ka Kambonnakpԑma Zibilim baŋ li dama o Kambonnakpԑma Zibilim daa yԑliya ni ŋuna ku be o nyԑvuli ni ka Gbampiԑla kpԑna Naya. 1896 yuuni, silimiin goli December dabaata mini di dabaanahi dali, Jaamaninima mini Dagbamba ni daa zaŋ bԑ nyɔri n-yo taba la m-bala, ninvuɣu shԑba m-beni ka daa wuhi bidibilim pam, lala niriba maa n-nyԑ:Gbungbaliga Naa, Kambonnakpԑma Zibilim. O daa yԑli Yaan-Naa ni o ni taɣi Gbampiԑlli kam ŋun yԑn kpԑna Dagbaŋ n-labisi. Yԑlimaŋli, lala Sapashinkpԑma ŋɔ maa daa nyԑla Sapashini ni achiika, ka lahi tuhiri ni yԑlimaŋli. O daa nyԑla ŋun ʒi o nabaayi zuɣu viԑnyԑla ni bidibilim ka mali haŋkali pam n-tiri o Sapashininima. A daa yi boli o Kambonnakpԑma Wɔhu o niŋ n-nyamda. O daa bala War’piԑlli dibiga, ka gbubi marafanima ayi ni takɔbi ni di lu n-zahim shili maa ka lahi wuhi o zaa ni nyԑ shԑli. O daa yi zaŋdila o maŋa n-leeri wɔhu saha shԑŋa, ni dama pɔi ka a ti ku o, faashee a laɣimla dunia pirinsi bee soojanima m-pahi a maŋa zuɣu kamani waɣiri ni niŋdi shԑm maa. Sokam daa lahi mi o ka ŋun yi kuli gari shԑli, polo n-kuli neera. O daa yela gbaɣino din yԑn kpaŋsi o ka pahi o yaa, dina n-daa nyԑ din bi deeri marafa kuɣa bee sua. Yԑltɔɣ’taɣimalisi mini kundinima pam sabiya Dagbani ni m-puhiri ka teeri Dagbaŋ bidib’kpiɔŋ ŋɔ maa yԑla. Kambonsi maa(Dagbaŋ Sapashinima maa) maani la shili kamani Nyɔŋnim maa(Southernes). Bԑ yula chinchina gɔbbu n-gari binŋmahi yԑbu. Bԑ diԑmdi booni Dagbaŋ Naa kam Mmaambia, ka booni Yaan-Naa mi ni Mmaambii Naanigoo, bԑ daa yԑli o ni o niŋmi suɣilo ni bԑ gbaai Gbampiԑla maa zaɣ’nԑma n-ti o na! (Gbaɣino nyԑla binŋmaa laasabu, ka bԑ she saba n-tali li ka lahi nyuhi li mɔɣu, gbaɣinonima na nyԑla din yoli Dagbaŋ zuŋɔ ŋɔ. Gbaɣino ka Nyɔŋ ni Nanima yera). Dabisili shԑli Na’zuɣiri anu ŋɔ ni daa paai Naya, di daa lula Alaaba dali, Silimiin goli "December" dabaayi dali n-daa bala, lala saha maa ka Jaamaninima maa ban pun be Laɣinja, di nyԑla maali pia ni anu Naya zaŋ chaŋ ni. Wuntaŋ ni daa bii; ka Kambonnakpԑma Zibilim zaŋ o Sapashininima maa m-pahi o maŋa zuɣu ka bԑ chaŋ toondini polo biԑla n-ti zaŋ ba zali. Alaamishi dali, Silimiin goli "December" dabaata, 1989 yuuni n-daa bala, Dagbaŋ Sapashininima maa zaa daa chaŋmi laɣim n-doni zoli zuɣu Adiboo tiŋgbani ni. Bԑ daa doniya n-guhi Gbampiԑla maa je, zaŋ chaŋ wuntaŋ ni ka bԑ che ka yu’bariba kana n-ti yuli gili yɔɣu maa ni zaa zo’lɔŋ maa ni. Di daa nyԑla bindira kpuɣibu saha, ka bԑ daa zaŋ Kaʒiԑɣu n-kɔɣi da’ʒiԑɣu. Mali hali ka yuŋ ti zibi, bԑ daa bi nya alaama shԑli. Baŋdiba yԑliya ni Dagbaŋ Sapashini shԑba ban daa be tɔbu ŋɔ ni daa naan paai daadam biԑlim kalinli tusaayi ni kɔbishinu(2500), ka niriba kɔbiga ni pihita(130) mi daa nyԑ yu’bariba, ka tusaayi(2000) laasabu mi nyԑ peen' tɔriba. Dr.Gruner n-daa nyԑ Jaamaninima maa Sapashininima toon dana ŋun daa be tooni ka bԑ dola, bԑ daa chani mi ni Sapashininima kɔbishita ni pisopɔin ayi kani(368)ni marafanima(rifles), Von Massow n-daa nyԑ ŋun wuhiri ba bԑ ni yԑn niŋ shԑm n-kana. Biԑɣu ni daa nee, asiba silimiin goli December dabaanahi dali n-daa bala ka di lu Alizumba, bԑ daa lahi niŋ shili ka Kambonnakpԑma Wɔhu wuhi sokam o ni yԑn zani shԑli, Kambonnakpԑma Wɔhu daa nyԑla ŋun be Naya Sapashininima maa sunsuuni. O Daa zaŋla mba Chirifo n-zali o nudirigu polo, ka zaŋ n yaba Mioŋlana mini Saŋlana mi m-bahi o nyaaŋa ni bԑ Sapashininima. Ka zaŋ n yaba Damankuŋ mi n-ti zali o nuzaa polo, ban daa pahi o zuɣu n-daa nyԑ n yaba Dimɔnnaa, n yaba Kunkɔŋlana ni n yaba Sunsɔnnaa ni bԑ bidibisi. O ni daa pu ba bɔŋ buta maa, o daa lahi zaŋ kpan'chariba n-ti pahi Kpinkpaamba ban daa tɔri piԑma n-niŋ bԑ sunsuuni ka n yaba Dimɔŋnaa daa ʒiri ba. Bԑ ni daa maali shili maa shԑm lala Alizumma maa asiba n-guhiri tɔbu maa shԑm m-bala, di mi daa lula Naya da’gahindili dali, dama Alizumba koofi dali n-daa bala. N vihigu din kam kpalim jԑndila lala dabisili ŋɔ maa, dini n-nyԑ “Adibo dali” Dr Peter Sebald kundi shԑŋa bee shԑli o ni sabi zaŋ jԑndi lala dabisili ŋɔ maa nyԑla din sɔŋ ma pam. Dr.Peter Sebald nyԑla karimba ŋun daa wuhi karinzon-titali be Aŋkara ka di yuli booni “Goeth” karinzɔŋ la ni , yuuni 2005 silimiin goli “January” biԑɣu pia ni yini dali n-daa bala. O daa piigi yuli m-boli li ni “Aligbenima tiŋgbani ni zaŋ kana Dagbamba ni” Jaamaninima maa tuma ni daa nyԑ shԑli yuuni 1888 zaŋ hali ni 1900 yuuni. Dr. Sehald nyԑla ŋun sabirila kundi ka pii yuli n-boli li ni “Tabibi marafa mini Sooja yaa” lala kundi maa nyԑla din yԑn kɔhi yuuni 2005. Ni o mi pii lala yuli ŋɔ maa bi yi shԑli ni dama Jaamaninima maa daa zaŋla tabibi marafanima mini Linjimanima yaa ka Dagbaŋ be bԑ sulinsi ni. Dr. Sebald kundi maa jԑndila Sooja kurili ŋun yuli booni Valen-tin Von Massow’s lahabali, ŋuna n-daa nyԑ Jaamaninima maa Sapashintoondana bԑ ni daa yԑn kpe Togo tiŋgbani gulinyaaŋa polo mini di gulinyaaŋa wulinpuhuli polo la,lala yaɣa ŋɔ maa zaa nyԑla din nyԑ Ghana, ka Dagbamba lee su li. Valen-tin Von Massow daa nyԑ ŋun maai o maŋa n-sabi lahabaya niŋ o kundi bila ni biԑɣukulo kam. Yaha, o daa lahi sabi gbana pam n-ti o ma mini o tuzopaɣiba, dini ka Dr.Sebald yԑn zaŋ sabi o kundi maa. Adibo tɔbu maa daa nyԑla saha shԑli Gbampiԑla bee silimiinsi ni daa kpaɣindi Gbansabila tiŋgbani zuɣu la, di zuɣu Jaamaninima mini Silimiinsi daa kpaɣindi Gbansabila tiŋgbani din be wulinluhili polo ŋɔ na; bԑ daa bɔrila luɣ’shԑli bԑ ni shiri yԑn Ʒini tabili ka tooi mali yaa lala yaɣili maa. Di zuɣu Jaamaninima daa niŋdila yɔmyɔm ni bԑ bo biԑhigu shee kamani bԑ yaa tariga, Naya mi n-daa nyԑ bԑ ni yuuni tuuri shԑli. Di mi daa bi niŋ alaha zaŋ ti ba. Jaamaninima daa daŋla Dagbaŋ n-ti mali shili guhiri bԑ ni booni luɣ’shԑli Togo nyaaŋa Teeku tiŋgbani la(Togo hinterland) chandi, ka daa kpahi Jaamani tiŋgbani zuɣulana maa zuɣu ni pam Dagbaŋ Nanima mali yaa pam Dagbaŋ polo. 1896 yuuni silimiin goli May, Dr. Gruner daa moya ni o kpԑ Naya, o mi nia daa nyԑla o kpe n-gari Sansane-Mongu polo, amaa Yaan Naa daa zaɣisiya ni o di doli Dagbaŋ polo na. Di zuɣu bԑ ni daa yԑn chaŋ lala chandi maa yaha,Zuɣulana Kohler daa zaŋla Soojakpԑma Valen-tin Massow m-pahi Dr. Gruner zuɣu ni bԑ chaŋ lala chandi maa. Bԑ daa chanimi ni Jaamaninima niribaanahi(ɔGermans), Soojakpԑma Massow n-daa nyԑ bԑ toondana, Dr. Gruner, Soojakpԑma Therry ni Sooja ŋun yuli booni Heitmann, tɔbu bidara pihiwɔi ni yini(90)mini loorinima pihinahi ni ayɔbu(46), Soojanima mini anashaara marafanima din bi yoli ŋɔ. Loori shԑŋa din daa lahi pahi n-ʒiri niriba daa nyԑla loori kɔbishiyi ni pihita ni yini(230). Lala niriba ŋɔ maa n-daa nyԑ ban chani ni yaa Dagbaŋ polo ŋɔ na. Bԑ ni daa yԑn kpԑna Dagbaŋ, Jaamaninima maa daa shinimi kawuuni ti du ka kikaa ti kum ʒini, di saha buɣim diya. Di daliri daa nyԑla Soojanima daa borimi ni bԑ yuuni gbaari luɣili kam, bԑ daa jԑmi ni bԑ ti liri ba mɔɣu maa ni. Kamani kilomita pia ni anu zuɣu(15kilomtres) zaŋ chaŋ Naya mini Adibo yiŋa m-bala, Dagbaŋ sapashininima maa daa gula soli maa.Adibo nyԑla tiŋ’shԑli din tam zobila zuɣu, a yi chani Nakpachee nudirigu polo ŋɔ m-bala. Dagbaŋ sapashinima maa zaa daa malila bԑ shili viԑnyԑliŋga n-tam zoli maa zuɣu. Amaa Jaamaninima maa ŋuna di daa bi niŋ alaha tiba zaŋ chaŋ bԑ tɔbu nuu maa lԑbigibu bee taɣibu polo tɔbu maa tuhibu shee, dama, tuuli, bԑ daa yi yԑn ti lahabali, shee ka bԑ yԑli yino ka o mi gba yԑli ŋun paya. Saha ŋɔ bԑ chandi daa bi lahi nie nini n-ti ba, amaa Dagbaŋ sapashinkpԑma maa mi daa bi tooi baŋ n-chaŋ ka o sapashinbihi maa ti liri ba soli maa ni, pirimla o daa bi tԑhiri mi ni bԑ ti bi di nasara. O tԑha daa lahi nyԑla din woli dama o daa tԑhiri mi ni Jaamaninima maa ti daŋ liri ba. Din yԑn che ka bԑ bi dam ba zo’lɔŋ maa ni, Soojakpԑma Massow daa laɣim la o tɔbu bidibsi maa n-niŋ yaɣa ata zuɣu, kan ban la ʒiri bindira mini tɔbu nԑma n-doli bԑ nyaaŋa, ka Dr. Gruner doli nyaaŋa ni yaɣa shԑli din pahiri anahi, ni ban pahi n-ʒiri Soojanima mini anashaara marafanima din bi yoli ŋɔ, ka bԑ shili bi mi ni bԑ tuhi bini din gbaai Dagbaŋ nudirigu mini nuzaa polo. Bԑ daa kuli mirila Dagbaŋ sapashinima maa kamani mita kɔbishita zuɣu(about 300metres) ka na zani. Ka Dagbaŋ sapashininma maa na kuli tam zoli maa zuɣu ni bԑ shili maa, bԑ daa piԑla fooli ka faliŋga kamani kilomita zaɣ’yini be bԑ sunsuuni. Din daa yԑn wuhi ni Jaamaninima maa kpe Bimbilla din daa ti niŋ ka bԑ pili Bimbilla nyɔbu amaa lala saha ŋɔ Dagbamba gba daa yina ka bԑ zaŋ bԑ nyɔri kpa taba,di daa leei pala Naya yiŋa. Di zuɣu Adibo yiŋa ka Jaamaninima daa gbaai noli, di zuɣu Von Massow suhu daa pilila yiɣisibu ka di nyԑla Dagbamba ni liri ba la zuɣu. Zaŋ chaŋ wuntaŋa ti yԑn zani zuɣu ni ka Massow che ka marafa kɔɣa n-kuli yiri bɔba ni yaɣa zaa luɣuli kam. Ka Kambonnakpԑma Wɔhu wum ka yԑli sapashinima maa ni bԑ chami tooni, di zuɣu bԑ daa gili la Jaamaninima maa n-niŋ sunsuuni. Jaamaninima ŋɔ mi daa pun bɔrila bԑ ni yԑn niŋ shԑm ka Dagbamba ŋɔ maa kana miri bԑ anashaara marafanima maa. Amaa ka Dagbamba maa yԑla daa leei niŋ lahiʒibu, dama bԑ daa zala katiŋa ha, ka tԑhi ni marafa kɔɣa maa ku paai ba bԑ ti yԑli di ti daŋa. Bԑ daa mila Dagban’marafanima kɔ, ti ni booni shԑli nolini subu la, di yi ŋme yim, din lahi di kamani min-ti yini pɔi ka naan yi lahi ŋme yaha, di kuli chaŋya zaa kamani mita pishi zaŋ chaŋ mita pihita sunsuuni(20-30metre). Amaa Jaamaninima maa ban marafanima maa kuɣa daa kuli yirila katiŋa na ka lahi chani yɔmyɔm lala. Dagbaŋ sapashinima maa daa na ʒin nya lala lahiʒibu marafanima, di zuɣu kuɣa daa nyԑla din nyɔɣi niriba pam bee niriba pam daa nyԑla ban deehi dansi ka naan yi paai luɣushԑli bԑ bidibinԑma ni be. Bԑ daa tuhimi hali ka di ti kpaɣi mii ka Kambonnakpԑma baŋ ni Jaamaninima maa marafanima maa tooi su yim n-ŋme ŋmԑri gbaliŋ ka labi su kani. Marafa bɔnima ka Jaamanima leei mali maa, di daa niŋ ba la lahiʒiba. Ka o naan yi nya o niriba maa ni suuri yɔm shԑm, Kambonnakpԑma daa labi wuhi Dagbaŋ sapashininima maa bԑ ni yԑn tuhi Jaamaninima maa shԑm ka tooi di nasara. Bԑ daa che mi ka liriti ba bԑ bɔna maa ni ka chaŋ miri ba kamani mita pihita zuɣkaman 30 metres). Amaa di zaa yoli DlSebald daa yԑliya ni Dagbamba maa daa bi tooi chaŋ miri ba, bԑ di ti yԑri ni bԑ mini ba zaŋ bԑ nyɔri yo taba n-wuhi taba bidibilim. Di mini di daa tirisiya maa zaa yoli, yubariba maa naan tooi chaŋ n-gili ba yom, amaa pirila Dagbamba taada maa zuɣu bԑ daa zami m-miri sapashininima maa ka bԑ tuhiri tɔbu maa. Yubariba ŋɔ ban tuma daa kuli nyԑla bԑ kari doli Jaamaninima maa bԑ yi ti buri ba ka bԑ zɔra. Bana ni daa nya ka nira diri nasara tɔbu ni shԑm m-bala, ni di simdi ni a nyaŋ a dima ka nya o ni guura. Dagbamba maa daa bi tooi baŋ tulim shԑli din ŋmԑri ba ŋɔ maa yaa tariga, ka tahigu tahi n-yԑli ba “limsim ya, limsim ya” di daa wuhiri ba mi ni marafa shԑŋa bԑ ni daa mali ŋmԑri ba maa bi suri ka bԑ ni mali marafa shԑŋa maa. Lala saha maa ka Dagbaŋ sapashinnima maa daa na wurim tuuli maa ka daa labi niŋ shili ka leei birim ni bidibineen’pali shԑŋa bԑ ni daa mali tuhiri ba maa. [ŋɔ daa bi wɔligi ka che Kambonsi mini Gbampiԑli bambala maa tɔbu la. Amaa Kambonsi daa nyԑla ban wuhi bidibilim, ka bidibineenkpԑma daa leei che ka Biritishinima maa daa leei di nasara. 1828 yuuni, Biritishinima maa daa zaŋla ŋmԑlin kuɣa n-varisiri Kambonsapashina maa. Kambonsi maa daa tԑhi mi ni sa’tahinga mini saa nyaɣisibu ka Biritishinima maa mali tuhiri ba maa, ka dabiԑm daa gbahi ba pam ka bԑ zo n-kuli Kumasi] Dagbamba tɔbu maa ni lubu ŋɔ daa nyԑla din mali barina pam: Niriba kɔbishinahi ni pihita(130) n-daa lu tɔbu maa ni n-ti pahi Sapashinkpamba pihinahi(40) ban daa be zoli la zuɣu maa, bԑ mi daa lola bԑ maŋa gabikpԑma n-tabili kuɣ’shԑŋa zuɣu bԑ ni daa ʒiya maa, din yԑn wuhi bԑ Sapashinnima maa ni bԑ pala ban yԑn chaŋ shԑli ka che ba. Shԑba daa kpimi ni bԑ yuri. Suhusaɣingu zaa daa nyԑla bԑ ni daa ŋme Kambonnakpԑma Zibilim marafa shԑli bԑ booni piisili la ka di nyԑla polo ni, di ni daa niŋ ka o zaŋ o nu'zaŋa ni o gbaai Silimiinsi maa yino la. Bԑ ni daa lahi ku shԑba n-da nyԑ m ba Chirifo mini n yaba Dimɔnnaa ni n yaba Kunkɔŋlana n-ti pahi Sapashin' Kpamba ban daa pahi. Dagbamba maa gba daa nyԑla ban ku Jaamaninima maa pam, dama Sooja so bԑ ni daa booni Heitmann la mini tɔbu tuhiri shԑba bԑ ni daa da la pirigili daa nyԑla Dagbamba maa gba ni daa zaŋ shԑba zuɣuri limsi ka shԑba diԑhi dansi. Jaamaninima maa daa nyԑla ban di vali ŋɔ nasara amaa pa tɔbu maa nasara. Dagbaŋ Sapashinnima maa pam daa nyԑla ban zo n-kpԑ mɔɣu ka Dr.Gruner niriba maa ku lahi tooi deei dansarikanima maa so.Lala dabisili maa wuntaŋ ni, di daa lula Silimiin goli "December" dabaanahi dali ka ban daa kpalim maa daa lahi tuɣi chandi maa, bԑ daa zaŋla bԑ zuɣu kpa Naya polo. Dagbamba maa ni daa ti niŋ nimmɔhi n-taɣi Gbampiԑla maa to n-wɔli taba, ka lahabali yi bini din gbaai Adibo palli maa zuɣu zaŋ chaŋ Choo, Gbungbaliga ni Zuɣu n-ti pahi Naya, ni Dagbamba mini Gbampiԑla tɔbu shԑli din tuhi Adibo la nyԑla din tum barina pam. Ni niriba nyԑla ban yiri zɔri kpԑri mɔɣu ni ka che bԑ yanima zali dabari. Jaamaninima maa daa nyԑla ban nyo tiŋ kam bԑ ni gari, bԑ ni daa ti paai Naya na kamani zaawuni polo n-daa bala ka di tɔm lu Naya daa dali, so mi daa lahi ka daa maa ni, bԑ zaa daa zɔya ka che daa maa zali zaɣi kuŋ, di zuɣu Naya daa maa daa kpalim la da’kuŋ ka bԑ naan yi paai na. Lahabali daa paai Yaan-Naa ni Kambonnakpԑma Zibilim nyԑla ŋun lu tɔbu maa ni, di zuɣu bԑ yԑli la Yaan-Naa ni o che ka bԑ zaŋ o zo n-sɔɣi ni din yԑn che ka be bi nya o gba n-ku, ka o daa zaɣisi, ka bԑ balim o kam ka o zaɣisi ni o pala ŋun yiri ka cheri Nayili maa, bԑ daa kuli bela o balimbu ŋɔ ni hali ka o bihi maa yino ti paai na, ŋuna n-nyԑ naabapira Saŋlana, n-ti balimi o ka yԑli o ni hali di yi niŋ ka bԑ yԑn ku o, ni di simdi ni bԑ ku o la o ba gballi ni daa dɔni shԑli polo la, n yԑrila Naa Yakuba. Saha ŋɔ lala gballi maa nyԑla bԑ ni sa gunsi bee kuɣu kara n-gili. Kamani mita kɔbishinahi zuɣu(about 400metres), di kuli mirila Nayili maa, a yi chani Kuɣu polo. Di zuɣu bԑ daa zaŋla Yaan-Naa n-chaŋ o ba gballi maa ni be luɣushԑli maa ka o ti kpalim ni. Sooja kurili so ŋun yuli daa booni Von Massow la mini o nyaandoliba daa nyԑla ban saɣim binshԑɣu kam Naya ka tɔm nyo li n-pahi, bԑ daa lahi nyԑla ban kahi bee n-zu anfaani bini kam din daa be Naa Gbewaa yili la ni. Amaa dabiԑm daa bahi mali ba mi, dama bԑ daa tԑhiri mi ni Dagbaŋ Sapashinshԑba ban daa zo n-kpԑ mɔɣu Adibo tɔbu maa ni maa ti lahi liri ba. Dama bԑ marafa kuɣa mini bԑ tim zaa daa nyԑla din daa naai, di zuɣu bԑ daa kɔŋla Naya benibu ka daa lahi zaŋ bԑ nԑma n-gbaai soli dindali maa yuŋ maa, n-chaŋ ti doni tiŋa yuli booni Sakpԑɣu dindali yuŋ maa yaha. Biԑɣu ni daa ti neeri na ka bԑ daa lahi niŋ yɔm n-kahi nԑma n-kpa Sunsɔŋ polo, ni kuli Sansane Mongu(lala tiŋa maa nyԑla din be Togo zuŋɔ) Yԑli biԑɣu daa nyԑla din niŋ Naya, tɔbu maa tuhi nee biԑɣu dali maa, dama Naya Achirikpԑma ŋun daa bi lu tɔbu maa ni la daa nyԑla ŋun ku o maŋa. Dama o daa chaŋla Yaan Nayili tɔbu maa tuhi nee biԑɣu dali maa n-ti bɔhiri o maŋa bɔhisi ni bɔ zuɣu ka Kambonnakpԑma mini o taba ni ban kpalim maa zaa lu tɔbu maa ni ka ŋuna yԑn beni. Ni bɔ ka ŋun yԑn beni n-niŋda? Ni o leei yurila saɣim n-gari yuli bee? O ni daa labina yiŋa ka o paɣa ti tu o ni o Sapashin chɔɣufu, ni o ni kuli nyԑ paɣa ŋɔ gba ni o naan niŋ shԑli tɔbu maa ni. Ni ka Achirikpԑma daa kpԑ o duu n-ti su tim niŋ o marafa ni n-ŋme o maŋa, ni o noli ni ka o daa ŋme li niŋ, ka bahi ni. Adibo dali maa daa lu la Alizumma dali, ka daa lahi tɔm nyԑ Naya daa dali, Naya daa mi daa yi ti lu Alizumma dali, di nyԑla dabisili gahindili ka dira ni jiri, hali ni zuŋɔ lala n-na kuli nyԑ li. Lala Alizumma daa ŋɔ maa Dagbamba daa booni li mi “Alizumma Koofi” dama kurumbuna maa ni paɣisara daa yi zaŋdila Koofi(di nyԑla yari laasabu) n-dihi bԑ maŋa nachinsi ka bԑ viԑlim ka ŋmali, bԑ mi daa yi zaŋla lala Koofi maa n-so bԑ shԑhi ni hali n-ti taɣi bԑ nyɔri, n-kpԑ daa maa ni, din yԑn che ka nachimpola nya ba ka bԑ suhu lu bԑ ni. Dagbamba nyԑla ban teeri Adibo dali ŋɔ maa yԑla ka di nyԑla nandahima dabisili n-ti Dagbaŋ zaa, Yaan-Naa nyԑla ŋun bi yirina duu bee n-yiri niriba ni di yi ti niŋ ka Naya daa lu Alizumma dali(Alizumma Koofi dali m-bala). Dabisili ŋɔ nyԑla dabisili shԑli Lunsi ni tooi teeri shԑli yԑla dabisi gahinda dali; kamani Buɣim chuɣu, Damba dali ni ŋan kam pahi. Dagbaŋ Sapashinnima maa gba malila wa’tulishԑli bԑ ni wara n-teeri ninvuɣu shԑba ban daa lu tɔbu maani yԑla. Di yila m-bɔŋɔ: Tinima na Ʒin zo, Tinima na Ʒin zo. Ka Adibo dali la? Naɣila dina ko. Bԑ lahi mali yila shԑli n-yiina di ti niŋ ka bԑ wari lala waa ŋɔ maa, dina n-nyԑ: “Adibo dali la m ba n-daa nyԑ doo yeei”, Kambonnakpԑma Zibilim nyԑla Dagbaŋ yil’yiiniba ni ŋma kuyil’gahindili n-ti, din wuhiri ni o nyԑla ninvuɣ’ gahindili, ka simdi ni bԑ ti o jilima. Yumaata nyaaŋa, Silimiinsi maa daa na kuli mɔri mi ni bԑ ʒini Naya amaa lala saha maa ŋuna ka Dagbamba mini Kpunkpaamba daa laɣim tuhi ba. Di mi zaa yoli Jaamaninima deei ba mi n-niŋ bԑ sulinsi ni(Dagbaŋ booni li la Jaamani Do-ʒiԑɣu)daa ŋmԑla tɔbiri kamani pihinahi ni anu zuɣu ka naan yi ti nyaŋ Dagbaŋ bee n-nya yiko deei Dagbaŋ wulimpuhuli polo nima n-su, Naa Andani kpibu nyaaŋa n-daa bala. Gbampiԑla daa lahi nyԑla ban yihi anfaani bini kam din be Dagbaŋ ka lala zuɣu daa lahi tahi dabisi gahindili shԑli Dagbamba ni booni “Saŋ dali la” na, di nyaaŋa ka bԑ daa lahi liri Naya nima n-ti ŋme n-kari Yaa-Na’pali so bԑ ni daa yoli lee maa ka lahi nyo Nayili maa m-pahi buyi. Africa Dunia tinsi pubu-pubu zaa, Africa n-nyɛ din pahiri ayi zaŋkpa tiŋgbaŋ galisim ni daadam biɛligu.Tiŋgbani ŋɔ puuni, gbaŋsabila n-nyɛ ban zooi. Mediterranean Sea, Isthmus of Suez, Red Sea, Indian Ocean ni Atlan-tic Ocean zaa nyɛla ko' shɛŋa din gili Africa ŋɔ tiŋgbana. Madagascar mini archipelagos balibunima zaa pahila tiŋgbani ŋɔ puuni. Di yi nyɛla tiŋgbani galisim polo, Algeria n-nyɛ tuuli amaa di yi nyɛla niribi galisim Nigeria n-nyɛ tuuli. Niribi pam sa. Zahinbu puuni, bal’shɛŋa ban tɔɣisira Duniya ŋɔ puuni gari tuhili (UNESCO ban yɛlimi ni tusa ayi polo).Bala ŋɔ pam nyɛla din yi tingbani ŋɔ puuni na amaa shɛŋa yila Europe mini Asia tingbani ni. Africa n-nyɛ tingbani shɛli ban yɛri balla pam dinzuɣu di ka lahiʒiba ni niriba tooi yɛri balla pam Africa n-ti pahi Silimiinsi dina gba shɛli.Bal'shɛŋa din yi Africa puuni mali la pubu anahi: Ahafo Region Ahafo Region nyɛla tinshɛli din be Ghana Regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n-nyɛ Goaso. Ahmed Adam Mr. Razak kamani niriba pam ni mi o shɛm, o dɔɣim yuli n nyɛ Adam ka o nyɛ Dagbana. Bɛ dɔɣi o la Poloya Fɔŋ din be Tamale la. O tuma nyɛla kpɛrigu kpɛribu ni yila yilibu. Ahmed Adam nyɛla bɛ ni dɔɣi ninvuɣu so Poloya Fɔŋ din be Tamali tingbani ni la. O dɔɣim yuli n-nyɛ Ahmed ka pam lee mi o Mr. Razak. O ba yuli Alhaji Adam. O zoola o laamba sani. O bipolitali ni zonima shɛba n-daa nyɛ Afa Anas, Afa Haruna ni ban pahi. Alhaji Adam nyɛla Musulimi ka be daŋ shɛli din kpԑm Musulinsi ni pam. O mali la paɣaba ayi. Bɛ yino n-nyɛ Hajia Jumai ka niriba pam lee mi o Saida. O gba nyɛla kpɛrikpɛrita ka lahi yiini yila kamani o yidana la. Ahmed Adam nyɛla ŋun yila tiri yɛmbahiga pam ka nyɛ waazu. O daa pilila shikuru baŋsim bɔhimbu Ahmadiyya Primary shikuru la ni, ka tuɣi chaŋ Nyohini Presby Middle School, n-daa naai ni yuuni 1983. Lala Middle School ŋɔ ka o shikuru baŋsim bɔhimbu zani. Mr. Razak kpɛla kpɛrigu ni poi ka naan kpe yila ni. O daa pilila kpɛribu la o shikuru baŋsim bɔhimbu ni. O mali nim’ mohi pam zaŋ chaŋ kpɛrigu ni yila yilibu polo. O tuuli Kpɛrigu din daa yaagi n-niŋ ninyula kpanjɔɣu ni n-daa nyɛ "Ŋuni M-mi Sɔhibiɛɣu" 1993 yuuni. Ahmed Adam ni kuli nam Dagbanli siniinim paai bini pihita (30). Ahmed Adam ni daa yɛn kpɛ yila ni, bɛ daa yɛn ŋmaala Dagbanli kpɛrigu ka bɔli li "Wumpini". Lala kpɛrigu ŋɔ ni ka di daa ʒiya ni yila kpe di ni, ka Mr. Razak to yilli ka di gari niriba ka lahi niŋ ba nyaɣisim. Alhaji Ahmed mali yila kpanjɔri (albums) paai dibaawei (9). Ahmed Adam ba daa nyɛla boosu doroba (Buss driver) ka lahi niŋdi chechenima paŋbu daabiligu (Bicycle rentals). Chechenima paŋbu shee ka Mr.Razak daa kpaŋsi pam ka di sɔŋ o biɛhigu pam hali ka o ti kpe kpɛrigu mini yila yilibu ni. Ahmed Alhassan Yakubu Ahmed Alhassan Yakubu nyɛla Ghana siyaasa nira ŋun yi Dagbaŋ na. O lahi nyɛla kparilim baŋda. Bɛ dɔɣi o la silimiin-gɔli "December" dabaata dali, 1957 yuuni. Saŋ din be Miɛŋ piibu-piibu yaɣili la n-nyɛ o ya. O nyɛla Liɛm siyaasa yaɣili (NDC) nira. O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Miɛŋ piibu-piibu yaɣili maa. Alhassan Yakubu malila paɣa ni bihi ata. O nyɛla Musulimi. 2002 yuuni ka Alhassan Yakubu daa dee o degree shahira gbaŋ Imperial College din be University of London, UK. O daa karim la kparilim baŋsim yaɣi shɛli bɛ ni booni Agronomy la. O namin tum Council for Scien-tific and Industrial Research tuma kparibɔɣu din yuli booni Scien-tific an Industrial Research Institute ka be Nyankpala yiŋa la. Ŋuna n-daa lahi nyɛ Palimen-ti Jintɔra (MP) n-ti Miɛŋ yaɣili 2005 yuuni hali ni 2016. O lahi nyɛla ŋun kɔra. Ahmed Yakubu nyɛla Liɛm(NDC) siyaasa yaɣili nira. Ŋuna n-daa zani ti siyaasa yaɣili maa 2004 Ghana zaa piibu-piibu la ni, n-daa kpaɣiri bo Miɛŋ Yaɣili ka daa di nasara. Ŋuna n-daa labi di kuɣu maa 2008 piibu-piibu la ni, n-ti lahi di li 2012 gba. O namin nyɛ Fukumsi Kpambali-paa n-ti "Ministry of Agriculture". Ahmed Yussif Abubakari Ahmed Yusif Abubakari nyɛla Dagbaŋ bilichini so bɛ ni dɔɣi Naya (Yendi). Niriba pam mi o la Alhaji kooms ka o nyɛ siyassa nira. Ŋuna n nyɛ Municipal Chief Executive n-zaŋti Naya (Yendi) piibu-piibu yaɣili. Ahmed Yusif Abubakari nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Jankuŋ din be Naya (Yendi). Niriba pam mi o la Alhaji Kooms. Gambariya daŋ ni ka o laamba daa dɔɣi o niŋ. Alhaji Kooms ba yuli ndaa booni Ahmed (Naabeli) ka o ma yuli booni Azara. O bapira n daa wumisi o. Alhaji Kooms nyɛla Dagbana ka lahi nyɛ Musulimi. O lahi nyɛla siyaasa nira zaŋti wabigu paati. O daa nyɛla ŋun niŋ zaɣikurili zaa ka naan pili shikuru chandi, ka lala maa zuɣu daa che ka bɛ booni o bikuri Shikuru. Alhaji Kooms daa pili la Shikuru chandi yuuni 1969. Warikpomo Primary n-daa nyɛ Shikuru tuuli o ni chaŋ. O daa lahi tirisiya chaŋ Yendi Middle School. Alhaji Kooms ni daa naai lala Shikuru ŋɔ o daa lahi chaŋ Yendi Senior Secondary School(YESS) yuuni 1974 n-ti bɔhim "General Science" baŋsim. O ni daa naai YESS ŋɔ, o daa nyɛ nasara pam o zahimbu ni. Pirimla kum ni tahiri yɛla pam na zuɣu, Alhaji Kooms daa tarigi Shikuru tuɣibu kadama o ba daa nyɛla ŋun kani ka di zaya ni o labi yiŋa n-ti gbubi daŋ maa. Alhaji Kooms, kamani niriba pam ni mi o shɛm nyɛla ninvuɣu so ŋun kpɛm wɔbigu (NPP) siyaasa yaɣili ni pam. Bɛ daa piigi o la piibu-piibu adaka kpɛma (Polong Station Chairman) zaŋ ti wɔbigu (NPP) siyaasa yaɣili yuuni 1979. Ŋuni ka bɛ daa lahi piigi Unit Kɔmitii gbaŋ' ŋmara yuuni 1992 ka daa lahi tirisi tooni ti lee Yendi constituency gbaŋ' ŋmara. Alhaji Kooms ka bɛ daa zaŋ lee gamo tuhi ku tuma du' shɛli din yuli booni NADMO la kpɛma Naya yaɣili maa yuuni 2001. Bɛ daa lahi piigi o Naya (Yendi) yaɣili Municipal Chief Executive yuuni 2017 hali ni zuŋɔ. O bi'palitali ni tuma daa nyɛla foto yaabu. O daa pili lala tuma ŋɔ ka na biɛla Shikuru. Di daa nyɛla tuun' shɛli din sɔŋsi o mini o daŋ biɛhigu pam. Alhaji Kooms daa lahi nyɛla ŋun tum tuma pam saha shɛli bɛ ni daa piigi o NADMO kpɛma. O tuma daa kpaŋsiya pam di ni daa niŋ ka bɛ zaŋ Yendi MCE tali n-ti o. ŋuna n-na nye Naya (Yendi) yaɣili gɔmnan-ti Fukumsi kpambala (MCE). Pɔhim Pɔhim tooi ʒiri doro n-loori salinima ka di dɔli saha mini ʒii waɣilim. Dɔriti ŋan ni tooi dɔli pɔhim mali buchi n-ti dɔɣitenim mini katiriɡaarinima. Lala dɔriti ŋɔ dɔribimbira tabi lɔɣu bee binneembaliɡu. Di kɔbbu beei loobu dɔlila kɔhiŋɡu, tihimbu, vuhibu, tankpaɡbuliɡu, ti"koma mihibu, bina kpaabu beei tuuni kam din ni kpiriɡi bim'maha  mihibu beei duɣiribu. Pɔhim dɔriti ŋan ɡbaari daadama bi kpini  pɔhim biɛri ni kpiriɡi shɛŋa kamani ɡulisiɡu, ɡaasinima ni pɔhim ni chana ka ʒira bimburi shɛŋa. Alepele bindi Alepelebindi / Kuluŋkuma (bɔbigu: "Alepelebindi") nyԑla mɔri din bindi yinsi mini mɔɣuni. Di nyԑla mɔ' shԑli din muɣisiri pukpariba ka tooi zooi ka di yɛm pam America luɣu shԑŋa tulim ni be. Di zooya ka di lahi tooi be Africa tingbana puuni n-ti pahi dunia yaɣ' shɛŋa maasim ni dii kani. Alepelebindi daanfaani nima galisiya n-ti salnim' mini binkɔbiri. Bԑ mali li n-dihiri bunkɔbri kamani silimiin jangbara, soonsi ni yuri. Zimbihi gba nyɛla ban yu di nyibu viɛnyɛla. Tilaa n lahi nyԑli ti kuruchunima mini yiŋ nohi bɛ yi diɛli li ka baɣasi di vari n yuɣusi niŋ be konyurum puuni. Kamani dini kuli sɔŋdi vuhurisi shԑm, salnima gba mali li kuri bɛ bukaatanima. Di sɔŋdi guri duunsi ka taɣiri ʒi’yili di yi niŋ ka so yi nye daŋa. Alepelebindi taɣiri fԑɣufԑɣu ka vuuri binsaa. Alaafee baŋdiba zaŋdi li tuhiri bingɔhi ka shԑbi mi mali li maani paɣaba zabri ni ningbuŋ kpa'ʒԑra. Alhassan Andani E-Class Alhassan Andani nyɛla Naa Andani ŋun daa nyɛ Yaa Naa la yaanga. Bɛ daa dɔɣi o la Banvim, Silimiin' goli November biɛɣu pishi ni anahi dali, yuuni 1960. O ba n-daa nyɛ Saɣinar'naa Abdulai Andani. O nyɛla "Economics" baŋda ka lahi nyɛ "Stanbic Bank" kpɛma Ghana zaa. Ŋuna n-nyɛ zuɣulan zaŋ ti "Scientific and Industrial Research" ka lahi be "Gold Fields Limited" nim "board" ni. Ŋuna n-lahi nyɛ Ghana zaa banki tumtumdiba laɣingu la kpɛma. Ti ni ʒi saha shɛli ŋɔ, ŋuna n-na diri Pishiɣu. University of Ghana ka o daa karim kparilim Baŋsim. Nimaani ka o daa dee di "Degree" shahira gbaŋ. Alhassan Bashir Fuseini Alhassan Bashir Fuseini nyɛla Ghana bilchin so ŋun nyɛ siyaasa nira ka lahi nyɛ jintɔri zaŋ ti Sagnarigu piibu-piibu yaɣili tudu ŋɔ na. O nyɛla Tudu ŋɔ na fukumsi wulana (Deputy North Regional Minister) ... O nyɛla ninvuɣ’so bɛ ni doɣi silimin-gɔli February dabaa ayi dali yuuni 1956, Sagnarigu din pa nyɛ Sagnarigu Municipality punpɔŋɔ. O daa dee la o shɛhira gbaŋ din nyɛ GCE O level la Yendi Secondary School, o daa lahi chaŋla T. I Ahamadiya Secondary nti lahi deei shahira gbaŋ din nyɛ GCE A level la gba,ni ka o daa naai ka chaŋ shikuru karli shɛli din be nyɔŋ polo ka ti booni li University of Ghana la n-ti deei shahira gbaŋ din nyɛ BA HONS. O daa chaŋla University of Essex din be United Kingdom silmiintiŋ n ti deei shahira gbaŋ din nyɛ MA (human rights). O nyɛla jintɔra zaŋti Sagnarigu piibu-piibu yaɣili nti lɛm paati Tudu yaɣili ŋɔ na. O daa kpɛla jina duu silimin-gɔli January dabaa ayopɔi yuuni 2013 dini daa niŋ ka o nye nasara yuuni 2012 piibu-piibu saha la hali na ni zuŋɔ. Alhassan Sayibu Suhiyini Alhassan Sayibu Suhiyini nyɛla Ghana lahibali tira ni lahabali sabiri kuro nti radio gold din be nyɔŋ polo Ankara tingbani ni. O lahi nyɛla siyaasa nira n-nyɛ jintori zaŋti Tamale North piibupiibu yaɣili. Bɛ dɔɣila Suhiyini silimiin-gɔli September biɛɣ piiya ni ayi dali yuuni 1979. O ba n-daa nyɛ Gumbihini Naa Mahama Suhiyini ka o nyɛ o ba maa bi'kpɛma. O daa chaŋla Nyanshɛɣu primary n-yi ni chaŋ Gumbihini n-daa chaŋ Bishop Junior High School. O daa chaŋla Ghana Secondary School shɛli ti ni booni GHANASCO(1995-1997) la nti bɔhim Science baŋsim dama o daa mali niya pam ni o lɛbi dɔɣita. O daa zaŋ tuɣi n-chaŋ kariŋ zɔŋ karili din be Tamale ŋɔ Kati mili Tamale Training College ka bɛ pa mili Tamale College of Education la yuuni 2000-2002, n lɛbi karimba. O daa nyɛla ŋun chaŋ kariŋ zɔŋ titali shɛli ti booni Ghana Institute of Management and Public Administration (GIMPA), o daa deei shɛhira gbaŋ din nyɛ Degree mini Masters in Development Management. Alhassan Suhiyini kpɛla jina duu silimiin-gɔli January dabaata yuuni 2017 di ni daa niŋ ka o di nasara zaŋ jɛndi ti Ghana 2016 piibu-piibu saha la. O daa nyɛla ŋun zanti lɛm paati(NDC) nti Tamale North piibu-piibu yaɣili, ŋuni na nyɛ lala piibu-piibu yaɣili jintɔra ti ni na ʒi saha shɛli ŋɔ, o lahi zani mi n-ti lala yaɣili ŋɔ maa yuuni ŋɔ piibu-piibu maa. Alhassan Wayo Seini Alhassan Wayo Seini nyɛla bɛ ni dɔɣi so Silimiin' goli September biɛɣu-pia ni ayi dali, yuuni 1945, ka o nyɛ siyaasa nira ŋun be Ghana tiŋgbani ni. O nyɛla jintɔri kuro zaŋ ti Tamale Central Constituency Ghana Tudu yaɣili palo, din gbaai yuuni 2005 hali ni yuuni 2009 sunsuuni. Wayo shikuru baŋsim bɔhimbu daa jɛndila pukparilim yaɣili. Kwame Nkrumah University of Science and Technology ka o daa karim. O daa deei shɛhira gbaŋ din nyɛ Degree gbaŋ zaŋ jɛndi pukparilim tabibi tuma polo. Yuuni 2004 ka Wayo daa di Jintɔritali kuɣa zaŋ ti Tamale Central Constituency. Wayo daa nyɛla bɛ ni pii so lala yaɣili ŋɔ jintɔra, ka o zani n-ti National Democratic Party (NDC, bee Liɛm siyaasa yaɣili) yuuni 2004 piibupiibu din daa niŋ Ghana tiŋgbani la. Niriba ban kalinli daa yiɣisi tuhipihiyɔbu ni yini ni kɔb'shiyi nipisopɔi ni yini (61271) n-daa niŋ piibupiibu maa. Ka Wayo daa zaŋ niriba kalinli din daa yiɣisi tuhipihita ni anu ni kɔb'shiyɔbu ni pihita ni anu (35635) n-di nasara. O ni daa zaŋ kalinli shɛli di maa daa vaarila pihiyɔbu ayi ka (58%), kɔbiga pubu zuɣu. 2006 yuuni puli ni, Wayo daa nyɛla ŋun yi Liɛm n-zani o gama zuɣu lala yaɣili ŋɔ ka daa kɔŋ nasara ka Inusah Fuseini n-daa di nasara o zuɣu. Inusah Fuseini nyɛla ŋun daa zani n-ti Liɛm siyaasa yaɣili lala yaɣili ŋɔ. Wayo nyɛla ŋun tum zaŋ jɛndi binkɔb' gulibo. O daa nyɛla karimba m-be University of Ghana ka daa min lahi nyɛ New Partriotic Party (NPP, bee Wɔbgu siyaasa yaɣili) Chaaman' paa (Vice-Chairman). Wayo nyɛla ŋun doli Musulinsi daadiini. Alhassan Yahaya Seini Alhassan Yahaya Seini nyɛla Ghana bilichina so ŋun nyɛ looya (Alikaale tumtumda) ka lahi nyɛ daambulo zaŋ ti kootu tumtumdiba nangbani yini laɣingu. Seini daa deela o "Bachelor of Law Degree" yuuni 1981 karimzɔŋ kar' shɛli din be Ghana ka bɛ booni li "University of Ghana" la puuni. O daa lahi chaŋ shikuru din yuli booni "Ghana Law School" la n-daa ti dee "Barrister of Law" shahira gbaŋ. O nyɛla ŋun be Ghana alikaalenima nangban' yini laɣingu la puuni. Seini nyɛla ŋun mini nyɛ vihirovihiro wulana (research assistant) zaŋ ti tumaduu yuli booni "Institute of Statistical, Social and Economic Research" ka di be University of Ghana karimzɔŋ karili la puuni yuuni 1977. Ka daa lahi leei tudu yaɣili daambɔlo zaŋ ti vihibuvihibu buɣibahi yuuni 1984 zaŋ chaŋ 1990.Seini daa lahi nyɛla "Senior Partener in Law Practice" zaŋ ti looya tali tumaduu yuli booni "Yelinzo Chambers" yuuni 1991. Ŋuni n-daa lahi nyɛ zuɣulan' paa zaŋ ti Northern Region Legal Aid Scheme yuuni 1996. Di nyaaŋa, o daa lahi leela zuɣulana (Executive Director) zaŋ ti "Legal Aid Commission", Tudu Yaɣili ŋɔ na. Seini yila Tamale din nyɛ tiŋzuɣu zaŋ ti Ghana tudu yaɣili polo la na. Alhassan Yushaw Jahinfo Alhassan Yushaw Jahinfo yila Tamali na, ka nyɛ zuɣulana zaŋ ti Dagbaŋ kpɛrikpɛritiba. Ka lahi nyɛ Dagbanli yaɣili lahabali churi wuligibu toondana zaŋ ti Zaa radio(99.3FM). O nyɛla tun' tumdi kuro n-ti Fiila FM(89.3MHz). Yushaw Jahinfo malila yuun-pishi shahira Dagbaŋ kpɛrigu puuni. O nyɛla ŋun daa chaŋ shikuru Ghana Senior High School karimzɔŋ karili din be Tamali la. Alhassan Yushaw nyɛla Musulimi. Salima:Alidu mini o bua Doo n-daa beni ka o yuli booni Alidu. Alidu daa malila bua ka o yɛri yɛltɔɣa. Alidu daa chaŋ nayili n-ti yɛli naa ni o malila o bua ka o yɛri yɛltɔɣa. Naa maa daa yɛli Alidu ni o ni laɣim tiŋa maa zaa chisimam nayili ka o bua maa ti yɛli yɛltɔɣa ka sokam zaa wum. Naa daa yɛli Alidu ni o bua maa yi bi tooi yɛli yɛltɔɣa o ni chɛ ka salo maa bu ŋun Alidu, ni bua maa mi yi yɛli yɛltɔɣa o ni ti o nahu. Naa ni daa ti laɣam tiŋa maa zaa ka boli Alidu ka Alidu kana n ti zani salo maa sunsuuni ni o bua, Alidu daa walim buu ni o yɛli yɛltɔɣa n-walim je. Naa daa yɛli Alidu ni o ŋma ʒiri ka yɛli salo maa ni bɛ bum Alidu. Salo maa ni daa yɛn pili Alidu bubu saha shɛli maa ka bua maa daa naan yɛli yɛltɔɣa. Dinin daa nyɛ bua maa yɛli "Di Bbn-ya m-masa". Di daa niŋ naa mini tiŋa maa zaa lahaʒibsi ka bɛ daa chɛ Alidu bubu ka naa daa zaŋ nahu n-ti o pini. Alima Mahama Alima Mahama nyɛla siyaasa nira. O yila Nalerigu na, tiŋ' shɛli din nyɛ Mampurigu palo tiŋzuɣu la. Bɛ daa dɔɣi o la silimiin goli November dabaa ayopɔi dabisi, yuuni 1957, Walewale Tiŋbani puuni. O nyɛla looya. Aliu Mahama Alhaji Aliu Mahama daa nyɛla Ghana enjiniiya ni siyaasa nira ŋun daa nyɛ zuɣulan' paa nti John Kofi Agyekum Kufuor gominanti silimiin-goli January dabaa ayɔpɔin dali yuuni 2001 (7th January 2001) nti kpa silimiin-gɔli January dabaa ayɔpɔin dali yuuni 2009(7th January 2009). Wabigu paati din nyɛ New Patriotic Party la ka o daa be, ŋuna n-daa lahi nyɛ Ghana tuuli musulimi tiŋgbaŋ zuɣulan' paa. Silimiin goli March dabaa ata dali yuuni 1946 (3rd March, 1946) ka bɛ daa dɔɣi Aliu Mahama. O daa chaŋla gominanti secondary school shɛli din be Tamale la yuuni 1960 ti kpa yuuni 1967 n daa ti deei shɛhira gbaŋ din nyɛ 'O' level mini 'A' level. O daa tirisi la tooni n "daa lahi chaŋ karim zɔŋ karili shɛli din be Kumahi ka bɛ booni li Kwame Nkrumah University of Science and Technology la, o daa yina ni o shɛhira gbaŋ din nyɛ BSc miɛbu tabiibi(Building Technology) yuuni 1967 ti kpa yuuni 1971. Ali Mahama daa lahi nyɛla Ghana Institute of Management and Public Administration (GIMPA) la karimbi' kuro. Din yɛn kpaŋsi o walima mini toontali baŋsim zuɣu, o daa lahi deei shɛhira gbana ayi lala karim zɔŋ ŋɔ maa puuni din nyɛ Project Planning mini Management nti pahi Toon tali(Leadership). O daa pilla tuma tumbu Bolgatanga regional office din su state construction corporation n-nyɛ enjiniiya (Engineer) yuuni 1972 ti kpa yuuni 1975. Bɛ daa pahi o la kpamli ka o leibi Assistant Regional Manager ka bɛ daa tahi o Koforidua regional corporation office yuuni 1975 ti kpa yuuni 1976. O daa lahi nyɛla regional manager zaŋti Tudu yaɣili ŋɔ na Tamale din gbaai silimiin-gɔli June yuuni 1976 ti kpa silimiin-gɔli August yuuni 1982. Yuuni 1982 ka o daa kpa o maŋmaŋa tuma dini n daa nyɛ civil engineering mini mɛibu n tili yuli LIDRA Limited n daa leibi di kpema. O daa nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ kontiraatanim laɣiŋgu daambolo yuuni 1996 hali ni silimiin-gɔli December 2000. Mahama ni di tiŋgbaŋ zuɣulan pa' tali buyi zuɣu, o daa pahila ban kpaɣiri bo New Patriotic Party toondantali zuɣu n zanti yuuni 2008 piibu-piibu, amaa bɛ ni daa chaŋ yuuni 2007 congress, o daa bi di nasara dama o daa nyɛla kɔbiga puuni vaabu ayɔbu(6%) din yiɣisi kalinli kɔbigi ni pihinahi ni ayɔbu(146), ka o daa yi siyaayasa ni. Ghana lahibali churi n daa wuligi o kum ŋuma ŋuma silimiin-gɔli November biɛɣ' piiya ni anahi dali yuuni 2012 Korle Bu Ashibiti titali ni, amaa ka o daŋ mini Ashibiti kpamba daa yina ti chihi lala yɛltɔɣili maa. Ka o daa bahi kpi lala Ashibiti titali maa ni silimiin-gɔli November biɛɣ' pia ni ayɔbu dali yuuni 2012 o yuun pihiyobu ni ayɔbu ni ka di nyɛla suhi mini gbali ni bɔɣu sababi. O kum nyaaŋa kaman chira anahi ka Ghana tiŋgbani zuɣulana Professor John Evans Fiifi Atta Mills gba kpi. Alɔbo Alɔbo doro (epidemic, pandemic) n-nyɛ alaamu doro din-nyɛ dɔri-loorili din wuligiri n-gindi tiŋgbani yaɣ’kara ni kamani anduniya yaɣa ni bee annduniya zaa, n-nyɛ din gbahiri salo ban Galindo pam. Alaamu doro wuligibu pam salo’ boho zuɣu pala alobo doro. Alaamu doro wuligibu salo biɛla sunsuuni kamani fiɛɣu-fiɛɣu doro din tooi gbahiri niriba yuuni kam pulini la nyɛla bɛ ni waligi shɛli ka Che alobo doro kadama di nyɛla din tooi gbahiri niriba saha yini tiŋgbani yaɣ’kari shɛŋa ni amaa ka bi wuligiri n-gindi anduniya yaɣa zaa. Sali biɛhigu taarihi tiŋgbani yaaŋa zuɣu, alobo dɔriti pam luna kamani jaɣa mini kɔhingu tɔŋ-tɔŋ. Alobo nyavuli’ pohili dɔrikpeeni dinna-min luna anduniya yaaŋa zuɣu ka di kpee naʒin niŋ taarihi din sabi n-doya ni n-daa nyɛ bin’nɛma dɔri shɛli bɛ ni daa booni Kpiri Sabinli la (dina n-daa lahi nyɛ bɛ ni booni shɛli “The Plague”), ka di daa di niriba ban-kalinli daa yiɣisi miliyɔŋ 75-200 yuun kɔbishiyɔpɔi din garila ni. La la bachi ŋɔ daa dii bi mali n-tumdi tuma lala saha maa ka naɣila tooni ha alobo dɔriti din shɛŋa daa nyɛ 1918 fiɛɣu-fiɛɣu alobo doro (Spanish flu). Ʒaamani ŋɔ alobo dɔriti shɛŋa n-nyɛ COVID 19 (SARS-CoV-2) mini HIV/AIDS. Alobo doro nyɛla alaamu doro din luri tiŋgbani nyaaŋa zuɣu anduniya yili ni zoosim, ka tooi gbahiri niriba pam anduniya yili zaa. Doro dii pala alobo doro domini di wuligira bee n-kuri niriba pam; di tumi ni di lahi nyɛ din loora. Kotomsi, “cancer” nyɛla din kuri niriba pam amaa di bi kpuɣiri ni di di nyɛla alobo doro dama lala doro ŋɔ pala din loora. Duniya yili alaafee tuma yilinima daa wuhi soya dibaayɔbu m-buɣisi doro ni loori shεm niriba biεla puuni zaŋ hali ti lεbi alobo. Di piligirimi di yi ti niŋ ka dɔr’ loorili daŋ binkɔbiri gbahibu ka bε mi gba zaŋ loo ninsalinima biεla n dii loori niriba mali chana hali ni Duniya yaɣa ni bɔba. Ninvuɣ’ so ŋun za duniya yili alaafee tumayili zaani yεra wuhiya ni “ alɔbo dii ka bɔŋ”. Aluura E-Class Aluura (bɔbigu: Aluuranima) nyɛla tia, ka di zoobu bi to. Tihi balbu yi laɣim mɔɣuni ka aluura pahi di puni, dini n yiri zaani polo gari tia kam. Aluura tia yi yuui, di gbunni polo yɛn pilila chebsibu ka zabri la. Bɛ yi yɔli bielili, di taabo malila tani nyɔm. Aluura tihi duniya zaa yi laɣim, Burma tiŋgbanni konko vaari la 33%. Kaapintanima malili tumdi bɛ taabo tuma kaman buɣa kpɛbu, teebuya mini ŋarima malibu. Niɣilim buɣim tuma yilinima nyɛla ban mali li kuri bɛ bukaata. Amin Alhassan E-Class Amin Alhassan ka niriba pam mi o Prof. Amin Alhassan. O nyɛla Dagbana ŋun yi Ghana Tudu yaɣili palo na. Ŋuna n-nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ghana Broadcasting Corporation (GBC). O lahi nyɛla vihirovihiro ka di kpɛm pam ka o vihigu (research) yaa tooi jɛndila lahabali wuligibu (communication). Tamale Mohi Fɔŋ ka bɛ daa dɔɣi Amin Alhassan ka o laamba lee yi Savelugu na. Tamale maa ka o lahi zooi. O ba daa malila paɣa bobigu ni bihi pam dinzuɣu dundɔŋ titali ni ka o daa zooi. Amin Alhassan pilila shikuru Tishigu Anglican Primary School din be Tamale la, n-daa naai yi ni maani chaŋ Tishigu Anglican Middle School. O nyɛla karimbi' kuro zaŋ ti Navrongo Secondary School (NAVASCO); ni ka o daa niŋ o "O" Level. O ni daa naai ni o daa labila Tamale na n-ti niŋ o "sixth form" Tamale Senior Secondary School (TAMASCO). Din nyaaŋa, o daa chaŋla lahabali sabiriba shikuru be Ankara ka di yuli booni Ghana Institute of Journalism la. yuuni 1987 ti kpa 1989 yuuni ka o daa karim ni maani naai. Amin daa lahi chaŋla University of Tampere ka do be Finland n-ti karim "Mass Journalism and Mass Communication" ka dee di "Masters degree" shahira gbaŋ. O daa lahi kpuɣi napɔŋ chaŋ Concordia University din be Canada la n-ti karim Communication and Culture ka dee di "PhD" shahira gbaŋ. Prof. Amin namin nyɛ karimba (lecturer) zaŋ ti karimzɔŋ karili yuli booni McGill University din be Canada tiŋ yuli booni Montreal la. O daa wuhila lala karimzɔŋ karili ŋɔ ni Silimiin' gɔli September 2003 yuuni ti kpa Silimiin' gɔli June 2004 yuuni. Silimiin' gɔli July yuuni 2004 ti kpa Silimiin' gɔli April yuuni 2012, o daa lahi nyɛla karimba (Associate Professor) n-ti "Department of Communication Studies" yaɣili din be karimzɔŋ yuli booni University of Toronto din gba be Canada la. Prof. Amin daa lahi kpuɣi napɔŋ labina Ghana n-ti kpa ka lɛbi zuɣulana zaŋ ti University for Development Studies (UDS) baŋsim yaɣ' shɛli din yuli booni Faculty of Agribusiness and Communication Sciences ka be Nyankpala yiŋ la, yuuni 2012 ti kpa 2018 yuuni ka o daa tum nimaani. Din nyaanga, ka o daa lahi tirisi tooni ti lɛbi zuɣulan (principal) zaŋ ti University for Development Studies (UDS) karimzɔŋ yaɣ' shɛli (campus) din be Wa la, Silimiin' gɔli September 2018 yuuni ti kpa Silimiin' gɔli September yuuni 2019. O daa gbubila lala ŋɔ ka bɛ ti piigi o GBC zuɣulana Silimiin' gɔli October yuuni 2019. Prof. Amin Alhassan n-na nyɛ lala tumaduu ŋɔ zuɣulana. Prof. nyɛla ŋun niŋ vihigu ka sabi kundunim pam. Ŋa shɛli n-nyɛ "Cultural and Moral Implications of Soli and it's effects on Journalism in Northern Ghana". Amin Alhassan nyɛla Musulimi ŋun mali wuntia (imaani) pam. Ankara Ankara nyɛla Ghana tiŋ'zuɣu din be nudirigu polo zaŋ miri mɔɣititali shɛli bɛ ni boli teeku mɔɣili (Gulf of Guinea) la. Di tingbani galisim paagi 225.67 km Ankara n-nyɛ Greater Accra Region din be Ghana la tinzuɣu. Dini n lahi nyɛ Ghana zaa tinzuɣu. Ankara mali ya biɛlim ka di zooi. Di ya biɛlim maa nyɛla din me m pe zani viɛnyala. Dina n-lahi nyɛ tiŋ shɛli din mali daadam biɛlim n-gari Ghana tinsi zaa. Apamabanasooma E-Class Apamabanasooma (bɔbgu:apamabanasoomanima) nyԑla baa mɔɣu. Di gbunni wula nyɛla zaɣikpula kamali alibalisa biԑhigu. Di gbunni wula maa nahingbaŋ nyԑla zaɣi dozim ka di zuɣu che ka bԑ mali li taɣiri ningbungbaŋ kɔm zaɣidozim. Gara Gara (silminsili:Ascariasis) nyԑla dɔri shɛli zunzuya ni tahiri na. Kɔbiga pubu puuni niriba pishi ni anii ni ka doro ŋɔ be, kɔbiga puuni niriba anu ko ka doro ŋɔ yԑn gbaagi ka di nahingbana bi yi polo, balantee zunzuya ŋɔ yi bi baribara. Di nahaingbana mi zaŋmi jɛndi zunzuya ŋɔ nabigibu, ka nahangbana maa nyԑ vuhim fɔhibu ni ningbun' duɣili. Saha shԑŋa di nahingbana ni tooi nyԑ puuni doro ni binsaa. Bihi ka doro ŋɔ tooi gbaara, ka che ka bɛ koɣisira ka nuɣunda kalahi che ka bɛ bi kpaŋdi bɛ maŋa karim sheei. Ascariasis (Gara) ni tooi gbaai nira di yi niŋ ka niri nyu kɔm din mali di zunzuya gala din mi gba yi baanjira ni na. Gala ŋɔ yԑn waɣi la punyɔrini n-dɔli Ʒim ni n-duna ti paai niri kukɔlini. Diyi paai gi kukɔli ni niri ni tooi kɔhim ka vali li. Zunzubihi ŋɔ yi labi kpe niri puli ni, ni ka bɛ yԑn zooi n-lԑbi zunzukara. Ascariasis taɣibu zaa kuli nyԑmi, ka kasi malibu n- kpaŋsi, zaŋ kpa baanjira damdibu ni bindi ni yɛn lu shԑli. Nua paɣibu tooi sɔŋdi taɣiri doro ŋɔ. Doro ŋɔ ni nyɔɣi niriba 20% luɣi shԑŋa, di tuya ka saha kam alaafee baŋdiba be ni n-yuuni bɛ zuɣu. Dama doro ŋɔ loobu loobu tooi wuligiya pam lala luɣa maani. World Health Organization nima wuhi ti' shԑŋa ti ni ni tooi ti Ascariasis barinima kamani albendazole, mebendazole, levamisole bee pyrantel pamoate. Ti' shԑŋa din gba tooi sɔŋdi tibiri li nyԑla tribendimidine ni nitazoxanide. Niriba zaŋ gbaai kamani 0.8 hali ni 1.2 billion anduniya pulini ka doro ŋɔ mala, ka lala niriba ŋɔ pam yi , , bee Asia tiŋgbani ni na. Di che ka Ascariasis lɛbi dɔri shԑli din yi palo ni n-gari zunzuya dɔriti kam. Vihigu wuhiya ni 2010 yuuni pulini di daa kula niribu 2700, ka ku niribu 3,400 yuuni 1990 pulini. Ascariasis ŋɔ nyԑla din gbaari kuruchunima gba. Asghar Leghari vs. Federation of Pakistan Asghar Leghari vs. Federation of Pakistan daa nyɛla yuuni 2015 Lahore High Court sariya din daa ŋmaai zani ka dama dee gɔmnanti daa bi doli National Climate Change Policy zaŋ ti 2012 ni di zaŋ tum' tuma yuuni 2014-2030 pirinla o ni daa niŋ binshɛŋa bini daa gbaai zaŋ jɛndi bi niŋsim-kundi (policies). Lala ŋɔ maa zuɣu bɛ daa kpala kɔmitii ban yɛn sɔŋ Pakistan nima ka bɛ di nasara ni saha saha taɣibu niya nima. Shikurubil' ŋun daa bɔhindi alikaali tali Punjab yaɣili, Pakistan tiŋgbani ka o yuli booni Asghar Leghari ni o ʒi'ʒiinitaba daa nyɛla ninvuɣ' shɛba ban yɛn kɔŋ bɛ bindira purini pirinla saha saha taɣibu ŋɔ maa zuɣu ka di mii daa nyɛla ko' pooli ni ʒaɣu. O daa zaŋla yɛlli ŋɔ n-tahi kootu ni, ni o yiko bee o nyamma zuɣu ka ʒini Putin's ni Gɔmnanti maa daa bi niŋ zaɣa zaa zaŋ chaŋ saha saha taɣibu zalikpana kundi maa. Leghari teha puuni Gɔmnanti m-baɣa ka shɛli o ni daa niŋ ŋɔ daa nyɛla binshiɛɣu din ni tooi tahi kum na pirinla bindir' pooli zuɣu, ni tiŋgbaŋ maa kom n-ti pahi bi niɣ'lim buɣim yɛltɔɣa. Saha shɛli, saha saha taɣibu zalikpana kundi daa nyɛla binshiɛɣu bini che n-ŋme niribi nyɔɣuni. Amaa zuŋɔ, Lahore University of Management Sciences ni WWF nim vihigu din ka daɣiri wuhiya "province" shɛli ka lala zalikpana kundi ŋɔ maa. Bɛ daa ŋmaali kamani ni di tu ka Gɔmnanti niŋ zaɣa ka lahi zaŋ li lɛbi o zuɣu talahi ni yuuni 2012 niya nim maa zaŋ tum' tuma. Jaaji kpɛma, Syed Mansoor Ali Shah, ŋun daa be lala Alikaali du' karili maa puuni daa yɛli ya ni saha saha taɣibu nim ŋɔ maa nyɛla barina zaɣi titali n-ti Pakistan. Jaaji kpɛma daa lahi wuhiya ni o bɔri mi ni ɔfisi kam piligi ninvuɣ'so ŋun yɛn lihiri saha saha taɣibu ŋɔ maa zuɣu, ni so'chibisi din yɛn doli n-gu ka taɣi hali ni silimiin goli December 31, 2015. Lala gbaabu ŋɔ daa lan kpirila Saha saha taɣibu Kɔmitii ban daa nyɛ di baŋdiba, Ʒingama zuɣu niriba, ni Gɔmnanti kpambaliba din ku yɛn chɛ ka bɛ mi Gɔmnanti tuma ni chani shɛm. Ashanti Region Ashanti Region nyɛla din be Ghana regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n-nyɛ Kumasi. Ashanti region biɛla Nyɔŋni yaɣili ka nyɛ din pahi buta zaŋ chaŋ tingbani galisim polo Ghana regions puuni. Di maali tingbani din paai kilomita 24,389 km buyi zuɣu. •Aduman Senior High School,(Admass) Aduman Asymptomatic E-Class Silimiin’ tima bɔhimbu ni, bε yεri ni doro nyεla asymptomatic di yi ti niŋ ka bara nyε ŋun ʒiri doro maa amaa ka ŋmahinli/shihira shεli bi wuhiri o nii. Alaafee tumayilinima ni yεli ya ni di nyεla asymptomatic di yi bi tooi wuhi nahingban’ shεŋa di ni chani ka ʒira. Asymtomatic doro ŋɔ lahi nyεla bε ni booni shεli subclinical infections. Dɔr’ shεŋa (kamani zuɣu puri dɔriti) ni tooi nyε subclinical di yi niŋ ka nahingban’ shεŋa yi zahara amaa pa di zaa yi yina ni bε vihi nya doro maa. Bachi ŋɔ “clinical silent” gba nyεla bε ni lahi mali yu’ shεli booni li. Di yi niŋ ka doro yihi nahingbana biεla na, nahingbana din ka yaa, lala doro maa maa nyεla paucisymptomic.  Di yi ti niŋ ka nahingbana ŋɔ yina saha shεli kamani, di yi ti yina asymptomic incubation saha nyaaŋga, din ŋuna di ni yina saha shεli maa nyεla pre-symptomica saha. Din che ka di kpa talahi ni a mi ni yεlli ŋɔ nyεla asymptomatic nyεla: 1.     Din ti tooi wuhi nahingbana saha shεli ka lala saha ŋɔ che ka a ni tooi bo tibibu n-ti li. 2.     Din tooi bo tibibu ti di maŋa bee ka di jahi/kpaŋsi. 3.     Din tooi nyε din loora. 4.     Di bi tu ni lala nira ŋɔ bi bɔri tibibu n-tiri o maŋa. Di bi tahiri yεl’ shεli na tibibu shee kamani ʒiduli bee hyperlipidaemia. 5.     Malimi shili n-gu yεli muɣisir’ shεŋa ŋan yεn kana: asymptomatic hypothyroidism chεmi ka nira bi kpεma zaŋ chaŋ Wernicke–Korsakoff syndrome bee beri-beri following intravenous glucose. Asymptomatic doro ŋɔ shεli nyεla Cytomegalovirus (CMV) din nεla Cytomegalovirus (CMV) din nyε herpes varoosinima ni zaɣ’ yini. Bε mali di laasabu n-nya ka bilεr’ shεba bε ni na yoli dɔɣi kɔbigu puuni vaabu yim m-mali lala doro ŋɔ (CMV), amaa bε pam nyεla ban mali asymptomatic dɔriti ŋɔ. (Knox, 1983; Kumar et al. 1984). Dɔr’ shεŋa puuni, asymptomstomic yεlimuɣisira ŋɔ nyεla din kpa talahi. Shεhira kamani, multiple sclerosis, ni bε mali di laasabu ka kɔbigu puuni vaabu pishi ni anu nyεla asymptomatic yεlimuɣisira ka di ni tooi nyεla postmortem puuni ka bε nyε li bee laɣim chirigi puuni (daliri n-niŋ ka bε nyε li) di tibbu ni. Asymptomatic bεhigu ni too bi bo n-nya naɣila bε ti zahimla bara ŋɔ (x-ray bee vihibu so; shεŋ). Ninvuɣ’ shεba ni tooi be asymptomatic ni saha waɣinli, kamani ninvuɣ’ shεba ban mali sapuɣu dɔriti la. Bara doro yi bi yi ʒεhara (asymptomatic), m-maagi nii bi kuri buchi yaha ka mi bi tu ni a niŋ li. Bara ŋɔ tu ka o na kuli nyari tibbu zaŋ chaŋ dɔr’ shεli din na mali ba polo. Bara ʒim halli ni tooi che ka di nahingbana yuui bee ka di bi pili nahingban’ shεli. Dɔr’ shεŋa beni ka bε ni tooi baŋli la ashibiti ni, kamani AIDS n-tahiri HIV doro na. dimbɔŋɔ zuɣu di ka yεm bahinga ni a yεri “asymptomatic AIDS” yεla. Lala ashiti ni doro baŋbu ŋɔ chaŋ ti ŋmani la bε ni booni binshεli syndrome la. Dimbɔŋɔnima zaa nyεla yεla din sabi do kundinima ni n-wuhiri niriba ban nyε asymptomatic din nyε bε ni vihi nya shεli. A yi bɔri ni a nya di zaa din ŋuna chami subclinical infection. ·        Balanitis xerotica obliterans ·        Benign lymphoepithelial lesion ·        Cardiac shunt ·        Carotid artery dissection ·        Carotid bruit ·        Cavernous hemangioma ·        Chloromas (Myeloid sarcoma) ·        Cholera ·        Chronic myelogenous leukemia ·        Coeliac disease ·        Coronary artery disease ·        COVID-19 ·        Cowpox ·        Diabetic retinopathy ·        Essential fructosuria ·        Flu or Influenza strains ·        Folliculosebaceous cystic hamartoma ·        Glioblastoma multiforme (occasionally) ·        Glucocorticoid remediable aldosteronism ·        Glucose-6-phosphate dehydrogenase deficiency ·        Hepatitis ·        Hereditary elliptocytosis ·        Herpes ·        Heterophoria ·        Human coronaviruses (common cold germs) ·        Hypertension (high blood pressure) ·        Histidinemia ·        HIV (AIDS) ·        HPV ·        Hyperaldosteronism ·        hyperlipidaemia ·        Wilson's disease Paɣaba ban ka kalinli nyε ban bi wuhiri nahingbana bε yi pua hali nib ε ti yεn dɔɣi bee chaɣila yi ti ŋma o, bε daa bi mi nib ε mali puhi. Lala yεli ŋɔ bε mi li la crytic pregnancies. Atuʒԑɣu E-Class Atuʒԑɣu (bɔbgu: atuʒԑri) nyԑla ti' shԑli din ji ka mali gbunni wul' bɔbgu. Di zuɣusaa wula tooi zooi ka di yirigi n nyɔɣi taba. Kpamba zaŋdi di vari mini di gbunni wula n-kuri tilahi. Ayishetu Seidu Hajia Ayishetu Seidu nyɛla paɣa so ŋun nyɛ siyaasa nira ka nyɛ ŋun yi Dagbaŋ na. Ŋuna n-nyɛ Savelugu-Nantong Yaɣili Fukumsi Kpambala (Municipal Chief Executive). Bɛ daa dɔɣila Ayishetu la Mim, din be Sunyani la 1967 yuuni. O ba n-daa nyɛ Sargent Seidu, piringa n-daa nyɛ o. O ma mi yuli Hajia Mata, o daa nyɛla daabia. Hajia Ayishetu ba mini o ma zaa yila Savelugu na amaa ka daa lee ʒini Mim maa n-dɔɣi o. O ba ni daa nyɛ piringa maa zuɣu Ayishetu nyɛla ŋun daa zooi tinsi pam ni; ŋa shɛŋa n-nye Mim, Konongo, Damango, Bunkprugu, Gambaga, Tamali n-ti pahi Ejisu. Ejisu maa ka o ba daa che tuma, ka daa ti paɣi Naawuni yuuni 1995. 1993 yuuni ka Hajia Ayishetu daa kuli doo; o yidan' maa yuli m-booni Alhaji Amadu Abdulai, ka o tumdi NORRIP. Hajia dɔɣila bi' yino ka lee wumisi bihi pam. O daa pilila tuma tumbu la "Controller and Accountant General Department". O ni daa yi nimaa ni o daa labila Ghana Alaafee Tuma Yili (Ghana Health Service) Tamale, n-daa yi ni labila Tamali ashibiti titali (Tamale Teaching Hospital) la ni n-ti nyɛ laɣidibo Karachi kpɛma (Finace Officer), n-daa lahi yi ni labi Naya ashibiti (Yendi Municipal Hospital) la ni (Yendi) n-ti lahi nyɛ laɣidibo Karachi kpɛma (Finace Officer). Ni ka o daa tum hali ka bɛ ti piigi o Savelugu yaɣili diisi (Municipal Chief Executive) yuuni 2017. Tingbani zuɣulana Nana Addo Dankwa Akufo-Addo ni daa piigi Hajia Ayishetu ni o zani ka bɛ piigi o Savelugu Yaɣili maa diisi, yaɣili maa Wabigu Paati (NPP) bipola shɛba daa bi bɔri ni o lee yaɣili maa diisi ka yina to ayirimo. To amaa yaɣili maa jintɔriba ni daa yina ni bɛ ti piigi o, niriba pihiyɔbu ni anahi (64) puuni ninvuɣu pihinu (50) n-daa piigi o ni o lee Savelugu yaɣili fukumsi kpambala(Municipal Chief Executive). Silimiin' gɔli May biɛɣu pinaata (13) dali, yuuni 2017 ka bɛ daa piigi o diisi, to amaa pirimla yaɣili maa Wabigu paati(NPP) bipɔla zuɣizuɣi maa zuɣu, Alaaba dali, Silimiin' gɔli "June" biɛɣu pia ni anahi (14) dali ka o daa tooi pili tuma. Baasali tobu Baasali Tobu(Battle at baasali) Naa Abdulai Naɣabiԑɣu n daa n-nyɛ Naa Yakubu Nantoo bi'kpɛm sani. Naa Abdulai Naɣabiԑɣu ni daa deei yani, o daa yɛlimi ni o ni lo tobu n chaŋ ti ŋme Baasali nima. Ka lo alikaule ni o ni ʒili pakoya ka che ka bi kuli dabba, O chaŋ Baasali ti kari Naɣabiԑɣu ka che Baasali. Baba Munkaila Baba Munkaila salo pam ni mi so ABM la nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Zabzugu ka o lahi zooi o laamba sani Zabzugu tingbani ni yaha. O ba yuli m-booni Alhaji Munkaila ka o ma mi yuli booni Hajia Alima. Alhaji Baba Munkaila daa pili la o shikuru chandi la Zabzugu Primary School ka daa ti naai nimaani ka daa chaŋ Zabzugu Middle School n-daa ti lahi tuɣi o baŋsim bobu. O ni daa naai Zabzugu Middle School ŋɔ, o daa na kpalim yiŋa kamani yuma ayi sunsuuni ka daa lahi tuɣi o shikuru n-daa chaŋ Engineering College shikuru shɛli be Takurade n-daa ti bɔhim baŋsim yaɣ' shɛli beni ka bɛ booni li Electricals (niɣilim buɣim tuma), yuuni 1974 zaŋ chaŋ 1978 yuuni. O ni daa chani Takurade shikuru maa saha shɛli maa o daa malila o yilikperilana ka o mali tuma tumdi luɣ' shɛli, ka o daa tooi chani ti sɔŋ di o, bɛ daa yi ti yiɣisi shikuru bee dabisi' shɛli bɛ yi daa ti ka shikuru. Nimaani ka o daa laɣisiri laɣiri belabela n-daa ti kpuɣi napɔŋ chaŋ ti lu gbampiɛla tiŋgbani shɛli beni ka bɛ booni li Italy la, yuuni 1980. O daa kuli chaŋla Italy maa ŋuni maŋmaŋ pupɔɣu zuɣu; di daa pala o daa pun mila so nimaani. O daa niŋ saha bela nimaani ka daa labina Ghana n-daa ti lahi mali shili chaŋ Australia din be gbampiɛla tingbani la. Australia ŋɔ ka o daa ʒini yuui pam n-daa kpuɣi paɣa n-dɔɣi bihi. Alhaji ABM yooi la fɔŋ palli Wayamba sochira din be Savelugu pal' daa maa zuɣu la. O daa pun miɛla saamba dugbera (hotel) zali o ya Zabzugu. O lahi labi la Zabizugu maa n-ti kpa fɔŋ palli yaha ka di yiɣisi politi kobishiyi (200). Ŋuna n-lahi nyɛ "Board Chairman" zaŋ ti Northern Regional Rural Bank". Baba Munkaila ba, Alhaji Munkaila daa malila paɣaba anahi. Alhaji Baba Munkaila ni daa ti paai Australia, o daa kpuɣila Anashaara paɣa n-dɔɣi bipuɣinsi ayi ka lala paɣa maa daa yi ka o lahi kpuɣi paɣa so gba ka o gba daa dɔɣi bihi ayi ka gba daa yi. Alhaji Baba daa pun malila paɣa yino ka o daa che ka bɛ zaŋ o talim o ha ka bɛ daa dɔɣi bihi ayi pahi bɛ ni daa pun dɔɣi bi' so yiŋ la zuɣu ka bɛ niŋ bihi ata n-ti pahi Silimiin' paɣaba ayi maa bihi anahi maa zuɣu, bihi apɔi. Ka o labina yiŋ' ŋɔ (Ghana) n-ti dɔɣi bihi anu yaha, ka o bihi maa yipa niŋ bihi pia ni ayi. Silimiin bi' shɛba o ni daa dɔɣila gba kulila dabba n-dɔɣi bihi ka Alhaji Baba Munkaila yi pa mali yaansi pia ni yini ka bi' dɔɣirisi mi yiɣisi ninvuɣu pia ni ayi. Babatu E-Class Babatu yu' maŋli daa nyɛla Mahama Ndan Issah. Babatu maa gbunni nyɛla Atu Baaba. Atu ŋɔ daa nyɛla o bi' puɣiŋga so o ni daa yuri pam. O daa nyɛla linjima yuli booni Djermannima toondana ka lahi nyɛ ŋun tuhiri Naawuni soli zuɣu n-ti Zambalinsi kaman 19th century bahigu na. Babatu daa yila indougou din be Niger la. O daa leela Zambalinsi ŋɔ Naa saha shɛli bɛ ni daa kɔŋ bɛ Naa Gazari yuuni 1878. Ka Dagbamba pili m-booni o Ba. O daa nyɛla dabili ka daa pahi Sandemanima tɔbu tuhiriba ni, yuuni 1887 ka o tɔb' nuu daa liri Wa din pa nyɛ Walsi tiŋ' Words correction zuɣu ka salo pam daa zo n-yi tiŋ maa ni valivali. Bɛ daa dɔɣila Babatu yuuni 1850 ka o daa lee pili kɔhigu mini go n-gili yuuni 1880. O daa mali tapal' shɛŋa o ni daa chihi o maŋa. O daa bɔri mi ni o linjima mini o daba maa yɛri gɔɣili shɛli bɛ kpamba ni dalim, O daa tɛhimi ni di nyɛla talahi. O daa nyɛla Musulimi tɔ amaa di daa bi taɣi o ka chɛ o Musulimi taba liribu. Yɛl' kurili din sabi sɔŋ mini din yi noli ni na wuhiya ni Babatu daa ŋme tɔbu pam di bahi bahindi Bulisa tiŋgbaŋ bihi kaman: Babatu daa tuhi mi n-nyaŋ tɔb' bihi ban daa laɣim ka yi tiŋsi kaman Chuchuliga, Navrongo n-ti pahi Paɣa. 4. Weisi Weisi mini kunkwa ŋme n-fa daa niŋmi yuma anahi chani yuma anu pɔi ka gban' piɛla daa kana ti tuhi Zambalinsi. 5. Kunkwa Tɔbu ŋɔ daa ŋme la mɔɣibili ni, Kunkwanima daa zaɣisimi ni Babatu tɔb' bihi ku kpe bɛ tiŋ maa ni na, ka Babatu bii yuli daa booni Ishaka mini Kunkwa Naa daa lu tɔb maa ni. Di zaa yɔli o daa nyɛla ŋun di lala tɔbu maa nasara. 6. Siniensi O ni daa tuhi dee Siniensi, nagbankpeeni daa lu la Zambalinsi ŋɔ kpamba ayi sunsuuni. Bɛ daa za mi ni o zaŋla lala tiŋa maa n-ti o ni daa pa so zuɣu bidibga. 7. Fumbisi Yɛltɔɣa din yi nɔli ni na wuhiya ni Fumbisi Naa daa zaŋla naɣ' piɛlli m-mali o tɔbu luŋa di zaa yoli o daa bɛ nyɛ nasara. Bɛ daa pa tuhimi nyaŋ Babatu tɔb' bihi dama o daa lahi ka yaa. O daa zomi chaŋ Faransi tiŋgbani din be Togo la n-yi ni labina Naya. Kpatinariga n-daa dim Babatu ka o daa kpi yuuni 1907 daa tuhi nyaŋ o tɔb bihi maa pam dama Babatu daa nyɛla ŋun be Yaa Na' so bia daa zaɣisiya ka yi n-kpa Wa polo ŋɔ ni o ti tuhi tɔbu ka o daa bi nya nasara ka bε gbaagi o. Na’ bihi lala saha ŋɔ daa malila bε ni yεri bε nεma shεm, ka nira kam yi nya o , ka baŋ ni Yaa na' bia m-bala. Babatu ni daa nya o ka baŋ o ka o daa gari zani n-deegi o kulisi na Dagbaŋ. Lala ŋɔ daa paligi Yaa Naa ŋɔ suhu pam ka o bo ʒi’ shee ti Babatu ka o ʒini ka o ʒini Dagbaŋ n-daa ti kani ni suhudoo Naya tiŋgbani ni. O gballi do Naya. Ka o tɔbu nεma na be Naya din nyε shεhira din wuhiri ni o daa shiri kanila Naya ni suhudoo. Yaha, o ni daa kpaŋsiri Musulinsi zuɣu, o daa che o Alikuraani n-ti Yaa Naa maa, ka Yaa Naa kam karindi li yuuni kam, hali zaŋna ni zuŋɔ. So daa na ʒin gbaai Babatu kamani dabili la. Lahabali wuhiya ni Babatu yaa ŋɔ daa nyεla tiim bee bukaata. Lahabali maa wuhiya ni o daa yi chani tɔbu ni ka o tɔbu bihi bi yaɣi lala ka o yi ti chirigi salinsahi, lala salinsahi ŋɔ zaa yεn lεbila tɔb’ bihi pahi o zuɣu. O mini baŋdi so ŋun yuli daa booni Abubakri Garantaw ŋun daa yi Laribawa tiŋa na la daa yεli Babatu shεba ni zaŋ buɣa jεmbu pahi Musulinsi adiini shεm Wa polo ŋɔ. Ka o mini Babatu daa ku niriba pam ban daa be lala biεhigu ŋɔ ni. Amaa di nyaaŋa, bε daa ʒiniya ka tεhi nya ka bε ni niŋ shεm bi tuhi, ka bε daa suhi adua n-ti ban kani maa ka daa me jiŋli n-zali ba Wa tiŋgbani ni. Bachibuɣisira Piligu Di pa shɛli a na mi m-bɔri ni a buɣisi bin’ shɛli. A ni zaŋdi bachi shɛŋa ni di tooi sɔŋ a ka a tooi buɣisi a ni bɔri shɛli buɣisibu maa ka ti booni bachibuɣisira maa. Bachibuɣisira buɣisirila bachinamda mini bachizaana. Bachibuɣisirili nyɛla bachi’shɛli din buɣisiri daadam bee bin’ shɛli din be yɛltɔɣili ni. Dixon (1982) wuhiya ni bachibuɣisira malila balibu din kpini bin’ bihi mini bin’ kara. Dimbɔŋɔ wuhimi ni bini kam ka ti yi yɛn buɣisi, faashee ti zaŋ bachibuɣisira ka ŋa wuhi ti lala bini maa kama bee di biɛhigu ni nyɛ shɛli. Bachibuɣisira shɛhira Tuuli ti mali bachibuɣisira ka ŋa buɣisiri bini galisim ni nyɛ shɛli kamani: "ti’ karili, loori titali, du’ jahampiŋ, wɔb’ wubinli" etc Ti lahi mali bachibuɣisir’ shɛŋa ka ŋa wuhiri bini pɔrilim kamani: "ba’ bila, bi’ bilifu, bi’ nyiriŋga, bi’ liɛɣu" etc. Bachibuɣisira shɛŋa lahi beni n-wuhiri bini dubu ni be shɛm kamani: "ti’ waɣinli, paɣ’ jia, no’ diɣili, bɔɣ’ zilinli, bɔɣ’ kpuɣili, etc." Shɛŋa lahi wuhiri bini ni yɛlim shɛm kamani: "pal’ yɛlinli, du’ muɣilinli, etc". Shɛŋa   lahi  wuhiri   bini   yuusim   kamani:   "yil’ palli,   ti’ polli,   loori kurili,   loori nyihiŋ,   neen’ chɛra,   etc". Bachibuɣisira shɛŋa wuhiri bini dariza kamani: "suhu viɛlli, bi’ yoli, bi’ biɛɣu, etc". Ti lahi mali bachibuɣisira ka ŋa wuhiri bini kama kamani: "buku sabinli, piɛ’ piɛlli, bu’ ʒee". Shɛŋa  ŋan  buɣisiri niŋgbuŋ biɛhigu  kamani:  "ʒi’ timsili, nim’ balli,  bin’ kpiɛŋ,  ko’ mahili,  ti’ salli,  etc". Bachibuɣisira shɛŋa ŋan buɣisiri daadam biɛhigu bee halli kamani: hal’ "suŋ, do’ tɔɣu, bi’ yoli, hal’ biɛɣu" etc. Bachibuɣisira mali balibu pam. Bachibuɣisira maa mi pirimi doli ŋa tuma ni ŋa biɛhigu. Ti  nia  kpe  nyɛla ti wuhi ŋa  balibu  maa  shɛŋa  ka  ti  nya. Olawsky boli shɛŋa bachibuɣisirimaŋa mini manshishilo bachibuɣisira. Ti lahi mali bachibuɣisiri shɛŋa ka ti booni ŋa bachibuɣisirimaŋa. Lala bachibuɣisira maa kuli nyɛla bachibuɣisira ni achiika. Ŋa tuma kuli nyɛla buɣisibu. Lala bachibuɣisira maa bemi  kamani   bachinamda  la.  ŋa malila  biɛlima  ŋa wuhiri  kalinli ka tooi dooni bachinamda nyaaŋa. Bachibuɣisirimaŋa maa shɛhira n-nyɛ: [8.1]     viɛlli, viɛla      suŋ,suma         polli, pola        karili, kara       saɣisinli, saɣisima Bachinamdimaŋa maa doonila bachinamda nyaaŋa yɛltɔɣa ni. Lala bachinamda ŋɔ zaɣ’ yini kam yi dɔni miri bachinamdili, lala bachinamdili maa bahirila di kalinli biɛlinli maa. Jilikpeeni n-kpalimda kamani shɛhira ŋan doli ŋɔ na ni wuhi shɛm. [1.2]     a.         ba’ ʒee             ba’ ʒɛhi Lala bachibuɣisira dii pala bachibuɣisira. Ŋa ŋmanila bachiniŋdipahira mini bachinamda. Ŋa dii bi za dede n-ti bachipubu shɛli. Ti yi lahi lihi ŋa dooshee yɛltɔɣa, ŋa dooshee bahi be  ŋa  ko  ka  che  bachibuɣisirimaŋa  maa. pubu.  Shɛhira ŋan do tiŋli ŋɔ  doonila bachinamda tooni. Lala bachibuɣisira maa ka biɛlin’ shɛŋa ŋan wuhiri ni ŋa nyɛla zaɣ’ bɔbigu bee zaɣ’ yini. Kpe baa mini buŋa maa n-niŋdi zaɣ’ bɔbigu. Bachibuɣisira maa yi tilim dɔni bachinamda maa tooni, chiriŋ ni kana yɛltɔɣa maa ni. Ti lahi nya ka lala bachibuɣisira maa ka kalinli biɛlima la. Yɛltɔɣiŋmasɔɣu maa zaɣ’ gaŋtali mini bɔbitali yirila bachinamdi’ shɛli bachibuɣisirili maa ni buɣisiri maa ni na. [1.4]       *ba’ barina Lala bachinima ni tooi zani ŋa gama zuɣu kamani bachinamda la. Lala chɛmi ka shɛba bi lihi ŋa bachibuɣisira, amaa bachinamda ŋan tumdi bachibuɣisira tuma. Lihimi shɛhira ŋɔ. [1.5]    a.  "Alaha" ka n da li. b.   Di mali "barina". Manshishiilo bachibuɣisira ŋɔ shɛŋa biɛhigu be ŋa kɔ ka che zuɣusaa shɛhira ŋɔ. Lala bachibuɣisira ŋɔ dii bi dooni paani bachinamda zuɣu kamani bachibuɣisirimaŋa ni niŋdi shɛm  maa. Ŋa  kpuɣirila   biɛhigu   shee bachiniŋdili  (Olawsky (1999:18), ka lala bachibuɣisirili maa pani bachiniŋdili maa zuɣu kamani gbunni ŋɔ ni wuhi shɛm. [1.6]          O be chirichi Di be polipoli Amaa vihigu wuhiya ni lala bachi shɛŋa Olawsky ni wuhi maa bi tumdi bachibuɣisira tuma. Ŋa tumdila bachiniŋdipahira tuma. Ti mi yi  yɛn wuhi lala faashee ti zaŋ bachibuɣisir’ shɛŋa n-sɔŋ lala bachinima maa dooshee ka nya gbunni beni kamani ti ni niŋ shɛm (6) ni zuɣusaa ŋɔ. Bachinamdibuɣisira Bachinamda nyɛla yuya bachinima kamani ti ni wuhi shɛm maa. Amaa di ni tooi niŋ ka bachinamdili taɣi  tuma yɛltɔɣa ni n-kpalim tumdi  bachibuɣisira tuma.  Ti  yi  nya ka bachinamda ayi pa taba zuɣu yɛltɔɣa ni ka ŋa zaa be bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu ni, yini bahi buɣisirila yini. Dooshee bi wuhiri din buɣisiri di kpee amaa gbunni n-yɛn wuhi din buɣisiri di kpee. Chɛliya ka ti nya shɛhira ŋɔ. [1.7]  Adam gbarigu sa goya. Bachibuɣisira nyɛla bachi shɛŋa ŋan kahigiri bachinamda mini bachizaana yɛltɔɣa puuni. Di wuhiri bachinamda maa biɛhigu ni nyɛ sham yɛltɔɣa puuni. Shɛhiranima; piɛlli, bela, titali, jia, waɣinli, viɛlli. Shɛhiranima: 2. Biɛhigu bachibuɣisira: nyɛla din wuhiri binshɛli di ni buɣisiri maa biɛhigu ni nyɛ shɛm. Shɛhiranima 3. Bɔhigu bachibuɣisira: di nyɛla bachi shɛli din chɛ ka yɛltɔɣili lɛbiri bɔhigu. Shɛhiranima: Bachinamda Bachinamda nyɛla yuya bachinima din mali tiri ninsalinima, tinsi, binkɔbiri, binvuri ni luɣi shɛŋa din gahim. Di nyɛla yuya bachinima ka di mali tiri binnamdili kam. Bachinamda zaɣi yini n-nyɛ bachinamdili. Di ni tooi nyɛ tɛha bee haŋkali ni tɛhi gbaai. Shɛhiranima: Bachinamdi bɔbigu: Bachinamdi bɔbigu nyɛla bachi shɛŋa din nyɛ yuli n-ti binbɔbigu. Shɛhira; shizɔmli, nyuŋmani, kabɔbili, sɔɣu, dabɔbili. Bachinamdi maŋa nyɛla bachinamdi shɛŋa ŋan piini ni bachikɔb' karili. Hali lala bachi yi be yɛltɔɣa sunsuuni bee di bahigu. Shɛhiranima: Adam, Tamale, Ghana, Naawuni, Nawunni. Bachinamdi yari nyɛla bachinamdi shɛŋa ŋan piini ni bachikɔb' bihi di yi yina yɛltɔɣa sunsuuni mini di bahigu, amaa di yi ti yɛn pili yɛltɔɣa di ni tooi pili bachikɔb'karili. Shɛhiranima: noo, bua, dirigu Bachinamdi sɔɣirili:Nyɛla bachinamdili ŋan ku too nya bee n-shili. Shɛhira kamani viɛllim, yɛm, suhudoo Bachinamdi kaana:Di nyɛla bachinamda shɛŋa ŋan ni tooi kaki. Shɛhira. tɛɛbuli, baagi, buku, ni din kam paɣi. Bachinamdi din ku tooi kali: lala bachinamda ŋɔ nyɛla bachinamda din ku tooi kali. Misaali. gaali, kom, yalim, tandi. Bachinamdizaandili Bachinamdizaandili nyɛla bachi shɛli ŋan ni tooi zani bachinamdili zaani yɛltɔɣa puuni.Shɛhiranima n nyɛ: 1) Asana nyɛla paɣa. O nyɛla paɣa. O zani ti Asana din nyɛ bachinamdili yɛltɔɣa maa ni 2) Ndinyɔri mini Baba chaŋ Nyohini. "Bɛ" chaŋ Nyohini. Bɛ, zanila Ndinyɔri mini Baba zaa shee yɛltɔɣa maa ni. Shɛhiranima ŋan pahi n nyɛ : ti, a, m, yi, Bachiniŋda Bachiniŋda nyɛla bachi shɛŋa din wuhiri niŋsim yɛltɔɣili puuni. Di Shɛhiranima shɛŋa n-nyɛ bu, ʒi, chaŋ, ni din pahi pahi. bachiniŋda maali niŋsim deera bee ka di ka niŋsim deera yɛltɔɣili puuni. Di zuɣu bachiniŋda pula buyi zuɣu. Dina n-nyɛ: di nyɛla bachiniŋdili shɛli din maali niŋsim deera yɛltɔɣa puuni. Shɛhiranima; > Mba da la cheche. > Bia maa nyu kukɔɣili maa zaa. > Azindoo du tia di nyɛla bachiniŋdili shɛli din ka niŋsim deera yɛltɔɣili puuni. Shɛhiranima; > Paɣa la kuna. > Bia maa gbihirimi. > Bitamsimli na dirimi 2. Bachiniŋda ŋan mali niŋsim deera; di nyɛla Bachiniŋda ŋan mali niŋsim deera yɛltɔɣa puuni. Shɛhiranima n-nyɛ; di, ba, du, kpe, kuli, chaŋ ni ŋan pahi pahi. Bachiniŋdili Bachiniŋdili nyɛla bachi shɛli din wuhiri niŋsim yɛltɔɣa puuni. Shɛhiranima n nyɛ va, bu, chaŋ, pu, ŋmɛ, di, lihi, biri, ni ŋan pahi pahi. Di shɛhiranima yɛltɔɣa puuni n nyɛ: 1) Lahiri di saɣim. 2) M ma chaŋ daa. 3) Tɔha ŋme jaŋa malifa. 4) Nachimba maa bu chi maa. 5) Paɣasara maa biri bimbira maa naai. 6) Abu lihi o ma ka la. Yɛltɔɣili puuni, Di nyɛla talahi ni bachiniŋdili be di puuni ka di gbuuni naan yi poli. Yɛltɔɣili doya ka bachiniŋdili ka di puuni di Ku mali haŋkali. Bachiniŋdipahira Bachiniŋdipahira nyɛla bachi shɛŋa ti ni mali kpaŋsiri bachiniŋda tuma yɛltɔɣa ni. Bachi shɛŋa ti ni tooi mali kpaŋsiri bachiniŋda n-nyɛ belabela, Pam, pampam, yom, yomyom, sɔhila, biɛɣuni, zam, zamzam, ni ŋan pahi. Shɛhiranima: 1. Bachiniŋdipahira din wuhiri saha: di wuhiri la bachiniŋdili ni niŋ saha shɛli. Shɛhiranima; 2. Bachiniŋdipahira di n wuhira biɛhigu shee: di wuhiri la bachiniŋdili biɛhigu shee. Shɛhiranima; 3. Bachiniŋdipahira din wuhiri niŋsim kotomsi: di wuhiri ti mi niŋsim ni niŋ shɛm. Shɛhiranima m bɔŋɔ. Bachizaana Bachizaanili nyɛla bachi shɛli din zaani bachinamdili bee bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu zaani. Ti malila bachizaana n-yihiri ti maŋa bachinamdili bolibu nyɛnyɔnigu ni. Dagbani, bachizaanili ni  tooi doni bachikpani bee niŋsimdeera dooshee yɛltɔɣili ni. Dagbani, bachizaana ŋan dooni bachikpani dooshee mini  niŋsimdeera dooshee bi ŋmani taba. Bachikpani mini sulinsi n-naɣi ŋmani taba amaa ka di tuma naɣi woli taba. Bachizaanikpaŋsira maa n-naɣi be di ko. Ŋa bi ŋmani dimbala maa. Ti yi lahi lihi bachizaana ŋan dooni bachikpani mini dooshɛhi maa, shɛŋa ŋmanila taba. Vaawuli shɛŋa ŋan nyɛ bachizaana maa n-ŋmani taba maa. Adaka shɛli din do gbunni ŋɔ kahigi Dagbani bachizaana ni ŋa ni dooni shɛli yɛltɔɣa sɔŋ ti. Din kpalim nyɛla ti zaŋ lala bachizaana n-tum tuma n-nya di paliya ti yɛltɔɣa ni. Fig. 1: Bachizaana balibu Ti yi lihi zuɣusaa adaka maa ni, ti ni nya ka tuuli nira maa nyɛla ŋun yɛri maa. Nira kam ŋun diri alizama bee n-yɛri so yɛltɔɣa ka ti booni tuuli nira maa. ŋun yɛri maa ni yɛri tiri so maa n-nyɛ ŋun pahiri ayi. Bɛ ni yɛri so yɛltɔɣa maa n-nyɛ ŋun pahiri ata. Ŋun pahiri ata maa tɔmmi piri buyi zuɣu; binniɛŋ mini din pa binniɛŋ. Piribu buta maa zaa mali zaɣ’ gansi mini zaɣ' bɔbigu kamani adaka maa ni wuhi shɛm. Bachizaanili din dooni bachikpani dooshee Zuliya  kam malila  bachizaana  ŋan dooni bachikpani dooshee.  Dagbani  gba malila bachizaana ŋan dooni bachikpani dooshee. Lala bachizaana ŋɔ maa bela ŋa ko ka che ŋambala maa.  Lala bachizaana ŋɔ ku  lahi dɔni  yɛltɔɣili ni luɣ’ shɛli polo m-pahila bachikpani dooshee. Ti lihimi shɛhiranima ŋɔ. Ti ni nya shɛm zuɣusaa ŋɔ wuhiya ni bachizaana shɛŋa ŋan do bachikpani dooshee maa nyɛla bachikpani  dooshee bachizaana.  Ti  yi  taɣi  ŋa dooshee, yɛltɔɣa maa ni gbiligi kamani ti ni yɛn nya shɛm tiŋli ŋɔ. [1.2]  *Adam ti n. Bachizaanili din tumdi niŋsimdeera tuma Bachizaana ŋɔ doonila niŋsimdeera dooshee. Lala maa chɛmi ka ŋa biɛhigu be ŋa ko ka che ŋambala maa. Bachizaana ŋɔ zaa nyɛla bachizaana ŋan tumdi niŋsimdeera tuma. [1.3] Abu nya ma.                  Amina nya  ti. Kofi tu a mi.                Bia maa tun ya mi. M ba ŋme o.                Amina bu ba Sulinsi bachizaana Bachizaana shɛŋa beni n-wuhiri sulinsi. Lala bachizaana maa doonimi miri bachinamda n-wuhiri  sulinsi. Lala bachizaana  maa ŋmanila  bachikpani dooshee bachizaana maa. Lihimi shɛhira ŋɔ. [1.4] M ba                   ti bua a paɣa  yi puu o tuma             bɛ yiŋa Bachizaanikpaŋsira Bachizaana ŋɔ bela ŋa ko ka che din kpalim maa. Ŋa biɛhigu gba bela ŋa ko. Di yɛltɔɣa ni benibu jɛndila kpaŋsibu. Din bi kpaŋsiri maa yi ku tooi dɔni shɛli, di saha ka ti zaŋdi din kpaŋsiri maa na ka di ti tum kpaŋsibu tuma yɛltɔɣa maa ni. Shɛli ni din kpaŋsiri maa ni tooi labisi bɔhigu. Amaa din bi kpaŋsiri maa din ku tooi niŋ lala. Di tooi dooni bachikpani mini niŋsimdeera dooshee gba. [1.5]     Mani m-bu o.              Tinima n-daa kpuɣi li. Lala bachizaanili maa yi yina yɛltɔɣili ni, bachiniŋdili maa gba nyarila kpaŋsibu. Lala ka shɛhira [6.17] maa wuhi. Lala bachizaanili maa ko ni tooi labisi bɔhigu kamani shɛhira din do tiŋli ŋɔ ni wuhi shɛm. [1.6]     a.  Ŋuni n-lee bu bia maa? b.  Mani! Maŋa Bachizaana Maŋa bachizaana namdimi ni bachinamdili din bi kpaŋsira ni maŋa. Lala bachi dibaayi maa mi bi laɣindi taba n-namdi maŋa bachizaana. Maŋa bachizaanili mini bachikpani maa yɛrila bin’ yini yɛla. Olawsky (1999:24) wuhiya ni nira yi nam bachizaanili ŋɔ, ti zaŋdila bachizaanili din bi kpaŋsira maa m-pahi "maŋa" ka gbunni naan yi yi polo. O ti shɛhira ŋɔ. [1.7]     Maŋa shɛhira a.         O ŋmaagi o maŋa sua b.         Adam yɔɣi o maŋa kom. Lala bachizaanili maa zaanila bachiniŋdili nyaaŋa kamani ti nya shɛm zuɣusaa maa. Lala bachizaana maa gbunni m-booi maa. Toli bachizaana Toli bachizaana ŋmanila maŋa bachizaa. Bachizaana ŋan bi kpaŋsiri maa mini toli n- chana. Di ku tooi woligi taba bee ka di niŋ ka bachi shɛli kpe shɛbisi di folinsi ni. Olawsky (1999) mini Yahaya (1979) ni Bawa (1980, 1988) zaa so bi yɛli shɛli zaŋ kpa lala bachizaana ŋɔ polo. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ. [1.8]     Toli shɛhira a.         O ʒi o toli. b.         O su cheche maa kom o toli. Luɣ’ shɛli polo, di ni tooi chaŋ ti ŋmani "maŋa" bachizaana maa amaa di tu ka ti kahigi taba ni di pa yim. Di gbunni chaŋmi ti yɛri kɔŋko yɛltɔɣa. Di yi niŋ ka lala nira bi nya sɔŋsim so sani ka tum tuuni din di bɔri sɔŋsim, di saha o ni tooi yɛli lala. Shɛli ni ka bachizaana dibaayi ŋɔ zaa nyɛla ti ni yɛn labi boli shɛŋa kamani ti ni yɛn nya shɛm shɛhira din do gbunni ŋɔ ni. [1.9]     maŋa mini toli labiboli a.         O maŋmaŋa n-da li. b.         Adam, nyini maŋmaŋa n-tum tuma maa? c.         Nyini, m-me yili maa a tolitoli? Ti yi lihi [6.21] ti lahi nya ka bachizaanikpaŋsirili mini maŋa ni tooi doli, amaa lala bachizaanili maa mini toli ku doli. Di yi niŋ lala, ti ni nya ka yɛligu maa gbuligi. Chɛliya ka ti nya shɛhira ŋɔ. [1.10]  *Nyini tolitoli ni tooi daai duu maa luhi? Bachizaanitirita Bachizaana ŋɔ tiritimi n-wuhiri luɣ’ shɛŋa, niriba ni binyahiri. Di zaɣ’ yini kam ni tooi zani di gama zuɣu bee ka di pahi yɛltɔɣili ni bachinima zuɣu. Di doonila bachikpani dooshee bee niŋsimdeera dooshee. Ti yi ti bɔri ni ti vooi yɛltɔɣili gurim, di kanila tooni na di nyaaŋa ka "ka" paaya. Di yi niŋ lala, bachinamdili maa bi lahi yirina yɛltɔɣa maa ni. Shɛhira, Fig 2: Bachizaana ŋan tirita [1.11]   Ŋɔ ka m bɔra.`   Dini ka a da? M bɔrila dimbɔŋɔ. Di yi ti doli bachinamda, di bi tumdi bachizaana tuma yaha kamani tiŋli ŋɔ ni wuhi shɛm maa. [1.12]  Bia ŋɔ bi yɛri wumda. Dɔɣim baachizaana Di nyɛla bachizaanili din kpini bachinamdili shɛli zuɣu di ni paani yɛltɔɣili ni maa. Di yi niŋ ka ti mali yɛltɔɣiŋmaa ka yɛltɔɣiŋma’ shɛli kpe n-shɛbi lala yɛltɔɣiŋmaa maa ni m-buɣisiri bachinamdili shɛli di ni, yɛltɔɣiŋma’ shɛli din buɣisiri maa yɛn pilimi ni dɔɣim bachizaanili. Bachizaana ŋɔ dibaayi ka ti mali Dagbani, din zaani tiri ninsalinima mini din pa ninsalnima. Shɛhira n-do tiŋli ŋɔ. Fig.3: Dɔɣim bachizaana [1.13]  Bia ŋun kani ŋɔ na nyɛla n ŋahiŋga. Niriba ban ʒɛya ŋɔ ha boli bɛ taba yoli. Bɔhigu Bachizaana Ti malila bachizaana ŋɔ bɔhiri bɔhisi. Ŋan m-be yɛltɔɣa ni saha shɛŋa ka ti baŋdi ni bɔhigu  m-bala. Di zaanila yɛltɔɣili maa ni bachinamdili  zaani. Di ni tooi lahi kana yɛltɔɣili tooni di yi niŋ ka bachizaani vooi kana yɛltɔɣili tooni. Ti malila lala bachizaana maa m-bɔhiri bɔhisi. Ŋa shɛhira m-be adaka ŋɔ ni maa. Fig.4: Bɔhisi bachizaana [1.14]  Ya ka a sa chaŋ? Dini ka a bɔra? Wula ka o bi kana? Bachizaaniyari Di nyɛla bachizaana ŋan yɛri ninsalnima, luɣ’ shɛŋa bee binyara zaani amaa ka bi jɛndi wuhiri di yɛri shɛli bee shɛŋa. Lala bachizaana maa nyɛla ŋan mali zaɣ’ bɔbigu Dagbani ka ŋa biɛhigu ŋmani bachinamda biɛhigu. Di pula buyi zuɣu: ninsalnima mini binnɛma ni din pa binnɛma. Lala bachizaana maa shɛhira m-be adaka din do tiŋli ŋɔ ni maa. Fig.5: Bachizaaniyari Di yi niŋ ka di do bachikpani dooshee di kɔŋko, di nyɛla bachizaanili kamani shɛhira ŋan do gbunni ni ŋɔ ni wuhi shɛm maa. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ. [1.15]  So kana. Timi ma shɛli. Bachizaana yɛltɔɣa ni yibu na Ti pun yɛli ni bachizaana zaanila bachinamda zaani. ŋa zaani ninsalinima mini binkɔbiri ni ŋan pa binnɛma zaa zaani. Ninsalinima mini binnɛma zaa mali ŋa bachizaana ka lala bachizaana maa zaani ŋa zaani yɛltɔɣa ni. Lihimi shɛhira ŋɔ. [1.16]   Bua kpe o duu.            O kpe duu Tia maa sa luya.          Di sa luya. [o] zanila bua zaani ka [di] mi zani tia zaani yɛltɔɣa maa ni. Ti yi lihi bachizaana maa, ti nya ka ŋa pirila bushɛm zuɣu ka yɛltɔɣa ni, ka ti piiri ŋa zaɣ’ yiniyini ka ŋa yirina. Luɣ’ shɛli di ni yɛn dɔni maa n-yɛn wuhi ti ni yɛn zaŋ shɛli ka di dɔni ni ka yɛltɔɣa maa bi gbuligi. Bachikpani dooshee bachizaana bela ŋa ko ka niŋsimdeera dooshee bachizaana. Lihimi shɛhira ŋɔ. [1.17]  Bɛ da loori. Bia maa ti ma loori. Yɛltɔɣa maa ni bɛ nyɛla bachizaanili din dooni bachikpani dooshee. Ka ma mi nyɛ bachizaanili din gba dooni niŋsimdeera dooshee. Di yi niŋ ka ŋa zaɣ’ yini kam yɛn taɣi dooshee,  di  yɛn taɣila nahiŋgbana. Yaɣili ŋɔ  ti  nia  nyɛla  ti  lihi yɛltɔɣa  ni  n-nya bachizaana maa ni yirina shɛm ka sokam nya ka baŋ ni di yibu na bi doli zuliya shɛli bee di dola? Lala zuɣu, ti bolila adaka maa yaɣ’ shɛŋa A mini B. Di yi niŋ ka bachizaanili zaɣ’ yini ko yɛn yina yɛltɔɣili ni, muɣisigu kani. Di yi nyɛla bachizaana ayi n-yɛn dɔni bachikpani bee niŋsimdeera dooshee yɛltɔɣili ni bee bachinamdili  yɛltɔɣiŋmasɔɣu ni, zaligu ka di doli. Tuuli bachizaanili maa yirila bachikpani ni na ka din bahindi nyaaŋa maa mi yiri niŋdeeri ni na. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ. [1:18]  a.  M mini o n-chaŋ daa maa. b. Ti mini ba ku di saɣim maa. Ti yi lihi tuuli shɛhira ŋɔ, ti mi ka "m" nyɛla bachizaanili din dooni bachikani dooshee ka "o" gba nyɛla bachizaanili din ni tooi dɔni bachikpani mini niŋsimdeera dooshee. Lala zuɣu, di to pam ni ti baŋ "o" maa ni yi shɛli polo na. Lala zuɣu ka ti pahi shɛhira din pahiri ayi maa ni di kahigi wuhi ti bachizaani din doli "mini" maa ni yiri shɛli na. Din kahigi viɛnyɛla ka neei ti nina zaŋ kpa bachizaani yi ti doli mini ni yiri shɛli na Dagbani. Di yi lahi niŋ ka bachizaanili yɛn paai dibaata ka bachigbunda yɛn be ŋa sunsuuni, wula ka ŋa yɛn be. Lihimi shɛhira ŋɔ. [1:19]  M mini ba ni ŋuna n-yɛn kpe loori maa. Ti ka nya ka bachizaanili din pahiri ata yirila bachizaanikpaŋsira la ni na kamani shɛhira maa ni wuhi shɛm. Bachizaana maa ni tooi taɣi dooshɛhi amaa pɛbu maa ni nyɛ shɛm din kuli ku taɣi. Di ni lahi tu ni baŋ shɛm nyɛla, di yi niŋ ka bachizaanili beni ti ŋun yɛri maa bee ka o pahi shɛba zuɣu ka di yɛn zaŋ di bachizaanili, lala bachizaana maa n-daŋdina kamani [7:18] ni wuhi shɛm maa. Di yi niŋ ka bachizaani yɛn pahi dibaata maa zuɣu. Dagbani lahi mali bɛ ni laɣindi ŋa shɛm. [1:20]   M mini ba ni ŋuna nti pahi o zuɣu ni chaŋ. M mini o ni ban anti pahi bɛ mini o ni chaŋ. Antisidɛnti Antisidɛnti ni tooi nyɛ bachinamdili, bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu bee bachizaani’ shɛli bachizaanili ni zani ti. Dimbɔŋɔ niŋdimi di yi niŋ ka di daŋ boli so bee binshɛli yuli, ti lahi labiri booni lala bini maa yuli yaha, bachizaanili ka ti kpalim mali zaani di yuli maa zaani. Bachizaanili maa ni za yu’ shɛli zaani maa ka bɛ booni antisidɛnti maa. Baŋmi ni yuli maa nyɛla yupaŋdili. [1:21]   a.         "Abu" labi "o" namda. b.         "Adam" yi ka yiŋa, "o" ni be puu polo. d.         "Tuuni kam" malila "di" tumbu saha. Antisidɛnti mini di bachizaanili Bachizaanili yi mali antisidɛnti, lala bachizaanili maa doli li mi. Dimbɔŋɔ wuhiya ni antisidɛnti m-be tooni ka bachizaanili maa doli. Di ku tooi niŋ ka bachizaanili be tooni ka antisidɛnti doli. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ. [1:22]   a.         *O yi ka puu polo, Adam ni be yiŋa. b.         A yi nya Adam, nyin bumi o. Ti yi lihi [1:22a] ti nya ka di gbiligi, dama bachizaanili maa n-daŋna pɔi ka naan yi ti antisidɛnti maa. Lala che ka di bi doli soli. Din pahi ayi maa din luhiya dama di dolila soli kamani Dagbamba ni yɛri li shɛm. Ti nya ka "nyin" antisidɛnti nyɛ "A" ka "o" antisidɛnti mi nyɛ "Adam". Bachizaana ŋan buɣisira Bachizaana mali tuma pam kamani ti ni pun nya ŋa shɛm maa. Di simdi ka ti lahi nya ka baŋ ni bachizaana nyɛla bachi shɛŋa ŋan buɣisira. Bachizaana shɛŋa ŋan buɣisiri maa biɛhigu ka ŋa ko ka che ti ni pun mali shɛŋa maa. Chɛliya ka ti lihi shɛhira ŋɔ. [1.23]  o buku bɛ liɣiri Lala bachizaana biɛhigu ŋmanila bachikpani dooshee bachizaana la. Ti mi ku tooi yɛli ni bachikpani dooshee bachizaana maa m-bala. Bachizaana nyɛla bachi shɛŋa ŋan zaani bachinamda zaani yɛltɔɣa ni. Shɛhiranima o, m, bɛ, ba, ti, ŋuna, ni ŋan pahi. Bachizaani Tiritili: Di tiritimi wuhiri bachinamdili yɛltɔɣili puuni bee yɛltɔɣa yɛlibu ni. Shɛhiranima Kamani ŋɔ, ŋɔloŋɔ, dimboŋɔ, dimbala. Shɛhiranima n do gbunni ŋɔ. Bachi shɛŋa ŋan gbunna ni boobooi maa nyɛla bachizaanitirita. 2. Bɔhigu Bachizaanili: Di nyɛla bachi shɛli din be yɛltɔɣili puuni n wuhiri ni yɛltɔɣili maa nyɛla bɔhigu. Shɛhiranima kamani, bɔ, wula, ya, ŋuni, dini. Badali Badali (Bɔbgu: Badaya) nyԑla mɔri din zɔri duri binyara kamani tihi, dukpuna bee binsheli din kuli zaya. Di mali gbali di gbunni. Bɛ malili tibiri yiŋ' binkɔbri gbaya zuɣu yuma Baid-ul Basic School Baid-ul Basic School nyɛla karimzɔŋ shɛli din be Sagnarigu Municipality, Ghana tingbani ni.Di nyɛla karimzɔŋ shɛli din be Jisonayili tingbanni. Bala din be Ghana Ghana nyɛla tiŋgbaŋ shɛli din mali zuliya balibu pam ka di galisim maa paai bin pihinii, lala maa zuɣu bala gari bin pihinii m-be Ghana ŋɔ. Silimiinsili n-nyɛ tiŋgbani ŋɔ maa yɛltɔɣa yɛrili. Amaa tiŋgbani maa puuni yɛltɔɣa yɛra ni, Kambonsili n-na nyɛ bɛ ni yɛri shɛli n-gari balli shɛŋa ŋan zaa be tiŋgbani maa ni. Ghana tingbani ni mali bala pam din kpɛri tabi ni. Kamani a yi lihi Tudu polo, Dagbanli, Ŋmamprisili ni Nanunli nyɛla bali shɛŋa ŋan chaŋ ti ŋmani Farfarisili ni Waalasili din be Upper West Region polo ŋɔ. Bala anu ŋɔ maa zaa bela Mole-Dagbanli zuliya yɛltɔɣa nim la puuni. Bala bin pin-yini m-mali Gomnan-ti Sponsored Bala dariza: 1. Bala ata nyɛla Akan bala (Kambonsili) din nim n-nyɛ Akuapim Twi, Asante Twi ni Fan-ti. 2. Bala ayi nyɛla Mole-Dagbanli bala din n-nyɛ Dagbanli mini Dagaare. 3. Din pahi maa n-nyɛ Ewe, Dangme, Ga, Nzema, Gonja ni Kasem. Yuuni 2019, silimiin' goli April ni, kpambi daa zahindi mi ni bi zaŋ Faringi (French) yɛltɔɣa n-pahi Ghana tingbani yɛltɔɣa ni pirinla tingbaŋ shɛŋa din kɔɣi ti: Burkina Faso, Ivory Coast ni Togo, maa zaa ni yɛri Faringi yɛribi la zuɣu. bal, shɛŋa n-ni kali sɔŋ zuɣusaa maa ka di deeri sɔŋsim Ghana Gɔmnan-ti ti sani gɔ n-nyɛ bɛ ni sabiri shɛŋa shikurutinima puuni. Ayi yuli Ghana bala gɔ pula buyi zuɣu ka ŋanima n-nyɛ: Kwa zuliya din be Ankara polo la. Amaa Gonja gba nyɛla din pahi ka lee be savannah region. Din pahi n-nyɛ Gur Zuliya din be ti tudu yaɣili gɔ na zaŋ tabili Boliga mini Wa yaɣili zaa. Kaya ni Ta'ada Balo naa Balo Naa nyɛla Ndan Yaan Naa yikpɛrilana. Banduɣrigu E-Class Banduɣ'rigu (bɔbgu:Banduɣ'risi) nyεla ti’ ŋmahi din mali zimsim ka bindi yiŋa bee luɣu shεŋa din miri yiŋa. Bε mali li mi gariti bihi bindira ni ka di nye tilahi zaŋ tiba. Di lahi nyεla din nye tilaa din tuhiri kariti kpaɣiʒiεɣu ninsalnima biεhigu puuni. Di malila balibu dibayi; dini n-nye yiŋ banduɣirigu mini mɔɣini banduɣirisi. Banvum Banvum nyɛla tiŋa shɛli din be Tamale Metropolitan. Ni maa ni Naa deeri la guli Ndan Yaan Naa sani. Yaan nabihi nama puuni Banvum lana n-nyɛ bia. Basit Abdulai Fuseini Bɛ daa dɔɣila B A Fuseini silimin goli December biɛɣu pia ni anahi yuuni 1942 Sagnarigu, din be Sagnarigu Municipality la. Bɛ daa wumisi o mi ka o lahi zooi Sagnarigu tingbani. O shikuru tuuli n-daa nyɛ Tamale Practice School (1949-1954), Kalpohin Middle School (1955-1957),Tamale Secondary school G. C.E(1958-1964)nye "O" mini "A" level shahira gbaŋ. Yuuni 1964 ka o daa chaŋ karinzoŋ din nye University of Cape Coast n-naai yuuni 1967 ka daa dee o shɛhira gbaŋ din nyɛ B. SC Shikuru baŋsim. O daa lahi zaŋtuɣi n dee shɛhira gbaŋ din nye B. Sc (Hons) yuuni (1970-1971) n-ti pahi shɛhira gbaŋ din nyɛ Master's Degree (MSc) Entomology ni yuuni (1970-1972) kariŋzoŋ titali shɛli bɛ ni booni University of Ghana, Legon. B A Fuseini daa pila tuma yuuni 1972 n-nyɛ karimba ti Tamale Secondary School shɛli tini booni Tamasco la din nyɛ o shikuru kurili. O tuunkpɛma zuɣu di daa bɛ yuui ka bɛ pahi o kpamili ka o lɛbi shikuru maa karimba zuɣu (Headmaster) yuuni 1973. O daa niŋla yuma anii. O daa lɛbila Divisional Director of Education kpɛma zaŋti ti tuma yaɣili shɛli din su shikuru baŋsim bohimbu(Ghana Education Service) , pɔi lala tuma ŋɔ maa, o daa nyɛla ŋun nyɛ Tamale Training College kpɛma, metropolitan education kpɛma (Director), Tamale mini Tudu yaɣili ŋɔ na educational director kpɛma. O daa nyɛla jintɔra kuro zaŋti NDC paati. O daa lahi nyɛla minista of state Tiŋgbaŋ Zuɣulan' ofiicini yuuni 1993-1994. Ghana Ambassada kuro n-daa nyɛ o zaŋ n-ti Libya yuuni 1997 September goli hali ni silimin goli February yuuni 2001, mini High Commissioner n-ti Malta tiŋgbani. O daa lahi nyɛla Deputy majority leader. O ba n-daa nyɛ Alhassan Fuseini ka o ma mi nyɛ Fisheita Mumuni. Yuuni 1969 ka o daa niŋ o paɣ' ŋun yuli booni Zenabu Braimah amilya. Naawuni daa larigiba biha' ayobu, bidibsi ata, bipuɣiŋsi ata. Batandali Batandali nyɛla puuni yaɣi shɛli zaŋ ti Pukpara. Dini n-nyɛ pukpari yi ko nyuya(pina) luɣi shɛli, hali ka wuuni ti du, ka o chɛhi nyuya maa, lala bɔbili maa ka dagbamba booni batandali. Pukpariba zooya ka bɛ kɔri kawana, chi, ni bindira din pahi pahi batandali ni. Pukpariba bi tooi zooi ka bɛ lahi kɔri nyuya batandali ni, naɣila bɛ zaŋ li mi ko bindira shɛŋa dabam ka di yuui ka bɛ naai yi ti zaŋli ko nyuya yaha. Baŋmariga E-Class Baŋmariga nyԑla mɔri din bori mahili bee kom ni fa tingbani shԑli ka di zuɣu che ka di yuli lahi booni 'Tingbani mahili ŋmariga'. Baɣibuɣibo E-Class Ti gbansabila ban’ nya baɣibuɣibo ka di nyɛla faako sochibiga din guri nira ka chɛri yɛl’biɛri ka lahi maani bɛ bukaata saha kam. Lala zuɣu, Turner, V. (1967), ŋun wuhimi ni baɣibuɣibo dii pala ka nira vihi baŋ daliri shɛli din che ka yɛl’ shɛli niŋ ka lahi bo maani suŋ n-ti li kɔŋko, ni amaa di yi niŋ ka ʒilɛli ni ka toondana kani ni koligu n-nyɛ din yɛn maani bɛ yɛla. Turner yɛltɔɣa maa chaŋ ti lu n-zahimla ti Dagbaŋ kurili ha. Saha shɛli tindaamba ni daa na nyɛ nanima bee n-gbubi tinsi n-tabili tiŋgbana la. Bimboɣkuŋ E-Class Yiŋ baanjir’ bihi nyɛla baanjir' shɛŋa ŋan tu ni nir' damdiri dinni ka bi zaŋdi kom. Di mali gungɔŋ bee bɔɣi shɛli bina ŋɔ ni kpɛra bee din laɣindi bina ŋɔ. Di nyɛla baanjir' shɛli din mali soochi bee alaha, di yi niŋ ka di yɛn yihi bindi maa kpaŋa ka chɛ daadama. Din dee yi niŋ ka baanjir’ duu ŋɔ yi me viɛnyɛliŋga, di labisiri doriti yɛliginsim nyaaŋa. Dama zohi ban ʒiri binnɛma ban tiri doriti n-yiri bindi ni kpɛri bindira nyɛla di ni yɛn taɣi shɛba. Vihigu wuhiya ni bihi ban kalinli yaɣi tusayɔpɔin ni pihinu (more than 7050children) kɔŋdila bɛ nyɛvuya pirimla yiŋ baanjir’ bihi ŋɔ kalinsi ti yinsi maa ni zuɣu. Ka bihi ban kalinli yiɣisi tusaayi ni pihinu (2050 children) mi kɔŋdi shikuru chandi ka di mi bi yi shɛli pahila tiri ka nyɛra. bimbɔɣ' kuma n-na nye so' shɛli bɛ ni doli n-yihiri bina kpaŋa ka chɛri daadama. Yiŋ baanjir’ bihi ŋɔ pula yaɣa anu zuɣu. Dini n-nyɛ: Bɔɣili, Tiŋgbanni, Voli, Bimbim n-ti pahi duu maa maŋmaŋa. Andunia alaafee bomma tuma duunima yina n-ti wuhi ni di tuya ka ti yɛn me ti baanjir' duri ŋɔ, ka yihi li kpaŋa ka chɛ ti yinsi kamani napɔŋ yaabu buyɔbu(6metres away)zuɣu, bee napɔŋ yaabu pihita(30metres away)ka chɛ kom ni be shɛli, ka di dubu ni tooi lahi du m-paai daadam shee tariga(2metres), din kuli yɛn niŋ ka kom ku tooi kpe di ni. Di yi ti niŋ ka bɔɣili maa pali n-ti paai di zuɣusaa, bee m-paai di pirigili, di tuya ni di bo soli n-yaai li bee n-taɣi gbi bɔɣili ka lee kpuɣi du’kurili maa. Yaha, din dee yi niŋ ka di nyɛla nuhi ka bi yɛn zaŋ yaai bina ŋɔ, di tu ni bɛ chɛ di ni damdibu kamani yuma ayi pɔi ka naan yi tooi zaŋ nuhi yaai li. Di bi tu ka tiŋgban' ni voli maa yaɣi santimita pishi ni anu zuɣu(25 cm), din yɛn taɣi bihi ka bɛ ku luri din ni. Di bi lahi tu ni furila bee neesim be baanjira maa ni, din kuli yɛn niŋ ka di taɣi bee n-ku ti zohi soli ka bɛ nya soli n-kpe baanjir’ duu maa ni. Din dee yi bi tumda, di tuya ni bin’pindigu bee bin’liŋa pili di zuɣu. So’ shɛŋa bɛ ni doli n-kpaŋsiri yiŋ baanjir’bihi ŋɔ mɛbu zooya. Di yini n-nyɛ paapu zaŋ sa baanjir’bɔɣili maa zuɣu ka di saai yaɣi baanjir’duu maa zuɣu. Di chɛmi ka baanjira maa mali vuhim ka lahi baligiri nyɔm. Di lahi baligiri zohi gubbu,din dee yi niŋ ka bɛ zaŋ mantankaliya n-lo paapu maa noli. Yaha, di bi tu ni bin’liŋa pili binvoli maa. Din lahi pahi nyɛmi ni bɛ sɔŋ tiŋgbani maa ni ka kom bi dooni di ni, di yi niŋ ka di nyu kom maa, din kuli yɛn chɛ ka di mali yaa. Di lahi tu ni ti kpaari tampilim bee taabo zim m-pari bindi maa zuɣu ka di nyɔm maa baligi. 2013 yuuni la, vihigu daa yina n-wuhi ni daadamanima ban kalinli yiɣisi biliyɔŋ yini ni pisopɔin ni apɔin (1.77billion) n-daa nyɛ ban zaŋ yiŋ baanjiriti ŋɔ ku bukaata, ka di nyɛla lala niriba ŋɔ maa pam nyɛla ban be tiŋkpansi. Yaha, daadambiɛliŋ ban kalinli yiɣisi kamani biliyɔŋ dibaayi ni pirigili (2.5billion) gbaŋ daa nyɛla ban bi tooi nya sɔŋsim ni bɛ zaŋ yiŋ baanjir’bihi ŋɔ n-tum tuma, ka kalinli din yiɣisi biliyɔŋ yini(1billion) gba daa nyɛla ban damdiri baanjira mɔri ni. Southern Asia mini sub saharan Africa n-nyɛ ban kuli bi nyari yiŋ baanjir’bihi ŋɔ m-mali kuri bukaata. Ti yi yuli andunia tiŋgbani shɛŋa din na lɛbigiri puuni, liɣiri din kpɛri baanjiriti ŋɔ yini kam mɛbu ni yiɣisi la Amerika dollar pishi ni anu mini pihiyɔbu sunsuuni. Ti yi yuli India yaɣili ŋɔ, bɛ mali bɛ taachi bee shaara n-niŋda, din yɛn chɛ ka paɣiba zaɣisi dabba ban ka baanjiriti ŋɔ bɛ yinsi. Lala maa kpaŋsirila niriba ka bɛ mɛri baanjiriti ŋɔ bɛ yinsi. Binniɛma baŋsim Bin'niɛma vihigu baŋsim chaŋmi ti jɛndi binshaɣu kam din mali vuhim nti pahi tihi ni mɔɣ’ kam. Baŋsim ŋɔ buɣusirila bɛ nama, bɛ nama maa ni tumdi shɛm, bɛ zoonsim, bɛ kurimbuni piligu, n-ti pahi be ʒiliɛli. Binniɛma vihigu E-Class Binniɛma vihigu baŋsim chaŋmi ti jɛndi binshaɣu kam din mali vuhim nti pahi tihi ni mɔɣ’ kam. Baŋsim ŋɔ buɣusirila bɛ nama, bɛ nama maa ni tumdi shɛm, bɛ zoonsim, bɛ kurimbuni piligu, n-ti pahi bɛ ʒiliɛli.Binniɛm shɛb dɔɣira ka shɛb mi nyɛri gala n wɔɣira.Binniɛma balibu zoiya pam n ka zaŋbuɣsi.Bɛ shɛb chani tiŋa,shɛb gbamda,shɛb yiɣra hali ka shɛb vuri bɛ puya zuɣu. Tihi ni mɔri gba be binniɛma ni ka gba mali balibu ni bukaata nim pam.Tihi pam nyala dinʒe zuɣsaa amaa di shɛŋa zɔri tingbanni.Lala nɔɔ ka mɔri gba balibu zoi. Binzahindigu Bin’ zahindigu/si (Testing kit) Di nyεla binshεli din mali zahindi baŋdi binshεŋa/binyεra yaɣa pam puuni, kamani; Binŋmaa Binŋmaa nyɛla bin yɛr' shɛli din nyɛ Ghana nu' zuɣu dini. Di nyɛla Ghana tuduu polo nim' kali niɛma. Tɔ amaa di pa nyɛla binyɛri shɛli niriba pam ni yɛra Ghana bɔba ni yaɣa zaa. Bɛ ni mali tani shɛli n-shɛri binŋmahi nyɛla bɛ ni wuɣiri shɛli nuu ni. Lala bin yɛrigu ŋɔ yila Ghana tudu yaɣili polo na. Tudu yaɣili nima kali niɛma n-nyɛ binŋmahi. Tudu polo nanima mi n-daa tooi zooi ka bɛ yɛri binŋmahi. Di yɛbu daa tooi lahi zoola dabisa gahinda dali kamani chuɣu dabisa. Tɔ amaa zuŋɔ di nyɛla binyɛr' shɛli tarimba, paɣaba ni bihi zaa ni yɛra Ghana n-ti tabili duniya yaɣa zaa. Binmaŋli ka bɛ booni tani shɛli bɛ ni mali shɛri binŋmahi. Nu' ni ka bɛ wuɣiri li. Dabba n-daa tooi zooi n-wuɣiri lala tana ŋɔ; amaa zuŋɔ paɣaba gba pa nyɛla ban zooi di wuɣibu ni, ballee tiŋ' kara ŋan be tudu polo la kamani Tamale, Bolgatanga n-ti pahi Wa. Paɣaba mini dabba zaa mali binmaŋa n-diri naɣachiinsi. Binŋmahi ka dabba tooi mali ŋa shɛra. Paɣaba mi mali binmaŋa n-sɔr' chinchini, n-niŋdi bɔɣiparigu ka mali li m-bɔbiri bɔbiga. Tani shɛŋa bɛ ni mali shɛri binŋmahi balibu zooya. Ŋa shɛŋa n-nyɛ kpaan kɔbiga, Binŋmahi nyɛla bɛ ni tooi shɛri shaŋa Ghana tudu yaɣa la polo tinsi pam amaa di daabiligu nyɛla din tooi zooi Tamale, Bolgatanga ni Wa; tudu yaɣa maa tiŋ' zuɣuri. Bɛ ni tooi lahi mi ka binŋmahi daabiligu tooi lahi be nyɛla Naya (Yendi), Daboya ni tinsi pam din be tudu yaɣili polo maa. Binŋmahi daabiligu soya zooya pam. Di piinimi ni gumdi kobu. Din pahi n-nyɛ gumdi mibu; paɣakpamban-tooi miri gumdi. Gumdi mibu ni ka mi' shɛli bɛ ni mali wuɣiri binŋmahi tana yirina. Mihi ŋɔ ka kpaluhi mi yɛn da n-zaŋ wuɣi tana, ka zaŋ kohi n-ti ban shɛra ka bɛ mi zaŋ tana maa n-she binŋmahi. Biŋma' shɛriba kohiri binŋmahi tir' ban yɛn da n-ye bee daabihi ban yɛn da n-ŋmaligi kohi. Binŋmahi balibu zooya. Ŋa shɛŋa n-nyɛ dansichi, binŋmabaɣiri, kpaakuto, sandaŋ yibu, yabili, barimaasu, gbaɣino, kparigu, ni ŋan pahi. "Dansichi", nyɛla Gbengbehili zilli. Ka di gbunni nyɛ " zaɣi gaŋ/ zaɣi yini." Bee binshɛɣu a ni ye m pa ningbuna zuɣu. Dansichi ka bɔɣiri. Di binsuriti bela di luɣa ni. Di nyɛla sitira shɛli niri kam ni ni tooi ye . Dagbamba yensichi maŋli nyingɔli ni wuɣi. Bɛ kuhili mi viɛnyɛla. Kuhibu maa ka ti mali baŋdi waliginsim din be Dagbaŋ yensichi mini Guriŋ polo ŋɔ yensichi. Binŋmaa Baɣiri nyɛla yensichi din mali bɔɣiri. Ka di bɔɣiri maa waɣi saɣisi ŋun yali maa kpunkpanguhi. Ka di waɣilim paai gbali pina ni. Di binsuriti bela di tooni. Ka di nyingoli ni kuhi viɛnyɛla. So yi ye binŋmaa Baɣiri ka di waɣi paai o dina, tɔ bɛ baŋya ni ka o binŋmaa m-bala. Dagbamba yɛri "Kpaakuto" m-pari binŋmaa Baɣiri zuɣu. Ka lahi yari "Yebili" m pari di zuɣu. Dagbaŋ binŋmaa daa nyɛla nabihi binyɛra. Amaa zuŋɔ, ŋun mali yiko dini n nyɛli. Binŋmaa ka Dagbamba mali diɛmdi diɛma ti churi puhibu ni, ti kuya malibu ni, n ti pahi ti deen' nim kaaibu. Kpaakuto mini binŋmaa baɣiri ŋmanila taba. Amaa ka di lee mali bɔɣi waɣila. Di bɔɣiri waɣimi na hali ni nuchehi ni. Ka yalima. Ka di mammaŋ mi waɣi paai dina ni. Di gba binsuriti bela di tooni. Bɛ yarila Kpaakuto pari binŋmaa baɣiri zuɣu. Ka binŋmaa baɣiri mi pa yensichi zuɣu. A yi ye Kpaakuto m pa binŋmaa baɣiri zuɣu, di bi tu ni binŋmaa baɣiri maa luɣishɛli yina. Kali puuni, nanima n yari li Alizumma mini Atani. Zamaatu yi niŋ ka so yali , tɔ di wuhiri la lala niri maa zaashee biɛhigu puuni ni nyɛ shɛli. Nabiyɔŋ yi ye Kpaakuto, kali ni wuhi shɛm,  o yɛn kahila Kpaakuto maa nudirigu m pa o bɔɣisapim zuɣu. Ka di wuhiri ni o na bi di nam. Tarim yi ye Kpaakuto, kali wuhimi ni o kahimi di bɔɣiri ayi maa zaa m-pa o bɔɣisapima zuɣu. Luɣushɛli kali ni tumdi tuma, a yi ti ye Kpaakuto ka pa naa bee nabiyɔŋ, zaligu ni di a. Yabili kuli bemi ka Kpaakuto la. Amaa ka lee mali naɣichiinsi di nyɔɣu ni. Yabili mali la binsuri yini. Ka di surigu maa galisi m pa puli zuɣu. A yi yuli Zabaɣa nuu, ŋun kuli mali yiko, ŋuni n yari yabili. Amaa ti nim Dagbaŋ ŋɔ, nanima n yari li. Gbaɣino nyɛla binyɛr'shɛli bɛ ni ku bukaatanim n-niŋ shɛli ni ka ni tooi gu ninsala ka che chuuta kamani malfa, sua, piɛm, ni ŋan pahi. Gbaɣino pula bu yi; tɔbu gbaɣino ni kuyili gbaɣino. Di nyɛla sitira shɛli din pa nachiinsi sitira. Nimɔhi dali sitira n-nyɛ li. Dagbamba gba "bulletproof vest"  m bala. Dama himma m be dini. Di shɛŋa nyɛla musulinsi dina. Ka shɛŋa mi nyɛ dagbandɔhili dina. Gbaɣino nyɛla binshiɛɣu kam din ni tooi gu ka taɣi a nyɛvuli nimɔhi dali. Di zuɣu ti mali: Di nyɛla "nimbe-gbaɣino".  Ka di dihi tabili ni Gbaŋlana yi ye li, nini biɛɣu kam ku lahi tooi niŋ o chuuta. Lala gbaɣino ŋɔ pala din ni tooi gu o ka che malifa bee sua. Duŋ gbaɣino n kuli nyɛ li.  Ka di mali saba. Naa kam mali la o kuyili gbaɣino. O ni ti yɛn kani ka o Gbaŋlana zaŋ shɛli gili yili. Ka Gbaŋlana m-bɔri li zaana. Di ni tooi nyɛ o Yɛbi dini. Di yi lee ka o ba daa bi tooi nya daliri m-bo li sɔŋ. Amaa shee Gbaŋlana maa mi la di chiha yihili pɔi,  ka naa n yi zaŋ li ye m-mali o ba kuli. Kparigu nyɛla binyɛrigu  shɛli gbengberi ni daa zaŋ kpena Dagbaŋ. Ti Dagbaŋ ŋɔ, kpargu pu la bu yi; nam kparigu ni nachiinsi kparigu Amaa, nam kpargu ŋɔ yɛltɔɣa ka ti yɛn yɛli. Tani din nyɛ zaɣimaŋli ka piɛla ka bɛ mali shari nam kparigu. Di bɔɣiri yɛlim mi, ka di mammaŋ waɣi paai ŋun yali maa naba ni. nam kparigu ka nachiinsi dihibu kamani wuɣibu. Di mi ka bingara bee ziifu. Nam kpargu malila bukaata diba ayi ko Dagbaŋ: Teela bi shari nam kparigu Dagbaŋ. Kali soli zuɣu, bɛ kuhiri la nam kpargu bɛ nuuni. Teela yi ti she nam kpargu, di lahi pa nam kparigu. Di mi ka daa ni n-kɔhiri a. Ŋun yɛn di nam ŋɔ n puhiri di shabu. Ka di naan yi zaŋ li pahi nam-zupiligu zuɣu, ni nam jaangbee, n galisili zaŋ ti ban yɛn leegi a naa maa. nam kparigu zaashee tibisa pam Dagbaŋ nam puuni. Di mi yarila bu yi ; a nam dibu dali, ni a kum dali. A yi diri nam ka ti taɣiri nam din gari a ni daa gbubi shɛli maa, kali saɣi ti ni a ni tooi zaŋ nam kpari kurili la di napalli maa, di yi niŋ ka yiko kani dari kpari palli.   Amaa naa yi di nabɔbili ka ti kani, o ni kpalim nam shɛli la ni kpargu ka bɛ yɛn zaŋ simsi o. Kpari kura la mi, Yaawum Gbaŋlana n yɛn zaŋ li ye n-niŋdi yaandi. Biodiversity and human rights Biodiversity nyɛla ti dahalali biɛhigu dabam dabam shɛŋa tini  be dunia ŋɔ puuni. Biodiversity nyɛla din zahindi balibu balibu zaŋ chaŋ genetic, species, nti pahi ni ecosystem zaa shee. Terrestrial biodiversity din tooi zooya ka di nyɛla din galisi m-miri equator, ka di daliri nyɛla climate biibu maa zuɣu ni tuuli nambu nambu pam pam. Human right nyɛla behigu zalisi bee biɛhigu ni bori shɛm zaŋti ninsali behigu ni o biɛɣu kam gubu ni taɣibu zaŋ chaŋ municipal mini international law puuni. Di nyɛla Sokam gbaabu puuni zaligu din ka yiɣisibu ka mi bi za n-ti yaɣishɛli ko. Daadamanima dirila di daalifaani domin bɛ ni nyɛ ninsali nima la zuɣu ka di mi tumdila tuma ninsalinima ko zuɣu ka mi bɛ doli bihi, ninkura, paɣaba, dabba, yuma, balili bee zuliya, adiini, biɛhigu shee ni binyɛri shɛŋa din waligiri niri ka chɛri o taba zaa. Bishop Junior High School Bishop Junior High School nyɛla karim zɔŋ m-be Choggu din be Sagnarigu Municipality, Northern Region Ghana tingbani puuni. Salima:Biɛhi dom dom, Zuɣu chila chila mini Pul bimbim E-Class[[Lahabali Biɛhi domdom, Zuɣu chilachila, Puli bim bim Dahinsheli ka nachimba ata daa yaa doli ni bɛ chaŋ mɔɣini n ti gbaɣiri tama di. Bɛ ni daa paari mɔɣini, bɛ daa chɛ ka Zuɣu chila chila du taaŋa maa nti gbaɣintira. O daa gbaɣiri taaŋa maa hali ka o zuɣu ti chihigi luna. Ka Puli bim bim gbaai lari hali nti kpahi o puli, ka o puli maa tahi, ka Biɛhi dom dom zɔri kuni yiŋa ni o ti yelli ka linlirima gabo luhi n kabsi o biɛhi maa. Ka o daa yiɣisi n laɣisi o biɛhi maa ntabili taba n lo n ʒi n kuni yiŋa ka kpatindariŋa daa nya o ka yeli “Zori ka piimi a labakobihi ŋɔ shɛli ntima ka n ti shɛ”. Ka Biɛhi dom dom daa yali o “Ni o di bɔri o vuri. Ni ma o biɛhi n kabisi ka o loli tabili taba maa”. Ka daa bo fiɛbiga ni o ti fiɛbi Kpatiŋdariŋa ka o daa dii niŋ landi landi nti tabili lariga ni. Dindali hali ni zuŋɔ ka kpatindariŋa na tabi larigi ni ŋɔ [[Pubu:E-Class]] [[Pubu:Lahabaya zaa]] Bolgatanga Bolgatanga nyɛla tiŋshɛli din be Northern Region, Ghana tiŋgbani ni. Niriba pam zooya ka bɛ ŋmaai tiŋa maa yuli jia m-booni li Bolga. Di bela Bolgatanga Municipality Upper East Region yaɣili, di mirila Burkina Faso. Yuuni 2012 ya biɛlim ni salo kalibu pam a lahibali daa wuhiya ni Bolgatanga mali salo kalinli din paai 66,685. Maali kɔbiga m-be di mini Tamali sunsuuni. Bono East Region Bono East Region nyɛla Ghana regions pia ni ayobu la puuni yini. Di tinzuɣu n-nyɛ Techiman. Bono Region Bono Region nyɛla din be Ghana Regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n-nyɛ Sunyani. Akwasi Afrifa Brigadier Akwasi Afrifa (1936–1979) nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulan' kuro n-ti Ghana. Buruli kalinyaɣu Buruli kalinyaɣu (Buruli ulcer, Bairnsdale ulcer, Searls ulcer, bei (Daintree ulcer) ) nyԑla dɔri loorili shԑli ‘’Mycobacterium ulcerans’’ ni tahiri na. Doro ŋɔ piligu nahiŋgbaŋ kpani n nyԑ niŋgbiŋ zuɣu din ka biԑrim. chebli ŋɔ ni tooi lԑbi kalinyaɣu. kalinyaɣu ŋɔ ni tooi galisi niŋgbiŋ puuni n gari dini wuhi dimaŋ shԑm sambani ni, ka sahashԑŋa kaliwaya tooi gili li. Doro ŋɔ yi ti tooni, din di n gbaai sal kɔbli. Buruli yuma ŋɔ ni gbaari luɣa shԑŋa pam n nyԑ baɣri ni gbaya; di bi tahiri ningbiŋ biisim na. "M. ulcerans" bahiri la lɔɣu shԑli booni mycolactone, din gbarigiri ninsala ka kuri o Ʒim. M. ulcerans ŋɔ lahingbani ŋmanila binniԑ bihi shԑŋa ba tahi ri kohindotontoŋ mini sinsiŋkoŋ na. Doro ŋɔ ni loori shԑm ti bi mi. Ti zilsilri kɔm bilisibu shԑhi. Din gbaai 2013 yuuni pulni, doro ŋɔ n aka tilaa. Bari yi daŋ nya tibbu, an-tibiotics tim nyubu chira ayi niribu anii pii kam pubzuɣu nyԑri faako. Tilaa ŋɔ galsi sheŋa n nyԑ rifampicin mini streptomycin. Clarithromycin bei moxifloxacin ni tooi zani streptomycin zaani. Saha shaŋa bieni doro ŋo tibbu ni ka alaafei baŋdiba yen ŋmaai Buruli kalinyari ŋo bahi. Doro ŋɔ kalinsi nyaanga wulԑɣu bei wuleri ni yi palo. Buruli kalinyaɣu doro ŋɔ ni wuli luɣu shԑŋa n nyԑ sub-Saharan Africa balanteei Cote d'Ivoire, amaa di bi ziԑm salinima ban be Asia, Western Pacific ni Americas tingbana ni. Andunia tinsi pihita ni ayi ka doro ŋɔ barinima be. Yuuni kam pulini doro ŋɔ gbaari niriba ban kalinli ni paagi 5000-6000. Doro ŋɔ ni tooi gbaai binkɔbgu gba. Albert Ruskin Cook n nyԑ ninvuɣuso ŋun daŋ vihi doro ŋɔ zuɣu yuuni 1897. COVID-19 COVID-19 nyɛla alɔbo dɔr' shɛli din gili dunia luɣili kam. Pam lahi tooi booni li mi Coronavirus. Dɔro maa daa nyɛla bɛ ni tiɛhi ni shɛli yi Naawuni sani na n-pili bunkɔbiri ni. Lahabaya pam beni wuhiri dɔro maa ni pili tiŋgban' shɛli ni. Hali ni zuŋɔ di na nyɛla nangbankpeeni ka niriba na vihiri bɔri luɣishɛli dɔro maa ni daa kuli pili bee ninvuɣ' so din daa kuli gbaai tuuli. Phylogenetics buɣisiya wuhi ni SARS-CoV-2 pili lasilimiin goli October bee November silimmin-yuuni 2019. Phylogenetic algorithm nimmohi vihigu puuni o zaŋ o yɛligu sɔŋ na wuhi ni dɔro daa naan gɔmi gili Guangdong pɔi Wuhan tiŋgbani ni. Shɛhira yina wuhi ka dama ni dɔro maa yila Coronavirus din daa gbahiri zɔna la puuni na, ka yaligi hali ti doli ninvuɣ' shɛba ban beni ni zɔna n-kpe ninsalinima puuni na. Ban yɛli ni dɔro maa ni tooi nyɛla sarati ka di yina tabibi baŋdiba du' tita' shɛli puuni bɛ ni niŋdi bɛ tabibi vihigu la puuni na gba nyɛla niriba pam ni tooi saɣiri deeri shɛli. Tuuni lahabali din daa yina wuhiri ni dɔro maa gbaai ninsali so daa nyɛla Wuhan, Hubei, China tiŋgbani puuni. Tuuli ninvuɣu kalinli pihinahi (41) shɛba bɛ ni daa yina zaŋ pa pɔhim zuɣu wuhi ni bɛ nyɛla dɔro maa (COVID-19) ni gbahi shɛba din dali daa nyɛla silimmin-goli January silimmin-yuuni 2020 Lancet puuni, tɔ amaa di daadaama nima daa nyɛla din yina silimiin-goli December dahinyini dali, silimiin-yuuni 2019. WHO (Dunia Alaafee Laɣingu) maŋmaŋa daa yihila lahibali na wuhiri lala dɔro maa nahingbani silimiini-goli December dabaa anii dali, silimiin-yuuni 2019. Dɔro maa ni tooi yi daadam ni kpe daadam ni daa nyɛla WHO mini China kpamba ni daa dihi nuhi shɛli zuɣu silimiin-goli January silimiin-yuuni 2020. Lahibali kpeeni yi China kpamba sani na wuhi, ni dimbɔŋɔ nyɛla din mali harika ni Huanan Seafood Wholesale Market, ban gba tooi kɔhiri binkɔbi' niɛma la puuni. Silimiin-goli May silimiin-yuuni 2020, George Gao, ŋun nyɛ director zaŋti CDC, daa chɛmi ka bɛ chaŋ seafood market nti yihi bunkɔbigu kam ʒim biɛla ndaa vihili ni bɛ nyan nyaa dɔro maa be bɛ ni bee di kani ka daa vihi ka dɔro maa daa ka bɛ ni, ka di daa wuhiri kadama dɔro maa bi yi lala daa maa ni na bee di bi pili daa maa ni. Dɔro maa daalaama daa nyɛla bɛ ni nya shɛli ko' biɛ'  shɛli bɛ ni daa va Milan, Turin ni Italy, silimiin-goli December silimiin-yuuni 2019. Silimiin-goli December silimiin-yuuni 2019, dɔro maa daa pun yaligimi kpe salo pam ka di nyɛla di yi daadam ni kpe daadam ni maa ka di dɔli loori niriba. Kɔrɔnavarusi kalinli Hubei tiŋgbani ni daa zoomi pahi, n yi pa chaŋ paai kalinli pihiyɔbu silimiin-goli December biɛɣu  pishi dali, kaa daa paai kɔbishii ni pihiyɔbu ni ayɔbu silimiin-goli December biɛɣu pihita ni yini dali. Silimiin-goli December biɛɣu pishi ni anahi dali, Wahan Central Hospital daa zaŋla bronchoalveolar lavage fluid (BAL) biɛla tahi ashibiti ni ni bɛ ti vihi li. Silimiin-goli December pishi ni ayɔpɔi mini silimiin-goli December biɛɣu pishi ni anii dali, Vision Medicals daa yɛl' la Wahan Central Hospital ni Chinese CDC zaŋ kpa vihigu maa palo, n-wuhiri ka dama kɔrɔnavarusi palli nyɛla din yina. Pneumonia cluster din daa nyɛ so ni bi mi shɛlipiligu la nyɛla din daa niŋ silimiin-goli December biɛɣu pishi ni ayɔbu dali, ka daa nyɛ doctor Zhang Jixian ni tibi shɛli Hubei Provincial Hospital puuni, bɛ daa yɛli la Wahan Jianghan CDC Silimiin-goli December biɛɣu pishi ayɔpɔi dali. Cape Coast E-Class Cape Coast n-nyɛ Central Region din be Ghana la tinzuɣu. Di mali ya biɛlim ka di zooi. Di ya biɛlim maa nyɛla din me m-pe zani viɛnyala. Case fatality rate E-Class Bɔhimbu zaŋ chaŋ doro wuligibu , din tahi li na mini soya shεŋa dini yεn doli tuhi doro  ŋɔ wuhiya bε tooi lahi booni li Case fatality risk bee case fatality ratio (epidemiology)– di nyεla alobo doro puuni ban pun kpi bε yi zaŋli maɣisi doro maa ni be shεba zaa ni saha shεli sunsuuni. CFR ŋɔ wuhirila kɔbigu puuni vaabu ka lahi ʒe din zaŋdi doro maa yaa. Bε tooi zaŋdi CFR ŋɔ baŋdi doro maa ka lahi baŋ di ni zaŋ saha shεli wuligi kamani alobo dɔr’ loora. CFR ŋɔ tuma naarimi di yi ti niŋ ka ban mali doro ŋɔ lahi kani. (bε zaa yi kpi bee bε zaa yi kpaŋ). CFR ŋɔ pilimi ni, shεhira kamani, alobo doro din mali yaa ka kuli pahiri dabisili kam saha yεn pɔrimi n-gari CFR saha. Mortality rate nyεla ti ni mali shεli n-gabira CFR – di nyεla din zaŋdi baŋdi niriba ban pun kalinli salo maa kalinli saha shεli sunsuuni. CFR mi nyεla niriba ban kpi kalinli doro maa ni gbahi shεba ko. Saha shεŋa bachi ŋɔ “case fatality ratio nyεla din gabiri “case8 fatality rate, amaa di pa zaɣ’ yinsi. Case fatality ratio ŋɔ nyεla ka a zaŋ yεla ayi din bi kpini taba m-maɣisi taba. Central Region E-Class Central Region nyɛla din be Ghana regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n-nyɛ Cape Coast. Chaankpɛŋ Chaankpɛŋ nyɛla tiŋzuɣu din be Northern Region, Ghana tiŋgbanni. Chagas dɔro E-Class Chagas dɔro nyɛla dɔr’ shɛli din zooi dunia yaɣi shɛŋa tulim ni be. Binniɛn bih’ cherisa n tahiri ŋa na. Lɛlisi ban tabliri ningbiŋ zuɣu nyuri ʒim la n kpabri binniɛ’ bih’ chɛrisa ŋɔ. Doro ŋɔ lahimgbana bi ʒi yim, di taɣirila biɛɣu kam. Doro ŋo ni yɛn pili nira, di nahingbana bi yiri polo bei di ka yaa. Kpaɣuʒiɛɣu, ʒi’ soya tibigibu, zuɣ’ yaali n ti pahi ŋubira ni mɔribu n nyɛ shira shɛŋa di piligu maa ni ʒirina. Zanchaŋ bakɔi 8-12 sunsuuni ka di yɛn nya yaa zani viɛnyɛlinga. Niribu 60-70% puuni dɔro ŋɔ ku lahi nabigi yaɣi saha ŋɔ. 30-40% ban kpalimla mii, doro ŋɔ nahimgbana ni yi palo yuuni 10-30 nyaaŋa. Lala saha ŋɔ yi paai, niribu 20-30% suhishei ʒisoya yɛn zaligi ka waɣ’ligi. Diyi niŋ lala suhu ŋɔ yɛn tarigimi ka zaɣsi tumbu. Din lahi pahi niribu 10% puuni, bɛ lɔŋni ʒisɔya ŋɔ gba nyɛla din ɣɛn yɛligi. "T. cruzi" nyɛla binniɛn shɛb’ liɛlisi ban tabliri ningbiŋ zuɣu nyuri ʒim la ni kpabiri yuɣisiri sariti salnim’ mini vuhurisi. Liɛlisi ŋɔ laɣimmi bɛ Triatominae zuliya ni. Zuliya balibu kam malila bɛni boondi lɛlisi ŋɔ shɛm: bɛ mio la "vinchuca" Argentina, Bolivia, Chile ni Paraguay, "barbeiro" Brazil, "pito" Colombia, "chinche" Central America, nti pahi "chipo" Venezuela. Chagas dɔro ŋɔ ni lahi tooi lɔhiri nirib’ shahi n nyɛ ʒim vɔbu/kpɛhibu shei, binsaba kpɛhibu shei, dibu shei (di yi niŋ ka Chagas binniema yi siɣi bindirigu nɔ ni), nti pahi dɔyim shei (ma ni tooi zaŋ li looi biya). Di yi na bi ti tooni, baŋdib’ ni tooi zaŋ maicroscope nyuli sal ʒim ni n nyɛli. Di yi shiri biɛni ka bɛ yuli, bɛn nyɛ "T. cruzi" ʒim maa ni. Doro ŋo yi yɛn gu, di tuya ka niri taɣi o biɛhagu shei mini o ningbina ka Chagas liɛlisi ŋɔ bi dim o. Din lahi pahi gubu ŋɔ shei, di tuya ka nir’ mira ka chɛ baŋdib’ vihi pɔi ka naan yi zaŋ so ʒim n kpehi o. Chagas doro ŋo nyɛbli tilaa nabi yi polo. Di kaali saha doritila mi, tima kamani benznidazole mini nifurtimox nyaŋdi ŋa. Tima ŋa yaa baligirimi dɔli Chagas dɔro ŋɔ yuunsim sal ningbiŋ ni. Dimi yi niŋ mi ka Chagas pun nyɔɣi la nir’ ka di yuui, tima ŋa tooi baligiri di lahimgban’ shɛŋa din yi dɔli di nyaang’ la. Di tu ka di baŋsi kadama niribu 40% ban vali benznidazole mini nifurtimox puuni, tima ŋa di gbuɣi di ninsabla bahina; di leei bi yuurimi. Di nin sabla maa shɛŋa n-nyɛ: ningbiŋ zuɣu doro, zuɣupuri poobu n–ti pahi puuni bɛn-nyɔri zaɣisibu. . Di buɣisiya ni daadam biɛligu kaman million 7-8 malila Chagas doro ŋɔ. Lala niribu ŋɔ pam biɛla Mexico, Central America ni South America. Yuuni 2006 vihugu wuhiya ni di kuri daadam biɛlim 12,500 yuunu kam puuni. Ban mali doro ŋɔ pam nyɛla faranima. Bɛ pam bi mi ni bɛ mali doro ŋɔ. Din yi pa niŋ ka kahi-kuli gɔrim niŋ bayanala luɣ’likam la chɛmi ka doro ŋɔ lu n-gɔhi duniya tinsi pam. Di bi chihi America mini Europe tinsi gba. Vihigu wuhiya ni doro ŋɔ ni mali ninsal kalinli shɛb’ America mini Europe tingbana ni kuli nabgimi hali ti kpa yuuni 2014. Carlos Chagas, yuuni 1909 puuni n daa tuui vihi baŋ doro ŋo ninni ni nyɛ shɛli. O yuli ka di zaŋ bolili. Chagas doro ŋɔ gbaairi vuhirisi balibu paai 150. Chankpiɛŋ E-Class Chankpiɛŋ nyɛla tiŋ shiɛli din be Northern Region, Ghana tinggbanni. Chihibu Suuri ŋɔ nyɛla din wuhiri kundi shɛŋa n ni vihi ka di sɔŋ ma zaŋ kpa vihigu ŋɔ polo. Vihigu ŋɔ pala nin'yino ko yɛm ni niŋdi shɛli, dama baŋdiba pam pun yina n-niŋ vihisi zaŋkpa chihibu polo. Yɛlimaŋli yɛra, di mini baŋdiba pun niŋ vihisi zaŋ kpa chihibu polo ŋɔ maa zaa yoli, chihibu kundinima dii bi galisi ti shikuriti la puuni. Dimbɔŋɔ mi pala din daa chɔɣsi n koba ni, dama n daa vihila kundi shɛŋa din nyɛ zuliya shɛŋa dabam ka leei kpini n tuma ŋɔ. Dini n-daa che ka n tuma ŋɔ tum n-tam kalinli zuɣu. Suuri ŋɔ nyɛla din pu bunahi zuɣu, 2.0 nyɛla piligu, 2.1 chihibu Gur-zuliyanima ni, 2.2 mmi yulila chihibu Kwa-zuliyanima ni ka 2.4 mmi gba yuli chihibu Dunia zuliya shɛŋa ni. Scarification Chihibu (Dagbaŋ) E-Class UNIVERSITY OF EDUCATION, WINNEBA FACULTY OF LANGUAGES DEPARTMENT OF GUR-GONJA TUMA DAGBANI YƐLTƆƔA CHIHIBU MOHAMMED OSMAN NINDOW N-SABI LI N TUMLA TUMA ŊƆ N-TI UNIVERSITY OF EDUCATION, WINNEBA N-JƐNDI GHANA YƐLTƆƔA BALIBU SHƐHIRA GBAŊ (B.A DAGBANI EDUCATION) DEEBU. KPINI GOLI (May 2014) KARIMBIA PƆRI Mani Mohammed Osman Nindow ti yɛda ni tuma ŋɔ nyɛla n dini, gbaai yihi n ni vihi ninvuɣ’ shɛba kundinima ka ŋa sɔŋ ma ka tuma ŋɔ tum. N lahi ti yɛda ni pa so tuma yaɣili bee zaa ka n yaai sɔŋ ŋɔ. YULI GƆRIBU. DABISILI. KARIMBA YULI: ISSSAH ALHASSAN SAMUEL YULI GƆRIBU. DABISILI. Tuma ŋɔ pala n ko yɛm bee kpiɛŋ ni tum shɛli. Niriba sɔŋsim nyɛla ni ku tooi n-tam shɛli yɛla. Dama n yi tam bɛ yɛla n ni pooi daadam. M piligu puhigu kunila Naawuni na’ gaŋa sani, m paɣira pam a ni ti ma baŋsim shɛli ni haŋkali kam zaŋ kpa tuma ŋɔ polo maa. N lahi paɣira n nyɛvuli mini n daa alaafee zuɣu, dama paɣibu simdila a ko. N lahi puhiri n karimba ŋun vihi tuma ŋɔ piligu hali ni di bahigu ŋɔ. Mr. Issah Alhassan Samuel. Naawuni pahimi a suɣulo, kpamli, anzansi ni baŋsim ka kuli che ka a be tooni ka ti mi doli. M puhiri suŋ din ka ŋmali m-bɔŋɔ ka m mali tiri Dagbani yaɣili karimbanima zaa, Mr. Alhassan Issahaku, Mr. Adam Peter Pazzack, ni Mr Abdul-Rahaman Fusheini. Naawuni chɛli ya tooni ka pahi ya suɣulo ni kpamli ni yolisiri suŋ. Mr Seidu Nunundow, a niŋ anfaani pam n-niŋ n ni. Naawuni pahimi a kpamli ka ʒili a mini a paɣa ni suhudoo ka baai ti dapala maa n-ti ti. N karimbitaba ban be Dagbani yaɣili 2013-2014 yuuni nima m puhiri suŋ m-bɔŋɔ ka m mali n tiri ya. Di bahi bahindi Mr. Amos, Mr Tahidu Alhassan nti pahi Mr Alhassan Hamza (Maths Dept) yi puhiri suŋ m-bɔŋɔ. N duunima, Mr. Sumani Kadir mini Mr. Alhassan Osman yi puhiri suŋ m-bɔŋɔ. Naawuni timi ti tooni. Dimbɔŋɔ nyɛla puhiri suŋ ka m mali n tiri Abigail. M paɣiya, haŋkali shɛŋa ni kpaŋsiri shɛŋa zaa a ni zaŋ n-ti ma tuma ŋɔ polo, ni ti bɔhimbu kam zaa polo. Naawuni chɛli ti ti taba, ka di che ka di nyɛla tuuli Digirii ŋɔ tariga ka ti yɛn zani. Naawuni tahimi ti tooni. N ku tooi tam m ma yɛla. Magaaʒia, Naawuni dolimi a nyɛvuli ka larigi ti ka ti beli a n-chaŋ katiŋa. Ka che din niŋ maa ŋuna Naawuni yiko m-bala, so mi di pun bi yɛn kpalim. N lahi puhiri n tuzo paɣiba zaa ni bɛ kpaŋmaŋa, Naawuni larigimi ya. Abdulai Abukari mini o paɣa Latifa Abukari, yi puhiri suŋ m-bɔŋɔ, n ku tooi tam Firidaus yɛla, Naawuni baami o n-ti ti. M puhigu kpalinkpaa chanila n duulana sani, Amina (Mo’ bila) ni ti bia Nasara, ni o kpaŋmaŋa shɛli o ni niŋ n shikuru chandi ŋɔ piligu hali na ni zuŋɔ, Naawuni lirimi ti daashili ka niŋ alibarika n-niŋ ti bihi ni. Naawuni pahimi a suhukpeeni mini suɣulo. Nasara m bi tam a yɛla, Naawuni baami a k ache ka a yiɣisina nti nyɛla bi’ suŋ. Ŋun kam sɔŋ ma n shikuru piligu hali ni zuŋɔ, Naawuni duhimi yi bɔɣiri zuɣusaa. M ma Laamisi, m puhiri a, a ni ku a tuma n-ŋme n tuma ŋɔ niŋ kompiita ni maa, Naawuni pahimi a suɣulo, Naawuni yiko ni Kanvili pala n ŋahiba ni yɛn zaŋ a n-kuli shɛli. “Kumsi kumdimi ka nintam zɔri baribari ninsalinima sani, tɔ amaa mani kumdimi ka ʒim zɔri n suhu ni n-viɛri m puuni nɛma”. Kundi ŋɔ piligu mini di bahigu zaa nyɛla n ni mali shɛli n-tiri Yilikpandana (ŋmansaɣili naa, jabɔbili nachima bia, miɛnduri nachima bia, kacheli paɣisarili bia). Wala maa saɣi moobu ka a mi wum a banima bɔligu ka kpuɣi napɔŋ. Naawuni tahimi a a yaanima mini a banima maa tooni. TariliLahibali SUURI YINI: LAHIBALI TUULI 1.0 Piligu. 1 1.1 Dagbaŋ mini di daadambiɛligu tariga . 3 1.2 Muɣisigu din ʒi vihigu ŋɔ na. 3 1.3 Vihigu nianima. 4 1.4 Vihigu bɔhisi. 4 1.5 Vihigu sodoligu. 5 1.6 Vihigu yɛlimuɣisira . 6 1.7 Vihigu daanfaani. 6 1.8 Vihigu ni vihi zani luɣi shɛli tariga. 7 SUURI AYI: KUNDIVIHIRA 2.0 Piligu . 8 2.1 Chihibu Gur-zuliyanima ni. 8 2.2 Chihibu Kwa-zuliyanima ni. 10 2.3 Chihibu zuliya shɛŋa dabam ni. 11 SUURI ATA: VIHIGU SODOLIGU 3.0 Piligu . 13 3.1 Sodoligu . 13 3.2 Vihigu daadambiɛligu tariga. 14 3.3 Daadambiɛligu piibu soya . 14 3.4 Vihigu ni vihi luɣ’ shɛli. 15 3.5 Vihigu nɛma . 15 3.5.1 Buku mini Alikalimi. 15 3.5.2 Bɔhisi . 16 3.5.3 Alizama dibu. 16 SUURI ANAHI: BACHIBURA ŊAN SƆŊDI KA TI CHIHIRI YƐLTƆƔA MINI BACHIŊDA ŊAN CHIHIRA 4.0 Piligu. 17 4.1 Dagbani yɛltɔɣa biɛhigu . 18 4.2 Bachibura ŋan sɔŋdi ka ti chihiri yɛltɔɣa Dagbani. 19 4.2.1 “Ku” ni chihiri yɛltɔɣa sham Dagbani ni. 20 4.2.2 “Bi” ni chihiri yɛltɔɣa sham Dagbani ni. 21 4.2.3 “Di” din chihiri yɛltɔɣa. 23 4.3 “Pa” din chihira. 25 4.4 “Ka” din kpaŋsira. 26 4.5 “Pa” mini “ka” zaŋ gabi taba. 27 4.6 Bachiniŋda ŋan chihihra. 28 4.6.1 Ka/be. 29 4.6.2 Mali/ka. 30 4.6.3 Je/bɔri. 31 4.6.4 Mi/ʒi. 32 4.6.5 Nyɛla/pala. 33 4.7 Bachiniŋda ŋan chihiri mini bachibura. 35 4.8 Chihibu mini sintaks ni simantiks. 36 4.9 Yɛltɔɣimuni bee yɛltɔɣili yaɣili chihibu. 39 SUURI ANU: VIHIGU KOLIVAAI MINI NAABU 5.0 Piligu. 41 5.1 Tuma ŋɔ yɛligbahira. 41 5.2 N tɛha zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. 42 5.3 N ni mali shɛli n-tiri zamaatu . 42 5.4 Kolivaai . 43 5.5 Naabu . 44 Kundivihira. 45 Zuliya yɛltͻŋa zooya pam dunia ŋͻ puuni ka zuliyanima mali li n-tiri ka deeri lahibali bɛ biɛhigu puuni. Lala zuliya yɛltͻŋa ŋͻ nyɛla din sͻŋdi ti ka ti wͻligiri ka baŋdi taba zuliya ni nyɛ shɛli, ni ti ni yi bͻba shɛŋana dunia yaaŋa zuŋu. Dabgani nyɛla “South Western Oti-Volta Central Gur” Zuliyanima la puuni yini Bendor-Samuel (1989). Bͻbi shɛŋa bɛ ni tͻŋisiri Dagbani Ghana nyɛla Tamale ni di tiŋkpan’ kͻŋila ni Naya bͻbili mini di tiŋkpan’ kͻŋila. Dagbani nyɛla bɛ ni tͻŋisiri shɛli balibu buta: Tomosili, bɛ tͻŋisiri li la Dagbaŋ wulinluhili bͻbili, Tamale mini di tiŋkpansi, Nayahili mi nyɛla bɛ ni tͻŋisiri shɛli Dabgaŋ wulimpuhili, Naya bͻbili m-bala, ka din pahi mi nyɛla Nanunli, Bimbila bͻbili ka bɛ tͻŋisiri li. Dagbani yɛltͻŋa mi nyɛla din doli “SVO”, bachikpani, bachiniŋdili ni niŋsimdeera Issah (2011). Vihigu ŋɔ yɛlli kam yɛn jɛndila Tomosili, dama vihigu ŋͻ lana nyɛla ŋun yi Tamale yaŋili na ka lahi nyɛ ŋun tͻŋisiri Tomosili yaha. Zuliya yɛltͻŋa kam nyɛla din pu n-doya kamani fͻnɛtiks, fͻnoloji, mͻfoloji, sintaks nti pahi simantiks. Pubu ŋͻ bali yini kam tͻm mali la piribu, ka di zaŋiyini kam sͻŋdi zuliya maanima bɛ yɛltͻŋa polo. N tuma ŋͻ yɛn jɛndila sintaks pubu bali shɛli ti ni booni chihibu la, ka lahi vihi chihibu mini sintaks ni simantiks ni kpini taba shɛm. Abels mini Muringu (2007) wuhiya ni chihibu nyɛla bin’ shɛli din be Dunia ŋɔ zuliya yɛltɔŋa kam puuni; ni dimbɔŋɔ wuhimi, ni zuliya kam mali la so’ shɛli bee so’ shɛŋa, bee ka bɛ laŋim so’ bɔbigu din ni sɔŋ ba ka bɛ tooi chihi yɛligu. Di sͻŋdimi n-chɛri ka nira zaŋisiri bee n-chihiri yɛligu noli. Dimbͻŋͻ nyɛla din be zuliya kam yɛltͻŋa puuni ka bɛ vihiri di zuŋu ka sͻŋdi n-yɛligiri bɛ yɛltͻŋa maa pebu. Ti yi yuli zuliya yɛltͻŋanima maa, bɛ malila so’ shɛŋa bɛ ni doli n-chihiri yɛligu, Kamani kambonsi, bɛ mali tooni biɛlinli “n” ka di sͻŋdi ba ka bɛ chihiri yɛligu. Shɛhira, 1. a. “ɔ n-ti ha”, (Boadi 2010:14). b. O bi gbɛri kpe Essien (1985) wuhiya ni Ibibionima gba mali tooni biɛlima ka ŋa sͻŋdi ba ka bɛ chihiri yɛltͻŋa; kamani “ku”, shɛhira, 2. a. “Ka”, chama, b. “Kuka”, di chaŋ. c. “Di” kamina, d. “Kudi”. e. Di kana Tuma ŋɔ: Dagbani yɛltͻŋa chihibu nyɛla din yɛn vihi ti bachiniŋda shɛŋa ti ni mali chihiri bachiniŋda la, n-nyaa wula ka di mini sintaks ni simantiks lee kpini taba, ka lahi vihi n-nya ti bachibura la “ku, bi ni di,” ŋan dooni bachiniŋda tooni la ni tumdi tuma shɛm ti yi yɛn chihi yɛligu? Wula ka di mini bachiniŋda shɛŋa ŋan chihiri maa leei kpini taba? Ni di mini sintaks ni simantiks ni kpini taba shɛm. N yɛn pula tuma ŋɔ suuri anu zuɣu. Suuri yini yɛn jɛndila lahabali tuuli, yɛlimuɣisirili maa ni nyɛ shɛli, vihigu nianima, vihigu bͻhisi, vihigu daanfaani, vihigu yɛlimuŋisira, vihigu ni yɛn vihi n-zani shɛli, ni di ni ŋmaai n-saɣisi shɛm tariga. Suuri ayi puuni n ni wuhi kundi shɛŋa n ni daa zaŋ lihi ka di sɔŋ ma ka n-tum tuma ŋͻ. Suuri ata mi yɛn wuhila vihigu ŋͻ sodoligu: soya kamani vihigu daadambiɛligu gahimbu ni vihigu nɛma kamani kpahimbu, bͻhisi, bukunima mini alikalimi nti pahi alizama dibu. Suuri anahi ni mi, n ni kahigi bachibura ŋan sɔŋdi ti ka ti chihiri yɛltɔɣa Dagbani ni mini bachiniŋda ŋan chihira, “pa” din chihira, "ka“ din kpaŋsira ni “pa” mini “ka” zaŋ gabi taba. N ni lahi wuhi bachiniŋda ŋan chihiri mini bachibura ni kpini taba shɛm. Di puuni ka n yɛn kahigi chihibu mini Dagbani sintaks mini simantiks ni kpini taba shɛm ni chihibu din jɛndi yɛltɔɣ’ muni bee yɛltɔɣili yaɣili. Suuri anu mi yɛn nyɛla kolivaai mini naabu. Dagbaŋ bela “Ghana” Tudu polo ŋᴐ, dina n-nyԑ “Northern Region”. Amaa pa Dagbamba kᴐŋko m-be Dagbaŋ. Zuliya shԑba bani mini Dagbamba be “Northern Region” n-nyԑ Zabaŋisi, ŋmampurisi, Nanumba nti pahi Kpunkpaamba. Zuliya shԑba n ni kali ŋᴐ zaa mini Dagbamba malila tintarisi. Amaa zuliya shԑba beni ka bԑ mini Dagbamba n-laŋim n-ӡi Dagbaŋ. Zuliya kamani Cheemba, Chekᴐhi, ni Kpunkpaamba. Dagbamba n-nyԑ zuliya shԑba ban galisi n-nyaŋ zuliya shԑba ban be “Northern Region” maa zaa. Ti Ghana daadam biԑlim kalinli tuma yilinima wuhiya ni Dagbaŋ daadam biԑlim galisim paai kamani tuhituhili ni tuhikᴐbishiyi ni pihinu ni anahi ni kᴐbishinahi ni pisopᴐin ni ayobu (1,254,476) laasabu. Amaa Dagbamba kalinli nyԑla kamani tuhutuhili ni tuhi kᴐbisi yᴐbu ni pihinu ni ata laasabu (1,060,053): “Ghana demographic profile 2013” “Northern Region” pirila yaŋa pishi ni ayobu, ka Dagbaŋ su yaŋa pia ni ata. Amaa Dagbamaba sula yaŋa pia. Lala yaŋa ŋᴐ n-nyԑ Tamali, Toliŋ, Kumbuŋ, Gushԑŋu, Savulugu/Naantᴐŋ, Naya, Zabizuŋu,Kariga,Mion nti pahi Saŋinarigu Tamali n-nyɛ ”Northern Region” tinzuŋu ka Naya mi nyԑ Dagbamba kali yili. Dinzuŋu, Dagbamba zaa Nazuŋu nyԑla Yaan naa ka o ӡi Naya. Dagbani yɛltɔŋa malila balibu buta, dina n-nyԑ, Tomosili mini Nayahili ni Nanunli. Tomo polo nima yԑrila Tomosili ka Naya polo nima mi yԑri Nayahili. Nanunli mi nyɛla bɛ ni yɛri shɛli Nanuŋ, Bimbila mini di tiŋkpansi. Yɛltɔɣa chihibu nyɛla bin’ shɛli baŋdiba ni saŋi n-ti ni di be zuliya yɛltͻŋa kam puuni, Olawsky (1999), Adam (2010), Issah (2012). Dagbani yɛltͻŋa puuni,ti mali bachiniŋda shɛŋa ka ŋa chihiri bachiniŋda bali shaŋa noli yɛltͻŋa ni, “mali-ka”, “mi-ʒi”, “bͻri-je”, “be-ka”, “nyɛla-pala”. Ka naanyi che tooni biɛlima “bachibura” “bi”, “ku”, “di” Olawsky (1999), Adam (2010), Issah (2012). Ka ŋa gba chihiri yɛltͻŋa bali shɛŋa. Dimbͻŋͻ wuhiya ni yɛltͻŋa chihibu nyɛla din nyɛ daantalikpeeni zuliya yɛltͻŋa ni ka Dagbani gba nuu pala din yi di puuni. Dimini chihibu kuli be Dagbani yɛltͻŋa puuni ŋͻ maa zaa yoli, niriba dii na bi yina n niŋ vihigu n-jɛndi li Dagbani puuni. N yɛligu ŋͻ mi bi wuhi ni niriba bi niŋ vihigu zaŋ jɛndi chihibu, dama Olawsky (1999), Adam (2010), ni Issah (2012) ko ka n nya n vihigu puuni ka bɛ na mini niŋ vihigu zaŋ jɛndi chihibu. Tͻ amaa bɛ vihigu maa dii bi kpe puuni pam. Yɛltͻŋa chihibu dii bi nya vihigu pam ŋͻ nyɛla muŋisigu zaŋa karili. Di zuŋu n-che ka n yina ni n niŋ vihigu ŋͻ n nya Dagbamba ni mali bachiniŋda shɛŋa mini bachibura n-chihiri yɛltͻŋa noli, ni lala bachibura ŋͻ mini Dagbani sintaks mini simantiks ni kpini taba shɛm yɛltͻŋa puuni. Kamani, “Abu sa ku bua” nyɛla yɛligu, ka ti ni tooi chihi lala yɛligu ŋͻ. “Abu sa bi ku bua”, “bi” ŋͻ n-nyɛ biɛlim shɛli din chihi yɛligu maa. Ka di mi nyɛla din chihiri niŋsin dim pa nyɛvuya ni. 1.3 Vihigu nianima 1) Dagbamba ni chihiri yɛligu noli shɛm. 2) Chihibu soya din be Dagbani ni. 3) Chihibu soya ŋɔ mini sintaks ni simantiks ni kpini taba shɛm. 4) Chihibu soya balibu ŋɔ ni tooi laŋim taba. 1.4 Vihigu bɔhisi Tuuni kam nyɛla din tumdi n-doli di daliri. Vihigu ŋͻ yɛlikpani chaŋmi n-ti jɛndi: “Dagbani yɛltͻŋa chihibu”. Pͻi ka vihigu ŋͻ mi nia pali, di tuya ni bͻhisi m-beni ka labisibu zaŋ ti bͻhisi ŋͻ n-yɛn nyɛ din yɛn sͻŋ ka tuma maa tum viɛnyɛla. Di zuŋu tuma ŋͻ pala din ni niŋ dede di yi bi tooi labisi bͻhisi ŋan do gbunni ŋͻ. 1. Bo n-leei nyɛ yɛltͻŋa chihibu Dagbani ni? 2. So dini ka Dagbani doli n-chihiri yɛligu? 3. Wula ka chihibu soya ŋɔ mini sintaks mini simantiks leei kpini taba? 4. Chihibu soya din be Dagbani ni ŋͻ ni tooi laŋim taba? So’ bɔbigu ka n yɛn doli ka di sɔŋ ma zaŋ kpa vihigu ŋɔ polo. Dinzuŋu vihigu ŋɔ pala ni yɛn zaŋ n ko yɛm n-niŋ shɛli. Dama niriba pun sabi kundinima pam Dagbani puuni ka nyɛla ninvuŋ’ shɛba ban mali yee zaŋ kpa Dagbani bɔhimbu mini di vihisi polo. Piligu, n yɛn gilimi n-laŋisi baŋdiba ni sabi gban’ shԑŋa Dagbani ni ka di nyԑla bԑ sabi li mi ka yihi li ka dunia zaa mi di yԑla. N yɛn karimdi li mi ka yaari bԑ ni zaŋ chihibu n-tum tuma luŋi shaŋa bԑ tuma maa puuni din ni che ka n tuma ŋᴐ ti ku nyԑ tuun gbariŋ. N lahi nyԑla ŋun yɛn gahim Dagbani karimbihi ni sabiri bԑ maŋmaŋ bukunima (lahabali nambu) la shԑŋa. N yɛn karimmi ka lahi yaai bԑ ni mali chihibu n-tumdi tuma shԑm lala sabbunima ŋᴐ ni. Di daliri nyԑla karimbihi ŋᴐ nyԑla ban yԑri Dagbani, di zuŋu bԑ mali chihibu n-tumdi tuma bԑ yԑltᴐŋa ni saha shԑli kam. M bi yɛn zani ni, n ni lahi ӡini m maŋmaŋa n-sabi yԑltᴐŋi ŋmahi ka di mali chihibu di puuni ka n zaŋ li m-bᴐhi ninvuŋ’ shԑba ka bɛ yԑri di ni nyԑ shԑm bee di ni tu ni di nyԑ shԑm. shԑŋa mi yɛn nyԑla bᴐhisi din labisibu yԑn bᴐri chihibu belima la puuni shԑŋa. So’ shԑŋa ni kali ŋᴐ maa n-yɛn nyԑ ni yɛn doli shԑŋa n-laŋim vihigu ŋᴐ yԑligbahira. To amaa bᴐhi shԑŋa ni yɛn niŋ m-bᴐhiri maa bi gbaai la karimbihi ko dama karimbanima gba nyԑla ban yɛn labisi bᴐhisi maa shԑŋa. Tuuni kamani ŋɔ tatabo ku tooi kɔŋ yɛlimuŋisira. Dama pɔi ka nira tum tuma ka di zani di naba ayi zuŋu sheei wɔligu n-yi a ni. Dinzuŋu tuma ŋɔ daa ti yɛn tum n-naai, yɛla din do gbunni ŋɔ daa nyɛla din nyɛ yɛlimuŋisira ni achiika n-ti ma. Tuuli, saha nyɛla din daa nyɛ yɛlimuŋisirili ni achiika. Dama pa vihigu ŋɔ ko n-daa nyɛ ni tumdi tuun’ shɛli. N daa nyɛla ŋun wuhiri karimbihi ka lahi n-niŋdi vihigu ŋɔ gba. Dizuŋu n dda dii bi nya saha viɛnyɛla n-ti tuma ŋɔ. Yaha, kundi shɛŋa ni daa vihiri ka tumdi tuma ŋɔ gba daa nyɛla muŋisigu. Dimi pala kundinima kala Dagbani ni, tɔ amaa chihibu dii pala din nya vihigu dizuŋu kundinima zaŋ n-jɛndi li dii kani. Dimbɔŋɔ nyɛla din daa nyɛ muŋisigu dama kundinima ŋɔ n-yɛn sɔŋ ma ka tuma ŋɔ tum n-chaŋ dede. Ninvuŋishɛba ni daa zaŋ n-tum tuma ŋɔ gba daa nyɛla muŋisigu, dama pa n ni daa bɔri ba saha shɛli kam zaa ka n-daa nyari ba. Dama pa di ko n-nyɛ ban’ gba tuma, bɛ shɛba nyɛla tuntumdiba ka shɛba mi nyɛ karimbihi. Dimbahindi nyaaŋa nyɛla liŋiri, tuuni n-kani saha ŋɔ ka nira yɛn tum li ka bi di liŋiri. Dama n daa da kundinima, ka ӡini sabirintoli gbuni n-sabi, di mi zaa nyɛla din diri liŋiri dama n ka li n nuu ni. Dizuŋu di daa nyɛla muŋisigu zaŋ’ titali n-ti n tuma ŋɔ. Dagbankpamba n-nya ka yɛli ni bini din pɔri ka mali anfaani n-nyɛ din galisi. Tuma ŋɔ, hali di yi kuli bi galisi di nyɛla din mali anfaani kamani din do gbunni ŋɔ. Piligu, di daanfaani din ka ŋmali nyɛla din ni sɔŋ n-yɛligi Dagbani girama. Dama zuliya yɛltɔŋa lɛbigibu dolila vihisi din niŋdi zuliya maa puuni. Dizuŋu di yi naai, di nyɛla din yɛn mali anfaani nti Dagbani girama. Yaha, vihigu ŋɔ lahi nyɛla din yɛn nyɛ sɔŋsim n-ti Dagbani karimbanima. Di yɛn sɔŋmi n-neei ka kahigi chihibu n-ti ba ka bɛ wuhiri bɛ karimbihi ka muŋisigu kani. Dama karimbanima kpaŋmaŋa yirila kundi shɛŋa bɛ ni mali n-wuhiri ni na, dizuŋu tuma ŋɔ yi naai viɛnyɛla di nyɛla din yɛn n-sɔŋ karimbanima ka di ka ŋmali. Di yi ti niŋ ka buku mali anfaani n-ti karimbanima, di daanfaani zaŋ nti karimbihi din ku mali kpee. Dizuŋu vihigu ŋɔ yi naai di nyɛla din yɛn mali anfaani n-ti karimbihi, dama di nyɛla din yɛn sɔŋ ba ka bɛ baŋ so’ shɛŋa Dagbani ni doli n-chihiri yɛligu noli. Ka lahi n-sɔŋ ba ka bɛ mali shili viɛnyɛla zaŋ n-kpa bɛ zahimbunima polo. Ban’ doli n nyaaŋa yɛn niŋ vihigu zaŋ n-kpa chihibu polo pala ban’ yɛn di wahala shɛli mani ni daa di, dama bɛ nyɛla ban yɛn tuŋi n ni zali n vuŋ’ ŋmaa ŋɔ maa shɛli ka ku lahi m-pili gbunni. Dizuŋu di nyɛla din yɛn mali anfaani n-ti ban gba yɛn niŋ vihigu ŋɔ tatabo. 1.8 Vihigu maa ni vihi zani shɛli tariga Vihigu ŋɔ nyɛla din niŋ Dagbaŋ n-jɛndi chihibu Dagbani yɛltɔŋa puuni. Ti mi yi yuli Dagbaŋ, Nanuŋ ni ŋmampurugu ti zaa nyɛla ban yɛltɔŋa nyɛ yim. Tɔ amaa vihigu ŋɔ kuli niŋla Dagbaŋ. M bi yɛn kpe Nanuŋ mini ŋmampurugu puuni n-tum tuma ŋɔ. Suuri ŋɔ nyɛla din wuhiri kundi shɛŋa n ni vihi ka di sɔŋ ma zaŋ kpa vihigu ŋɔ polo. Vihigu ŋ-ŋɔ pala ninyino ko yɛm ni niŋdi shɛli, dama baŋdiba pam pun yina n-niŋ vihisi zaŋ n-kpa chihibu polo. Yɛlimaŋli yɛra di mini baŋdiba pun niŋ vihisi zaŋ kpa chihibu polo ŋɔ maa zaa yoli, chihibu kundinima dii bi galisi ti shikuriti la puuni. Dimbɔŋɔ mi pala din daa chɔŋisi n koba ni, dama n daa vihila kundi shɛŋa din nyɛ zuliya shɛŋa dabam ka leei kpini n tuma ŋɔ. Dini n-daa che ka n tuma ŋɔ tum n-tam kalinli zuɣu. Suuri ŋɔ nyɛla din pu bunahi zuŋu, 2.0 nyɛla piligu, 2.1 chihibu Gur-zuliyanima ni, 2.2 mi yulila chihibu Kwa-zuliyanima ni ka 2.4 mi gba yuli chihibu Dunia zuliya shɛŋa ni. 2.3 Chihibu zuliya shɛŋa dabam ni Yaŋili ŋɔ n yɛn yulila zuliya shɛŋa din pa Gur bee Kwa. Lala zuliya shɛŋa ni yɛn yuli ŋɔ mi pala zuliya shɛŋa din yɛri bee m-be Ghana, to amaa n ni nya chihibu zuliya shɛli kam ni ka di kpini n tuma ŋɔ nyɛla ni yɛn yɛli shɛli yɛla. Payne (1985) wɔligila chihibu buyi zuŋu siliminsili ni, chihibu din chihiri yɛltɔŋili, o wuhiya ni lala chihibu ŋɔ nyɛla simantiks tuma. Lala ŋɔ nyaaŋa, Payne (1985) lahi piri li mi n-doli 3. a. chihibu maŋli, Baŋda ŋɔ bi tam ka lahi yɛli ni chihibu ni tooi bi chihi yɛltɔŋili zaa, amaa ka di nyɛla yɛltɔŋili maa yaŋili ka di chihira. Lala chihibu ŋɔ, Payne (1986) boli li la “chihibu din bi chihiri yɛltɔŋili zaa”. O bi tam ka yɛli ni chihibu balibu shɛli o ni kali ŋɔ nyɛla din ka zuliya shɛŋa ni, tɔ amaa ni ŋa zaa nyɛla ŋan be siliminsili ni. Laka (1990) yɛliya ni chihibu bali shɛli din yoli Siliminsili ni nyɛla “do” zaŋ n-kpɛhi. Ni bɛ malila lala biɛlinli ŋɔ n-kpɛhiri yɛligu ni ka di sɔŋdi mɔfim shɛŋa din bi taŋiri bachi pubu ka di sɔŋdi li ka di chihiri yɛligu noli. Baŋda ŋɔ wuhiya ni ti yi nya yɛligu ŋɔ, 4. Mary didn’t go. Mary di bi chaŋ. Yɛligu ŋɔ nyɛla din ka muŋisigu ka lahi nyɛla bɛ ni zaŋ “do” n-kpɛhi ka di sɔŋ n-chihi yɛligu maa. Tɔ amaa ti yi ti nya 5. *Mary not go Mary bi chaŋ. Siliminsili puuni yɛligu ŋɔ nyɛla din mali muŋisigu dama di bi pe n-doli siliminsili sintaks. Essien (1985) nyɛla ŋun niŋ vihigu Ibibio ni. O vihigu puuni o wuhiya ni chihibu nyɛla bin titali zuliya ŋɔ puuni dama ni di laŋindila sintaks mini fɔnoloji. Baŋda ŋɔ yɛliya ni Ibibionima malila tooni biɛlima “kû” “mé” ni “dí” ka di tabindi bachiniŋda n-chihira. Wilkindorf (1988) yɛliya ni Nomaade puuni, ni bɛ malila biɛlim gaŋa ka di tumdi chihibu tuma. O wuhiya ni bɛ yi yɛn wuhi zaligu, bɛ zaŋdila lala biɛlinli ŋɔ “tɛ-/-ti-” n-tabili bachizaanili ka di wuhi zaligu. O wuhiya ni lala biɛlinli ŋɔ maa nyɛla din ӡiri yee, ka lala yee ŋɔ nyɛla din lura. Baŋda ŋɔ bi tam ka yɛli ni bachizaana din be Nomaade puuni nyɛla dibaata, a-, tɔ- ni nɔ- ka di zaa nyɛla din ni tooi deei chihibu biɛlinli ŋɔ maa, “atɛ, tɔtɛ ni nɔtɛ”. Baŋdiba ŋɔ zaa ni yɛli yɛltɔŋa shɛŋa zaŋ kpa chihibu polo ŋɔ nyɛla din kpini n tuma ŋɔ ka sɔŋ ma zaŋ kpa vihigu maa polo. SUURI ATA 3.0 Piligu So’ bɔbigu ka n yɛn doli ka di sɔŋ ma zaŋ n-kpa vihigu ŋɔ polo. Dizuŋu vihigu ŋɔ pala n ni yɛn zaŋ n ko yɛm n-niŋ shɛli. Dama niriba pun sabi kundi nima pam Dagbani puuni ka nyɛla ninvuŋi shɛba ban mali yee zaŋ kpa Dagbani bɔhimbu mini di vihisi polo. Suuri ŋᴐ yԑn pula buyopᴐin zuŋu, 3.0 yԑn nyԑla piligu, ka 3.1 mi nyԑ so’ dolilgu, 3.2 yԑn wuhila vihigu daadam biԑligu tariga, ka 3.3 mi kahigi Dagbaŋ mini di daadam biԑlim ni nyԑ shԑli, 3.4 ni wuhi daadam biԑligu piibu soya ka 3.5 mi wuhi vihigu ŋᴐ ni vihi luŋi shԑli, ni daliri shԑli din che ka vihigu maa vihi ni. Din yԑn bahindi maa 3.6, yԑn wuhila neen’ shԑŋa n ni daa zaŋ ka di sɔŋ ma zaŋ kpa tuma ŋᴐ polo. 3.1 Sodoligu Pa so’ yini ka n daa zaŋ ka di soŋ ma ka vihigu ŋᴐ niŋ. Vihigu ŋ-ŋɔ simdi ka nira yԑn niŋ li ka bola so’ suma din ni sᴐŋ ka vihigu maa ku niŋ chᴐŋiŋgu. Piligu, n daa gilimi n-laŋisi baŋdiba ni sabi gban’ shԑŋa Dagbani ni ka di nyԑla bԑ sabi li ka yihi li ka baŋdiba pam mi di yԑla. N daa yi karimdi li mi ka yaari bԑ ni zaŋ chihibu n-tum tuma luŋi shaŋa bԑ tuma maa puuni din ni che ka n tuma ŋᴐ ti ku nyԑ tuun gbariŋ. N daa lahi nyԑla ŋun gahim Dagbani karimbihi ni sabiri bԑ maŋmaŋ bukunima (Lahabali nambu) la shԑŋa. N daa karim la lala bukunima ŋɔ, ka lahi yaai bԑ ni mali chihibu n-tumdi tuma shԑm lala sabbunima ŋᴐ ni. Di daliri daa nyԑla karimbihi ŋᴐ nyԑla ban yԑri Dagbani, di zuŋu bԑ mali chihibu n-tumdi tuma bԑ yԑltᴐŋa ni shԑli ni shɛli ni. N daa bi zani ni ka daa lahi ӡini m maŋmaŋa n-sabi yԑltᴐŋa ka di mali chihibu di puuni ka n zaŋ li m-bᴐhi ninvuŋ’ shԑba ka yԑri di ni nyԑ shԑm bee di ni tu ni di nyԑ shԑm. Shɛŋa mi daa nyɛla yɛltɔɣa ka n ti b aka yɛli ban i bɛ chihimi li. So’ shԑŋa ni kali ŋᴐ maa n-daa nyԑ ni doli shԑŋa n-laŋim vihigu ŋᴐ yԑligbahira. To amaa bᴐhi shԑŋa ni daa niŋ m-bᴐhiri maa daa bi gbaai la karimbihi ko dama karimbanima gba daa nyԑla ban labisi bᴐhisi maa shԑŋa. 3.2 Vihigu daadambiɛligu tariga Vihigu ŋᴐ tatabo ku tooi n-niŋ ka di pala ninvuŋi shԑba m-be tooni n-yɛn sɔŋ ni lahabali shɛli tin i bɔri maa. Di zuŋu, pᴐi ka vihigu ŋᴐ ti niŋ tabata di tu ka ti mila daadambiԑligu kalinli ban yԑn beni ka vihigu ŋᴐ chaŋ nti jԑndi ba. Lala ŋᴐ zuŋu, n vihigu ŋɔ yaa zaa yԑn chaŋmi nti jԑndi Dagbaŋ. 3.3 Daadambiɛligu piibu soya Dagbaŋ nyɛla din galisi pam, ka ti zaa nyɛla ban yɛri Dagbani. Ti zaa nyɛla ban mi di ni tu ni ti pii ti bachinima shɛm ka di sɔŋ ti ka ti chihi yɛligu Dagbani puuni hali ŋun yɛri maa yi nyɛla ninvuŋi so ŋun bɔhim Dagbani. Dagbaŋ mini di niriba galisim ŋɔ zuŋu daa chemi ka m bi tooi gili Dagbaŋ zaa bee ka m bi zaŋ Dagbaŋ zaa n-tum tuma ŋɔ. Lala ŋɔ zuŋu, Tomo polo ŋɔnima ka n daa zaŋ n-niŋ vihigu maa. Dini n-nyɛ Tamale, Kumbuŋ, Toliŋ, Savelugu ni Saŋinarigu bɔba ŋɔ. Dimini n ni kali bɔbi shɛŋa ŋɔ zaa maa bela Tomo yaŋili ŋɔ maa zaa yoli, n daa naan ku tooi gili lala bɔba maa zaa. Dinzuŋu n daa zanila Tamale tariga, Tamale ŋɔ puuni, Malshegu ka n daa pii, n-yuli gahim ninvuŋishɛba ka bɛ sɔŋ ma ka vihigu ŋɔ vihi viɛnyɛla. Pa niriba ŋɔ baŋsim zuŋu ka n daa pii bɛ shɛba, tɔ amaa bɛ ni nyɛ ninvuŋi shɛba ban yɛri Dagbani la zuŋu. Dizuŋu bɔhi’ shɛŋa ni daa zaŋ m-bɔhiri ba maa daa nyɛla bɛ ni labisi shɛŋa viɛnyɛla ka di sɔŋ ma pam. 3.4 Vihigu ni vihi luɣ’ shɛli Vihigu ŋɔ daa simdi ka di niŋla Dagbaŋ zaa amaa di daa pala din ni tooi niŋ. Dama pa tiŋ bila n-nyɛ Dagbaŋ, di yi daa niŋ ka di ӡia ni vihigu ŋɔ niŋmi Dagbaŋ zaa saha daa naan ku saŋi ma. Dinzuŋu Malshegu ka n daa niŋ vihigu maa ka di daliri nyɛla Dagbani ka bɛ yɛri tiŋ maa ni. Tomosili ka n daa lahi pii ni n zaŋ n-tum tuma ŋɔ, Malshegunima mi nyɛla ban yɛri Tomosili. N daa naan ku tooi n gili Dagbaŋ zaa ni n niŋ vihigu ŋɔ dama n daa ka yiko din ni che ka n tooi gili lala. Tɔ amaa di zaa yoli, vihigu ŋɔ nyɛla din yɛn mali anfaani n-ti Dagbaŋ zaa. Dinzuŋu pa di ni niŋ luɣ’ shɛli ŋɔnima ko n-yɛn di di daanfaani amaa Dagbaŋ zaa. 3.5 Vihigu nɛma Tuma ŋɔ daa pala tuun’ shɛli ni yɛn tum ka di pala neen shɛŋa ka n yɛn zaŋ ka di sɔŋ ma ka n tum tuma maa. Dama tuma ŋɔ tatabo pala din yɛn tooi tum ni nu’ kuma. Lala zuŋu, nɛma din do gbunni ŋɔ n-daa nyɛ ni zaŋ shɛli ka di sɔŋ ma zaŋ kpa n yɛli gbahira polo. 1. Buku mini Alikalimi 2. Bɔhisi 3. Alizama dibu 3.5.1 Buku mini alikalimi Vihigu bee bɔhimbu kam puuni, bukunima mini alikaliminima nyɛla din kpa talahi pam ka di kalinsi nyɛla din yɛn nyɛ muŋisigu zaŋi titali n-ti ŋun niŋdi vihigu bee ŋun bɔhindi maa. Lala ŋɔ zuŋu n daa yi karim buku kam n-gbaai yɛli shɛli n sabiri li mi n-niŋ buku ni, din ni che ka n-ti bɔri li dahinshli kam ka ni nya li. Pa n karimbu shee ko, m mini so daa yi di alizama, yɛli shɛŋa ni yɛn gbahi maa zaa nyɛla n ni yɛn sabi shɛli. Dinzuŋu bukunima mini alikaliminima daa nyɛla neen shɛŋa n ni daa zaŋ tum tuma ka di sɔŋ ma pam. 3.5.2 Bɔhisi Bɔhisi daa nyɛla din sɔŋ ma pam zaŋ kpa tuma ŋɔ yɛligbahira polo, dama n daa niŋla bɔhisi ŋɔ niŋ gbana puuni. Lala bɔhisi ŋɔ daa nyɛla ni zaŋ shɛli m-bɔhi niriba. Bɔhisi ŋɔ zaa daa yi chanimi ti jɛndi n vihigu ŋɔ. N daa yi karindi li mi tiri ban ku tooi karim ka bɛ labisiri bɔhisi maa. Ban mi daa nyɛ ban ni tooi karim maa mi ka n pii n-ti ba ka bɛ karim ka labisi lala bɔhisi maa. Lala ŋɔ daa che ka n nya n tuma maa ninneesim viɛnyɛla, dama niriba pam haŋkaya daa nyɛla n ni deei shɛli ka di niŋ ma tuŋ pam. 3.5.3 Alizama dibu N daa nyɛla ŋun niŋdi vihigu ŋɔ saha shɛli ni daa niŋdi n wuhibu Tamale College of Education. Lala ŋɔ zuŋu daa chemi ka n mini karimbihi maa tooi diri alizama. N daa yi diri ba la alizama zaŋ kpa Dagbamba ni chihiri yɛligu shɛm polo. Karimbi’ shɛba ni daa yi diri alizama ŋɔ tiri maa daa nyɛla bi’ shɛba ban tɔŋisiri Tomosili, dinzuŋu bɛ yɛltɔŋa bee alizama daa nyɛla din kpini n tuma ŋɔ ka lahi neeri di nini n-tiri ma. Chihibu balibu pala bali yini ko Dagbani yɛltɔŋa puuni. Chihibu nyɛla din mali payapaya n-doli zuliya shɛli puuni di ni be maa. Dagbani yɛltɔŋa pala din yi di ko ka che yɛligu ŋɔ. Dama baŋdiba ban daŋ tooni n-niŋ vihisi zaŋ jɛndi chihibu pun nyɛla ban yɛli di yɛla. Suuri ŋᴐ nyɛla tuma ŋɔ nyaɣili, dama di puuni ka n yԑn wuhi n vihigu ŋᴐ ni vihi n-gbahi yԑlishɛŋa. Piligu n ni wuhi Dagbani yԑltᴐŋili biԑhigu ni nyԑ shԑli dama di nyԑla din ni sᴐŋ ti ka ti baŋ di ni tu ni biԑlim chihira maa doni shԑli. Suurili ŋɔ ni pu’ shɛm m-bɔŋɔ. 4.1 Dagbani yɛltɔŋa biɛhigu 4.2 Bachibura ŋan sɔŋdi ka ti chihiri yɛltɔɣa Dagbani ni 4.3 “Pa” din chihira 4.4 “Ka” din kpaŋsira 4.5 “Pa” mini “ka” zaŋ n-gabi taba 4.6 Bachiniŋda ŋan chihira 4.7 Bachiniŋda ŋan chihira mini bachibura 4.8 Chihibu mini sintaks ni simantiks 4.9 Chihibu din jɛndi yɛltɔɣ’ muni bee yɛltɔɣili yaɣili 4.1. Dagbani yɛltɔŋa biɛhigu Dagbani yɛltɔŋa biɛhigu nyɛla S.V.O. i.e bachikpani, bachiniŋdili ni niŋsimdeera. Dinzuŋu ti yi kpuŋi Dagbani yɛltɔŋili di nyɛla din yɛn mali biɛhigu ŋɔ maa. Lala ŋɔ n-nyɛ Dagbamba ni doli so’ shɛli m-piɛri bɛ bachinima n-namdi yɛltɔɣa. Shɛhira Ti yi yuli shɛhira din do zuŋusaa ŋɔ maa, 6a) wuhiri ti mi ni di ni tooi n-niŋ ka niŋsimdeeri be yɛltɔŋili ni, ka 6b) mi wuhi ti ni shɛli ni kɔmplimɛnti ni tooi beni m-pahi bachikpani mini bachiniŋdili zuŋu, 6c) mi puuni, bachiniŋdili mini bachikpani m-beni, ka niŋsimdeera bee kɔmplimɛnti lee kani. Dimbɔŋɔ maa wuhiri ti mi ni di yi ti niŋ ka yɛltɔɣili bi doli soli ŋɔ (S.V.O), tɔ lala yɛltɔɣili maa pala din yɛn lu n-zahim Dagbani girama. 7. a. Yakubu bu bia. Lala ŋɔ zuɣu, di wuhirimi ni SVO shɛli yɛla ti ni yɛli ŋɔ yi ti taɣi yɛltɔɣili ni, yɛltɔɣili maa ku lahi lu n-zahim Baŋdiba shɛm pun nyɛla ban yina niŋ vihisi zaŋ kpa Dagbani yɛltɔŋa biɛhigu polo. Bɛ mi zaa nyɛla ban saɣi n-ti ni Dagbani yɛltɔɣa nyɛla (S V O), Wilson (1972), Olawsky (1999), Issah (2008) ni Adam (2012). Issah (2008) ŋun wuhiya gba ni Dagbani yɛltɔŋa kuli nyɛla S.V.O ŋɔ maa, o yɛliya ni Dagbani yɛltɔŋa pam nyɛla din doli lala biɛhigu ŋɔ maa. Lala S.V.O ŋɔ n-nyɛ bachikpani, bachiniŋdili ni niŋsimdeera. Baŋdi ŋɔ zaŋla shɛhira ŋɔ n-kahigi o yɛltɔŋa maa: b)*buku Abu da. c)*da Abu buku Baŋda ŋɔ wuhiya ni (8a) nyɛla din doli soli dama di dolila Dagbani yɛltɔŋa biɛhigu S.V.O, tɔ amaa (8b) mini (8c) pala din pe n-doli S.V.O maa ka lala ŋɔ zuŋu che ka yɛltɔŋa maa bi doli soli. Lala ŋɔ zuŋu, di wuhiya ni ti yi ti birigi lala zaligu maa, yɛltɔŋ’ shɛli ti ni yɛn yɛli maa ku mali gbunni. Adam (2012) yɛliya ni yɛltɔŋili nyɛla ti zaŋ bachinima m-pe taba ka di mali (bachikpani), bachiniŋdili ni/bee (niŋsimdeera). O lahi wuhi ni yɛltɔŋili pebu ŋɔ wuhimi ni ti yɛltɔŋa biɛhigu nyɛla S.V.O. Ni di gbunni nyɛla bachikpani n-daŋdina ka bachiniŋdili doli ka naanyi che niŋsimdeera: 4.2 Bachibura ŋan sɔŋdi chihiri yɛltɔɣa Dagbani ni Ti yi yuli Dagbani yɛltɔŋa puuni, bachiniŋda mini bachibura n-sɔŋdi ti chihiri yɛltɔɣa. Bachibura maa nyɛla dibaata, “ku”, “bi” ni “di”, di mi zaa doonila bachiniŋdili tooni. Dimbɔŋɔ nyɛla din be Safaliba mini Dagaare ni, Schaefer mini Schaefer (2004), Saanchi (2004) Di dooshee ŋɔ pala din taɣira yɛltɔɣa ni, dama di yi taɣi gbunni shɛli yɛltɔɣili maa ni ʒiri maa ni taɣi. Dagbani yɛltɔɣa puuni, ‘ku’ nyɛla din nyɛ biɛlim gahindili zaŋ kpa chihibu polo. Di nyɛla biɛlim shɛli din chihiri niŋsim din na yɛn niŋ. Bachibura maa zaa nyɛla din mali di ni chihiri yɛltɔɣ’ shɛŋa. Biɛlim shɛli ti ni mali n-wuhiri ni niŋsim na yɛn niŋmi n-nyɛ “ni”. Di mi kanimina ka tiri bachiniŋda yɛltɔɣa puuni. Dinzuɣu di yi ti niŋ ka ti yɛn chihi niŋsim din nyɛ din na yɛn niŋ, din ŋuna ti zaŋdila ‘ku’ na nti sɔŋ ‘ni’ la dooshee maa. Di mi yi doni n-naai, di niŋsim maa na kuli yɛn nyɛla niŋsim shɛli din na yɛn niŋ. 10. a. A ni Su kom b. A ku Su kom c. N ni bu Tia d. N ku bu Tia e. Tia ni nyu kom Ti yi yuli zuɣusaa maa, ti ni nya ka ‘ku’ chihiri niŋsim din na bi niŋ. Di mi nyɛla din dooni bachiniŋdili maa tooni. Dimbɔŋɔ wuhiri ti mi ni di ku tooi niŋ ka “ku” ŋɔ bi doni bachiniŋdili maa tooni ka yɛligu maa tooi mali gbunni. 11. a. Sana sa ku chaŋ daa Saha shɛli kam ku ŋɔ dooshee kuli nyɛla bachiniŋdili maa tooni. Lala ŋɔ zuɣu, “ku” ŋɔ dooshee yi taɣimi bee biɛlim shɛli n-kpe di mini bachiniŋdili maa sunsuuni, yɛm shɛli ti ni bɔri yɛligu maa ni maa ku pali. Tɔ amaa Adam (2010) ni wuhi shɛm la, “ku” nyɛla din chihira ka lahi wuhiri niŋsim din na nyɛ nyɛvuya ni bee niŋsim din na yɛn niŋ. 4.2.2 “Bi” ni chihiri Dagbani yɛltɔɣa shɛm M pun yɛli ni Dagbani zaŋdila “ku” ka di chihiri niŋsim din na yɛn niŋ, ka din na niŋdi mini din pun niŋ mi wula ka ti leei chihiri li? Bɔhigu ŋɔ labisibu nyɛla “bi”, dina ka Dagbamba mali n-chihiri niŋsim din pun niŋ bee din na yɛn niŋ ni din na niŋda Adam (2010), Issah (2012). Lala bachiburili ŋɔ mi gba dooshee nyɛla bachiniŋdili maa tooni. Di mini Dagaare “ba” la tuma nyɛla zaɣi yini yɛltɔɣili puuni. 12. a. Yakubu chaŋ daa Ti yi yuli zuɣusaa ŋɔ, 12a) niŋsim maa nyɛla niŋsim shɛli din na kuli yoli niŋ, ka “bi” mi n-nyɛ biɛlim shɛli din kpe n-doni bachikpani maa mini bachiniŋdili maa sunsuuni n-chihi yɛltɔɣili maa. Ti yi lihi, 12c) mi wuhirila niŋsim din na niŋda, “bi” mi n-lahi nyɛ biɛlim shɛli din chihiri lala yɛltɔɣa Dagbani puuni. Din pahi nyɛla 12e) puuni mi, ti nyaya ka –ya pahi bachiniŋdili maa zuɣu n-wuhi ni niŋsim maa pun niŋ n-gari. Niŋsim shɛŋa din pun niŋ n-gari gba “bi” ka Dagbani mali chihiri li. Tɔ amaa ti nyaya ka 12f) pala din doli Dagbani girama, dama –ya mini “bi” pala din laɣindi taba yɛltɔɣa ni. Lala ŋɔ zuɣu n-che ka 12g) din doli soli maa. Issah (2012) wuhiya ni di doonila bachikpani mini bachiniŋdili sunsuuni yɛltɔɣa ni. 13. a) Mburidiba da bukunima maa b) Mburidiba bi da bukunima maa Di dooshee yɛltɔɣili maa puuni mi nyɛla din kpa talahi pam dama di yi ti niŋ ka “bi” ŋɔ bi doni di ni tu ni di doni luɣ’ shɛli, din ŋuna yɛltɔɣa maa yɛm bi yɛn pali. 14. a) Musah bi da bukunima maa b) *Bi Nasara chaŋ. c) *M ma duɣiri daam bi d) *Yakubu chaŋ bi daa. Zuɣusaa lahibal’ shɛŋa din doya ŋɔ maa puuni, “bi” nyɛla din bi doni luɣ’ shɛli di ni tu ni di doni. Gbaai yihila 14a) ni ko ka “bi” doni di ni tu ni di doni shɛli. Lala ŋɔ zuɣu n-che ka lala yɛltɔɣa (14b)-(14d) zaa shɛli bi doli Dagbani girama. Karimu (2006) ŋun nyaya ka “bi” wuhirila niŋsim kalinsi. O wuhiya ni ti yi nya yɛligu ŋɔ, 15. a) O bi chaŋ shikuru Di wuhirimi ni niŋsim maa kani. Tɔ amaa mani bi nya li lala, dama niŋsim maa beni amaa yɛligu maa lahi pala yɛlimaŋli bee niŋsim maa bi pali. 4.2.3 “Di” din chihira Di ku tooi niŋ ka n yɛli “di” ni chihiri shɛm Dagbani ni ka bi yɛli yɛltɔɣa balibu ni nyɛ shɛli Dagbani ni. Dama “di” nyɛla din chihiri Dagbani yɛltɔɣa bali yini ko. Dagbani yɛltɔɣa balibu nyɛla din pu buyi zuɣu, dina n-nyɛ yɛltɔɣa biɛhigu mini yɛltɔɣa tuma Salisu (2012). Yaɣa dibaayi ŋɔ puuni ka ti nyari, yɛltɔɣa balibu, tɔ amaa n-yɛn piila yɛltɔɣa tuma n-kahigi dama dina n-kpini n-tuma ŋɔ. Ti yi kpuɣi yɛltɔɣa tuma ŋɔ ti malila yɛltɔɣa balibu dibaanahi di puuni, dini n-nyɛ 16. (a) Yɛltɔɣili din tiri lahibali (b) Din bɔhiri bɔhigu (c) Din nyɛ yekpeeni (d) Din wuhiri zaligu. Lala yɛltɔɣa balibu dibaanahi din be yɛltɔɣa tuma puuni ŋɔ, yɛltɔɣili din wuhiri zaligu ŋɔ ko ka “di” chihira Adam (2010), Issah (2012) Karimu (2006). Di mi yi ti yɛn chihi yɛligu, di garitimi nti doni yɛligu maa tooni. “Di” dooshee ni nyɛ shɛli m-bala, di mi bi taɣiri n-sɔŋdi luɣ’ shɛli. 17. (a) dima b) di di c) *di dima d) dimiya saɣim e) di dinya saɣim f) *di dimiya saɣim Ti nyaya ka “di” ŋɔ dondila yɛltɔɣili maa tooni, ka “ma” shɛli din tabiliri bachiniŋdili maa n-wuhiri zaligu maa ŋmaai m-bahi. Tɔ amaa “di” ŋɔ mini “ma” ni “ya” pala din laɣindi taba yɛltɔɣili ni, lala ŋɔ zuɣu n-che ka 17c) mini 17f) bi doli Dagbani girama maa. Shɛli ni ti yɛn nyami ka “-ma” puuni“-a” maa taŋi n-lɛbi “-i”. 18. a. Cham daa maa! Zuɣusaa lahibali ŋɔ maa wuhiri ti mi ni ti yi ti mali “di” n-chihiri yɛltɔɣili, biɛlim shɛli din tabiliri bachiniŋdili maa n-wuhiri zaligu maa yɛn tabigimi, ka che li. Di yi ti niŋ ka ti zaŋ “di” n-chihi yɛligu ka lala biɛlinli ŋɔ bi ŋmaai m-bahi din ŋuna yɛligu maa yɛm ku pali. 19. a. cham daa maa Ti nyaya ka 19a, 19c, ni 19e) puuni yɛltɔɣa maa doli Dagbani girama. Tɔ amaa 19b, 19d ni 19f) puuni yɛltɔɣa ŋɔ pala din lu n-doli Dagbani girama. Di bi yila shɛli m-pahila ti ni bi tabigi biɛlinli “-m” din tabi bachiniŋdili maa m-bahi, maa. Tɔ yɛltɔɣili bal’ shɛli din wuhiri zaligu ŋɔ nyaaŋa ti yi zaŋ “di” ni ti chihi yɛltɔɣa tuma bala din pahi maa zaa puuni yini kam di ku doli soli. 20. a. M ba yi Maka na b. *Di m ba yi Maka na c. saa maa miya? d. *Di saa maa miya? e. N je lala f. *Di n je lala Zuɣusaa ŋɔ lahibali din be 20b), 20d) ni 20f) ŋɔ wuhiri ti mi ni pa yɛltɔɣa balibu zaa ka “di” ni tooi chihi. Dinzuɣu yɛltɔɣa din wuhiri zaligu nyaaŋa “di” lahi pala Dagbani ni mali shɛli n-chihiri yɛligu. Baŋdiba kamani Olawsky (1999), Karimu (2006), Adam (2010) ni Issah (2012) zaa nyɛla ban saɣi n-ti ni “di” chihirila yɛltɔɣili din wuhiri zaligu Dagbani ni. 4.3 “Pa” din chihira Kamani ti ni kuli nya ka bachibura chihiri bachiniŋda shɛm maa, lala n-nyɛ li ka “pa” gba chihiri bachinamda mini bachinamda yɛltɔɣiŋmasɔri. Dinzuɣu ti yi ti yɛn chihi bachinamda bee bachinamda yɛltɔɣiŋmasɔri, “pa” ka ti mali n-tumdi tuma amaa pa bachibura bee bachiniŋda ŋan chihirila. 21. a) Zim m-bala? Ti yi yuli shɛhira ŋɔ maa ni, ti ni nya ka “pa” chihirila bachinamda “zim”, “buku” ni bachizaanili “mani” (21), (21d), ni (21f) puuni. Dimbɔŋɔ wuhirimi ni ti yi yɛn zaŋ Issah (2012) yɛligu n-tum tuma din ŋuna zuɣusaa shɛhiranima ŋɔ zaa nyɛla din ku doli soli ti yi zaŋ bachibura la ni ti chihi li. 22. a) *ku zim m-bala b) *Bi m buku m-bala c) *Di mani Daliri shɛli din che ka shɛhira shɛŋa din be zuɣusaa ŋɔ bi doli soli nyɛla bachibura bi chihiri bachinamda yɛltɔɣa ni naɣila “pa”. Tɔ amaa Adam (2010) ŋun nyaya ka ‘pa’ gba nyɛla din pahi lala biɛlima ŋɔ maa zuɣu. Tɔ amaa n ni ti shɛhira shɛŋa ŋɔ nyɛla din wuhi ti ni “pa” pala dim pahi ti bachibura maa zuɣu. Ti nya n vihigu ŋɔ puuni, kamani Issah (2012) ni wuhi shɛm ka ‘pa’ ŋɔ din yi di ko ka che lala bachibura ŋɔ maa. 4.4 ‘’Ka’’ din kpaŋsira Bachikpaŋsira nyɛla baŋdiba ni pun yɛli shɛli yɛla. Dagbani yɛltɔɣa puuni “ka” nyɛla din kpaŋsiri yɛltɔɣili yaɣ’ shɛli din ka bachikpani maa. Di mi yi ti yɛn kpe yɛltɔɣili ni n-kpaŋsi, di ni yɛn kpaŋsi yaɣ’ shɛli maa yɛn labila yɛltɔɣili maa nuzaa polo. 23. a. Kadir ŋme bolli. N ni du m-ba shɛba yɛltɔɣa n-nyɛ Issah (2008) mini Hudu (2007). Baŋdiba ŋɔ zaa kali bɛ ni nya bachi shɛŋa bee biɛlim shɛŋa ka di tuma nyɛla kpaŋsibu Dagbani yɛltɔɣa puuni. Tɔ amaa di puuni zaɣ’ yini din kpini n tuma ŋɔ nyɛla ‘’Ka’’. Issah (2008) wuhiya ni ‘’Ka’’ ŋɔ tuma nyɛla di kpaŋsirila niŋsimdeera. 24. a. N da bua maa. b. Bua maa ka n da. c. Bɛ diya pam zuŋɔ. Ti nyaya ka zuɣusaa 24b, 24d ni 24f puuni ‘’Ka’’ nyɛla din kpɛna ka bachikpani labi nudirigu polo ka ‘’Ka’’ kpaŋsiri nuzaa polo. Dimbɔŋɔ maa zaa wuhiri ti mi ni ‘’Ka’’ pala biɛlim shɛli din chihiri yɛltɔɣa, tɔ amaa di kpaŋsirila yɛltɔɣili yaɣi shɛli din pa bachikpani maa. Lala ‘’Ka’’ ŋɔ mi bela di ko ka che ‘’Ka’’ shɛli kam din be Dagbani puuni. 4.5 ‘’pa’’ mini ‘’ka’’ zaŋ gabi taba’’ Ti pun nya ‘’Pa’’ mini ‘’Ka’’ ni tumdi tuun’ shɛli Dagbani yɛltɔɣa puuni. Tɔ amaa niriba pam nyɛla ban mali ‘’Ka’’ n-tumdi ‘’Pa’’ tuma yɛltɔɣa ni. Lala ŋɔ nyɛla dim bi doli soli tɔ amaa di ni niŋ ka di wumbu luri n-tiri tibili la zuɣu so baɣa ka di puuni. Din zuɣu chɛliya ka ti nya niriba ni tooi mali “pa” mini “ka” n-gabiri shɛm. 25. a) Adam dini n-nyɛ buku ŋɔ. b) Pa Adam dini n-nyɛ buku ŋɔ. d) Sana n-chaŋ daa maa. g) Nyini n-nyu daam maa. h) Pa nyini n-nyu daam maa. i) *Ka nyini n-nyu daam maa. j) Saɣim ka o di shɛm maa. k) Pa saɣim ka o di shɛm maa. l) *Ka saɣim ka o di shɛm maa. Shɛhira shɛŋa ti ni nya (25a-25l) puuni ŋɔ maa ti nyaya ka 25c), 25f), 25i), ni 25l) pala din doli soli. Di bi yila shɛli m-pahila ti ni zaŋ ‘’Ka” din kpaŋsiri maa ni ti zaŋ n-tum ‘’Pa’’ din chihiri tuma maa n-tahi lala maa na. Tɔ amaa 25a), 25b), 25d), 25e), 25g), 25h), 25j) ni 25k) din zaa dolila soli dama ‘’pa’’ nyɛla din chihiri bachinamdili din doli li maa na. 4.6 Bachiniŋda ŋan chihira Bachiniŋda ŋan chihiri ŋɔ pala ŋan chihiri yiriŋ yɛltɔɣa ni. Lala bachiniŋda ŋɔ nyɛla dibaanu Dagbani ni. Din n-nyɛ “ka, je, ka, ʒi ni pala. Bachinima ŋɔ yini kam malila di ni chihiri shɛli ka di puuni shɛli ku tooi taɣi n-chihi di kpee. Bachiniŋdi shɛŋa di ni chihiri maa n-nyɛ “be, bɔri, mali, mini nyɛla”. Naden (1989) wuhiya ni dimbɔŋɔ nyɛla din be ŋmampurili ni kamani ti ni kuli nya li shɛm Dagbani puuni maa. 4.6.1 Ka/be Dagbani yɛltɔɣa puuni, yi ti saŋiri bee n wuhiri bini biɛhigu shee yɛligu ni ka ti yɛn chihi lala yɛligu maa, ti yihirila maa bachiniŋdili dooshee maa ka zaŋ n-zali di zaani. 26. a) O be duu c) Sana sa be daa ni d) Sana sa ka daa ni e) Zakali daa be kuyili maa Ti yi yuli shɛhira shɛli din do zuŋusaa ŋɔ maa, (26a) nyɛla din wuhiri bachikpani maa biɛhigu shee saha shɛli yɛligu maa ni kuli yɛri maa. Din paya maa (26c) puuni mi di wuhirimi ni dabisili pun gari niŋsim maa nyaaŋa, ka (26e) mi yɛri dabisa ayi bee ata polo yɛltɔŋa. Tɔ amaa di zaa yoli, n-nyɛ din chihi shɛhira dibaata maa zaa puuni 26b, 26d ni 26f. Lala ŋɔ mi chihirila din wuhiri ni bini beni. Saha shɛŋa ti nyari ka chihiri Dagbani yɛligu puuni, shɛhira: 27. a) O beni? c) kpam beni. Lala mini ŋɔ zaa, ti yi ti mali li n-tumdi tuma yɛligu ni di bi deeri niŋsimdeera. Kamani ti ni nya (27a) mini (27c) ni ŋɔ maa, niŋsimdeera kalinsi maa n-che ka di doli Dagbani girama. Amaa (27e) mini (27f) din pala din zani dede domi “duu” ni doli “kani” mini “beni” maa zuɣu. 4.6.2 Mali/ka Dagbani bachiniŋda ŋan chihiri maa puuni nyɛla dibaayi ka di zaa tuma nyɛla di chihirimi. Bachiniŋda shɛŋa di ni chihiri maa n-ӡiri wɔliginsim na mini ŋɔ sunsuuni. Kamani ti ni nya shɛli ka di chihiri la, ŋɔ din chihirila . Shɛhira: 28. a) Nindow mali karimbaani. b) Nindow ka karimbaani. c) O mali buni d) O ka buni e) A mali buku? f) N ka buku g) Yi mali taliŋ? h) Ti ka taliŋ Ti yi yuli shɛhira shɛŋa ti ni nya ŋɔ maa, bachiniŋdili ŋɔ wuhirila sulinsi Dagbani puuni. Yɛligu mi yi yɛli n-jɛndi li ka ti bɔri ni ti chihi lala yɛligu maa, din ŋuna ŋɔ n-simdi ni ti zaŋ n-tum tuma. Lala maa mi pala din yiri yɛligu ni na ka di pala niŋsimdeera n-yɛn doli li. Di yi ti niŋ ka niŋsimdeera bi doli “mali” yɛligu puuni din ŋuna yɛligu maa ku doli Dagbani yɛltɔɣa biɛhigu la. 29. a) *Garo mali. b) *Di mali. c) *Yi mali. Tɔ maa ŋuna, din tooi niŋ ka ti zaŋ li n-niŋ yɛligu ni ka niŋsimdeera bi doli na amaa ka yɛligu maa yɛm na kuli pali. 30. a) Garo ka. Shɛhira shɛŋa ti ni nya ŋɔ wuhiri ti mi ni din chihiri la mini din chihiri la pala zaŋ’ yinsi. Yɛligu puuni, din wuhirila bachikpani maa biɛhigu shee ka mi wuhiri sulinsi. Lala n-lahi nyɛ li ka din chihiri la ku tooi be yɛligu ni ka niŋsimdeera kani. Tɔ amaa din chihiri la din ni tooi be yɛligu ni ka niŋsimdeera kani. 4.6.3 Je/bɔri Baŋdiba na bi yina n-yɛli shɛli zaŋ kpa bachiniŋda dibaayi ŋɔ maa polo. Di mi gba nyɛla Dagbamba ni mali shɛli ka di sɔŋdi ba ka bɛ chihiri yɛligu. Bachiniŋdili ŋɔ nyɛla din zaŋisiri bini, di ni chihiri bachiniŋdili shɛli n-nyɛ . 31. a) Yidana bɔri sima pam g) Bɛ bɔri taba h) Bɛ je taba Ti yi kpuŋi ŋɔ, di ku tooi be yɛligu puuni ka niŋsimdeera ka di puuni. Amaa di yi ti niŋ ka niŋsimdeera maa bi yɛn beni, din ŋuna maa yɛn lɛbila . 32. a. Yidana bɔra Di mi yi ti niŋ ka maa kana, din ŋuna di bi simdi ni niŋsimdeera lahi dolina. 33. a. *Yidana bɔra sima pam b. *Sana bɔra koko c. *O bɔra nyuli Bachiniŋdili din chihiri ŋɔ maa din ni tooi chihi ka bi doli niŋsimdeera beni bee di kani. 34. a. Yidana bɔri sima pam 4.6.4 Mi/ӡi Di yi ti niŋ ka yɛltɔɣa puuni “mi” beni n-wuhiri nira milinsi zaŋ chaŋ bini polo, ka ti yɛn chihi yɛligu maa “ʒi” ka ti mali n-zaani “mi” maa zaani. Lala ŋɔ mi yi ti niŋ, din ŋuna di yɛn chihirila milinsi shɛli yɛla ti ni yɛri maa. 35. a. O mi Abu b. O ʒi Abu c. M mi karimbu d. N ʒi karimbu e. Sala mi diɛma f. Sala ʒi diɛma g. Abigail mi Tatale h. Abigail ʒi Tatale Dagbani yɛltɔŋa puuni, nyɛla din ni tooi be yɛligu puuni ka niŋsimdeera beni bee ka di kani. Tɔ amaa yɛltɔŋa maa gbunni yɛn yila ninvuŋ’ shɛba ban diri alizama maa sani na. 36. a. O mi b. O ӡi d. N ʒi Adam (2010) nyɛla ŋun tabisi dimbɔŋɔ biɛla. O wuhiya ni yɛligu puuni nyɛla din chihiri . 37. a. Tia mi Tamale b. Tia ӡi Tamale 4.6.5 Nyɛla/pala Ti yi yuli bachiniŋdili “nyɛla” ŋɔ di wuhirila biɛhi’ shɛli biɛnibu bin shɛli puuni. Di ni tooi niŋ ka di do bachikpani mini niŋsimdeera sunsuuni n-wuhiri ni bachikpani maa mini niŋsimdeera maa yɛrila bini yini yɛla. Lala ŋɔ zuŋu Olawsky (1999) boli li mi kɔpula bachiniŋdili. To di mi yi ti be yɛligu ni ka ti bɔri ni ti chihi lala yɛligu maa, din ŋuna “pala” ka Dagbani mali n-chihiri li. b. Bia maa pala bia. d. Malshegu pala tiŋkpaŋa. f. O pala bidibiga. Ti yi yuli shɛhira shɛŋa ŋan do zuŋusaa ŋɔ maa, tuuli yɛltɔɣa maa zaa nyɛla din tiri lahabali. N wuhiri ni bachikpani maa mini niŋsimdeera maa nyɛla bin yini, ka din doli nyaaŋa maa na mi chihiri lala yɛlisim maa. Saha shɛli kam, “nyɛla/pala” yi be yɛltɔŋili puuni di deerila niŋsimdeera bee kɔmplimɛnti. Di yi ti niŋ ka di dibaayi ŋɔ maa puuni shɛli pooi, din ŋuna yɛltɔɣili maa yɛm pala din yɛn pali. 39. a) *Bia maa nyɛla. Di ni niŋ ka niŋsimdeera bee kɔmpilimɛnti kani ŋɔ maa zuɣu chɛmi ka yɛltɔɣa maa zaa leei din bi doli soli. Lala ŋɔ zuɣu “nyɛla/pala” ku tooi be yɛltɔɣili puuni ka niŋsimdeera bee kɔmpilimɛnti kani. Kamani Olawsky (1999:49-50) ni wuhi shɛm, ni di yi ti niŋ ka ti yɛn chihi yɛligu yaɣ’ shɛli din ʒiri niŋsim mini niŋsimdeera, din ŋuna di tuya ka ti bola bachiniŋda ŋan chihiri ŋɔ shee. Ni lala bachinima ŋɔ chihirila mini . Tɔ amaa di zaa malila bachinima ŋan chihiri li, kamani , n-chihri li. Shɛhira: 40. a. Abu nyɛla doo Olawsky nyaaŋa, Issah (2012) n-nyɛ ŋun gba tabisi yaŋili ŋɔ biɛla. O yɛltɔŋa yaa mi daa chaŋmi nti jɛndi ka di bachiniŋdili din chihiri li nyɛ . Shɛhira: 41. a. Paŋ’ viɛlli be kpe b. Paŋ’ viɛlli ka kpe Tɔ amaa o bi tam ka yɛli ni pa di ko n-nyɛ bachiniŋda din chihira, tɔ amaa pa dina n-daa dii kpa talahi o tuma maa ni. Ti yi yuli tuma dibaayi ŋɔ maa nima, bɛ pala ban dii kahigi bachiniŋda ŋan chihiri ŋɔ maa zaa nti naai. Di zuŋu n-nyɛ n ni kahigi ŋa n yaa tariga maa. 4.7 Bachiniŋda ŋan chihira mini bachibura Pumpɔŋɔ ti nya bachiniŋda ŋan chihiri mini biɛlimsɔŋda ni dondi yɛligu luɣ’ shɛli n-chihiri yɛligu. Ti lahi nya lala chihibu soya buyi ŋɔ ni chihiri saha shɛŋa. Yaɣili ŋɔ puuni ti yɛn yulimi n-nyaa lala soya “buyi” ŋɔ ni tooi laɣim taba yɛltɔɣili ni n-chihi ka di ka muɣisigu Dagbani ni. Saha shɛŋa beni, ti ni tooi nya ka Dagbani puuni ka soya dibaayi ŋɔ maa zaa laɣim taba yɛltɔɣ’ bɔbigu ni. Di mi yi ti niŋ lala, yɛltɔɣili maa na kuli yɛn nyɛla din pali. 42. a. Sana “ku” chaŋ dama o “ka” liɣiri. c. “Di” chaŋ dama a “ʒi” Tamale e. O “bi” gbihira dinzuɣu o “ka” duu Shɛhiranima ŋɔ maa ni, ti nyaya ka yɛltɔɣa maa puuni yɛltɔɣiŋmahi ayi m-be di yini kam puuni. Dinzuɣu bachiniŋda maa nyɛla dibaayi yɛltɔɣili kam puuni. Lala maa chɛmi ka biɛlima maa zaa chihiri binkɔnkɔba amaa di dolila Dagbani girama. Dinzuɣu (42a) puuni, “ku” chihirila chaŋ ka “ka” mi zani “mali” zaashee n-wuhiri liɣiri kalinsi (42c) puuni mi “di” chihirila chama, ka “ӡi” mi zani “mi” zaani n-wuhiri bachikpani maa milinsi zaŋ chaŋ Tamale polo, (42e) puuni mi “bi” chihirila gbihira, ka “ka” mi zani “be” zaashee. Tɔ amaa lala yɛltɔɣa dibaata ŋɔ maa zaa puuni ti nyaya ka bachigbinda m-be di puuni ka lala chihibu ŋɔ maa tooi chihiri maa. Bachigbinda maa dondila yɛltɔɣiŋmahi ayi maa sunsuuni. Sana ku chaŋ o ka liɣiri. Dinzuɣu bachiniŋdi chihira maa mini bachibura maa ni tooi laɣim yɛltɔɣili ni n-chihi yɛligu. 4.8 Chihibu mini sintaks ni simantiks. Ti yi yuli baŋdiba pam ni niŋdi vihigu zaŋ kpa chihibu polo Dagbani ni, di dii bi yirina n-ti wuhiri chihibu mini ti yɛltɔɣa ni kpɛri taba ni shɛm. Ti bachinima pebu mi nyɛla din piɛri n-doli soli, di zuɣu ti yi ti yɛli chihibu yɛltɔɣa gba di dolila ti bachinima pebu. Tɔ dimbɔŋɔ zuɣu, bachiniŋda din chihiri zaa doonila bachiniŋdili dooshee yɛltɔɣa ni n-doli Dagbani bachinima pebu ka di tuma lee nyɛla chihibu. 43. a. N ka yiko. S NEG C b. O ka duu. c. Yakubu ʒi Tamale S NEG C d. Nindow je vuri. S NEG C e. Yakubu pala bia. Bachiniŋdi chihira ŋɔ maa zaa yi ti be yɛltɔɣili puuni, bachinamdi shɛli din yɛn doli li maa na yɛn nyɛla kɔmpilimɛnti amaa pa niŋsim deera. Dimbɔŋɔ bi yila shɛli m-pahila lala bachinima maa kuli nyɛ bachiniŋda maa zaa yoli, di bi ʒiri niŋsim. Dimbɔŋɔ lahi wuhiri ti mi ni bachinima ŋɔ maa shɛli bi tu ka di dɔni bachikpani bee niŋsimdeera dooshee. 44. a. N Ka yiko Ti nyaya ka ti ni taɣi bachiniŋdi chihira ŋɔ dooshee maa zuɣu chɛmi ka yɛltɔɣa maa zaa shɛli ka gbunni. Dama di pebu maa lahi pala din doli Dagbani bachinima pebu soli. Bachiniŋda maa gba pala din yi di ko ka che bachibura la. M mi pun daŋ n-kahigi li zuɣusaa maa ka ti nya di ni dooni luɣ’ shɛli yɛltɔɣili ni. Ti ni nya shɛm ŋɔ maa wuhiri ti mi ni gbunni shɛli ti yɛltɔɣa ni ʒiri gba mini chihibu nyɛla din kpini taba pam. Niriba yuunila chihibu ka di nyɛla binshɛli din kani yɛltɔɣa ni, bee bachi shɛŋa din che ka yɛligu taɣiri n-lɛbiri ʒiri, to amaa chihibu nyɛla din bi simdi ni ti yuuni li lala yaɣili maa ko (Blanko mini Moldovan 2011). Saha shɛŋa beni ti ni tooi nya chihibu bachibura la yɛltɔɣa ni amaa ka di pala din dii chihiri lala yɛligu maa. 45. a) N ka agogo n sani b) Niɣi bi chihiri vari Ti yi yuli (45a) puuni, “ka” bi wuhirimi ni ŋun yɛri maa ka agogo. To amaa saha shɛli o ni yɛri maa agogo ka o sani. Lala n-lahi nyɛ li (45b) puuni, di pala “bi” wuhirimi ni niɣi bi ŋubiri vari, di mi bi wuhiri ni niɣi ŋubiri vari. Shɛhira dibaayi ŋɔ maa chemi ka ti baŋ ni chihibu mini simantiks nyɛla din kpini taba. Saha shɛŋa beni ka bachibura maa ni tooi doli bachiniŋdi chihira la ni chihiri bachiniŋdi shɛŋa maa. Di mi yi ti doli li di bi wuhirimi ni di chihiri li mi, tɔ amaa di chɛrimi ka yɛligu maa nyɛ biɛhiŋ. 46. a) Abiba ku bɔri Nindow Shɛhira ŋɔ maa wuhiri ti mi ni yɛligu ŋɔ maa pala din za yim. (46a) puuni bi wuhirimi ni Abiba je Nindow, di mi bi wuhiri ni Abiba bɔri Nindow. (46b) puuni gba, di bi wuhiri ni paɣa maa je bia, di mi bi lahi wuhiri ni paɣa maa bɔri bia. Lala n-lahi nyɛ li (46c) puuni, di bi wuhiri ni o ka liɣiri, di mi bi lahi wuhiri ni o mali liɣiri. Siliminsi ban tooi mali ka bɛ zaŋ bachibura dibaayi ka di doli taba (Blanchette 2012 :1) Shɛhirili ŋɔ maa puuni, ti nyɛya ka Siliminsili din saɣi n-ti bachibura ayi zaŋ n-chihi yɛligu. Tɔ amaa Dagbani puuni ŋuna ti yi zaŋ bachibura ŋɔ maa n-laɣim taba bee bachibura maa mini bachiniŋdi chihira la shɛŋa n-laɣim, yɛltɔɣ’ shɛli ti ni yɛn chihi maa ku doli soli. 48. a) *Fati bi je tuma. Ti yi yuli (48a) puuni, “bi mini je” ni laɣim taba maa zuɣu ka yɛligu maa bi doli soli dede, dama di dibaayi maa nyɛla din bi laɣindi taba. (48b) mi puuni “ku mini pa” ni laɣim taba maa zuɣu n-tahi muɣisigu din be yɛltɔɣili maa ni na. 4.9 Yɛltɔɣimuni bee yɛltɔɣili yaɣili chihibu Yaɣili ŋɔ puuni, ti ni nya ka Dagbani puuni din tooi niŋ ka ti chihiri yɛligu ka di pala yɛligu maa zaa. Tɔ amaa di yaɣ’ shɛli bee din tooi nyɛ yɛligu maa zaa. Dimbɔŋɔ nyɛla Payne (1985) ni wuhi shɛli ni di be Silimiinsili puuni, ka Issah (2012) gba nyɛla ŋun saɣi ti li Dagbani puuni. 49. a) Nindow ku chaŋ b) Di guui m-paana kpe c) A bi yɛn di zuŋɔ saɣim maa Ti yi yuli shɛhira dibaata din do zuɣusaa ŋɔ maa, ti nyaya ka “ku”, “di” ni “bi” n-nyɛ din be yɛltɔɣa maa puuni n-chihiri li. Di mini ti ni pun daŋ tooni ha n-yɛli ni di nyɛla bachibura maa zaa yoli, ti nyaya ka “ku” chihirila yɛltɔɣimuni maa zaa (49a) puuni. Lala n-lahi nyɛ li ka “di” mini “bi” gba chihiri (49b) mini (49c) Dimbɔŋɔ nyaaŋa, saha shɛŋa beni ka chihibu chihirila yɛltɔɣili yaɣili ka pala yɛltɔɣili maa zaa. Lala ŋɔ nyɛla baŋdiba ni saɣi ni di be zuliya yɛltɔɣa ni. Dagbani mi gba pala din yi di ko ka che lala yɛligu ŋɔ maa. 50. a) Amina bi chaŋ daa, kuliga ka o chaŋ b) Sana dila saɣim, pa pashe c) Yakubu ku yi naɣila saɣim ka o di d) Nyum kom di nyu daam. Ti yi yuli zuɣusaa ŋɔ maa ti ni nya ka (50a) puuni “bi” bi chihirila yɛltɔɣili maa zaa, di chihirila piligu yɛltɔɣiŋmaa maa “Amina bi chaŋ daa” amaa di bi chihiri yɛltɔɣiŋmaa dim pahi ayi maa, “Kuliga ka o chaŋ” (50b) puuni mi “pa” chihirila bachinamdili yɛltɔɣiŋmasɔɣu “pashe” to amaa di bi chihiri “Sana dila saɣim”. (50c) mi puuni “Yakubu ku yi ka “ku” chihira amaa pa naɣila saɣim ka o di. Lala n-lahi nyɛ li (50d) puuni, “di” chihirila nyu daam, pa nyum kom. Shɛhira shɛŋa ti ni nya ŋɔ maa wuhiri ti mi ni Issah (2012) mini Payne (1985) yɛltɔɣa maa nyɛla yɛlimaŋli ka dama yɛltɔɣa puuni chihibu ni tooi chihi yɛltɔɣimuni maa bee yɛltɔɣili maa yaɣili. Bɛ yɛltɔɣa maa nyɛla n gba ni zani shɛli nyaaŋa, dama shɛhira shɛŋa n ni ti ŋɔ maa kahigi li viɛnyɛla. Tuma ŋɔ kpalinkpaa suuri m-bɔŋɔ. Vihigu ŋɔ yɛligbahira nyɛla n ni yɛn kahigi shɛli di puuni. Suuri ŋɔ puuni n ni yɛli n-tɛha zaŋ kpa tuma ŋɔ polo, n zilinkom zaŋ ti n karimbi’ taba mini zama ni vihigu ŋɔ kolivaai mini di naabu. 5.1 Tuma ŋɔ yɛligbahira. Yɛla pam daa nyɛla n ni vihi n-du shɛŋa zuɣu ka di niŋ kamaata ka tu ni n-yɛli di yɛltɔɣa. Piligu, n vihigu ŋɔ puuni bachibura din be Dagbani ni n-sɔŋdi ka ti chihiri yɛltɔɣa la nyɛla din dooni ti bachiniŋda tooni. Dimbɔŋɔ nyɛla vihigu ŋɔ puuni din kahigi n-wuhi ni ti yi bi zaŋ li n-sɔŋ di ni tu ni di dɔni shɛli, yɛltɔɣili maa pala din yɛn doli soli. Lala bachibura ŋɔ mi nyɛla dibaata ko, “ku” “bi” ni “di”. Dimbɔŋɔnima tuma nyɛla di sɔŋ ti ka ti chihi yɛltɔɣa Dagbani ni. Yaha tuma ŋɔ yɛligbahira puuni, “pa” nyɛla vihigu ŋɔ ni vihi n-nya shɛli, ka di be di ko ka che “ka” din kpaŋsirila “pa” ŋɔ nyɛla din chihiri bachinamda, bachinamda yɛltɔɣiŋmahi ni yɛltɔɣiŋmasɔri. Dagbani yɛltɔɣa puuni niriba pam malila “ka” din kpaŋsiri ŋɔ n-tumdi “pa” tuma. To amaa vihigu ŋɔ yɛligbahira puuni di pala din ni tooi zani taba zaani. N yɛligbahira maa puuni shɛli n-lahi nyɛ ti bachiniŋda ŋan chihirila. Lala bachiniŋda ŋɔ nyɛla din gahim di ko ka che bachiniŋda shɛŋa zaa din kpalim Dagbani ni. Lala bachiniŋda maa n-nyɛ “ʒi, ka, je, ka, pala”. Dimbɔŋɔnima zaa mali la di ni chihiri bachiniŋdi shɛŋa, “mi, be, bɔri, mali ni nyɛla”. Dimbɔŋɔ wuhiri ti mi ni hali lala bachinima ŋɔ maa pala din chihiri yiriŋ. To amaa di malila bachiniŋda shɛŋa di ni chihira. Vihigu ŋɔ lahi nyɛla din vihi gbaai ka saha shɛŋa beni ka bachiniŋda ŋan chihiri ŋɔ maa mini ti bachibura la nyɛla din tooi laɣindi saha shɛŋa. Di mi ni tooi laɣim taba ka yɛligu maa yɛm na kuli pali kamani ti ni nya shɛm (24a-b) maa. Di mi yi laɣim lala di bela yɛltɔɣiŋma kɔŋkoba ni. N daa lahi vihi n-nya ka chihibu mini sintaks ni simanks nyɛla din kpini taba pam. Di zaa nyɛla din chani ka vari taba. Ka di tu ni ti niŋ zaɣa ni lala yɛla ŋɔ maa. Saha shɛŋa, niriba dii bi niŋdi zaɣa ni gbunni shɛli din beni di yi ti niŋ ka ti mali chihibu bachibura la mini bachiniŋda maa n-laɣindi taba. Lala zaɣa kalinsi ŋɔ maa chɛmi ka saha shɛŋa ti tɛhiri ni bachibura ni bachiniŋdi chihira ŋɔ yi ti kuli be yɛltɔɣa ni di chihiri li mi. To amaa pa saha shɛli kam ka di dii nyɛ lala. Vihigu ŋɔ puuni, n-daa lahi nya ka saha shɛŋa ti chihirila yɛltɔɣili yaɣili. Amaa saha shɛŋa mi yɛltɔɣa muni maa zaa ka ti chihira. Lala chihibu soli ŋɔ pala din be Dagbani ni ko to amaa silimiinsili puuni gba di nyɛla din beini. Yɛl’ shɛŋa n-ni daa kari gbahi vihigu ŋɔ puuni m-bala maa. Lala yɛligbahira ŋɔ maa nyɛla din ni niŋ ti anfaani ti yi zaŋ ti zaɣa n-niŋ di puuni. 5.2 N tɛha zaŋ kpa tuma ŋɔ polo Tuma ŋɔ nyɛla n nini ni tiɣi shɛli, dama nia shɛŋa n-ni daa niŋ piligu ha maa nyɛla din pali. N tooi kahigi yɛl’ shɛŋa din be tuma ŋɔ ni maa ni n-kpiɛŋ tariga. Tuma ŋɔ ku tooi n-tuhi kari muɣisigu shɛŋa zaa dim be chihibu ni Dagbani ni, to amaa di nyɛla din yɛn sɔŋ n-kahigi li viɛnyɛla ka sɔŋ Dagbaŋ karimbihi ban bɔhindi Dagbani zaŋ kpa chihibu mini di yɛlimuɣisira polo. 5.3 N ni mali shɛli n-tiri zamaatu Dagbani bɔhimbu piliya yuui pam ni nira ti lahi yɛn tum tuma Dagbani ni ka kundivihira nyɛ o muɣisigu. Yɛlli ŋɔ pala ni yɛn tooi n-tam shɛli, dama kundivihira daa nyɛla muɣisigu maŋli zaŋ ti ma. Dinzuɣu n-ni yɛn ŋme kuŋ shɛli m-bɔŋɔ. “Di simdi ka baŋdiba ban be karinzɔŋ kara la puuni ka bɛ tuma jɛndi Dagbani la tooi kpaŋ bɛ maŋa n-sabi kundinima viɛnyɛla. Din ni che ka karimbihi bee nira kam ŋun gba ti bɔri ni o tum tuma ŋɔ tatabo ku lahi di n-wahala ŋɔ kpee. Di lahi nyɛla din niŋ kamaata ni asanza kpamba di yina n-tooi che ka bɛ ŋmari bukunima ŋɔ viɛnyɛla n-tiri ti shikuriti la ni. Dimbɔŋɔ nyɛla din yɛn sɔŋ ka taɣi lala kundivihira yɛlimuɣisira ŋɔ maa. Din bahindi nyaaŋa, di yi ti niŋ ka shikurubila kam yɛn tum tuma ka di jɛndi chihibu Dagbani yɛltɔɣa ni, to ŋun kpaŋmi o maŋa ka o nya n tuma ŋɔ m-bahi o tooni ka doli li”. 5.4 Kolivaai Tuma ŋɔ jɛndila chihibu Dagbani yɛltɔɣa puuni. Di nyɛla tuun’ shɛli din tum ni vihiri maŋli ka nya yuuni maŋli ni yɛlimaŋli. Di nia nyɛla di vihi chihibu Dagbani yɛltɔɣa puuni n-nya Dagbamba ni doli so’ shɛŋa n-chihiri yɛligu. Ka lahi n-nya lala soya ŋɔ maa ni kpini taba shɛm. Lala nianima ŋɔ maa mi nyɛla dim pali. Suuri yini nyɛla din wuhi vihigu maa lahibali tuuli, yɛlimuɣisirili maa ni nyɛ shɛli, vihigu nianima, vihigu bɔhisi, vihigu daanfaani, vihigu yɛlimuɣisira, vihigu ni vihi n-zani shɛli ni di ni ŋmaa saɣisi shɛm tariga. Suuri ayi mi jɛndila kundi shɛŋa n-ni daa vihi ka di sɔŋ ma ka n-tum tuma ŋɔ. N daa bo baŋsim zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. N karimbanima sani, di bahi bahindi n-karimba ŋun daa yuli tuma ŋɔ. N karim bitaba gba nyɛla ni daa bo baŋsim shɛba sani. Zaŋ kpa saawara malibu polo. N daa lahi karim kundinima din jɛndi tuma ŋɔ Dagbani mini tinzun’ shɛŋa ni ka di pahi ma baŋsim zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. Suuri ata puuni mi n-wuhi sodoli’ shɛŋa ni daa doli n-tum tuma ŋɔ. Ti nya vihigu ni vihi luɣ’ shɛli, vihigu daadam biɛligu tariga, daadam biɛligu piibu soya ni vihigu nɛma kamani bukunima mini alikalimi, bɔhisi ni alizama dibu. Suuri anahi puuni, n kahigi Dagbani yɛltɔɣa biɛhigu, bachibura ŋan sɔŋdi ka ti chihiri yɛltɔɣa Dagbani ni, “pa” din chihira, “ka” din kpaŋsira ni pa mini ka zaŋ gabi taba zaa nyɛla din kahigi. Suuri anu puuni mi, di kahigi bachiniŋda ŋan chihira, bachiniŋda ŋan chihiri mini bachibura, chihibu mini sintaks ni simantiks nti pahi chihibu din jɛndi yɛltɔɣimuni bee yɛltɔɣili yaɣili nyɛla din kahigi. Yɛla ŋɔ n-nyɛ ni daa zo n-gbahi shɛŋa ka di sɔŋ ma zaŋ kpa tuma ŋɔ kahigibu polo. 5.5 Naabu Tuma ŋɔ nyɛla n ni tum shɛli ni n-kpiɛŋ tariga. To amaa pa yɛl’ shɛŋa din jɛndi chihibu zaa m-bala. Dinzuɣu di nyɛla tahima n-zaŋ ti ma ni dahinshɛli shɛba ni yina n-ti tuɣi n-tuma ŋɔ maa. Dimbɔŋɔ nyɛla din yɛn sɔŋ ka Dagbani girama bɔhimbu ti tooni. To amaa m-paɣiri Naawuni, dama n-nianima nyɛla din pali zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. Dama n ni daa niŋ nia shɛŋa tuma ŋɔ piligu ha maa pala din yiɣisi. Abels, K. & Muriungi, P. (2007). The focus particle in Kîîtharaka. ZAS Articles in Linguistics, 42: 219-239. Adam, P, P, (2010). Preverbal negative markers in Dagbani: In Papers in English and Linguistics (PEL) Vol: 11 pp 44–62. Adam, P, P, (2012). Notes on Dagbani Grammar (bachituŋa mini yɛltɔŋa biɛhigu). Amfo, N.A.A. (2010). Negation in Akan. Linguistics convention versus pragmatic inference. Journal of Asian and African studies. Bendor-Samuel, J. (1989): The Niger-Congo languages: a classification and description of Africa's largest language family. Lanham: MD. Univ. Press of America. Blanchette, F. (2012). “Negative Concord and Double Negation in American Englishes”. CUNY Graduate center. presented at the Mid-Atlantic Colloquium of Studies in Meaning. Blanko, E. and Moldovan, D. (2011). Semantic Representation of Negation Using Focus Detection. Human Language Technology Research Institute. The University of Texas at Dallas. Richardson, TX 75080 USA Boadi L.A. (2005). Three Major Syntactic Structures in Akan. Black mask Ltd Cantonments; Accra Dolphyne, F. A. (1988). On negating the consecutive verb in Akan. Journal of West African Languages 18(1):70-80. Essien, O. E. (1985). Negation in Ibibio: A syntactic-phonological process. Journal of West African Languages XV.1 p73-92. Hudu, F. (2007). Focus marking in Dagbani: In Proc. 23rd Northwest Linguistics Conference, Victoria BC CDA, Feb. 17-19, 2007. pp 13–29. Issah, A.S. (2008). Information Packaging in Dagbani. Unpublished M.Phil thesis, University of Tromso, Norway. Issah, A.S. (2011). The correlation between aspect and transitivity in Dagbani. The Buckingham Journal of Language and Linguistics 2011 Volume 4 pp 53–69. Issah, A.S. (2012). The coding of negation in Dagbani. Presented at the Faculty of Languages weekly seminar. UEW Karimu, A.M. (2006). Dagbani Bɔhimbu sodoligu. Department of Ghanaian language, BATCO, Tamale. Open press GH Ltd, Lamashegu. Laka, I. (1990). Negation in syntax: On the nature of functional categories and projections. Doctoral dissertation, MIT, Cambridge, Mass. Mohammed, O.N. (2012). Tinima bee bana, creative writing (Lahabali nambu) department of GUR-GONJA (Dagbani unit) UEW. Naden, T. (1989). Sentence Perspective in Mampruli. MS. Ghana Institute of Linguistics, Literacy, and Bible Translation, Tamale. Olawsky, K.J. (1999). Aspects of Dagbani grammar, with special emphasis on phonology and morphology, PhD dissertation; Munich, Lincom Payne, J. R. (1985). Negation, In Timothy Shopen (ed.), Language typology and syntactic description, Cambridge: Cambridge University Press, vol. I, pp. 197–242. Saanchi, J.A. (2004). Negation in Dagaare, Paper presented at the 4th Annual Colloquium, Legon-Trondheim Linguistics Project, 9–13 January 2004, Department of Linguistics, University of Ghana, Legon. Salisu, I. (2012). A Guide to Dagbani grammar/languaege usage. Department of Ghanaian Languages, Tamale College of Education, Tamale. unpublished. Schaefer, P. and Schaefer J. (2004). Verbal and Nominal Structures in Safaliba. Studies in the Languages of the Volta Basin Vol:II, (eds). by M.E. Kropp Dakubu and E.K. Osam. Department of Linguistics, University of Ghana: pp. 183–201 Schwarz, A. (1999). Preverbal negative markers in Buli. Cahiers Voltaiques / Gur Papers 4, 91-98. Wilkindorf, P. (1988). Negation in Nomaande. Journal of West African languages Vol: XVIII. pp. 49–70. Wilson, W.A.A. (1972). An Introductory course to Dagbani. Tamale: GILLBT Chihibu (Gur-zuliya) E-Class Adam (2010) wuhiya ni Dagbani malila tooni bachibura dibaata ka ŋa sɔŋdi n-chihiri yɛligu noli Dagbani ni. O yɛliya ni lala biɛlima ŋɔ, “ku”, “bi” ni “di” pala bɛ ni piiri shɛli yiriŋ n-chihiri yɛligu noli. Ni di yi niŋ ka nira yi pii lala biɛlima ŋɔ ka di bi doli soli, din ŋuna yɛligu maa gbunni ni tooi taŋi. Adam (2010) bi lahi n-tam ka yɛli ni tooni bachibura ŋɔ zaa puuni, ni “ku” nyɛla din gahim n-yi di ko ka che di taba maa. Dama ni “ku” nyɛla din chihira ka lahi wuhiri nyɛvuya ni niŋsim zaa saha yini. Issah (2012), wuhiya ni chihibu nyɛla din pu buyi zuŋu, dini n-nyɛ chihibu “maŋli” ni din dii pa chihibu “maŋli”. Baŋda ŋɔ wuhiya ni chihibu “maŋli” ŋɔ m-mali bachibura la n-tumdi tuma “ku”, “bi” ni “di”, ka din dii pa chihibu “maŋli” la mi nyɛ bachiniŋda ŋan chihiri la. O bi tam ka yɛli ni “ku” chihirila nyɛvuya ni niŋsim ka “bi” mi chihiri niŋsim dim pa nyɛvuya ni. Dizuŋu ŋun nyaya ka “ku” mini Faransinima “ne” la nyɛla yim ka “bi” mi mini Italinima “non” la nyɛ yim. Saanchi (2004) wuhiya ni Dagaare malila “ba” ka di chihiri niŋsim din pa nyɛvuya ni, ka zaŋdi “kuŋ” ka di mi chihiri nyɛvuya ni niŋsim. Baŋda ŋɔ wuhiya ni “ba” mini “kuŋ” zaa nyɛla din dɔndi bachiniŋdili tooni yɛligu puuni. Dimbɔŋɔ wuhirimi ni Dagaare “ba” maa mini Dagbani “bi” la nyɛla ŋan tumdi tuunyinsi ka “kuŋ” mi mini “ku” tumdi tuunyinsi dama ŋa zaa chihirila niŋsim din na yɛn niŋ mini ŋan pa nyɛvuya ni. Safaliba gba nyɛla din bi yi di ko ka che Gur-zuliyanima maa. Dama bɛ gba malila bachibura n-chihiri yɛligu noli kamani ti ni pun n-nya shɛm Dagbani mini Dagaare ni maa. Schaefer mini Schaefer (2004) wuhiya ni Safaliba malila biɛlima dibaata ŋɔ n-chihiri yɛligu, “ba” “kuŋ” ni “ta”. “Ba” chihirila niŋsim din pa nyɛvuya ni, “kuŋ” mi chihirila niŋsim din nyɛ nyɛvuya ni, ka “ta” mi wuhiri zaligu. Baŋdiba ŋɔ bɛ tam ka yɛli ni “kuŋ” “ba” ni “ta” pala ŋan laŋindi taba yɛligu puuni. Safaliba mini Dagaare dii pala din wɔligi pam ka che taba, di zuŋu n-che ka bachibur’ shɛŋa bɛ ni mali n-chihiri ŋɔ mini Dagaare biɛlima la ŋmani taba maa. “Ta” din wuhiri zaligu la ko m-bahi wɔligi di ko ka che dimbalanima maa. Tɔ amaa di zaa mini Dagbani bi yi k ache taba, dama bachibura ŋan be Dagbani ni maa zaa doonila bachiniŋdili tooni n-chihiri yɛligu. Naden(1989) gba wuhiya ni ŋmampurili malila biɛlima ŋɔ “ku” ka di chihiri nyɛvuya ni niŋsim, “di” din wuhirila zaligu ka “bu” mi chihiri niŋsim din pa nyɛvuya ni. O bi lahi n-tam ka yɛli ni ŋmampurili mali bachiniŋda ka ŋa gba chihiri yɛligu noli. Lala bachiniŋda ŋɔ n-nyɛ “m-pa”, “n-ka”, “n-ka” ni “n-zi”. Naden (1989) wuhiya ni “m-pa” yɛligu puuni, di yɛm zaa chanimi nti kpa kɔmpilimenti din be yɛligu maa puuni. Ni ka lahi tooi zooi ka di mini “n-ka” laŋindi n-doli. Olawsky (1999) n-nyɛ ŋun tuui n-niŋ vihigu zaŋ jɛndi chihibu Dagbani ni. O wuhiya ni “bi” ka Dagbani mali n-chihiri niŋsim din pun n-gari, ka mali “ku” mi n-chihiri niŋsim din na yɛn niŋ nyɛvuya ni. Zaŋ kpa bachiniŋda ŋan chihiri polo Olawsky (1999) yɛliya ni “be” mini “nyɛ” malila “ka” ni “pa” ka ŋa chihiri li yɛligu puuni. O bi tam ka lahi yɛli ni “ka” n-lahi nyɛ din chihiri “mali”. Issah (2008) wuhiya ni “ka” nyɛla bachikpaŋsirili, ni di kpaŋsirila bachikpani nyaaŋa yɛligu puuni. Dinzuɣu bachikpani maa n-kanina ka tiri “ka” yɛligu puuni. Baŋda ŋɔ yɛltɔŋa maa nyɛla din kpini n tuma ŋɔ, niriba pam malila “ka” n-tumdi “pa” tuma. Vihigu ŋɔ mi nyɛla din yɛn yuli di bachibura ayi ŋɔ, ka di kpa talahi ni n yuli Issah (2008) ka di sɔŋ ma zaŋ kpa vihigu maa polo. Schwarz (1999) vihigu puuni, Buli malila tooni biɛlima ŋɔ n-chihiri bachiniŋda noli yɛligu ni. Ŋa n-nyɛ “ka” niŋsim din na niŋda, “kan” zaligu, “kan” nyɛvuya ni, “kan” ni “an”. O bi tam ka yɛli ni Kɔnni din mini Buli tooi kpiɛri taba ni ŋɔ din malila biɛlima dibaata ko, din wuhiri zaligu “dá”, nyɛvuya ni “káán” ni “ká” din wuhiri tiribu. Karimu (2006) wuhiya ni Dagbani yɛltɔŋa puuni ni biɛlim shɛŋa ŋan wuhiri niŋsim din kani bee yɛltɔŋa chihi yɛli nyɛla pa, ka, ku, di ni ӡi. Baŋda ŋɔ ni kali bachi shɛŋa ŋɔ shiri nyɛla ŋan chihira, to amaa di pala din chihiri yiriŋ. Dama di malila di zaa ni chihiri n-doli so’ shɛŋa, lala ŋɔ zuŋu n tuma ŋɔ nyɛla din yɛn kahigi n-wuhi so’ shɛŋa ŋa ni chihri ŋɔ zaa. Chihibu (Kwa-zuliya) E-Class Yaɣili ŋɔ, n yɛn zaŋla n zaɣa labisi yɛltɔɣa zuliya bali shɛli bɛ ni booni “kwa” la polo. Din ni che ka ti nya chihibu ni chani shɛm lala yaɣili maa gba.Boadi (2005) wuhiya ni kambonsi mali “n” sɔŋdi bachiniŋdili tooni n-chihiri yɛligu noli. Ni yee nyɛla biɛlinli ŋɔ ni ӡiri shɛli amaa dipala bɛ ni yihiri shɛli na sabbu puuni.Dolphyne (1986) yɛliya ni kambonsi ni mali biɛlim shɛli n-chihiri ŋɔ nyɛla tooni biɛlimpahirili ka lahi n-nyɛ kɔnsonanti nyɛkpurigu. Lala biɛlimpahirili ŋɔ mi “n” nyɛla din taŋiri n-doli bachiniŋdi’ shɛli zuŋu di ni yɛn pahi ŋɔ piligu kɔnsonanti maa nahingbana. O wuhiya ni “n” chihirila niŋsim din na niŋda, din yɛn niŋ nyɛvuya ni, pumpɔŋɔ ni din na yɛn niŋ nyɛvuya ni saha shɛli. Amfo (2010) yɛliya ni “n” din nyɛ chihibu biɛlimpahirili ŋɔ nyɛla din tabiliri bachiniŋdili nyaŋili n-chihiri li yɛligu puuni. O gba wuhiya ni “n” nahingbana taŋirimi n-doli bachiniŋdili shɛli di ni yɛn tabili ŋɔ piligu kɔnsonanti maa. O bi tam ka lahi yɛli ni chihibu biɛlimpahirili “n” ŋɔ yi ti be yɛltɔŋili kamani ŋɔ puuni, “papa no a-n-kɔ adwuma nnɛra”. Ni di bi wuhiri “n” ŋɔ yaa ni jɛndi shɛli, “Papa no” bee bachiniŋdili yɛltɔŋaŋmasɔŋu maa bee “nnɛra” ŋɔ. Ni di tumi ni ŋun yɛri maa n-wuhi li o ni yɛri saha shɛli maa. China E-Class China (中国), din yumaŋli n-nye People's Republic of China nyɛla tiŋgbaŋ shɛli din be Asia Wulumpuhili polo. Bɛ niriba bee bi yɛltɔɣa yuli m-booni Chaanis. Di daadam biɛligu n-gari andunia zaa tiŋgbana ka bi kalinli yuuni 2019 daa ku miri salo biliyɔŋ zaɣ'yini ni pirigili. Tiŋgbaŋ maa yaliŋ ni paai maali miliyɔŋ dibaa awei ni pirigili. Dini n-pahi tiŋgbani dibaa'ta bee anahi din galisi andunia zaa. Siasa laɣingu din yuli booni Chinese Communist Party (CCP) nyɛ siasa laɣingu sheli ko din be tiŋgbani maa ni. Tiŋgbani maa pirigi la ʒii bu'pishi ni ata (23) zuɣu, ka dibaa anu za digama zuɣu, ka dibaa anahi mi be sulinsi ni (Beijing, Tianjin, Shanghai, ni Chongqing). A maa, tiŋgbaŋ shɛŋa bɛla Hong Kong ni Macau tiŋgbana maa ni. China gba pahi la tiŋgbaŋ shɛŋa ban n-daa tuui nye neesim andunia ni luɣu shɛli din yuli booni Yellow River la din be China poli waa din be wulimpuhili polo la. China daa pahila tiŋgbaŋ shɛŋa ban daa kuli su andunia daabilim tum dunia piligu zaŋ hali ni wayo. China siasa nam dibu diri dɔli daŋ dundɔya, niri kam ŋun yi dili kuli yɛn bɛla dini hali ka Naawuni ti bɔhi O zuɣu. Ban daa pili di nam maa dibu n daa nyɛ Xia dundɔli. Yuuni 300 BCE, Qin n-daa laɣim piligu China tiŋgbani. Din nyaaŋa, Han (206 BCE - 220 CE) dundɔli n-daa di nam maa ka bɛ ʒaamani daa nyɛ lebigimsim pam ka mani takariti malibu, compass , bindira kɔbu ni Ashibitinima nɛma. Tang ʒamani (618-907) ni ka China daa pili marafa ti zim malibu ka Northern Song (960-1127) mi da naai bi Four Great Invention. Tang biɛhigu daa wuligimi n-gili Asia zaa ha, ka vo daabihi yi bɔba ni yaɣa zaa. Qing sulinsi saha maa daa nyɛla din daa nyɛ biɛrim ni kpɛnkpili nima ban daa nyɛ saani shɛbi ban daa ka na ni bi ti tuhi fa China maa. Lala maa zuɣu, China ni daa diri bi nama shɛm daa taɣi mi yuuni 1912 saha shɛli Xinhai Revolution ni daa niŋ la. Din nyaaŋa, China yuli daa kpalim la Republic of China (ROC). Japan gba daa ti liriba mi saha shɛli andunia zaa tɔbu din pahi ayi la ni daa ti ŋmɛra. China ni daa ti tuhi tabi la daa che ka bi pirigi tiŋgbani maa bu yi zuɣu:Mao Zedong n-daa kpa People's Republic of China tiŋgbani ka Kuomintang, ŋun daa zani n-ti Republic of China (ROC) gomnanti mii daa labi nti kpa tiŋ yuli booni Taiwan kuligi duli. Bɛ tooi booni People's Republic of China (PRC) Mainland China bee Mainland din yɛn che ka di mali waligimsim ka che Republic of China (ROC bee Taiwan). China n-do bu yi bi yi ti kaani andunia bundaamba, ka do piligu bin'shiɛɣu kam malibu pɔlo ka lahi nyɛ daabi gonaate ban daabilim gari andunia zaa. Bachi shɛli bini booni China ŋɔ pun nyɛla bin'shɛli din be biɛhigu ni zuŋɔ yuun' tuhu-pihiyɔbu m-bala, amaa China kɔnko n-daa booni li. Baŋdiba ban vihi viɛnyɛla wuhiya ni China bachi ŋɔ yila Portugueses, Malay ni Persian bachi kura la puuni shɛli bini booni Cīna, India ni daa tooi booni shɛli la tum kurumbuna saha la. China bela 1516 Portuguese Jɔnal din yuli daa booni Duarte Barbosa ka Richard Eden yuuni 1555 daa be bachi lebigibu la ni. Chira Dagbamba mali la chiri pia ni ayi. Di mini Laribaawa nima chira n-doli. Goli ŋun ti kabi n-nyɛ goli so ŋun kpi bɛiɣu pihita yinika. Goli ŋun mi n-pali nyɛ goli so ŋun kpi bɛiɣu pihita. Goli bɔbigu ka bi booni Chira. Chira maa yuya n-do gbunni ŋɔ: Buɣum Damba bilaa Damba Gaambanda Bandacheena Kpini bilaa Kpini Nolɔri bilaa Nolɔri Konyuri chuɣu Chimsi bilaa Chimsi Chirifoyili Chirifoyili nyɛla tinshɛli din be Tolon yaɣili Northern Region, Ghana. Di nyɛla din mali ninvuɣu biɛlim ka bɛ zooi pam. Di ya biɛlim gba galisiya pam. Chirifoyili nyɛla tinshɛli din nyɛ Toluŋnaa kambon nabihi. Chirifo nyɛla ŋun be Toluŋnaa sulinsi ni dina n-nyɛ Toluŋnaa n-leeriba nam. Nanima ayi n-ʒi Chirifoyili tingban ni, bana n-nyɛ Chirifo mini Gbarinaa. Chirifo nyɛla ŋun nyɛ sapashini ka Gbarinaa mi nyɛ ŋun su salo n-tabili tingbani. Choggu Choggu bee Chɔɣu nyɛla tiŋ shɛli din be Sagnarigu Municipality, Northern Region Ghana tiŋgbani ni. Choɣu naa tingbani ka choɣu bɛ. Shikuru shɛŋa din be Choɣu tingbani n nyɛ Northern Light International School, UDS Graduate School, Churi Piligu chuɣu puhibu nyɛla suhupiɛlli saha. Di nyɛla laɣimbu, dibu, nyubu, wahi wabu nti pahi niŋsim shɛŋa pam din zaa ku tooi kali. Chuɣu kam puhirimi n-teeri binshɛɣu din daa na min niŋ saha din gari, bee n-wuhiri nintiɣibo zaŋ chaŋ binshɛli polo. Di kahigibu m-bɔŋɔ Climate justice Climate justice nyɛla yɛligu shɛli bɛ ni zaŋdi goori climate taɣibu mali tiri vɛnyala bee ka viɛnyɛla ni siyaasa yɛltɔɣa palo, ka naɣi polo din kuli yɛri dalindi la ʒileli yɛltɔɣa polo bee Naawuni bin namda din be biɛhigu maa puuni kɔ yɛltɔɣa. Ŋɔ maa niŋ di mi bɛ yi zaŋ daliri din tahi climate taɣibu na ni di barina nima bee di zaɣisuŋ tali zaa ti climate taɣibu bahindi ʒileli puuni aadalichi ni biɛhigu puuni aadalichi. Climate aadalichi nyɛla din zahindi binyɛra din gbaai equality, ninsali hachinima, collective rights, n-ti pahi taarihi ni gbubi shɛm zaŋ kpa Climate taɣibu talahi nim palo. Climate aadalichi niŋsim ni tooi bɔbi gbaai dunia zaa zoobu zaŋ kpa niŋsim din ka taali climate taɣibu yɛltɔɣa puuni. Yuuni 2017, lahibali daa yi United Nations Environment Programme ni na ndaa ti tiri wuhi niŋsim din ka taali bini kɔbishinii ni pihiyɔi ni anahi (894) dunia zaa puuni. Taarihi ni gbarigi ʒinahi' shɛŋa, dingbaai nyɔri biɛla, ʒihi din nyɛ zaɣi kura ni ʒihi din pii yaɣa ti maŋa ntooi jandiri climate taɣibu yɛli biɛri pam din doli li na: di lala ŋɔ puuni di talahi nima dii jɛndi n-diri di dindɔli yɛlikpana wahala. Di gba ni tooi lahi nyɛla yɛlimuɣisirili di puuni ka di nyɛla di yɛn saɣirimi tiri climate taɣibu maa din mi ni tooi lahi labi nam bee n-kpaŋsi waliginsim din pum beni maa, din mi m-pun za ntabi 'aadalichi kalinsi di baa ata maa' zaŋti climate taɣibu palo. Tingbani biεhigu tulim mini di maasim Adalichi: Di nyεla din nia nyε din yεn yuuni ni adalichi be piriginsim ni, nyɔri tarili ni, ni yεlmuɣisira ŋan be tingbani biεhigu tulim mini di maasim taɣibu ni na, n-ti pahi talahi tuma ŋan yεn bo maliŋ zaŋ ti tingbani biεhigu tulim mini di maasim taɣibu ni. “Adalichi”, “yεlmaŋtali”, ni “dede ni dedetali”, bachinima ŋɔ zaa dii pala din dii ŋmani taba zaa, amaa bε yila zulya yini din kpini taba ni na ka tooi lahi mali zaani taba zaani yεla gbaabu mini Siyaasa ni yεltɔɣa ni. Tingbani biεhigu tulim mini di maasim adalichi yuli ŋɔ daa nyεla din niŋ bayaana ka yi ʒεhara balli nyεla din chaŋ tooni yomyom nini pɔbu ni neebu Yuma ŋɔ sunsuuni, ka tingbani namatεri biεhigu baŋbu be soya balibu pam puuni ka saha shεŋa din gbunni buɣisibu bee yεlibu nyε nangbankpeeni. Climate change and children Climate taɣibu mini bihi, climate taɣibu malila barina yaɣa ayi bihi zuɣu. Bihi n tooi zooi ka climate taɣibu barina nyɔɣiri n-gari zaɣi kura. Andunia alaafee laɣiŋgu (World Health Organization) laasabu malibu wuhiya ni kɔbiga puuni, vaabu pihinii ni anii 88%, andunia doriti zaŋmi jɛndi la climate taɣibu barinanim nti bihi ban na bi paai yuma anu. Lancet labiyuli alaafee mini climate taɣibu yihi bihi ni bani ka climate taɣabu barina tooi damdi biɛhagu ni. Climate taɣibu barina zooi la bihi puuni ni pam n-gari ninkura. Climate taɣibu mali barina bihi daa alaafee palo nti pahi biɛhisuŋ palo. Bihi ka kukoli bee zaɣa zaŋ kpa andunia saɣigu ni climate taɣibu. Ninvuɣu shɛba fakari ni mali pam mini bi bihi wahala n zooi zaŋ jɛndi climate taɣibu.Dama climate ni tooi n taɣi Ka bi ka liɣiri din ni tooi n da sitira din tu ni bihi ŋɔ yara lala saha. Bihi nyɛla miisim ni paara zaŋ jɛndi yiŋsi dambu, varisigu zaŋ jɛndi bindirigu polo ni daŋ nyaŋsim kɔŋbu pirimla andunia biɛhigu taɣibu zuɣu. Barina shɛŋa din be bihi zuɣu nyɛla ti ni ni tooi lihi shɛli zaŋ jɛndi biɛr'suŋ bi niŋ dede, malifa ŋmeli tɔbu nti pahi andunia dɔriti. Andunia biehigu taɣibu barinanima pula bɔna ayi: din nyɔɣira ninsala palo ni ni sɔɣisinli, din niŋdi tulim tulim ni din naɣisira. Andunia gbaar'suma ni tuma suma daa nyɛla din suuna daa niŋ ni di taɣi ka che barina shɛŋa andunia biɛhigu taɣibu ni mali bihi zuɣu. Bipola ban yɛri tiri andunia zaa Climate taɣibu barina shɛŋa din mali zaŋ ti bihi n-tu ka bi nyɛri sɔŋsim. Clinical trial E-Class Clinical trial nyɛla zahimbu bee kpahimbu shɛŋa tibbu baŋdiba ni niŋda tibbu shee. Lala ninsalnima biɛhigu vihigu ninsalnima zuɣu ŋɔ daliri nyɛla ni di nya labisibu ti bɔhisi zaŋ jɛndi ninsalnima alaafee bee bɛ biɛhigu polo ni tibiri shɛŋa din tu ni di ti dɔr'lahiʒiba shɛŋa. Clinical trials tooi lahi namdi lahibaya din jɛndi tiliginsim ni biɛr'suŋ. Cloth face mask E-Class Chinchini nye’ pɔbirigu nyεla bε ni zaŋ nua n-wuɣi gumdi tan’ shεli din pɔbiri noli mini nyee. Di yi ti niŋ ka alaafee tuma yilinima ni zaŋdi nye’ pɔbiri shεli pɔbiri bε nyεhi la yi ti yεn pooi, ni taba walibu yi ti yεn niŋ tom, chinchini tani nye’ pɔribirisi ŋɔ ka alaafee tuma yilinima ban su dɔriti yaɣilinima saɣiri tira ni bε zaŋdi pɔribiri bε nyεhi alɔbo saha n-guri ban kpalim ka chεri ban mali dɔriti ŋɔ nintɔ’ chisi, bε vuhim, kɔhingu ni bε tihimbu. Dama lala nye’ pɔbirisi ŋɔ dii ka yaa ti paagi N95 nye’ pɔbirisi, apolasa nye’ pɔbirisi, bee taba walibu din yεn sɔŋ n-gu ŋun pɔbi li ka che doro ŋɔ. Alaafee tuma yilinima bi nya li ka di nyεla din taɣiri nira. Di nyεla salo bεn be dundɔŋni mini sambana ni kamani ti zaa ni tεhiri shεm ni di gu ti ka che dɔr’ shεŋa din loora ni din doli pɔhim. Chinchini nye’ pɔbirisi ŋɔ daa nyεla alaafee tumayilinima ni daa mali shεli tumdi tuma yun’ shεŋa ŋan gari la. Yuuni 19560s dunia lεbiginsim zuɣu daa chεmi ka chinchini nye’ pɔbirisi ŋɔ zaŋ tum tuma labi nyaanga ka di nyεla apolasa nye’ pɔbirisi ŋɔ zuɣu., amaa di zaŋ tum tuma nyεla tingban’ shεŋa ŋan na zoori ni mali tumidi tuma. Korona alɔbo ni kana, chinchini nye’ pɔbirisi ŋɔ zaŋ tum tuma nyεla din daa lahi yiɣisi n-nyε tɔbu tuhiri neeni din bahindi nyaaŋga, di ni daa niŋ ka apolasa nye’ pɔbirisi ŋɔ daa yεn pooi. Zaŋ chaŋ korona alɔbo ŋɔ polo, chinchini nye’ pɔbirisi din daa naan tooi labi paɣi daa nyεla tingban’ shεŋa din na zoori alaafee tumayilinima ni daa mali shεli tumdi tuma pam, di daa dii bahindi Asia tingbani ni. Chinchini nye’ pɔbirisi bela di ko ka che apolasa nye’ pɔribirisi la kamani N95 nye’ pɔbirisi, bε ni bi wuɣi shεŋa ka di nyεla bin’ shεli bε ni yuuna ni di tuma viεla. Kamani apolasa nye’ pɔbirisi ŋɔ, ni resipiratanima, chinchini nye’ pɔbirisi nyεla din ka taɣiliŋ di puuni. Ashibitinima ni, barinima nyεhi ka bε li pɔbira ni di gu ka taɣi ka baligi dɔriti loobu ni dɔɣitenima di yi ti niŋ ka apolasa nye’ pɔbirisi ŋɔ kani. Chinchini nye’ pɔbirisi ŋɔ nyεla dɔɣitenima saɣiti shεli ni niriba zaŋdi tumdi tuma di yi ti niŋ ka apolasa nye’ pɔbirisi la ti naai. Di lahi nyεla niriba pam ni mali shεli tumdi tuma ti dundona ni ti ʒilεli ni di gu ka taɣi dɔri loora ni pɔhim dɔriti ka lahi taɣi ŋun pɔbili nintɔr’ chisi. Chinchini nye’ pɔbirisi mali balibu pam, di nyεla din beni kɔhira di bahibahindi Asia tingbanni. Ti ni mali binchεr’ shεŋa yiŋa kamani bandaananima, liiganima, ninmindisi, bɔbisi/sariti bee boduwanima ti ni ni tooi zaŋ shεli n-tum tuma. Duniyayili alaafee tumayilinima saɣiti ni niriba zaŋdi chinchini nye’ pɔbirisi ŋɔ tumdi tuma taba wali ʒini yi ti niŋ tɔm luɣ’ shεli din yεn sɔŋ taɣi korona ŋɔ wuligibu. Bε yεliya ni chinchini nye’ pɔbirisi zaŋ pɔbi nyεla din yεn sɔŋ gu ka taɣi dɔriti loobu. Amarika alaafee tumayilinima ban tuhiri dɔriti nti pahi Johns Hopkins University school of medicine, ni Mayo Clinic, ni Cleveland Organization gba saɣiti ni ban yaɣi yuun’ pihiyɔbu bee ban mali dɔrikura tu ni bε nya taɣibu ka tu ni bε zaŋdi nye’ pɔbirisi ŋɔ pɔbira luɣ’ shεŋa dɔri loora ni tooi be. Duniayili alaafee tumayilinima yεliya ni di tu ka ti zaŋdi nye’ pɔbirisi din mali tana taɣiliŋ balibu dibaata n-kuri bukaata. Spunbond polypropylene taɣilima gba nyεla din viεla ka ni tooi zaŋ tum tuma ka vuhim yεlimuɣisirili kani. Chinchini/tani nye’ pɔbirisi maalibu ni, soya dibaayi n tu ni di zaŋ tum tuma, tani maa tuma yaa ni di vuhim yaa. Chinchini nye’ pɔbirigu ni tooi kuri buuka n-sɔŋ baligi dɔriti loobu yaa din yεn yi ŋun pɔbi lo sani na, amaa di pa bin’ shεli din ni taɣiri ka guri ŋun pɔbi li maa ka doro ku loogi o di ni niŋ ka di ka taɣiliŋ bee ka di taɣiliŋ ka yaa la zuɣu. yiko shεli dii bi pa ti maŋmaŋa chinchini nye’ pɔbirisi ŋɔ zuɣu. Community spread E-Class Ningbuŋ baŋsim, ninsalinima alaafee baŋsim ni binnamida baŋsim wuhiya ni doro loobu nyɛla sahashiɛli binneen'baligu ni yiri loori salnima. Confirmed positive case E-Class Dihi tabili ni niŋ tabata ni doro ŋɔ mali-so nyɛla alaafee tuma-yili nima ni niŋ vihigu bɛ vihigu duu puuni n-tam bɛ-ni zilisi so ni COVID-19 doroŋɔ mali o zuɣu ka vihigu maa shiri wuhi ni doro maa nyɛla din mali o. COVID-19 nyɛla alobo dɔri shɛli ŋan gbahiri niriba ka di balibu zooi. Di ni tooi gbahi ninvuɣ'shɛba pam nyɛla doro ŋɔ ni wuhiri di daa alaamanima bɛ ni ka di nyɛla di piinila biɛla biɛla hali n ti paai sunsuuni ka niriba pam tooi leeri ban nyɛri alaafee di zuɣu ka di pala bɛ chani la ashibiti ni. COVID-19 nahingbana din yi polo n-nyɛ: • Niŋgbunzabili • Kɔhiŋ kuuni • Wumsim Di nahingbana din dii bi yi polo n-nyɛ: • Niŋ-gbuŋ zabili • Lɔŋni yuma • Bin'saa • Zuɣu taali • Bindirigu nyaɣisim wumbu mini nyɔm wumbu kɔŋsim • Niŋ-gbuŋ gbaŋ doro Dihi tabili ni niŋ kadama doro ŋɔ gbahi ninvuɣ'shɛba tum di piligu hali ni silimiin gɔli December biɛɣu pishi dali yuuni 2020 puuni nyɛla niriba miliyɔŋ kɔbishiyopɔin ni ayɔbu,tusaayɔbu ni pihiwɔi, kɔbishi-yɔbu ni piya ni ayi. Dihi tabili ni niŋ tabata ni doro ŋɔ ni na kuli gbubi ninvuɣ'shɛba duniya yili zaa silimiin gɔli December biɛɣu pishi dali yuuni 2020 puuni daa nyɛla niriba miliyɔŋ pishi ni yini, tuhi kɔbiga ni pihinu yini kani, kɔbishiwoi ni pihinahi ni ayi poin. Contact tracing E-Class Contact tracing salo daalaafee puuni, nyɛla so shɛŋa bɛ ni doli m-baŋdi bee n-nyari ninvuɣ' shɛba ban na min miri ban mali doro bee ban mali dor' shiɛli. Bɛ niŋdi lala contact tracing ŋɔ ka di nyɛla dɔɣite tuma nɛma ka bɛ mali zahindi ninvuɣ' shiɛba tini yɛri ŋɔ ka bɛ daliri nyɛla ni bɛ taɣi bee m-baligi dɔriti yɛligibu biɛhigu puuni. Ti wumdi bɛ ni yɛri lala "contact tracing" ŋɔ yɛltɔɣa ti Corona doro la ni kuli kana. Di nyɛla bin' shiɛɣu ti ni yɛn niŋda ka di tooi gu ka che ka dɔriti kamani Coronavirus bi tooi looi niriba pam. Poi ka lala "contact tracing" maa ti yɛn niŋ, dɔɣtenima yɛn nya la doro maa ni gbahi Shɛba n-vihiba nya bɛ mini banna yɔli miri taba tum doro maa ni gbaagi o. Laa maa puuni, Ashibti tumtumdiba maa yɛn zaŋla kamani hour pishi ni anahi bɔ laa niriba maa shee n-yɛli ba ni din tooi niŋ ka doro maa loo ba domini bɛ mini ŋun mali li ni miritabi la zuɣu, a maa bɛ bi yɛn yihi ŋun mali li maa polo ni, di yɛn nyɛla sɔɣsinli. To din dee yi niŋ ka bɛ zahim lala niriba maa ka bɛ mali doro maa ya ka bɛ yɛn chaŋ ti bɔ tibbu tiba?. Baŋdiba yɛliya ni lala vihigu vihibu maa nyɛla bin' shɛli din viɛli ti ti bee di niŋ talahi pam ti ti. Di nyɛla bin' shɛli din yɛn tabi sɔŋ ka di baligi dor'shɛŋa din yɛn gu lala dɔriti balibu yuma din yɛn kana maa din yɛn che ka ti tumdi ti tuma viɛnyɛla. Di wuhurimi ni di yi ti niŋ ka bɛ nya so ŋun mali dor'shɛli din loora, di tu ni bɛ niŋ yomyom n-yihi la la nira maa salo ni ka di gu ka che ka di ti looi niriba. Coronavirus Coronavirus bee COVID-19 nyɛla dɔr' shɛli din tahi Coronavirus palli shɛli ti ni booni SARS-CoV-2. Andunia Alaafeei Laɣiŋgu (WHO) daa tuui wumla vaarosi palli ŋɔ lahibali silimiin-gɔli December biɛɣ' pihita ni yini dali yuuni 2019, di ni daa niŋ ka vihigu yina n-wuhi ni lala dɔr' bimbirili ŋɔ laɣim taba m-mali yaa Chaana tiŋ yuli booni Wuhan. March 12, 2020 ka di daa dihi tabili ni doro ŋɔ daa tuui kpe Ghana, di ni daa niŋ ka Nuguchi tuma duzuɣu din su vihigu-vihigu zaŋ chaŋ dɔribimbira polo Ghana ŋɔ daa niŋ niriba ayi ban daa yi Norway ni Turkey n-kpɛna Ghana. Coronavirus nyɛla dɔri bimbiri bɔbigu din dalim RNA vaaroosi din nyɛ din tiri salinim mini binkɔbiri n-ti pahi noonsi dɔriti. Salinim mini noonsi puuni, di nyɛla din tahira vuhim solɔɣu dɔri bimbira na din nyɛ din ni tooi mali soochi hali zaŋ chaŋ ka dini tooi n-ti di nyɛvuli. Dɔri shɛŋa ŋan mali soochi salinima puuni shɛŋa n-nyɛ fiɛɣufiɛɣu (din nyɛ vaaroosi ni tahiri shɛli na, di bahi bahindi Rhinviruses), ka din mi nyɛ din kpɛ yɔɣu ni tooi tahi SARS, MERS, ni COVID-19. Niɣi mini kuruchunima puuni, di tooi chɛ ka bɛ bi dira, ka jaŋgbara mi puuni, di tooi chɛ ka bɛ kɔbiri sapuɣu doro. Koroona vaaroosi yila Orthocoronavirinae balibu ni na din mi gba yi Coronavieidae ni na, n-dɔlisi kpe Nidovirales, mini realm Riboviria. Niɣi mini κuruchu nima puuni, di tooi gbaahiri ba binsaa amaa jangbara ban puuni, ka di tiri hepatitis ni encephalomyelitis.. Coronavirus alaamanima shɛŋa n-nyɛ Kohingu kuuni, Ningbuŋzabli/Wumsim, Kpaɣ'ʒɛɣu n-ti pahi fɛɣu-fɛɣu. Baŋdiba pula alaamanima maaa buyi zuɣu; alaama din bala ni alaama nima din kpɛma. Coronavirus bachi maa yila Latin Corona, din gbunni nyɛ "zipiligu", flaawaasi din tiini gballi" ka di mii gba nyɛ bachi shɛli din gba yi Greek "kopωvŋ korōnē", "flaawaasi din tiini gballi". June Almeida ni David Tyrrell n-daa kuri lala bachi ŋɔ domini ban n-daa nyɛ tuuli ban vihi ninsali nim coronavirus zuɣu. Kundivihirili shɛli bini booni Nature Journal la n daa nyɛ tuuli ban yihili polo ni ka di daa wuhiri la varos pala din na yɔli yina biɛhigu ni yuuni 1968. Di yuli maa nyabili jandila di anfooni ni be shɛm , ayi zaŋ laati  microscope n-lihi lala varos ŋɔ maa nahingbana. Bi mali vaccine nim pam nibi tuhi ninsali nim coronavirus SARS-CoV-2. Antivaros nim din yina ni di tuhi salinim Coronavirus shɛŋa n-nyɛ , Polymerases, ni protein shɛŋa din kpɛri a . Tɔ, amaa tiima nyɛla bi ni kuli maani shɛŋa ni bi tuhi varos maa mini o waɣibu balibu kam. Di yi ti niŋ ka binkɔbiri coronavirus yi luna ka mani PEDV, din tooi ku kurichu nim zaa ban be lala yaɣili din yɛn che ka di bi wuligi n-gili luɣili kam. Ninvuɣ' shɛba ban mali dɔro ŋɔ alaamanima, pam ka mani vaabu pihinii(80%) zuɣu n-nyɛri alaafee ka di pala bɛ nyɛla tibbu ashibiti ni. Ka mani vaabu pia ni anu (15%) zuɣu ninmɔhi barinima m-bɔri pɔhim pahibu bee vuhim, ka vaabu anu (5%) zuɣu barinima mi bɔri ti ni mi shɛli intensive care la. Dɔr'gɔla din chɛ ka shɛba kɔŋdi bɛ nyɛvuya maa shɛŋa n-nyɛ, vuhim fabu, vuhim pooili(ARDS), sepsis mini sepsis shock, kɔb'tuɣa pam fabu nti pahi suhi daŋ nyabu bee sapuɣu. Ti ni yɛn niŋ shɛm n-gu ti maŋa ka chɛ lala dɔri bimbirili maa ka di ku gbaa ti balle di barina shɛŋa ti ni yɛri maa ti paai ti n-nyɛ Ninvuɣ' shɛba ban yuma nyɛ yuun pihiyɔbu zaŋ chana, nti pahi ninvuɣ' shɛb ban pun mali dɔriti ka mani, ʒim dɔro bee ʒiduli, sapuɣu dɔro, shichiri dɔro, bee yɔɣu ni mali so, ban ka dɔro ŋɔ ni tooi gbaai ka mali yaa pam. Tɔ amaa, sokam ni tooi gbaai COVID-19 dɔro ŋɔ ka di kpɛma pam bee ka ni tooi kpi yuma kam COVID-19 nyɛla dɔri shɛli din yɛligiri daadam biɛligu shee, di bahi bahindi ninvuɣ' so ŋun mali li yi miri a. Varoosi ŋɔ ni tooi yɛligi ninvuɣ' so din gbaai ŋɔ nyahi ni bee noli ni nintochisi dii niŋ ka o kɔhim, tihimbu, yɛligu, yila bee vuhim timsili. Ninsal shɛba gba ni tooi gbaai covid-19 di yi niŋ ka vaarosi ŋɔ kpe bɛ noli ni, nyɛhi ni bee nina ni din tooi niŋda di yi niŋ ka ninsalinima miri ban kɔbi lala dɔro maa. Cysticercosis E-Class Cysticercosis nyɛla nyuɣu ni doro din nabigir’ yamdi ninsal’ ningbina ni. Di sababuni nyɛla zu’ shɛli bɛn bɔli cysticercus ban mi to n-yi Taenia solium gara ni la. Kuruchunima n-namdi Taenia soilum gara ŋɔ. Yuun bɔbigu ni tooi gari ka doro ŋɔ nahimgbana bi yi polo di bari ni. Bar' shɛba beni, gbirimagbirima din bi biera ka di galisim be centimeter 1-2 sunsuuni ni wɔɣi be ningbingbana zuɣu. Doro ŋɔ yi go n-ti meei bari zuɣupuri, be booni ni la neurocysticercosis. Chira a shɛm bee yuma nyaaŋa, gbirimagbirima ŋɔ yi niŋ zaɣ’kara ka pili biɛrim. Di nyaaŋa, din kuui ka gbaai fuɣusi bahi. Lebiginsim ni na bi wuligi anduniya tiŋ'shɛŋa, doro ŋɔ n-luhiri kpiinkpihi n gari doriti kam. Niri ni tooi kɔbi doro ŋɔ di yi niŋ ka o nyu ko shɛli bee n di bindir’ shɛli din nyɔɣi gara gala. Gara tooi lahi be ʒe kaha ni. Gara gala ŋɔ yirila ninsal’ so gar’ kura ni be o puli ni bindi ni na. English silminsi booni niŋsim ŋo la taeniasis. Taeniasis nyɛla dɔr’ dabaŋ din yiri kuruchu nimdi shɛli din bi duɣi-bi vienyela. Kuruchu nimdi zoo ya ka gar’ kura n be di ni. Niriba yi laɣim be ka be puuni yino mali gara ŋɔ o ni, ban kpalim ni tooi kobi cysticercosis. Doro ŋo ni yɛn vihi-baŋ shee ka baŋdib’ pii gbirili din waɣi ninsal ningbiŋ zuɣɔ n zaŋ shariga vo di kom, ka naan yi maai be maŋa n-zaŋ maʒina n-kpa n-yuli kom ŋɔ viɛnyɛla. Silminsi booni vihigu ŋɔ aspiration. Be yi yɛn vihili zuɣu puri ni, bɛ ni zaŋ computer tomography (CT) bee magnetic resonance imaging (MRI) n ŋmahi zuɣu puri ŋɔ foto. Din lahi pahi, ninsal white blood cells yi ti yam o yaankɔbli-kom puuni (be booni niŋsim ŋɔ eosinophils), di wuhiri ni doro ŋɔ be yɔma. Sabita malibu n nyɛ din taɣiri doro ŋɔ nyaŋ tuhili kam. Sabita biɛhagu kaman: viɛnyɛla yɔɣu damdibu shee, ko suŋ nyubu n-ti pahi kuruchu nimdi viɛnyɛla dɔɣibu. Di tu ka ti tibiri taeniasis barinima, din yɛn gu ka che doro ŋɔ yiɣi lɔhi. Di bi ʒi talahi ni di tuhi dɔr’ bil’ kam din dɔli li na. Di yi lee paagi saha shɛli gbira ni waɣi zuɣupuri ni, praziquantel bee albendazole n-nyɛ ti shɛli be ni nyuhiri bari ŋɔ. Bari ŋɔ ni nyu tima ŋɔ ka di niŋ dabaayi. Steroids mini anti-seizure tiima gba tu ni di be yɔma tibibu ŋɔ saha. Diyi ti kɔŋ tim zaa, shee ka baŋdiba karigi a n vuɣi-yihi gbira ŋɔ ninsal ni. Kuruchu-ni gara ŋɔ zooya Asia, Sub-Saharan Africa, n-ti pahi Latin America tingbana-ni. Tiŋ shaŋa beni, nirib’ paaigi 25% ka doro ŋɔ mala. Doro ŋɔ ka yaa andunia luɣi shaŋa ninniensim ni yoli. 1990 yuuni puli ni, doro ŋɔ daa kula nirib’ 1300 ka yuuni 2010 mii ka di ku nirib’ 1200. Cysticercosis doro ŋɔ gbahari kuruchu nim’ mini niɣi. Di lei be gbahariba ka ʒiri lahimgbana na Kaman dini gbahari ninsalnim sham la, domini binniema ŋɔ nyaviya ni be waɣi la. Ninsalnim piligu saha ka be mini doro ŋɔ laɣim taba. Cysticercosis pahi dori shaŋa din yoli andunia tulim luɣa shehi. Daan' kali tuma Daaŋkali Tuma nyɛla daŋ tuun'shɛŋa ti yaanima ni tum ka zali ti ba nima ka bɛ mi tum ka zali ti, ka ti gba mi yɛn tum ka zali ti bihi. Daan' kali nyɛla din bɔhinda ka di nɛma yirina ti zilɛli ni, amaa ka di bɔhimbu shee.yɛl' shɛga bɛni ka Dagbamba doli li amaa ka shɛŋa bɛni bɛ bi doli li. Shɛhira kamani baɣiyuya maali u, Dagbamba doli li mi bɛ paɣ'kpugibo shee, kuya malibu shee, ni bia zuɣu pinibu shee. Amaa machɛligu, luntali, tindaandi ni tɔhigu din doli a daŋdaŋ. ŋanima ka Dagbamba booni daankaya maa. Hali di shɛŋa bɛni, a yi ka daŋ maa puuni, a ni tooi bɔhim di tuma n-tumdi dihiri a mulichi. Lala daankaya maa shɛŋa n-nyɛ; nakɔhigu, machɛligu, wanzamtali ni gbanzabigu. Shɛŋa mí beni n-gbahiri niriba ka di pala bɛ suhuyubu. ŋan nim mí n-nyɛ tindaantali, jina, koligu, luntali, ni Nakɔhigu. Dagbamba n-nya ka yɛli ni bia ni paai nim' shɛli o ba nandaaŋa zuɣu dini ka o ŋubira. Lahazibu din lee be Dagbaŋ daankaya maa ni nyɛmi, ni di dolila daŋ maa ni paɣ'bihi n-gari dabba bihi. Bia yi yiɣisina n-ti bɛ doli o ba kali soli, di dii ka tali ka o mayili polo. Di wuhirimi ni a ba yi nyɛ Luŋa, ka nyin yiɣisina n-ti zagisi Luŋa gmɛbu, di dii pá taali. Amaa, a mà yi nyɛ Lumpaɣa, talahi n-nyɛ li ni gmɛ Luŋa. A yi je ni nyaɣi li ginda n-gmɛra, a kuli ni bo Luŋa n-ti yili a duu, N-lee chirigiri gmɛri li biɛlabiɛla. A yi zagisi a bukaata mí ku maali. A yi bɔri liɣiri, di yɛn dolila pɔhim n-garita bee nyini chani n-lihiri ka zuɣulɛbili lana n-nyɛ a la. Dagbaŋ ŋɔ, niriba pam tuma nyɛla pukparigu amaa di pa daankali, dama kurumbuni sa, sokam daa tumdi maa ka birigirila mɔɣu ni n-ti kɔri biɛlabiɛla. Daankali tuma pa tuma n-ti sokam, naɣila a bela daŋ maa ni. Di shɛhira shɛŋa n-nyɛ; Daaŋkaya ŋɔ pam gbaarimi, daŋ puuni paɣ' ba bihi mi ka di tooi gbaara. === Dagbamba Daankaya Ni Di Zuɣulaanima Daankali zuɣulana Machɛligu. Sonaa/Faamuru Nakɔhigu. Nakɔhinaa/Baba Wanzamtali . Gunu Goonjetali . Yambanaa Luŋtali . Namonaa / Luŋ naa/ Namɔɣu Gbanzabigu . Gbanzabi Naa Koligu . Mba Baɣa Tindaantali . Tin dana Jina. Daan'kali shɛli din teeriti ti yaanima bee n-wuhira a ni nyɛ so n- nyɛ luŋtali. Ninvuɣ' shɛba ban ŋmɛri Luŋ ka bɛ booni lunsi. Naa Luro ʒɛmani ka luŋtali daa yi palo Dagbaŋ. Diyali(Diare) ka luŋtali daa piligi Dagboŋ. Nyab' biʒiŋ bia lunʒɛiɣu n-daa pili luŋtali Dagboŋ. Lunsi zuɣulana n-nyɛ Nyab' Namo-Naa.Tɔm kam malila bɛ lunsi ka bɛ, ka bɛ booni bɛ naa Luŋ naa. Luntali nyɛla daankali tuun' shɛli di tiri niriba suhu piɛlli ka yihiri ba ni sab'ga ni. Lunsi dii be ŋmeri bi luŋa sahakam bɛ ni bɔra. Di malila daliri ni saha shɛŋa bɛni ŋmeri ŋa. Daliri nim bee saha ŋɔ shɛŋa n-nyɛ; churi ni,(Damba, buɣim, etc) suhupiɛli dema ni, (Amiliya, suuna, kpari yɛli, etc), Kum yi ti ku, pegɔriba yi ti chani mɔɣini, bɛ yi ti chani buɣili malibu, etc. Lunsi ŋmeri wahi kamani takai, naɣibiɛɣu, baamaya, jina, bila, luwa nyindɔɣu, zhem, etc. Lunsi tuma niɛma shɛŋa n-nyɛ ; Daan'kali tuma din jɛndi kuriti, kunkɔna ni dalima zaŋ mali nɛma n-nyɛ machɛligu, ŋun mali kuriti maani nɛma kaman kuli, garawa, tahali, sua, kuruganima ni ŋan pahi ka bɛ booni machɛla. Neen'shɛŋa Machɛlinima ni mali tumdi shɛŋa n-nyɛ, buɣim, bawule, gbabo, zali, zuɣirigu, chiriga, sala ni ŋan pahi. Machɛli ni ʒi sheli n zuɣira bee n kuriti maa ka bɛ booni saviɣu. Machɛlinim zuɣulan n-nyɛ nyab' So-Naa. Machɛlinim nama Dagboŋ n-nyɛ So-naa, faamuru, zaŋa, bɔrigu ni salogu Naa. Bɛ mini nakɔhinima n-nyɛ dachɛhi dagbon kali soli zuɣu. Nakɔhigu nyɛla daankali tuun shɛli din jɛndi binkɔbiri ni nimdi kɔhimma ni damma. ŋun tumdi lala tuma ŋɔ ka Dagbamba booni Nakɔha. N yaba Naa Dimani mini o tuzo nabi'yɔŋ Yenkani N-daa piligi Nakɔhigu Dagbaŋ. Naa Dimani nakɔhi sua ŋɔ N-kuli Dagbamba ka Yenkani mi sua maa kuli Zabaɣ'kparisi. Nakɔhinima ni mali Neen shɛŋa n-tumdi bɛ tuma shɛŋa n-nyɛ ; gbaɣu, sua, buɣim, Kom,gabiga, ni dachɛriga. Nakɔhinima nama Dagbaŋ puuni n-nyɛ ; Nakɔhi-Naa yili, Babba ni Taribabu yili. Nakɔhinima mini Machɛlinima n-nyɛ dachɛhi ni taba. 1.Di che ka ti baŋdi ti Kali. 2.Di tiri niri tuma. 3.Di tiriti Arizichi. 4.Di wuhiri niri ni nyɛ so 5. Di tiriti nagbanyini 6. Di kpaŋsiri zosimli 7. Di chɛ ka baŋdi taba 8. Daaŋkali tiriti ninneesim 9. Di chɛ ka ti teeri ti yaanima yɛla. 10. Di sɔgiri ti yɛltoga 1.Di tahiri nangbankpeeni ni na ti biɛhigu puuni . 2. Di labisiri ti biɛhigu nyaaŋa. 3.Di tahiri fitiina na ninsali biɛhigu ni din dee yi gbaai nira ka o bɛ deeli. Dabisa Dabisa ayopɔin m-be bakɔi puuni Dagbanli ni. Ŋan n-yɛ 3. Lariba 4. Laamihi 5. Azima 6. Azumu 7. Azindoo 8. Azimpaɣa 9. Sibiri 10. Sibdoo 11. Sibpaɣa 12. Lahiri 1. Atani jaa nyala Alizumma 2. Atalaata ka jaa Dagbanli puuni 3. Alaaba jaa nyala Asibiri 4. Alaamishi jaa nyala Alahiri Dabsa Dabsa nyɛla saha binzahindi la shɛli. Hawa pishinanahi n-tiri dabsili. Dagbamba malila dabaayɔpɔin bakɔi puuni. Dabsa zaɣ' yini nyɛla dabsili. Dabsa maa nyɛ: Atani Atalata Alaba Alamishi Alizumma Asibiri Alahiri Dagbamba Taɣada E-Class Dagbamba Taɣada nyɛla niŋsim shɛli bɛ ni niŋda bɛ ʒileya puuni. Taɣada tooi taɣiri doli ʒɛmani. Dagbamba kali E-Class Dagbamba Kali nyɛla yɛl' kur' shɛŋa ti yaannima ni niŋ ka zali ti ka di kpa talahi ni ti tumdi li. Kali bi taɣira. Kali ku tooi labi shee a kuli vumsili mali kirikiri. Din zuɣu ka Dagbankpamba nyɛ ka ŋme bɛ ŋahili ni "Bia ni paai nim' shɛli o ba nandanga zuɣu dini ka o ŋubira". Di wuhiri ti mi ni tini paai tuun' shɛli ka ti yaan nima maa tumda dina n-tu ni ti zaa mali gbaai ka bi bahili. Dagban yuya Dagbanli puuni di yi niŋ ka bɛ dɔɣi bia, bɛ niŋdi o suuna ka piiri yuli n-ti o. Yuya ŋɔ nyɛla Dagbaŋ yu' shɛŋa a ni yɛn tooi zaŋ ti a bia. Lala yuya ŋɔ pula paya paya. Kamani shɛhira shɛŋa ŋan dolli na ŋɔ: Tani Zilaata Laaba Lahimihi Azimpaɣa Azindoo Sibiri Lahiri Dagbani Wikipedia Dagbanli Wikipedia nyɛla Wikipedia yaɣishɛli din sabbu nyɛla Dagbanli ka di tiri ka yaligiri baŋsim yoliyoli andunia pohim zuɣu maa. Dagbanli Dagbanli nyɛla Dagbamba kaya ni taadanima din be Dagbaŋ. Lala zuliya(Dagbamba) ŋɔ maa ni tɔɣisiri bal' shɛli nyɛla Dagbani m-be Northern Region Ghana tingban ni. Dagbamba kalinli yuun' pishi din garila (20yrs) daa nyɛla tuhi kɔbsinii ni pihita (830,000). Dagbanli yamya pam Ghana tudu polo ka tinzunnima pam tɔɣisiri li bɛ ʒilɛli ni. Ghana fukumsi zalila Dagbani bɔhimbu talahi n-ti shikuru bihi ban ʒi Dagbaŋ puli ni bee tudu wulimpuhili polo. Dagbanli Chiha E-Class Dagbanli Chiha nyɛla yɛli shɛŋa Dagbamba ni mɔŋ, n-tali daɣiri, ka zaɣisi li bɛ ʒilelini. Niriba ban niŋ tipawumli ni di dɔlibu ni tɔi nyɛ gamo din ka buɣisibu bee ka zaligu diba ka bɛ lahi di kɔbiga nayili. Dagbanli Chira bee Goya yuya E-Class Dagbanli yuuni puuni chira pianaayi m beni. Din nyɛ piligu hali ni din bahindi nyaaŋa n-sabi do gbunni ŋɔ. Dagbanli ŋaha Ŋahali nyɛla yɛltɔɣ' muni din gbunni bɛ do palo ni. Di gbunni tooi jɛndila biɛhigu ka zilima n-gari ti ni wumdi li shɛm. Ninvuɣ' so ŋahili ni jɛndi tooi baŋdi di gbunni n-gari di ni bɛ kpa so. Din zuɣu ka kpamba yɛra ni "ŋahaŋahara nyɛla vu' bɔra ka ŋun baŋ di li gba nyɛ vu' bɔra". Ŋaha tooi nyɛla yɛligu din nyɛ ŋmahinli ka kpahimbu puuni di yɛlimaŋli pali. Kundivihira wuhiya ni ŋahali nyɛla yɛltɔɣili din tiɣi biɛhigu puli ka yɛn' dana ŋun mali kpahimbu n-ni baŋ di dɔɣim dabisili. Dagbanli ŋaha nyɛla yɛltɔɣi ŋma' shɛŋa niriba pam ni mi, din wuhiri yɛl' maŋli bee saɣisigu. Ŋaha bi ŋahira yiriŋ kanaɣila daliri. Pɔi ka so ŋahi ŋahali, o yɛn kpahin la biɛhigu ka naan yi pa ŋahi li. Dagbanli yɛltɔɣa ni, ŋahili yi yɛn ŋahi, di tuya ka di zaŋ li mi n-dalim ninkura kamani Ŋaha balibu zooya. Ŋaha ni jɛndi biɛhigu yɛl' shɛŋa dini n-wuhiri di balibu. Di shɛŋa n-nyɛ maaligu, paɣapini, saɣisigu, karimbaani, binkɔbiri, kum, tarim, zunyuŋ, ʒiri, fara, Naawuni, suɣilo, dabiɛm, nyintahili, yam ni din pahi pahi. Ŋaha shɛŋa din jɛndi alikauli n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi ashili n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi arizichi n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi baŋsim n-nyɛ Ŋaha din jɛndi binkɔbiri shɛŋa n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi dabiɛm n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din dalim dakoya n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi fara n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi jɛrilim n-nyɛ Karimbaani ŋaha nyɛla ŋaha shɛŋa ŋa jɛndi karimbaani bee ninʒeinsili. Ŋa shɛŋa n-nyɛ Kum yiri la dinpooi ni na. Kum bi mi bundana bɛ di ti yɛri faralana. Lala maa zuɣu, Dagbamba mali ŋaha din jɛndi li. Ŋa shɛŋa n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi kum n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi maligu n-nyɛ Ŋaha din dalim Naawuni nyɛla ŋaha shaŋa ŋan wuhiri ni Naawuni beni, ni O yiko, ni O toosim, ni O galisim. Ŋa shɛŋa n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi nangbanyini n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi nyarimaŋa n-nyɛ Ŋaha shɛŋa ŋmanila yoodara Salima. Dagbamba yuri ŋa yɛlibu pam. So yi yɛli li n-ti paari di pirigili di naabu kpalindila ban wumdi li sani. Di zooya ka yaɣ' shɛŋa m-mi li di pala sokam ni mi shɛli ka lan ŋmani shaara/asahi. Ŋa shɛhira shɛŋa n-nyɛ Ŋaha kaha shɛhira shɛŋa n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi paɣikpuɣibo n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi paɣipini n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi saha n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi saɣisigu n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi shɛhira n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi suɣulo n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din dalim tarimba n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi tipawumli n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi vi n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi vunyaɣili n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi waligimsim n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi yaa n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi yɛm n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi zamba n-nyɛ Ŋaha shɛŋa din jɛndi ʒiri n-nyɛ Dagbaŋ Dagbaŋ nyɛla yaɣ' shɛli din be Ghana Tudu polo. Di niriba n-nyɛ Dagbamba. Ndan Yaa Naa n-nyɛ na' so ŋun su di fukumsi. Taarihi wuhiya ni Dagbaŋ daa pilila yuun' kurumbuna saha kamani "11th century". Dagbaŋ nyɛla Naa Gbɛwaa bihi puuni yino ŋun yuli daa booni Shitobu la ni daa zali shɛli. Dagbamba n-nyɛ ban' galisi n-gari Gbewaa zuliya shɛŋa ŋan pahi zaa nangbanyini. Kurumbuna taarihi wuhiya ni Tohiʒee daa yila Lake Chad na n-ti zani Zanfara din be Nigeria la, n-yi ni kana ti kpe Mali tingbani ni. Lala tiŋ ŋɔ ni,  daliri daa niŋmi ka bimbiɛɣu fa bɛ kuliga n-doya  ka so n-ku tooi lahi miri li. Dinzuɣu kokpaɣu n-daa yɛn ku ba. Tohiʒee mi daa nyɛla bidib' kuŋ n-kuri binkɔb’ kpɛma ka mani gbuɣima, jɛŋgbuna, ni naɣ’  nyiya. O daa yihirila bɛ gbana maa; lala saha maa gbana maa ka bɛ daa mali n-niŋdi bɛ maŋ sitira n-liriti bɛ zaɣima. Tohiʒee ni daa paai Mali, paɣakpɛm’ yiŋ' ka o daa kpe. Paɣakpɛm’ daa bi tooi ti o kom ka o nyu dama kokpaɣu din daa mali ba la zuɣu. Paɣ' kpɛma ŋɔ ni daa tɔɣisi Tohaʒee  alɔbo din paai ba, o daa bɔhi baŋ kuliga maa ni be shɛli,  n-daa chaŋ ti ku bingbaarigu maa, ka ŋma’ o zuli ka tooi kom na n-ti ti paɣakpɛma maa. Yɛlli ŋɔ daa niŋ tiŋ naa mini o niriba nyaɣisim pam. Dinzuɣu tiŋ' naa maa daa ti o la paɣa. Paɣa maa yuli n-daa booni Paɣawabiga. Naa ŋɔ daa bɔrila o ni kuli yɛn niŋ shɛm ka bɛ mini Tohaʒee zuliya gari tab’ ni. Dama lala saha maa, bɛ daa zooya ka bɛ tuhiri tɔbiri n-fari tingbana. Tohaʒee ni daa kpuɣi Paɣawɔbiga, bɛ daa dɔɣila bidibiga yuli booni Kpuɣinumbo. Kpuɣinumbo ni daa yiɣisina o daa kpuɣila paɣa ŋun yuli booni Sisabiga ka bɛ dɔɣi Nyɛrigili mini namʒishɛli. O daa lahi kpuɣi nabipuɣinga, Guruma polo tiŋ' yuli booni Biuŋ. Ŋuna n-daa pahiri Kpuɣinumbo paɣaba ayi. Ŋuna n-daa ɖɔɣi Gbewaa. Gbewaa mi n-daa dɔɣi Zirili, Fɔɣu, Kachaɣu, Tohigu, Shitobu, Ŋmantambo,Yɛmtɔri, Bɛsɔɣiyɛli, Shibekpɛma, Shibebila, Shibee, Beemɔni, ni ban pahi. Kpuɣinumbo kalinsi nyaaŋa, Gbewaa daa zaŋla o mulichi ka bɛ chaŋ n-ti ʒini Pusuɣa; bɛ daa tila suɣa m-biɛni, dinzuɣu ka bɛ booni li Pusuɣa maa. Naa Gbewaa bihi maa ni paɣa n-daa nyɛ kpɛma; o yuli n-daa booni Fatɛɣu, ka lunsi lee gɔligi li m-booni li Kachɛɣu. Zirili n-daa nyɛ bidibiga m-pa Kachɛɣu zuɣu, ka daa lee nyɛ paɣa kɔŋkɔba bihi. Kufɔɣu mini Kachɛɣu n-daa nyɛ paɣa yino bihi. Naa Gbewaa kalinsi nyaaŋa, Zirili n-daa fa toon'tali maa. O kalinsi nyaaŋa, ka Tohigu yɛli ni ŋuna n-nye naa dama ŋuna n-kpalim Naa Gbewaa bidibiga ŋun nye kpɛma. Ka Shitobu mini ŋmantambo mi yɛli ni bɛ ku saɣi ti o ni dama Tɔhigu mini Zirili zaa nyɛla paɣa yino bihi, ni di zuɣu di tu ni nam maa labi bɛ gba dunoli ni na dama ka paɣa yino ko n-dɔɣiri gbuɣima ayi. Yɛlli ŋɔ daa tahi nangban' kpeeni na Tohigu mini o tuzohi ŋɔ sunsuuni na, ka di zuɣu ti che ka bɛ tuhi taba hali ni Gambaaga n-ti woli wali taba. Shitobu daa chaŋ mi n-ti ʒini Yɔɣu din miri Diyɛli la n-kpa Dagbaŋ, ka o mabia' Ŋmantambo mi chaŋ n-ti ʒini Bimbila n-kpa Nanuŋ. Shitobu Nyaaŋa, Naa Nyaɣisi n-daa di nam maa. Nyaɣisi n-daa kpa Yani Dabari; zuŋɔ din' n-nyɛ Yɔɣu Tolandi ŋɔ. Naa Nyaɣisi nyaŋa, Naa Dariʒiɛɣu n-daa di, n-ti kani ka Naa Luro deei Dagbaŋ. Naa Zoligu bia Luro n-daa zaŋ Yani Dabari n-labisi Kpunkpaan' tiŋa yuli daa booni Chari, zuŋɔ Naya ŋɔ. Naa Gbewaa bipuɣinga ŋ̩un yuli daa booni Yɛntɔri n-daa chaŋ n-ti kuli Gurima doo yuli daa booni Riule ka bɛ dɔɣi bidibiga m-boli o Widraugo, ŋuna n-daa yiɣisina n-ti pili Mohi nam Waɣaduɣu. Ŋɔ zuɣu n-lahi che ka Mohi mini Dagbamba nyɛ dachɛhi maa. Mohi nyɛla paɣa bihi, ka Dagbamba mi nyɛ doo bihi. Dagbaŋ tiŋzuɣu n-nyɛ Naya. Dagbaŋ nyɛla tiŋgbani shɛli din mali arizichi pam, dama a yi yuli binshɛŋa ŋan be n-ŋɔna maa pam beni ka a ku tooi lahi nya ŋa Ghana luɣushɛli yaha. Dagbaŋ nyɛla din dii ka aʒia kamani salima, petro kpambirigu, teeku ni ŋan pahi kamani nyɔŋ polo ni mali li shɛm. Tɔ amaa di mini li zaa yɔli, di mali tingbani din tam mali kulim pam, ka di zuɣu che ka bindira pam niŋdi ni viɛnyɛla. Lala bindira maa shɛŋa n-nyɛ nyuli, kawana, ni shinkaafa. Tohiʒee ni daa paai Mali, paɣakpɛm’ yiŋ’ ka o daa kpe. Paɣakpɛm’ daa bi tooi ti o kom ka o nyu domii kokpaɣu din daa mali ba la zuɣu. Paɣakpɛm’ ŋɔ ni daa tɔɣisi Tohaʒee  alobo din paai ba, o daa bohi baŋ kuliga maa ni be shɛli,  n-daa chaŋ ti ku bingbaarigu maa, ka ŋma’ o zuli ka tooi kom na n-ti paɣakpɛma maa. Dagbaŋ lahi nyɛla Naawuni ni baligi tihi din mali anfaani pam n-ti. Lala tihi ŋɔ shɛŋa n-nyɛ tuhi, taansi, dɔhi, gunsi, gahi, nyimsa, kuɣusi, ni ŋan pahi. Dr. David Fuseini Abdulai Choggu Dagbaŋ Chiha Chihibu E-Class Chiha Chihibu nyɛla dalima ŋan do daadam niŋgbuŋni ka mali daliri, dagbaŋ pulini. Sua Ti sabinli Bleedi Dagbaŋ Nɛma Dagbaŋ nɛma nyɛla sutur' shɛŋa bɛ ni yɛri n-mali liriti bɛ ningbuna daashili. Binŋmaa Kurugu Jinjamlani Toobalaaji Muɣiri Kpaakuto Yɛnsichi 1. Di kpaŋsiri ti kaya ni taada. 2. Di che ka ti baŋdi ŋun ye suturili maa ni yi zuliya shɛli ni na. 3. Di kpaŋsiri ti nɛma kɔhibu. 4. Di kɔhiri ti kali tiri Duniya yaga Kundivihirili:Dagbaŋ Tinsi Salima E-Class Vihigu wuhiya ni Dagban’ tinsi salima ni yɛn pili, di pilila Naa shitobu bia Naa Nyaɣisi zaamani. N yɛba Dakpɛma Zobɔɣunaa mini Duko Lunnaa nti pahi Dohini Lunnaa wuhiya ni di ni daa niŋ shɛm nyɛla, tuuli, Dagbaŋ zaa daa nyɛla din be tindaamba nuu ni. Dagbaŋ ni yɛn yi tindaamba nuu ni Naa Shitobu bia Naa Nyaɣisi n-daa tuhi fa li tindaamba maa sani din yɛn niŋ ka Dagbaŋ yɛligi. O mi ni daa yiɣisi ni o fa li maa o daa zaŋla o bihi ni o mabihi pa o maŋa zuɣu n-gindi ŋmɛri tindaamba maa tɔbu, n-kuri ba ka fari tingbana maa bɛ sani. Kpamba maa wuhiya ni di daa yi ti niŋ ka o tuhi nyaŋ tindaan’ so n-nya o nasara, o piirila o bia bee o mabia shɛba o ni zaŋ pa o maŋa zuɣu ka bɛ ŋmɛri tɔbu maa ni yino n-ʒili ka o lɛbi lala tiŋa maa naa. Dimbɔŋɔ maa zuɣu n-che ka Yaan nabihi ni diri tin’ shɛŋa galisi Dagbaŋ. Kpamba maa zaa yɛliya ni di mi yi daa niŋ ka o ku tindaan’ so ka zaŋ o bia bee o mabia leei lala tiŋa maa, o bi’ so bee o mabi’ so o ni zaŋ leei lala tiŋa maa yuli n-leeri tinshɛli o ni di maa salima. Di zuɣu, di yi niŋ ka naa kam ti di lala tiŋa maa, lala tiŋa maa salima maa ka bɛ mali salindi o din yɛn wuhi ni ŋuna n-su lala tiŋa maa. Tɔ amaa, Kpamba maa daa lahi wuhi ni di daa tooi niŋda ka Naa Nyaɣisi ni daa zaŋ o bi’ shɛba liɛhi tinsi ka bɛ yuya leei tinsi maa salima maa nyaaŋa, na’ shɛba gba daa di lala tinsi maa shɛŋa, ka gba daa niŋ niŋsim shɛŋa bee m-bo yu’ shɛŋa pahi salin’ shɛŋa Naa Nyaɣisi bihi maa yuya maa ni daa zani ti tin’ shɛŋa maa zuɣu. 1.0. LAHIBALI PILIGU N tuma ŋɔ jandila Dagbaŋ tinsi salima ni nyɛ shɛm. Tuma maa nyɛla din wuhiri tinsi salima ni pili sham, salima maa ni nyɛ shɛm, daliri din tahi tinsi maa salima na, saha shɛŋa mini sheli salima maa ni tooi salinda n-ti pahi tinsi salima anfaani ni nyɛ shɛm. Salima nyɛla taada yel'shɛli bi ni salindi ka di be Dagbamba kaya ni taada yɛla puuni. Ka lahi nyɛ bin’shɛli din mali anfaani pam n-ti Dagbamba bi biɛhigu ni. Tinsi salima nyɛla salima yu’ shɛŋa bi ni mali salindi ti nanima mini tinsi n-ti pahi ti bihi. Ka di zooi pam ka lala yu’ shɛŋa beni mali salindi maa tooi nyɛ yu’ timsa, yu’ niɛma bee ŋaha yuya din gbunni zilimma ka nyɛ din duhiri bee n-tibigiri be ni zaŋ li salin ninvuŋ’ so bee tiŋ’ shɛli maa. Salima nyâla Gbansabila nyâvuli. Di nyâla din be bâ øilâli mini bâ øia tuma kam puuni. Gbansabila sani, salima nyâla tâha mini bâbu ni yâltôêa zaå ti taba. Di lahi nyâla bin’shâli din be daadam kam biâhigu piligu hali ni o bahigu. Gbansabila salindi taba bâ yi nya sana (biliâêu), bâ bia yuli bolibu saha, bâ churi puhibu ni nti pahi paêakpuêibo ni, ni bâ jâma shee. Hali din dii yo gamli zaa nyâla ti nam dibu bee kparigu yâbu ni, bâ salindi nanima mini asanzanima. Dagbaå tinsi pam nyâla din mali di salima, ka bâ mali lala salima maa salindi åa. Bâ mi ni mali salima maa salindi tiåa maa sham nyâla, Naa kam åun ti diri tinshâli lala tiåa maa salima ka bâ mali salindi o ka di wuhi ni åuna n-nyâ lala tiåa maa. Salinli kam mi bâ ni zaå salim daadam bee tiåa malila salima maa ni nyâ shâm ni daliri shâli din tahi lala salima maa na. Lala åô zuêu, n tuma åô puuni n nyâla åun lihi tinsi salima ni pili shâm, salima maa ni nyâ shâåa, daliri shâåa din tahi tinsi maa shâåa salima na, saha shâåa bee luê’ shâåa bâ ni tooi salindi salima maa nti pahi salima anfaani ni nyâ shâåa. 1.0.1 DAGBAÅ Dagbaå nyâla tingban’ shâli din galisi pam ka di tingbani maa yâliå ka zaå buêisi. Di nyâla din be Ghana yaê’ shâli bâ ni booni Tudu la (Northern region), ka mali tarisi ni tingban’ shâåa di bôba bee yaêa anahi maa zaa. Nira yi lihi Dagbaå tingbani maa doo, o ni nya kadama wulinpuhili polo di mini Togo tingbani, Kpunkpaamba nti pahi Nanumba tingbana m-mali tarisi, wulinluhili polo di mini Zabaêisi ni Tamplinsi tingbana m-mali tarisi, zaå labi nudirgu polo di mini Zabaêisi mini Zabaê’ Kparisi n-lahi mali tarisi, ka naan yi che zaå labi nuzaa polo n yârila Ghana tudu duli (Ghana tingbani zuêusaa) polo åô ka di mini Åmampirisi nti lahi pahi Tamplinsi mi mali tarisi. Dagbamba n-nyâ ban be Dagbaå. Tô amaa, di ni niå ka tingbani ku tooi beni ka kôå samba la zuêu che ka Zuliyanima kamani Zabaêisi, Kulikulisi, Gbengberi, Åmampirisi, Mohi, Gurunsi, Kamônsi nti pahi zuliyanima balibu pam gba beni pahi Dagbamba maa zuêu. Tuma du’ zuêu shâli ban kaani tingbani åô daadam biâligu ka maani bâ laasabu la nima ni daa niå yuuni 2010 daadam bâligu kalinli la, Dagbaå daadam biâligu kalinli daa yiêisila tuh’ tuhuli ni tuh’ kôbiga ni pihita ni anu ni kôbisita ni pisopôin ni ayôbu (1,135,376). Pukparilim, daabiligu n-ti pahi binkobigulibo n-nyɛ Dagbamba tuun’ zuɣiri. Bi kɔri bindira kamani ; kariwana, shinkaafa, tuya, sima, chi, za n-ti pahi nyuya ni salintuya. Zaŋ kpa binkɔbigulibo la mi polo ka bi tooi wumsiri binkɔbiri kamani ; niɣi, piɛri, buhi nti tabili nohi ni kpini. Bi lahi nyɛla ban tooi tumdi nuuni tuun’ baŋsim tuma kamani machɛligu, wanzamtali n-ti pahi kpalutali ni nakɔhigu. Lala bindir’ shâåa bâ ni kɔra ni binkôb’ shâåa bâ ni wumsira maa zaa nyâla bâ ni tumdi shâåa dira ka lahi tooi mali åa niådi daabiligu. Ti yi labi ti jâma la mi polo, musulinsi, dolodolo nti pahi buê’ jâmbo n-nyâ adiini shâåa din be Dagbaå. Tô amaa ka musulinsi n-lee nyâ din yâligi gari dolodolo mini buê’ jâmbo maa. Dagbaå tinsi nyâla din galisi pam ka di galisim maa ka zaå buêisi. Di galisim maa zuêu di nyâla din pu buyi zuêu, dinnima n-nyâ wulinpuhili polo mini wulinluhili polo. Wulinpuhili polo maa n-nyâ Naya yaêili ka bâ booni bâ yâltôêa ‘Nayahali’, ka wulinluhili polo mi nyâ Tamale bee Tomo yaêili ka bâ booni bâ yâltôêa ‘Tomosili’. Ka di yaê’ yinga kam tinsi kalinli nyâ din galisi pam. Tô amaa, Dagbankpamba ni yâli ni “Jaangbee yi kuli waêa ka bô, di malila di gbaabu shee” la zuêu, n tuma maa malila di ni vihi Dagbaå tin’ shâåa zuêu tariga. Lala n-nyâ li ka di ni niå ka Dagbankpamba yâri ni “Binshâêu yi do wuntaåa, shâli n-do mahim guli li” la zuêu che ka Dagbaå gba mali åôn do mahim guli li. Dagbaå mini di galisim maa zaa, di malila åun su di mini di mulchi zaa fukumsi. Åuna n-nyâ N dana Yaan Naa. O mi gba su li maa ka malila ninvuê’ shâba ban tabiri sôådi o ka tingbani maa gbubbu chani viânyâla. Lala niriba maa n-nyâ tiå’ na’ shâba ban gba be tingbani maa bôba ni yaêa n-lihiri tingbani maa sôådi o ka lâbiginsim ni suhudoo bâni maa. Lala tiå’ nanima maa mi pula buta zuêu, bannima n-nyâ: Yaan nabihi, Wôrizôhinima nti pahi Tindaannima. Tô amaa, di mini lala nanima maa pu buta zuêu maa zaa yoli, n vihigu maa nyâla din go n-gili tingbani maa bôba bee yaêa anahi maa zaa, n-gahim pubu buyi niå vihigu maa jândi ba. Dina n-nyâ kadama, tuuli pubu maa ni, n gahimla tinsi din nyâ Yaan nabihi ni diri tin’ shâåa maa ni shâåa n-niå vihigu maa jândi åa, Pubu din pahi ayi la mi, ka n naan yi labina n-ti lihi gahim tinsi din nyâ Wôrizôhinima ni diri tin’ shâåa la mi n-niå vihigu maa jândi lala tinsi maa gba. Tinsi salima åô nyâla din mali anfaani pam Dagbaå kaya ni taada ni dama di sôådi ka nira tooi baådi yâla pam zaå kpa lala tin’ shâli bâ ni zaå li boli bee n-salim maa ni nyâ shâli. Ka di tu ni Dagbaå bilichini kam, n yârila paêisara mini nachimba, dokura mini paê’ kpamba, toonnima, tarimba, nti tabili lahibali sabiriba mini lahibali tiriba zaa baå tinsi maa salima ni pili shâm, di ni nyâ shâåa nti pahi daliri shâåa din tahi lala salima maa shâåa na. Di zuêu, n tuma åô puuni, n lihila tinsi salima ni pili shâm, tiåa kam n ni piigi salima ni nyâ shâli nti pahi daliri shâli din tahi lala tinsi maa shâåa salima na. Yili yiini so n-daa yili o yilli, nti yâli ni yâlli øin niå ka ka bin’ shâêu din che ka di niå. Dimbôåô wuhirimi ni bin’ shâêu bi niådi yoli m-pahila di niådimi ni daliri. Daliri shâli din che ka n yina ti niå vihigu åô nyâmi kadama, Dagbaå kaya ni taada puuni, yâla pam beni ka ti Dagbaå paêisara mini nachimba, dokura mini paêakpamba, toonnima (nanima mini karachi kpamba) nti tabili lahibali sabiriba mini lahibali tiriba pam nyâ ban ka milinsi zaå kpa di polo. Di mi ni niå ka di pam nyâ nolini baåsim la zuêu chemi ka ti bi’ pola åô pam bi tooi bôhindi åa, hali ti yi bôhim åa gba ti kpalindila kpâriti ni ka bi lahi teeri åa ka åa zo m-bôrigi ka che ti. Ka lala zuêu che ka øilinsi mini nangbanikpeeni be biâhigu puuni sahan shâli kam. Lala kaya ni taada yâla åô mi nyâla din kuli zôri doli ti niåkura la kpâri tingbani ni. Ka ti yi bi bo soya sabiri åa sôåda, saha bâla puuni di nyâla din yân kpi n-naai zaa kahikahi, ka biâêuni, ti sa ku mi ti nyaaåa balante ti tooni. Lala åô puuni, nira yi kpahim, o ni nya kadama Dagbaå tinsi salima milinsi nyâla din labi nyaaåa pam, ka dimbôåô bi yi shâli m-pahila m-baêa ka mini øilinsi ka ti zaå be di ni ka di zuêu che ka tinsi salima maa milinsi ni dariza booi ka labi nyaaåa pam maa. Yâl’ shâåa n ni kali åô zaa n-nyâ muêusigu ti ma, ka di zuêu n-che ka n tâhi ka yina niå n vihigu åô ka sabi li maa. Dimbôåô ni sôå ka niriba pam baå Dagbaå tinsi salima ni pili shâm, salima maa ni nyâ shâli nti pahi daliri din tahi tinsi maa shâåa salima na. Ka lahi kpaåsi niriba ka bâ yina niå vihisi pam zaå kpa ti kaya ni taada yâlayâla polo, ka tooi sabi åa sôå, dina n-yân sôå ka lala ti kaya ni taada yâlayâla åô maa bi zo m-bôrigi ka che ti mini ti nyaaåa saha wôêila din be nyaaåa kanna. 2.2 VIHIGU MAA NI NY SHÂLI. N tuma åô jândila Dagbôå tinsi Salima ni nyâ shâli Dagbôå puli ni. Di mi pula yaêa bee suuri anu. Suuri yini bôbi gbaala lahibali maa piligu, yâlimuêisira din nam vihigu maa, vihigu maa ni nyâ shâli, vihigu nia, vihigu bohisi, vihigu åô ni zani shâli nti pahi vihigu daanfaani. Suuri ayi mi nyâla kundivihira shâåa n ni vihi ka di tooi sôå ma ka n tum tuma åô. Suuri din pahi ata wuhila vihigu sodoligu. Dina n-nyâ; vihigu daadam biâligu, vihigu daadam biâligu piibu soya, vihigu nema nti pahi so’ shâåa n ni doli deei lahibali maa. Suuri anahi mi wuhila salima ni nyâ shâli, Dagbôå tinsi salima ni pili shâm, tinsi maa salima ni nyâ shâåa, daliri shâåa din tahi tinsi maa shâåa salima na, saha shâåa bee luêu shâåa salima maa ni salinda nti pahi salima anfaani ni nyâ shâli. Suuri anu la mi wuhila tuma åô kolivaai, n tâha ni nyâ shâli vihigu åô polo, vihigu maa ni zani shâli, vihigu yâlmuêisira ni naai shâm (naabu) nti pahi kundivihira zuêu. 1.3 VIHIGU NIA Tuuni kam chanimi ni daliri ni nia shâli di ni øira. Ka nira kam yi kpuêi tuma chana ka di pala o malila nia, tuma maa ku tum viânyâla. Lala åô zuêu, n tuma åô gba bi kôå di nia. Di nia nyâmi ni di bo kahigibu ni neesim n-ti Dagbaå paêisara ni nachimba ni nira kam åun mali zaêa zaå chaå Dagbamba kaya ni taada polo ni bâ baå Dagbôå tinsi salima ni pili shâm, Dagbôå tinsi salima ni nyâ shâåa, daliri din tahi tinsi maa shâåa salima na, saha shâåa bee luêu shâåa salima maa ni salinda nti pahi tinsi salima maa anfaani ni nyâ shâli. N tuma maa nia lahi nyâla di kpaåsi, n-gu ka taêi Dagbaå kaya ni taada ka di kuli tuêi chani ka ku kpi, ka lahi nyâ din yân sôå n-neeri Dagbambihi ni ban mali Dagbaå kaya ni taada bukaata nini zaå kpa Dagbaå kaya ni taada maa polo. 1.4 VIHIGU BÔHISI Pôi ka nira ti yân niå vihigu ni yâlmaåli, di tuya ni o mali bôhi’ shâåa zuêu o ni yân du n-tam ka niå vihigu maa viânyâla. Dimbôåô zuêu n daa malila bôhi’ shâåa n ni daa zaå bahi tooni ka di vo ma ka n niå vihigu maa. Lala bôhisi maa n-daa nyâ ; i. Bô saha ka tinsi salima pili Dagbaå? ii. Wula ka tinsi salima pili Dagbaå? iii. Tiåa dini ka tinsi salima pili Dagbaå? iv. Wula n-nyâ tinsi maa salima maa? v. Daliri dini n-tahi tinsi maa salima na? vi. Bô zuêu ka di nyâla baansi ko n-salindi niriba? vii. Bô saha bee luê’ dini ka bâ salindi niriba mini tinsi? viii. Bô zuêu ka bâ salindi niriba mini tinsi? ix. Banima n-lee mali salima salindi daadama mini tinsi maa? x. Anfaani dini n-be tinsi salima vihigu åô ni? xi. Salima gbunni lee nyâla wula? 1.5 VIHIGU MAA NI ZANI SHÂLI / VIHIGU TARISI Di ni niå ka vihigu åô niå jândi tinsi salima la zuêu che ka vihigu åô nyâ din gahim tinsi pam Dagbôå pulini n-niå vihigu maa jândi åa. Lala tiåa shâåa di mi ni niå maa nyâla din yârigi gili Dagbôå bôba ni yaêa. Yâla pam mi be tinsi salima ni ka nira ni tooi niå vihigu jândi åa. Tô amaa, di ni niå ka Dagbankpamba yâli ni jaangbee yi kuli waêa, di malila gbaabu shee la zuêu che ka n tuma åô nyâ din mali tarisi,ka di tarisi maa zuêu lahi che ka n kabi bôh’ shâåa n ni sôå 1.4 ni la kpâhi taba ni. Di zuêu, vihigu maa vihila tinsi salima ni nyâ shâm zuêu. Dina n-nyâ kadama, di nyâla din yuli tinsi salima ni pili shâm, tinsi maa salima ni nyâ shâm, daliri din tahi tinsi maa shâåa salima na nti pahi salima maa daanfaani ni nyâ shâli Dagbôå. 1.6 VIHIGU YÂLIMUÊISIRA Daadam ni yân tum tuuni kam ka di mali anfaani bi kôådi yâlimuêisira gba. Lala åô ka doo daa nya ka boli o yuli ni bô n-diri gbum. Dimbôåô wuhiri ti mi ni tuuni kam bi kôå muêisigu hali di yi kuli ni pôrimi ka wula. Dinzuêu n tuma åô gba nyâla din daa bi kôå di muêisigu. Amaa Dagbankpamba n-åahi bâ åahili ni “suêulolana n-duêiri kuêili ka di bira” ka lahi yâli ni “suêulo m-bôri buni”, lala åô zuêu n tuma åô nasara nyabu zaå chaå di daanfaani polo dolila n ni daa zaå suêulo shâli doli li, ka nyeei woligu ka di nyaaåa ka n ti di anfaani shâli di ni mali åô. Tuuli muêisigu shâli n ni daa kuli yuuni turi daa nyâla lahibali tiriba yâl’ muêisira. Dama n vihigu maa lahibali deebu zaê’ kpeeni zaa daa bela baansi mini kaya ni taadanima nuuni. Baansi mi yâla tomi. Dama bâ dihimi tabili ni yâltôê’shâåa beni ka bâ yi yâli li faashee ka bâ yihila chiha. Lala åô zuêu châmi ka nira yi paai ba ni a dee lahibali, bâ bi yâri a li naara. Åô nyâla din daa niå muêisigu titali zaå chaå tuma åô polo. Tô amaa di mini li zaa yoli, di ni kuli niå ka jaangbee yi kuli waêa ka bo di mali gbaabu shee la zuêu daa che ka m baå gbaabu ka daa tooi nya lahibali shâåa n ni bôri zaå chaå n tuma maa polo maa shâåa. Muêisigu din pahiri n-nyâ kadama, tuuni åô tatabo ku tooi tum ka laêidibo ka di ni. Dina n-nyâ Dagbankpamba ni åahi bâ åahili ni “nuzaåalana bi bôhiri tôha yâla”. Di zuêu, n tuma åô zo n-zo n-gili puuni, n daa nyâla åun dari kpam niådi chechebuêim ni n-che ka bia mali ma zôri gindi kpamba maa yinsi ka n deeri lahibali åô. Lahibali åô deebu shee, n daa lahi parila guli kpamba maa gbana zuêu pôi ka naan yi tooi kariti ba saliya zaå chaå lahibali shâåa n ni daa bôri maa polo. Muêisigu shâli din daa lahi pahi nyâ zaå’ kpeeni n-nyâ kundivihira. Dagbaå kaya ni taada nti tabili di yâlikura taarihinima nyâla din mali anfaani pam n-ti Dagbaå shikuru karimbihi, amaa Dagbaå sasabiriba nyâla ban bi tooi sabi kundinima pam zaå kpa kaya ni taada maa polo. Dinzuêu, kundivihira bôbu gba daa nyâla muêisigu zaå chaå n tuma åô polo dama kundivihira shâåa din sabi jândi n tuma åô maa daa bi yaêi lala ka di nyabu gba daa lahi niå tôm pam. N ni kali yâlimuêisir’ shâåa åô nyaaåa, yâlimuêisir’ kpâma din daa kuli lahi muêusi ma n-daa nyâ wumsim, gogaliga nti pahi saha pooli. Dina n-nyâ kadama, n lahibaya deebu puuni n daa nyâla åun zo n-gili pam, ka zo n-gili maa daa nyâ din mali wumsim pam. Gogaliga din mi daa be dini nyâla, di yi daa niå ka n zo n-gili wuntaåni deegi lahibaya maa, yuå ka n daa yi øiina, n-zaå n haåkali sôå tiåa, n-vihi lahibaya maa ka pe li doli di ni tu ni di doni shâm. Din nyaaåa, saha pooli gba daa nyâla yâlmuêisirili n-ti vihigu åô. Dina n-nyâ kadama saha shâli n ni daa niå vihigu åô daa nyâla saha shâli n ni daa be shikuru n-wuhiri karimbihi. Vihigu åô niåbu saha n daa lahi nyâla åun karindi yaha nti pahi shikuru puuni baåsim bôbu yâligola din daa pahi.Di zuêu, di ni daa niå ka shikuru maa yâligola daa kana nti kpaêi vihigu maa, di saha di wuhiya ni lala tuma åô za daa nyâla n ni tumdi shâåa saha yini puuni ka di nyâ din daa diri saha pam ka di ka zaå buêisi. Lala zuêu, saha nyâla din daa dii bi saêi ti ma. Tô amaa, di zaa yoli n daa kpaå m maåa n-daa tooi gbaai Naawuni ni baligi shâm ti ma tariga. Dimbôåô zaa nyaaåa, di daa lahi niåya ka vihigu åô daa niåmi tu pu’ tuma saha, lala åô zuêu, di daa min ti ni tooi niå ka saha shâli ka n ku saha ni arizichi chaå ka ti bi paai kpamba maa yiåa ka di nyâla bâ chaåla puri ni. Di mi ni daa lahi nyâ shâêini maa, di daa min ti niå ka saa taêi ma sôå luêushâli,saha shâåa mi daa beni ka n-daa yi kuli mali shili yina ni n-chaå ninvuê’ so sani ni yân chaå ti deei lahibali maa,saa n-kana ti parigiri n laasabu. Tô amaa Dagbankpamba n-nya ka yeli ni “Suêilo yi beni, chinchini ni kpe gaêili ni”. Di mini n ni kali muêisigu shâåa åô zaa yoli, n daa ka niåsim shâli di puuni pahila suêilo ka n daa kuli zaå doli binshâêukam, ka tuma maa daa tum viânyâla ka n ni mali nia shâåa maa daa pali. 1.7 VIHIGU DAANFAANI Tuma åô nyâla din mali anfaani pam n-ti niriba. Di daanfaani maa shâåa n-nyâ: Di ni neei niriba nina ka vo bâ hankaya n-che ka bâ baå Dagbaå tinsi salima ni nyâ shâåa. Dagbaå tinsi salima maa piligu ni daliri shâåa din tahi tinsi maa shâåa salima na. Tuma åô ni lahi kpaåsi kaya ni taada Dagbaå puli ni. Di ni tooi lahi leei kundivihira n-ti karinzôndi mini karimbihi nti tabili lahibali sabiriba mini lahibali tiriba. SUURI AYI KUNDI VIHIRA 2.0 KUNDIVIHIRA Dagbankpamba n-yâli ni “Saa kom miri pahirila teeku kom ni”, dinzuêu, di yi niå ka nira kam yina ni o niå vihigu zaå kpa Dagbaå kaya ni taada polo di tu ni o baå ni baådiba pam nyâla ban daa pun yina n-niå vihisi n-jândi Dagbaå kaya ni taada maa. Lala baådiba åô shâba nyâla Dagbamba ka shâba mi pa Dagbamba. Lala baådiba åô ni mali baåsim shâåa zaå kpa vihisi shâåa bâ ni niå maa polo maa nyâla din mali sôåsim pam zaå ti åun gba mali nia ni o niå vihigu zaå jândi Dagbaå kaya ni taada. Di zuêu di tu kamaata ka nira yân niå vihigu zaå kpa Dagbaå kaya ni taada åô polo, ka tooi zaå baådiba åô kundinima maa n-tum tuma. Lala åô zuêu, n gba daa nyâla åun zaå lala baådiba maa kundinima maa tum tuma, ka daa nya anfaani pam åa ni. 2.1 KUNDI VIHIRA Iddrisu (2007:17) wuhiya ni Kumbuå daa plila Gingaani n-nyâ tindaamba nam. O wuhiya ni di daa ti yiêisila Gingaani n-chaå Gupanarigu. O yâliya ni Gupanarigu ka nam nangbankpeeni daa lu nabihi sunsuuni ka bâ zabi n-wôli taba ka Yôêu kpamba daa maali ba ka bâ yino daa øini Kumbuå m-pili Kumbuå nam. Dinzuêu nam zabili zuêu ka Kumbuå daa ti yi polo. Iddrisu tuma åô yârila Kumbuå nam ni pili shâm, ka m mi tuma åô yâri tinsi salima ni pili shâm. Mahama (2004:21-27) wuhiya ni Dagbaå nam piligu sa ka Naa Yabi Kuêu Naa daa pun nyâ Yôêu kpâma, ni dama o daa nyâla Naa Gbewaa bia, ka daa lahi nyâ Naa Sitôbu tuzobila. Dinzuêu, Naa Nyaêisi ni daa yân yi tôbu, Kuêu Naa Subee n-daa nyâ åun lo tôbu maa ti o ka daa lahi sôå o pam zaå chaå tindaamba maa tuhibu polo. Naa Sitôbu daa yihila Kuêu Naa Subee ni o lihi sôå o Yaaåa Naa Nyaêisi ka o yi tobu n-ti di nasara, ka Kuêu Naa daa shiri zaå Naa Nyaêisi n-yi tobu maa ka bâ ti tuhi nyaå tindaanima ka Dagbaå yâligi. Tô, lala zuêu n-che ka Kuêu Naa ti nyâ Yôêu kpamba zaa kpâma maa. Mahama tuma maa mini n tuma åô ni kpini taba shâm nyâmi, di zaa yârila Naa nyaêisi ni daa tuhi tindaamba shâm. Di woliginsim ni nyâ shâli mi nyâla, Mahama tuma maa jândila Kuêu Naa piligu ni nyâ shâm Dagbaå, ka m mi tuma åô jândi tinsi salima ni daa pili shâm Dagbaå. Andani (1968:1) gba wuhiya ni nira taada n-wuhiri o nyamma ni nyâ shâli. O wuhiya ni silimiinsi mali bâ taada mi, n-tiri bâ taada maa jilima, ka laribunima mali bâ taada bâ di ti yâri Dagbamba ni Ghana zuliya kam din pôri ka galisi. O lahi yâliya ni ninsali yi bi tibigi o taada, o niå ninsal’ zôå, n-leei åun kôå zaashee ka zôå ni ka noonbihi ni ka mi lahi ka binkôbiri ni åô. Andani tuma maa mini n tuma åô ni kpini taba shâm nyâmi, åa zaa yârila kaya ni taada yâltôêa. Amaa wôliginsim shâli din be Andani tuma maa mini n tuma åô ni nyâla, Andani tuma maa jândila ninsali taada yâla, ka m mi tuma åô jândi kali din yâri tinsi salima yâla. Christine (1973) yâliya ni Naa Sitobu åun daa nyâ Naa Gbewaa bia la n-daa pili bee n-zali Dagbaå. Ni o bi’ shâba daa kpalimla Sunsom, karaga ni tiå’shâåa din pahi. Sitobu ni kani, Naa Nyaêisi n-daa dee Yoêu Tolandi ka daa åme tôbu n-yâligi Dagbaå. O daa kurila tindanima ka mali Nabihi øiini bâ tinsi maa ni. Christine tuma maa mini n tuma åô ni kpini taba shâm nyâmi, di zaa yârila Naa Nyaêisi ni daa åme tindaamba tôbu ka dâhi tingbana bâ nuhi ni shâm, ka woliginsim din be di ni nyâ, o tuma jândila Dagbaå ni pili ka yâligi shâm ka m mi Tuma åô jândi TINSI SALIMA ni pili ka yâligi shâm. Abdul-Aziz (2008) yâliya ni Tolon pilila Naa shitobu zaå gbaai Naa Nyaêisi øâmani. Naa Nyaêisi n-daa yân chaå o tôbu, ka zanduu- Naa zaå o bidibiga n-ti o ka bâ yi tôbu maa. O yâliya ni Naa Nyaêisi mini zanduu Naa bia åô daa tuhimi hali nti paai Baêili n-daa kpalim øini ni. Nimaani ka Naa Nyaêisi daa zaå o wulanyili n-ti zanduu-Naa bia maa. Dina n-lee Tolon zuåô åô. N tuma åô mini Abdul-Aziz tuma maa ni kpini taba shâm nyâla, di zaa yârila Naa Nyaêisi ni daa tuhiri tôbu fari tinsi shâm. Ka woliginsim din be Abdul-Aziz tuma maa mini n tuma åô sunsuuni nyâla, o tuma maa jândila Tolon ni pili shâm ka m mi tuma åô jândi Dagbaå tinsi salima ni pili shâm. Mohammed (2007) wuhiya ni Savelugu nyâla Yaanabihi nam. Amaa kurimbuni ni ha di daa bela Nanton-Naa sulinsi ni. Ni Nanton-Naa puuni n-daa bala ka o daa kôri Ka zaå o dabili åun daa nyâ Gurindoo ka o guli li. Ni solôêu mi daa garila puu maa ni n-kuni Gurin’tiåa. Gurindoo åô daa yi be puu åô ni ka so ti doli soli åô garita, o yân zaåla yaa fa dilana nâma bee n-gbaagi o dabili. Biâêu daa yi kaai ka o zaå o ni øi shâli tahi Nayili, o yârimi “Naa n sa yaa vuligiya”. Dina n-nyâ Nanton Naa suhu daa ti paligiya dahinshâli ka o yâli ni o ni zaå savelugu ti o. Ni dama biâêu yi kuli kaai, o yârimi ni o sa yaa vuligiya. N sa yaa vuligiya maa ka bâ zaå leei Savelugu. Kpâma åô tuma maa ni kpini n tuma åô shâm nyâmi, di zaa yârila Dagbaŋ kali yâltôêa. Wôliginsim din mi be di mini n tuma åô sunsuuni nyâmi, o tuma maa jândila Savelugu ni nya di yuli shâm ka m mi tuma åô jândi tinsi ni nyari di salima shâm. Yidambila (2010) wuhiya ni Tampion pilila tiåa yuli booni Tinkurugu. Tinkurugu åô daa nyâla buêu tiåa ka Tindana mini o niriba beni. Ni yuun’shâli ka sanzali daa ti zani n-yuui hali ka niriba ti kpira. Tindana åô daa niå o niåsim zaa ti naai ka taêibu bi kanna. Dina n-nyâ o ti yihi bihi n-tim ni bâ ti zu duniya nyaaåa. Tuumba åô ni daa labina ni lahibal’ shâli daa nyâmi, ni bâ øila bâ ya maa buêili yuli booni zinyabo vuhim zuêu ka lahi yori o vuri ka di che ka o su’jee be bâ zuêu. Di zuêu ni bâ mali øini wulimpuhili. Tindana åô ni daa wum lala ka o daa zaå o niriba ka bâ chaå ti øini bâ ni øi shâli zuåô åô. Ni lala tingbani maa ni daa malila kuêili bee tampiå. Lala åô zuêu ka bâ daa boli tiåa maa Tampiå. Tampiå maa ka bâ chilim nti boli lee Tampion zuåô maa. Kpâma åô tuma maa ni kpini n tuma åô shâm nyâmi, di zaa yârila Dagbaå tinsi tarihi yâltôêa. Wôliginsim shâli din be o tuma maa mini n tuma åô ni mi nyâla, o tuma maa jândila Tampion ka n tuma åô mi jândi tinsi salima. Yakubu (2013) wuhiya ni Naa Nyaêisi n-daa pili Dagbaŋ. O yâliya ni Naa Nyaêisi ni daa pili o tobu, Lingbuå ka o daa tuui tuhi deei. Lala zuêu ka lunsi salindi Lingbuålana Tuu Zabili naa maa. O ni daa yi Lingbuå, Gaa ka o daa yiêi ti lu, n-yi Gaa kuli Dipali n-zaå gari Zoosali ni Siåa. O bi zani ni ka lahi yâli ni zaå kpa Yaan nabihi nama la polo mi, Zuêu n-daa nyâ Naa Nyaêisi ni daa daå tuhi fa tiå’ shâli. Ni di zuêu, Zuêulana n-daa nyâ tomo polo nazuêu. O ni daa yi Zuêu, Zangbaliŋ n-daa paya n-naan yi zaå Vogu pa. Kpâma åô tuma mini n tuma åô ni kpini taba shâm nyâmi, di zaa tôêisirila Naa Nyaêisi ni daa tuhiri fari Dagbaå tinsi shâm. Di mi ni wôligi ka che taba shâm nyâmi, o tuma maa jândila Naa Nyaêisi ka m mi tuma åô mi jândi tinsi salima. Churchill (1997) wuhiya ni o vihigu puuni, bâ yâli o ni Naa Gbewaa pakpaå Fatâêu m-pili Gundôêu. O yâliya ni Naa Gbewaa bikpâma n-daa nyâ Øirili ni amaa ka Kufogu ma daa lee nyâ Naa Gbewaa paêiyura. Ni o ni daa ti saêi kpibu, ka o daa che ka bâ boli Kufogu ma na ka o ti yâli ni o yi kani naai ban che ka Kufogu øini nam gbana maa zuêu. Ni Kufogu ma mi daa malila tâhigu zaå chaå o taba bihi polo. Lala åô zuêu, ka bâ daa boli Øirili ma na ka o ti wum ashili maa ka daa zaå li yâli Øirili. Øirili ni wum lala, ka o daa gbi biliga n-zaå gbana pa di zuêu ka che ka bâ boli Kufogu. O ni daa paai na, ka Øirili yâli o ni o øinimi gbana maa zuêu dama o ba yân dihi o la nam. Ka Kufogu daa øini gbana maa zuêu ka di vurigi o niå biligi maa ni ka o daa kpi. Naa Gbewaa ni wum lala ka o daa leei pôhim n-yiêi ka furi. Dina n-daa nyâ bâ zaå Kufogu tuzopaêa øili Yani gbana zuêu. Øirili ni wum lala ka o daa varisi Fatâêu ka o guui ti ŋuni gunyôêu ni ka che gbana maa ka o daa øini. Øirili ni daa øini Yani gbana zuêu naai, ka o daa zaå Gundôêu ti Fatâêu. Di saha ka Gundôêu daa pili. Churchill tuma maa mini n tuma åô ni kpini taba shâm nyâmi, o tuma maa mini n tuma åô zaa yârila Dagbaå kali yâltôêa. O tuma maa mi ni wôligi ka che n tuma åô shâm nyâmi, o tuma jândila Gundôêu ka m mi tuma jândi Dagbaå tinsi. Sulemana (2008:20-22) wuhiya ni Tolon pilila Naa Shitôbu zaå gbaai Naa Nyaêisi zamani. O yâliya ni Naa Shitôbu n-daa tiêisi o bia Nyaêisi ka o nini ti tiêi o tiêisibu maa ni ka dahinshâli ka Shitôbu daa ti sôêi n-yâli o bia Nyaêisi ni o chama nti suhi tôbu kpamba sani. Nyaêisi daa bi niå zinchili dama o daa paai kpamba ka bâ zaå o n-kpe nti puhi Naa Shitôbu ka yâli o ni bâ zaåla o bia Nyaêisi na ni bâ ti suhi tôbu n-ti o. Sulemana yâliya ni Naa Shitôbu daa lahi vaami n-lâbi ni o je, ni o ku saêi ka bâ zaå o bia Nyaêisi m-puhi kubu. O wuhiya ni kpamba naba ayi nayili ka Shitôbu zaêisi. Din daa pahiri ata ni ka o daa ti saêi. Sulemana lahi yâli ni tôbu åô chandi ni, Zanduunaa gba daa maali o bidibiga ka o tiêisi o viânyâla. O yâliya ni saha shâli Nyaêisi shili ni daa bi, Zanduunaa daa zaåla o bidibiga åô n-tolim o. Lala Zanduunaa bia åô daa bi yaêi lala ka o tuma lee zooi. Tobu åô ni, o pahiya ni Nyaêisi mini Zanduunaa bia åô daa tuhimi hali nti paai Baêili n-daa kpalim n-øini. Sulemana wuhiya ni tôbu åô daliri nti zali Tolon zuåô åô dama naa Nyaêisi daa zaå o wulaanyili n-ti Zanduunaa bia Talindigu. Dina n-leei Tolon zuåô åô. Dina n-lahi wuhiri daliri shâli din che ka Tolonnaa ti nyâ Yaannaa wulana. Sulemana tuma maa mini n tuma åô ni kpini taba shâm nyâmi, di zaa yârila Dagbaå kaya ni taada bin’shâåa ni pili shâm. Amaa woliginsim din be o tuma mini n tuma åô ni nyâla, o tuma maa dumi tam Tolon ni pili shâm ni di zaashee Dagbaå ka m mi tuma åô jândi tinsi salima piligu ni bâ ni salindi åa shâm. Abdulai (1988:12 - 16) gba wuhiya ni ti Naa Nyaêisi n-daa zali lunsi. O yâliya ni o bia Biziå ka o daa gbaai nti ti Yaba Lunzoo Tusua ni o wuhi o luntali. Abdulai lahi yâli ni nam ni yân tuui pili Dagbaå åô puuni, Naa Nimbu n-daa pili li. Nimbu åô ka bâ daa lahi booni Kpuêinimbu la. Kpuêinimbu åô ba n-daa nyâ Tôhiøee. Abdulai wuhiya ni Kpuêinimbu ni daa di nti kpi, Naa ëipopôra n-daa deei. Naa ëipopôra åô daa nyâla Kpuêinimbu bia ka ëipopôra ti kpi ka Naa Kumtili deei. Abdulai tuma ni kpini n tuma shâm nyâmi, åan zaa yârila kali binyâr’shâåa ni pili shâm Dagbaå. Amaa woliginsim din naêi be Abdulai tuma mini n tuma åô ni nyâla, o tuma jândila luntali piligu nti pahi Dagbaå nam piligu ka m mi tuma mi du n-tamla tinsi salima piligu. Kaleem (2012:19-20) gba wuhiya ni Tampe- Kukoo daa pun benimi hali ka Anasaaranima ti naan yi kana Dagbaå åô. O wuhiya ni Tampe-Kukoo daa bela Gukpenaa tiågbani ni ka lala saha maa Gukpenaa daa na ȝila Yani. Kaleem lahi wuhi ni Tampe-kukoo ni daa pili shâm m-bôåô; ni dôɣirikpeen’so (bâ so lahi ȝi o yuli) n-daa zaå o niriba na nti ȝini ni maa ni (Tampe-Kukoo) n-gbubi ba (niriba bi lahi tooi baå o ni daa yi luɣ’shâli polo na ni o niriba maa). Kaleem buɣisiya ni tampima n-daa galisi Tampe-Kukoo pam. O wuhiya ni di saha maa niriba ban daa be Yaan Naa sulinsi ni yi daa kpuɣi bâ puu atam, bâ yân piila shâli n-tahi Yaan nayili nti ti farigu (Yaan Na’so åun yuuni ka yâli åô niå maa yuli nyâla niriba ni tam shâli) amaa ni lala dôɣirikpâma åô åun daa bi niådi lala maa. Kaleem lahi wuhiya ni di saha n-nyâ tikub’naa daa chaå nti yâli Yaan Naa ni dôɣirikpeen’so m-be Gukpâɣu n-kpuɣiri o puuni atam ka bi tahiri farigu na n-tiri åun Yaan Naa. Kaleem wuhiya ni yâlli åô ni daa lu Ndan Yaan Naa tibili ni o suhu daa yiɣisiya pam ni di saha ka Yaan Naa che ka bâ chaå ti zaå lala dôɣirikpâma maa na. Lala saha åô Yaan naa daa na øila Yani Dabari din be Gushee mini Tamaligu sunsuuni la. Kaleem bi tam ka lahi yâli ni ‘’Tampima mi ku tooi ko” ni dina n-daa nyâ bâ dii boli tiåa maa yuli Tampe¬-kukoo. Kaleem tuma maa mini n tuma åô ni kpini taba shâm nyâla, di zaa wuhirila bin’shâåa piligu amaa o tuma ni woligi ka che n tuma shâm nyâla, o tuma wuhila Tampe-Kukoo ni pili shâm ka n mi tuma du n-tam Dagbaå tinsi salima ni pili shâm. Zakaria (2009:2) gba yâliya ni yuli kam malila din tahi li na. O yâliya ni a yi yân pii yuli, a bôhirila a maåa a ni bôri ni yuli maa ti teegi a shâli bee a ni bôri ni yuli maa lana ti nyâ so bee a ni bôri ni o ti be shâm. O lahi wuhi ni yuya pam beni nyâla åmahima n-wuhiri yuli maa lana niriba tâha ka wuhiri bâ saha maa binshâli din daa niå bee din daa tu ni di niå ka bi niå N tuma åô mini Zakaria tuma maa ni kpini taba shâm n-nyâ di zaa wuhirila Dagbaå kaya ni taada binyâra. Di zaa lahi wuhirila daliri shâåa din ti che ka ti mali bin yâr‘shâåa Dagbaå åô. Amaa woliginsim din be Zakaria tuma maa mini n tuma åô ni nyâmi, O tuma maa jândila Dagbamba yuya ni pili sham nti pahi daliri shâåa åan tahiri yuya bolibu bee tibu na ka m mi tuma åô tum jândi Dagbaå tinsi ni nya di salima sham ni daliri shâåa din tahi tinsi maa shâåa salima na. Ngama zuêu tuma dushâli bâ ni booni ‘Litracy and Development Through Partnership (2007:20)’, la wuhiya ni wahi nyâla zuliyanima kaya puuni yâli niåda zaê’ yini. Bâ wuhiya ni Dagbamba mali wahi pam kamani; baamaaya, kambôåwaa, jara, nyindôêu, bila, tôra nti pahi takai. Bâ wuhi wahi åô ni pili shâm ni di binkumda. Bâ tuma maa ni kpini n tuma åô shâm nyâla, di zaa yârila Dagbaå kaya ni taada binyâra ni pili shâm. Woliginsim din mi be bâ tuma maa mini n tuma åô sunsuuni nyâla, bâ tuma maa sabimi jândi Dagbaå wa’ shâåa ni pili shâm ka m mi tuma åô jândi Dagbaå tinsi salima ni pili shâm. VIHIGU SODOLIGU 3.0 PILIGU Tuuni kam nira ni yân tum tuya ka di malila sodoligu ka o doli li n-tum tuma maa viânyâla ka di nia pali. Lala åô zuêu, n tuma åô sodoligu puuni, n daa zaåla kpahimbu, ka doni kpamba tooni n-niå vihigu pam n-nya lahibali shâli n ni zaå tum tuma åô. N daa lahi zaåla bachinima bee yâltôêa (Qualitative Research) n-daa niå vihigu maa ka di daa sôå ma ka lahibali shâåa n ni daa bôri maa daa kahigi viânyâlinga ti ma. 3.1 VIHIGU DAADAMBIÂLIGU Vihigu åô tatabo yi yân niå, di tuya ka nira mi ninvuê’ shâba vihigu åô ni yân niå jândi kalinli, ka naan yi baå so’shâåa o ni yân doli n-niå vihigu maa. N vihigu åô mi daa niåla Dagbaå tingbani ni, din daadambiâligu zooi pam. Lala åô zuêu, n daa chaåla tuma du’ zuêu shâli ban kaani tingbani åô daadam biâligu ka maani bâ laasabu la yaêili din be Tamale la, nti vihi Dagbaå daadam biâligu laasabu ni paai shâm di ni daa niå ka bâ niå Ghana mulichi kalinli yuuni 2010 la. Tuma du’ zuêu åô nima maa daa wuhiya ni Dagbaå daadam biâligu laasabu daa yiêisila tuh’ tuhuli ni tuh’ kôbiga ni pihita ni anu ni kôbisita ni pisopôin ni ayôbu (1,135,376, ka di daa yooi soli ti ma ka m baå so’ shâåa n ni daa yân doli kpe vihigu maa ni. 3.2 VIHIGU DAADAMBIÂLIGU PIIBU SOLI Nira yi labisi o haåkali na ti lihi tuma du’ zuêu shâli ban kaani tingbani åô daadam biâligu ka maani bâ laasabu åô nima ni wuhi Dagbaå daadam biâligu kalinli shâm maa, nira ni nya ka dama Dagbaå daadam biâligu maa kalinli nyâla din galisi pam. Yâlimaåli, di mi tuya ka nira yân tum tuuni kam ka maai o maåa n-nya ninvuê’ shâba ban mali lala tuma maa milinsi ka ni tooi lahi sôå o ka o tum tuun’ shâli o ni mali nia ni o tum maa, n-nya nasara ka muêisigu ka di ni. Niriba pam mi be Dagbaå m-mali milinsi pam zaå kpa n tuma åô maa polo. Tô amaa n daa naan ku tooi zaå bâ zaa ni n tum tuma maa. Lala åô zuêu n daa sôåla n hankali tiåa, n-daa tâhi vinyâla, n-gahim niriba ayôbu bâ puuni n zaå ba niå n vihigu åô. Lala niriba ayôbu shâba n ni daa zaå tum maa daa nyâla baansi mini asanza niriba nti pahi Dagbaå tinkpan’ nanima maa ni yino ban mi kaya ni taada yâltôêa. Baansi maa n-daa nyâ Duko lunnaa Adam, Luåa Abdulai Lamasheêu ni Dohini lunnaa Fusheini. Asanza niriba ban daa pahi n-daa nyâ Alhaji Waanwaan mini Alhassan Tiågoli, ka Dagbaå na’ so åun daa pahi maa mi n-nyâ Dakpâma Zobôêunaa Abukari J. S. Kaleem. Tô amaa, n daa na pârila n tuma åô ka Dakpâm Zobôêunaa Abukari J. S. Kaleem åun daa zo ka che nam sama. Naawuni tahimi o o yaannima tooni. Ka n ni pun yâli maa, pa niriba ayôbu åô maa ko n-nyâ ban be Dagbaå m-mali milinsi zaå kpa n tuma åô polo. Niriba pam daa beni m-mali di baåsim ka daa naan tooi sôå ma ka n tum li viânyâla, amaa n daa kpahimmi ti nya ka niriba ayôbu åô maa yino kam mali baåsim pam zaå kpa n tuma maa polo. , ka daa lahi nyâ ban mali saha, n- ni tooi sôå ma ka n tuma maa viâligi ti ma ni suhudoo ka muêisigu shâli ku beni. Kpamba åô biâhisi shee nyâla n ni daa lahi lihi shâli ka pii ba ni bâ sôå ma maa. Daliri shâli din mi daa che ka m-pii ba maa nyâla bâ sôå ma ka n niå vihigu maa ka di muêisigu ni laê’ dili bala. Luåa Abdulai Lamashegu, Dohini lunaa Fusheini, Alahaøi Waanwaan nti pahi Dakpâma Zobôêunaa Abukari J. S. Kaleem zaa bela Tamale ka n-daa tooi chani nti paari ba n-deeri lahibali maa, ka di daa lahi sôå ma ka n lahi nya lahibali maåa bâ sani zaå tum tuma maa. 3.3 VIHIGU NÂMA Nira yi yân tum tuuni kam ka di nia pali, naêila o lihi bôla neen’shâåa o ni yân zaå tum tuma maa viânyâla ka di nya nasara. Nira mi ni yân tum tuun’shâli n-wuhiri o di neembôra ni nyâ shâåa. Lala zuêu n tuma åô gba daa bi kôå di neembôra ni nyâ shâåa. Neen’shâåa n ni daa zaå tum n tuma maa n-daa nyâ; tipu, kompita, tarifôm nti pahi kundivihira. 3.4 VIHIGU LAHIBALI DEEBU SOYA Lahibali deebu soya nyâla din zooi pam øâmana åô. So’shâli nira mi ni yân doli deei lahibali dolila lala nira maa ni nyâ so, ninvuê’shâba sani o ni yân deei lahibali maa nti pahi luê’shâli o ni yân deei lahibali maa. Dimbôåô nyâla din ni sôå nira ka o baå so’ shâåa o ni yân doli deegi o lahibali ka muêisigu dii ka di puuni. Lala zuêu n daa dolimi gahim so’ shâåa n ni yân doli ka tooi nya soochi zaå chaå n tuma maa polo. So’shâåa m mi ni daa doli niå vihigu maa bee n-deei lahibali maa n-daa nyâ; kundivihira vihibu, tarifôm åmâbu, bôhisi, lahibali yaabu (tipu), alizama dibu nti pahi kpahimbu soya. 3.4.1 KUNDINIMA VIHIBU Nira yi yân niå vihigu zaå jândi yâl’ shâli bee binshâli polo, di kpala talahi ni o vihi gbana n-nyâ haåkali shâåa baådiba ni mali zaå chaå o ni yân niå vihigu shâli maa polo. Dimbôåô zuêu, n daa zômi n-gili boba ni yaêa n-laêisi kundinima n-vihi li viânyâliåga n-nya lahibali zaå chaå n tuma maa polo. Kundinima åô vihibu nyâla din daa sôå ma pam ka n tum n tuma åô. 3.4.2 BÔHISI Dagbankpamba m-bi tam ka yâli, ni “Bôhira n-nyâ baåda”. Lala zuêu, bôhisi nyâla n ni daa zaå bin’shâli tum tuma pam n vihigu åô shee. Dina n-daa nyâ din daa sôå n-yihi lahibali shâåa åan daa sôêi palo ti ma. Lala bôhi’ shâåa n ni daa zaå tum tuma maa nyâla din be appendix ni ka nira ni tooi bo n-nya li ni. 3.4.3 TARIFÔM Tarifôm nyâla din niå biâhigu soochi pam n-ti daadam. Dama nira ni tooi øini o duu ka o mini åun shee waêa ni taba di alizama. Lala åô zuêu tarifôm åmâbu nyâla n ni daa zaå shâli pahi n lahibali deebu sôya maa ni. N daa mali li booni deeri lahibaya. Hali ka daa lahi mali li yaari lahibali di yi daa niå ka n chaå kpâma yiåa ni n ti deei lahibali. 3.4.4 ALIZAMA DIBU SOYA Nira ni tooi nya hankali alizama dibu shee ka di sôå o zaå chaå o tuma polo. Dimbôåô zuêu n daa yi øi niriba ni, n daa nyâla åun chibiri tinsi salima yâltôêa bahiri na. M mi yi daa kuli chibi li lala ka sokam yâri o ni mi li shâm, di saha ka n daa yi gbaari n ni bôri hankali shâåa bâ yâltôêa maa ni ka di sôådi ma ka n tumdi n tuma. 3.4.5 COMPITA (LAP TÔP) Kompita daa nyâla n vihigu neembôra maa puuni shâli n ni daa zaŋ tum n tuma maa. N lahibaya deebu shee, n daa yi zaåla kompita maa nti sabiri yâl’kpana shâåa sôåda, din daa yân niå ka n ku tam lala yâl’kpana maa. Di yi niå ka nira deeri lahibali åô tatabo ka bi yaari di yâlikpana sôåda, o yi ti bi ti li pooi amaa o lee ni ti li yaêi. Dimbôåô zuêu ka n daa zaå kompita pahi n lahibali deebu soya ni din daa yân che ka n ti tooi gbaari yâl’kpana maa sôådi vânyâla. 3.4.6 KPAHIMBU SOYA Nira yi zaå kpahimbu niå o biâhigu ni, o nyâla åun yân nya hankali zaå chaå o biâhigu puuni. Dina ka Dagban’ kpamba nya ka yâli ni “Baêa yi buêi a, a gba buêirila a maåa”. Dinzuêu tuuni kam bi tu ka nira yân tum li ka dii va n-kpe li. Di tumi ka nira yân tum tuuni ka maala o maåa n-zaå o hankali sôå tiåa n-kpahim viânyâliåga ka naanyi kpe di puuni. Dimbôåô zuêu n daa maala m maåa, n-zaå kpahimbu tum tuma n vihigu åô ni. Dina n-nyâ kadama, n daa yi chaå ti deei lahabaya na kpamba maa sani, n daa yi maarila m maåa, n-kpahim nya yâl’ shâåa din lu n-zahin taba, n-zaå li tum tuma maa, ka lala maa daa sôå ma pam zaå kpa n tuma åô polo. 3.5 YÂLIGBAHIRA KAHIGIBU N tuma åô yâligbahira kahigibu ni di nin’ neesim zaa nyâla din be suri anahi din be gbunni åô ni. Lala yâligbahira maa kahigibu maa mi malila n ni kahigi åa doli yâlikpan’ shâåa ni lala yâlikpana maa ni doli taba shâm. N daa nyâla åun deei lahibaya pam ninvuê’ gahinda sani. N ni daa gili deei lahibaya maa ka yâligbahir’ shâåa yina åa ni maa zaa, n daa zaå åa mi maêisi taba n¬¬-nya haåkal’ shâåa di ni øira n-zaå åa sabi lahibali åô. M mi sabbu maa ni, yâltôêa mini teebulinima ka n-daa zaå kahigi yâligbahir’ shâåa din daa yina lahibaya maa deebu shee. Di zuêu n tuma åô kuli nâla kasi ka daêiri ni zilisigu ka di puuni. Tuuli, m pili li mi ni tinsi salima ni nyâ shâli. Lala yâlikpani åô maa kahigimi wuhi binshâêu din nyâ tinsi salima, di ni za n-ti binshâli ni bâ ni mali li salindi shâba. Yâlikpani din pahi n-nyâ salima. Lala salima yâlikpani åô mi wuhila salima maa ni nyâ binshâli zaå ti bâ ni mali li salindi shâba maa, lala niriba maa ni lihi li ka di nyâ binshâli ni bukaata shâli bâ ni mali li kura. Dagban’ tinsi salima ni pili saha shâli ni di ni pili shâm n-nyâ yâlikpani shâli din paya. Kamani yâlikpani maa ni yâli shâm maa, di kahigimi wuhi Dagban’ tinsi salima maa ni pili saha shâli, di ni pili shâm nti pahi ban pili li. Yâlikpan’ shâli din dolina n-nyâ tinsi maa salima ni nyâ shâåa. Yâlikpani åô kahigimi wuhi Dagbaå tinsi maa ni pu n-pu shâm zaå kpa di nama dibu polo, ka lahi wuhi tinsi maa salima ni nyâ n-nyâ shâåa. Di wuhi Yaan nabihi ni diri tinshâåa puuni shâåa ni di salima ni nyâ shâåa, ka lahi wuhi wôrizôhinima ni diri tinshâåa ni di gba salima ni nyâ shâåa. Åanima nyâla n ni zaå yâltôêa ni teebulinima kahigi shâåa tuma åô ni. Daliri shâåa din tahi Dagban’ tinsi maa salima na n-nyâ yâlikpani shâli din pahi. Lala yâlikpani åô maa mi kahigimi wuhiri di ni niå shâm hali ka Dagban’ tinsi salima maa ti pili, biâhi shâåa bee yâl’ shâåa din daa be biâhigu ni ka di daliri zuêu daa ti tahi tinsi salima maa na nti pahi so’ shâåa tinsi maa shâåa ni doli nya di salima. Yâlikpana maa ni, saha shâåa bee luêu shâåa tinsi salima maa ni salinda gba nyâla din pahi di ni. Di kahigi wuhi saha shâåa bee luêu shâåa bee binyârishâåa din tooi niåda ka Dagbamba ni tooi mali tinsi salima åô salindi taba nti pahi bâ ni mali li salindi ninvuê’ shâba. Yâlikpan’ shâli n ni zaå bahindi suuri anahi maa ni n-nyâ tinsi salima daanfaani ni nyâ shâli. Di nyâla din pe tinsi salima ni mali anfaani shâåa ti daadama mini tingban’ shâåa bâ ni mali åa salindi maa. 4.0 TINSI SALIMA NI NY SHÂLI Tinsi salima nyâla yu’ shâåa bâ ni mali booni tinsi ka di nyâla yuduhibo bee tibiginsim zaå ti lala tinsi maa. Lala salima maa nyâla nôlini baåsim shâli din nyâ yâltôêitaâimalisi bee yâltôêiniêma, ka bâ mali n-salindi nanima ban diri lala tinsi maa, ka lala nanima maa salimbu maa wuhi ni tinsi maa ka bâ salinda maa. Dagbaå tinsi pam nyâla din mali di salima, ka bâ mali salima maa salindi åa. Bâ mi ni mali li salindi tiåa maa shâm nyâla, Naa kam åun ti dira, lala tiåa maa salima ka bâ mali salindi o ka di wuhi ni åuna n-nyâ lala tiåa maa. Salinli kam mi bâ ni zaå salim daadam bee tiåa malila di ni nyâ shâm ni daliri shâli din tahi lala salinli maa na. Di zuêu, bâ ni yâri tinsi salima maa, di pala tiåa maa maåmaåa ka bâ mali li salinda, dama tiåa maa maåmaåa pala ninsala, n-ni wum salima maa. Amaa, na’ so åun diri lala tiåa maa ka bâ mali li salinda, ka di wuhi ni tiåa maa ka bâ salinda maa dama åuna tiånaa maa n-su tiåa maa, ka lahi nyâ ninsala, n-ni tooi wum salima maa. Salima maa mi bi zami ti na’ yino ko, amaa, di zami ti naa kam åun ti diri tiåa maa. Di zuêu bâ yi yâli ni tiåa salima, di nyâla salin’ shâli bâ ni mali salindi na’ so åun diri lala tiåa maa. Di tooi niådi ka tiå’ nanima mali bâ dahalali salima. Lala bâ salin’ shâåa bâ ni mali maa bela di ko ka che tinsi salima åô. Lala salima maa ni tooi nyâ bâ yaannima yuya bee bâ yaannima salima (Daå ni salima). Dina ka bâ booni “taachi yuya” la. Lala “taachi yuya” åô nyâla nanima pam ni pun mali shâåa saha waêila pôi ka ti naan yi di na’ shâåa bâ ni dira. Tô amaa, di lahi tooi niådi ka na’ shâba nam dibu nyaaåa bee bâ nam maa dibu saha, ka bâ piigi yuya ti bâ maåa. Dinnima åô zaa nyâla din be di ko ka che o ni di nam maa paagi tiåa maa bee nam maa salin’ shâli ka di nyâ tinsi salima maa. 4.0.1 SALIMA Salima nyâla daadama taada yâl’ shâli bâ ni salindi ka di be Dagbamba kaya ni taada yâla puuni. Ka lahi nyâ bin’shâli din mali anfaani pam n-ti Dagbamba bâ biâhigu ni. Tinsi salima nyâla salima yu’ shâåa bâ ni mali salindi tiå’ nanima mini tinsi nti pahi tiå’ bihi. Ka di zooi pam ka lala yu’ shâåa bâ ni mali salindi maa tooi nyâ yu’ timsa, yu’ niêima bee åaha yuya din gbunni zilimma ka nyâ din duhiri bee n-tibigiri bâ ni zaå li salin ninvuê’ so bee tin’ shâli maa. Salima nyâla Gbansabila nyâvuli. Di nyâla din be bâ øilâli mini bâ øia tuma kam puuni. Gbansabila sani, salima nyâla tâha mini bâbu ni yâltôêa zaå ti taba. Di lahi nyâla bin’shâli din be daadam kam biâhigu piligu hali ni o bahigu. Gbansabila salindi taba bâ yi nya sana (biliâêu), bâ bia yuli bolibu saha, bâ churi puhibu ni nti pahi paêikpuêibo ni ni bâ jâma shee. Hali din dii yo gamli zaa nyâla ti nam dibu bee kparigu yâbu ni, bâ salindi nanima mini asanzanima. 4.1 DAGBAN TINSI SALIMA NI PILI SAHASHÂLI NI DI NI PILI SHÂM Vihigu wuhiya ni Dagban’ tinsi salima ni yân pili, di pilila Naa shitobu bia Naa Nyaêisi zaamani. N yâba Dakpâma Zobôêunaa mini Duko Lunnaa nti pahi Dohini Lunaa wuhiya ni di mi ni daa niå shâm nyâla, tuuli, Dagbaå zaa daa nyâla din be tindaamba nuu ni. Dagbaå ni yân yi tindaamba nuu ni Naa Shitobu bia Naa Nyaêisi n-daa tuhi fa li tindaamba maa sani din yân niå ka Dagbaå yâligi. O mi ni daa yiêisi ni o fa li maa o daa zaåla o bihi ni o mabihi pa o maåa zuêu n-gindi åmâri tindaamba maa tôbu, n-kuri ba ka fari tingbana maa bâ sani. Kpamba maa wuhiya ni di daa yi ti niå ka o tuhi nyaå tindaan’ so n-nya o nasara, o piirila o bia bee o mabia shâba o ni zaå pa o maåa zuêu ka bâ åmâri tôbu maa ni yino n-øili ka o lâbi lala tiåa maa naa. Dimbôåô maa zuêu n-che ka Yaan nabihi ni diri tin’ shâåa galisi Dagbaå. Kpamba maa zaa yâliya ni di mi yi daa niå ka o ku tindaan’ so ka zaå o bia bee o mabia leei lala tiåa maa, o bi’ so bee o mabi’ so o ni zaå leei lala tiåa maa yuli n-leeri tinshâli o ni di maa salima. Di zuêu, di yi niå ka naa kam ti di lala tiåa maa, lala tiåa maa salima maa ka bâ mali salindi o din yân wuhi ni åuna n-su lala tiåa maa. Tô amaa, Kpamba maa daa lahi wuhi ni di daa tooi niåda ka Naa Nyaêisi ni daa zaå o bi’ shâba liâhi tinsi ka bâ yuya leei tinsi maa salima maa nyaaåa, na’ shâba gba daa di lala tinsi maa shâåa, ka gba daa niå niåsim shâåa bee m-bo yu’ shâåa pahi salin’ shâåa Naa Nyaêisi bihi maa yuya maa ni daa zani ti tin’ shâåa maa zuêu. Lala maa zuêu, di ni tooi niå ka nira wum tin’ shâli salima ka di nyâ salim’ bôbigu. Naa Nyaêisi mini o bihi maa ni daa åme n-fa tin’ shâåa ka bâ yuya leei åa salima maa be teebuli 1 ni gbunni åô. Kpamba maa yâligu maa nyaaåa, Luåa Abdulai åun yâlimi ni Naa Nyaêisi ni daa yiêisi ni o tuhi tindaamba maa ni di pala o daa kuli øimi ti dii yiêisi ni o tuhi ba. O yâliya ni di ni daa niå ka Naa Nyaêisi tuhiri ni o deei Dagbaå tindaamba sani maa, ni di pala o nia daa nyâla o yina ti ku tindaamba maa. Tô amaa di daa niåmi ka lala saha maa yâlibiâri ni tuun’ biâri daa zooi tingbani maa ni pam, ka di mi daa tooi zooi pam ka di nyâla tindaamba maa puuni ban daa mali buêa maa shâba n-daa mali bâ buêa ni bâ yaa nahindi niriba ka nahindi bâ taba. O buêisiya ni lala saha maa åun daa kuli nyaå o kpee o niådi o la o ni bôri shâm. Di mi daa bi yi shâli pahila sokam daa kuli øila o dintoli zuêu, so daa bi su o kpee. Tindaamba maa n-daa kuli nyâ ban kpa n-kpa bâ dahalali tinsi øia, ka sokam øi o gama zuêu. Ka åun kam ti baå ni o ni tooi chaå ti liri o kpee, n-nyaå o ka fa o buni, o chanimi ti fa. Lala ka bâ daa yi diri taba zualinsi, m-mali bâ buêa maa nahindi taba, n-liriti taba fari taba daarizichinima, ni hali di daa ti paaya ka taba paêaba fabu daa lahi pala taali zaå ti ba lala saha maa. Ka so paêa kuli chaå dari ni bee kuliga ka åun nini tiêi o maåa gbaagi o kuli ka o ti lâbi o paêa. Di saha n-nyâ Naa Nyaêisi daa ti nya ka yâla maa ni chani sham biâhigu ni maa, bâ yi bi yiêisi zani tuhi lala yâlli maa zuêu ka yân øia lihiri åa bee n-che sokam yubu ti o ka o niåda, biâhigu maa ti ku lahi mali gbaabu. Dina n-daa su o daa yiêisiya lo lala tôbu maa, ni o yi chaå ti paai tindana kam ka o yi saêi ni o ni che lala hal’ biâ’ shâåa ni bâ ni daa be maa ka saêi ti o ka bâ tuhi lala yâlli maa, o ku zabi o. Amaa tindana kam åun zaêisi ni o ku saêi ti lala zaligu maa o ni zabi o. Lala tôbu ka Naa Nyaêisi daa åme ka di zuêu daa ti tahiri tinsi salima maa na. N yâba Dakpema Zobôêunaa daa lahi wuhi ni Naa Nyaêisi mini o bihi maa ni daa åmâ n-fa tin’ shâåa ka bâ yuya lâbi lala tinsi maa salima maa nyaaåa, tin’ shâåa daa nya di salima ka di pala Naa Nyaêisi mini o bihi maa n-daa åmâ n-fa li ka ti li salima maa, amaa, ka nyâla niåsim shâåa n-daa niå ka di zuêu ti bo lala salima maa ti lala tinsi maa. Lala niåsim shâåa din daa niådi maa shâåa n-daa nyâ kadama; di daa min niå ka di nyâla tinshâli nima m-pa paêa sôêu ka kari o ni bâ mini o ku lahi kpe tiåa maa ni, ka di niå ka lala paêa maa mi bia yâli ni o ku tooi øia lihiri o ma ka o nahi yôêu bee n-chaå ti diri wahala, ka lala zuêu tooi che ka lala bia maa zaå o ma maa, n-kpe yôêu ni luêushâli polo, nti ti suêili ka o mini o ma maa beni. Lala åô maa ni ka shâba yân kanna ti øiini pahiri bâ zuêu lala øilâli maa ni hali ka di ti lâbi tiåa. Di saha di yi niå lala di daa yi tooi niådi ka lala ninvuê’ shâba ban yân kana ti øini pahi bâ zuêu maa ni yân kana sahashâli maa ka bâ mini ninvuê’ so åun pili lala tiåa maa daalizama ni ka tiåa maa salima yina ni, bee sahan shâli lala nira maa ni daa kuli chaå ti åma lala yôêu maa ni o øini maa ka o bo salima ti li. Ni di mi daa lahi tooi niådi ka di nyâla timsim ka bâ tim so, ka di zuêu ti tahi tiåa salima na. M ba Alhaøi Waanwaan mi wuhiya ni di daa lahi tooi niådi ka di nyâla kum n-kari shâba na ti øili luêushâli ka bâ åma yôêu øini ni bâ kôra, ka di ti lâbi tiåa, ka tiå maa salima ti yi ni na. O pahiya, ni hali tôhigu gba daa yi nyâla din tooi tahiri tinsi nambu na, dama, di daa min niå ka tôha tooi gôri môêu chani katiåa, ka o katiåa chandi maa zuêu ti che ka o ti suêili yô’ shâli ni o ni gôri tôhigu maa, ka di zuêu ti che ka di lâbi tiåa. Ni lala gôrima åô maa ni ka tinsi pam daa piinda ka daliri din tahi lala tinsi maa nambu maa ti yihi lala tinsi maa salima na. 4.2 TINSI MAA SALIMA NI NY SHÂÅA Vihigu wuhiya ni Dagban’ tinsi nyâla din galisi pam ka pu buta zuêu n-doli na’ shâba ban diri lala tinsi maa. Åanima n-nyâ Yaan nabihi ni diri tin’ shâåa, Wôrizôhinima ni diri tin’ shâåa nti pahi Tindaannima ni diri tin’ shâåa. Tô amaa lala tinsi maa pubu ni, Yaan nabihi ni diri tiå shâåa n-galisi gari wôrizôhinima mini tindaamba ni diri tinshâåa maa. 4.3. DALIRI SHÂÅA DIN TAHI DAGBAN TINSI SALIMA NA Dagban’ kpamba m-bi tam ka yâli, ni “Yâlli na øin niå ka di pa ni daliri”. Dimbôåô maa zuêu, tiåa kam din mali salima Dagbaå malila daliri shâli din che ka lala tiåa maa ti mali lala salima maa. Tô amaa n vihigu puuni, Dôhini Lunnaa Fusheini yâlima ni lala dalirinima maa dii pala bâ ni bôri ni bâ yâri shâåa. Daliri shâli din mi che ka bâ bi bôri ni bâ yâri lala dalirinima maa nyâmi kadama; tiåa shâåa daa nya salima maa ka di nyâla jiri bee ninkpeentali zaå ti ba, ka naan yi che ka tinshâåa mi daa nya li ka di nyâ suhu damli zaå ti lala tinsi maa. Di zuêu, di yâlibu nyâla din ni tooi ti tahi suhuyiêisili bee zabili na. Tô, bâ luåbanima mi kpahirila bâ zuêu ni sahashâlikam ni bâ miri lala yâltôêa maa. Lala maa zuêu châmi ka n vihigu åô puuni n dii bi tooi nya dalirinima din yân wuhi daliri shâåa din tahi tiåshâåa yuya n ni boli n tuma åô ni zaa. Tô amaa, Dagbankpamba ni yâli ni “Doli din be doo nuuni ka o labira” la zuêu, n zaå daliri shâåa bela n ni tooi bo n-gbaai sôå gbunni. Tô amaa dimbôåô nyaaåa, n vihigu puuni, kpeen’ shâba n ni paai zaa yâli ma ni daliri shâåa din tahi tinsi maa salima na pilli kuli nyâla zaêiyini, tô amaa, ka lala daliri yini åô maa nyaaåa, daliri shâåa ti dôêi pahi di zuêu. Kpamba maa wuhiya ni tuuli daliri shâli din kuli tahi tinsi salima na nyâla di ni daa niå ka Dagbaå be Tindaamba nuuni ka Naa Shitobu bia Naa Nyaêisi ti bôri ni Dagbaå yâligi, ka daa yiêisi ni o tuhi fa Dagbaå Tindaamba maa nuuni. Dina n-daa su o zaå o bihi mini o mabihi pa o maåa zuêu, n-tuhiri kuri Tindaamba maa ka mali o bihi maa mini o mabihi maa lâhiri nama tin’ shâåa o ni daa kuri Tindaamba maa ka fari maa, ka lala o bihi maa mini o mabihi maa yuya daa leeri lala tinsi maa salima. Lala tinsi maa n-galisi ka Yaan nabihi diri li maa. Di shâåa m-be teebuli 1 ni zuêusaa åô. Lala n-nyâ li ka Luåa Abdulai Mohammed mii gba yâli ni dalirinima din wuhiri tinsi salima ni pili sham maa nyâla yâltôê’ timsa, ka bana ban nyâ baansi åô gba dii bi tooi yâri li bahiri bâ maåa. Daliri shâåa din mii che ka o yâli ni di nyâla yâltôê’ timsa maa nyâla ashiya din be Dagbaå zuêu. O yâliya ni N dan Yaan naa tinsi ni di salima ni pili sham malila daliri. Ni shâåa daliri beni nyâla asahi, ka shâåa mii beni nyâ gbariginsim ka naan yi che ka shâåa mi beni nyâla ninkpeentali bee dabitali ni din kam pahi. O yâliya ni daliri shâli din mii che ka bâ je ni bâ dii yâri li maa nyâla, so beni ka o biâhigu piligu nyâla dabitali, ka o lee chaå tooni na ti lâbi bulichina. Dina n-nyâ kadama tinsi maa pam beni ka di piligu pilila dabitali, ka lala tinsi zooi pam, ka shâåa mii beni ka di nyâla yaa ka bâ zaå zali li, ka naan yi che ka shâåa mii beni ka di nyâla asahi bee yâm ka bâ zaå zali li. Ni dinnima maa zaa nyâla baansi ban nyâ ninkura maa ni mi shâåa ka zaå li sôå kpamli. Ka di zaya ni nira yi bôri li shee bana ka o paai ka bâ ti wuhi o li. Ni bâ mii yi yân wuhi nira li, bâ lihiri la lala nira maa hankali ni o ni yân zaå li ti ku bukaata shâli pôi ka naan yi wuhi o li. Pa shâli zuêu ka bâ niådi lala maa, bâ jâmi ni o ti zaå li ti kpe luêu shâli din bi tu kamaata bee luêu shâli din yân che ka lala yâlli maa yaêiri gili. Tô amaa o yâligu åô nyaaåa, o daa wuhi tinsi maa shâåa salima dalirinima ni nyâ shâåa. O daa pilimi ni Kumbun, ni Kumbun salima nyâla “Binbiâm naa”, “Saêin dari naa”, “Åme maåa naa” ni “Lôêubuli naa”. O yâliya, ni daliri din mii ti tahi salima åô na nyâla di ni daa niå ka Naa Nyaêisi tuhi na ti paai Kumbun, ni di saha maa Kumbun daa na ka di ni za shâli åô, ni di daa nyâla din za Gupanarigu. Lala tindaan’ so åun mii daa beni maa yuli n-daa booni Binbiâm. Din mi daa che ka bâ booni o Binbiâm maa nyâla, ni o daa nyâla åun mali yaa pam, ka mali o yaa maa naihindi o taba, ka lala maa zuêu daa che ka bâ yâli ni o malila biâm ka booni o Binbiâm maa. Di ni daa niå ka Naa Nyaêisi tuhi na ti paagi o, ka o daa saêi ti Naa Nyaêisi ni daa chani ka øiri fukumsi shâli din yi o ba sani maa na. Luåa Abdulai wuhiya ni bâ ni yâli ni Naa Nyaêisi daa chanimi kuri tindaamba maa ni di pala o daa dii kuri ba mi. Tô amaa di daa zami ni o yi chaå ti paai tindaan’ so ka o saêi ti zalikpan’ shâåa o ni øiri kanna maa, o yân pahila Naa Nyaêisi zuêu ka bâ tuhi lala yâlli maa zuêu. Dinzuêu Naa Nyaêisi ni daa tuhi na ti paagi o, niriba daa tâhimi ni o ni zaêisi ka Naa Nyaêisi ku o, ka o mi daa ti bi zaêisi ka daa saêi ka yiêisi ni o lôêubuli, n-daa pahi Naa Nyaêisi zuêu ka bâ daa tuhi hali ti nya nasara Dagbaå. O ni daa zaå o lôêubuli maa yina ti doli Naa Nyaêisi maa zuêu ka bâ salindi o ni “Lôêubuli bee lôêubuya naa” maa. Tô di ni daa niå ka bâ nya nasara naai ka bâ daa zaå Binbiâm naa yili ti o. Bâ ni daa zaå lala nam maa ti o ka o suhu daa paligi pam. Suhupiâlli maa wuhibu ni ka o daa ba o buåa diri dari. O di n-dila dari maa na ti zaå o kpani shâli o ni daa mali chani tuhiri tôbu maa bahi zuêusaa. Kpani maa ni yi zuêusaa lurina saha shâli ka o bi lahi tooi gôhi li , di saha n-nyâ di kana ti gbaai o buåa maa, n-øi o mini buåa maa ti luhi tiåa ka buåa maa daa kpi. Di saha n-nyâ o labi ti yâli Naa ni “Naa, n saêimmi n dari, n ku m buåa la, n åme m maåa, åme maåa mii bi kumda”. Dina n-nyâ lunsi ni salindi Kumbun naa ni “Saêin dari naa”, ni o ni di diri dari shâli la o saêin li; ni “Åme maåa naa”, o ni daa bari o buåa so la o ku o, di zuêu o åme o maåa, åme maåa mii bi kumda. Luåa Abdulai ni daa yâli tiåshâli salima daliri yâla pahi n-nyâ Zuêu. Zuêu mii salima nyâla “Waa naa”. Di ni daa niå sham hali ka bâ ti salindi li “Waa naa” maa nyâla, Naa Nyaêisi ni daa tuhi na ti miri Zuêu, o daa timla tumo ni o chaå ti yâli Zuêu tindana maa ni o kanna, o mii ni kanna daliri shâli zuêu m-bôåô. Din mii daa che ka o timdi maa daa nyâla, o ni daa chani maa o daa pala åun dii chani ti libigiri tindaamba maa, o daa yi yân chaå so sani shee o timla tumo ti ti lala tindana maa lahibali o ni kanna ni hal’ shâli, o nyâla åun ni deei li bee o ku deei li. Di saha n-daa nyâ tumo maa chaåya ti paai tindana maa n-yâli o Naa Nyaêisi ni kanna shâm ka tim o na ni o ti daå ti o tibili. Tindana maa ni daa wum tumo maa zinli naai, o daa zaêisila o ni øi lahibali shâli maa na. Di saha n-daa nyâ o mini tumo maa daa kpe taba ni, ka tumo maa daa nyaå o n-daa ku o ka åma o zuêu. Di zuêu Naa Nyaêisi mini o niriba ban kpalim maa daa ti yân paana ka tumo maa gbubila tindana maa zuêu maa wari waa. Di saha n-daa nyâ bâ yâliya ni åun niå waa naa, ka lala “Waa naa” maa daa dii leei Zuêu salima. Kasuliyili salima n-nyâ o ni daa lahi zaå shâli pahi. Di mi salima nyâla “Shâbilandi naa”, Duêushâliå naa”, “Daan’ bôri naa” ni “Ku kpirigu naa”. O yâliya ni daliri din tahi lala salima åô na nyâla, di daa niåmi ka nam lu ka di zaya ni bâ zaå li ti paêaba ayi bihi sunsuuni. Ka di daa niå ka bi’ kpâma sani maa ma ka dundôå ni. Di ni daa niå ka o ma ka dundôå maa ni maa zuêu daa che ka kpamba maa nya kadama bâ yi zaå nam maa ti o di ku mahi ti o, dama o ma ni ka dundôå ni la zuêu. Di saha n-nyâ bâ daa bo soli ka o kpuêi napôå go bâla. O ni go n-naai, dina n-nyâ bâ daa nya soli zaå nam maa ti åun ma be dundôå ni maa. Åun tu ni o di nam maa ni daa ti kuna, di saha n-nyâ kpamba maa yâli o ni yâlimaåli, bâ tuêila bâ dôêim, ka bôri bâ ni yân niå sham ka tiliginsim kana. “Yâlimaåli, nam åô maa nyini n-di tu ni a di li dama nyini n-nyâ kpâma, tô amaa, di ni niå ka a ma ka dundôå åô ni maa a yi di nam maa di ni nahim a. Ti mi je ni di nahim a. Di zuêu ka ti bi zaå nam maa ti a ma. Ti zôrila o ma maa, ti je ni yi dôêim maa kpi”. Di saha n-nyâ åun di tu ni o di nam maa yâli ni di pa taali, ni åun ka lana åun bi jâri suli, ni dinzuêu di ka su’ jeei. Dina n-che ka bâ boli tiåa maa yuli Kasuliyili. Di zuêu, ti bôri ni ti tuêi yi daå la zuêu n-che ka bâ salindi li “Daan’ bôri naa”, ti je ni yi dôêim maa kpi la mi n-nyâ “Ku kpirigu naa”. Ni bâ ni niå sham maa bâ shâla bâ dôêim maa, ka bâ salin li “Duêushâliå naa”. Ni bâ she la bâ dôêim maa, n-labi she li, ka bâ salin li “Shâbilandi naa”. O ni daa lahi zaå tiåa shâli salima pahi n-nyâ Zanduu. Zanduu salima mi nyâla “Zanduu naa sôåbie” ni “Zanduu naa warinaba châri ka diêisi”. Di mii ni daa kana sham nyâla, di ni daa niå ka Naa Nyaêisi maandi shili ni o yina zabi Dagbaå zuêu, o daa na maani shili maa ka na tâhirila ban na yân yina ti sôå o zuêu. Lala saha maa mi tôbu yi daa kuli zani N dan Yaan naa di kuli nyâla o moli ti o niriba ka åun nini tiêi o maåa yina ti pahi ka bâ chaå ti tuhi tôbu maa. Di daa yi pala bâ dirila na’ shâåa bee bâ malila yu’ shâåa, to amaa di daa yi kuli nyâla bidibilim ka bâ kuunda. Lala saha maa mii sapashinnima daa yi kani, di zuêu so daa yi bi mi sapashini. Di daa yi kuli nyâla bidibilim ka bâ kuunda. Di zuêu bidibiga åun nini daa tiêi o bidiblim n-daa yi yirina. Hali di ni daa niå ka bâ ka yuya maa zuêu bâ daa yi chaå tôbu maa ka lala niriba maa shâba ti kani bee n-lu tôbu maa ni bâ yârimi ni vari n-suui. Lala saha maa mii Zanduu naa gba daa na bi diri nam, di zuêu o daa na ka yuli amaa ka daa lee kuli nyâla o bidibiga. Ni di ni daa kuli be m-be ka Zanduu naa ti mali o shili naai ka tôhi zani na ka Naa Nyaêisi nya o, ni o suhu daa dii paligimi ka di dii du o na yim, ka o niå dii nyam ka o vaai yiêisi zani. Di saha n-nyâ bâ yâliya ni Zanduu naa ni kuli tôhi zani na o dii duula naa bahi. Tô Zanduu naa mii ni yina shâli m-bala. Tô ni o ni daa duui naa bahi naai o daa dii lahi garila tooni ka Naa Nyaêisi dola, ka bâ yâli ni o sôå ba. Bâ ni yâli ni o sôå ba la mii n-che ka bâ salindi Zanduu naa ni “Zanduu naa sôåbie” ni “Zanduu warinaba châri ka diêisi”. Luåa Abdulai daa lahi wuhiya ni Tolon mii gba salima nyâla; wunyuêiri naa, zabili naa, Zanduu kpaandaa laani ka wubiga. Di ni daa niå ka Zanduu naa zaådi kpani maa tiri o ka o chani ti zaani o zaa ni maa zuêu che ka bâ salindi o ni “Zannduu kpandaa laani ka wubiga” maa. Di daa niåmi ka Zanduu naa tumo nyâ Tolon naa. Din mi daa tahili nyâla, di ni daa niå ka Naa Nyaêisi tuhi tindaamba Dagbaå zuêu ka Dagbaå ti zani di naba zuêu naai, di daa niåmi ka Zanduu naa maa daa ti gbarigi ka dii lahi ka yaa o ningbuna ni. Di zuêu di daa yi lahi niå ka N dan Yaan naa yina ni o tuhi tôbu Zanduu naa maandi la tôbu maa shili n-ti N dan Yaan naa. O mi daa yi mali shili maa o zaådi li mi ti o tumo maa ka o zaå chaå ti doli N dan Yaan naa chaå tôbu maa ka bâ ti tuhi n-nya nasara ka o lahi labi kuli. Di zuêu ka bâ mali lala salima maa salindi Tolon naa maa. Luåa Abdulai ni daa zaå tiå shâli bahindi n-daa nyâ Lingbuå. O daa yâliya ni daliri din che ka bâ salindi Lingbuå ni “Zabili kpalim diåôêu dunoli ni” nyâla, di ni daa niå ka Naa Nyaêisi tuhi tuhi na ti paai Lingbuå, tindana maa åun daa mônila saêim, n-duêi daam ka tooi kom tuhi Naa Nyaêisi soli. Ka di zuêu daa che ka Naa Nyaêisi ni daa chani ni nia shâli maa daa labi ti lu. Ka lala maa zuêu che ka bâ salindi Lingbuå ni “Zabili kpalim diåôêu dunoli ni”, “Goori zabili kun gooi kum”. Tô amaa nira yi lihi Duko Lunnaa mi ni yâli sham zaå kpa Lingbuåa salima åô maa polo, o wuhiya ni Naa Nyaêisi ni daa zabina ti paai Lingbuå, ni tindana maa daa zomina ti kpe o, ni ka Naa Nyaêisi daa lee zaêisi ka ku o. Ni ka daa gbaai o bia ‘Tuui zabili’ n-leegi o naa. O yâliya ni di ni daa niå ka tindana maa zona ti kpe Naa Nyaêisi ka o ku o maa zuêu ka bâ yâli ni åun daa zomina ti tuui zabili. Duko Lunnaapahiya ni Naa Nyaêisi mi ni daa zabina ti paai Lingbuå n-ku di tindana maa naai, o daa bi lahi zabi. Ni di zuêu ka ban lunsi yâri ni “Zabili kpalimla diåôêu dunoli ni”. Ka daa yâli ni di zuêu bâ tooi salindi Lingbuå ni “Lingbuå tuui zabili” bee ban yâli ni “Zabili kpalim diåôêu dunoli ni”. N yâba Alhassan Tiågoli mii gba daa yâliya, ni Tiågoli salima nyâla “Yâli namayili”. O wuhiya ni bâ ninkura ni daa yâli di daliri sham nyâmi kadama, ni di daa niåmi ka bâ øia ka samba ti ka ba na, ni bâ kanami ni bâ mini ba ti øini, ni dina n-nyâ ninkura maa daa yâli samba maa ni bâ kandi maa na viâla, ni di mi niå katari ka bâ ni kana ni bâ ti øini luêu shâli maa so ka ni, di zuêu bâ châm ti øini, ban niå yâli namayili nima. Dinzuêu Tiågoli salima “Yâli namayili” maa ni daa pili shâm m-bala. N yâba Alhassan lahi yâliya, ni Gbulahigu mi salima nyâla “Tuui simdi kun tuui biâri”. O wuhiya ni di mi daliri ni nyâ shâli nyâla, ni di daa niåmi ka tindana n-øi nimaani ni o niriba m-mali o buêuli. O wuhiya ni tindana maa mini o niriba maa daa kuli benimi ka samba ti paai ba na ni bâ ti øini pahi bâ zuêu. Dina n-daa nyâ tindana maa daa yâli o niriba maa, ni samba maa nyâla bâ simnima, di zuêu bâ niåmi ba zaê’ viâlli, bâ di niådi ba zaê’ biâêu. Di saha n-nyâ samba maa yâliya ni ban kanami tuui simdi, bâ bi kana tuui biâri. Di saha ka Gbulahigu salima “Tuui simdi kun tuui biâri” daa dii lâbi Gbulahagu salima. Daliri din pahi åô nyâla n ni daa deegi shâli N yâba Dakpema Zobôêu naa mini m ba Alhaøi Waanwaan sani. Di mi nyâmi kadama, niåsim shâåa daa min niå, ka lala niåsima maa zuêu che ka tin’shâåa nya åa salima. Di kôtomsi n-nyâ kadama: N yâba Dakpema Zobôêu naa mini M ba Alhaøi Waanwaan wuhiya ni di daa min niå ka bâ tim ninvuê’ so, ka lala timsim maa daliri ti che ka lala nira maa ni yi tinshâli na salima ti yi o timsim maa ni na. Bâ ni daa zaå tiå’ shâli ti shâhirili n-nyâ Nyankpala. Nyankpala – Beyomyili. N yâba Dakpem Zobôêunaa mini M ba Alhaøi Waanwaan daa yâliya ni daliri din daa tahi Nyankpala salima na daa nyâmi: Di daa niåmi ka Nyankpala tindaan’ paêa tim tumo N dana Yaan Naa sani Yaan nayili. Ka lala tumo maa daa chaå ti paai nayili kpamba ni bâ zaå o kpe N dana Yaan Naa sani. Di saha n daa nyâ kpamba maa bôhi lala tumo maa o ni diri yu’ shâli ka bâ lee zaå li ti boli ti N dana Yaan Naa. Dina n-daa nyâ tumo maa yâli kpamba maa ni o bi diri yu’ shâli. Dina n-nyâ kpamba maa åmaligi bôhi o ni ka di chaå wula ka Tindaan’ paêa maa åun yân timna ka bi nya åun mali yuli ka ti timdila åunna. Di saha n-nyâ tumo maa yâli kpamba maa ni åuna m-be yom. Di saha n-nyâ kpamba maa daa dii goligi li ni åuna beyom naa. Ka daa zaå o kpe nti garigi N dana Yaan Naa ni Nyankpala Tindaan’ paêa n-tim o yâba Beyom naa na o sani. Ni ka Nyankpala salima ‘beyom yili’ daa pili. Kpamba åô daa lahi yâli, ni di daa lahi tooi niåda ka tôhigu mini pukparilim gba daa min che ka niriba kpe yôêu ti nam tinsi, ka lala tinsi maa gba ti nya di salima. Bâ daa lahi wuhi ni di mii daa lahi tooi niåda ka bâ pa paêa sôêu ka kari o tiåa ni, ka o bihi kôå bâ ni yân zaå o kuli tiå’ shâli, ka di daliri ti che ka bâ zaå o chaå ti åma yôêu øini ka bâ ni øini luêushâli maa ti lee tiåa ka gba nya di salima. Bâ ni daa zaå tiåa shâli yuli wuhi shâhirili n-daa nyâ “Simnibôma” Simniboma – “Ya n-ka øiiyili” : N yâba Dakpâma Zobôêunaa mini M ba Alhaøi Waanwaan lahibali wuhiya ni doo n-daa beni nyâ tôha ka mali o ma ka bâ be tinshee, ka o ma maa nyâ åun daa mali so’ tim n-åubiri pam. O ma maa åubbu maa zuêu daa châmi ka bâ ni be tinshâli maa nima yâli ni bâ mini o ku lahi kpe. Ka lala maa zuêu che ka tiåa kam ka o yi kuli zaå o ma maa kuli ni o ti øini, tiåa maa nima ti kariti ba mi ni bâ mini o ma maa ku tooi kpe. Kpamba maa wuhiya ni Tôha maa daa nyâla åun zaå o ma maa chaå gili hali n-ti bi lahi mi o ni yân zaå o kuli tin’ shâli dama bâ daa zaêisi ba tuui taba. Dina n-nyâ Tôha maa daa ti zaå o ma maa kuli yôêu sunsuuni, n-daa ti ti suêa ka o mini o ma maa beni. Di mi daa niåmi ka Tôha maa lahi nyâ kpâma åun mali bukaata zaå chaå niriba dôriti tibbu polo. Di zuêu, di mini tinsi maa nima mini o ma maa daa kôå kpâbu maa zaa yoli, bâ daa yi nyâla ban mali Tôha maa bukaata. Di zuêu di ni daa niå ka Tôha maa kuli yôêu sunsuuni maa daa nyâla din muêisi tinsi maa nima pam. Di saha n-nyâ di daa ti muêisi bâ shâba ka bâ daa bo Tôha maa shee hali, n-daa ti nya o ka bôhi o, ni ka o ni chaå ti øi luêushâli ka bâ mi mali o bukaata åô, di yi muêisi ba wula ka bâ yân niå nya o. Di saha n-nyâ Tôha maa yâli ba ni sim ni bo ma, ni bee ya n-ka øia? Di saha n-nyâ bâ boli tiåa maa “simniboma”, ka boli di salima mi “Ya n-ka øia”. Di zuêu, tiåa kam din yuli booni “Simniboma” salima n-nyâ “Ya n-ka øia”. Daliri din lahi pahi åô mi daa yila N yâba Duko lunnaa sani na. O daa yâliya, ni di daa min niå ka Naa Nyaêisi ni daa zaå o bi’ shâba øili maa so ti di o saêim naai, ka na’ so mi gba ti di tiåa maa ka mi gba boli o dintoli yuli. Di saha, bâ zaådila lala naa maa ni boli yu’ shâli maa nti pahi Naa Nyaêisi bia la yuli la zuêu n-salindi lala tiåa maa. Di saha ka di che ka lala tiåa maa mali salima ayi. Lala tinsi maa shâåa shâhira n-nyâ din dolina gbunni åô: Duko luånaa daa yâliya ni daliri din che ka Tong ti mali salima dibaayi nyâla, di ni daa niå ka Naa Nyaêisi gbaai o bi’ so leei li maa daa di o saêim paai o tariga, Naa Yenzuo zuu Vubilôêiri n-daa di tiåa maa, ka bâ zaå o gba yuli lâbi tiåa maa salima. Di zuêu nira ni tooi salim Tong ni “Tonglana nyâ zoya Naa Nyaêisi bia” bee “Tonglana Vubilôêiri Naa Nyaêisi bia”. 4.4. SAHA SHÂÅA BEE LUÊU SHÂÅA TINSI SALIMA MAA NI SALINDA Di ku tooi niå ka nira tôêisi tinsi salima yâltôêa ti naai ka bi tôêisi sahashâåa bee luêushâåa lala salima åô ni mali bukaata. Lahibali pun wuhi ni tinsi salima åô nyâla yu’ shâåa bee salin’ shâåa bâ ni mali booni bee n-salindi daadama, ka di nyâla yu’ duhibo bee tibiginsim zaå ti ninvuê’ shâba bâ ni mali åa salindi maa. Lala salima maa mi bi salindi yiriå m-pahila daliri bee niåsim shâli n-yân niå ka salima maa ti salim, salima maa mi bi lahi salindi dolisiri pôhim m-pahila di malila luêushâli di ni salinda. Di zuêu zaå kpa lala åô maa polo, kpamba maa zaa yâliya ni sahashâåa bee luêushâåa Dagbamba ni tooi mali salima åô salinda nyâla: Di yi ti niå ka bâ nya sana. Dina n-nyâ kadama di yi ti niå ka bâ paêa dôêi, bia maa zuêu pinibu dali baansi tooi salindi asanza niriba ban kanna zuêu pinibu maa ni. Hali paê’ baansi tooi kpalindi kpalinsi salindi biliâêu maa mini paêidôêiso maa zaa, bee di ni tooi lahi niå ka di nyâla asanza nira bee saan’ timsili so n-go n-kana tiåa ni ka tiåa maa baansi ti nya o ka salindi o di yi niå ka bâ mi o. Bâ churi kamani Damba, Buêum tôbu, Konyuri chuêu bee Chimsi chuêu puhibu ni. Bâ jâma shee, bâ kuya Malibu ni nti pahi paêikpuêibo ni ni bâ nam dibu bee kparigu yâbu ni. Luêushâåa bee sahashâåa dimbôåô nti pahi di shâåa nyâla baansi ni tooi salindi nanima mini asanzanima, hali sahanshâåa ni tarimba gba. 4.5. TINSI SALIMA DAANFAANI Sahashâli kam nira yi kpuêi nia ni o tum tuuni kam, o mimi ni lala tuuni maa malila anfaani ka kpuêi nia ni o tum li maa. Lala n-nyâli ka tinsi salima gba mali anfaani zaå ti biâhigu. Di zuêu, tinsi salima nyâla din mali anfaani pam n-ti niriba. Di daanfaani maa shâåa n-nyâ: i. di tooi sôådi ka nira baådi tiåa ni daa pili shâm. ii. di che ka nira tooi baådi na’ so åun daa tuui di tinshâli bâ ni salim maa nam. iii. di che ka nira tooi baådi daadama hala bee bâ biâhisi ni daa be shâm. iv. di che ka nira tooi baådi woliginsim shâåa din be tinsi ayi sunsuuni. Di min niå ka tinsi ayi yuya åmani taba, di yi ti niå lala, salima tooi woligiri tinsi maa. v. di kpaåsiri kaya ni taada Dagbaå puli ni. KOLIVAAI 5.0 PILIGU Dagbankpamba m-bi tam ka yâli, ni “Binshâêukam din mali piligu mali naabu”. Di zuêu, di ni kuli niå ka n tuma åô mali piligu shâm, lala ka di lahi mali naabu. Suuri shâli din mi bôåô n-nyâ di naabu bee di koobu. Lala suurili åô maa nyâla din kolivaai tuun’ shâli n ni tum åô maa zaa. Dinnima n-nyâ; tuma åô kolivaai, yâli shâåa åan yina tuma åô tumbu ni, n ni mali tôêino shâli zaå kpa tuma åô polo nti pahi lahibali shâli n ni mali tiri ninvuê’ so åun gba ti yân tum n tuma åô tatabo. 5.1 TUMA ÅÔ KOLIVAAI Tuma åô nyâla din pu suuri anu zuêu, ka suurili kam mali di ni øiri lahibali shâåa. Suuri yini n-nyâ tuma maa piligu. Di mi pilimi ni tuuli lahibali. Di puuni ni mali yâltôê’shâåa n-nyâ lahibali piligu, yâlimuêisira din nam vihigu, vihigu maa ni nyâ shâli nti pahi vihigu nia. Vihigu bôhisi, vihigu maa ni zani shâli bee di tarisi nti tabili vihigu yâlimuêisira ni vihigu maa daanfaani zaa nyâla din be suurili åô ni. Suuri ayi nyâla din wuhiri kundi vihira. Lala kundi vihira maa n-nyâ n ni daa vihi kundi shâåa ka di sôå ma ka n tooi tum tuma maa. Suuri ata mi jândila vihigu sodoligu ni vihigu daadam biâligu nti pahi vihigu daadam biâligu piibu. Di lahi nyâla din lihi vihigu nâma nti pahi vihigu lahibali deebu soya. Suuri anahi mi n-nyâ din kahigi wuhi tuma maa maåmaåa ni nyâ shâli. Di mi ni øiri lahibali shâåa n-nyâ; tinsi salima ni nyâ shâli, Dagbaå tinsi salima ni pili sahashâli ni di ni pili shâm, tinsi maa salima ni nyâ shâåa, daliri shâåa din tahi Dagbaå tinsi maa shâåa salima na, sahashâåa bee luêushâåa salima maa ni salinda nti pahi tinsi salima anfaani. Suuri anu mi n-nyâ tuma åô bahigu. Dina n-nyâ din koli vaai tuun’ shâli n ni tum maa zaa. Dinnima n-nyâ; tuma åô kolivaai, yâli shâåa åan yina tuma åô tumbu ni, n ni mali tôêino shâli zaå kpa tuma åô polo nti pahi lahibali shâli n ni mali tiri ninvuê’ so åun gba ti yân tum n tuma åô tatabo. 5.2 YÂLI SHÂÅA ÅAN YINA TUMA ÅÔ TUMBU NI Dagbankpamba m-bi tam ka yâli, ni “Nira yi piila kaêili bahi bôå ni ka wum bôå damli”. Bana m-bi lahi tam ka yâli, ni “Nira yi bi gôra, o bi wumdi baa yuli Sulemani”. Tuma åô tumbu nyâla din viigi ashiya pam sôå palo ni, ka lala ashi’ shâåa di ni viigi maa mali dabiâm ni suhu bôhibo zaå chaå Dagbaå kaya ni taada yâla polo pam. Din mi che ka di mali dabiâm ni suhu bôhibo maa nyâmi kadama, vihigu åô viigi ashili din wuhiri ni Dagban’ ninkura la pam beni ka bi mi Dagbaå kaya ni taada la yâltôêa viânyâlinga. Bâ shâba kaya ni taada milinsi zaa nyâla di yi ti niå ka nira fuhiri tim bee n-di kaya ni taada nachiinsi, kali ka o wuhiri maa. Shâba mi ban kaya ni taada milinsi nyâla; kaya churi mini baêiyuya Malibu n-nyâ kaya ni taada maa. Tô amaa, yâla pam be kaya ni taada yâla puuni ka bâ bi mi li, di ti bahindi tinsi salima la yâltôêa. Ka di ni bôåô, di yi shiri niå ka kaya ni taada yâla åô pam yân nyâ muêisigu zaå ti ninkura åô, wula ka bihi ban sa yân doli nyaaåa na sôhi biâêu ban yân ti be? biâêuni dini ka bâ mi sa yân mali ni bâ ti ban sa yân ti doli bâ nyaaåa na? Dimbôåô nyâla din ni gbarigi Dagbaå kaya ni taada maa pam ka bahi jahi din pun kpiri la zaa. Yâltôê’ shâli din lahi gam suhu bôhibo ka ka viili nyâmi, ninvuê’ shâba ban nyâ baansi ka sokam lihiri ni bana m-mi yâlkura la gba shâba dii bi mi kaya ni taada maa yâltôêa viânyâla. Bana mi n-di nyâ nira ni yân bo li shâba sani. Ka di yi ti niå ka ban maåmaåa bi mi li, ma diååuna jahi o kpe n naai ba yili m-bala. Åô nyâla yâlimuêisirili zaê’ titali zaå ti Dagbaå kaya ni taada. Di ku tooi niå ka nira kali yâlimuêisir’ shâåa din daa yina tuma åô tumbu ni ka bi teegi Dagbaå karachinima yâla. Nira yi kpahim viânyâla, o ni nya kadama Dagbaå shikurubihi zaêa ka bâ vihi kundinima n-nya bee n-karim baå Dagbaå kaya ni taada ni nyâ shâåa. Dimbôåô mi bi yi shâli pahila nira yi zaå o zuêu tiri lihi Dagbaå karinzondi la ni, di ni niå tom pam ni o dii vihi n-nya kundi shâåa din yâri Dagbaå kaya ni taada yâltôêa, bâ di ti yâri Dagban’ tinsi salima bee tinsi maa ni pili shâm. Di mi zaa bi yi shâli pahila Dagbaå karachinima ban be tooni la m-bi kpaåsi Dagbaå kaya ni taada yâla maa sabbu. Ka lala biâhigu åô maa zuêu che ka Dagbaå kaya ni taada yâla pam doli Dagban’ ninkura kpâri tingbani ni. 5.3 N TÔÊINO ZAÅ KPA TUMA ÅÔ POLO Dagban’ kpamba n-yâli, ni “ Nira yi ti nya bu’ baêili daani, yâli baêili m-be yiåa”. Di ku niå ka nira yina ni o niå vihigu zaå kpa yâltôê’ shâli polo ka di pa ni daliri shâli zuêu ka o niådi li maa. Di ni tooi niå ka di nyâla yâlimuêisir’ shâli ka o kpahim biâhigu ni, ka yina ni o niå vihigu m-bo maligu ti lala yâlimuêisirili maa bee o vihirimi ni o baå lala yâlli maa zaashee ni nyâ shâli kaya ni taada ni. Tô Dagban’ kpamba mi n-lahi yâli, ni “Nira ni kuni tinshâli soli ka o bôhira”. Lala maa zuêu, n ni mali pahigu shâli ni n pahi nyâmi kadama, saha kana ni Dagbamba niå nimmoo, n-yiêisi zani labi lihi bâ kaya ni taada la zuêu. Di tuya ka Dagbaå bilichini kam zaå Dagbaå kaya ni taada kpaåsibu leegi o saêidirili ni o konyurim, n-bôhindi ka sabiri li sôåda. Din yân che ka lala kaya ni taada yâla åô maa labi neei ka niå nyâvili ka di ni daa be sham kurimbuni maa ha, ka Dagbaå bia kam ti tooi yiêisina, m- baå Dagbaå kaya ni taada ni nyâ shâåa ka di pala so n-lahi yân wuhi o. Di lahi tu ka Dagbaå baansi ni Dagbaå bilichinnima gba yiêisi zani niå nimmôhi bôhim Dagbaå kaya ni taada maa viânyâlinga, din yân sôå ka bihi ban doli nyaaåa na ti bôri li bâ sani ka di pa muêisigu zaå ti ba. Ka m bôri ni n zani kpe ka kpam Dagbaå baansi jaande, kaya nima nti pahi asanzanima ni nira kam åun mali Dagbaå kaya ni taada milinsi, ni bâ kpaåmi bâ maåa, m-baligi bâ maåa ti ninvuê’ shâba ban bôri ni bâ bôham Dagbanli kaya ni taada maa viânyâla ka sabi li sôå, din yân che ka lala kaya ni taada milinsi maa tooi be kundi ni doya ka pa din ni ti kpi bee n-zo m-bôrigi ka che ti dahanshâli kam. N ni yân zaå pahigu shâli bahindi nyâmi kadama, di tu ni Dagbaå karachinima gba kpaå bâ maåa åma Dagbanli Kaya ni taada kundinima, n-kpaå bâ maåa ka di kpe Dagbaå karinzondi la ni. Di ti bahindi kundi shâåa din yâri Dagbaå tinsi salima yâltôêa. Dimbôåô maa yi niå, di nyâla din ni tooi kpaåsi karimbihi ka bâ niådi vihisi m-baådi Dagbaå kaya ni taada ni nyâ shâåa, ka lahi sôå kpaåsi kaya ni taada wuhibu ni bôhimbu Dagbaå karinzondi la ni. 5.4 N NI MALI LAHIBALI SHÂLI TIRI ÅUN GBA TI YÂN TUM TUMA ÅÔ TATABO Dagban’ kpamba n-yâli, ni “Saa kom miri pahirila teeku kom ni”, ni “Nira mi baåsim ni naari luêushâli, ni ka so åun dini na piinda”. Di zuêu, pa n tuma åô n-yân nyâ piligu pa di mi n-lahi yân nyâ bahigu tuma din jândi Dagbaå tinsi salima yâla. Di ti ni tooi niå ka so gba yina saha shâli ni o gba ti niå vihigu jândi li. Di zuêu, n ni mali yâltôê’ shâli ni n-yâli nyâmi kadama nira kam åun gba ti yina ni o niå vihigu zaå kpa n tuma åô polo åun zaåmi n tuma åô ka di lee so’chibiga ti o ka o du n-tam di zuêu n-doli li tum o tuma maa. N ni lahi yân yâli shâm pahi nyâmi kadama lala tuma åô maa nyâla nimmôhi tuma, ka bôri nimmôhi pam. Di mi nimmôhi maa zaa nyâla ninvuê’ shâba o ni yân paai ti niå vihigu maa, bana n-nyâ baansi. Baansi maa mi shâba yâla to pam, dama bâ dihimi tabili ni yâltôê’ shâåa beni ka bâ yi yân yâli nira shee bâ yihila chiha pôi ka naan yi tôêisi lala yâltôêa maa. Lala maa zuêu, nira yi bôhi ba yâltôêa bâ dii bi tôêisiri li paari di ni tu ni bâ tôêisi li paai shâm. Di zuêu, di yi ti niå ka lala nira yân piigi ninvuê’ shâba o ni yân chaå ti paai, åun kpaåmi o maåa ka o bo n-nya ban ni kahigi bâ maåa tôêisi yâltôêa maa ti o. Abdulai, A. I. (1988). Luntali piligu. Tema: Ghana Publishing Corperation. Abdul-Aziz, S. (2008). Tolon ni di nam yâla Dagbaå. Long Essay. University of Education, Winneba (unpublished). Churchill, A. (1997). Under the kapok tree, An exploration in Dagbaå. Thesis. University of Ghana, Legon (unpublished). Iddrisu, I. (2007). Kumbuŋ nam yâla. Long Essay. University of Education, Winneba (unpublished). Literacy and Development through Partnership (2007). Dagbaå kaya ni yâlkura. Tamale. Mahama, I. (2004). History and tradition of Dagbaŋ. Tamale:GILLBT. Mohammed, I. A. (2007). Savelugu zaashee Dagbaå. Long Essay. University of Education, Winneba (unpublished). Opong, C. (1973). Growing up in Dagban. Tema: Ghana Publishing Corperation. Accra. Peter, K. A. (2012). Tampe-Kukuo piligu ni Tampe-Kukuo naa kuli maalibu. Long Essay. University of Education, Winneba (Unpublished). Sulemana, A. (2008). Tolon ni di nam yâla Dagbaå. Long Essay. University of Education, Winneba (Unpublished). Yakubu, F. (2013). History of the Gbewaa states, Part 1- New Edition. Tamale: GILLBT Printing Press. Yidambila, Y. I. (2010). Tampion ni nyâ shâli ni di zaashee Dagbaŋ nam soli zuêu. Long Essay. University of Education, Winneba (unpublished). ZAKARIA, S. S. (2009). Ti ka yuviâla. Unpublished. APPENDIX Bôhisi Shâåa N Ni Daa Zaå Bôhi Kpamba i. Bô saha ka tinsi salima pili Dagbaå? ii. Wula ka tinsi salima pili Dagbaå? iii. Wula n-nyâ tinsi maa salima maa. iv. Daliri dini n-tahi tinsi maa salima na? v. Bô saha bee luê’ dini ka bâ salindi niriba mini tinsi? vi. Banima n-lee mali salima salindi daadama mini tinsi maa? vii. Anfaani dini n-be tinsi salima vihigu åô ni? Dagbaŋ Yaa Nanima Dagbaŋ nyɛla din be Ghana tudu yaɣili ka di niriba nyɛ Dagbamba, ka tɔɣisira Dagbanli. Yu' shɛli di ni mali n-tiri Dagbamba nazuɣu n-nyɛ Yaa Naa. Yaa Naa maa gbunni kuli nyɛla na so ŋun mali Yaa. Naa Shitobu n-daa lee ŋun zali lala yuli ŋɔ n-ti Dagbamba Na zuɣuri. Dagbaŋ Yaa Nanima maa ni di bɛ nama maa n-doli taba shɛm m-pu n-doya ŋɔ. Di kpuɣila Naa Nyaɣisi saha, yuuni (1415) zaŋ hali ni Yaa-Naa Gariba ŋun pahiri ayi. Yaa Naa Nyaɣisi daa nyɛla Naa Shitobu bidibiga. Ŋuna n-daa labisi Yani di ni pa be shɛli ŋɔ. Di daa na bɛla Diyali bɔbili ŋɔ. O daa dila yuuni 1416–1432. Ŋun paya n-daa nyɛ Yaa Naa Zulandi 1432–1442. Ŋun paya n-daa nyɛ Yaa Naa Biriyɔmda 1442–1456 Ŋun paya n-daa nyɛ Yaa Naa Daligu Damda. O bidibiga daa lee ŋun kpuɣi tiŋkpaŋ din yuli booni Bauna la bipuɣinga. Lala tiŋa ŋɔ nyɛla din be Bouna Ivory Coast ka bɛ bidibiga ŋun yuli daa booni Bounkani la, n-daa lee ŋun zali Bouna tiŋgbani (Bouna Kingdom). Yaa Naa Daligu Damda daa ʒini la Yani gbana zuɣu yuuni 1456–1469. Yaa Naa Zoligu n-daa lee ŋun paya n-daa ʒini Yani gbana zuɣu 1469–1486 yuuni. O ni daa di o saɣim n-tiɣi, Yaa Naa Zɔŋ n-daa ʒini Yani gbana zuɣu 1486 yuuni hali ni yuuni 1506. Yaa Naa Niŋmitooni  n-daa lee ŋun paya 1506–1514 yuuni ka Yaa Naa Dimani daa daa ʒini Yani gbana zuɣu Naa Niŋmitooni nyaaŋa 1514–1527 yuuni. Yaa Naa Yɛnzoo n-lee ŋun paya n-daa di yuuni 1527–1543 ka Yaa Naa Dariʒiɛɣu daa gari n-ʒini Yani gbana zuɣu yuuni 1543–1554. O ni daa di o saɣim n saɣi, Yaa Naa Zoligu bia Luro n-daa gari ʒini Yani gbana zuɣu. Yaa Naa Luro daa ʒini la yuuni 1554–1570 . Yaa Naa Tituɣiri n-daa lee ŋun dee Yani Naa Luro nyaaŋa n-daa ʒini nam gbana zuɣu yuuni 1570–1589. Ŋun paya n-daa nyɛ Yaa Naa Zaɣili 1589–1608. Yaa Naa Zokuli n-daa paya yuuni 1609–1627. O nyaaŋa ka Yaa Naa Gungobili daa di Yani yuuni 1627 - 1648 ka Yaa Naa Zanjina daa dee. Naa Zanjina daa ʒini la Yani gbana zuɣu yuuni 1648–1677. Dagbaŋ kurili saha yuya Dagbaŋ kurili saha yuya Yuli zaŋ dalim balli bee yu'darili nyɛla yu'shɛli bɛ ni mali tiri bia din dee yi niŋ ka bia maa Ma yi dɔɣiri ka di kpira. Dagbaŋ paɣaba Nama Paɣaba nama nyɛla na'shɛŋa Dagbaŋ kali soli ni yihi ti paɣaba kɔnko ni bɛ dira. Paɣaba nama maa puuni shɛŋa beni a ba yi bi ʒini yani gbana zuɣu a chihirili, a bi dirili. Kamani Gundɔɣu mini kpatuya, din dee yi pa a ba min ʒini yani gbana zuɣu a chihirili dibu. Bɛ tumtumsa bee bɛ bukaata ni nyɛ shɛli zooya Dagbaŋ. Bɛ bukaatanima maa puuni shɛli n-nyɛ Ndan Yaan-naa yi yɛn chaŋ tɔbu ni ban bela o nyaaŋa n-yiini tɔbu yila ka tɔbu tuhiriba maa ningbuna ni nyamda ka mali jiri ka bɛ chana. Gundɔɣu-Yani (Yendi) Kpatuya- Yendi,Savelugu,Tampioŋ Yiwɔɣu- Yendi Kuɣulɔɣu - Yendi Kpaligu Pɔ Naa - Nanunŋ(Bimbila jilo) Gaa Naa - Zabzugu ŋmɛliguhi Naa - Zabzugu Saasiɣili Lana - Yendi Yimahi Naa/Yimahigu - Yendi, Zabzugu ni Gushiegu Vookpiiya - Bimbila kpabi Warimboŋ Lana - Warimboŋ Shiliŋ Naa - Yendi Dagbaŋ paɣaba nama Gundo Naa, Funsi Naa Dagbaŋ piligu Taarihi baŋdiba yɛliya ni Naa Sitobu ŋun daa nyɛ Naa Gbewaa bia la n-daa pili bee n-zali Dagbaŋ. Ni o bi’ shɛba daa kpalim la Sunsom, Karaga ni tiŋ’ shɛŋa din pahi. Sitobu ni kani, Naa Nyaɣisi n-daa dee Yoɣu Tolandi ka daa ŋme tɔbu n-yɛligi Dagbaŋ. O daa kurila tindanima ka mali Nabihi ʒiini bɛ tinsi maa ni. Yakubu (2013) wuhiya ni Naa Nyaɣisi n-daa pili Dagbaŋ. O yɛliya ni Naa Nyaɣisi ni daa pili o tobu, Lingbuŋ ka o daa tuui tuhi deei. Lala zuɣu ka lunsi salindi Lingbuŋlana Tuu Zabili naa maa. O ni daa yi Lingbuŋ, Gaa ka o daa yiɣi ti lu, n-yi Gaa kuli Dipali n-zaŋ gari Zoosali ni Siŋa. O bi zani ni ka lahi yɛli ni zaŋ kpa Yaan nabihi nama la polo mi, Zuɣu n-daa nyɛ Naa Nyaɣisi ni daa daŋ tuhi fa tiŋ’ shɛli. Ni di zuɣu, Zuɣulana n-daa nyɛ tomo polo nazuɣu. O ni daa yi Zuɣu, Zangbaliŋ n-daa paya n-naan yi zaŋ Vogu pa. Dagbaŋ tinsi mini di dahi yuya Ŋan doya ŋɔ n-yɛ Dagbaŋ tinsi mini di dahi yuya Dalanyili Dalanyili nyɛla pukpariba tiŋa din be Nanuŋ. Tiŋa ŋɔ nyɛla tiŋ shɛli din be Bimbila wulinluhili polo ka lahi be Bimbila naa Sulinsi ni. Dalanyili nyɛla Nanuŋ tiŋa shɛli din mali yuli pam di kaya ni taɣada polo. Dalanyili nima n-nyɛ ban simsiri Nanuŋ na’ zuɣu n yɛrila Naa Gbewaa zuu Bimbila naa. Dalanyili Paɣiba pam nyɛla yidaanpaɣiba ka shɛba mi nyɛ daabihi. Paɣ’ shɛba ban nyɛ daabihi tooi diri tinkpan’ dahi kamani Taali daa, Nakpayili daa, Chamba daa ni Bakpaba daa n-ti dari puzuri nɛma n-ziri ŋa chani Bimbila daa n-ti kɔhira, ka shɛba kɔhiri ӡiɛ’ gbana, sala nyobu n-ti pahi Kpam tɔbu. Amaa binshɛli din niŋ nyaɣisim zaŋ chaŋ Dalanyilinima polo nyɛla, bɛ lahi kpaŋsi shikuru pam. Karachinima nyɛla ban yi Dalanyili na pam. Bɛ Karachinima maa shɛba nyɛla Karimbanima, alaafee tumtumdiba n-ti pahi ban tumdi ӡɛngama tuma duri ni. Amaa karimbanima n-nyɛ ban zooi bɛ karachinima maa ni. Dalanyili nyɛla tiŋ’ shɛli din nyɛ Tindaan tiŋa ka bɛ daadiini daa yi kuli nyɛla buɣa jɛmbu kɔŋko. Amaa pumpɔŋɔ, adiini pala kamani Musulinsi ni Dolodolonima daadiini la gba nyɛla din kpɛri Dalanyili na. Dalanyili daadam biɛligu bi pɔra. Bɛ kalinli wuhiya zaŋ chaŋ yuuni 2010 salo kalinli la puuni ni bi nyɛla ninvuɣ’ kɔbishinii ni pisopɔin ni ata (873). Kɔbiga vaabu puuni, ti yi pu adiininima ŋɔ zaŋ chaŋ bɛ Kalinli maa polo, ti ni nya ka Musulinsi vaai Pishi (20%), ka dolodolo adiini vaai pia (10%) ka Dagban dɔhili mi vaai pisopɔin (70%). Dalanyili soli bela Salaga mini Bimbila palidaa la zuɣu ka di soli birigiri Nabayili wulinluhili polo n-kpe puuni biɛla kamani maali ayi. Dalanyili nima pukparilim jɛndila kɔbu ni binkɔbigulibɔ. Saha shɛli ha, bɛ daa yi kɔrila Kawana, nyuya, banchi, chi, buŋgu n-ti pahi sinkpula. Amaa zuŋɔ, bɛ kpalim kɔrila nyuli, kawana, chi, naanzuu, Kamantoonsi, mana, tuya n-ti pahi sima. Amaa nyuli n-nyɛ bɛ ni tooi kɔri shɛli pam yuuni kam. Binkɔb’ shɛba bɛ ni tooi guli n-nyɛ niɣi, buhi, piɛri n-ti pahi nohi. Diagnosis Doro vihi baŋ nyεla n-vihi baŋ doro biεhigu ni din tahi lala yεlli ŋɔ na. Doro vihi baŋ tumdi tuma la yεli kɔŋkɔba ni nti pahi soya pam puuni zaŋ chaŋ haŋkali, bin’ shεli looloochi baŋsim nti pahi milinsi n-zaŋ baŋdi din tahi doro na ni di barina. System engeering mini kompuuta baŋsim ni, bε zaŋdi li m-baŋdi din tahi binshεli na nahingbana, din yεn baligi di wahala ka lahi bo tibbu n-ti li. Disability and climate change Disability and climate change ninvuɣshab ban nɣe nam-pooi yala kɔb-bu nɣɛla din kpaŋsira di yi ti niŋ ka climate taɣira.Climate taɣibu nyɛla yali timsili zaŋ ti nandaanba behigu-ni. Nandaanba ŋɔ yi pu, kɔbga puuni be vaabu pishi nyɛla ban nyɛ nam-pooi, ka be nam-pooi tali ŋɔ che ka be daalaafei, be bindira ni be iyaali yala niŋ tom ti ba. Vihigu wuhiya ni dunya nandanba pubu kɔbga puuni niriba pishi nyɛla ban nyɛ nampooi. Doro Lubu Na (Outbreak) Bɔhimbu zaŋ chaŋ doro wuligibu, din tahi doro maa na ni di barina niriba puuni, nti pahi so’ shεli di ni yεn doli tibi lala doro bee n-taɣi ka gu li, doro lubu na nyεla doro yi luna n- wuligi nini pɔbu ni neebu saha shεli ni luɣ’ shεli. Din tooi gbahi niriba biεla ni tinkpan’ shεli bee ka wuligi gbahi tingbana zaa.  Dɔriti dibaanahi biεla ŋ-ŋmani  doro lubu na din saɣi ni di nyε dɔri lurili.  Dɔri lurili nyεla alobo, lala bachi ŋɔ ka bε zaŋ ti doro din loora zaŋ tabili dɔr’ shεŋa din pili ti dundona ni, kamani kom bee bindira puuni dɔriti la. Alobo nyεla doro yi ti wuligi gili gbahi tingbani bɔbigu. Bachinima ŋɔ “ doro lubu na” ni “alobo”  nyεla ti ni mali garibiri taba. Vihivihiriba Manfred S. Green ni colleagues propose that latter the latter term be restricted to larger events wuhiya ni Chamber Concise Dictionary ni Stedman’s Medical Dictionary saɣiti ni di bi ŋmani. Nira yi yi yεn vihi doro lubu na/ dɔri lurili na,  ban bɔhindi zaŋ chaŋ doro wuligibu, din tahi doro maa na ni di barina niriba puuni, nti pahi so’ shεli di ni yεn doli tibi lala doro bee n-taɣi ka gu li, doro lubu na tumayili yihi la so’ shεŋa niriba pam ni saɣiti ka doli li.  Kamani United States tingbanni ban taɣiri ka guri dɔriti ni wuhi shεm gbunni ŋɔ. Zaligu wuhiya, ni bε ni tooi yεli ni dɔr’ lurili naaya di yi yina buyi zuɣu n yuui ka bε bε  bi lahi nya  doro maa ninvuɣ’ palli nii yaha, amaa shεŋa ŋuna din tooi  nya buta zuɣu. Doro lubu na zaligu na pɔrrimi ka di pa tingbana zaa m mali  soya zaa zaŋti dori loorili zaligu. Amaa tingban’ shεŋa kpaŋdi bε maŋa m mali di zali bihi tumdi tuma, shεhira kamani zaligu din gbubi salo daalaafee  “public health law” Doɣari Kpihin Yuya Dabganli puni di niŋ ka paɣa dɔɣira bihi ka bi kpira, di tooi mali yu shɛŋa din mali tira bihi maa shɛba din yɛn chɛ ka bihi maa shɛba niŋ nyɛvili. Di yi niŋ ka paɣa dɔɣira bihi ka bi kpira,o yi ti dɔɣi bia bɛ ni che ka bɛ da bia maa din yɛn che ka o niŋ nyavuli. Di yi ti niŋ lala maa, dɔɣira kpihin yuya ŋɔ maa ni shɛŋa ka bɛ yɛn zaŋ ti bihi maa. Lala yuya maa shɛŋa n nyɛ 1. Moroo bee Modoo 2. Mopaɣa 3. Gurundoo4. Gurunpaɣa 5. Gbengbedoo 6. Gbengbepaɣa 7. Ayigbedoo 8. Ayigbepaɣa 9. Kanbondoo 10. Kanbonpaɣa, Gurunpaɣa ni din kam pahi. Hilla Limann E-Class Dr. Hilla Limann nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulan' kuro n-ti Ghana. Dr Iddi Ziblim Dr Iddi Ziblim, nyɛla Ghana siyaasa nira ŋun nyɛ jintɔr' kuro zaŋ ti Gushegu piibu-piibu yaɣili din be Tudu yaɣili n-ti NPP paati. Bɛ dɔɣila Ziblim silimiin-gɔli September biɛɣu pia ni anu yuuni 1967, Gushiegu. O daa chaŋla silmiin' tiŋ shikuru din be America, University of Atlanta yuuni 2007 n-ti dee o shahira gbaŋ din nyɛ PhD (Political Science). Dr Kwame Nkrumah Maŋsulinsi lahabali Punpɔŋɔ yaa, ti tɔbu maa yi pa naaya. Din zuɣu, Ghana, yi tiŋgbaŋ yurigu la yaa, di yi dabitim bandi ni zuŋɔ kuli mali wɔra. To amaa yaha, m bɔri ni n zani la kpe ka puhi ka paɣi Ghana mulichi zaaha; nachimba ni paɣasara, ti pukpariba, ni ti paɣaba ban tuhi ni bilichini sili ka ti di nasara ŋɔ. Din maan pahi, n lahi puhiri ka paɣiri ti soja kura ŋɔ ni bi sɔŋsim zaŋ chaŋ ti tiŋgbaŋ ŋɔ tiligibu saambi nuuni ni dabitali ni. Ni kamani n ni pun yɛli la zuŋɔ din kuli mali wɔra, di tu ni ti zaa taɣi ti biɛhisi ni ti tɛha. Di tu ni zaa baŋ ni saha ŋɔ n-kuli mali chana, ti lahi pala ninvuɣ'shɛba ban be dabitali ni amaa ka nyɛla maŋsulinsi nima. Amaa, din maan pahi, kamani ni pun wuhi sham, di bɔri la nimmohi. Ni Africa pali shɛli ti nya o maa, ni o ni tooi tuhi o maŋmaŋa tɔbiri din yɛn wuhi ni gbansabinli gba nyɛla ninvuɣ'so ŋun ni tooi lihi o maŋmaŋ yɛla zuɣu. Ti nyɛla ninvuɣ'shɛba ban yɛn wuhi andunia zaa, ni tiŋgbana din pahi, ni ti nyɛla ninvuɣ'shɛba ban niŋ shili ni zali ti maŋmaŋa kali- ti nim maŋmaŋa gbansabila kaya ni taada. Kamani n ni di pun yɛli Asambuli nim sham minti bihi din gari, n pun yɛli ba ti yɛn namla ti nim maŋmaŋa Africa kaya ni taada ni ti biɛhigu. Din kɔŋko n-nyɛ binshɛli ti ni ni tooi zaŋ wuhi andunia zaa ni nyɛla ninvuɣ'shɛba ban niŋ shili ni ti tuhi ti maŋmaŋa tɔbiri. To amaa zuŋɔ, ni tooi bɔli yi zaa , zuŋɔ dabisili timsili ŋɔ, ni binshɛɣu ku tooi niŋ naɣila di mali la Naa Natitamlan' yɛrida ni O sɔŋsim. Ti nyɛla ban di tɔbu maa nasara, ka lahi nyɛ ninvuɣ'shɛba ban kpaŋsiri ti maŋa. TI MAŊSULINSI ŊƆ MAA KA BUCHI NAƔILA TI TI ZAŊ LI N GƆHI AFRICA ZAA MAŊSULINSI DEEBU. Dinzuɣu pumpɔŋɔ yaa, n Ghana ninsali taba, ti yi pa bɔmi ya Naawuni nambɔɣu kamani nin' pɔbi ka neei buyi zuɣu, ti salo tuha ni miliyɔna ŋɔ zaa. N bɔrimi ni n-suhi sokam minti yini, ka ti zaŋ li paɣi Kpɛŋlana Naawuni, ni O ni sɔŋ ti ka yihi ti miisim ni, ti jariyaari nim kpɛbu ni, ni ti wahala nima dibu ni hali na ni zuŋɔ. Ti fomiya minti yini. Ghana nyɛla din n-nyɛ di maŋa zuŋɔ kuli mali wɔra.Tɔ pumpɔŋɔ, n-nyɛla ninvuɣ'so ŋun yɛn puhi ti guŋgɔŋ ŋmɛribi ŋɔ ka bi ŋme ti Ghana Maŋsulinsi Yila. M bɔri tiŋgbaŋ muni maa zaa sɔŋsim ni ti nanima maa din yɛn che ka n tooi mali tiŋgbaŋ ŋɔ biɛhigu zaa zali viɛnyɛla. Ti niŋ shili ni ti kpuɣi ti tiŋgbani ŋɔ n-lɛbigi li tiŋgbani shɛli tiŋgbani kam zaa ni yɛn tiri shɛli jilima. Ti zaa ku mi ni ti piligu ŋɔ maa yɛn malila yɛli muɣisira, amaa yaha, n-nyɛla ninvuɣ'so ŋun dumba yi sɔŋsim. N-nyɛla ninvuɣ'so ŋun dumba yi kpaŋmaŋa. N ni kuli nyɛnya shɛm maa, n lihiri mi ni n-nina tariga ka baŋ ni yi shiri yina yiri zaa. Ka n zaani kpe ka kpahiri yi zuɣuri ni, ku zanya ti nyaaŋa sahakam ka ti che ka andunia nim baŋ yaa, ni gbansabinli gba yi nyɛ yiko, o ni tooi wuhi andunia nim ni o gba nyɛla ŋun be biɛhigu puuni. Ti nyɛla ninvuɣ'shɛba ban neei gom ni. Ti pala ban lahi yɛn gbihi yaha. Zuŋɔ kuli mali wɔra, gbansabinli palli yina andunia! Trans _ Dagbani Dɔriti Dɔriti nyɛla binshɛli din nahindi salnima pam zaŋ kpa bɛ alaafee polo biɛhigu ni. Dɔriti mali balibu pam ka di nahingbana zooi pam. Di shɛŋa nyɛla dɔri loora, ka shɛŋa nyɛ niŋ-gbingbaŋ zuɣu dɔriti ni kpaɣu bala zaa. Eastern Region E-Class Eastern Region nyɛla din be Ghana regions pia ni ayobu la puuni. Koforidua n-nyɛ di tinzuɣu. Ebola Ebola doro ŋɔ nyɛla salnima doro, ka di daalaama ninsala niŋgbuna ni piini dabaayi zaŋ chaŋ bakɔi dibaata,din dee yi niŋ ka daadam kɔbi ebola dor’bimbirili ŋɔ. Ebola daalaama nima maa ninsala niŋgbuna ni n¬-nyɛ:kpaɣ’ʒiɛɣu,lɔŋni Yuma,daadam jila ni biɛrim nti pahi zuɣuyaali. Di daalaama nima maa shɛŋa n-lahi nyɛ:tiri ka nyera nti pahi tiri. Ka daadam dulimsurugu nti pahi o binsabili dii bi lahi tumdi tuma viɛnyɛliŋga. Di yi ti niŋ n-ŋɔ,daadam ʒim chandi o niŋgbuna ni nyɛla muɣusigu. Daadam ni tooi kɔbi Ebola doro ŋɔ binkɔbiri ʒʒim ni bee bɛ niŋgbuŋ kom ni. Shɛhira kamani: Jansi n-ti pahi Zona n-nyɛ ban tiri Ebola doro ŋɔ. Tɔ amaa dor’bimbirili ŋɔ pɔhim zuɣu yɛligibu maa pala din sabi sɔŋ kundinima ni. Baŋdiba ti yarida kadama zona n-nyɛ ban yɛligiri bee ban niŋdi Ebola doro ŋɔ bayana. Tɔ amaa Ebola doro ŋɔ pala din gbahiri zon ŋɔ. Din dee yi niŋ ka daadam yi kuli kɔbi doro ŋɔ,di nyɛla din yɛn lɔhi bee n-gbahi ninvuɣubɔbigu.Dabba ni tooi doli sɔ’shɛŋa bee sɔshɛŋa doro ŋɔ ni doli yiri doo ni n-kpɛri paɣa ni n-nyɛ manii. Pɔi ka bɛ ti yɛn zahim daadam n-nya ni o mali Ebola dor’bimbiri ŋɔ,faashee bɛ vihi o kamani chiraayi nyaaŋa n-nya o mali dor’shɛŋa din mali Ebola daalaama nima ŋɔ pɔi ka naai yi zahim o nya o mali Ebola doro maa. Ti ni yɛn niŋ shɛm m-baligi Ebola doro ŋɔ nyɛmi ni ti gu ti maŋa ka chɛ binkɔbi shɛba ban zaŋdi doro ŋɔ loori daadama nima. Lala binkɔbiri maa n-nyɛ: Jansi mini Kuruchunima. Ti yi yɛn niŋ li,faashee ti kurila lala binkobiri ŋɔ,n-zaŋdi ba labiri katiŋ ka chɛri daadama biɛhigu shee. Yaha,nimdi yi lahi duɣi bi viɛnyɛliŋga bee nira yi yeri neen’shɛli din yɛn gu o bee n-taɣi o ka chɛ doro ŋɔ kɔbbu,di yi niŋ ka o yɛn tabisi bee n-shihi nimdi maa. Bee ka o paɣiri o nuhi saha shɛli kam o yi shihi bee n-zani baɣili ŋun mali doro ŋɔ. Ebola doro ŋɔ ka tibiri chichi, kpaŋ maŋa shɛŋa niriba ni mali bee sɔŋsim shɛŋa niriba ni mali tiri ninvuɣu shɛba ban mali doro ŋɔ nyɛmi: Bindira bee binnyura din malisim bi yaɣi lala bee din bi malisi dibu. Vihigu wuhiya ni kɔbigu puuni,vaabu pihinu nti pahi pihiwɔi n-kɔŋdi bɛ nyɛvuya zaŋ chaŋ doro ŋɔ polo. Ebola doro ŋɔ daa tuu yila polo West Africa tiŋgbana ni kamani Sudan mini Democratic Republic of the Congo. Yuuni ɛ97ɣ ka doro ŋɔ daa yi polo. Zaŋ gbaai yuuni 20ɛ3 hali ni zɔŋɔ, daadam biɛlim ban kalinli bi paai tuhili n-gbaari ebola doro ŋɔ bee n-kɔbiri dor’bimbirili ŋɔ yuuni puli ni. Doro ŋɔ labina ni yaa pam ʒɛmana shɛli ti ni ʒiya. 20ɛɔ yuuni ŋɔ puuni, tinsi kamani; Guinea,sierra leon n-ti pahi Liberia nyɛla doro ŋɔ ni niŋ bayana,Ka Nigeria gba na zali nuu ʒiya. Pirimla doro ŋɔ barina zuɣu,America nima kpahi bɛ yanima zuɣu ni ni bɛ niŋmi katiŋ ka chɛ gɔrim shɛŋa din bi kpa bee n-niŋ talahi zaŋ kpa tiŋ’duya din mali ebola doro ŋɔ chandi. Zaŋ gbaai silimiin goli August 20ɛɔ yuuni ŋɔ, daadam biɛlim ban kalinli yaɣi tuhi pia ni ayɔbu n-daa nyɛ dɔɣitɛnima ni vihi ka bɛ nyɛla ban mali Ebola doro ŋɔ bee ka dor’bimbirili ŋɔ be bɛ niŋgbuna ni. Salnima na kuli bela moli ni bee vihigu ni, ni bɛ nya Ebola dor’bimbirili ŋɔ tilaa. Tɔ amaa hali ni zɔŋɔ so nabi yina ni tilaa maa. Echinococcosis E-Class Echinococcosis, bee hydatid, hydatidosis, nyɛla ningbiŋzohi dɔr’ shɛli mɛbima ni tahiri na. Doro ŋɔ pula buyi; din tooi looi niri (alveolar echinococcosis) bee ka di lee bingoo (cystic echinococcosis) sal ningbuŋ zuɣu. Puri ayi ŋɔ nyaaŋa, “polycystic echinococcosis” mini “unicystic echinococcosis” gba biɛni ka lee bi yammmi. Di zooya ka doro ŋɔ gbaai niri kadi paai yuun’ muni ka bi wuhi shihira shɛli. Doro ŋɔ lahimgbana palo yibu dɔlila Echinococcosis ningbiŋzohi ŋɔ galsim, n-ti pahi ningbina luɣu shɛli ŋa ni be. Alveolar echinococcosis pilindila binsaba ni, ka ni tooi zooi n-nɣɔɣi ningbiŋ ni luɣa pam Kaman zuɣupuri mini kukolini. Di yi gbaai binsabili, echinococcosis bara ni tooi kɔbi sampuɣili, kɔɣisibu, bei yellow. Kukolini doro tahiri nyoɣuni doro na, vuhim faabu n-ti pahi kɔhingu. Doro maa nyɛvuli dolila bindirigu bei ko’ nyurim shɛli mɛbima gala ŋɔ ni be dini, bei niri yi miri vuhurigu so ŋun pun mali doro ŋɔ. Binkobi shɛb’ ban ŋubiri nimbi ka doro ŋɔ malibi, mɛbima gala ŋɔ yirila be bindinina. Binkɔb shɛb’ din tooi gbaaira nyɛla: baa, ŋɔɣu ni kunduŋ. Poi ka Echinococcosis ti yɛn gbaai binkɔbiri ŋɔ, shei ka be mi ton ŋɔbi bin saba bei puuni binyɔri bin be vuhurisi shɛb’ ban pun mali doro ŋɔ, kaman piɛri bie nantarisi. Din niŋ ka "Echinococcus" be tabini la, dor’ shɛli ŋan zirina gba bela tabini. Doro ŋɔ vihibaŋ dolila tabibi baŋsim shaŋa nashaara nim ni boli ultrasound computer tomography (CT) bei magnetic resonance imaging (MRI). ʒim ni vihigu n-ti pahi biopsy gba nyɛla din ni tooi soŋ. Doro ŋɔ taɣibu pahiya ka di tibi bahi shab’ mɛbima ŋɔ ni nyɔɣi, ka nyuhi binkɔbri ban kpalim tima din -ni guba ka che dɔro ŋɔ. Di tibi ku nyɛla din to pam. Di yi niŋmi ka di nabi bingɔhi, baŋdib’ ni tooi dooi li ka naan yi niŋ tim’ ta li. Puhigibu ŋɔ nyaaŋa, di tuya ka benkɔbiri nɔ laamba che ka be nina pa yuma ŋɔ zuyu. echinococcosis la mii tuya ka be karigi ka naan yi tibili. Tim din yuli booni albendazole la tuhiri li vienyelinga, di naɣi diri la yum’ bɔbgu. echinococcosis kuri bara. Doro ŋɔ be dunia luɣa kam. Doro ŋɔ mali salnim paai million zaɣiyini. South America, Africa, n-ti pahi Asia luɣu shaŋa beni ka doro ŋɔ mali nirib’ 10%. 1990 yuuni pulini, di daa kula nirib’ 2000. 2010 yuuni pulinimii ka di ku nirib’ 1200. Yuuni kam pulini, doro ŋɔ cheka gɔmnanti nim diri 3 billion USD. Di nyɛla dinni tooi gbaai kuruchunima, yuri n-ti pahi niɣi. Edward Akufo-Addo Edward Akufo-Addo(1906–1979) nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulan' kuro n-ti Ghana. Ellen Rose Alemany Ellen Rose Alemany nyɛla America daabiligu kpɛma. Ŋuni n-nyɛ daambolo ni kpɛma zaŋ ti CIT Group din pahi Banki kara pihinu din be United States maa. Alemany n-lahi nyɛ toondana, zaŋ ti CIT Banki, N. A. Pɔi ka O daa kpe CIT, O daa nyɛla zuɣulana zaŋ ti RBS Americas, din daa n-nyɛ kpɛm n-lihiri Scotland Royal Banki daabiligu nima din be America zaa. Ŋun n-daa lahi nyɛ kpɛma n-zaŋ ti RBS Citizens Financial Group, Inc., RBS kparibɔɣu hali ka o daa che tuma silimiin' goli September, 2013. Alemany daa bela CIT, Fidelity National Information Services, Operation HOPE, Inc., The Center for Discovery ni Partnership for New York City kpambi la ni. O daa pahi la ninvuɣu shɛba ban saɣisiri New York City kpambali ba zaŋ chaŋ Mayor Laɣiri nim maa dibu ni Board of Trustees zaŋ ti Conference Board. Yuuni 2019, America Banki tuuntumdiba daa piila Alemany pubu din pahiri ayi zuɣu ni ŋun n-nyɛ paɣaba puuni Banki tuuntumdiba gɔnaate America zaa. Bɛ daa dɔɣi la Ellen Rose Alemany New York City tingbani. O ba ni o ma n-nyɛ William P. Luciani ni Lucy M. Luciani. O daa chaŋ la o bikura shikuru la Academy of Mount Saint Ursula High School din be Bronx, New York tingbani. O daa naai li yuuni 1973, Alemany daa chaŋ la University of Bridgeport n-ti niŋ yuma ata ka daa deei di shɛhira gbaŋ (Bachelor Degree in English Litiricha). Alemany daa go baŋsim zuɣu n-chaŋ Fordham University Graduate Shikuru of Business yuuni 1980 ka daa deei baŋsim yaɣili din jɛndi Laɣiri yɛltɔɣa (Finance) ka daa deei shɛhira gbaŋ din nyɛ daabiligu Master tali (Master's in Business Administration). O daa chaŋ mi n-ti naai Credit Training Program, Chase Manhattan Banki la ni yuuni 1981. Yuuni 2011, Bryant University daa ti o la Dɔkta tali. Yuuni 1977 -1987, Alemany daa tumi dila Chase Banki. Yuuni 1987, o daa kpela Citibank ka daa deei kpamli bam kamani Commercial Business Group zuɣulana paa din kparibɔɣiri n-nyɛ CitiCapital, Commercial Markets Group ni Commercial Real Estate Group. O ni daa be Citibank, din daa n-nyɛ North America kɔmpeni din pahiri pubu buyi ban tiri "leasing" nima la, ŋuni n-daa nyɛ di zuɣulana. Alemany daa di nama pam Citigroup's Global Corporate Bank puuni. Di shɛŋa n-nyɛ Customer Group Executive of North American Markets, Global Industry zuɣulana zaŋ ti Media and Communications, ni U.S. Industry zuɣulana zaŋ ti Consumer Products, pɔi ka be daa naan piigi o Citibank zuɣulana paa ni Customer Group Executive zaŋ ti Global Relationship Bank din be Europe la, London tingbani, yuuni 1999. O daa lan lԑbi chaamani ni zuɣulana zaŋ ti Citibank International plc, Citibank's European bank; Country Corporate Officer zaŋ ti United Kingdom; ka daa lan be Citibank toondaan nima, N.A. Alemany daa daŋ mi n-che tuma ka daa lɛbi CIT Group toondana April 2016 ka daa lahi lɛbi Daambolo zaŋ ti May 2016. Alemany ni daa lɛbi toondana, o daa zaŋ la o zaɣa zaa n-niŋ kɔmpini maa laɣ' paŋbo ni ni laɣ' sɔŋbu laɣimbu. CIT daa dii kpuɣila o soli maa ka ti tooni hali ni wayyo. Alemany jilima n-nyɛli hali ni zuŋɔ dɔmini o daa bo soya ka paɣaba pam daa nyɛ zaashee kara CIT puuni. Paɣaba ayi ko' n-daa be CIT toondaan nim maa ni Alemany ni daa deei di Daambolo tali maa. Saha bihi sunsuuni, zaŋ ti gbaai silimiin' goli September 2018, paɣaba anu zaa n-daa pun n-nyɛ toondaan tali m-pahi dabba ninvuɣ' pia zuɣu. Paɣaba maa daa nyɛ tuun' kara kamani kpɛma zaŋ ti tabibi ni kpɛma zaŋ ti laɣ' paŋbo ni di deebu nima. Pumpɔŋɔ, paɣaba yi pan vaai buta CIT tuuntumdibi ni. Federal Advisory Council daa piila Alemany First District Representative ni bi saɣisiri be Federal Reserve System toondana nima. O daa niŋ la yuma ata kpamli ŋɔ ni. Alemany daa lahi siɣi mi zani n-lԑbi laɣi' sɔŋda ni Kɔmitii nira n zaŋ ti Financial Services Roundtable, o daa lahi nyɛla kpɛma m pahi The Clearing House Payments Company kpambi maa ni. O daa lahi nyɛla kpɛma m pahi Depository Trust and Clearing Corporation ni The Equipment Leasing & Finance Association. Alemany nyɛla kpɛma n-zaŋ ti Operation HOPE tum yuuni 2015. HOPE nyɛla ʒɛngama zuɣu laɣinsi la yini din kpuɣi niya ni di tuhi kari fara ka lahi kpiri biɛhisi din yɛn bo daabiligu nim din gahim n-ti sokam. Alemany kpaŋmaŋ ni o daa sɔŋsi ya ka be pili "Launch and Grow" din ku yɛn kpaŋsi paɣaba daabiligu ni bi toon-tibo. Alemany lahi nyɛla Automatic Data Processing (ADP) kpɛma tum yuuni 2012. ADP pahi tuma du' zuɣu kara ban tiri daabiligu tuma duri yiko ka be sɔŋdi bi lahabaya pohim zuɣu sagbana puuni (internet cloud) zaŋ ti tuuntumdiba andunia zaa. Alemany daa kpɛla CIT silimiin' goli January, 2014. CIT tumdila tuma din jɛndi Laɣiri yɛltɔɣa, laɣ' paŋda, laɣ' dibo saɣisigu zaŋ ti daabihi ni ban daabiligu na pɔra. Yuuni 2014, Alemany daa pahila Fidelity National Information Services kpambi maa ni. FIS n-nyɛ andunia zaa toondaan nima ban tiri Banki ni laɣi yɔbu tabibi baŋsim. Alemany mini Center for Discovery kpamba daa tum 2008. Yuuni 2002-2010, Alemany daa pahila kpamba zaŋ ti March of Dimes (NY Division) Alemany yidan' n-nyɛ Joaquin "Jack" Alemany ka o mini o mali bihi ata. Bi bihi maa so yuli m-booni Jacqueline Alemany. Bihi ayi ban pahi maa n-nyɛ David ni Ellen Jr., ŋun n-nyɛ ŋmanalana maa. 2007 - Bɛ daa piila Alemany m pahi Treasury and Risk's list din daa n-nyɛ 100 Most Influen-tial People in Finance (Bankers Redefining Their Role and Watching Their Backs). 2009 - Alemany yuli daa lahi pahi la Forbes Magazine la puuni din taachi daa nyɛ "One of the World's Most Powerful Women" bɛlima ni. 2011 - Ŋun n-daa lahi di Foreign Policy Association Corporate Social Responsibility Award. 2012 - Connecticut Women's Hall of Fame 2010 Honoree. 2012 - Alemany daa lahi deei la jilim' pariga Center for Discovery nim sani, ban daa nyɛ ʒɛngama zuɣu laɣinsi ban bɔri Alaafeei yɛltɔɣa ban daa bɔri bɛhisia shee n-tiri bihi ni ninkura ban nyɛ Naawuni Dahima pirinla o toondana tali zuɣu. 2013 - American Banker Lifetime Achievement kpaŋmaŋa pini. American Banker daa nyɛla Alemany kpaŋmaŋa, din zuɣu ka piigi o buwei (9) zuɣu n-zaŋ pahi bi yuuni kam piibu shɛli be ni daa booni "25 Most Powerful Women ban be Bank tuma nim ni". 2018 - Conference Board's Committee for Economic Development daa piila Alemany toondana ka daa ti o Peter G. Peterson kpaŋmaŋa pini Emmanuel Kwabena Mustapha E-Class Paster Emmanuel Kwabena Mustapha (1960) nyɛla bilichini so ŋun nyɛ Dolodolo Issah daa diini la puuni nira. O ma yila Kumahi (Kumasi) na ka o ba mi yi Boku din be Bolga polo la na. Dinzuɣu, o ma nyɛla Kambonpaɣa (Ashanti) ka o ba mi nyɛ Modoo (Moshi). Bɛ daa dɔɣila Pastor Emmanuel Kwabena Mustapha yuuni 1960 Bawku. Ŋun wumisi o n nyɛ Harunah Imoro ka o be Boku tingbani ni. O daa nyɛla ninvuɣuso ŋun pili biɛhigu ni biyarilim. O ma daa nyɛla dololo nira ka be yaɣ'sheli bɛ ni booni Jehavo Witness. O nyɛla dolodolo adiini toondana ka mali paɣa ni bihi. Pastor daa zooya pam ni biyarilim do mini o laamba daa bɛ bɔri o ni be adiini shiɛli maa. Emmanuel daa nyɛla musulimi poi ka ti naa lɛbi dolodolo nira. O ni daa nyɛ bia o daa tumdi la fita tuma (authomechanics) ka daa min lahi nyɛ namdi shera (shoemaker). O daa leela Pastor yuuni 1991 ka lahi nyɛ ŋun su loori nima din ʒiri daadama nima n-chani luɣ' shɛŋa bɛ ni bora. Environment E-Class Tingbani nama tiɛri nyɛla binniɛma, binvuri mini tihi. Naawuni ni nam shɛli ŋan be biɛhigu puuni kapani so n zaŋli na. Ʒileli nyɛla biɛhigu shiɛli zaŋti bin niɛma, tihi, mɔri,  kuɣa ni din kam ŋmani lala ka biɛhigu shee ŋɔ nyɛla din gaham ni Naawuni ni namili shiɛm ka din kam be dinni maali bukaata ni taba ka lala bukaata nima maa tooi lɛbigira bin namdili Kam nama biɛhigu maa ni.   Baŋsim yaɣa shɛli ŋan tiriti wuhiri bin niɛma bukaata ni taba shɛm ni bɛ mini biɛhigu maa ni binyɛra (tihi, mɔri, tingbani) ni kpiɛri taba ni shɛm. Ʒileli din nyɛ biɛhigu shiɛli ŋan ʒiri kuɣa, tihi ni mɔri ŋɔ tooi kpiɛri ni ʒileli maa yaɣa shɛŋa ka taɣiri biɛhigu shiɛ hala zaŋ jandi ningbindoo ni bukaata maaligu yɛla. Ʒileli shɛli ŋan kpiri n-nam ŋan nyɛ ŋan sɔŋdi salinima zaŋ chaŋ bɛ ʒileli ni tuma zaŋ gbaai tuunzuɣiri ya kara ni yili gbiɛra. ʒileli ŋan jɛndi biɛhigu binyɛra(tihi, mɔri, kuγa zoya) mini binniɛma ni kpiɛri taba ni shiɛm wuhiri daadam ni bɛ biɛhi shɛli ni, ni niribi mini tuma duri ni kpiɛri taba shɛm. Daabilim ʒileli, nyɛla daabilim yɛligu bee taachi tabiibi tabiibi baŋsim puuni. Binyahiri mini yuya ni niŋ niŋgbuna ni taba ni lahabaya bee di niɛma yaɣayaɣa din be Tabiibi Tabiibi baŋsim yaɣa maa ni. Ʒileli din nyɛ so'kpuɣibo zaŋ jandi Tabiibi Tabiibi lahabaya nambu yaɣili, sokpuɣibo,tabiibi tabiibi niɛma puuni ka lahabaya tuma nambu dugbiɛra ni tooi deeri sokpuɣibo tuma tumda. Tabiibi tabiibi tuma saha ʒileli, nyɛla din bɔri saɣilinga n-tiri lahabaya tuuntumsa lahabaya tuma dugbiɛra ni di yi niŋ katabiibi tabiibi neeni yi tumda. Alaamu doro Alaamu doro nyɛla dɔri bimbirili din wuligiri ni valiŋ salo gbaluŋ zuɣu saha bihi sunsuuni. Kotomsi kamani meningococcal infections puuni, di wuhiya ni dɔriti bal' yini yi gbahi niriba ban gari ninvuɣu pia ni anu (15) ninvuɣ' tuhi kɔbiga (100,000) kam puuni ka di gbaabu maa kuli pa taba dabisili kam hali ni dakulo ayi, lala doro ŋɔ leela alaamu doro maa. Alaamu doro nyɛla doro din gbahiri niriba ʒilɛlini saha bihi sunsuuni.Tuma duu dinsu dɔriti gu ka taɣi yaɣili wuhi alaamu doro ni nyɛ shɛli ka yɛli ni di nyɛla dori bimbiri shɛli din yoli biɛhigu ni n tooi gbahiri niriba pam n yaɣi bin namida tiɛha zuɣu. Bɛ ni boli shɛli alaamu doro nyɛla dɔri bimbiri shɛli din ni tooi gbaai niriba pam saha bihi sunsuuni ka di ni gbaai so kam nyɛla ŋun kɔbi doro maa la so yini zuɣu. Saha shɛŋa, di tooi zaŋdi alaamu doro mini dori libigirili m-maɣisiri taba. A maa ban tooi niŋdi yɛla vihigu ka sabirili n niŋdi kundinima ni ka mani Manfred S. Green mini o taba ban yɛlimi ni dɔri libigirili nyɛla din pɔri ni alaamu doro ka dama Chambers Concise Dictionary mini Stedman’s Medical Dictionary ni saɣiti li shɛm. Di tuya ni ti baŋ kadama, alaamu doro dii bi ʒɛmi ni di nyɛ dɔr' loorili hali. Di kuli nyɛmi kadama dɔri bali yini yi ni tooi gbaai ninvuɣu gbaluŋ saha bihi sunsuuni. Lala ŋɔ zuɣu, di tooi zaŋdi alaamu doro n-tiri dɔrishɛli silimiinsi ni booni “West Nile fever” la n ti pahi timsim bee niŋgbuna galisim doro (ka mani anduniya alaafee laɣingu tuma du shɛli bɛni ka bɛ booni li World Health Oraganisation) mini ban pahi lala tuma yaɣili ŋɔ nima ni sɔŋli shiɛm bɛ tuma yaɣanima ni. Di tooi niŋda ka ti nyɛri alaamu dɔriti ti bindira din gabisi ni. Kotomsi kamani ti ko'nyurima ni. Binnɛma bee binvuri kamani duunsi bee jaŋgbara gɔrim zaŋ yi ʒilɛli ni n-zaŋ chaŋ ʒilɛli shɛŋa ha ni gba tooi leeri sababi n-ʒiri alobo doro na. Alaamu doro tooi lahi nyɛla din chɛni n-doli saha. Doro kamani kohingu tɔŋtɔŋ tooi kanimina pohim bee kikaa saha ka gbaŋ-kɔɣu mi tooi zooi n kani na tulim bee waligu saha. Di be alaamu dɔriti waliginsim puuni ka di doli la di ni gbahi ninvuɣ’ shiɛba ni di ni di ninvuɣ’ shɛba nyɛviya. Alaamu doro laasabu maalibu zaŋ chaŋ di kpaŋsibu mini di yaa gbarigibu kpuɣiri la yuma anu bee yuun’ pia saha. • Alaamu doro din yi luɣ’yini na bee din daliri nyɛ zaɣ’yini. Dimbɔŋɔ wuhirila alaamu dɔriti din be biɛhigu ni ka salo tooi kɔbiri li luɣini bee ka daliri shɛli din che ka salo kɔbirili nyɛ zaɣ’ yini. • Alaamu doro din-loora. Lala alaamu doro ŋɔ nyɛla din ni tooi mooi bee n kɔbi ŋun pun maali li sani. Di ni pun gbaai so nyɛla ŋun ni tooi zaŋli n looi so ha dabam. • Alaamu doro din laɣim din yi luɣi yini na mini din loora. Kotomsi kamani alobo doro din yi so sani n-looi so zooya ka di nyabili nyɛla luɣ' yini bee ka bin yini n-ʒili na kamani silimiinsi ni booni shɛli “zoonotic” dɔri ʒirigu. • Di tooi doli pɔhim n loora. Di yi niŋ ka maŋa gubu bee taɣibu kani, pɔhim nyɛla din ni tooi ʒi alaamu doro n-yi so sani n-looi so diyi niŋ ka bɛ miri taba kamani napɔŋ ŋmɛbu bu pia zaŋ chaŋ bu pishi zuɣu. • Binniɛma gba nyɛla ban ni tooi tahi alaamu doro na ʒilelini. • Alaamu doro ni tooi lahi yina nama puuni. Lala dini ŋɔ din kuli yirimina sala bee ninvuɣ’ zoobo ni bee liɛbgimsim ni. • Miribu, shihibu bee taba ni kpɛbu. Alaamu doro ni tooi yina binniɛŋ dimbuni na, ko-nyurim din gabisi, salo bee laɣingu ni di yi niŋ ka niŋgbuna sɔri taba bee n-shihiri taba. • Di ni tooi yi ʒaamani shɛli n-looi ʒaamani shɛli ha nima bee ka di yi laamba sani (bɛ ʒim ni) n-looi bɛ ni nam shɛli bee n-dɔɣi bi' shɛba. Escazu Agreement Escazu Saɣiti nyɛla binshɛli Dunia zaa ni daa saɣiti shɛli yuuni 2018. Di daa yɛliya ni tiŋgbana saɣiti ni lahabali ni tu ka di niŋ bayana, sokam mali soli ni o zaŋ o maŋa m-pahi laɣingu shɛŋa zaa din nyɛ salo dini, ka adalchi be ti ni gbibi ti ʒilɛli ni sham Latin America mini Caribbean tiŋgbana ni. Dini ka sokam booni Escazu Nangbanyini (Spanishi puuni: Acuerdo de Escazú). Di nyɛla andunia zaa nangbanyini shɛli 24 Latin American ni Caribbean tiŋgbana ni daa dihi nuhi zaŋ chaŋ so' shɛŋa din tiri salinima soli ka bɛ ni tooi nyɛ lahabali din jɛndi bi ʒilɛli ni, ka mali nuutimbu zaŋ chaŋ bɛ ʒilɛli ni shaawara gbaabu ni, adalchi din bɛ biɛhigu puuni, ni ʒilɛli ni shɛli din mali anfaani, alaafe ni bɛhisuŋ zaŋ ti ʒamana ŋɔ ni ʒamana shɛŋa din ti na yɛn kana. Lala nangbanyini ŋɔ maa yami zaŋ ti tiŋgbani 33 din bɛ Latin America polo ni Caribbean polo gba. Nuudihibu kalinli din yiɣisi 24 puuni, be niriba pia-ni-ayi n-daa niŋ dihitabili nuudihibu maa. Bani n-nyɛ: Antigua ni Barbuda, Argentina, Bolivia, Ecuador, Guyana, Mexico, Nicaragua, Panama, Saint Vincent ni Grenadines nima, Saint Kitts ni Nevis, Saint Lucia, ni Uruguay. A yi lihi United Nations General Assembly yala piɛbu puuni, be daa yooi la Escazú Nangbanyini kundi ni salo maa dihi bɛ nuhi silimiin goli September 27, 2018 dali. Lala naŋgbanyini ŋɔ maa daa yimi na yuuni 2012 United Nations nim ʒinahigu la puuni din daa jɛndi lɛbiginsim shɛŋa din mali nyɛvuya. Laa maa zuɣu, din kɔŋko laɣim gbaai kundi bɛ zaa ni yɛn dumba zaŋ chaŋ bɛ lala ʒinahigu maa ni. Bɛ daa sabi li mi yuuni 2015 hali ni 2018 amaa ka bɛ daa saɣi tili Escazú, Costa Rica tiŋgban ni silimiin goli March 4, 2018. Be daa dihi la nuhi silimiin goli September 27, 2018 ka daa kuli chɛli hali ni silimiin goli September 26, 2020. Dihitabili nuudihibu bin pin-yini ka bɛ daa bɔra ni di tum tuma. Be dila nasara silimiin goli January 22, 2021 saha shɛli Mexico mini Argentina ni daa saɣi tili ka pahi bɛ zuɣu. Naŋgbanyini ŋɔ nyɛla din yɛn Niribi pam wuhi bini malila zilisigu sham zaŋ chaŋ Brazil nim polo ni bi ti bi saɣi n-dihi bi nuu ka di mii bi yi shɛli pahila Jabir Bolsonaro gɔmnanti pala ninvuɣ' shɛba ban saɣiti ʒilɛli ni bee salinima yiko nim malibu polo. Yaha, niribi lahi niŋ zaɣa ni Colombia nim ni na bi dihi bi nuhi maa dibahibamdi bini pahi tiŋgbaŋ shɛŋa ban mali ninvuɣ' kpima baŋ kuri bi ʒilɛli maa ni. Face shield E-Class Face shield (Nin’pɔbirigu) nyɛla neen' shɛŋa ŋan guri nira ka chɛri dɔriti kɔbbu ka bɛ booni li "Personal Protective Equipment" (PPE) la ni zaɣ' yini. Di tuma nyɛla di gu ŋun zaŋ li niŋ o maŋa ninni zaa (bee di yaɣ' shɛli) ka chɛri barinanima kamani bin shɛŋa din yiɣira pɔhim ni n-ti pahi pala zuɣu tankpa' gbulugu, tima din mihi bahina (labɔritirinim mini tuma duri ni), bee binshɛŋa din ʒiri dɔribimbira lɔhiri niriba (alaafee mini labɔritiri tuma duri shɛhi). Face shield nia nyɛla di gu ka taɣi ŋun kpa li bee n-zaŋ li niŋ o maŋa ninni zaa bee di yaɣ' shɛli ni o nina ka che barinanima. Face shield tumi ka nir' yɛn zaŋ li niŋ o maŋa ka kpala ninkpara pahi di zuɣu. So'chibsi ayi ka bɛ dola m-maani face shield nima: extrusion mini injection molding. Bɛ yi doli extrusion baŋsim m-mali face shield, di nyɛla din taɣiri binyɛra vɛnyɛla n-gari bɛ ni doli injection molding baŋsim m-mali shɛli dama extrusion sheets maa mali yaa n-gari injection molding. Shahira, hali bɛ yi mali face shield din zaɣ' faliŋtali bi yaɣi 0.8mm, di nyɛla din ni tooi ni taɣi kur' biɛlinli din yaliŋ paai 6mm din chana ka di tia paai 120 m/s (European standard, gubu ka che bimbiɛlima din tizobo galisi - medium energy impact), ka face shield shɛli bɛ ni zaŋ injection molding baŋsim mali mi tu ni di timsim paai 1.5 mm pɔi ka naan gu lala gubu tatabo. Tɔ amaa injection molding din nyɛla bɛ n-ni tooi niɣim niɣim shɛli dabam dabam n-gari extrusion. Alaafee tuma shee, face shield nɛma balibu alaafee tumtumda ni mali guri o maŋa o tuma shee ka chɛri ʒim bee binshɛɣu kam din nyɛ zaɣi kom bee pohim ka nyɛ din ʒiri dɔribimbira. Ŋmahinli nyɛla CPR mask pɔbbu/kpabu saha shɛli bɛ yi sɔŋdi so ni o vuhim labina bee CPR. Ŋmahinli din lahi bɛni nyɛla nira ye neen' shɛŋa nira ni yɛn ye n-gu o maŋ ka dɔribimbira kɔbbu (personal protective equipment) ni o gu o ninni ka che binshɛŋa ŋan ʒiri dɔribimbira. Soojatali be fukumsi zalisi zaŋ tum tuma shee, bɛ ni tooi mali face shield ni di gu ka taɣi barina binyɛra din chani ni yaa pam ni barina binyɛra din dii bi chani ni yaa pam. Din bi guri ka taɣiri barina binyɛra din chani ni yaa pam maa ku tooi taɣi chɛrisa din tahiri yirina malfa noya ni, amaa ka bɛ lee tooi mali li ni di gu ka taɣi ka che barina binshɛŋa din tia dii bi yaɣi lala kamani ŋmɛri bee binyahi shɛŋa bɛ ni labi bahi na. Face shield shɛli din guri ka taɣiri barina binyɛra din chani ni yaa pam (Ballistic face shield) nyɛla bɛ ni mali shɛli ni di taɣi bee n-gbarigi bɔmpi chɛrisa bee chɛrisa din yirina ban ye bomb suits ka mali maʒin' kara tumdi tuma sani. United State of America nim "Department of Defence" nyɛla ban zaŋ ban ye li nina mini bɛ ninni gubu ka che barina shɛŋa din nyɛ "ballistic" la m-pahi bɛ "PEO Soldier program" la ni. Farihan Alhassan E-Class Farihan Alhassan nyɛla banki tumtumda ŋun yi Tamale din be Ghana tudu yaɣili ŋɔ na. O nyɛla kpɛma n-ti Stanbic Bank yaɣ' shɛli bɛ ni booni "Business Banking" la. Bɛ dɔɣila Farihan Alhassan daŋ shɛli puuni Musulinsi ni mali yaa pam. O ba n-nyɛ Alhaji Alhassan Dandaawa ŋun nyɛ Musulinsi baŋda kuɣinli ka be Tamali la, ka o ma mi nyɛ Hajia Hawabu ŋun nyɛ Ashibiti tumtumdi kuro la. O paɣa n-nyɛ Mariam Mahama. O malila bihi ata, bana n-nyɛ Baraka, Saha ni Nasara. Farihan nyɛla ŋun mali nimmɔhi zaŋ chaŋ banki tuma polo. Dizuɣu chɛmi ka o na nyɛ bi' pɔlli ka di nasara pam banki tuma maa ni. Hali o nimmohi ŋɔ zuɣu che ka bankinima pam kpaɣintiri o zuɣu hali ka Barclays Bank daa ti piigi o banki malinja zaŋ ti Tudu Yaɣa ata n-ti pahi Brong Ahafo yaɣili ka o na nyɛ yuum pishi ni ayɔbu (26). Farihan yuuni tuurila ninvuɣu shɛba ka di tiri o nin' yambo o biɛhigu ni. Bɛ shɛba n-nyɛ Pishiɣu Lana Alhassan Andani; Nana Dwemoh Benneh ŋun nyɛ Stanbic Bank yaɣ' shɛli din yuli booni Personal and Business Banking la zuɣulana (Head of Department); Henry Baye ŋun nyɛ zuɣulana (Head of Department) zaŋ ti Standard Charted Bank nima yaɣ' shɛli din yuli booni Retail Banking; n-ti pahi CAL Bank nim Malinja (MD). O nyɛla ŋun mali zaɣa pam zaŋ kpa Musulunsi adiini polo. O nyɛla ŋun yuri Quraani karimbu pam di yi ti niŋ ka o be o ko ka na bi niŋdi shɛli. Farihan pilila o shikuru baŋsim bɔbu la Presby Experimental Primary, n-yini looi Presby Experimental JHS. O ni daa naai o JHS, o daa chaŋ la Tamale Senior High School din be Tamale ka bɛ ŋmaai li jia booni li TAMASCO. Kwame Nkrumah University of Science and Technology (KNUST) din be Kumahi la ka o daa karim dee o "degree" shahira gbaŋ 2001 yuuni zaŋ chaŋ 2005 yuuni. O lahi mali MBA Finance shɛhira gbaŋ din yi karimzɔŋ karili shɛli be Ankara ka bɛ booni li GIMPA. O daa lahi chaŋ University of Ghana n-ti dee M.A in Economic Policy Management shɛhira gbaŋ. Farihan ni daa naai "university", o daa niŋ la o "service" CAL bank. Banki maa yaɣ' shɛli din yuli booni SME "Unit" la yuuni 2005. Yuma ayi nyaanga Barclays Bank Plc ka Farihan daa labi ka bɛ ti leegi o banki malinja zaŋ ti Tudu yaɣa ata n-ti tabili Brong Ahafo. O daa na nyɛla yuun' pishi ni ayɔbu (26). Farouk Aliu Mahama Farouk Aliu Mahama, nyɛla Ghana siyaasa nira ŋun ba daa nyɛ Alhaji Aliu Mahama Ghana ŋɔ zuɣulan' paa kuro n-ti tiŋgbaŋ zuɣulan kuro John Agyekum Kuffour yuuni 2001 n-ti kpa yuuni 2009. O nyɛla jintora zaŋti Yendi piibu-piibu yaɣili n-ti wabgu paati yuuni 2020 piibu-piibu din yoli garila. Bɛ dɔɣila Farouk silimiin-gɔli April biɛɣu pishi ni ayopɔin dali yuuni 1981 n-ti siyaayasa zuliya kahandili n-nyɛ bia n-ti Jilmalan tiŋgbaŋ zuɣulan kuro Aliu Mahama n-ti pahi o ma Hajia Ramatu Mahama yuuni 2001 - 2009. O ba ndaa nyɛ Ghana tuuli Musulmi zuɣulan paa n lahi nyɛ tuuli ni o ko ŋun yi Dagbaŋ bala puuni n du siyaayasa saazuɣu. O ba yili yabdoo Zongo Naa Mahama, o daa nyɛla Zongo Naa n-ti Yani(Yendi) din nyɛ tiŋzuɣu n-ti Dagbaŋ. Farouk ma yili yabdoo ndaa nyɛ Alhaji Imoro Egala, ŋun daa nyɛ tiŋduya mini gorim fukumsi kpema n-ti Ghana yuuni (1960-1961) n too bela ndi Dahi fukumsi kpema, ŋuni daa nyɛ gbansabinli tuuli ŋun di Ghana Cocoa Board daambilo n daa lahi kpa paati sheli tini mi People National Party din daa dɔɣi PNC paati. Farouk daa pilla o tuuli shikuru Presby Experimental din be Tamale la, ndaa yini chaŋ Achimota shikuriti la. O daa lahi chaŋla Prempeh College shikuru din be Kumahi la ndaa yini chaŋ Ghana Institute of Management and Public Administration (GIMPA) n-ti dee o shahira gbaŋ din nyɛ Bachelor of Science Degree zaŋ jɛndi daabilgim(Marketing). Farouk lahi malla Master's Degree din nye supply chain management shahira gbaŋ din University karinŋ karili be silmiin-tiŋa England tiŋgbani ka bɛ mili Coventry University la. Farouk paɣi yuli Ayisha Mahama, o mini o malla bidibsi ayi booni Maln-ti ti Aliu Mahama Jr ni Nurudeen Mahama. O ni nyɛ Yani niri la zuɣu, o yari Dagbanli, Gbengbehili, Kambonsili ni Ankarasili bela. Silimiin-gɔli June yuuni 2020,ka Farouk daa di piibu-piibu primaries din daa niŋ Yendi piibu-piibu yaɣili n-ti wabgu paati Tudu Yaɣili n-guhiri yuuni 2020 Jintɔriba mini Tiŋgbani Zuɣulan piibu. O daa dili mi ni kalinli tuhili ni pihinahi ni anahi(244) n gari Abibata Shani Zakaria Mahama ŋun nyɛ MASLOC wulan kpem la ni Baba Daney ŋun Charted Accountant la kalinli tuhili ni pia(210) ni kobgi ni pihita ni awɔi (139). Silimiin-gɔli December yuuni 2020 ka o di jintɔribi piibu-piibu n-ti Yendi yaɣili. O daa di nasara kaman kalinli tuhi kobsi nahi ni kobsi yobu ni pishi ni anahi(40,624) n gari ŋun daa pa o zuɣu Alhassan Abdul Fatawu n-ti National Democratic Congress (NDC) ka o mi nye kalinli tuhi pishi anahi ni kobsi yopɔin ni pihinu anu(24,755). Faustina Acheampong Faustina Acheampong daa nyɛla Ghana tiŋgbani zuɣulana kuro, bɛ ni booni so Ignatius Kutu Acheampong la paɣa. Fihini E-Class Fihini nyela tiŋshɛli din be tiŋbani. Finland E-Class Finland (Finland Tiŋzuɣu) nyɛla tingban' shɛli din be Europe. Jerry Rawlings Jerry John Rawlings nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Silimiin' gɔli June biɛɣ' pishi ni ayi dali, yuuni 1947 ka o ti lee Naawuni dini Silimiin gɔli biɛɣu pia ni ayi, yuuni 2020. O daa nyɛla Ghana tiŋgbani zuɣulana, linjima nira ka lahi nyɛ siyaasa nira ŋun daa gbubi Ghana tiŋgbani din gbaai yuuni 1981 zaŋ chaŋ 2001 yuuni ka daa pun gbubi li bela yuuni 1979. O daa zaŋla linjintali kinkansi n-ʒini Ghana zuɣulan tali kuɣu maa zuɣu hali ni 1992, ka daa naan yi lԑbi Ghana tingbani zuɣulana ŋun nyɛ salo zaa ni daa laɣim m-pii so, n daa ʒini buyi Ghana namkuɣu maa zuɣu. Bɛ daa dɔɣila John Rawlings la Ankara Silimiin' goli June biɛɣu pishi ni ayi 1947 yuuni. Ban daa dɔɣi o n-daa nyɛ bihibapir' James Ramsey ŋun daa yi Scotland na la, ni bihipirib' Victoria Agbotui, ŋun daa nye Ewe nira ka yi Dzelukope din be Ghana Volta Region la. O daa pilila o shikuru St Joseph's Catholic Primary School. O daa lahi tuɣi o shikuru n-ti naai yuuni 1967. O ni daa naai, o daa kpɛla linjima shikuru n-ti naai yuuni 1969. Rawlings daa bola Nana Konadu Agyeman n lebi o paɣa. Bɛ daa nyɛla tab' Achimota College ni. 1977 yuuni ka bɛ daa lo taba amiliya. Bɛ dɔɣila bipuɣiŋsi ata, Zanetor Rawlings, Yaa Asantewaa Rawlings, Amina Rawlings n-ti pahi bidib' yino Kimathi Rawlings Rawlings nini daa bi tiɣi Limann gomnan-ti maa ni gbubi tiŋgbani maa shɛm, o daa lahi yina n-ti ŋme Limann gomnan-ti n-fa li ka wurim paati shɛŋa din daa bɛni Silimiin' goli December biɛɣu pihita ni yini yuuni 1981. Rawlings daa labimi n-taɣi Limann People's National Party (PNP) la yuli n-ti Provisional National Defence Council (PNDC). Rawlings daa kpala National Commission on Democracy(NCD) 1982 kuul nyaaŋa, ka ti ba soli ni bɛ niŋ vihigu n-nya sabiila nim ni saɣi ti demokaratia din nyɛ yɛlivuhi gomnan-ti. Silimiin' gɔli March yuuni 1991, ka PNDC daa zaŋ NCD nim vihigu maa n-wuhi salo bɛ nye lahabali shɛli, ka di zami ni bɛ pii tiŋgbani zuɣulana, n-kpa dundɔŋ ni gomnan-ti n-ti pahi prime Minister. PNDC nim daa zaŋla NCD gbaaiti ŋɔ n kpa kɔmitii ni bɛ bɔ soya n sabi Ghana zalikpan' pala di bahi bahindi Ghana zalkpana din pun gari, lala ŋɔ n-daa ti soli ka bɛ vuui fukumsi din daa be paatinim zuɣu silimiin-gɔli May yuuni 1992. Silimiin-gɔli November, yuuni 1992, ka fukumsi tuma zuɣu din su piibu-piibu INEC daa yina ni shahira wuhi, ni piibupiibu yaɣa din paai tuhili wuhiya, ni Rawlings NDC paati nyɛla din daa di vaabu pihiyɔbu (60%) pubu kobgi puuni kalinli din wuhi ni bɛni galsi. Ti Ghana 1992 zalikpana puuni wuhiya ni nira ni tooi ʒini Ghana namkuɣu ŋɔ zuɣu la buyi ko, hali di yi niŋ mi ka o di la nam (Gomnan-ti tali) ŋɔ m-pa taba buyi. Jerry John Rawlings ni daa ʒini Ghana nam kuɣu ŋɔ zuɣu ka o saha ti paai yuuni 2000 , O daa nyɛla ŋun saɣi ti Ghana 1992 zalisi (constitution) din wuhi ni gɔmnan-ti ni tooi ʒini kuɣu ŋɔ zuɣu buyi la. O daa bi lahi bo so' shɛli din yɛn che ka o di nam ŋɔ pahi buta yuuni 2000. O daa sheela nam ni yuuni 2001 ka jilimalana John Agyekum Kufour, ŋun daa kpaɣiri o bo nam ŋɔ 1996 yuuni daa nyɛ nasara di Ghana kuɣu ŋɔ. Lala yuuni ŋɔ n-daa nyɛ tuuli Ghana gomnan-ti ni yiɣisi gbana zuɣu ni suhudoo ka che ka salo ni pii yaɣi shɛli gomnan-ti ʒini ni suhudoo. Pɔi ka jilimalana John Agyekum Kufuor di nam ŋɔ , O mini ti jilima lana ŋun daa nyɛ zuɣu lana paa (John Atta Mills) zaŋ ti Jilimalana Jerry John Rawlings n-daa kpaɣiri taba n-bɔ kuɣu maa ka Naawuni daa ti o (Kufour) nasara. Di ni daa ti saɣi ni bɛ labi niŋ piibu 2004 yuuni, Ka Kufour daa lahi labi di nasara John Atta Mills zuɣu. Rawlings daa kpila silimiin' goli November 12, 2020 Korle-Bu Teaching Ashibiti karili din be Accra l. O kum maa daliri daa nyɛla barigu n-daa gbaagi o kamani bakɔi sunsuuni ka bɛ daa deei o n-sɔŋ lala ashibiti maa ni, Ghana tiŋgbani ŋɔ ni. Vihigu din daa yina di nyaaŋa daa wuhiya ni Corona Virus (Covid 19) doro la n-daa ku o maa. O daa kɔŋ la o ma; Victoria Agbotui, September 24, 2020. Jilimalana Nana Akufo-Addo ŋun Ghana tiŋgbani zuɣulana daa mɔli n-ti Ghana zaa, ni Ghana daaŋkuɣa la zaɣ' yini vuɣi ya, ni Ghana zaa suhigarigu m-bala. Dinzuɣu o daa puhi tuma duri ni luɣulikam zaa din mali tuutanima, ni bɛ che ka bɛ siɣisim bɛ tuutanima n-kana sunsuuni bakɔi zuɣu. Rawlings daŋ kpamba daa balim ka suhi Ghana Gɔmnan-ti ni O che ka bɛ simsi o Keta tiŋgbani ni din be Volta Region. Tiŋgbani zuɣulana daa yihila dabisili gahindili n-zali ni niriba sabi ka dihi nuhi ni yɛltɔɣa gahinda shɛŋa bɛ ni ni tooi teei zaŋ chaŋ Rawlings polo. Bɛ daa gbaai la o kuli malibu n-zali December 23, 2020, amaa ka o daŋ kpamba daa suhi ni bɛ taɣimi li n-ti ba. 1.O daa pilila tuma linjima ni n-nyɛ matuuka yiƒirigu durɔba biiŋa hali ti lɛbi Ghana tiŋgbani zuɣulana. 2. ŋuni n-daa zali Ghana Education Trust Fund (GET Fund) din sɔŋdi Ghana karinzondi ni shikurubihi pam bɛ bɔhimbu polo. 3. O daa lahi sɔŋ ka tuhi nyɛrifu dɔriti ka di nyɛla konyur' suŋ ka o bo n-ti tinkpaŋsi pam. 4. Ŋuna n-daa lahi kpa University for Development Studies (UDS) din be Ghana tudu la. 5. O daa che ka Ghana lɛbi dimɔkiratia 1992 yuuni. 6. O daa lahi dee Ghana ninvuɣ' gbaliŋ shɛba bɛ ni daa kari Nigeria la. 7. Ghana daa nyɛ gɔmnan-ti polo taɣibo o nuuni ka gadama shɛli kani. Forehead thermometer E-Class FOREHEAD Gbɛɣu zuɣu Tɛmomita nyɛla niŋgbuŋ biisim bee niŋgbuŋ maasim bin’ zahindigu bε ni mali m-baŋdi ninsal' niŋgbuna bee binshεli biεhigu zaŋ chaŋ di . Bε tooi booni li la Laser Tɛmomita, Non-contact Tɛmomita bee Tɛmomita Marafa). Di yu bɔbigu ŋɔ maa yi la dini tooi zahindi binyɛra bee salinima niŋgbuŋ biisim bee di maasim shɛm. TUMA Gbɛɣu temomita tuma balibu zooya. A yi chaŋ ashibti nim nim, nɛsi nim tooi mali zahindi barinim niŋgbuŋ biisim bee di maasim ka bi shihiba. Boroboro shariba gba too mali baŋdi boroboro  duu tulim ni di maasim. Buɣum tuhuku yili nim gba mali baŋdi luɣushɛŋa din tuli pam bi tuma shɛhi. Bi lahi mali baŋdi Volcano tulim. Yuuni 2020, Covid 19 andunia doro la ni la lu, Gbɛɣu Temomita maa ka bi daa mali zahindi niŋgbuŋ biisim bee di maasim viɛnyɛlinga. Alaafee tumtumdiba ban su salo baŋsibu kaman  Bindira mini Tima kpamba (FDA) ban be United States la daa yihi zalisi polo din wuhiri Gbɛɣuzuɣu temomita mini di balibu zahimbu. France France yu' maŋli nyɛla French Republic. Fumigation E-Class Fumigation nyɛla so' shɛli bɛ ni doli n-kuri binneembihi ka di nyɛla di yɛn bola soli n-che ka binnɛma tim din nyɛ pohim dini bee -bɛ ni booni shɛli fumigants la- wuligi luɣi shɛli bɛ ni mihi li maa zaa. Lala tim ŋɔ n-yɛn liɣi lala binnɛma ban be lala luɣili maa. Dina ka bɛ mali kuri bee n-kariti lala binnɛma maa duri ni, tam ni, bimbiɛlima ni, ni puzuri ni, ka bɛ lahi mali li niŋdi neen' shɛŋa din yirina tiŋduya ni bee bɛ ni mali neen' shɛŋa yihiri tiŋduya ni din yɛn gu ka che dɔribimbira ʒi n-looi tiŋ shɛŋa dabam. Lala niŋsim ŋɔ lahi damdi lala binneembihi ŋɔ ni be binshhɛli ni maa biɛhigu, ka damdi lala binneembihi maa maŋmaŋ biɛhigu, ka mani woodborers ni drywood termites. Bineebihi tuɣilibu mali la soya ayi: tuuli, bε ni mali nia ni bε tuɣili luɣ’ shεli polo maa bε yεn ŋari la luɣ’ shεlikam ka voli lahi kani. Di nyaaŋga, ka bε tuɣili tiim maa. Bε ni che bε ni tuɣili tiim maa luɣ’ shεli maa ka di ku bineenbihi shεŋa ŋan be bε ni tuɣili timm luɣ’ shεli maa saha shεli sunsuuni. Din bahindi nyaaŋga, bε yooi luɣilikam bahi ka tiim maa lɔɣu maa doli pɔhim maa chaŋ, din yi pan tooi ti daadama soli ka bε kpe. Dimbɔŋɔ yi niŋ viεnyεla, lala biεhigu shee ŋɔ ku lahi mali bineebihi ŋɔ ka viεla n-ti daadama. Tiim tuɣilibu mali balibu pam zaŋ chaŋ yili kam polo. Luɣ’ shεli din be yiya sunsuuni, lɔba tantinima kamani din be ka gbanbila laasaabu ka bε yεn zaŋ pili yili maa zaa ka tuɣili tiim maa dini. Lala dini ŋɔ bε booni li mi “tanti tiim tuɣilibu”. Tanti lɔba ŋɔ taɣiri la tiim ŋɔ lɔɣu maa ka di bi yi n-kpe  ya’ kɔɣila maa. Tiim ŋɔ tuɣilibu ni tooi paai bakoi ka dimbɔŋɔ doli la yili maa tulim bee di maasim ni  be shεm ni bineenbihi maa ni nyε shεli. Funsi E-Class Funsi nyɛla tiŋ' bila ka nyɛ tiŋzuɣu zaŋ ti Wa wulinpuhili yaɣili din be wulinluhili palo (Upper West Region) tudu bɔbili. Di nyɛla tiŋgbani sunsuuni zaŋti Gurunsi ban be Ghana wuntaŋ lu m-marigi palo ŋɔ maa  (Upper West region). Yuuni 1948 tiŋa maa daadam biɛligu daa yiɣisila tuhili ni kɔbiga ni pihiwɔi ni ata (1,193), ka daa ti du zuɣisaa 1960 yuuni n-daa chaŋ tuhili ni kɔbisi nahi ni anu(1,405). Tiŋa maa ni ka Wa Catholic Diocese operated St. John's Health Center be n-tumdi tiri Funsi ni tiŋ' shɛŋa din baɣi li zaa. Gambee yibu (Tomo) E-Class Gambee yibu nyɛla din nyɛ Dagbamba kaya ni taada ni zaɣi yini shɛli ti ni ku tooi tam di yɛla Dagbaŋ. Ti yi yɛli ni kaya ni taada, ti yɛrila ti yaanima ni daa be biɛh’ shɛli ni ka zaŋ li ti bɛ yaansi hali ka di ti paai ti na. Gambee yibu nyɛla Dagbamba kaya ni taada la ni zaɣ’ yini shɛli ti ni ku tooi zaŋ bahi bee n-zo ka che shɛli. Saha taɣiya ka niriba pam bi lahi mi pakoli gambee yibu ni daa nyɛ shɛm ballee ti bi’ pola ŋɔ. Kpamba wuhiya ni ʒɛmana ni taɣiri ka adiini balibu kpɛrina la zuɣu pa chɛmi ka pakoli gambee yibu dii bi lahi yɔli. Bɛ yɛliya ni Dagbamba pam nyɛla ban pa doli Musulinsi mini Dolodolo soli ka ŋɔ zuɣu che ka bihi pam bi mi gambee yibu ni nyɛ shɛli Dagbaŋ. Gariba II Bukali II ("ka bɛ dɔɣi o Bukali, Bukari, Abukari, bee Abubakar") n-nyɛ Yaa Na' so ŋun na ʒi Yani gbandi zuɣu, ka su Dagbaŋ ni di yaɣa zaa. Bukali II ni siɣi Gariba I la zuɣu, o nam yuli din lahi pahi n-nyɛ "Naa Gariba II". Bɛ dɔɣi o la silimiin gɔli February, yuuni 1939. Bɛ daa dɔɣi o la nam zuliya ni Mioŋ. O ba n-daa nyɛ Naa Mahama III, ŋun daa di Yani yuuni 1938 zaŋ chaŋ 1948 la. O ma mi n-daa nyɛ Napaɣi Duhili Ayishetu (Shetu) ŋun daa nyɛ Kulunkpe Naa Abukari nabipuɣinga la. Naa Gariba II daa ʒinila Puriya din pa Saŋ zuɣu a yi yi Tamale chani Naya la, o daa nyɛla pukpara n-kɔri ka di chibiri pam. Naa Bukali daa tuui dila Kpunkpono; n-yi ni di Savelugu, din pahi tinsi ata shɛli din nanima diri Yani la. Bukali ka Dagbaŋ Yɔɣu na'gbahiriba daa gbaai Yaa Naa ŋun pahiri pihita ni ayɔpoi (37), silimiin' goli January biɛɣu pishi yinika dali yuuni 2019, baayan Yani gbandi daa kuli doniya paai yuun' pia ni ayɔbu ka na ka naa ka gbaŋlana n-daa na ʒiya. O gbaabu ni daa bi kɔŋ nangbankpeen' bihi, kamani o yaannim' ban daa gari yuun'kɔbiga nyaaŋa la. Bonaa Kalim nyɛli n-nyɛ Bukali, o daa dirila Piɣu ka diri Tɔŋ ka chaŋ o ba Naa Andani sani ni o ti zaŋ Kariga n-ti o, ka Naa Alhassan Tipariga diri Tampiŋ ka chaŋ ni Naa Andani ti zaŋ Kariga n-ti o. Naa Andani Jirilɔŋ mi daa zaŋ Kariga maa n-ti Naa Alhassan Tipariga ka yɛli Savelugu Naa Bukali Jia ni o niŋmi suɣulo. O ba n-daa nyɛ Yaa-Naa Mahan - Kpɛma ŋun daa nyɛ yabido kuro n-ti Kampakuya Naa Abdulai Yakubu Andani ŋun pa nyɛ Yoo Naa ŋɔ. Naa Mahan Kpɛma daa nyɛla Ndan Yaa-Naa Yakubu Andani II ŋun daa kani Silimiin' gɔli March yuuni 2002 la yabidoo, ka o ba daa nyɛ Naa Mahama Andani lll (1968-1969). Naa Yakubu Andani II bapira n-nyɛ Naa Gariba II ŋun diri Yani ŋɔ ka di zuɣu che ka o nyɛla yabidoo n-ti Kampakuya Naa ŋun daa nyɛ Gbaŋlana n-ti Yani pɔi ka bɛ naan yi leegi o Savelugu naa la, din zuɣu chemi ka Naa Gariba II kpalim daŋ kpema zaŋ ti Andani Yili nima zaa. Dagbaŋ lunsi mali yɛltɔɣa shɛŋa bɛ ni tooi mali n-salindi Yaannanima. Lala salima ŋɔ din nyaaŋa, Yaa Naa kam mali la salin’shɛŋa din buɣisiri o ko. Abukari II salima nyɛla din galisi. O ni yu' shɛŋa m-bɔŋɔ: Gbewaa College of Education Gbewaa College of Education nyela karimbanima baŋsim bɔbu shee din nyɛ din be pusiga-Bawku (pusiga District/Bawku municipal District, Upper East Region, Ghana)[1] Di nyɛla din be  Ghana nu zaa polo, shikuru ŋɔ daa nyɛla din kpa yuuni 1953 ka daa mali kpalanzuya ni University of Ghana.[2]  Di nyɛla pihinahi ni ayɔbu Colleges of Education la puuni zaɣ' yini Ghana pulini. Ghana Ghana (Ghana Tinzuɣu), nyɛla tingban' shɛli din be "Africa" wulinluhili polo, ka di do teekunima ayi shɛŋa bɛ ni boli “” mini “ (teeku mɔɣili)” yaɣili la. Tingbani ŋɔ yi zahim, di galisim nyɛla 238,535 km2 (92,099 sq m). Zaŋ kpa Ghana wulinluhili n-nyɛ Ivory Coast tiŋgbani, Burkina Faso bela Ghana nuzaa zuɣu, zaŋ kpa di wulimpuhili polo "Gulf of Guinea" mini "Atlantic Ocean (teeku mɔɣili) mi zaŋ kpa di nudirigu polo. Soninke sili puni "Ghana" gbunni nyɛla "Sapashin' Naa". Tingbani shɛli din daa tuui be "Ghana" tiŋgbani ŋɔ puuni ʒemani piniyini la saha n-daa nyɛ Bono tingbani. Yuun' kɔbisi nyaaŋa, ka tingban' timsa kamani Dagbaŋ mini Kambɔnsi (Ashanti) tiŋgbana gba daa yina pahi. Zaŋ chaŋ yuun' kɔbisinahi nyaanga, Portugal n-ti pahi Silimiin' tiŋ' shɛŋa dabam niriba daa nyɛla ban daa kpaɣintiri lala gbansabila yaɣili ŋɔ zuɣu ni bɛ niŋdi daabiligu di ni. Lala n-daa kuli nyɛ li hali ni yuun' kɔbisinu nyaaŋa ka Britain Silimiinsi daa ti to n-di n-fa yaɣili maa fukumsi. Yuun' kɔbiga sunsuuni, yaɣa anahi; Gold Coast, Kambɔŋ Tiŋa polo, Tudu Yaɣa, n-ti pahi British Togoland daa nyɛla yaɣi kɔŋkɔba shɛŋa ŋan daa be Britain Silimiinsi sulinsi ni. Lala yaɣa ŋɔ daa nyɛla ban daa ti laɣim taba n-lee tinzuɣu m-pahi "Common Wealth" tinzuɣiri ni n-za di gama zuɣu, Silimiin' goli March dabaayɔbu dali yuuni 1957. Ghana daadam biɛligu kalinli nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli ka di paai miliyɔŋ pihita ni yini, ni tusa ayopɔin ni ayi ni kɔbisi wɔi ni pihinahi (31,072,940). Addiini mini zuliya gbaliŋ m-be Ghana tingbani ŋɔ ni. Zuliya kpana ŋan be Ghana puuni ni yɛri bali shɛŋa n-nyɛ: Dagbanli, Kambɔnsili , Guan, Aligbehili, Ankarasili, Zabaɣisili, Walsili, Farifarisili, Gbengbehili ni Nzemasili ka Silimiinsili lee nyɛ Gɔmnanti ni saɣi ti shɛli ni di tɔɣisiri li tuma duri mini shikuruti ni. Ghana salo puuni, kɔbiga puuni vaabu pisopɔin ni yini ni pɔnchi ayi(71.2%) nyɛla Dolodolo Yisa nyaandoliba. Ban kpalim mi nyɛla Musulimnima ka bɛ mi nyɛ kobiga puuni vaabu pinaayopɔin ni pɔnchi ayɔbu(17.6%), ka buɣ'jamdiba mini ban kpalim la vaa pia ni yini(11%). Ghana nyɛla tingbani shɛli din nyɛ demokiratiya tingbani. Di tiŋgbani zuɣulana n-nyɛ di toondana. Africa gbansabila tingbana puuni, Ghana n-daa nyɛ tiŋ' shɛli din daa tuui deei di maŋsulinsi Silimiinsi sani. Ghana tingbani toon' tibo la chɛmi ka di nyɛ tiŋgbani shɛli din mali yaa ni jilima pam West Africa tingbana ni. Ghana bela tiŋ' duya laɣinsi kamani Non-Aligned Movement, African Union, Economic Community of West African States (ECOWAS), Group of 24 (G24) n-ti pahi "Commonwealth of Nations". Ghana bachi maa gbunni nyɛla Sapashinna-Naa. Kurumbunni nanima  wuhiya ni Ghana daa bɛla Africa wulinluhili polo. Vihigu wuhiya ni Ghana daa na ka din yi pa be shɛli ŋɔ amaa ka daa bela tudu polo ŋɔ hali n-ti gbaai tiŋ' shɛli bɛ ni booni Guinea la. Ghana Salima galisim daa ku ŋmanila tankpaɣu ni ku be ti ʒilɛli ni shɛm maa, lala maa zuɣu,  Laribaawanima ban daa dɔli Sahara bopiɛligu maa n-niŋdi daabilim daa pali la yuli m-booni li Gold Coast. Ghana daa bela tiŋgban' shɛŋa niriba nini ni daa tiɣi pam Bilad el-Sudan ni, andunia yuun tusawei. Vihigu wuhiya ni kurumbuna saha, Ghana daa pun beni mi. Ni Dagbamba n-daa su tudu polo maa ka Kambɔnsi mini bɛ ma bihi daa be Ghana sunsuuni ni di nyɔŋ ni. Aŋkara (Accra) n-nye Ghana tinzuɣu. Silimiingɔoi March dabaayɔbu dali, yuuni 1957 Gold coast (din yuli pa booni Ghana la) daa deela bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Ghana daa leela tingbani shɛli din pahi tinzuɣuri shɛŋa gbampiɛla ni daa mi n-su laɣiŋnu shɛli bɛ ni boli Commonwealth of Nations la, ka  Dr. Kwame Nkrumah daa gari tooni n-lee tiŋgbanizuɣulana n-daa yihi Ghana yuli palo ni ka dunia zaa baŋ di yɛla. Ghana n-daa nyɛ tuuli gbansabila tiŋgbani shɛli ban daa deei bɛ maŋsulinsi gbampiɛla nuuni. Pɔi ka gbampiɛla daa ti deei Ghana n-su, Ghana daa nyɛla tiŋgbani shɛli din daa pun mali zuliya kara kamani Zabaɣisi (Gonja) mini Dagbamba ka bɛ be Ghana tudu yaɣili polo, Kambɔnsi (Ashanti),  Fantinima zaa daa malila tiŋgbana nti pahi ni tiŋ' shɛŋa din miri Teeku. Tuuta daa nyɛla bini bɔ shɛli n-ti tiŋgbani palli ban daa na yɔli deei bɛ maŋsulinsi maa (Ghana). Ŋun daa buɣisi tuuta maa n-daa nyɛ Theodosia Salome Okoh. Tuuta maa daa mali kɔma ŋɔ di puuni; zaɣ' ʒee (red), zaɣ' dozim (gold color), zaɣ' vakahili(green) nti pahi sanŋmari' sabinli (black star) ka di be zaɣ' dozim maa sunsuuni. Zaɣ' ʒee maa zami n-ti ʒi' shɛli bɛ ni daa kpaai Ghana maŋsulinsi deebu ni la. Zaɣ' dozim maa mi zami  n-ti bun' shɛli tiŋgbani maa ni ʒira ka zaɣ' vakahili maa mi za n-ti tihi ni mɔ' shɛŋa tiŋgbani maa ni mali. Saŋmari' sabinli maa mi zami n-ti daadamanima ban be tingbani maani niŋgbuŋ kom ka lahi za n-ti gbansabila zaa (Africans). Ghana shikuru baŋsim so' chibsi pula buta zuɣu, ŋanima n-nyɛ Basic Education, Secondary cycle, ni Tertiary. Basic Education yaɣli ŋɔ niŋdila yuun' pia ni yini (di gbaala bihi ban nyɛ yuma anahi hali ni yuun' pia ni anu). Basic Education pubu ŋɔ gba yaɣa n-nyɛ kindergarten (yuma ayi), Primary school (pula buyi ka di zaa niŋdi yuma ata ata) ni Junior High (yuma ata). Junior High School ŋɔ bahigu mali zahimbu shɛli bɛ ni booni Basic Education Certificate Examination. Bia yi naagi BECE ŋɔ ka o gbana viɛla, o ni tuɣi o bɔhimbu Secondary cycle. To, bia mali piibu zaŋ chaŋ shikuru yaɣa ayi dini nyɛ Vocational Education (nuuni tuumbaŋsim) bee General education (baŋsim bɔbigu yaɣili din pa nuuni baŋsim). Senior high shikuru niŋdila yuma ata ka mali dahimbu shɛli bɛ ni booni West African School Certificate Examination (WASCE), ka di nyɛ di ni tu ni shikurubila mali di shɛhira dini viɛla ka naan yi tooi chaŋ nti niŋ University nti tuɣi o bohimbu. Ghana kaya nyɛla balibu din laɣim bɔhimbu mini dihi tabili Ghana zuliya balibu pam. Yuuni 2010 Ghana salo kalinli lahibali wuhiya ni zuliya shɛli ban galisi n-nyɛ Kambonsi ka bɛ vaabu yiɣisi pihinahi ni ayopɔi ni pɔnchi ata (47.3), Dagbamba vaabu piiya ni ayɔbu ni pɔnchi ayobu(16.6), Aligbenima vaabu piiya ni ata ni pɔnchi awoi (13.9),Aŋunanima vaabu apoin ni pɔnchi anahi (7.4), Gurimanima yiɣisi vaabu bunu ni pɔnchi ayopɔin (5.7) nti pahi Guan zuliya ka bɛ mi yiɣisi vaabu buta ni pɔnchi ayopɔin (3.7). Ghana Education service (GES) D-Class Ghana Education service (GES) nyɛla shikuru tuma yili m-be Ghana gɔmnanti tuma ni. Di be la gɔmnanti kparibɔɣu bee nam yaɣili din su karim tuma, ka mali gɔmnanti yɛligbahira ni di zalisi n-tumda, din yɛn che ka Ghana bihi ban chani shikuru zaa nya wuhibu ni bɔhindi suŋ, n-ti pahi wumsiri suŋ ti shikuriti ni. GES tuma bi gaŋda; di bi doli balli, doo bee paɣa, nandana, adiini bee gɔmnanti nabɔribi yaɣ' shɛli ani be. Kpamba pia ni anu (15) m-gbubi Ghana shikuri tuma yili ŋɔ n-saɣisiri ka gbahiri di yɛlgbahira. Tuma yaɣili ŋɔ daa pilila yuun pihinahi ni ayobu din gari la (1974) yuuni. Laɣingu shɛli beni ka bi booni li Tingban' lebiginsim nima n daa pilli. Tingban' lebiginsim nima mini tuma yaɣa pam n-zaŋ bɛ kpalanzuya n gbuni taba ka di lahi pu bɔŋ bɔŋ pam din yɛn che ka bɛ ni tooi tum bi tuma ni nyɛ shɛli. Tinduya laɣansi shɛŋa Ghana Education Service (GES)) ni zaŋ bɛ kpalanzuya n-gbuni ka bɛ sɔŋdiba zaŋkpa bɛ tuma polo: Ghana Tiŋgbaŋ Zuɣulana nima Ghana tiŋgbaŋ zuɣulanima nyɛla Ghana bilichinnima ban nam lɛbi Ghana zaa toondaannima. Ghana zuɣulananima maa n-nyɛ: Goaso E-Class Goaso nyɛla tinshɛli din be Ahafo Region, Ghana tingbani ni. Greater Accra Region Greater Accra Region nyɛla din be Ghana Regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n-nyɛ Accra. Greater Accra has three public four-year institutions, the University of Ghana in Accra, Ghana Institute of Journalism and University of Professional Studies, East Legon, Accra. In addition, there are number of private universities and university colleges spread through the region. Gumbihini E-Class Gumbihini nyɛla tiŋshɛli din be Sagnarigu Municipality. Gundonaa Samata Abudu E-Class Naa Gbewaa bihi n-daa nyε Zirili, Kachεɣu, Kufɔɣu ni ban kam pahi. Taarihi wuhiya ni o bihi maa daa gari bihi pia ni ayopɔin, amaa n ni yɛn boli shεba ŋɔ n-daa nyε o bi’ kpamba. ʒirili ma daa bela o ko ka Kachεɣu mini Kufɔɣu mi laɣim ma. Kachεɣu n-daa nyε kpεma o ma bihi maa ni amaa ka daa lee nyε paɣa. Dagbaŋ puli ni mi, paɣa bi diri na' shɛli di yi ti niŋ ka lala nam maa dabba ni tooi di li. ʒirili nini daa kuuya pam kamani taarihi ni wuhi shεm amaa ka Kufɔɣu nini lee do tiŋa. Lala ŋɔ zuɣu, Naa Gbewaa suhu daa yuya ni o yi ti kani ka Kufɔɣu di o nam maa fali bee n-ʒini nam gbana maa zuɣu. Ka daa pii li n-nyili o naazo. Ka naazo daa niŋ lɔŋ lɔŋ ti zaŋ nyihi ʒirili ma Naa Gbewaa nia ni nyε shεli. Zirili ma ni daa wum dimbɔŋɔ, ka o daa boli o bia Zirili na nti yεli o, “ Tɔ ma a nya a ba ni lɔri a nia shεli bebo, a ba bɔri ni a tuzo Kufɔɣu ti ʒini nam gbana maa zuɣu o kalinsi nyaaŋga. M mi mi ni doo n nya a. Di zuɣu yiɣisi zani, ka pa ni lala, a ba ni fa nam maa n-ti a tuzo ka che a.” Zirili ni daa wum dimbɔŋɔ, ka o suhu yiɣisi pam ka o kuli yiŋa nti che ka bɛ gbi bɔɣ' zinli o yili zɔŋ ni. Ka daa lahi puhi o yili paɣiba daam kɔɣibu. Ka o dihi bε ni gbi bɔɣ’ shεli naɣichiinsi kamani nam ʒi’ shee la ka di viεlim yaɣi. Bε ni daa niŋ dimbɔŋɔnima zaa naagi, ka o tim ti boli Kufɔɣu na. Kufɔɣu ni daa paana, ka ʒirili yεli ni o chama nti ʒini nam ʒi’ shee ŋɔ ha. Kufɔɣu daa bi saɣi, o ni nyε bia zuɣu amaa ka Zirili mi zaya ni shee ka o ʒini ni dama ŋuna ka o mali li zali. Ka Kufɔɣa daa wum n-ti o beli ʒirili dama o daa bi zilisiri o ka daa ʒini lala ʒi’ shee maa. O ʒinibu n-to, ka di vurigi o niŋ bɔɣili maa ni. Ka Zirili daa dii che ka bε kɔrigiri da’ tula maa na n-ti niŋdi bɔɣili maa ni. Lala ka bε daa niŋ hali ka Kufɔɣu ti maai. Kufɔɣu ni daa kani naai, mɔhi n-daa garigi o kuli. Naa Gbewaa ni wum Kufɔɣu kuli ka o suhu daa dam ka o zaŋ o nua n-kpahi tiŋa ka di bɔɣi buyi ka o kpe ka di mim o n-niŋ bee n-vali o hali ni zuŋɔ. Kufɔɣu mini Naa Gbewaa ni kani naagi, ka Ʒirili chaŋ ti ʒini  nam gbandi zuɣu. Ka Kachεɣu yεli ni yɛlli ŋɔ ku maagi o. Ka daa laɣisi o paɣa taba n-lo tɔbu ni bε ti tuhi Ʒirili. Ʒirili ni wum o tuzo paɣa ni lo tɔbu kanna o tuhibu, ka o daa che ka o yili nachimba bo kaɣ’ shihi m-malimali li ka di mali piεbbu, ka di kumsi yaa daa saɣi bana kumsi. Kachεɣu mini o nyaanga ŋɔ ni daa beni ti paana, ka Ʒirili nachimba ŋɔ piεbiri kaɣ’ shihi maa, ka dabiεm kpe paɣiba ŋɔ ka bɛ zo n-wali taba. Di daawabu ni daa ti gari, ka Ʒirili yεli ni bε chama m-bo o tuzo paɣa shee ti o na. Ka bε daa bo o hali ti nya o la Guŋ’ dɔɣu yɔɣu ni. Ka bε daa ŋunigi o kuli ti yεli naa bε ni nya o shεli. Ka naa daa yεli ni bε ni dihi o nam, ka daa zaŋ Gundo Naa n-ti o. Ka o leegi paɣiba naa. Taarihi wuhiya ni o gba malila o nama mini o tingbana n-leeri ba. Dagbaŋ taarihi wuhiya ni Gundo Naa n-nyɛ paɣiba zaa Yaa naa.Ŋuna n-nyɛ ŋun yɛri tiri paɣiba ka di zaana. Yaha, o lahi nyɛla ŋun be Dagbaŋ Yaa Naa gbaabu ni. Vihigu wuhiya ni Dagban kurili maa ha, kali nɛma daa yi bela nabipuɣinsi sani. Lala kali nɛma ŋɔ mi ka bɛ mali gbaari Yaa Naa. Din pahi nyɛla, Gundo Naa gba nyɛla ŋun mali o na' bihi n-leeri ba nanima ka bɛ gba jɛmdi o. Ka din pahi ka kpɛma di zaa puuni nyɛla, Dagbaŋ zaa, so kani n ni tooi ŋme Yaan Naa nagbankpeeni naɣila Gundo Naa. Ŋuna n ni tooi ŋme o nangbankpeeni o yi bɛ gbaai gbaari suŋ. Nabipuɣinsi nam ni pili Dagbaŋ, Kachɛɣu n daa nyɛ tuuli di li n daa nyɛ Naa Gbewaa bia. Ban doli o nyaaŋga na hali ni zuŋɔ n-nyɛ: Gundo Naa Namkulima (Zanjins bia) Gundo Naa Adisa (Naa Gariba bia) Gundo Naa Amina (Naa Abdlai Naɣ'biɛɣu bia) (bilɛɣ' suŋ kukɔŋ nyaɣira) Gundo Naa Hawa (Naa Andani Jirilɔŋ, Naanigo bia) Gundo Naa Amina (Naa Mahama bia) Gundo Naa Sana (Naa Alhassan Tipariga bia) Gundo Naa Samata (Naa Ziblim Bandamda bia) Gundɔɣu piligu E-Class Naa Gbewaa pakpaŋ Fatɛɣu m-pili Gundɔɣu. Naa Gbewaa bikpɛma n-daa nyɛ Zirili tɔ amaa ka Fɔɣu ma daa lee nyɛ Naa Gbewaa paɣ’ yura. Ni o ni daa ti saɣi kpibu, ka o daa che ka bɛ boli Fɔɣu ma na ka o ti yɛli ni o yi kani naai ban che ka Fɔɣu ʒini nam gbana maa zuɣu. Ni Fɔɣu ma mi daa malila tɛhigu zaŋ chaŋ o taba bihi polo. Lala ŋɔ zuɣu, ka bɛ daa boli Zirili ma na ka o ti wum ashili maa ka daa zaŋ li yɛli Zirili. Zirili ni wum lala, ka o daa gbi biliga n-zaŋ gbana pa di zuɣu ka che ka bɛ boli Fɔɣu. O ni daa paai na, ka Zirili yɛli o ni o ʒinima gbana maa zuɣu dama o ba yɛn dihi o la nam. Ka Fɔɣu daa ʒini gbana maa zuɣu ka di vurigi o niŋ biligi maa ni ka o daa chɛ ka bɛ kpaai datula n wabi o di puuni hali ka o ti kpi. Naa Gbewaa ni wum lala ka o daa zaŋ o nu' kpahi tiŋa ka di bɔɣi buyi ka o daa kpe . Dini ka Dagbamba yɛligu, "ka o zaŋ o nuhi dihi buɣa tiŋa" pili. . Dina n-daa nyɛ bɛ zaŋ Fɔɣu tuzopaɣa ʒili Yani gbana zuɣu. Zirili ni wum lala ka o daa varisi Fatɛɣu ka o guui ti ŋuni gunyɔɣu ni ka che gbana maa ka o daa ʒini. Zirili ni daa ʒini Yani gbana zuɣu naai, ka o daa zaŋ Gundɔɣu ti Fatɛɣu. Di saha ka Gundɔɣu daa pili. Sulemana (2008:20-22) wuhiya ni Tolon pilila Naa Shitɔbu zaŋ gbaai Naa Nyaɣisi zamani. O yɛliya ni Naa Shitɔbu n-daa tiɣisi o bia Nyaɣisi ka o nini ti tiɣi o tiɣisibu maa ni ka dahinshɛli ka Shitɔbu daa ti sɔɣi n-yɛli o bia Nyaɣisi ni o chama nti suhi tɔbu kpamba sani. Nyaɣisi daa bi niŋ zinchili dama o daa paai kpamba ka bɛ zaŋ o n-kpe nti puhi Naa Shitɔbu ka yɛli o ni bɛ zaŋ la o bia Nyaɣisi na ni bɛ ti suhi tɔbu n-ti o. Sulemana yɛliya ni Naa Shitɔbu daa lahi vaami n-lɛbi ni o je, ni o ku saɣi ka bɛ zaŋ o bia Nyaɣisi m-puhi kubu. O wuhiya ni kpamba naba ayi nayili ka Shitɔbu zaɣisi. Din daa pahiri ata ni ka o daa ti saɣi. Sulemana lahi yɛli ni tɔbu ŋɔ chandi ni, Zanduu’ naa gba daa maali o bidibiga ka o tiɣisi o viɛnyɛla. O yɛliya ni saha shɛli Nyaɣisi shili ni daa bi, Zanduu’ naa daa zaŋla o bidibiga ŋɔ n-tɔlim o. Lala Zanduu’ naa bia ŋɔ daa bi yaɣi lala ka o tuma lee zooi. Tobu ŋɔ ni, o pahiya ni Nyaɣisi mini Zanduu’ naa bia ŋɔ daa tuhimi hali nti paai Baɣili n-daa kpalim n-ʒini. Sulemana wuhiya ni tɔbu ŋɔ daliri nti zali Tolon zuŋɔ ŋɔ dama naa Nyaɣisi daa zaŋ o wulaanyili n-ti Zanduu’ naa bia Talindigu. Dina n-leei Tolon zuŋɔ ŋɔ. Dina n-lahi wuhiri daliri shɛli din che ka Tolon’ naa ti nyɛ Yaan’ Naa wulana. Gurugu Gurugu nyɛla tiŋ shɛli din be Sagnarigu piibu-piibu yaɣili din be tudu yaɣili palo la, Ghana tiŋgbani ni. Gurugu bala daansi ni Katariga, Jisonayili, Yapalisi ni Sɔɣinaayili. Gurugu malila di dahalali assembly jintɔra ŋun za n-ti salo ban be lala yaɣili maa Sagnarigu assembly jinaduu ni. Ti ni ʒi sahashɛli ŋɔ (2020 yuuni), ŋun na nyɛ Assembly jintɔri lala yaɣili maa nyɛla Hon. Yahaya Neindow. Gushegu District E-Class Gushegu District nyela din pahi districts pishi ni ayopoin din be Northern Region, Ghana tingbanni. Halik Husein Jimah E-Class Halik Hussein Jimah nyɛla Musulinsi adiini baŋda ŋun be Dagbaŋ. ŋuna n-nyɛ limam kpɛma zaŋ ti Malihaliya Jiŋ' titali din be Tamali la. O nyɛla jabila. Hussein Jimah nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Dagbandabba fɔŋ din be Tamali la, yili yuli ŋan booni Azunkurili yili. O ba daa zaŋ o mi tɔhi karim Malihaliya karimzɔŋ karili din be Tamale la. O daa be la Alhaji Issah Bello nuuni. Malihaliya ka o daa bɔhim karim ka daa bi yuli ʒiɛm so sɔŋsim. Lala zuɣu o daa kuli borila baŋsim afanima pam sani, di bahi bahindi ban be Tamale tiŋpuuni. Hussein Jimah daa nyɛla soli yuuni 2001 n-daa chaŋ Laribu tingbani shɛli beni ka bɛ booni li Katar n-daa ti bɔhim Laribu viɛnyala. O daa niŋ yuun-muni Katar ka daa labina yiŋa. Yuun' shɛli o ni daa labina maa ka o daa parim nyɛ soli n-daa chaŋ Saudi Arabia yaha n-daa ti bɔhim Laribu zilinli baŋsim yaha. Lala ŋɔ nyaaŋa ka o daa lahi bɔhim Musulinsi zalisi baŋsim yaɣ'shɛli beni ka bɛ booni li "Sharia", o daa bɔhim li mi yuma anahi sunsuuni. Hussein Jimah ni daa labina yiŋa ka bɛ daa piigi o ka o lee Jiŋ'shɛli din be Malihaliya karimzɔŋ dundɔŋ ni maa Limam kpɛma. Di daa bi yuui ka bɛ lahi boli o, n-daa ti zaŋ Malihaliya karimba kpɛma n-ti o. O gbubila karimba kpamli ŋɔ mini Zumba limaasili ŋɔ ka bɛ daa lahi gahi nuhi m boli o n-daa ti zaŋ ʒi'timsili pahi o yaha; bɛ daa boli o mi n-ti zaŋ Tabiseeri niŋbu n-daa niŋ o nuuni yuuni 2015. Hussein Jimah laambi daa bi zaŋ ŋɔ tɔhi shikuru, karim ko ka bɛ daa zaŋ o tɔhi. Hand Sanitizer Hand Sanitizer nyɛla nu'paɣirigu din maali akpataashi din vaabu nye pihiyobu zuɣu. Nu'paɣirigu nyɛla zaɣkom din gbrisa bee m-maali fuɣifuɣi ka di zooi ka bɛ maali m boori bineenbihi kɔbbu nuhi zuɣu. Di zooya pam ka nuhi paɣibu ni chibo nti pahi kom ka bɛ too yu. Nu'paɣirigu din mal akpataashi kaman vaabu pihiyobu zuɣu dii ka yaa din kur bineenbihi balshɛŋa kaman, norovirus mini Clostridium difficile nti pahi diŋmali chibo mini kom, di ku tooi yihi barina tima. Daadama ni tooi be nyahi bɛ nuu venyela ni Nu'paɣirigu poi kadi naanyi kuu, ka sheŋa mi gba dii ka yaa dama di akpataashi galsim maa pora. Di zooya pam ka alaafee tuma yili-nima mali Nu'milindigu din mal akpataashi ka bɛ bori pam N gari nuhi paɣibu ni chibo dama din tooi so ka bɛ deei ni di yaa bee di tuma zaŋ kpa bineenbihi boobu. Nuu paɣibu ni chibo ni kom, tumi, kadi niŋ dii ninŋ ka kobbu beni/ yɔɣuni chandi . Pam ni malli Nu'milindigu din ka akpataashi pala bɛni saɣiti shɛli. Nu'paɣirigu din mal akpataashi tatabo malla bin laɣiŋda kaman isopropyl akpataashi, ethanol (ethyl alcohol), bee n-propanol, ni di ŋmali laɣiŋbu vaabu pihiyobu 60% ti kpa vaabu pihiwai ni anu95% akpataashi Nu'milindigu n tumdi pamthe Zaɣa tu ni di niŋ, dama dibi gohiri buɣim ka di to.Akpataashi nu'paɣirigu tumdi mi n kariti bineenbihi balgu bobgu amaa ka voya.Compounds kaman glycerol ni tooi pahi kadi taɣi niŋgbuŋ gbaŋ kuubu. Di sheŋa malla nyɔm; to amaa, ŋanim dii be kpaŋsi di barina zuɣu. Nu' paɣ'bo Nu' paɣ'bo n-nyɛ nuhi paɣibu ni chibo ni kɔ'viɛlli ni di tooi gu sala ka che dɔriti ni dɔr-bimbira balibu kam ka che n-kpaŋsi sala' nuhi sabita viɛnyɛla. Nuhi milibu nyɛla din pahi nuhi paɣibu ni, dama nu' shɛli din bi kuui nyɛla din ni tooi gbaai daɣiri yom yaha. Duniya Alaafee Nangbanyini Laɣingu ti ni mi shiɛli World Health Organization la wuhiya, ni di tuya ni sal' kpaŋsi nu' paɣibo hawa pirigili poi ka naanyi niŋ ŋanima ŋɔ: ● Poi ka naan yi yo gbubi bara bee ka naanyi shihi ŋun ka alaafee. ● Poi ka naa yi yo pili duɣibu ni duɣili nyaaŋa. ● Poi ka di bindirigu. ● Ninvuɣ' so ŋun yi yɔɣuni na simdi ni o paɣi o nuhi. ● Ŋun sɔŋ ninvuɣ' so ŋun yi yɔɣuni na. ● Ŋun fiɛhi O nyee, ŋun kɔham bee ŋun tihim. ● Ŋun shihi saɣiri. ● Ŋun yi ashibiti ni na. ● Ŋun yi gɔrim na. Di mi yi niŋ ka kɔm ni chibo kani, sala ni tooi mili o nuhi ni nu'mililindigu din mali apataashi din zahimbu saɣi kɔbiga puuni vaabu pihiyɔbu zuɣu bee din yaɣi lala, n-nani o nuhi viɛnyɛla amaa ka sala nuhi yi ti daɣi n kuhum bee di yi ti mali kpam. Di yi ti niŋ ka kɔm ni chibo bee nu' mindigu gba kani, sala ni tooi zaŋ tampilim viɛlli  n-nani o nuhi viɛnyɛla ka suui li ni kɔ' viɛlli. A maa nu' paɣiri taligu gba nyɛla din ni tooi saɣim sala ningbungbaŋ ka che ka di kuuri bee ka di kaɣinda. Dabisili kam puuni, nuhi paɣibu ni chibo hali ka wulingi ti lu nyɛla din ni tooi gu sala ka chen che dɔriti balibu pam; dɔriti  kamani binsaa ni tiri ka nyɛra doro la nyɛla din ni tooi gbaai sala o dibu shee; dɔriti kamani fiɛɣufiɛɣu, kɔhangu ni Covid-19 doro nyɛla din ni tooi gbaai sala o yi nyɛ ŋun maali ŋanima maa ka zaŋ o nuu tim o nyeeni, o noli ni bee n -taɣiri o ninni. Ashibiti ni nuuni sabita n-nyɛ alaafee kpaŋsibu karachinima yi ti paɣi bi nuhi ka naanyi pili bi tuma. Alaafee kpaŋsibu karachinima yi zooi ka bi paɣiri bi nuhi poi ka naan yi pili tima tibu bee ka naanyi pili barinima tibibu nyɛla din ni tooi gu ka taɣi dɔriti loobu. Daliri din che ka ashibiti karachinima paɣira bi nuhi nyɛla ni di che ka bi nuhi viɛla ka chen che dɔri binbira ni daɣiri balibu kam. Di nyɛla din viɛla n-ti ashibiti karachinima zaŋ chaŋ bi bindirigu gbubibu ni dibu polo bi ashibiti tuma duri ni. Di lahi nyɛla din tu kamaata n-ti salo zaa nangbanyini. Haruna Iddrisu Haruna Iddrisu  (bɛ dɔɣi o la September gɔli dabaanii dali, 1970 yuuni). O nyɛla Ghana siyaasa nira ka lahi nyɛ looya/alkaale nira. O nyɛla jintɔra zaŋ ti Tamale South yaɣili, ŋuna n-nyɛ jintɔriba ban bi galisi la toondana. O daa chaŋla University of Ghana yuuni 1993 zaŋ chaŋ 1997. Nimaani ka o daa dee BA in Sociology shɛhira gbaŋ. O daa be shikuru bihi politiisa ni ka di kpɛm pam. Di zuɣu daa che ka bɛ piigi o zuɣulana zaŋ ti Ghana shikuru bihi zaaha nangban yini laɣingu shɛli bɛ ni booni National Union of Ghana Students la, o yuuni bahigu shikuru maa ni. Haruna lahi nyɛla Looya ka be Ghana Looya bima laɣingu shɛli bɛ ni booni Ghana Bar Association la ni. O nyɛla jintora zaŋti Tamale South Piibupiibu yaɣili din be Tudu yaɣili ŋɔ nti liɛm siyaasa yaɣili ti ni mi National Democratic Congress(NDC) la. O daa lahi nyɛla zonzon gili karachi(National Youth Organizer) nti NDC siyaasa yaɣili . O nyɛla toondan nti jintoribi ban bɛ galsi ti jina duu la ni. Hassan Tampuli Hassan Tampuli, nyɛla Ghana looya, ka lahi nyɛ kpama baŋda. O nyɛla jintora zaŋti Gushegu piibu-piibu yaɣili n-lahi nyɛ National Petroleum Authority kpeen kuro. Bɛ daa dɔɣila Tampuli yuuni 1977 Gushԑiɣu din be Tudu yaɣili palo la. O naai la University of Ghana ni shahira gbaŋ din nyɛ Bachelor degree, business administration la. O ni daa karim siɣisi naai, bɛ daa kpuɣi o la National Service Sheme nim administrator. O daa yiɣisimi n-lɛbi wulana nti bɛ human resource n-tooi bela ka o daa nyɛ ŋun na za Director of postings zaashee. Tampuli daa na che la o tuma ka chaŋ ni o ti tuɣi shikuru bɔhimbu din nyɛ alikaali baŋsim University of Ghana puuni. O yuma ayi nyaaŋa faculty of education puuni, ka bɛ kpuɣi o Ghana School of Law. Bɛ daa zaŋ o mi pahi Ghana looyanim zuɣu yuuni 2011. O daa lahi chaŋla silmiintiŋ din be Amerika ni o ti tuɣi o baŋsim din nyɛ looya tali la yuuni 2013. Tampuli karim mi siɣisi Moritz College of Law din be Ohio State University karinzɔŋ karili la n-yina ni o shahira gbaŋ din nyɛ Masters of Laws degree in energy and environmental law. Hepatitis A E-Class Hepatitis A (bɛ daa mili saha shɛli infectious hepatitis) nyɛla sabli doro din loori niriba ka di tuŋ teeri nin’ pɔbbu ni neeibu. Hepatitis A binneembihi n-tahiri li na. Doro ŋɔ nahiŋgbana bi yiri polo bar'nima pam ni balinte bari ŋɔ yi nyɛ bia. Bar'shɛba nahiŋgbana ŋɔ ni yɛn yi, di piinila dakula-ayi zanchaŋ dakula-ayɔbu sunsuuni doro ŋɔ yi gbahiba naai. Dakulo dibaa ayɔpoi (7) ka nahiŋgbana ŋɔ yɛn bieni. Di shɛŋa n-nyɛ: tiri-kpuɣubu, tiri, binsaa, ningbiŋ zaɣi dozim kotomsi, dirigu, and sompuɣili. Chira-ayɔbu nyaanga, nahiŋgbana ŋɔ ni lahi labina barinim’ 10–15% puuni. Doro ŋɔ bi kuri barnim’ binsaba faashei ninkura ni. Salnim ni tooi kɔbi doro ŋɔ di yi niŋ ka be nyu kɔm bee n-di bindiri shɛli din gari Hepatitis A barina bini. Di zooiya ka binneembihi tooi kpɛ n-fri zama ɣɔri ni, ka be yi be duɣi ŋa venyala ni tahi Hepatitis A na. Din pahi, Hipatistis A bar'nima tabisibu ni tooi chɛ ka di looi nira. Doro ŋɔ bi wuhiri shahara bihi ni la zaa yɔli, bɛ ni tooi zaŋli looi nira. Doro ŋɔ yi gbaai niri yim, di ku lahi gbaai o hali ni o nyɛvuli tariga. Di yi yɛn dihi tabili ni doro ŋɔ mali nira, shee ka alaafei baŋdibi vihi o ʒim domini di shahara piligu ni ŋmani doriti pam la zuɣu. Hepatitis A mali mabihi, ŋa nim n-nye: B, C, D, ni E. ==Tilaa beni ni tooi gu nira ka che Hepatitis A doro ŋɔ. Bidɔɣiri shɛba beni n kpaŋsi bɛ bihi tim ŋɔ nyuhibu, bɛ tiriba limi yuma a shɛm kam hali ka bɛ ti zooi zaa. Tiŋ shɛŋa gba beni n kpaŋsiri tim ŋɔ nyubu ni doro ŋɔ ni wuligi luɣi shɛŋa ka lala niribu ŋɔ na ʒin nyuli. Vihigu wuhiya ni niri yi nyuli yim din tooi saɣi o ni o nyevuli tariga. Din beni lahi taɣiri doro ŋɔ nyɛla nua paɣibu ni vɛnyala duɣili. Diyi pun gbaai niri naai, tim na kani din nyaŋdili venyala. Amaa vuhim pam n-ti pahi tiri mini binsaa tima sɔŋdi m-mahirili. Hepatitis A bar'nima pam kpaŋda ka lahima n-ti pahi sabili doro bi dɔli di nyaaŋa. Sabili doro mii yi dɔli di nyaaŋa, di tibili zaa nyami ka baŋdib’ taɣi sabili maa. Yuuni puuni Hepatitis A gbaairi niribu gari million pia, ka ban malili ka di nahiŋgbana yi polo miriti million 1.5 Andunia luɣi shɛŋa din ka sabta bee ko-nyuri suŋ ka Hepatitis A tooi be. Andunia tinsi din na lebigiri ni, doro ŋɔ gbahiri bihi 90% ka bɛ naan yi nyɛ yuun’ pia. Bɛ yi kɔbi li kpaŋ naai, bɛ ningbina yi pan tooi tuhi nyaŋ li. Doro ŋɔ lahi be tinshɛŋa din so n-lebigi biela domini bihi ni be kɔbirili la n ti pahi bɛ ni be zooi nyuri ti sheŋa ŋan taɣirili la. Yuuni 2010, Hepatitis A daa kula niriba 102,000. Silmin' gɔli July 28 dabisili ka kpamba gahim yuuni kam n bɔli 28 Andunia Hepatitis Dabisili. Lala dabsili ŋɔ alaafee baŋdiba yirimina n baŋsiri zamatu zaŋkpa Hepatitis doro ni nyɛ shɛli. Hoo E-Class Hoo n-nyɛ Volta Region din be Ghana la tinzuɣu. Di mali ya biɛlim ka di zooi. Di ya biɛlim maa nyɛla din me m pe zani viɛnyala. Hubei Hubei (bei Hupeh 湖北) nyɛla tiŋ' shɛli din bi baɣi kuliga ka be People's Republic of China yaɣ' shɛli din yuli booni Central China region la. Di ni be yaɣ' shɛli maa yuli gbunni n-nyɛ " mɔɣili Tudu nu' zuɣu", ka lala yuli ŋɔ jɛndila di ni be Dongting Kuliga tudu nuu zuɣu la. Lala yaɣili maa tiŋ zuɣu, Wuhan, n- nyɛ gɔrim, siyaasa, kaya ni taɣada, ni daabiligu yɛlitɔɣa ni mali yaa pam China sunsuuni. Hubei yuli ŋɔ maa nyɛla bɛ ni ŋmaai shɛli jia "鄂" ("È") gbana puuni, yuun' kurumbun ni ha yuli n-nyɛ li, ka di jɛndi yaɣili maa wuliŋ puhili polo tun State of the Western Zhou dynasty of c 1045-771 BCE; bɛ ni tooi mi Hubei ni yu' shɛli n-nyɛ "楚" ("Chǔ") (yuli maa yila tiŋ' shɛli din mali yaa pam ka bɛ booni li Chu la ni na, din daa be lala yaɣili maa Eastern Zhou dynasty la zaamani yuuni 770-256 BCE). Hubei bala daansi ni Henan yaɣili zaŋ kpa tudu polo, m-ba daansi ni Anhui zaŋ labi wuliŋ puhili polo, m-ba daansi ni Jiangxi zaŋ labi southeast polo, m-ba daansi ni Hunan zaŋ labi south polo, m-ba daansi ni Chongqing zaŋ labi wuliŋ luhili polo, ka ba daansi ni Shaanxi zaŋ labi northwest polo. Three Gorges Dam kul' shɛli din yuli duri pam la bela Yichang din be yaɣili maa wuliŋ luhili la. Hudu Yahaya Hudu Yahaya nyɛla gbaŋ ŋmari kuro n-ti lɛm paati (National Democratic Congress). Human Rights and Climate Change Daadam yolisim ni Tingbani Biεhigu taɣibu nyεla barina titali zaŋ ti daadam yolisim bee o ni  simdi binshεli ti ʒemani ŋɔ, din wuhiri nimmoo bari zaŋ daadam dahalali yolisim bee o ni simdi shεli zaŋ chaŋ o nyεvuli biεhigu polo, o daalaaafee, bindirigu nti pahi biεhigu din nyε biεh’ suŋ zaŋ ti daadama mini tinsi zaa andunia yaaŋga zuɣu. lahabali din yina ŋɔ yεn nia nyεla di di sɔŋ ɡɔmnanti mini ʒengamazuɣu tuma tuilinima ka tooi zahim nya biεhigu shεli din be tingbani biεhigu taɣibu mini daadam yolisim bee o ni simdi shεli zaligue ti. Sanzaya din mini pɔhim biεri ŋɔ nyεla din damdi ti bindira nyamma. Di chεmi ka maligim mɔɣa ni kulibɔna lahi ka ko’ suma. Tingbana biεhigu barinanima ŋɔ yaa yi ti yaɣi daama daalaafee mini nyεvuya yεn ŋmεrila salim ka saɣindi daama kpεhili shee. Kom ni tooi di daadam’ shεba ban ʒi n-miri mɔɣa bee teeku di yi ti kpe n-yaɣi.  Tingbani biεhigu taɣibu ŋɔ nyεla din mali barina zaŋ ti daadama nama yolisim ka nyεla tinduya zalisi mini bε maŋmaŋa tingbanni zalisi n gbubi li. Human rights and development Ninsal kam malli soli mini lɛbigimsim, Ibrahim-Tanko Amidu Ibrahim-Tanko Amidu nyɛla zuɣulana (CEO) zaŋ ti Ʒe-N Gama Zuɣu Tumaduu (NGO) yuli booni STAR Ghana Foundation nima. O lahi nyɛla tinsi lɛbiginsim baŋda. O nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so silimiin' gɔli August, yuuni 1970. Bɛ ni daa dɔɣi o ka zaŋ yu' shɛli ti o nyɛla Ibrahim-Tanko ka o ba yuli lee booni Amidu ka o ma mi yuli booni Azara. O ba daa nyɛla piringa (Policeman) n-yi Pusiga na, ka daa mali paɣiba ata m-pahi Ibrahim-Tanko ma zuɣu paɣaba anahi. Bɛ daa dɔɣila Ibrahim-Tanko Akwatia tingban' ni, Silimiin' gɔli August biɛɣu pia ni ayopɔi(17) dali. O daa pilila shikuru chandi la Takurade ka daa tuɣi shikuru chandi Kpalugu. O daa chaŋla ninsarinsi shikuru (Secondry School) la Navrongo. O daa lahi chaŋla University of Ghana n-daa ti karim baŋsim yaɣi' shɛli bɛni ka bɛ booni li "Bsc in Administration". Yuun' bihi sunsuuni ka o daa lahi labi n-daa ti niŋ o "Masters". Ibrahim-Tanko lahi mali shɛhira gbaŋ din jɛndi salinima biɛhigu tuma (Certificate in Human Resource Management), shɛhira gbaŋ din yi University of Ghana Business School la ni na. O lahi mali "Post-graduate Diploma in NGO Management" shahira gbaŋ ka di yi Arhus University of Architecture din be Denmark la. Ibrahim-Tanko Malila paɣa yino. Ŋuna n-nyɛ zuɣulan' zaŋ ti Ʒe-Ngama Zuɣu tumadu yuli booni STAR Ghana la. Poi ka o chaŋ STAR-Ghana ŋɔ, o tumla Ʒe-Ngama Zuɣu tumadu' shɛli bɛ ni booni VSO Ghana la. Ŋuna n-daa nyɛ di Ghana zaa zuɣulana (Country Director). O namin lahi nyɛ Tudu Yaɣili zuɣulana (Northern Ghana Program Director) n-ti Ʒe-Ngama Tumadu' shɛli din yuli nyɛ Care International. Ibrahim-Tanko daa nyɛla Institute of Directors Ghana nim ni daa ti so pin' gahindili (Honorary Fellow) pirimla o kpaŋmaŋ zaŋ chaŋ o tuma polo. Ibrahim Basha E-Class Sheik Ibrahim Basha Iddris nyɛla asanza nira ŋun be Tamale ka niriba pam mi o Mallam Basha bee Sheikh Bayaan. Ŋun n-nyɛ Masjidul Bayaan toon' dana ni di Afa kpɛma. Ibrahim Issaka Abukari E-Class Dr. Ibrahim Issaka Abukari nyɛla tabibi baŋda ka lahi nyɛ vihirovihiro (research fellow) n-zaŋ ti Western Sydney University. O nyɛla Dagbana ka yi Dagbaŋ na. Bɛ dɔɣila Ibrahim Issaka Ankara ka o lee zooi Naya tingbani ni. O ba yila Tinkurugu din miri Tampiŋ la ka o ma mi yi Dagbandabba fɔŋ din be Tamale la na. O ma ba n-daa nye Wurishe Naa Buɣili. Ibrahim Issaka malila paɣa yino ni bi' yino ka lee wubisi bihi pam. Issaka daa pilila shikuru Ankara. O daa paala karim duri ayi (P.2) ka daa labi Naya n-ti tuɣi o shikuru Balogu Primary School. O ni daa siɣisi nimaani ka daa lahi chaŋ Balogu Middle School n-ti naai 1967 yuuni. Karim duri ayi (Form 2) ka o daa be ka daa sabi "Common Entrance" n-daa di nasara ka bɛ tahi o Ghana College din be Tamale ka bɛ pa booni li Ghana Senior High (GHANASCO) la. O karim yaa daa dalim la tabibi (Pure Science) baŋsim polo GHANASCO maa. O ni daa naai GHANASCO, o daa chaŋla Kwame Nkrumah University of Science and Technology din be Kumahi (Kumasi) la n-ti karim n-dee "Bsc. Physics" shahira gbaŋ. 1988 yuuni, bɛ daa gahi nuhi boli Issaka karimzɔŋ karili din be Silimiin' tiŋa ka di yuli booni Abideen University ni o ti niŋ o "masters" ka laɣ' pooli zuɣu daa che ka o daa bi tooi chaŋ. To amaa o daa ti bahi nya World Bank sɔŋsim n-daa chaŋ University of New Castle din be Australia la n-ti karim yuma ata ka dee o "masters" shahira gbaŋ. Din nyaaŋa o daa lahi kpuɣi napɔŋ chaŋ Western Sydney University n-ti niŋ o PhD, baŋsim yaɣili din yuli booni Public Health la. O nyɛla ŋun daa ŋmɛri bolli pam o ni daa chani shikuru, hali o namin ŋme n-ti RTU. Dr. Ibrahim ni daa naai "university", o daa niŋla o "national service" GHANASCO n-daa wuhiri laasabu malibu (Maths) mini "Physics". O "national service" maa nyaaŋa o daa lahi chaŋla Saudia n-ti tum King Fahad University of Petroleum Minerals; o daa sɔŋdimi niŋdi vihisi (Research Assistant) lala university maa puuni, "Physics Department" ni. O daa tumi la nimaani yuma a shɛm ka kpuɣi napɔŋ labina Ghana n-ti wuhi shikuru shɛli be nyɔŋ polo ka bɛ booni li St. Mary's Secondary School, yuma ayɔbu(6). Dr. Ibrahim ni daa naai o "masters" University of Newcastle o daa tumi la "engineering consultancy" tumadu' shɛli ni Silimiin-tiŋa maa kamani chira ashɛm pɔi ka naan tuɣi o PhD. O ni daa naai o PhD bɛ daa kpuɣi o tuma lala "university" maa "School of Science and Health" ni ka o daa tum ni yuma ayɔbu ka che tuma (retired) ka labina Ghana. Dr. Ibrahim na kuli nyɛla vihirovihiro (research fellow) zaŋ ti Western Sydney University din be Australia la. To amaa o lee kuli tumdi tirila Western Sydney University ŋɔ yɔli (ka bi deeri yɔri). Dr. Ibrahim lahi nyɛla ŋun niŋ vihigu n-yihi gbana (articles) pam na. Ibrahim Mahama Ibrahim Mahama nyɛla Dabɡaŋ Looya biŋ ŋun lan yuui politiisi puuni.O lan nyɛla ŋun be kparilim ni - n-ɡuli bin'ɡula ka mali puri. Silimiinsi kuku n-daa nyɛ o ba ka o yuli booni Konzulun ka sokam mi o Kobina. O ma n-daa nyɛ Aʒi Nabia Daamata. Morri. Bɛ daa dɔɣi o la tiŋa be Kumbuŋ yaɣili ŋɔ ka bɛ booni li Tibuŋ. Bɛ daa dɔɣi o mi yuuni 1935. Lawyer Ibrahima yaba (Zangbalunnaa Mahama) n-daa wumsi o ka daa diri la Tibuŋ ka ti looi Zangbalun. O daa pilla shikuru saha shɛli o ni daa niŋ yuun pia ni anu saha. Bɛ ni daa dɔɣi o bɛ daa bi zaŋ o tɔhi shikuru. Dahinyini ka o daa ti yali ni shee o gba chaŋ shikuru, ka daa dii vaai yiɣisi n-chaŋ Savelugu Local Authority Primary School n-daa ti zaŋ o maŋa ti karimbanima. Ka bɛ daa dahim mi o ka o karim anashaara bachibiɛlima(alphabets) mini kalinli din pili ndaam hali ni kɔbiga. O ni daa niŋ shɛm mili nyɛla o ŋahiba, Tibuŋ lana Ablai ŋun daa pun chani lala shikuru maa ni n-daa wuhiri o didaa yi ti niŋ daliri ka o kuli yiŋa. Ka bɛ daa zaŋ o ʒili du yini, n-nee beɣu zaŋ o kpɛhi dura ayi n naa lahi nee beɣu n-kpɛhi o dura ata. Duri ata din kpalim maa ka o daa zaŋ yuma ata n-chaŋ naai. O ni daa yi ni ka o daa naai chaŋ Yendi Middle school n-daa ti naai ni ka naan chaŋ Government Secondry School din pa lee Tamale Secondry School la. Yuuni 1960 ka o daa ʒini ka bɛ dahim mi o ka o daa di nasara, ka daa chaŋ University Of Ghana n-daa ti bohim looya tali. Yuuni 1966 ka bɛ daa boli o ka o ti lee looya. Looya Ibrahim daa nyɛla tum tumda nti linjima siyaasa yaɣili din daa nyɛ National Liberation Council la(NLC). O daa lahi nyɛla jintora nti Tamale yaɣili ŋɔ yumaa ata. O daa lahi nyɛla ŋun nyɛ Tiŋgbaŋ zuɣulana nabiyɔŋ n-ti siyaasa yaɣili shɛli din daa nyɛ Social Democratic Party la yuuni 1979. Ibrahim Mahama (alkali) Ibrahim Mahama nyɛla Ghana siyaasa nira, pukpara, alkaali ni taarihi baŋda. Bɛ daa dɔɣi o la Tibug din be Kumbuŋ yaɣili la yuuni 1935. Ŋuna n-daa nyɛ Yaa Naa Yakubu II Looya 1974 hali ni 2002. Ban daa dɔɣi Looya n-nyɛ Konzulun (bɛ daa mi o pam la Kobina Morri) ni Nabipuɣinga Damata Mahama. Tɔ amaa, o dɔɣiri dabisili maa dii ka shahira dama bɛ daa bi tooi dee dɔɣiri dabisili gbaŋ. Naazo bil' n-daa nyɛ o ka o daa lahi nyɛ wari nachima. O yab' doo n-daa wumsi o. O daa kuli bela ni maani ka bi chani shikuru. Yuuni 1951 ka O daa tahi O maŋ shikuru ni chicha nim ti dahim o. Di daa niŋla chichanim' ŋɔ lahaʒibu shɛli din ka ŋmali ni baŋsim shɛli O ni daa pun mali zaŋ jandi Anashaara bachi nima ni di kalibu palo. Chichanim' maa suhipiɛlli maa daa bi sɔɣi so din zuɣu ka bɛ daa kpuɣi o ni valiŋ n-zaŋ o ʒili karinzɔŋ' duraanahi ni. Looya Ibrahima daa nyɛla yuun' pinaanu (15) ka tahi o maŋ shikuru.1966 yuuni ka o daa karim siɣisi University of Ghana n-daa dee looya tali shahira gbaŋ ka lee Looya. O nyɛla asanza nira Dagbaŋ. Looya Ibrahima daa tumla looya tuma Ankara biɛla, ka lɛbi Jintɔra yuma ata n-ti Tamali yaɣili National Liberation Council gomnanti ni. 1979 piibupiibu la ni, ŋuna n-daa zani ti Social Democratic Party ni o bo tingban' zuɣulan tali la. Looya Ibrahim Mahama sabila bukunima anii (8). Ŋa shɛŋa n-nyɛ: Ibrahim Mahama (artist) E-Class Ibrahim Mahama  nyεla bε ni daa dɔɣi so Ghana tingbani ni, yuuni 1987. O ʒila Tamali ka lahi kpa tumaduri balibu Tamale maa. O nyεla ŋun daa chaŋ o "univesity" shikuru "Kwame Nkrumah University of Science and Technology" yuuni 2010. O nyεla ŋun sabiri kundinima ka lahi nyɛ ŋun mεri tandi Ghana tingbanni. O nyεla tumtumda ŋun be Tamali, Ghana tingbani ni. O lahi nyεla ŋun kpaŋ o maŋa pam n-tooi zaŋdi binyεra n-taɣiri di biεhigu ka niriba pam mi o lala yaɣili maa polo. Ŋuna n-daa pahi m-pɔra ka be yaɣ'mεriba ni, bε ni daa laɣim "Ghana pavilion at the 2019 Venice Biennale" la ni. O tuma daa yi ʒεhara  tiŋduya tanmεriba ni daa laɣim Italy ni bε zaŋ bɛ tuma wuhi dunia zaa la. (56th Iternational Art Exhibition of the Venice Biennal in Italy.) O tan'mɛbo ni mali sɔŋsim n-ti Gbansabla  tingbani lɛbiginsim zuɣu, "theafricareport.com in the list of 100 most influential Africans 2019" daa pigi o "73rd most influential Afirican". Yuuni 2019, o daa pili "Savannah Center for contemporary Art (SCCA)", Tamali tingbani ni. Ibrahim Mahama tuma nyεla din be Ghana dahi mini anfooninima ni di mini o tuma nεma ni  nyε din wuhiri di maŋa la. Ibrahim Sulemana Mahama E-Class Ibrahim Sulemana Mahama nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Tamale. O zooi la Wariʒɛhi. Bɛ ni daa dɔɣi o ka ti o yu shɛli nyɛla Ibrahim ka o ba yuli booni Mahama ka o lee zaŋ Sulemana maa pahi o yuli maa puuni domini o tooi waligi o maŋa ka che niriba pam ban yuya booni Ibrahim Mahama. O daa chaŋla Bagabaga primary school. Alhaji Savana malila paɣaba ata ka lahi dɔɣi bihi pam, to amaa o bihi pia ni yini m-be bɛ nyɛvuya ni. Ido E-Class Ido nyɛla yɛltoɣa bal’ shɛli ninsalnim ni laɣim zini n-nam. Niriba pam tɔɣisirili n pahi be maŋmaŋ bala zuɣu. Be nam li mi ka yɛltoɣili kam ni di bachi nim pie-n-pie n dɔli taba, dimboŋɔ zuɣu che ka di bɔhimbu mini di tɔɣI sibu nyɛ soochi n-to sokam. Bala pubu pubu ni, Ido pahila bal shɛŋa dinni tooi kpe dunia Punish. Ignatius Kutu Acheampong E-Class General Ignatius Kutu Acheampong(dɔɣim dabisili: Silimiin' goli September, yuuni 1931) nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulan' kuro n-ti Ghana. O nam maa daa pilila Silimiin' goli January, yuuni 1972 zaŋ chaŋ Silimiin' goli July, yuuni 1978, di ni daa niŋ ka o linjin' taba daa zaŋ kinkansi yiɣisi o. Di nyaaŋa, fukumsi zaligu daa ti chɛmi ka bɛ ŋmɛ o malfa n-di o nyɛvuli Silimiin' goli June biɛɣu pinaayɔbu dali, yuuni 1979. Acheampong laambi daa nyɛla Catholic nima ka bɛ yina Kamboonsi ni na. O chaŋ la Roman Catholic din be Trabuom ni St Peter's shikuru (ka di gba nyɛ catholic) ka di bɛ Kumahi, ka di zaa yina Ashanti yaɣili Ghana tiŋgbaŋ ni. O daa lan chaŋla Colleji zaŋ kpa Kohamma ni Damma yaɣili din be Agona Swedru din be Central yaɣili Ghana la. Bɛ daa kpuɣi o la soja tuma 1959, ka gba daa pahi UN ban bori suhudoo nima la ni sahanshɛli Congo nima la ni daa zabiri la. Acheampong ndaa n-gari tooni o mini o linjin taba ka bɛ daa zaŋ kinkansi ŋme n-yihi salo maa zaa ni daa laɣim pii tingbani zuɣilan so la ŋuni daa nyɛ  Progress Party siyaasa yaɣili nira ni di toondan la, Dr. Kofi Busia silimiin goli January yuuni 1972. O daa leela tingbani zuɣilana ni dambolo zaŋ n-ti National Redemption Council (NRC), din daa ti lԑbi Supreme Military Council silimiin goli October dabaa ayɔi dali, 1975 yuuni la, ka Acheampong daa lahi lee di dambolo. Yali taɣiri shɛŋa ti ni ku tooi tam ka di daa taɣiri bee n-kpɛna zaɣipalli Ghana biɛhigu puuni saha shɛli Acheampong ni daa nyɛ tingbani zuɣulana puuni n-nyɛ: bɛ daa taɣi la imperial binyɛra zahimbu soli la n-ti metric binyɛra zahimbu soli, lora duhibu bee moto nima babu nuzaa palo gba daa taɣimi labi nudirigu yaɣili palo ka bɛ daa booni li "Operation Keep Right", "Operation Feed Yourself" ni dihimi mi a maŋa (lala sochibigi ŋɔ maa daa borimi ni kpaŋsi sokam dimi o kparilim puuni), behigu nachintɛri zaŋti fandi ni gba daa nyɛla o ni kpaŋsi shɛli nti pahi labi maali bee n-duhi diɛma ni yiɣijɛm dundɔna(stadia) ka di saɣisi ti Ghana tiŋgbani ni borili shɛm. Acheampong daa kpuɣila Faustina Acheampong lee o paɣa. O yaanga nyɛla Amarika(America) bol' ŋmɛra ka o yuli booni Charlie Peprah. O yaanga ŋun pahi maa mi nyɛla 6'9 Fulham FC pɔdirili ka bɛ booni o Yakini Acheampong. Zuɣizuɣi shɛli din daa niŋ Ghana yuuni 1979 la ni ka bɛ daa zali Acheampong mini o taba n-daa ŋmɛ ba malfa ku ba. Flight Lieutenant J.J Rawlings mini o sojabihi taba n-daa gari tooni ka lala zuɣizuɣi ŋɔ daa niŋ n-daa ŋmɛ m-paai gɔmnanti shɛli ŋun daa diri lala saha maa ka daa lee zaŋ Ghana gɔmnanti tali maa n-labisi sabiila tali ni September goli, yuuni 1979. Ilyas Umar E-Class Ilyas Umar nyɛla Musulinsi adiini baŋda ŋun ʒi Tamale din be Ghana Tudu yaɣili palo la. O lahi nyɛla karimba ŋun wuhiri karim Mahamadiya karimzɔŋ karili maa puuni mini shikuru baŋsim zaaha. Bɛ daa dɔgila Sheikh Ilyas Bolga 1960 yuuni. O ba dɔɣiro yuli m-booni Alhaji Umar Mahamud ŋuni n daa nye Bolga limam la. O ba daa nyɛla ŋun daa tiri o bihi wubisiri suŋ pam. Alhaji Ilyas daa nyɛla ŋun doli o ba noli pam. Alhaji Umar daa pilila Alkuraani baŋsim bɔbu la o ba dɔɣiro sani Bolga. 1974 yuuni ka o daa siɣisi Alikuraani ka kpɛ shikuru mi 1975. O daa nyɛla yuun' pinaanu ka kpɛ shikuru du' yini (P1), Bolga Experimental Primary School. O daa ti yi ni n-chaŋ Labasi Primary School din gba be Bolga maa n-ti ʒini dur' anahi (P.4) yuuni 1977 zaŋ chaŋ 1978. O daa naai ni ka lahi chaŋ Akantom JSS 1980 yuuni. O ni daa naai JSS o yuli daa yina Sandema Secondary Technical School ka o ba daa lee zaɣisi ni o di chaŋ. Di zuɣu ni ka o shikuru baŋsim bomma daa zani. 1985 zaŋ chaŋ 1989 yuuni, o daa nyɛla sɔŋsim(scholarship) n-chaŋ Libya tingban' ni n-ti karim "Islamic Theology" ni "Arabic Language". Ni ka o daa lahi bohim "French" tɔɣisibu. Alhaji Ilyas Umar nyɛla ŋun yihiri waazu Silimiinsili mini Dagbanli Tudu yaɣili ti tabili Ghana bɔba ni yaɣa pam. O lahi mali karimzɔŋ o yiŋa n-wuhiri bihi Mahamadiya mini shikuru baŋsim zaa. Sheikh Ilyas lahi nyɛla karimba ŋun wuhiri Musulinsi Baŋsim (Islamic) Tamale Senior High shikuru (TAMASCO) din be Tamale la. Imoro Andani Imoro Andani daa nyɛla Ghana siyaasa nira ŋun yi Dagbaŋ na ka shɛba daa tooi mi o Prince Imoro Andani , silimiin’goli November biɛɣu pishi ni ata (23) dali yuuni 2020 ka o daa paɣi Naawuni. O paɣa yuli n-daa booni Katumi Andani. Prince Imoro daa malila bihi anahi (4). Pɔi ka o daa naan ti paɣi Naawuni, ŋuna n-daa nyɛ daambolo zaŋ n-ti tuma du' shɛli bɛ ni booni Ghana Integrated Iron and Steel Development Corporation. Prince Imoro Andani yila tiŋ din yuli booni Voɣu na. O namin ti nyɛ Tudu yaɣili Jiran Gɔmda. O daa nyɛla ŋun yina n-ti che jirangɔmdatali tuma ŋɔ ka di daa nyɛla Naya Damli la zuɣu, yuuni 2002. O daa nyɛla siyaasa nira ka daa lahi nyε biɛhigu lɛbigimsim baŋda. O daa nyɛla Dagbaŋ nabiyɔŋ ka daa lahi nyɛ Musulimi. Imoro Yakubu Kakpaɣu Imoro Yakubu Kakpaɣu nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so silimiin' gɔli February, yuuni 1958. O nyɛla Ghana siyaasa nira ka lahi nyɛ jintɔri kuro zaŋ ti Kumbuŋ piibupiibu yaɣili din be tudu yaɣili la. Yuuni 2005 zaŋ chaŋ 2013 ka o daa ʒi yaɣili ŋɔ zaa. O nyɛla Liɛm paati (NDC) siyaasa yaɣili nira. Kakpaɣu nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Kumbuŋ tingbani ni, tudu yaɣili polo, silimiin goli February 1958 yuuni. O daa nyɛla ŋun dee o dundɔŋni gomnanti shɛhira gbaŋ Institute of Local Government studies. O shɛhira gbaŋ ŋɔ deebu nyaaŋa, Dundɔŋ Ni Gondanti tuma duzuɣu daa kpuɣi o ka o lee kpɛma ŋun lihiri farigu yɛltɔɣa. 2008 yuuni, o daa karimmi siɣisi Ghana Institute of Management and Public Administration (GIMPA) n-daa dee Bachelor of Public Administration shɛhira-gbaŋ. Yuuni 2004, Kakpaɣu daa nyɛla ŋun kpe siyaasa tali ni, di ni daa niŋ ka o zani ni o kpaɣiri bo Kumbuŋ kuɣu la. O daa nyɛla ŋun di nasara ni dihibu tuhi-pishi ni ayi ni kobishii, ni pihinahi ni anu (22,245) ka di daa zani kɔbigi puuni vaabu pisopɔi ni ayopɔi ni ponchi pihinu (77.50%). Index case Index case bee patient zero nyɛla tuuli ninvuɣu so bɛ ni mi ka doro shɛli gbaai tun lala doro maa alobo ni pili salo shɛli zuɣu. Di ni tooi niŋ ka Index case bi wuhi doro maa ni yi shɛli na, di mi ni tooi lahi niŋ ka di wuhi doro maa ni yi shɛli na, di yaligibu, bee doro maa ni biɛhigu shee di yi ti niŋ ka di alobo lu, n-ti che ka lahi labina. Infection Dori binbirili loobu nyɛla doro kpɛbu niŋgbuna ni ka di nyɛla ŋun ʒiri dɔri bimbirili ŋɔ n-kpɛhi li ka dɔri bimbirili ŋɔ nabibu ni dambu din yi ŋun ʒiri doro ŋɔ sani n-zaŋ ti di ni looi so ŋɔ mini chuuta shɛŋa di ni mali n-tiri di ni looi so. Dɔri loorili nyɛla dɔri shɛli din yirina dɔri bimbirili ni. Dɔri bimbira tuumba ban ʒiri dɔri bimbirana puuni shɛŋa n-nyɛ: • Ʒim ni dɔri bimbira ni din ŋmani li kamani (HIV, Rhinvirus, Lyssaviruses kamani Rabies virus, Ebola virus n-ti pahi Koroona vaaroosi din fari vuhim ni achiika). • Binnɛma dɔri bimbirana (mycobacterium tuberculosis, Staphylococcus aureus, Esche Salmonella app). • Bimbila ni dɔri bimbira din mi lahi tɔm m-pu balibu balibu kamani, ★ Ascomycota, din puuni shɛŋa nyɛ din chɛ ka binyara fuhira kamani Candida, ti puma bimbila dɔri bimbira kamani Pneumocystis balli, ni dermatophytes, dɔri bɛnbiri shɛŋa din laɣim n-tiri daadama nima niŋngbuŋgbaŋ mini daadam yaɣa shɛŋa din doro ku tooi sɔɣi. ★ Basidiomycota, n-ti pahi Sali dɔri ʒirigu silimiinsi ni boli Cryptococcus la. Inusah Fuseini Inusah Abdulai Bistav Fuseini nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so silimiin-goli January biɛɣu pishi ni ata dali, 1962 yuuni. O nyɛla bilichini ŋun nyɛ looya ka lahi nyɛ siyaasa nira. O nyɛla jintɔra zaŋti Tamale sunsuuni jintɔri yaɣili (Tamale Central Constituency) ka lahi nyɛ fukumsi kpambal' kuro zaŋ ti Liɛm (NDC) gomnanti din gari la. Inusah nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so fɔŋ yuli booni Tishiɣu ka di be Tamale Tudu yaɣili na, Ghana tiŋgbani puuni. O daa nyɛla ŋun tumdi alikaale tuma din zuɣu be Ankara ka bɛ booni li "Law Trust Company la", ŋɔ maa daa nyɛla pɔi ka o daa kpe siyaasa tali ni. Inusah nyɛla ŋun daa chaŋ Bagabaga College of Education n-daa deei shahira gbaŋ din nyɛ "Cert A", ka daa lahi tuɣi chaŋ University of Ghana karimzɔŋ titali la ni n-daa ti deei shahira gbaŋ din nyɛ "LLB Bachelor's Degree", alikaale tali ni. Lala shikuru ŋɔ ni ka o daa lahi dee o shahira gbaŋ din nyɛ "LLM Master's Degree", alikaale tali ni yaha. Inusah Fuseini, ŋun be Liɛm siyaasa yaɣili (NDC) ni la daa leela jintɔra, di ni daa niŋ ka Alhassan Wayo Seini daa yi liɛm siyaasa yaɣili puuni n-daa looi wabigu siyaasa yaɣili (NPP) ni naai. Ŋɔ maa daa niŋ la labi-niŋ piibu-piibu bɛ lala yaɣili maa, silimiin-goli "April" dabaanahi dali, yuuni 2006. Inusah Fuseini daa di nasara lala piibu-piibu maa ni, dihibu din kalinli daa yiɣisi tuhi-pia ni ayɔpɔin ni kɔbishinu ni ayi (17,502). O daa di nasara Ghana zaa piibu-piibu maa puuni yuuni 2008 ni dihibu, kɔbigi puuni vaabu pihiyɔbu ni ayɔbu (66%). O daa lahi labi di kuɣu maa yuuni 2012, Ghana zaa piibu-piibu maa puuni. Ka daa lahi dee nasara yuuni 2016. Inusah Fuseini nyɛla Musulimi ka kpuɣi paɣaba ayi n-dɔɣi bihi anahi. Ishaq Ibrahim E-Class Ishaq Ibrahim nyɛla alikaali nira. O yuli maa nyɛla Issahak ka o daa ti chaŋ silimiin-tiŋa ka niriba pam kɔŋ li bolibu dini n-nyɛ bɛ booni o Ishaq. O nyɛla Ŋmampiriga. Ishaq Ibrahim yila Jaŋ na din be North East Region, Ghana tingbani ni. O ba mali la paɣaba anahi. Paɣaba anahi maa puuni, o ma dɔɣiro dɔɣila ninvuɣu pia ni yini tɔ amaa, ka niriba awoi be bɛ nyɛvuya ni. O daa pilila shikuru chandi la Nuria E/A Primary School din be Jaŋa la. Lala Shikuru ŋɔ daa nyɛla tia gbunni ka bɛ daa yi ʒiina. Di nyaaŋa, ka o daa lahi chaŋ Jaŋa Junior Secondry School. O ni daa ti naai ni, ka o daa looi Saliga ninsarinsi shikuru (Secondary School). Saliga ŋɔ ka o daa naai ka naan chaŋ Sunyani Polytechnic n-daa ti niŋ o HND Isolation (health care) Alaafee bomma tuma duri puuni, maŋ gbaabu nyɛla binshɛŋa bee so shɛŋa din yɛn tooi dɔli n-sɔŋsi baligi doriti loobu la puuni shiɛli.Gubu ka che dor' loorili din yɛn gu ka taɣi salinima, kamani din ni tooi yi bara so ni n-looi bara so gba, doɣitenima bee ban yi sambani polo na ni bɛ ti kaai barinima. Dɔri’ loorili ni tooi wuligi gili soya pam.  Soya balibu dibaanahi ni ka dɔr’ loorili ni yina: 2. Binyεra shεŋa dorolana maa ni shihi nyεla din gba sɔŋdi che ka dɔriti lɔhiri niriba, di yi niŋ ka ŋun ka lala doro shihi dorolana maa ni shihi binyεr’ shεŋa maa. 3. Din tooi lahi wuligi pɔhim puuni. Pɔhim ni tooi ʒi doro na. 4. Din tooi lahi wuligi bee n-loogi ka di nyεla bineembihi bee binkɔbiri ni. Di doli la doro maa ni nyε shεli, din tooi yina so dundɔŋ ni, karinzɔŋ ni, tuma shee ni tiŋ maa puuni luɣishεŋa. Hali di yi niŋ ka so niŋ kam n-taɣi o maŋa nil ala doro ŋɔ, kamani, so yi chib di shεriga, ka mali sabita, doro maa na ni tooi gbaai lala nira maa. Shεba no tooi bi taɣi ka gu bε maŋa ka che doro maa ka doro ŋɔ yi gbahi lala niriba di mali yaa pam/ di kpεm. Di zuɣu, doro wɔligibu kpala talahi doro tuhibu puuni din yi gu ka taɣi ban kpalim ka che lala doro maa. Issaka Ibrahim Adam E-Class Issaka Ibrahim Adam nyɛla jintɔr'kuro ka lahi nyɛ fukumsi kpambal' kuro ŋun daa su bindira ni pukparilim yɛltɔɣa (Former Minister of Food and Agriculture). O ma dɔɣila bɛ niriba pia ni ata amaa bɛ shaba lahi ka bɛ nyɛvuya ni. O laamba dɔɣi o la Naya (Yendi) ka o daa lee zooi Tamale. O ma dɔɣili la bɛ ninvuɣu pia ni ata, tɔ amaa ka bɛ zaa n-lahi be bɛ nyɛvuya ni yaha. Issaka Ibrahim Adam nyɛla ŋun chaŋ Navorongo ninsarinsi shikuru (Secondary School) ka daa lahi looi Tamale ninsarinsi shikuru beni ka bɛ tooi booni li "TAMASCO". O tuuli silimmin-tuma daa nyɛla o mini Nasia Rice Company nim daa tumya, o daa lee la "Assistant farm Service Manager". O daa nyɛla jintɔra ka daa ti lahi nyɛ fukumsi kpambala so ŋun su bindira mini pukparim yɛltɔɣa polo (Minister of Food and Agriculture). O daa lahi leela fukumsi kpambala so ŋun su daabiligu. O nyɛla Dagbana ka lahi nyɛ Musulimi. Jarigu Jarigu nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region, Ghana tingbani puuni.Di bela Naya soli zuɣu. Jemila Abdulai Jemila Abdulai nyɛla bi' puɣinŋa ŋun be Ghana tiŋgbani ni. O nyɛla ŋun mali baŋsim zaŋ jɛndi pɔhim zuɣu sabbu(blogger), lahabaya sabbu ni pɔhim zuɣu daabiligu. Yuuni 2007 la, o daa namila pɔhim zuɣu lahibali kpanjɔɣu din yuli booni "circumspecte.com" ka di mali lahibaya n zaŋ jɛndi gbansabila biɛhigu. Lala lahibali kpanjɔɣu maa daa che ka o di kpaŋmaŋa pini yuuni 2016. Bipiɣinbila ŋɔ daa kpaŋmaŋa ŋɔ daa kuli tirila tooni pahira ka lala ŋɔ maa zuɣu daa che ka o ni daa Sabi lahibali ŋma'shɛli ka boli li "Yennenga" pahi "Caine Prize Anthology 2015" kundi puuni. Lala kundi ŋɔ kundi ŋɔ daa lahi mali lahibali ŋmahi din yi lahibali sabira biinsi pia ni ayɔbu ban yi gbansabila tiŋgbani ni ha. Jemila nyɛla bipuɣinbila n zaŋ ti Mohammed-Sani Abdulai, zuɣulanpaa n zaŋ ti Madina Institute of Science and Technology, Accra. Jemila daa chaŋ la o secondary shikuru Wesley Girl's High School din be Cape Coast Ghana tiŋgbani ni. O daa lahi naai la Mount Holyoke College din be Massachusetts, USA tiŋgbani ni ka daa dee shɛhira gbaŋ din nye "Economics and French". Jemila daa bɛ zani ni, o daa tuɣiya hali ti dee shɛhira gbaŋ din nye "Master of Arts degree in International Economics and International Relations" shikuru shɛli din yuli booni "Johns Hopkins University" Washington DC din be USA la. O daa yi duhiri o yie zaŋ jɛndi paɣaba mansuli mini boli yɔli tuhi kari. Jemila daa duhira o yie pam zaŋ jɛndi tabibi tabibi polo, paɣaba toon-tibo ni tiŋgbani lɛbiginsim. Jemila nyɛla Dagbana ka nyɛ Musulumi. Jiso Dam Jisonayilinima malila bɛ kobiliga ka di be Jisonaylili din be Tamale yaɣili. Lala kobiliga maa daa pun biɛni mi Jisonayili piligu la saha zaa. Vihigu wuhiya ni saha shɛli di daa nyɛla guligu n zaŋ ti tiŋa maa ka tayiɣa ku too kpɛ n ti zu tiŋa maani kalahi too nye soli n yina. Luɣili kam ka o yi kpa kobiliga ŋɔ nyɛla din yɛn gu o soli. Di nyɛla din mali sɔŋsim pam n-ti Jisonayilinima mini tiŋshɛŋa din be lala yaɣili maa zaŋ chaŋ bɛ konyurim polo. Zuŋɔ, Jiso kobiliga maa nyɛla din  tiri Tamale mini di yaɣa pam kom ka bɛ nyura Ka  kuri bɛ bukaatanima biɛɣukulo kam. Di lahi nyɛla din yihira arizichi n tiri Jisonayili domini lala kom nyɛla din mali kɔhira n tiri niriba, arizichi din yihira maa nyɛla bɛ ni mali shɛli lɛbigiri tingbani maa. Jisonaayili E-Class Jisonayili nyɛla tiŋshɛli din pahi Gukpɛɣu tinkpaŋsi puuni. Sagnarigu Municipality puuni, Tamale wulunluhuli yaɣili. Di mali ya’ biɛlim ka di zooi pam. Di nyɛla din mali ya’ biɛlim pam ka di mɛ m-pe taba viɛnyɛla.Ya maa pam nyɛla din mɛ ni anashaara bilchisi Ka din kpalim mɛ ni gbingbeli. Jisonayili zoo karachinima pam ka nyɛ tiŋ'shɛli din bɛ mali shikuri chandi diɛmda. Tinsi kamani Gurugu, Kanvili ni Yapalisi n-ti pahi Zaɣyuri nyɛla tinsi din gili li. Jisonayili mali la di dahalali Assembly jintɔra ŋun za n-ti salo ban be lala yaɣili maa Sagnarigu Assembly jinaduu ni. Ti ni ʒi saha shɛli ŋɔ (2020 yuuni), ŋun na nyɛ jintɔri lala yaɣili maa n nyɛ Honourable Salifu Seini Zakaria. Di nyɛla tiŋ shɛli ban zaŋsim be shikuru bɔhimbu, di zuɣu chɛ ka bɛ mali karimbu shee dina n-nyɛ Jisonayili community library ka di za be tiŋgbani ni. Jisonayili lahi mali nuuni tuumbaŋdiba pam. Jisonayili nyɛla tiŋ' shɛli din mali karim zɔndi ata, dini n nyɛ Jisonayili Islamic Primary School,Jisonayili M/A Junior High School ni Baid-ul Basic School. Jisonayili Islamic Primary School Jisonayili Islamic Primary School nyɛla karimzɔŋ shiɛli din be Sagnarigu Municipality Norhern Region, Ghana tingbani ni. Shikuru ŋɔ malila shikuru bihi ka bɛ zooi pam. Bidibisi mini bipuɣinsi m-be di puuni. Shikuru ŋɔ bihi yaɣili zaŋ hali ni bikura yaɣili, n yɛrila 'Creche hali n ti kpa Junior High School. Shikuru ŋɔ mali bɔhimbu du' shɛli anashaaranima ni booni 'Library' la, di nyɛla bɔhimbu du' shɛli din sɔŋ di shikuru maa bihi mini shikuru shɛŋa bihi ka bɛ tooi karimda. Shikuru maa lahi mali Computer Lab, bɔhimbu du' shɛli din sɔŋ di shikuru bihi maa computer tabibi baŋsim bɔbu polo. Jisonayili M/A Junior High School E-Class Jisonayili M/A Junior High School nyɛla karimzɔŋ shɛli m-be Jisonayili din be Sagnarigu Municipality, Ghana tingbani ni. John Dramani Mahama E-Class John Dramani Mahama nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulana kuro n-ti Ghana. O daa dila nam maa yuma anahi ni chira a sham. O daa nyɛla zuɣulaan paa n-zaŋ ti National Democratic Congress(NDC) party gɔmnanti yuuni 2009 hali ni 2012. O daa deela nam Silimiin' goli 24th July 2012 di ni daa niŋ ka o kpɛma, Jilimalana Evans Atta Mills daa pooi nyevuli. Ŋuna n-nyɛ tuuli zuɣulaan paa ŋun deei nam o zuɣulana kalinsi nyaaŋa.Yaha, o daa lahi zani o din tɔli piibu-piibu December 2012 ka di n-gbubi Ghana yuma anahi ka mɔ yuuni 2016 ni 2020 piibu-piibu ka bi nya nasara o mini jilimalana Nana Addo Dankwa Akufo-Addo ŋun daa zani n-ti New Patriotic Party yuuni 2016 piibu-piibu. O nyɛla Zabaɣisi puuni nira, Mahama yila Bole din be Savanna Region la na. O nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Damongo din be Damongo piibu-piibu yaɣili la din mi gba be Savanna Region Ghana pulini. Silimiin-gɔli November biɛɣu pishi ni awoi dali yuuni 1958 ka bɛ daa dɔɣi Mahama tiŋ shɛli bɛ ni booni Damongo , ka di be Damango-Daboya constituency la . O tuuli shikuru baŋsim daa pilila Accra Newtown Experimental School (ANT1) ka daa lahi chaŋ boarding shikuru Achimota Primary School. O daa tuɣi o senior secondary shikuru Ghana Senior High School din be Tamale Northern region yaɣili ka daa lahi chaŋ University zaŋ kpa History polo University of Ghana karimzɔŋ din be Ankara tiŋgbani ni din be Greater Accra yaɣili. Mahama daa chaŋla Silimiintiŋa shikuru din be Moscow O shikuru baŋsim yɛligibu ni siyaasa baŋsim bɔhimbu. Mahama nyɛla Zabaɣa ŋun yi Bole din be Tudu yaɣili. Bɛ dɔɣila Mahama Damango din be Damango-Daboya piibupiibu yaɣili din be Tudu yaɣili n kpiɛhi siyaasa taɣada din chaŋ gbaai Ghana maŋsulinsi saha. O ba Emmanuel Adama Mahama ŋun daa nyɛ pukpari Bundana ka lahi nyɛ karimba la, n-daa nyɛ tuuli jintɔra zaŋti West Gonja piibupiibu yaɣili, ni tuuli Regional Commissioner zaŋti Tudu yaɣili ŋɔ saha shɛli Ghana ni daa deei maŋsulinsi ka Kwame Nkrumah liɛbi tuuli tiŋgbaŋ zuɣulana. Mahama ba n-daa lahi nyɛ tiŋgbaŋ zuɣulana shaawara maana saha shɛli Hilla Limann ni daa nyɛ Ghana zuɣulana la, pɔi ka Jerry Rawlings daa ŋme m paagi o nam ni. O ni daa naai o undergraduate shikuru Baŋsim, Mahama daa wuhila Taarihi baŋsim secondary Shikuru yuma bela. O ni daa labina Ghana saha shɛli o ni daa be Moscow bohindi shikuru Baŋsim, o tuma daa nyɛla lahibaya, kaya ni vihibuvihibu karachi nti Japan Embassy din be Aŋkara yuuni 1991 mini yuuni 1995. O daa yila zaŋgama laɣiŋgu din nyɛ fara tuhuku Kati mili Plan International Ghana Mahama daa kpiɛla Ghana Jintɔriba jina duu yuuni 1996 piibu-piibu ni , Ni o ti zani n-ti Bole bee Bamboi piibu-piibu yaɣili n-di o yuma anahi nam. Silimiin goli April 1997, be daa piigi o mi Yɛltɔɣa kpambala paa (Deputy Minister of Communications). Be daa zaŋ o mi lԑbi Yɛltɔɣa kpambala kpɛma (Minister of Communications) silimiin goli November 1998 ka daa di laa nam maa hali ni silimiin goli January 2001, saha shɛli Liɛm paati National Democratic Congress (NDC) ni daa galisi nam maa n-ti Wabiga paati New Patriotic Party's government. Yuuni 2000, Bole/Bamboi piibu-piibu yaɣili nim daa lahi piila Mahama ni o labi Jintɔriba jina duu maa n-ti lahi niŋ yuma anahi yaha. Bɛ daa lahi piigi o mi yuuni 2004 m-pahi buta zuɣu. Yuuni 2001 hali ni 2004, bɛ daa piila Mahama kpiɛm zaŋ ti Jintɔriba ban bi galisi jina duu alizama polo (Minority Parliamentary Spokesman for Communications). Yuuni 2002, bɛ daa piila Mahama yaha kpiɛm zaŋ ti Lem paati Yɛltɔɣa yalibu (Director of Communications for the NDC). Lala yuuni maa, bɛ daa lahi piigi o mi ni o zani Ghana zaani n yɛn chaŋ ti lihi Zimbabwe nim jintɔra ba piibu-piibu ni daa yɛn chaŋ shɛm. O ni daa nyɛ MP, O daa bela Standing Orders Committee nim maa puuni ni Transport, Industry, Energy, Communications, Science and Technology Committee zaŋ ti Jintɔriba duu maa. Mahama tuuli kundi n-nyɛ MY FIRST COUP D'ETAT: MEMORIES FROM THE LOST DECADES OF AFRICA. Bloomsbury n-daa yihi li polo silimiin goli July 3, 2012. O kundi maa wuhiri la o maŋmaŋa biɛhigu, o ni daa chaŋ shikuru shɛm, o ni daa nyɛ binshɛŋa Gɔmnanti kura puuni ni Nkrumah nam kpaabu. John Kofi Agyekum Kuffuor John Kofi Agyekum Kufuor (Dɔɣim dabisili: Silimiin' goli December yuuni 1938) nyɛla Ghana siyaasa nira ŋun daa ti lee tiŋgbani zuɣulana zaŋ ti Ghana binshɛɣu din gbaai silimiin' goli January dabaa ayopɔin dali, yuuni  2001 zaŋ chaŋ silimiin' goli January dabaa ayopɔin yaha yuuni 2009. Ŋuna n-daa lahi nyɛ daambolo zaŋ ti African Union din gbaai yuuni 2007 zaŋ chaŋ 2008. Kufuor gomnanti yaa daa kuli dahila siyaasa niŋbu din doli la ninsalinima maŋmaŋa piibu ni bɛ suhuyurilim Ghana tiŋgbani puuni ni. Paati shɛŋa din daa yina United Gold Coast Convention ni United Party. Alikaali mini daabia n-daa nyɛ o. O daa lahi nyɛla fukumsi kpambala m-be Kofi Abrefa Busia Progress Party gomnanti la puuni, Republic din daa pahi ayi la puuni, ka daa lahi ʒiini sokam ni mi tooni kuɣi shɛŋa la zuɣu zaŋ ti paati shɛŋa din ka nam puuni Ghana jina duuni, shɛŋa din ka nam puuni Ghana jina duuni, Republic din daa pahiri ata puuni. Republic din daa pahiri anahi maa puuni Kufuor daa zani ti wabigu paati(NPP) ni o kpaɣiri bo Ghana tiŋgbani zuɣulan tali yuuni 1996 piibu-piibu maa puuni, ka daa ti nyɛ nasara yuuni 2000 mini yuuni 2004 piibu-piibu maa puuni. O ni daa kuli dili buyi ŋɔ pa taba, ka o nam maa daa naai yuuni 2008 ka o daa che ka ʒini vuhira. Mayili fali dibu John Kufuor nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Daaban din nyɛ Kumahi din be Ashanti Region la yaɣ' shɛli la Ghana puli ni. O daa pilila o shikuru chandi Kumasi Government School ka di be Asem yaɣili. Ŋun daa me lala shikuru maa n-nyɛ Sir Gordon Guggisberg. Yuuni 1951, o daa tuɣimi ni o bo bibihi shikuru baŋsim (din yuli daa na booni 'standard' three la). Osei Tutu shikuru din mali bihi gbɛbu shee (Osei Tutu Senior High School) binshɛɣu din gbaai yuuni 1951 zaŋ chaŋ 1953 yuuni. Prempeh College gba daa nyɛla o ni chaŋ shɛli binshɛɣu din gbaai yuuni 1954 zaŋ chaŋ 1958 yuuni. O daa chaŋla nimaani n-ti pili du' yini zaŋ chaŋ duri anu. O ni daa paai London silimiin goli April, 1959 yuuni, ka bɛ ti saɣi deegi o niŋ Lincoln's Inn, silimiin goli June puuni Landon tiŋgbani ni. Puuni 1959 zaŋ chaŋ 1961 yuuni ni, o daa bɔhim zalisi baŋsim, ka o daa ti leei ŋun ni tooi zani niri zaani tɔɣisi yɛltɔɣa ti o sariya karibu shee yuuni ni chira anii sunsuuni. O daa nyɛla bɛ ni boli so looyanima London laɣingu la ni yuuni 1961. Yuun' shɛŋa din daa paya maa ka bɛ daa boli o Ghana looyanima laɣingu maa puuni pɔi ka o naan yi chaŋ Oxford University shikuru bihi graduating din daa niŋ Exeter College, yuuni 1964 la. Tuuli bɛ daa kpuɣi o la tuma Commercial Bank din be London la ka o daa leei kpɛma ni ŋun ni tooi zani sariya karibu shee n-ti banki maa. O daa labimina Ghana tiŋgbani puuni yuuni 1965 di ni daa niŋ ka o ma daa bɔri ni o tumdi tiri la Africa tiŋgbani (ka daa pun da first class tiɣiti zaŋ chaŋ o kundi maa na palo). O daa tumla looya tuma Victor Owusu sariya karibu duu la ni nti pahi looya Owusu Yaw. Yuuni 1966 o daa lee la Town Clerk zaŋ ti Kumahi City kaansili (Council) [din pa nyɛ Kumasi Metropolitan Assembly la]. Ghana Republic din daa pahiri ayi la puuni, o daa boli o deen' yura m-piɛli sɔŋ teebuli puuni m-boli tennis, karimbu, boli ŋmɛbo, ni film shows. O daa min nyɛ daambalo zaŋ ti Asante Kotoko bol' ŋmɛri gɔɣu la. Kufuor ni daa ti paai yuum pishi ni ata o daa kpuɣila paɣa ŋun yuli booni Theresa Kufuor(Née Mensah) yuuni 1962. O mini lala paɣa ŋɔ dɔɣila bihi anu. Kufuor mini o daŋ maa nyɛla Roman Catholic dolodolonima. O nyɛla Senior Grand Warden zaŋ ti United Grand Lodge of England ashiloni sɔŋdiba ka daa kahigi yɛli ni o nyɛla ashiloni sɔŋdiba puuni yino tum o ni daa na nyɛ looya polli. O nyɛla Kamboŋa, ka yari kambonsili viɛnyɛla. Bɛ daa tooi mi o pam ka o yuri o ya balli yalibu sahakam o daa yi ti niŋdi siyaasa o ya tiŋgban puuni. Kufuor mini o zuliya bela Ankara tiŋgbanni. John Mahama Gɔmnanti kpambali ba (Ministers) Gɔmnanti kam piiri la o kpambaliba ban yɛn sɔŋ o ka tuma tumida. Ninvuɣ'shɛba ban doli na ŋɔ maa n-nyɛ ban daa be John Mahama gɔmnanti ni, o ni daa nyɛ National Democratic Congress toondana maa. Henry Kamel, Volta Regional Minister daa kpila Asɔri nim chuɣu din yuli booni Christmas Dabisili 2012. O kpibu maa daliri daa nyɛla shikiri doro. 11 March 2013, Jilimalana John Mahama daa taɣi taɣi la Rijinaal Minister nim maa. 16 July 2014, Mahama daa lahi taɣi la o minister nim maa pam. Zaŋ chaŋ May 2014 bahigu, Jilimalana Mahama daa lahi taɣi la O Kabinent minister nim maa. Lala taɣibu ŋɔ maa daa chami ka Akwasi Oppong Fosu, ŋun daa us n-nit Local Government minister la, n-kɔŋ o tuma. Eastern Regional minister, Julius Debrah n-daa zani o zaani. Antwi Boasiako-Sekyere mi ka bi daa piigi ka o zani Julius Debrah zaani zaŋ ti Eastern Regional minister. Joshua Mahamadu Hamidu Joshua Mahamadu Hamidu nyɛla Ghana bilichini so bini dɔɣi Naya (Yendi) tingbani yuuni 1936. Just Transition Just Transition nyɛla zali shɛŋa din zali ka di nyɛla daabiligu nangbanyini laɣingu nima (trade union) n-zali li ka di bɔbi gbaai biɛhigu toontibo ni yali bɔra zaasa tin bɔra ni tooi nya tumtumdiba bachinima nti pahi ni luɣi shɛŋa bɛ ni tooi nyɛla bɛ biɛhigu yali bɔra na di yi ti niŋ ka daa maa biɛhigu maa vuri kuni anfaani dibu binyɛra maalibu puuni, tuhiri ni di nyaŋ climate taɣibu nti pahi binbila ni binkɔbiri gu ka taɣi ni biɛhigu shee shɛm. Di yi pa saɣiti dunia luɣilikam kpamba sani nti pahi International Labour Organization (ILO), United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) zaŋti Paris Agreement, ni Katowice Climate Conference (COP24) nti pahi gbampiɛla tingbana laɣingu shɛli bɛ ni booni European Union la. Kanvuli E-Class Kanvuli nyɛla tiŋ'shɛli dim be Tamale, Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region polo, ka lahi nyɛ Naa Yaba Gukpɛnaa kparibɔɣu. Kanvuli bala daansi ni Jisonayili, Gumani, Tuunaayili ni Zagyuri. Kanvuli mali shikuriti pam dinzuɣu che ka bɛ mali karachi nim pam. Di nyɛla tiŋ'shɛli din mali ya'biɛlim pam. Kanvili ya' biɛlim ŋɔ pam nyɛla din me ni anashaara bilchisi ka din kpalim me ni gbingbeli. Kanvili nyɛla Dagbamba ma bihi ban nyɛ Mohi la ni zori ni bɛ gbɛ tiŋshɛli. Dagbamba mini Mohi ŋɔ nyɛla dachɛhi ni taba. Lala ŋɔ zuɣu, Moo yi ti bɔbi Dagbana n yaɣi, o yɛri o mi ni o yi baŋ ni o biya, ni ŋun kulimi Kanvili. Karaga District Karaga District nyɛla districts pishi ni ayobu la puuni din be Northern Region Ghana tingbani ni. Wikipedia:Karuŋ kpana E-Class This is a supplement for that cuts the number of vital articles down to 100. Katariga Katariga nyɛla tindaan tiŋa din be Sagnarigu Municipality Northern Region Ghana tingbani puuni. Gurugu, Kumbuyili, Dabogushee, Malishegu ni Sogashee n nyɛ tiŋ' shɛŋa din gili li. Katini E-Class Katini nyɛla kali duu din be [Yaan Naa] yiŋa. Bɛ sɔɣirila Yaan nanim' din ni. Yaan Naa kam ŋun ti kani, bɛ yɛn mɛla napɔɣu laasabu ka sɔɣi o lala duu ŋɔ ni. Duu kam malila di dundɔli. Kofi Annan Kofi Annan nyɛla Ghana bilichina ka lahi nyɛ United Nations gbaŋ ŋmari kuro zaŋ gbaai silimin goli January 1997 hali ni silimin goli December 2006. Annan mini UN n daa nyɛ ban daa deei suhudoo pini shɛli bɛ ni daa boli 2001 Nobel Peace Prize la. Ŋuna n-daa n-nam ka lahi chaamani n zaŋ ti Kofi Annan Foundation, o daa lahi nyɛla chaamani n-ti The Elders, an duniya laɣingu shɛli Nelson Mandella ni daa nam. Kofi Annan daa bɔhim la Economics Macalester College, International relations Graduate Institute Geneva shikuru ni nti pahi Management MIT shikuru. Annan daa nyela ŋun zaŋ o kpalanzuya gbuni UN yuuni 1962, n tumdi tiri anduniya alaafee laɣingu(World Health Organization) Geneva tuma duuni. O daa tirisi tooni n tum yaɣ'pam UN anduniya du'zuɣu la ni nti gbaŋ ŋmari kpɛma n zaŋti suhudoo yaɣili zaŋ gbaai silimiin goli March yuuni 1992 hali ni December 1996. Bɛ piigi o la UN gbaŋ ŋmari kpɛma silimiin goli December biɛɣu pia ni ata, yuuni 1996. Koforidua E-Class Koforidua n-nyɛ Eastern Region din be Ghana la tinzuɣu. Di mali ya biɛlim ka di zooi. Di ya biɛlim maa nyɛla din me m pe zani viɛnyala. Kom Bahibu Kom Bahibu nyɛla noli ni baŋsim yaɣi yini. Di nyɛla jɛma n-ti Dagbamba. Pipiya Dam Kom Guli Nohi Suwa Noʒɛɛ - Nimmohi Nosabinli Nopiɛli- Suhupiɛli/ Suhudoo Noyɔli Kom Bahibu/Baɣiyuli Malibu E-Class Kom bahibu/Baɣiyuli Malibu nyɛla so shɛli ti ni doli n-paari bee n-fabinda niŋda ti Duuma ni ti kpiimba ni buɣa sahashɛli muɣisigu bee gogaliga yi paati. Kom bahibu shee ti damdirimi ka piligi ti zupila mini ti namdanima. Kpaan' gala subu mini kpini gulibu Ti ni daa nyɛ bihi yiɣisiri na, pa kɔli ko ka ti daa bɔhinda. Ti daa bɔhindi binkɔbiri gulibu, balintitee kpini mini nɔhi gulibu. Nɔhi mini kpini nyɛla yiŋ bin'niɛma ban gulibu mali anfaani pam. Binkɔbiri zuliya ayi ŋɔ nyɛla daŋ dama di yi pa yo'kpini, di zooya ka yiŋa kpaŋ ŋundi o gala zuɣu n-waɣi kpaan'bihi. Kpini nyɛri la bɛ gala n-bahiri bee n-labiri mɔɣu ni. Dachɛri ka kpaŋ nyɛ galli napɔɣu ni. Lala ŋɔ zuɣu che mi ka kpaan'sahi yi ti saɣi bee n-pili nyɛbu, di mali la daliri ni nyin kpaan'gula, a pili ba puɣisibu, din yɛn che ka bɛ bi nyɛri labira. Kpini tooi zooi la ya'tarisi bee mɔri ni gɔbu. Din zuɣu, bɛ ni zooi luɣishɛli gɔbu, ni ka bɛ nyɛra. Din lahi biɛni, kpini bi nyɛri palo ni. Bɛ nyɛri la sɔɣsinli ni, kaman mɔri ni gbum luɣ’ shɛli bee tuturi ni zooi luɣ’ shɛli. Kpaan'gula ni tooi puɣisi kpini dabisi gbaluŋ bee hali dakulo dibaa a shɛm ka na bi nyɛ bɛ nyɛbu shee. O yi ti baŋ bɛ ni nyɛri shɛli, o yi pa yɛn chani la ni n-ti gahindi kpaan'gala ŋɔ. Kpini lee bi nyɛri la luɣiyini kuli mali wara. Bɛ yi ti nyɛhi baŋ ni sal'nim baŋ bɛ nyɛbu shee, di zooya ka bɛ taɣi nyɛbu shee. A yi gahim kpaan'gala ka ŋa ti zooi, a ni piigi n-su nɔhi ka che n-kɔhi bee ka n-duɣi ŋubi. Wula ka bɛ Suri nɔhi kpaan'gala? No'nyaŋ yi nyɛ n-ti ŋuni, di vaari la no'gala maa ka zaŋ kpaan'gala n-sɔŋ o ka o ŋun ŋa zuɣu. Dini n-nyɛ gala subu maa. Pa kpaan'gala kam n-suri nɔhi. Shɛŋa biɛni n-ku tooi waɣi. A yi chaɣisi kpaan'galli ka wum gal'kɔm kumsi di ni, di ku tooi su noo. Din zuɣu, a yɛn maai la a nii, n-gahim gal'sura n-su a nɔhi. Bɛ yi su noo kpaan'gala, o ŋundi la ŋa zuɣu biɛɣu pishi ni ayɔbu (26) bee biɛɣu pihita ayi ka (28), ka naan yi waɣi. Gal' shɛŋa yi bi waɣi, bɛ vaari ŋa mi n-ti bihi ka bɛ duɣi ŋubi. Noo yi waɣi kpaan'bihi, o gbibi ba mi ka o bihi la. O bi gaŋdi ba, o zabiri bɛ zuɣu, n-chɛri niriba, ka guri ba ka che n-che sulisi mini tɔra tɔbu. No'kura bee no'nyama ban mali kpaan'bihi mali ba gɔri gindi n-pihiri tiri ba ka bɛ dira. Kpaan'guliba mi gba yaɣiri yɔbili mini tambiɛɣu n-tiri ba ka bɛ dira. A yi kaai biɛɣu chani a kɔli ni, a ni tooi zaŋ kpaan'liɛri/bihi ŋɔ niŋ no'suɣu ni mali n-ti pili piɛɣu, n-bahi ba tambiɛɣu ka zali ba kɔm sal'chee ni, ka naan yi tumdi a pu'tuma. Wuntaŋ yi lu ka a kuna, ka a lahi zaŋ ba niŋ no'suɣu ni mali kuli. Kpaan'bihi zɔri saa pam din zuɣu saa yi ti ku, di tuya ni bihi bo bɛ shee n-taɣi ba kpɛhi napɔɣu ni. Kpaan'bihi ŋɔ yɛn dɔli la no'kurugu maa hali ti saɣi bɛ dintɔli zuɣu bo-n-di ka o naan yi bahi ba. Bɛ yi lee kpaan'kura, di bɔri la sɔya ka bihi taɣiri ba kulisiri na zaawun kam n-ti kpɛhiri na'pɔri ni dama kpini pa nɔhi. Kpini gɔri mi chani katiŋa. A yi bi taɣiri ba, bɛ piini la tihi zuɣu gbɛbu ka kpɛri yɔɣu. Kpini gulibu mali anfaani pam n-ti salo. Kpini gulibu ni tooi ti niri buni bee Gbengbɛri boo ni li "arizichi". Kpini maani yili ʒɛ'duɣiri ka che ka ʒɛri bim. Nyu'pala yi yɛn di, kpini mali ti sɔŋsim. Ti yi yɛn di diɛŋ kpini mali ti sɔŋsim din ka ŋmali. Ti yi nyɛ saan'gahinda ka yɛn niŋ ba saani din timsa, kpini mali sɔŋsim pam, dama ti ni niŋ ba saani din mali dariza ka che n-chɛbisi ba kpaŋ mini nyu'bɔbli. Laɣ'dili yi paai ti, ti ni tooi gbaai kpini n-kɔhi yihi ti maŋ vi ni. Kpini gulibu daanfaani ka zaŋ buɣisi, dinzuɣu m-ma bihi, chɛliya ka ti labi n-ti kpaŋsi kpini mini binkɔbiri zaa gulibu. Kpangulibo nyɛla din bɔri nim’ mohi, ka di tu ni a kpaŋ a maŋa n guba ka che maasim. Kpandai District Kpandai District nyɛla din pahi districts pishi ni ayobu la puuni din be Northern Region Ghana tiŋgbani. Di daa pahila East Gonja District yuuni 1988. Tiŋgbaŋ zuɣulan' kuro Jilimalana John Agyekum Kufuor, 29 February 2008, n-daa nyɛ ninvuɣ'so ŋun daa pirigili. Salima:Kpatiŋdarinŋga Kpariba Yi mi binshɛgu din tahili ka kpatidariŋa ti kuuikuui ka o ni kuui shɛm ŋɔ? To di daa  niŋla lala ka  niŋ lala ka paaŋa daa puhi o kpariba ka yɛli ni pashe ka o paɣa daa yɛn duɣi n-ti ba. Kpariba ŋɔ kɔbu biɛɣu  ni daa ti nee, ka paaŋa mini kpariba be puuni kɔra ka paaŋa paɣa ti kana nti yɛli o ni nyuuli maa biya o bɔrila kpam ni o ti nyɛligi. Ka paaŋa daa yiɣisi doli o paɣa ka ti che ka o zaŋ duɣu n-tam buɣum ni. Duɣu maa ni daa ti bii saha shɛli ka ŋuni paaŋa daa dii yiɣi nti lu duɣutulli maa ni ka yɛra: “N yi gari kpɛ kpam din chuu! ka n-gari kpɛ, kpam din chuu”.  Pumpuŋɔ, pumpuŋɔ ka kpam puu pali duɣu zaa ka labi o puuni ka bɛ ti guhiri o paɣa.  Di bi tooi bela ka paaŋa paɣa zaŋ pashe ni kom tahi puuni na ka kpariba ti ŋubi ka di niŋ ba nyaɣisim. Kpatidariŋa gba daa  bɛla puu maa ni n-nya paaŋa ni daa niŋ shɛm maa.  Di daa bi niŋ dabaayi ka Kpatiŋdariŋa pun kpɛ mɔɣu ka o gba puhi kpariba ka yɛli ni o paɣa gba yen duɣila pashe din dali maa. Kpariba ŋɔ kɔbu biɛɣu ni nee, ka bɛ laɣim taba Kpatiŋdariŋga puuni nti gbani chimsimam, ka kushia n kuli gahira.  Lala hali ka wɔligu ti puhiba zaa ka Kpatiŋdariŋga  gba paɣa ti bala na nti  yɛli o ni nyuli maa biya. Ka o da yiɣisi  doli o nti che ka o zaŋ duɣu n tam buɣum ni. Duɣu ŋɔ ni daa ti mooi saha sheli la ka o gba daa dii yiɣi nti lu duɣu maa ni ka  kuhi pam n-nyeli “Nkabira, nkabira” ka o paɣa daa too kom niŋ duɣu maa ni yom yom.  Din dali hali ka Kpatiŋdariŋga  daa gurim ka na kuli gurim ŋɔ. Kpatuya Naa E-Class Kpatuya Naa nyɛla paɣaba nama puuni zaɣiyini din be Dagbaŋ nama puuni m-be Kpatuya. Kpatunaa nyɛla na' timsili paɣiba nama puuni dama Gundonaa nuu yi yi ŋuna m-paya. Dagbaŋ kali soli zuɣu, a ba yi bi ʒini Yani gbana zuɣu a bi diri Kpatuya, naɣila a ba ʒinila yani gbana zuɣu. Di nyɛla paɣaba ko nam, amaa ka dabba lee nyɛ o kpambaliba n-sɔŋdi o tumdi o nam tuma ni nyɛ shɛli Dagbaŋ. Kpatuya nam nyɛla Yaan Naa bihi nam, din nyɛ din pa Gundɔɣu Nam zuɣu. Taarihi wuhiya, ni nabipuɣiŋga yi ti paai Kpatuya di, din ŋuna Gundɔɣu yi lu ŋuna n-yɛn di li. Kpunkpono Kpunkpono nyɛla tinkpan' bila m-be Dagbaŋ ka miri Naya. Kristatali E-Class Kristatali nyɛla anabi Ibrahima zuliya adiini nima la ni yini din jɛndi Yisa Masia ʒiɛbuura kundi karuŋ. Kristatali nyaandɔliba n galisi nyɛŋ anduniya adiini nima zaa. Bɛ galisim miri 2.4 billion ka bɛ laɣim bɔliba kristabihi bee dolodolonima. Dolodolonima dihi tabili ni Yisa Masia nyɛla Naawuni Bia, ka di zuɣu che ka o mali daadamtali mini Naawunitali shia. Bɛ lahi niŋ yɛda ni Yisa Masia nyɛla tiligira ka o dɔɣim yɛlisaani lu Atuura kundi puuni. Kukuo yaɣ'ri duu-Tamale E-Class Kukuo Yaɣiri Duu nyɛla yaɣiri duu din be Kukuo lana tiŋgbani ni. Silimiinsi n-daa mɛli. Kpambi yeliya ni bi daa mɛli la yaɣi meribi bi zuɣu ka lala ŋɔ maa daa chɛka bi she yaɣiri ŋɔ kaman bulɔku bihi n zaŋ meli. Kulaa kulaa nyɛla tiŋ' bila din bɛ Tamale -Ghana ka lɛɛbi sagnerigu municipal puuni. Kumahi E-Class Kumahi (bee Kumaashi) n-nyɛ Ashanti Region din be Ghana la tinzuɣu. Di mali ya biɛlim ka di zooi. Di ya biɛlim maa nyɛla din me n zani bɔŋbɔŋ ka di zaa maa niŋ viɛnyɛla pam. Kumbun-Naa kali tuma Dagbaŋ E-Class Kumbun-Naa Kali tuma nyɛla lɔɣubuya wuhibu Ndan Yaan -Naa kuli maalibu ni. Kumbun-Naa nyɛla lɔɣubuya Naa, o chani mi ka ʒiri Dagbaŋ tɔbu shihi. Kumbuŋ District Kumbungu District nyɛla din pahi districts piya ni a nahi puuni din be Northern Region Ghana tingbanni. Kumbuŋ District be nyɛ bi ni daa walgi shɛli ka chiɛ Tolon District yuu ni 2012. Kumbuŋ Kumbuŋ (Kumbungu) nyɛla tiŋ'karili din be Northern region, Ghana tingbani ni. Kumbungu nyɛla tiŋ' shɛli din be Kumbungu district yaɣili, Ghana tudu yaɣili polo (Dagbaŋ). Dini n-nyɛ tiŋ' zuɣu zaŋ ti lala yaɣili maa. Di naa n-nyɛ Kumbuŋ-Naa. Di daadam biɛligu kuli ni paai tuhi-pihita (30,000).di daa nyɛ kumbungu daa din diri dakulo kam. Kumbungu nyɛla tiŋ' shɛli din daa bilim tuɣiri nyɔhi. Kumbungu senior high school karim zɔŋ nyɛla karim zɔŋ titali shɛli diŋ bɛ lala yaɣili maa. Kumbungu taarihi nyɛla din viɛli pam zaŋ chaŋ Dagbaŋ piligu ni pam ni hali na ni ti ni na kuli ʒiya saha shɛli ŋɔ. Vihigu wuhiya ni Kumbuŋ daa pilila Gingaani n-nyɛ tindaan nam. Di wuhiya ni di daa ti yiɣisila Gingaani n-chaŋ Gupanarigu. Vihigu lahi wuhiya ni Gupanarigu ka nam nangbankpeeni daa lu nabihi sunsuuni ka bɛ zabi n-wɔli taba ka Yɔɣu kpamba daa ŋmaali ba ka bɛ yino daa ʒini Kumbuŋ m-pili Kumbuŋ nam. Dinzuɣu nam zabili zuɣu ka Kumbuŋ daa ti yi polo. Kumbuŋ yuli maa yila "N ku m-buŋ n saɣim dari" ni na. Ni ti Yabi n a daa chaŋ tobu ka ti di nasara. Ni o ni daa paana yiŋa n ti diri dari ka mali o kpanbil' mali bahiri zuɣusaa ka gɔhiri li. Ka ti labi kpan maa ka bi tooi gɔhili ka kpan maa daa sani buŋ so o ni daa na mqa ka o yali, "N ku m-buŋ n saɣim dari". Kumbuŋ piligu E-Class wuhiya ni Kumbuŋ daa pilila Gingaani n-nyɛ tindaan nam. O wuhiya ni di daa ti yiɣisila Gingaani n-chaŋ Gumpanarigu. O yɛliya ni Gumpanarigu ka nam nangbankpeeni daa lu nabihi sunsuuni ka bɛ zabi n-wɔli taba ka Yɔɣu kpamba daa maali ba ka bɛ yino daa ʒini Kumbuŋ m-pili Kumbuŋ nam. Dinzuɣu nam zabili zuɣu ka Kumbuŋ daa ti yi polo. Kuɣu piligu E-Class Taarihi baŋdib' wuhiya ni Dagbaŋ nam piligu sa ka Naa Yabi Kuɣu Naa daa pun nyɛ Yɔɣu kpɛma, ni dama o daa nyɛla Naa Gbewaa bia, ka daa lahi nyɛ Naa Sitɔbu tuzobila. Dinzuɣu, Naa Nyaɣisi ni daa yɛn yi tɔbu, Kuɣu Naa Subee n-daa nyɛ ŋun lo tɔbu maa ti o ka daa lahi sɔŋ o pam zaŋ chaŋ tindaamba maa tuhibu polo. Naa Sitɔbu daa yihila Kuɣu Naa Subee ni o lihi sɔŋ o Yaaŋa Naa Nyaɣisi ka o yi tobu n-ti di nasara, ka Kuɣu Naa daa shiri zaŋ Naa Nyaɣisi n-yi tobu maa ka bɛ ti tuhi nyaŋ tindaanima ka Dagbaŋ yɛligi. Tɔ, lala zuɣu n-che ka Kuɣu Naa ti nyɛ Yɔɣu kpamba zaa kpɛma maa. Kwame Nkrumah Kwame Nkrumah nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulana kuro zaŋ n-ti Ghana. Dr. Kwame Nkrumah PC daa nyɛla Ghana siyaasa nira. ŋuni n-daa nyɛ Prime Minister tuuli ka lahi lɛbigi Ghana zuɣulana tuuli maŋsulinsi deebu nyaaŋa. Ghana yuli n-daa na booni Gold Coast amaa O ni daa dee ti maŋsulinsi gbampiɛla nuuni naai, silimiin goli March daabaa ayɔbu, yuuni 1957 dalila. O nimmohi zaŋ chaŋ Pan African tali la zuɣu, O daa pahi ninvuɣu shɛba ban daa kpa Africa zaa naŋgbaŋyini laɣingu la. Soviet Union nim daa ti o mi kpaŋmaŋa Lenin Peace Prize yuuni 1962. O daa chaŋla Silimiintiŋa shikuru ni O ti yɛligi o baŋsim zaŋkpa siyaasa baŋsim bɔhimbu polo, tɔ amaa O daa bi che ninvuɣi shɛba baŋ gba daa saɣiti Africa bilichintali ni bɛ maŋsulinsi zabbu la zuɣu laɣinsi ni ʒinibu din kuli yɛn niŋ ka Ghana gba yi dabilim bandini. O ni daa niŋ yuuni pia ni ayi, O daa kpuɣila napɔŋ n-labi Gold Coast na ni O ti pili mɔli din yɛn che ka tiŋgbani maa zani di gama zuɣu. O daa kpala paati yuli booni Convention People's Party (CPP) ka di lahibali wuligi gili luɣili kam Gold coast tiŋgbani ni. O daa lee la Prime Minister 1952 ka daa kuli gbubili hali ka Ghana daa ti deegi maŋsulinsi Britain nim nuuni March 6, 1957. Ghananima daa sabiya ka saɣiti Ghana zalikpana kundi ka daa che Dr. Kwame Nkrumah tiŋgbaŋ zuɣulana 1960. Bɛ dɔɣila Kwame Nkrumah silimiin-gɔli September biɛɣu pishi ni yini dali yuuni 1909 tiŋ yuli booni Nkroful, Gold Coast pumpɔŋɔ din nyɛ Ghana la nti daŋ shɛli ban daa nyɛ wahalanima ni zuɣusabilanima. Nkroful daa nyɛla tiŋpkaŋbila n be Nzema yaɣili, katiŋ ni southwest Gold Coast, n miri Faransi yaɣili din nyɛ Ivory Coast. O ba daa bi be daŋ maa sani dama o daa tumdi la Half Assini shɛli polo o ni daa tumdi o machɛligu tuma ni Salima hali ti kani. Kwame Nkrumah ma mini daŋ din yɛligi n daa wumso. O daa bela n-baɣaka bɛhigu o bilim ni m be tiŋkpaŋa, mɔɣini ni kuligi noli. Zaŋkpa bia yuli bolibu Kambonsi kali soli zuɣu, bɛ daa ti o la Kwame bini mali yu shɛli booni bɛ bidibsi din wuhiri ni Asibiri dali ka bɛ dɔɣi o. Yuunshɛŋa o ni daa nyɛ shikurubil' n be United States, di mini bɛ daa ku mi o Francis Nwia Kofi Nkrumah, Kofi nyɛla yu shɛli bɛ ni booni bidib shɛb bɛ ni doɣi Alizimba dali. O daa taɣila o yuli maa nti Kwame Nkrumah yuuni 1945 UK m borila Kwame Maa. Ebenezer Obiri Addo ni yeli shɛm zaŋ jɛndi o bohimbu din nyɛ dahinsheli tiŋgbani zuɣulana, lala yuli maa "Nkrumah" bɛ kali soli zuɣu ka bɛ mali ntiri bia ŋun pahiri awɔi, din wuhiri ni Kwame daa gbubila lala zaashee maa o ba dundɔŋ puuni, ŋun daa mali paɣaba pam. O ba, Opanyin Kofi Nwiana Ngolomah, ŋun daa yi Nkroful din nyɛ kambonsi bali shɛli ban nyɛ Asonanima. Lahibali nyɛbli wuhiya, ni Ngolomah daa bela Tarkwa-Nsueam n tumdi salima machɛligu daabiligim. Din pahi, Ngolomah daa nyɛla ŋun mali jilma zaŋkpa haŋkali o ni daa mali tiri ban bori saɣisigu zaŋ jɛndi kaya mini dundɔŋni bɛhigu. O daa kpila yuuni 1927. Kwame ko n daa nyɛ o bia. O ma daa zaŋ o mi kpehi bibihi shikuru shɛli di yuli booni Catholic Mission din be Half Assin. Dr. Kwame Nkrumah n-daa nyɛ tuuli Prime Minister ni tingbani zuɣulana tuuli zaŋ ti Ghana. Nkrumah ni daa nyɛ prime minister saha shɛli, British Gɔmnanti kpambala: Charles Arden-Clarke ŋun daa nya Governor-General la n-daa yi lihiri o zuɣu ni o tuuntumsa. O daa dila o tuuli Gɔmnanti tali 21 March 1952 hali ka Ghana ti deei di Maŋsulinsi. O tuuli Maŋsulinsi Gɔmnanti daa pili la 6 March 1957. Din dali ka o daa kpe o wofis ni. 1 July 1960, Ghana daa deei di Maŋsulinsi Gɔmnanti zaa gbanpela nuuni ka Nkrumah daa lɛbi Ghana tingbani zuɣulana tuuli. Ban zaya (Nu' zaa zaŋ chaŋ nu' dirigu polo): J. H. Allassani, N.A. Welbeck, Kofi Asante Ofori-Atta, Ebenezer Ako-Adjei, J.E. Jantuah, Imoru Egala Ban ʒia (Nu' zaa zaŋ chaŋ nu' dirigu polo): A. Casely-Hayford, Kojo Botsio, Kwame Nkrumah, Komla Agbeli Gbedemah, E.O. Asafu-Adjaye; National Liberation Council, soldier Gɔmnanti n-daa bala, bani n-daa kpaai Nkrumah nam bahi yuuni 1966. National Liberation Council n-daa nyɛ tuuli linjima dini ŋme n paai Ghana gomnanti dini toondana daa nyɛ Dr Kwame Nkrumah. Ghana Pirinsi ni Linjima nima n daa laɣim kpa lala Council dini daa ŋme n paagi o maa ka Ghana sabilanim daa lee niŋba nupuɣu. Zilisigu wuhiya ni ban daa niŋ niŋsim ŋɔ daa mali toɣisigu ni Britain gomnanti (PM Herold Wilson) ni United States of America (Lyndon B. Jonson). Shɛbi mali dihitabili ni bɛ daa sɔŋ la pirinsi ni linjima laɣingu ŋɔ ka bɛ tumi bɛ ni daa niŋ shɛm ŋɔ pirinla Nkrumah daa bɛ saɣiritiri silimin tinduya maranima bɛ ni yuli shɛm. Dr Kwame Nkrumah daa bola Fathia Ritzk, ŋun daa nyɛ Egypt Coptic baŋki tumtumdi kuro ni karimba kuro la. O ni daa kuli paai na lala 1957-1958 yuun' palli zaawun' yuŋ maa, Fathia ma daa zaɣisi ni o niŋ anfaani n-niŋ bi daa amiliya maa ni pirimla vunyaɣili daa mali o mi ni o bia ti kuli tinzun nira. O mini o daa dɔɣi la bihi ata: 1. Gamal (o dɔɣim yuuni nyɛla 1959) nyɛla lahabali sabira. 2. Samia (O dɔɣim yuuni nyɛla 1960) nyɛla siyaasa nira 3. Sekou (O dɔɣim yuuni nyɛla 1963) gba nyɛla siyaasa nira. Nkrumah lan mali bi' so: 4. Francis (O dɔɣim yuuni nyɛla 1962) ŋun bindira baŋda (Paediatrician). Nkrumah lan mali bi'so to a maa bi'shɛba ban zaa kpalim maa ŋmɛri o la nagbankpeeni. Ŋun n-nyɛ: 5. Onsy Anwar Nathan Kwame Nkrumah ka o ma gba n-nyɛ Egypt paɣa. 6. O lahi mali bipuɣinga pahi ŋun n-nyɛ Elizabeth Yuuni 2010 kundi beni ka bɛ booni li "The Other Wes Moore" wuhi ya ni Nkrumah ni daa be United States, ni O daa nyɛla bi' wumsiri li n-zaŋ ti sabisabiri maa yaba saha shɛli be ni daa nyɛ saamba ban na yɔli n-kpe US tingbani puuni la. Danny Sapani zani Nkrumah zaani n kpɛri kpɛrigu n-niŋ Netflix ninyula kpanjɔri dakulo filima shɛli be ni booni "The Crown (Season 2, episode 8 "Dear Mrs Kennedy"). Di nyɛla binshɛli din wuhiri Nkrumah mini Queen Elizabeth waa amaa niriba pam gbubi mi ni yɛli ʒee bee niŋ ʒee bahi bɛla dini. Kɔligu nyuhibu E-Class Koligu nyɛla bin’ shɛli Dagbandoo ni ku tooi yi shɛli yɛla ni. Koligu ni tiri ti faako shɛli ka yihiri ti yɛl’ shɛŋa ni bari pam ni di gaŋbu. Koligu nyɛla baɣisi ni mali shɛli kahigiri biɛhigu. Baɣa mi ku tooi tum koligu tuma ka di pala shi’ shɛli din be koligu ni maa siɣila o zuɣu na. Zuliya balibu pam mi dolila bɛ kali soli zuɣu m-buɣira. Lala kali ŋɔ milinsi nyɛla din naara dama di bi sabi sɔŋ ka ban mi li bɛ zuɣu ni maa mi ŋmaligiri ka chɛri ti ti ʒilɛli ni. Ban mi li ka mali kola maa shɛba gba yihirila bɛ zaɣa ka chɛri di tuma dama adiini pala mini shikuru baŋsim yɛligibu zuɣu. Fatawu (2011) yɛliya ni baɣikoligu ŋɔ min gbaai shɛba ka bɛ dumi m-ba adiini zalikpana ka zaɣisiri li deebu di mini bɛ ti yɛda ni di labisiri biɛhigu nyaaŋa maa zaa yoli. Hali niriba kuli mi ni koligu bukaata ku tooi buɣisi maa zaa yoli, pam nyɛla ban bi lahi chani koligu nyuhibu shee gba bɛ di ti yɛri ni bɛ sɔŋ bɛ dɔɣirikpamba ka di nyuhi. Lala niŋsim ŋɔ ni yɛla pam n-che ka koligu yɛla gbarigiri Dagbaŋ. Ka dimbɔŋɔ n-kpaŋsi ma ka n niŋ vihigu din jɛndi koligu nyuhibu Dagbaŋ ŋɔ. Koligu nyɛla bin’ shɛli Dagbandoo ni ku tooi yi shɛli yɛla ni. Koligu ni tiri ti faako shɛli ka yihiri ti yɛl’ shɛŋa ni bari pam ni di gaŋbu. Koligu nyɛla baɣisi ni maali shɛli kahigiri biɛhigu. Baɣa mi ku tooi tum koligu tuma ka di pala shi’ shɛli din be koligu ni maa siɣila o zuɣu na. Zuliya balibu pam mi dolila bɛ kali soli zuɣu m-buɣira. Lala kali ŋɔ milinsi nyɛla din naara dama di bi sabi sɔŋ ka ban mi li bɛ zuɣu ni maa mi ŋmaligiri ka chɛri ti ti ʒilɛli ni. Kɔŋ doro E-Class Kɔŋ doro nyɛla doribimbirili, di nyala dor’ sheli din beni yuui. Yuuni 2004 la, ban daa gbaai doro ŋɔ daa nyala tuhi kɔbishinahi. Lala doro ŋɔ gbaabu to pam , naɣila nira tooi zooi ka o shihiri ŋun mali li ka di yuui. Din lahi pahi, kamani kɔbigi puuni vaabu pihiwei ni anu (95%) nyɛla doro ŋɔ ni bi gbahiri shɛba. Doro ŋɔ ni tooi gbahiri tiŋ shaŋa nima n-nyɛ: India nti pahi tiŋ shɛŋa din na lɛbigira. Di nyɛla dor’ sheli din namin pun be America (US. Doro ŋɔ nyɛla din na ka alaamanima Andunia tiŋ kara la ni. Dama tigahinda m-beni ka niriba tooi zooi ka bɛ nyuri ŋa, din yɛn niŋ ka di gu ba ka che doribimbirili ŋɔ. Saha sheli ha, doro ŋɔ daa nyɛla tibidarigibo zaŋ ti ninvuɣ’ shaba ban daa tumdi taya. To amaa di zooya pam ka doro ŋɔ tooi diri niriba nyɛvuya ka dipala dor’ shɛli dabam Yuun’ kurumbuni ha, doro ŋɔ daa nyɛla din be Hawaiian tiŋ-gbani ni din be Molokai din booni Kalaupapa. Niriba tuha ban daa yina America (US) ka mali lala doro maa daa zaŋmi chaŋ ni. Doro ŋɔ alaamanima n-nyɛ binkpula tobu nti pahi liɣisima niŋ-gbuna zuɣu. Di nyala bin’ shaŋa din ne n-gari niŋ-gbun’ sheli di ni gili bee ka di nye zaɣ ʒee. Lala tobu mini liɣisibu ŋɔ maa zuɣu, zabiri ni sibi lu, ka di be kamani dilindihi m-be bari ŋɔ ni. Lala doro maa yi kuli kpaŋsira, niŋ-gbungbaŋ biɛrim nya din boora n-labiri nyaaŋa (hali ka lala bara ŋɔ ti diɣilim zaa). Laasabu malibu E-Class Laasabu malibu nyɛla baŋsim shɛli din vihigu jendi taɣinamsi bei kɔtomsi n-ti pahi bomaboma. Joseph Arthur Ankrah Lieutenant-General Joseph Arthur Ankrah (1915–1992) daa nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulana kuro. Litiricha Litiricha nyɛla yɛltɔɣa din pɛ n-doya viɛnyɛla ka mali gbunni. Nolini baŋsim nyɛla baŋsim shɛli din yiri ti noli ni na. Din shɛhira nima nyɛ; salima, yila, kɔm bahibu bee baɣiyuli maalibu/pulibu kari, salinlɔha, ŋaha, yoodara salima. https://www.thoughtco.com/what-is-literature-740531 Lockdown Lockdown nyɛla binshεɣu din wuhiri nira ni o kuli be luɣ' shεli o ni be ka miri ka o yina, lala ŋɔ maa tooi niŋdimi di yi niŋ ka lala nira ŋɔ maa duu bɛnibu mali anfaani ti o mini niriba ban be lala bɔbli it., "Stay-at-home" bee "Shelter-in-place" tooi nyεla yεltɔɣ' shεŋa beni mali zaani fɔŋ muni kparizali zaani ka sokam kuli do duu, amaa ka luɣ' shεli yuli m-bala. Di nyεla sarikanim sochibiga din tooi taɣiri niriba, lahibaya bee binyahiri yibu lala yaɣili maa chani luɣ' shɛli. Lala zaligu ŋɔ maa ku tooi niŋ naɣila ninvuɣ' so ŋun su di fukumsi bee ŋun za di zaashee. Looya Tsatsu Tsikata E-Class Tsatsu Tsikata nyɛla Looya biŋ Ghana tingbani puuni. Lala Looya biŋ ŋɔ nyɛla ŋun yuli daa puhi n duna Ghana tingbani kamani yuun pihita din garila la (1990s) amaa ka o yu dubo ŋɔ daa lee dii paai tariga yuuni 2012 dini daa niŋ ka o daa wuhi Looya tali baŋsim NDC paati nasara nyɛbu kootu ni la. Tsatsu Tsikata nyɛla bɛni daa dɔɣi so October goli dahin yini dali yuuni 1950, tiŋ shɛli din yuli booni Leya din be Volta kuliga duli la amaa ka be daa lee zaŋi o n kuli Ankara|Ankara fɔŋ yuli booni Adabraka. Lala fɔŋ maa ni ka o daa zooi. Looya Tsikata nyɛla beni daa dɔɣi-so silimiin gɔli October dahin yini dali 1950 yuuni. Volta kuliga duli yaɣili Ghana tingbani ni. O nyɛla ŋun zoligu pi tiŋ yuli booni Keta din bɛ Volta kuliga duli nyɔŋ polo la. Looya Tsikata nyɛla ŋun daa zooi Ankara din nyɛ Ghana tiŋ zuɣu la ni fɔŋ yuli booni Adabraka. Looya fahim chuɣu lana ŋɔ nyɛla ŋun daa pili o shikuru chandi la o bilim ni m-ma-yaankalehi shikuri shɛli be ni daa booni Additrom Preparatory School la ni. O daa ti yi lala shikuru ŋɔ ni n taɣi shikuri shɛli bɛni daa boli ni Mrs Sam's m-ma-yaankalehi shikuri la ni. O daa lahi nyɛla ŋun yi di gba ni n taɣi bibihi shikuri shɛli beni daa booni Accra Newtown Experimental shikuri la ni. Lala shikuri palli ŋɔ ni, be daa nyɛla ban zaŋi o n tirisi tooni n gari o mini o taba ban daa be karim du yinsi ni pirimla o fahim mini o kpaŋmaŋa zuɣu. Tsatsu fahim chuɣu maa daa nyɛla din ti o soli ka be daa kpuɣi o n-niŋ shikuri gahindili din yuli daa booni Mfamtsipim School din be Cape Coast|Cape Coast la ni o yuma awɔi (9) saha. Fahim chuɣu lana Tsatsu ni daa naai sekendari shikuru, o daa nyɛla ŋun nyɛ soli n-kpɛ University of Ghana n-ti bohim Looya tali ka daa yina ni kpalinkpaa nasara shɛhira gbaŋ shɛli silimiinsi ni boli ni “first class” la o yuun pishi-ayi-ka (18) saha. Tsatsu daa lahi nyɛla ŋun di nasara n-nyɛ tabbu ni o yi sambani ni n-ti yɛligi o Looya tali baŋsim an-duniya yili shikuru parigu din yuli daa booni Oxford University din be silimiin tiŋ shɛli din yuli booni Great Britain la ni. Tsatsu nyɛla ŋun mali paɣa ŋun nyɛ Ghana bilichina. Lala paɣa ŋɔ nyɛla ŋun nyɛ yɛltɔɣa mini lahabaya tibu baŋda ka o yuli booni Esther Amba Numa Cobbah. O nyɛla kpeen-kuro n zaŋ-ti yɛltɔɣa baŋsim tuun’ shɛli bɛ-ni booni STRATCOM  la. Looya Tsatsu nyɛla Naawuni ni larigi so ni bihi ata. Be ni yino nyɛla yili yiini biiŋa Ghana tiŋ-gbani puuni ka bi booni o Kwame Ametepee Tsikata ka niriba pam lee mi o Manifest. Lunsi E-Class Luntali nyɛla daankali shɛli din teeri ti ti yaan nima yɛla bee n wuhiri a ni nyɛ so n-nyɛ luntali. Ninvuɣu shɛba ban ŋmɛri luŋa ka bɛ booni lunsi. Naa Luro ʒemani ka luntali daa yi palo Dagbaŋ. Diyali(Diare) ka luntali daa piligi Dagbaŋ. N yaba Biziŋ bia Lunʒiɛɣu N-daa pili luntali Dagbaŋ. Lunsi zuɣulani Dagbaŋ n-nyɛ N yaba Namo-Naa. Naa Nyaɣisi n-daa zali lunsi. O yɛliya ni o bia Biziŋ ka o daa gbaai n-ti ti Yaba Lunzoo Tusua ni o wuhi o luntali. Abdulai lahi yɛli ni nam ni yɛn tuui pili Dagbaŋ ŋɔ puuni, Naa Nimbu n-daa pili li. Nimbu ŋɔ ka bɛ daa lahi booni Kpuɣinimbu la. Kpuɣinimbu ŋɔ ba n-daa nyɛ Tɔhiʒee. Abdulai wuhiya ni Kpuɣinimbu ni daa di n-ti kpi, Naa Ʒipopɔra n-daa deei. Naa Ʒipopɔra ŋɔ daa nyɛla Kpuɣinimbu bia ka Ʒipopɔra ti kpi ka Naa Kumtili deei. Machɛligu Machɛligu nyɛla daankali tuma Dagbaŋ. Ban be di puuni zaŋ dila kuriti m-maani binyɛra. Daan'kali tuma din jɛndi kuriti, kunkɔna ni dalima zaŋ mali nɛma n-nyɛ machɛligu, ŋun mali kuriti maani nɛma kaman kuli, garawa, tahali, sua, kuruganima ni ŋan pahi ka bɛ booni machɛla. Neen'shɛŋa Machɛlinima ni mali tumdi shɛŋa n-nyɛ, buɣim, bawule, gbabo, zali, zuɣirigu, chiriga, sala ni ŋan pahi. Machɛli ni ʒi sheli n zuɣira bee n kuriti maa ka bɛ booni saviɣu. Machɛlinim zuɣulan n-nyɛ nyab' So-Naa. Machɛlinim nama Dagboŋ n-nyɛ So-naa, faamuru, zaŋa, bɔrigu ni salogu Naa. Bɛ mini nakɔhinima n-nyɛ dachɛhi dagbon kali soli zuɣu. Mahama Kpɛma II Mahama Kpɛma II n daa nyɛ Yaa Naa 1938–6 February 1948. Ban yɔli yɛligu Mahamudu Salifu E-Class Mahamudu Salifu nyɛla Dagbaŋ bilichina, ka lahi nyɛ naa, ŋuna n-nyɛ Zohi Naa din nyɛ Yaan Naa kparibɔɣu la. Din zuɣu che ka o nam maa yuli booni Naa biɛli Mahamudu Salifu. Naa biɛli Zohinaa kɔ n-nyɛ Naa Gbewaa biɛli Dagbaŋ pulini. Naa biɛli Mahamudu Salifu nyɛla o laamba ni daa dɔɣi so Naya (Yendi) din be tuduu yaɣili palo la, Ghana tingbani ni. O ba n-daa nyɛ Salifu ka o tuzɔhi ni o biɛya lee zooi. O daa nyɛla ŋun bɔhim nuuni tuum-baŋsim, o daa bohim la teela shiɛbu baŋsim. O daa bɔhim lala baŋsim ŋɔ maa niriba pam ban' nyɛ di baŋdiba sani. Baŋsim ŋɔ maa bɔhimbu daa nyɛla din niŋ o anfaani pam o biɛhigu puuni. Naa biɛli Mahumudu Salifu nyɛla Dagbaŋ bilichini ka lahi nyɛ Musulimi. O ma ko n-daa nyɛ o ba paɣa ka di zuɣu che ka o yooni bihi sɔŋdi o ma. Mahamudu nambɔɣu ni bihi daa zooya ti paai di yi ti niŋ ka o gbubi bia ka bia maa ti kuhira ŋun gba cheerila nintam. O daa nyɛla teela shɛra ŋun shɛri ka di viɛli pam. O daa nyɛla ŋun sɔŋdi o ba zaŋ chaŋ putuma polo. Ŋuna n-na nyɛ Naya Zohi Naa ti ni ʒi saha shɛli ŋɔ. Malik Al-Hassan Yakubu Malik Al-hassan Yakubu nyɛla Ghana siyaasa nira ŋun yi Dagbaŋ na. O nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Burinya gɔli biɛɣu pihita-yinka (29) dali yuuni 1945 (29/12/1945). Naya (Yendi) din be Tudu yaɣili la ka bɛ daa dɔɣi o. O na min nyɛ Fukumsi Kpambala (minister) zaŋ ti Ghana dundɔŋ ni suhudoo kpaŋsibu (interior). O daa ti yina n-ti che lala kpamli ŋɔ pirimla damli din daa dam Naya yuuni 2002 la. O na min nyɛ Ghana jinaduu Jintɔra (MP) zaŋ ti Naya yaɣili din be Dagbaŋ la. Alhaji Malik nyɛla ŋun chaŋ shikuru University of Ghana ni University of Cape Coast. Alhaji Malik nyɛla pukpara. O na min nye jinaduu jintɔra n-ti Naya Yaɣili. 1997 ka o daa kpe Jinaduu maa ni pirimla o daa zani ti Wabigu Paati (NPP) Burinya gɔli 1996 piibupiibu la ni. Ŋuna n-daa lahi di lala kuɣu maa 2000 yuuni, n-ti lahi di li 2004 ni 2008. O na min nye Fukumsi Kpambala ŋun su Ghana dundɔŋ ni suhudoo kpaŋsibu tingban zuɣulan kuro John Kufuor gɔmnanti ni, ka daa lee yina n-ti sabi gbaŋ ti ni o che lala kpamli ŋɔ domini Naya zuɣizuɣi din daa niŋ 2002 yuuni la zuɣu. Ŋuna n-daa lahi nye jinaduu maa daambolo wulana yuuni 2004 hali ni 2008. Marcelline Aboh Marcelline Aboh (Yuuni 1940 – Silimiingoli August bɛɣ'pishi yuuni 2017), ka sokam zaa lee mi o Détin Bonsoir, daa nyɛla Beninese kpɛrikpɛrita ŋun-yi Porto-Novo na. Suhini doro n-daa ku o di ni daa niŋ ka ninkurilim dɔri chehi daa nahindi o saha shɛli. Ŋuni n-daa nyɛ kperikperita toondana n zaŋti paɣaba kperikperitiba laɣingu din yuli booni Les échos de la capitale . O daa tuui n-kpe lala laɣingu maa ni la yuuni 1980 dini daa niŋ ka o pili kperigu duu tuma tumibu nyaaŋa yuuni 1958. Kperikperita ŋun daa lahi nyɛ ŋun namidi sinii nima ŋɔ daa nyɛla ŋun mali bihi anii. Mariam Alhassan Alolo Mariam Alhassan Alolo (ka niriba pam lee mi o Haji Mariam) nyɛla Musulunsi adiini baŋda ŋun be Tamale fɔŋ yuli booni Chaŋli. Ŋuna n-nye tuuli paɣa so ŋun yi Tudu yaɣili na n-yihiri waazu. 1957 yuuni la ka bɛ daa dɔɣi o. O ba yuli Mahama Bila ka o ma yuli booni Zainab Iddrisu. O ba daa nyɛla Afa Tamale tiŋbani ni ka daa mali karimduu ka di yuli booni Nawariyya. Haji Mariam daa pilila karim baŋsim bɔbu o ba karimzɔŋ la ni. O ba maŋmaŋa n-daa wuhi o Al-Ahdari, Fiqh, Al-Ashmawi, Al-Zabura, ni Tafsiiri. Ŋuna n-su karimzɔŋ shɛli din be Saabonjida ka di yuli booni Mariam "Center" la. Paɣaba ka o kpa lala karimzɔŋ ŋɔ n-ti ka lɛri ba Musulinsi adiini baŋsim. Karimzɔŋ maa ni bɛ lahi wuhiri paɣaba bɛ ni yɛn niŋ shɛm n-tooi bohim daabiligu mini nuuni tuumbaŋsim. Yuuni 2008 puuni, Haji Mariam daa deei la pin' gahindili shɛli "Al Furqaan Foundation" nima ni tira, ka bɛ booni li "Nana Asma'u Bint Fodio Award for Excellence" la. Mariam Iddrisu Mariam Iddrisu nyɛla Dagbaŋ paɣa so ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti Saɣinarigu Yaɣili. Ghana diisinim' ni, ŋuna n-na nyɛ ŋun yuma pɔri gari bɛ zaa. O nyɛla ŋun bɔri lɛbigimsim yɛlitɔɣa pam ka lahi yu bihi ni paɣaba toon' tibo pam. O yidan' n-nye Alhaji Engr. Mohammed Habib Abdallah. O mini o malila bihi ayɔbu, ka bɛ puuni ayi nye jahi. O ba yuli Mba Ahmed Iddrisu Bugala. Savelegu Bugala Lan Yili ka o yina. Sakasaka Primary ka o daa pili shikuru, n-yi ni chaŋ Sakasaka JSS. O daa lahi chaŋ Ghana Secondary School 1997 zaŋ chaŋ 1999; n-chaŋ Tamale Polytechnic (bɛ ni pa booni shɛli Tamale Technical University la) 2001 zaŋ chaŋ 2003 n-ti karim Secretaryship and Management Studies; n-gari chaŋ University for Development Studies (UDS) 2012 zaŋ chaŋ 2014 n-ti niŋ o digrii; UDS maa ka o daa lahi niŋ o MPhil in Community Health and Development. O tuuli tuma daa nyɛla Ghana alaafee tuma yili (Ghana Health Service). Nimaani ka o daa tum yuuni 2005 hali ni yuuni 2017, ka tingban zuɣulan' Nana Ado daa ti piigi o diisi zaŋ ti Saɣinarigu Yaɣili. Ŋun ka bɛ daa lahi pii zuɣulan zaŋ ti NALAG paɣaba yaɣili nangban yini laɣingu la. Ŋun n-lahi nye zuɣulan paa zaŋ ti REFELA-West Africa Ghana ŋɔ. Marie Françoise Ouedraogo Marie Françoise Ouedraogo (ŋun nyɛ bɛ ni dɔɣi so silimiingoli December dabaata yuuni 1967) nyɛla Burkina nira ŋun nyɛ laasabu malibu baŋida. O min tum gomnanti puuni n nyɛ gbaŋmŋara pali n zaŋti gomnanti tuma yaɣili dinsu tingbani fukumisi tuma din yuuni gomnanti tali zaɣ’suŋ yɛla zuɣu. Bɛ daa dɔɣi o la silimiin' goli December 1967 yuuni, Ouedraogo nyɛla bɛ ni daa wumisi so Ouagadougou tiŋgbani ni. O nyɛla ŋun daa pili laasabu malibu bɔhimbu o bilim ni di ni daa niŋ ka o kuli nyari nasara laasabu malibu zahimbunima ni ka di kuli nyɛla soochi n-zaŋ ti o la. O daa nyɛla bɛ ni le so baŋsim University of Ouagadougou, dinni ka o daa sabi o tuuli vihigu kundi (“Doctorat de 3ème cycle) din daa jɛndi Lie superalgebras yuuni 1999. Akry Koulibaly n-daa lee ŋun daa nyɛ ŋun tiri o saɣ'sigu o dɔɣite tali ni. Yuuni 2005 zaŋ chaŋ 2008 Ouedraogo n-daa nyɛ gbaŋ ŋmara palli n-zaŋti gɔmnanti tuma yaɣili din su tiŋgbani fukumisi tuma din yuuni gomnanti tali zaɣ’suŋ yɛla zuɣu. O daa nyɛla ŋun yi n-zani ni o tuhi n-kari kɔrinfɔhili balibu, di bahi bahindi salo matuuka nima yaɣili. Ŋun zaashee daa nyɛ mi ni kadama, gomnanti suŋ tali yirila sala tiɛha ni na. O daa lahi niŋ Ph.D. vihigu la Blaise Pascal University din nyɛ Clermont-Ferrand m-be France n-daa ŋun doli Sylvie Paycha mini Akry Koulibaly dolisigu. O Ph.D. vihigu maa daa nyɛla din jɛndi pseudodifferential operators ka di daa lee bɛ ni saɣi n-ti shɛli yuuni 2009. Ouedraogo n-nyɛ Burkina paɣaba ni tuuli ŋun ŋun gu ka taɣi o vihigu niŋbu kundi laasabu malibu puuni. Ouedraogo ŋun wuhira laasabu malibu yaɣili University of Ouagadougou. O vihigu ni chaŋ nti kpa yaɣishɛli n nyɛ pseudodifferential operators ni superalgebras. Yuuni 2009 puuni, ŋuna n daa nyɛ zuɣulana n zaŋti African Mathematical Union tuma yaɣili din jɛndi paɣaba ban be laasabu malibu baŋsim yaɣili gbansabila tingbani ni. Lala AMUCWMA nia daa nyɛmi ni di kpɛhi bipuɣinsi kɔrisi laasabu malibu ni ka bɛni tooi lahi piili n lɛbi bɛ tuma n tumida. Yuuni 2012 pulini, o daa nyɛla ŋunpahi n daa zali baŋsim wuligibu ni International Center of Pure and Applied Mathematics (ICPAM) ni di kpɛhi gbansabila paɣaba kɔrisi laasabu malibu puuni. Sulimiingoli July bɛɣu piniyini dali yuuni 2013, Ouedraogo zuɣulana n zaŋti bɛni daa na yoli n kpa laɣinshɛli bɛni daa boli ni African Women in Mathematics Association. O daa nyɛla ŋun di fiila ka di taachi daa nyɛ ni "Paɣaba mini laasabu malibu: Andunia yaɣa balibu, Wahala yini" ICWM lahabali dundɔŋ gɔrigula ni silimiingoli August yuuni 2014 puuni. • Extension of the canonical trace and associated determinants, thèse de l'université Blaise Pascal (Clermont-Ferrand II), under the direction of Akry Koulibaly, Sylvie Paycha, 2009. • On the existence of ad-nilpotent elements, Afrika Matematika (2014), DOI 10.1007/s13370-014-0246-y (with Come Jean Antoine Bere and Nakelgbamba Boukary Pilabre). • A symmetrized canonical determinant on odd-class pseudodifferential operators, Geometric and topological methods for quantum field theory, 381–393, Cambridge Univ. Press, Cambridge, 2010. • Uniqueness of traces on log-polyhomogeneous pseudodifferential operators, J. Aust. Math. Soc. 90, No. 2, 171–181 (2011) (with Catherine Ducourtioux). • The multiplicative anomaly for determinants revisited; locality, Commun. Math. Anal. 12, no 1, 28–63 (2012) (with Sylvie Paycha). • Classification of traces and associated determinants on odd-class operators in odd dimensions, SIGMA Symmetry Integrability Geom. Methods Appl. 8 Paper 023, 25pp (2012) (with Carolina Neira). • A symmetrized canonical determinant on Odd-Class pseudodifferential operators • Supersystèmes triples de Lie associés aux superalgèbres de Malcev, Afrika Matematica (3) 14 (2002), 19–30 (with Akry Koulibaly). • Super-représentations faibles de superalgèbres de Malcev, Afrika Matematica (3) 14 (2002), 5–17 Mary Salifu Boforo Mary Salifu Boforo nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so silimiin goli February biɛɣu pishi ni anu dali, yuuni 1951 (25 February 1951) Savelugu tiŋgbanni. O nyɛla jintɔr' kuro nti Savelugu din be Tudu bɔbili yaɣili la. O daa nyɛla jintora yuuni 1996 zaŋna hali ni yuuni 2017 dini daa niŋ ka o bɛ nyɛ nasara ni o lahi zani nti NDC paati yuuni 2016 paati maa dundɔŋni piibu-piibu la ni. Poi ka o daa lee jintɔra, O daa nyela ŋun sheri boroboro ka lahi nyɛ pukpara. O daa chaŋla shikuru sheli din nye nuuni baŋsim bohimbu ka bɛ booni National Vocational Training Institute yuuni 1972. O nyɛla ŋun mali bihi anahi ka nye Musulmi. Ministry of Defence (Ghana) E-Class Ministry of Defence (Ghana) nyɛla fukumsi tuma duu din su Linjimanima yɛltɔɣa  nyɛla gɔmnanti tuma du' shɛli din tuma nyɛ din guri ka taɣiri Ghana mulichi ka chɛri lirigu din yɛn yiri Ghana bee tinduya ni na. Tuma duu maa toondana n-nyɛ Fukumsi Kpambala ŋun su linjimanima yɛltɔɣa Ghana ŋɔ, ka di tuma du' zuɣu be Ankara. Miɔŋ District Miɔŋ District nyɛla din pahi districts pishi ni ayobu la puuni din be Northern Region Ghana tiŋgbani ni. Miɔŋ daa na pahila Yendi District la puuni yuuni 1988, Ka gomdanti ti yina yuuni 2012 ni ditu ni Miɔŋ gba pa ze di gama zugu. Miɛŋ Miɛŋ (Mion) nyɛla tiŋshɛli din be Northern Region, Ghana tingbani ni. Mohammad Mumuni E-Class Mohammad Mumuni (28th July 1949) nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so silimiin' goli "July" biɛɣu pihita ayika dali yuuni 1949. O nyɛla Ghana bilichini ka lahi nyɛ looya mini siyaasa nira. O daa nyɛla palimɛnti jintɔra 2004 yuuni, n-zaŋ ti Kumbuŋ piibupiibu yaɣili, ka daa ti nyɛ ŋun yi jintɔri tali maa puuni pirimla tingbani zuɣulaan' kuro jilimalana John AttaMills ni daa piigi o ni o lee zuɣulaampaa ka bɛ kpaɣiri bo Ghana tingbani zuɣulaan' tali la. Bɛ daa bi nyɛ nasara ka Kumbuŋ yaɣilinima daa lahi labi piigi o Burinya goli ni, 2012 Ghana zaa piibupiibu la niŋbu ni ka o lahi lee jintɔra zaŋ ti Kumbuŋ piibupiibu yaɣili. Di daa bi niŋ dabaayi ka tingbani zuɣulaankuro, John Mahama daa gahi nuu boli o, n-daa ti ti o kpamli ka o daa bahi jintɔri tali maa ka daa mali gbaai lala kpamli maa. Muhammad Mumuni daa chaŋla shikuru "Kumbungu Local Authority", 1955 zaŋ chaŋ 1960 sunsuuni. O daa bi zani ni, ka lahi chaŋ "Savelugu Local Authority Middle School", 1962 zaŋ chaŋ 1969. O daa lahi chaŋ la Tamale Secondary School (TAMASCO), 1962 zaŋ chaŋ 1969. O daa bi zani ka lahi tuɣi o shikuru yaha n-daa chaŋ "University of Ghana" n-daa ti dee o "LL.B (Hons). 1975 yuuni o daa deela "Barrister at law" shahira gbaŋ, "Ghana School of Law" karimzɔŋ karili la puuni. Tuuli bɛ daa piigi o la Asambli jintɔra zaŋ ti Yagrafɔŋ piibupiibu yaɣili, Kumbuŋ tingbani ni. O daa gbubila lala nam ŋɔ yuma anii. Yuuni 1996 Burinya goli ni ka bɛ daa piigi o ka o lee jintɔri zaŋ ti Kumbuŋ piibupiibu yaɣili. O nyɛla Liɛm paati (NDC) nira. Yuuni 2000 Burinya goli ni yaha ka bɛ daa lahi labi piigi o ka o na kuli gbubi o jintɔritali. Buyi ka o daa di Kumbuŋ kuɣu maa. Tingbani zuɣulaankuro, jilimalana Atta Mills daa gahi nuu boli o, n-daa ti zaŋ fukumsi kpambalitali din su tiŋduya ni yɛlitɔɣa (Minister for Foreign affairs and Regional Integration) n-ti o, 2009 yuuni. Lala kpamli ŋɔ ka o daa gbubi hali ni silimiin goli January dabaa ayɔbu dali, 2013 yuuni. Vihigu puuni wuhiya ni o daa nyɛla ninvuɣi so bɛ ni daa pii ni o lee tuuli daambalo wulana palimɛnti jinaduu ka o daa lee zaɣisi lala kpamli ŋɔ. O paɣaba O bihi Mohammed Abubakari Naporo E-Class Mohammed Abubakari Naporo nyɛla ninvuɣuso bɛ ni dɔɣi Nyankpala din be Northern Region Ghana tiŋgbani ni. O kuhila o tuuli kuhigu silimiin' goli May biɛɣu pia ni yini dali, yuuni 1984 Nyankpala tiŋgbani ni. Niriba pam booni o la DJ Parara bee Majority leader. Naporo shikuru chandi pili la o bilimni shikuru Nyankpala ka daa labi Tamali tiŋpuuni n ti tuɣi o karuŋ baŋsim bɔhimbu Business Senior High School. Lala shikuru ŋɔ ni ka bɛ daa zaŋ diɛma yaɣili toondaantali n ti o shikuru bihi maa ni. Naporo nyɛla ninvuɣuso ŋun ka biɛhuŋ zaŋ chaŋ buɣuluŋbuɣuluŋ(radio) mini ninyula kpanjɔɣu(television) polo. O nyɛla musulimi ka nyɛ Dagbaŋ bilichina. Mohammed Amin Bamba E-Class Mohammed Amin Bamba nyɛla Musulinsi Adiini baŋda ka lahi nyɛ zuɣulan zaŋ ti Bamba Islamic Institute. Bɛ dɔɣi o la Ejura ka o lee zooi Naya. O ba dɔɣiro n-nye Alhaji Abdul-Rahman Bamba, o ma mi n-nye Hajia Rahmatu Jibreel. Bɛ bela Ejura Sheehu Amin Bamba pilila o shikuru baŋsim bobu la J.S.S du' yini ni, St. Kizito Shikuru din be Naya la. Lala saha maa o daa pun karim la mahamadiya karim viɛnyɛla ka wuhiri duraayobu (P6) bihi. Lala bihi maa n-daa ti yɛn kpe J.S.S 1 ka Amin Bamba daa doli ba kpe J.S.S 1 maa. O chaŋ Tamasco gba, n-yi ni chaŋ University of Ghana. "University of Ghana" ka o daa dee "Bachelor of Science Degree in Finance and Administration". O daa lahi chaŋ University of Cape Coast n-ti karim ka dee "Master of Arts Degree" shɛhira gbaŋ. Ejura ka o daa pili karim, Afa Baba Al-Mutin sani. Din nyaanga, o ba daa zaŋ o mi n-ti ti o bapir' Adam Issa Bamba, Kumahi yiŋa. Shekh Issa Bamba sani ka o daa bohim Laribu karimbu. O daa lahi karim Sheikh Sufian gba sani Naya. O nyɛla limam kpɛma zaŋ ti jiŋ' titali shɛli din yuli booni Masjid Al-Qudwa ka be Tamale foŋ yuli booni Kpambɛɣu. Ŋuna n-nyɛ zuɣulan zaŋ ti "Bamba Islamic Institute" din be Tamale la, ka lahi nyɛ kpɛma Bamba International Academy Limited din nyɛ Silimiinsili mini Mahamadia shikuru be Tamale. O lahi mali zaɣa pam zaŋ kpa lɛbigimsim, fara tuhibu ni baŋsim bobu polo pam. Bamba Islamic Institute nyɛla tumadu' shɛli di be Tamale ka di tuma nyɛ baŋsim bomma ni biɛhigu lɛbiginsim soya kpaŋsibu Musulinsi ʒilɛli ni Ghana, ballee Tudu yaɣili. Sheikh Amin Bamba n-nyɛ tumaduu ŋɔ zuɣulana. Masjid Al-Qudwa nyɛla jiŋ' titali be Kpambɛɣu din be Tamale la. Di nyɛla zumba jiŋli ka bɛ lahi yihiri waazu di ni. Sheikh Amin Bamba n-nyɛ jiŋli ŋɔ Limam kpɛma. Mohammed Habib Tijaani E-Class Mohammed Habib Tijaani nyɛla Ghana bilchini so ŋun nyɛ karachi mini siyaayasa nira. Bɛ daa dɔɣi o la silimiin-gɔli " February" biɛɣu pia ni ayɔbu (16) dali, yuuni 1965, Sanguli din be Tudu yaɣili, naya polo ŋɔ. O nyɛla jintora zaŋ ti Naya (Yendi) yaɣili. Tijaani chaŋla Bagabaga kariŋ zɔŋ kar' shɛli din wubisiri karimbanim' la (Babaga Training College) n-ti dee shahira gbaŋ din nyɛ "Cert 'A' yuuni 1989. O daa chaŋ "University of Ghana", n-ti lahi dee shahira gbaŋ din nye B.A Religious Studies (Adiini bohimbu) yuuni 2000, n-lahi chaŋ shikuru shɛli ti ni booni GIMPA la yuuni 2012, n-lahi yi ni chaŋ Valley View University kariŋ zɔŋ din be Oyibi n-ti bɔhim "PGD in Education" yuuni 2016. Tijaani daa nyɛla karimba n-ti Yendi Senior Secondary School la. O daa lahi nyɛla zuɣulan' paa zaŋ jɛndi "monitoring" mini "supervision" zaŋ ti Zabaɣi yaɣili din be sunsuuni la(Central Gonja). O nyɛla ŋun mali paɣa ni bihi anahi ka lahi nye ŋun be Musulunsi adiini ni. Mubarak Wakaso Mubarak Wakaso nyɛla Ghana bɔli ŋmɛra ŋun ŋmɛra tira Chineese club Shenzhen FC ka lahi nyɛ ŋun ŋmɛra Ghana. Bɛ dɔɣi la Mubarak Wakaso Tamali, Ghana. Bɛ dɔɣi o la silimin gɔli July biɛɣu pishi ni anu dali, 1990 yuuni. Spain n nyɛ tinduli shɛli o bɔli ŋmɛbo ni pili tin duya. O daa chaŋ mi ti ŋmɛri n tiri "Elche", ka daa lan sɔŋdi ŋmɛri tiri Villarreal, Espanyol, Las Palmas, Granada n ti pahi Alavés. Mubaraka Wakaso daa lan nyɛla ŋun kpaɣiri ŋmɛ bɔla ni,Russia, Scotland, Greece n ti pahi China. O daa lan nyɛla ŋun labi na ti ŋmɛ n ti Ghana bɛ ni daa yɛn ŋmɛ "2014 World cup" la. Ka daa lan pahi African Cup Of Nations diɛn gɔri dibaa anu ni. Bɛ dɔɣi la Wakaso Tamale, Northern Region. Amaa o daa pili la o bɔli ŋmɛbo ni nimmohi la in "Ashanti Gold SC". Yuuni 2008 o daa nyɛla ŋun yi tiŋ duli yuli booni Spain n daa ti dihi gbana ni o ŋmɛ bɔlli n ti "Elche" yuuni di baa anu. Amaa o daa niŋla chira ayi pɔi ka naan yi tooi pahi lala bɔli ŋmɛriba ŋɔ zuɣu dɔmini di ni daa niŋ ka o na dɔli tingbani ŋɔ zali shɛŋa la zuɣu. Muhammad E-Class Muhammad nyɛla adiini toondana n zaŋti musulinsi adiini. Anabi Muhammad n-nyɛ anabi so ŋun daa tahi musulinsi adiini na. 570 C.E yuuni ka bɛ daa dɔɣi o Mecca, Saudi Arabia tingbani ni. O ba Abdullah daa kpimi pɔi ka bɛ naan yi dɔɣi o. O ni daa paai yuma ayɔbu, Amina, o ma gba daa nyɛla ŋun kpi. Paɣ'so ŋun daa yuli o zuɣu n-daa nyɛ Haleema. O daa niŋla yuma ayi o ma sani ka niŋ yuma anahi Haleema sani. Anabi Muhammad daa chaŋmi ti be o yaba Abd al-Muttalib sani. Di yuma ayi nyaaŋa, o yaba ŋɔ ŋun gba kpi. O ni daa zooi na, o daa chaŋmi n-ti tumdi paɣadaabi' so sokam ni daa mi o yɛla la tuma. Lala paɣa maa yuli n-daa booni Khadijah. Sahashɛli paɣa ŋɔ ni daa ti niŋ yuumpihinahi ka Muhammad mi nyɛ yuumpishi ni anu la, o daa kpuɣi o leegi o paɣa. Mustapha Ali Idris Mustapha Ali Idris, nyɛla Ghana siyaasa nira ŋun daa nyɛ jintora zaŋti Gukpegu-Sabonjida constituency din be Tudu yaɣili ŋɔ. O daa lahi nyɛla fukumsi kpambala zaŋti kom mini ya miɛbu (Water and Housing). Ali nyɛla bɛn doɣiso silimiin-gɔli April biɛɣ pishi ni anii yuuni 1955 Tudu yaɣili Ghana tiŋgbani. O daa nyɛla jintora zaŋti Gukpegu-Sabonjida piibu-piibu yaɣili nti wabgu paati yuuni 2000 piibu-piibu saha. O daa nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na fukumsi kpɛma(Northern Regional minister). Ali daa lahi nyɛla minister kpɛma nti tuma mini ya miɛbu (works and Housing). O daa lahi nyɛla gorim mini tinŋduya fukumsi wulana (Deputy Foreign Affairs Minister). O daa nyɛla jintora zaŋti Gukpegu-Sabonjida piibu-piibu yaɣili, o daa lahi nyɛla fukumsi kpɛma zaŋti kom, tuma mini ya miɛbu (Water Resources, works and Housing). Ali daa lahi nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ minister kpɛma, ŋuni daa lahi gorim mini tiŋduya wulana (Deputy Minister for Foreign Affairs). Musulinsi Musulinsi nyɛla adiini shɛli din dihi tabili ni Naawuni nyɛla na' gaŋa, o tumo n-nyɛ anabi Muhammadu (Naawuni tiligimsim ni naani be o zuɣu). Ban doli adiini ŋɔ n-nyɛ Musulimnima ka bɛ toondana nyɛ Muhammadu (Naawuni tiligimsim ni Naani be o zuɣu). Naa Binbɛɣu Naa Bimbiԑɣu ka bɛ daa lahi booni Naa Jiŋli(nyuwɔɣ' karili ku nyaŋ jaŋ ŋubbu, dabɔba kɔbiga ku duɣi zuu ŋan be daa, Zanjina zuu ŋan daa Zanjina zuu Jiŋli) . Naa Zangina ŋun daa nyɛ N dan Yaa Naa yuuni (1648 ti kpa 1677) bi' kpɛm sani n-daa nyɛ o. Bɛ ni daa dɔɣi Naa Bimbiԑɣu bɛ daa zaŋ o mi n-ti Naa Bɛili Zohɛ Naa ni o wumsi o. Di daa nyɛla niŋsim shɛli ni Na shɛba ban diri warizohe ni bɛ wumsi Yaa Naa nabiiyɔna. Naa Bimbiԑɣu daa bi pihi biɛhigu alaha bɛ ni daa wumsiri o luɣ' shɛli maa, bɛ daa nyɛla ban muɣisiri ka lahi nahinda o biɛɣukulo kam. Di daa nyɛla dede n-ti bi' wumsirili kam tɔ amaa Naa Bimbɛɣu ŋun dini maa daa lahi gamla sariya, Naa Bimbiԑɣu tuma Zohɛ Nayili daa nyɛla mɔri che n-ti nayili wahu. Naa Binbiԑɣu daa bɛ nyari dira, dahinshɛli ka kum daa wumi o halli ka o ti pabigi ka napaɣa yi o zuɣu n-ti o saɣi tuliga ni ʒɛri, Naa Bimbiԑɣu nutali ni ka Napaɣa daa ŋmaai saɣim mini ʒɛri maa niŋ o. Ka o daa di saɣim maa ka guui bɔrili n zaŋli ti gbanzaba ka o daa she sabli n-ti o ka o zaŋ yili o nyingoli ni di gu ka taɣi o chuuta. Biɛh' shɛli Naa Bimbiԑɣu ni daa nyari o wumsibu sheei maa daa lahi paai tariga, dina n-daa ti che ka gbani doro gbaagi o dama o daa bi nyari kom sura. Doro ŋɔ daa che ka daadam kam ŋun daa be Zohɛ Nayili kaɣiri yiri kpaŋ ka chɛri o ni dama o nyɔmi. Lala niŋsim ŋɔ daa che ka Naa Bimbiԑɣu kpuɣi napɔŋ ni o ti bo faako n-ti o maŋa, kpɛma kam o ni daa paai ni o sɔŋɔ daa zaɣisimi, bɛ shɛba n-nyɛ Balo Naa mini Kum-Lana. Bɛ niŋsim ŋɔ daa bi chɔɣisi Naa Bimbiԑɣu kɔba ni dahinshɛli ka o yiɣisi zaŋ o zuɣu ʒi kpatinŋa n-ti paai Kpatiŋa lana ka ŋme nupuɣu ka tɔɣisi din tahi o na. Kpatiŋa lana daa niŋla suhisaɣiŋgu ni Naa Bimbiԑɣu fabila maa ka lahi niŋ o muɣisigu dama o ku tooi sɔŋ o. Daliri shɛli zuɣu o ni daa bi sɔŋ Naa Bimbiԑɣu nyɛla, o daa bi bɔri ni di wuhi ni Zohɛ Naa nyɛla ba yoli ka lahi ka zaɣa ni bihi, din zuɣu o daa zɔrimi ni o ti kpe o Naa kpee taali ni. Naa Bimbiԑɣu daa kuli bela Kpatiŋa dariginda nti yi Afa Abdulai zuɣu ka o ʒi o yiŋ tooni karindi kuraani saha shɛli Naa Bimbiԑɣu ni nyɛ o. Bɛ daa puhi taba ka Naa Bimbiԑɣu yɛli o din niŋ ni daliri shɛli din chɛ ka o be Kpatiŋa, Afa Abdulai daa zaŋ Naa Bimbiԑɣu lɛbi o sana ka lahi niŋ o saandi ni kukɔɣili ni shiri. Afa Abdulai daa chɛ ka o paɣa tam kotulim ni o su ka o niŋgbuna maagi, ka lahi laɣim o bihi n yɛli ba ni Naa Zangina bi' kpɛm sani m-bala tɔ amaa ka bɛ gaŋ o dama doro zuɣu. Ka o daa kpahi bihi zuɣuri ni, ni bɛ timi saamba jilima dama Naa Bimbiԑɣu nyɛla dahinshɛli Ndan Yaa Naa. O daa che ka bihi maa sɔŋ o ka o su Naa Bimbiԑɣu kom ka niŋ tiim ʒe o niŋgbuna zaa ka Afa daa pili kuraani bachinima sabbu ka paɣirili n-tiri o ka o nyura. Di daa bi di saha ka doro maa yiɣi ka firi o niŋgbuna ni ka niri ku tooi lahi nya di lahinli gba. Naa Bimbiԑɣu daa bi lahi labi Zohɛ Nayili ka daa kpalim Afa Abdulai yiŋa m-pili kɔbu ka bɔhindi kuraani. Afa Abdulai mini Naa Bimbiԑɣu daa kuli benimi ni suhipiɛlli, dahin yini ka afa Abdulai yɛli Naa Bimbiԑɣu ni di tu ni bɛ chaŋ Naya nti tim sandaani n-ti Naa Biɛli Zohɛ Naa dama ŋun ka bɛ daa zaŋ Naa Bimbiԑɣu ti ni o wumsi o. Bɛ ni daa paai Naya bɛ daa sheela Zohɛ nayili ka bɛ ŋmɛ nupuɣu ka puhi Zohɛ Naa ka yɛli o din tahi ba na ni ashili din beni. Zohɛ Naa daa chɛ bɛ taya ka afa Abdulai yɛli ni bɛ zaŋmi ba chaŋ Yaa Naa sani ka bɛ ti puhi o, ŋuna n-daa nyɛ Ndan Yaa Naa ka lahi nyɛ o ba dɔɣiro, Zohɛ Naa daa yɛlila afa Abdulai ni Naa mini o bi' kpɛm sani nina ayi bɛ nyari taba wuntaŋ ni, naɣila yuŋ. Zohɛ Naa mini o saamba maa daa chaŋmi nti puhi Naa Zangina ka o suhi daa paligi pam ka bɛ daa zaŋ lala saha maa n-di alizama. Afa Abdulai daa suhi soli Zohɛ Naa sani ni bɛ ni kpuɣi napɔŋ n-labi Kpatiŋa ni dama nyuya kɔbu saha m-bala. Di daa bi yuui bɛ ni daa labina Kpatiŋa ka tuumba yi Naya(Yendi) n-kana ti tiba lahibali ni Naa Zangina zaŋ o nuhi dihi buɣa tiŋa, ka afa Abdulai daa niŋ din tu shɛm ka zaŋ Naa Bimbiԑɣu galisi n-ti Naa Yab Kuɣu Naa ni o ʒini gbaŋ n-lɛbi Yaa Naa Gbaŋ-Lana n-ti Dagboŋ. Bɛ ni daa maali Naa ZanginaNaa Zangina kuli naai, Naa Andani Siɣili (bili bili ni nam polo, polo ku nam yoli, ba' so ŋun nye o karimbaan bindi, ni vaai o karimbaan bindi, Gbuɣindaa kumsi ni yirigi tiŋa, No' galli muni ku baŋ naani, saviɣu suŋ ni laɣim kuriti, zawuri baligu ni laɣim nohi). Lahiʒibu n daa niŋ dama halli kuraa gba bɛ daa bi zaŋ n-ti Naa Bimbiԑɣu bɛ ti yɛri tiŋa, ka nanima maa daa yɛli Bimbiԑɣu ni o zaŋmi suɣilo ka labi Kpatiŋa. Naa Andani Siɣili daa niŋla yuun' pia nam ni, o daa kpila yuuni 1687. Ka tuumba daa lahi yiɣisi chaŋ Kpatiŋa nti ti Afa Abdulai mini Naa Binbiԑɣu tibili Naa Andani Siɣili ni kani shɛm, ka afa Abdulai daa pahi Naa Bimbiԑɣu suɣilo ka lahi yɛli o ni din tooi niŋ ka o lɛbi ŋun yan gbubi Dagbaŋ. Lala saha ŋɔ ŋun kam daa nyɛ nabiyɔŋ n-ti Yaa Naa daa nyɛla ŋun ni tooi di Yani hali o yi pa Naa ka ku nyɛ nabiyɔŋ. Naa Bimbiԑɣu daa vaami yiɣisi ni o sɔmpɔya ni o ti maali Naa Siɣili kuli, lala saha ŋɔ yaha, Nam nɛma pam daa bela Nabipuɣiŋsi ban be Gbewaa yili (Katini), Nabipuɣiŋsi kaman Gundɔ Naa, Kpatu Naa, Kuɣulɔɣu, Shiliŋ ni ban pahi. Naa Bimbiԑɣu daa kuli puhirila o pirinima biɛɣu kulo kam, lala saha ŋɔ Naa Bimbiԑɣu yi chaŋ n-ti puhi nabipuɣiŋsi ŋɔ bɛ niŋ di o mi yerɛyerɛ ni ansarisi ka nanyi yɛra " Naa Bimbiԑɣu gbana ŋɔ simsa pam amaa ka shɛli n-ni tooi mɔŋ a nam ŋɔ a biɛbu ŋɔ zuɣu". Dahinshɛli bɛ ni gindi yili ni bɛ naai Andani Siɣili kuli, ka Naa Bimbiԑɣu kpe ni o ti puhi o pirinima ka bɛ yaa pili o ansarisi malibu hali ka di ti zami ni sheei ka o yɛ nam nɛma ka bɛ nya, bɛ daa zaŋla kiŋkansi n-yɛli o nam nɛma ka yili Damba yili yila n-niŋ o ni o wa waa ka o daa zaɣisi. Bɛ daa dihi Naa Bimbiԑɣu hali ka o ti saɣiti Nabipuɣiŋsi ŋɔ ka wa n-chani nyaaŋa ni tooni n-kpari zɔŋ dunnoli polo. Butani bɛ zaŋ nɛma ŋɔ yɛli o ka Naa Bimbiԑɣu nimohi daa yiɣisi vaai kpe zɔŋ tuuli ka bɛ ŋmɛ Gingaani n-tuhi o soli, Namo Naa mini o luŋ ŋmɛriba n-daa ti Naa Bimbiԑɣu o Salima yuli" Bimbiԑɣu yi polo ku lahi sɔɣi". Lala dabisili maa n-daa nyɛ dahinshɛli bɛ ni gbaai ŋun yan deei Andani Siɣili, Naa Yab' Kuɣu Naa ni daa wum Gingaani kumsi ka o va n-yiɣisi ni o kpamba(Gomli, Kpatia ni Tuɣiri Nam) ka Gushei Naa ŋun daa be malʒɛri gba vana ni o ti nya o nina ayi. Nanima ŋɔ ban gbaari Ndan Yaa Naa la daa zaŋ Bimbiԑɣu kpe katini nti m-piigi o Naa, ka daa niŋ din tu shɛm ka o lɛbi Naa. Naa Bimbiԑɣu daa niŋla yuuni piiya ni ata Yani nam gbana zuɣu ka naanyi zaŋ o nuhi dihi buɣa tiŋa. Naa Bimbiԑɣu bi' kpɛm sani n-daa nyɛ nabiyɔŋ Piɛŋ Lana Mahami, ŋun paya n-daa nyɛ Piɛŋ Lana Abudu, n-zaŋ Nasa Lana Amuɣutaani, Nabiri Naa Mbariba, Nabiyɔŋ Tukasa nti pahi o pakpaŋ paɣibi lana Ataya. Naa Dataa Tuu Naa Dataa Tua nyɛla tu' titali m-be Naya(Yendi) mini tiŋa yuli booni Kuɣu sunsuuni. Zamani shɛli ha, Yani kpamba yi daa zilisi doo ka o laɣira bee m-bɔri Ndan Yaa Naa paɣa, bɛ yɛn zaŋ o mi chaŋ lala tua maa gbuni n ti ŋma o zuɣu. Naa dataa tua nyɛla ti' kurili din yuui pam. A yi chaŋ di gbuni, di malila tiyɔ' titali di zuɣusaa zaŋ ti siɣi di gbunni, ka kuɣ' titali do di gbuni. Daliri din che ka bɛ ti booni tua ŋɔ naa dataa tua ka bo kuɣili din bi yoli ŋɔ n-sɔŋ di gbunni maa ni nyɛ shɛm m-bɔŋɔ. Yaa Naa daa yi ʒini Yani gbandi zuɣu, niriba tiri o la paɣiba. Napaɣiba gba daa yi kpe daa n ti nya paɣasaribil' viɛlli bɛ gbaari o mi kuli nti ti Naa, ka o gba leei napaɣa. Lala zuɣu daa min' che ka Yaa Naa mali paɣiba hali n ti miri kɔbiga. Bɛ galisim ŋɔ zuɣu daa min che ka dab' shɛba ban bi su bɛ tooni sɔɣiri bɔri napaɣiba maa. Bɛ daa yi ti gbaai so ka o bɔri napaɣa, bɛ zaŋdi o mi n-chaŋ lala tua maa gbuni n ti zaŋ o zuɣu pa kuɣ'titali maa zuɣu n-zaŋ sua che n-ŋmaai li. Bɛ daa yi ŋmaai zuɣu ŋɔ bɛ zaŋdi li mi m-bahi tua maa yɔɣu maa ni, di kpalimbu shee m-bala. Naa Gbewaa Naa Gbewaa ba n-daa nyɛ Naa Ʒipɔpora, ka O yabdoo mi daa nyɛ Naa Kpuɣinimbo (Kpuɣinambu). Naa Kpuɣinimbo ba n-daa nyɛ Tohaʒee. Ka Tɔhi-ʒee mi dɔɣi Kpuɣinambu. Kpuɣinambu daa dɔɣila bidibisi ata. Gbewaa mini Namʒishɛli ni Nyaɣili. Naa Gbewaa bi’shɛba bɛn kpalim maa bɛn daa dila nama m-be Dagbɔŋ tinsi ni. Naa Luro Naa Luro daa nyɛla Ndan Yaan Na kuro. Naa Yab Kuɣu Naa Kuɣu Naa nyεla Dagbaŋ Yaa Naa mini o bihi zaa yaba. Yaa naa yaba n-nyε Kuɣu Naa. Kuɣu nam piliya ka di waɣa. Kuɣu nam pilila Yani nam piligu dali. Naa Gbewaa bia n-daa nyε Kuɣu Naa. Kuɣu naa Subee n-daa pili Kuɣu, Naa Gbewaa bia n-daa nyε o.  Ka o piligi Kuɣu zaŋna hali ni zuŋɔ. Naa Nyaɣisi ni yiɣisi ni o ŋme ka yɛligi Dagbaŋ, o tuhi nyaŋ Namoɣu Tindana mini o bia Biziŋ ŋun daa ʒi luŋ ŋmɛbu n-kpe Dagbaŋ na. Ka Naa Nyaɣisi zaŋ Biziŋ lɛbi Namoɣu lana, Naa Nyaɣisi daa lahi tuhi nyaŋ Gbandara Tindana, Gbalpina Tindan ŋun daa be Yeni Gushie din be Savelugu polo la gba daa nyɛla Nyaɣisi ni nyaŋ so. Yuɣupini koligu Tindana, Langɔɣu Tindana, Naburugu Tindana, Fulaa/Salaa Tindana, Yɔŋduuni Tindana, Kparigu Tindana, Tamaligu Tindana, Yoŋ Dakpem yili Tindana, Zankali Tindana, Gbaano Ʒiri Guŋ yili, Kpanaashe, Buɣili Daatua, Tintaŋ Tindana, Kakpaɣu Tindana, Kasali Gbee Tindana,Pulinpuŋ Shabili Tindana, Kɔduriʒiɛɣu Tindana bɛ zaa daa nyɛla Naa Nyaɣisi ni tuhi nyaŋ shɛba gbaai yihila Tamale Buɣu Lana. Vihigu wuhiya ni saha shɛli kam Naa Nyaɣisi yi ti lo tɔbu ni o chaŋ Tamale di nyaŋ di o mi, di daa niŋ lala paai buta. Daliri ŋɔ zuɣu n-tahi li ka bɛ yɛli ni tɔbu kutooi kpe Tamale bee so ku tooi liri ba. Kuɣu Naa Sibee Braimah ni kpi n-naai, ban di Kuɣu Nam shɛba yuya m-bɔŋɔ; Naa Yab Kuɣu Naa zaashee E-Class Kuɣu  Naa piligu Kuɣu naa nyεla Dagbaŋ Ndan Yaa Naa mini o bihi zaa yaba. Ndan Yaa Naa yaba n-nyε kuɣu Naa. Kuɣu nam piliya ka di waɣa, Kuɣu nam pilila yani nam piligu dali. Naa Gbewaa bia n-daa nyε Kuɣu naa. Kuɣa naa subee n-daa piligi kuɣa, Naa Gbewaa bia n-daa nyε o.  Ka o piligi kuɣu zaŋ na hali ni zuŋɔ. Kuɣu Naa tuma Dagbaŋ/ Zaashee Naa Zangina Naa Zanjina daa nyɛla Yaan Na' kuro. O daa nyɛla Naa Tituɣuri bia. Naa Zanjina n-daa boli yuya n-di nam Ŋmampurigu la, o yuya maa shɛŋa n-daa nyɛ: guŋguma tiɣisi yiliya ku baŋ kpɛma; bilɛri n-tiɣisi dɔya ku baŋ zoligu, nyɔɣu din yɛlim' ni deei bɔbiri. Naa Zanjina ma Napaɣa nam yuli n-daa booni Napaɣa Taayili. Dagbaŋ tiŋ' bɛni ka bɛ boli li Saankuŋ. Lala Saankuŋ ŋɔ ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinga ka pii yuli n-boli o Adahanatu. To amaa lala bipuɣinbil' ŋɔ daa yiɣisina ka so bi booni o yu'maŋli Adahanatu ŋɔ m-pahila Paɣananga, ka di bi yi shɛli polo m-pahila o nama ni daa yi di ko m-bi ŋmani o daadam taba. Saankuŋ Tindan' yiŋ' ka bɛ daa dɔɣi lala bipuɣinga ŋɔ. Paɣananga ŋɔ ni daa ti yiɣisina m-bi paɣa, ka bɛ zaŋ o m-balim Naa Tituɣiri Nam, ka o kpuɣi puli n-dɔɣi Naa Zanjina (Nyɔɣu yɛlimmi ni deei bɔbiri). Lahibali wuhiya, ni Paɣananga daa nyɛla paɣa biɛɣu ni achiika, ka o biɛbu ka la zaŋ buɣisi. O ni daa be zuɣukuɣura ni, niribi daa bi deeri o, ka di nyɛla o biɛbu ni kuli paai tariga. Tɔ amaa, ni o ba daa bi saɣi o zuɣu hali biɛla gba. Dama o gɔrim puuni daa yɛli o ni Paɣananga pala bi' so din tu ni o lɛbi o nyaaŋa m-biri. Paɣananga ni daa bi paɣa, doo n-daa na ʒin taɣi o zali n-saagi o bɛ di ti yɛri bɛ bo ka di bi gbaai. O biɛbu konko daa chɛmi ka doo kam niŋdi o laligim. O ni daa be Saankuŋ ka doo bi yiri polo ni o bo o ŋɔ daa che ka bɛ galisi o mi n-ti o piriba daa be tiŋ yuli booni Sabali. Bɛ daa malila tahima ni Sabali nachimba ban ni yi polo m-bo o, ka dini n-ti lee yo karo. Lala saha ŋɔ Naa Tituɣiri n-daa nyɛ Yɔɣu Tolana n-ʒi Yani gbana zuɣu. O piriba ŋɔ shaawara puuni ka bɛ daa sɔɣi n-nyihi o ni o che ka Paɣananga paai Naa Tituɣiri yiŋa ni dama binsuŋ ni binbiɛɣu zaa kpɛrila nayili. O piriba ŋɔ daa bi niŋ zinchili ka kpuɣi o m-paai Naa Tituɣiri zɔŋ ni. Bɛ ni daa ŋme nupuɣu n-naai, piriba ŋɔ daa ŋmela ŋahili ni "Binsuŋ kpɛrila nayili, ka.". Din nyaaŋa ka niŋ ka o tam la din kpalim maa. Dinsaha ka Naa Tituɣiri maŋ-maŋ naai ŋahili maa ni ".ka binbiɛɣu gba kpiɛri nayili". Dini n-daa nyɛ piriba ŋɔ salim Naa Tituɣiri ni "Andunia Lana, tihi ni mɔri Lana, saɣim ni kom Lana n ʒila pini ŋɔ na ni n ti ti a". Dinbɔŋɔ daa che ka di niŋ la Naa Tituɣiri zarige ni o zaɣisi pini maa. Dini n-daa nyɛ bɛ deei Paɣananga n-kpiɛhi Naa Tituɣiri duu, ni o ti baŋ naa ni diri ka nyuri shɛli. Paɣananga nayili kpiɛbu ŋɔ ka bɛ daa taɣi o yuli m-boli o Napaɣa Taayili. Taarihi wuhiya ni nayili biɛhigu daa bi niŋ asama n-ti Napaɣa Taayili. Ansarisi n-daa kuli nyɛli biɛɣukulo kam. Yu'biɛri ni turi balibu kam daa nyɛla napaɣaba ni che ka shɛli paari o. Bɛ daa kuli yahiri o mi n-ginda hali ka so bɛ saɣi ni o gari o dunoli ni bɛ di ti yɛri o shihi so konyuri ŋmani bee saɣadiri laa. Dinbɔŋɔ zaa daa niŋda ka di nyɛla Naa Tituɣiri Nimbansi puuni. Dinzuɣu o daa yi kuli yɛrila Napaɣa Taayili ni o zooimi suɣulo pam. Napaɣa Taayili ni kpe Naa duu dahinshɛli, dindali ka o kpuɣi puli. Puli ŋɔ daa kpaŋsi la ansarisi. Ka napaɣaba bɔhiri taba o ni yɛn dɔɣi binshɛli. Lala puli ŋɔ n-dɔɣi Naa Zanjina "Yɛm binbiɛrilana, Beengi paɣabia, Saankuŋ ni Sabali paɣabiɛɣubia, nyɔɣu yɛlimi ni deei bɔbiri. Bɛ ni daa dɔɣi Naa Zanjina, bɛ daa zaŋ o n-tila o ŋahinim Sabali. Sabali ka Naa Zanjina daa zooigi n-bɔhim o hankali zaa. Lahabali wuhiya ni Naa Zanjina ni daa nyɛ nachimbil'polli saha shɛli, o daa gɔrila tɔhigu n-kuri mɔɣuni binkɔbiri. O mini o tɔha taba daa yi yi mɔɣuni n-kuna ka bɛ ti guhiri ka vulindi bɛ valisi, Naa Zanjina ŋun gbaairila o yab' Gushe-Naa yiŋ soli. O daa yi chaŋ mi n-ti zaŋ o ni bɔbili gbaai shɛli n-ti Gushe-Naa paɣaba ni bɛ zaŋ n-lɔhi ʒiɛri ni ka di niŋ malimali n-ti o yaba. Goli piɛliga dabsa, yuŋ saɣadihili nyaaŋa, nachimba daa yi laɣim n-luhiri lahabali ka lari wɔɣi-wɔɣi, a ku bo n-gbaai Naa Zanjina bɛ puuni. Naa Zanjina do ninkura naba tiŋli n-kabisiri bɛ napɔn'bihi ka deeiri hankali. O ŋahinima ŋɔ sani ka o daa be ka kpe daabilim puuni hali n-ti puhigi n-lɛbi daabi' biuŋ. O daabilim ŋɔ daa mooi nini hali ka o ti pa yiri n-kpiɛri tiŋ duya puuni kaman' Mali ni din pahi. Lala kɔhigu ŋɔ gɔbu shee ka o mini Gbengbɛri ni Laribanga Musulim nim' pɔha yooi taba ka o mini bɛ pam niŋ niŋgbuna ni taba. Di puuni ka o daa laɣi Kamshe Naa zɔri. Lala Kamshe Naa ŋɔ daliri puuni ka tuuili jiŋli din yɛn me Dagbaŋ daa niŋ tabata. Sahashɛli Naa Zanjina ni daa bi daadam zaa, o daa puhigimi ni arizichi, ka bɛ yi kana Dagbaŋ n-ti bɔri liɣiri lana, ka bi kali Naa Zanjina tuuli, bɛ di o la zualinsi. To amaa lala saha maa ŋun zaa, o ba Naa Tituɣiri n-ti pahi o ma Paɣananga daa lahi ka bɛ nyɛvuya puuni. Naa Zaɣili n daa ʒi Yɔɣu gbana zuɣu. Saha ni chana, ka Naa Zaɣili (Konkɔba yɛligu ni saɣim tiŋa) gba daa zaŋ o nuu n-dihi buɣa tiŋa, ka Naa Zokuli kana n-ti ʒini Yɔɣu gbana zuɣu. Di bi niŋ dabaayi ni ata, ka Naa Zokuli (Vi yɛligu ni kabisi mɔri) gba zaŋ o nuu n-dihi buɣa tiŋa. Dinsaha ka Naa Gungɔbili kana n-di Yɔɣu tolaani. (Noo kɔŋ kpɛhili ka kpe baɣa yiŋa; Yokpaan' bɔbili ku mali buɣuli; pakurugu yi Gaa n-kuni Zɔhitiŋli, di yi pala wari, to naɣila sɔɣu n-zaɣisi) Naa Gungɔbili ni siɣi o kpiimba sahashɛli, lahabali wuhiya ni Dagbaŋ daa pala saazuɣu n-laani guhiri saha ni di lu tiŋ' n-bɔɣi. Dama, ŋun daa yɛn di Yani o kalinsi nyaaŋa daa lɛbila gogaliga ni nyomuɣili n-ti Yɔɣu kpamba. Yaan'nabihi awoi n-daa yina n-ti kpaɣi bɔri Yani Gbana. Bɛ zaa daa nyɛla Naa Tituɣiri bihi, gbaai yihi Naa Andan' Siɣili. O ko n-daa nyɛ Naa Zaɣili bia. N yɛri a ŋɔ, Yaan'nabihi ŋɔ daa be nimmɔhi puuni n-maani shili ni bɛ kpaɣiri n-bo Yani ŋɔ ka Naa Zanjina (Yɛmbinbiɛri Lana) niŋ di la guŋ-guŋ n-chani Gushiɛɣu ni o ti puhi Gushe Naa Kpeenbiɛɣu (Maltima naa). Gushe-naa ninbihi ayi ni pali Naa Zanjina, o daa bɔhi o mi, "Bo ka a bɔri kpe, ka a dɔɣiri kpamba niŋ nimmɔhi n-laɣiri bundaan'nim zɔri, ka nyin ti kanna man' ninkuri binchɛra ŋɔ lan' sani na? Bo ka n mali ni n ti a?" Dini n-nyɛ Naa Zanjina yɛli o, ni kpɛm yi ka laɣafu n-tiri bia, o lee mali hankali din ni ti bia. Dinzuɣu o kamina ni o ti puhi o ka o niŋ alibarika n-niŋ o ni. Dini n daa nyɛ o bo kpar'piɛlli, zupil'piɛlli ni salma jiŋlaa n-ti Gushe Naa. Ka yi nyaaŋa n-bo chinchina n-ti Gushe Naa paɣaba. Niŋsim ŋɔ daa nyɛla din paligi Gushe-Naa Kpeenbiɛɣu suhi pam. Dini n-nyɛ o daa yɛli Naa Zanjina ni achiika, bi' ŋun nuu viɛla, ŋuni n-samdi Kpiɛma dɔri. Ni o biɛhigu wuhiya ni o ni tooi gbubi Yɔɣu Tolaani. Ka daa wuhi o yɛm, ni o di niŋ zinchili, o cham n-ti puhi Kuɣu Naa, Zɔhi Naa, Tolon Lana, Gɔmli n-ti pahi Mba Buŋa. Ni lala niribi ŋɔ n-nyɛ ban gbaairi Yani, dinzuɣu o cham n-bo bɛ yɛda. Ni o yi yi nimaani, ŋun di zani. O Kpuɣimi napɔŋ n-chaŋ ti ŋme nupuɣu o bakpɛm ŋmamprugulan' zɔŋ ni. Naa Zanjina daa shiri bɛ zaŋ Gushe Naa yɛltɔɣa maa n-vu tiŋa. O daa kuli doli li mi tuɣi-tuɣi. O daa giliya n-puhi lala nanim' ŋɔ zaa. Bɛ zaasa o daa puhi ba maa ni Kpar'piɛla, zupil'piɛla n-ti pahi salma jiŋlahi ni bɛ mali guli n-niŋda. Naa Zanjina daa be o gɔrim yɔɣu ŋɔ ka o dɔɣ'rikpamba ban kuli biɛnimi n-suri bɛ maŋ' ni bɛ nyaaŋa suhukpeen' mɔɣu. Wa'gɔri ŋɔ n-daa kuli nyɛli ka bɛ zali bɛ yiŋsi n-wari ka diri dari n-guhiri bɛ Yɔɣu gbana zuɣu ʒinibu. N yɛri a ŋɔ ka Naa Zanjina ŋun biɛla yɔɣu n-bɔri Yani Kpamba yɛda. Tuuli n-daa nyɛ Yɛl'zoli lan' Gurimanchaɣu (Chiribee saɣim kurugu). N-ti pahi Sun-sɔŋ Naa Timani (Tikuŋ piɛligu ni zali saa). 'Gundowaɣirilan' Kusoo n-daa paya. (Tandɔɣu din zilimma, di ku zali ŋamli). Ni Wɔrivilan' Mo-nyoo (Sanzali ʒiya ka mo-nyoo pun daŋ gooili). ŋun pahiri n-daa nyɛ Kpuɣu-lan Binyɛm (Soli niŋ san' zamba, ka san' yirigi gbe mɔɣuni). Gaa Naa Kaleem gba daa biɛni (Kɔŋ tuuiya, kɔŋ yu'kurili ni). N-ti pahi Laagbaliŋ lan' Zanjin'ʒiɛɣu (Dazuli di veeni ʒinibu, ka gbura-gbura zaɣisi gbuna). Ni Nakuŋ lan' Wunyuɣuri N-ti pahi Zaɣili dapali Andan Siɣili. (Puluu Tindaan' paɣa bia). Naa Zanjina ni daa yi o gɔrim yɔɣu ŋɔ n-tiligi yiŋa, o daa bi zani nimaani. Naa Zanjina Yɛmbinbiɛrilan' lahi gbaaila o biɛli Yɛl'zolilan Gurimanchaɣu yiŋ soli. O ni daa paaigi, o daa yɛlila o biɛli "N wumdi ŋuma-ŋuma ka di mali dihi tabli ka dama Yɔɣu kpamba baɣ'kuɣili gbaaila nyini n biɛli. Dinzuɣu di ka biɛhiŋ ka dama, nyini n-yɛn di yɔɣu tolaani. Dinzuɣu n kamina ni n ti zaŋ m-maŋ n gbubila. Naawuni yi niŋ katari ka a ʒini yɔɣu gbana zuɣu kaman' dini kuli nyo nina n-ʒiya shɛm, ka a lee zaŋ ma n-leei sambani nachin'kpiɛŋ. Dinsaha n-ni be sambanni n-maani zaani a ka a mi do zɔŋ ni." Naa Zanjina ni daa zaŋ zilin'kom ŋɔ n-ti o biɛli naai, o daa bola laɣ'piɛliga din timsa n-ti o, ni o kuŋ zoo ni nyɛ shɛli n-bala nam maa bɔbu shee. Yɛmbinbiɛrilan' Zanjina daa bi zani nimaani. N yɛri a ŋɔ bɛ daa ti yɛn yɛli ni bɛ naai Naa Gungɔbili kuli yɛlli kam saha shɛli, ka o pun gili o dɔɣiri kpamba ŋɔ zaasa yiŋsi n-ti puhi ba ka zaŋ lala lahabali ŋɔ n-tiba. Ka yi nyaaŋa n-bo liɣiri din timsa n-ti bɛ zaa. Bɛ zaasa daa bɔhi o daliri din che ka ŋun bi bɔri nam maa, ka o labsiba ni bɛ ku nyɛ kpamba n-bɔri bini ka ŋun mayaankalee ŋɔ gba yɛn niŋdi li kore. Naa Zanjina bihi ayi n-daa di Yani: Naa yaba Gushe-naa Naa yaba Gushe-naa nyɛla Yɔɣu kpamba ni kpeen' so ŋun pahiri ayi zuɣu. Naa yaba Kuɣu-naa yi yi, Gushe-naa n nyɛ ŋun paya. Naa yaba Gushe-naa gba nyɛla ŋun mali kali yihira N dan Yaan naa nam gbaabu bahigu. Dagbaŋ nam Kali soli zuɣu, N dan Yaan Naa yi faai siɣi, Gushe-naa bi kanina Naya faashee o kuli maalibu ni, buni wuhibu dali asiba wuntaŋ' polli saha ka o kperi Naya (Yendi) na ni o nyaaŋ' doliba. Naawuni Naawuni nyɛla binnamda duuma, ŋun be luɣili kam, ŋun mi shɛli kam, ŋun nam du ka galisi ka mi shɛli kam yɛla. Salinima pam dihi tabili ni Naawuni pa ninsala ka ku tooi zaŋ maɣisi binnamdili. Nalerigu E-Class Nalerigu nyɛla tiŋshɛli din be North East Region, Ghana tiŋgbani ni. Dina n-nyɛ North East Region tinzuɣu. Nalerigu nyɛla tiŋ'zuɣu karili din be East Mampurusi Municipal Assembly yaɣili. Nayiri n nyɛ be nazuɣu. Nana Addo Dankwa Akufo-Addo Nana Addo Dankwa Akufo-Addo n nyɛ Ghana tingbani zuɣulana saha ŋɔ. Be dɔɣila Nana Addo Dankwa Akufo-Addo silimiin' goli March 29, 1944. O daa dila nam ŋɔ maa yuuni 2016 piibu-piibu la ni daa naai. O daa pola pɔri silimiin goli January 7, 2017. O daa lahi dila yuuni 2020 piibu-piibu maa ka o yuma anahi nam maa yɛn kpaai silimiin goli January 6, 2025. Nangbagu Yapalsi Junior High School Nangbagu Yapalsi JHS Bela Nyankpala Pali daa ŋɔ zuɣu. Nanton District Nanton District nyɛla din pahi districts pishi ni ayobu la puuni din be Northern Region, Ghana tingbani ni. Yɛlimaŋli, di daa yi pahila yaɣ'shɛli di daa yi bara Savelugu-Nanton District la yuuni 1998, () 16:22, 25 Silimin gɔli August 2021 (GMT) Nantɔŋ Nanton nyɛla tiŋ'karili din be Northern Region, Ghana tingbani ni. Nanton n-nyɛ tiŋ' shɛli din mali tinkpansi ŋan be ŋa sulinsi puuni n gari Dagbaŋ tiŋ kam. Lala ŋɔ zuɣu, Yaan Naa nuu yima, Nanton Naa n-nyɛ Na so ŋun gari Dagbaŋ Nanima zaa tinkpansi. Nanton nyɛla tiŋkurili Dagbaŋ pulini ka lahi mali zaashee pam Dagbaŋ. Kurim buni ha tɔbu tuhibu ni daa niŋ bayana, Nanton Naa mini o tɔbu bihi n-daa nyɛ ban deeri tɔbu tooni, n-nyɛ ban be Yaan Naa tooni di daa yi ti niŋ ka Dagbamba mini shɛba tuhira. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ tooi salindi Nanton Naa la Bataŋ Zabʒirigu. Nanton salima m-bala. Nantɔŋ nyɛla tiŋ' shɛli din mali tiŋgbani ni viɛla, ka do' paai ka lahi nyɛ chichali ni bihigu noli. Nanumba North District Nanumba North District nyɛla din be districts pishi ni ayobu la puuni din be Norhern Region Ghana tingbanni. Nanumba South District Nanumba South District nyɛla din be districts pishi ni ayobu la puuni din be Norhern Region Ghana tingbani. Nanuŋ E-Class Di ni niŋ yoli pam ni nira tooi yεli Nanumba piligu hali ti naai ka bi bɔli Tohiʒee yuli. Vihigu wuhiya ni Tohiʒee daa yiɣisi la Nigeria yaɣ’ shεli bε ni booni Zamfara la n-kana hali ni Mali tiŋgbani ni. Mali ŋɔ, ni tobu daa luna ka Tohiʒee yina tuhi tobu maa ka di niŋ Mali naa maa nyaɣisim pam. Suhupiεlli ŋɔ daa che ka Mali naa maa daa gbaai o bipuɣiŋga yuli daa booni Paɣiwɔbiga n-daa ti Tohiʒee ka o daa zaŋ paɣa ŋɔ dɔɣi bia yuli booni Kpuɣinimbo ka naan yi kani Mali tiŋgbani ni (Mahama, 2004: P 11). Tohiʒee ni daa zaŋ o nuu n-dihi buɣa tiŋa naai, o niriba maa daa bi kpalim Mali. Kpuɣinimbo ŋun daa nyε o bia la daa zaŋ ba yi Mali ka bε chaŋ na hali ti ʒini tiŋa yuli booni Biuŋ. Biuŋ ka bε daa be hali ka Kpuɣinimbo ti kani. Ni Kpuɣinimbo kalinsi nyaaŋa, Naa Gbewaa ŋun daa nyε Kpuɣinimbo yaaŋa la daa ti zaŋ bε niriba maa n-yiɣisi Biuŋ n-kana hali ti ʒini Pusiga din be Bawku polo la. Naa Gbewaa bihi ni ka Dagbamba, ŋmamprusi ni Nanumba zaa yina. Naa Gbewaa bihi maa shεba n-daa nyε; Kufoɣu, Tohigu, Shitobu, Zirili ni ŋmantambo. Ni Kufoɣu ŋun daa nyɛ bε kpɛma la daa ti kani ka Naa Gbewaa suhu kabi ka o taɣili hali ti kpɛ tiŋa. Ni Naa Gbewaa kalinsi nyaaŋa Zirili n-daa di o ba yili nti kani ka nam zabili luna o tizobihi maa sunsuuni n-woli bε noya. Dagbaŋ, Nanuŋ ni ŋmamprugu piligu shee n-daa bala. Zabili ŋɔ ni daa niŋ, Tohigu daa nyεla ninvuɣ’ so ŋun je suli n-zona ti ʒini ŋmamprugu ka Sihitɔbu gba zo nti ʒini Dagbaŋ ka ŋmantambo ŋun daa nyε bia sani la gba daa kana nti ʒini Nanuŋ. Dinzuɣu Nanuŋ pilila ŋmantambo ŋun nye ɛ Naa Gbewaa bia ka lahi nyɛ Tohiʒee yaaŋa la sani. Nathaniel Adams Jnr E-Class Nathaniel Adams Jnr nyɛla Ghana tudu yaɣili palo nira ŋun ʒi Naya (Yendi) din be Dagbaŋ la ka mali zaɣa ni lɛbiginsim tuma pam. Ŋuna n- su shikuru shɛli be Naya ka di yuli booni 7As College of Science and Technology la ka lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Ʒe-Ngama Zuɣu Tumaduu (NGO) yuli booni Rural Water and Development Program (RWDP). Nathaniel Adams Jnr nyɛla bala ayi ninsala dini n nyɛ Ga mini Fante domini o laamba daa bi yi zuliya yini ni na. Bɛ dɔɣila Nathaniel nyɔŋ polo. O yaɣ' yini nyɛla Ga ka yaɣ' yini mi nyɛ Fante ka o suhu lee yu Ghana Tudu Yaɣili pam ballee Dagbaŋ. Naya ka o kuli be o nachimbilim ni hali ni zuŋɔ. Nathaniel ni daa kuli naai shikuru, Naya ka o tum tuma hali ni zuŋɔ. Ŋuna n-daa kpa shikuru shɛli be Naya ka bɛ booni li 7 As College of Science and Technology la. O lahi nyɛla zuɣulana n-ti Ʒe-Ngama Zuɣu Tumduu (NGO) yuli booni Rural Water and Development Program (RWDP). Lala tuma duu ŋɔ nyɛla din sɔŋ tinkpansi pam ka bɛ nya ko' nyuri suna. Nathaniel kpaŋmaŋa ni, o nyɛla ŋun ʒi lɛbiginsim tuma pam na Ghana Tudu Yaɣili, dibahibahindi Naya. Ŋa shɛŋa n- nyɛ: National Anthem of Ghana Tingbaŋ ŋɔ nyɛla ti ba tiŋgbani Ti yaan nim daa mali ka kani Tini kpaŋ ti maŋa ka ti yuli du dahinshɛli zuɣu Timali kpamba bin'ni sɔŋti, ka ti mali ti ba tiŋgbani Naawuni ni ti yiko, ka ti tum bi ni tum ka chɛ shɛlila Ka ban kpalim mi kana n-ti tum ti ni tum ka chɛ shɛlila. So kam zaa kpaŋ maŋ yee, ka o tum la din vɛli ko So kam zaa kpaŋ maŋ yee, ka o tum la din vɛli ko. National Democratic Congress National Democratic Congress (NDC) nyɛla siyaasa laɣingu din be Ghana tiŋgbani puuni. Tum yuuni 1992, Ghana ni daa lɛbi Dɛmokratiiya tiŋgbani, ka NDC paati ŋɔ daa kpa. Di nyinta' tuuli n-nyɛ New Patriotic Party (NPP) sokam ni mi shɛli Wɔbigu paati la. Jerry Rawlings n-daa pili lala siyaasa laɣingu ŋɔ (paati), ŋuni n-daa nyɛ "Head of State of Ghana" binshɛɣu din gbaai yuuni 1981 hali ni 1993 ka daa lahi nyɛ Ghana tiŋgbani zuɣulana yuuni din gbaai 1993 hali ni yuuni 2001 (1993-2001). Pɔi ka NDC ti naan yi kana nam ni, Provisional National Defence Council (PNDC) n-daa gbubi Ghana ni sooja gɔmnanti tali (military coup d'état), ka salo daa naan yi ti yina silimiin-goli December biɛɣu pihita ni yini yuuni 1981, n-ti duhi bɛ yee bori demɔkratia (piibu-piibu gɔmnanti) tali. National Democratic Congress (NDC) n-daa nyɛ paati shɛli bɛ ni kpa ni di gbubi Ghana tiŋgbani guhiri yuuni 1992 piibu-piibu (1992 elections), din ni ka bɛ daa pii Rawlings tiŋgbani zuɣulana, ka lahi labi piigi o yuuni 1996. Rawlings ni daa di n-ʒini gbana zuɣu pahi buyi, o nam daa kpaaya yuuni 2001. NDC daa luya yuuni 2000 piibu-piibu ni, ka John Evans Fiifi Atta Mills daa naan yi lahi nyɛ nasara yuuni 2008 piibu-piibu ni. NDC n-daa kpa "1992 constitution of Ghana". NDC paati nahingbaŋ nyɛla takayuya, ka di mali torili zuɣu di nyoli ni. Paati maa nahingbana n-nyɛ: zaɣi ʒee (red), zaɣi piɛlli (white), vakahili (green), ni zaɣi sabinli (black). Di taachi mi n-nyɛ "Unity, Stability and Development. "Dunia laɣinsi shɛŋa NDC ni be n-nyɛ, "the Progressive Alliance mini Socialist International". Silimiin-goli December dabaa awɛi, yuuni 2012, "Electoral Commission of Ghana" daa yina ti moli ti salo ni NDC John Dramani Mahama ŋun daa zani ti lɛm paati la daa di yuuni maa piibu-piibu la n-di Ghana zuɣulan'tali. Kɔbigi puuni o daa nyɛla vɔɔti (nuu dihibu) vaabu pihinu ni tɔbu ayopɔin, (50.7%). Yuuni 2000 piibu-piibu daa nyɛla tuuli tingbani zuɣulan piibu-piibu tum yuuni 1992. Jerry John Rawlings yuma anii nam ni daa naai kamani Ghana zalikpana kundi (Contitution) ni wuhi shɛm, John Atta Mills n-daa leegi ŋun zani n-ti National Democratic Congress paati bɛ ni daa niŋ bɛ "special delegate Congress" Ho din be Ghana kuligi-duli yaɣili (Volta Region). New Patriotic Party toondana ŋun nyɛ John Kufour daa di Atta Mills yuuni 2000 piibu-piibu maa ni bɛ ni daa kuli labi vooti buyi zuɣu prinla bɛ ni daa tuui lu sɔŋ tuuli maa. Yuuni 2004, Party maa manifesto (paati niya gbaŋ)daa kuli jendi la "A Better Ghana". John Atta Mills daa lahi zanimi n-ti NDC yuuni 2004 piibu piibu ni, ka Alhaji Muhammad Mumuni daa nyɛ o zuɣlan' paa. O daa di kɔbiga puuni vaabu 44.6%, amaa New Partriotic Party nima n daa kuli lahi di piibu piibu maa. Tiŋgbani zaa piibu piibu shɛli din daa niŋ 7 December yuuni 2004 maa puuni, NDC nima daa di la 230 puuni, kuɣisi pihiwɔi ni anahi (94). 21 December yuuni 2001, NDC nim daa kuli lahi piigi Atta Mills ni o zani tingbani zuɣulan tali 2008 piibu piibu ni ka di nyɛla o daa di la kɔbiga puuni vaabu 81.4% bee vote 1,326. Ekwow Spio Garbrah n daa pahiri ayi ka mii nyɛ kɔbiga puuni vaabu 8.7%(vote 146), Alhaji Mahama Iddrisu n daa pahiri ata ka gba nya kobga puuni vaabu 8.2%(vote 137) ka Eddie Annan daa pahiri anahi ka daa nya kɔbiga puuni vaabu 1.7%(vote 28). April yuuni 2008, bɛ daa pii John Mahama ni o lee zuɣlan paa zaŋ ti Atta Mills. 3rd January yuuni 2009, bɛ daa certify Atta Mills n lee 28th run-off piibu piibu victor, ka o daa lee Ghana tingbani zuɣulana. Tingbani zuɣulana Atta Mills daa gbaai doro ka kɔŋ o nyɛvili July 24 wuntaŋni yuuni 2012 ka daa na kuli nyɛla tingbani zuɣulana. Bɛ daa zaŋ John Mahama lee tingbani zuɣulana din dali zaawuni. NDC daa lahi piigi John Dramani Mahama ni o zani tingbani zuɣulana tali ka Akwesi Amisah Atta nyɛ o zuɣlan' paa yuuni 2012 piibu piibu puuni. November yuuni 2015, NDC nim daa lahi piigi John Dramani Mahama ni o zani tingbani zuɣulana tali yuuni 2016 piibu piibu din daa kuli niŋ ka o nya vote 1,119118, vote 1,286728, dini n nyɛ kɔbiga puuni vaabu 95.10%. Yuuni 2020 piibu-piibu ni daa yɛn niŋ lɛm (NDC) paati nima daa pun pii la John Dramani Mahama yuuni 2019 ni o zani paati maa zaani kpaɣiri bɔ Ghana gɔmnanti tali lala yuuni 2020 piibu-piibu maa ni. Yuuni 2016 Nana Akufo-Addo ŋun daa zani wɔbigu paati kpaɣiri bɔ Ghana zuɣulan'tali daa nyɛ nasara shee Mahama 2016 piibu-piibu ni, O daa dumi ba Ghana tiŋgbani daabiligim ni labiri nyaaŋa shɛm ni Ghana nima aʒia din duri tiŋduya (exports) daa ni boori shɛm . Shɛhira; salima (gold), kpam (oil) ni kookoo (cocoa exports). John Mahama n-daa di National Democratic Congress primaries, ni vɔɔtibu kalinli 213,487 (95.23 percent) kɔbigu puuni,ka niriba ayɔbu ban daa kpaɣiri o maa mi pirigi dibaa anahi din daa guui maa. Silimin goli 25 June yuuni 2020 NDC General Secretary, Asiedu Nketiah,daa gari tooni ka NDC nima chaŋ kootu, (Supreme Court of Ghana) bɛ daa ti lee bi nyɛ nasara ,paati maa daa bɔri mi ni bɛ zaŋ vootibu gbaŋbihi kura (old voter ID card) pahi bɛ ni daa yɛn niŋ gbaŋbihi pali shɛŋa la zuɣu , Electoral Commission nima ni daa yɛn labi laɣim yuya gba rejista palli la. Yuuni 2020 piibu piibu ni,paati maa ninvuɣi pia ni ayi (18 members) daa yi paati maani ti zani bɛ gama zuɣu,ka di zuɣu daa yihi ba paati maa ni. Ban zaa daa soŋ dihi gbana tiba ka bɛ zani bɛ gama ka lahi tabi sɔŋ ba ka bɛ ni kampeen (campaign) gba daa nyɛla ban yi lɛm paati ni. Tum NDC paati ni kpa, gɔmnanti nimaa ayi n-ʒinilɛm kuɣu ŋɔ zuɣu ni piibu-piibu, ka ŋun daa pahiri ata ʒini Atta Mills kum nyaaŋa. Gɔmnanti shɛba ban ʒini gbana zuɣu maa n-nyɛ: Yuma anahi kam NDC nima niŋdi la piibu-piibu n piiri bɛ siyaasa tali tuma kpamba. "National Democratic Congress" daa ʒini la national delegates conference silimin goli 17–19 November Ghana "International Trade Fair Centre, La, Accra". Paati ŋɔ kpamba n-nyɛ; National Chairman – Samuel Ofosu-Ampofo, First Vice Chairman – Chief Sofo Azorka., Second Vice Chairperson Sherry Ayitey, Third Vice Chairman – Alhaji Said Sinare, General Secretary – Johnson Asiedu-Nketia, First Deputy General Secretary – Madam Barbara Serwaa Asamoah, Second Deputy General Secretary – Peter Boamah Otokonor, National Organiser – Joshua Hamido Akamba, First Deputy National Organiser – Kobby Barlon, Second Deputy National Organiser – Chief Hamilton Biney Nixon, National Communications Director – Sammy Gyamfi, First Deputy Communications Director – Kwaku Boahene, Second Deputy National Communications Director – Godwin Ako Gunn, The National Zongo Caucus Coordinator – Alhaji Mamah Mohammed, The National Executive Committee Members: Madam Evelyn Enyonam Mensa, Alhaji Adramani Haribu, Sheriff Abdul Nasiru, Alhaji Babanlame Abu Sadat and Mr William Wilson Agbleke, National Youth Organiser – George Opare Addo, First Deputy National Youth Organiser – Edem Agbana, Second Deputy National Youth Organiser – Ruth Dela Sedoh, National Women's Organiser – Hanna Louisa Bissiw, First Deputy National Women's Organiser – Maame Efua Sekyi Addo, Second National Women's Organiser – Madam Abigail Elorm. NDC nima kpuɣila niya ni bɛ gali gɔm (vigil) n-tee JJ Rawlings ŋun daa kpa lala paati ŋɔ yɛla. O daa kpila Korle-Bu Teaching Hospital, silimin gɔli November biɛɣu pia ni ayi (12) yuuni 2020. Naya Naya nyɛla tiŋ shɛli din be Ghana Tudu yaɣili. Dina n-nyɛ Dagbaŋ tiŋ zuɣu; ni ka Ndan Ya Naa ʒia. Di zooya pam ka niriba booni li Yendi. Ndan Yaa Naa Yaa Naa n-nyɛ Dagbaŋ zaa Na zuɣu. Ŋuni ka bɛ lahi booni Naa Gbewaa. Ŋuni n-su Dagbaŋ zaasa fukumsi. Yaa Naa Abubakari Mahama (Naa Gariba) n-na nyɛ ŋun na diri Yani. Naya () ka Yaa Nayili be. Dina n-nyɛ Dagbaŋ tiŋzuɣu. Yaan nam pili la Naa Gbewaa bia Naa Shitɔbu ʒaamani. Saha shɛli Naa Gbewaa ni milim ka dunia zaŋli, Naa Shitɔbu n-daa lɛbi yɔɣutolana. Ŋuni n-daa nyɛ bia o mini o beya maa sunsuuni amaa ka o daa fa nam gbana ka che o bɛli Naa Tohigu sani, ka yɛli ni ŋun nyɛla o yaa lana ka so mi ku tooi tooi gi o. Lala Yaa lan' ŋɔ n chilim n-ti lɛbi Yaa Naa (Naa ŋun mali o yaa). Yaa nabihi n-diri Yani. A ba yi namin ʒini Yani gbandi zuɣu a nyɛla ŋun ni tooi di Yani. To amaa poi ka Yaa nabia ti di Yani shee o di la Kariga, Savelugu bee Miɛŋ. Lala tinsi ŋɔ n-nyɛ tiŋ' shɛŋa din nanima yira dira Yani. Nelson Mandella Nelson Mandella nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulana kuro n-ti South Africa. O daa kpɛla sarika yuuni pishi ni ayɔbu o tiŋgbaŋ zuɣu. New Patriotic Party New Patriotic Party (NPP) nyɛla siyaasa laɣingu din be Ghana tingbani. Tum yuuni 1992, Ghana ni daa lɛbi Dɛmokratiiya tingbani, ka paati ŋɔ daa kpa. Di nyinta' tuuli n-nyɛ National Democratic Congress so kam ni mi shɛli lɛm paati la. Nokɔhigu Nakɔhigu nyɛla daankali tuma Dagbaŋ. Ban be di puuni kuri la nima. Nolini Baŋsim Noli ni baŋsim nyɛla baŋsim shɛli din yiri ti noli ni na. Di shɛhiranima n-nyɛ salima, yila, kuyila, kɔm bahibu bee baɣiyuli maalibu/pulibu, kari, salinlɔha/n-kpaanjo, ŋaha, yoodara salima, binkumda mini binŋmɛra ni yɛltɔɣ'taɣimalisi. Ti ni mali nahingban shɛŋa n-wɔligiri nolini baŋsim ka chɛri baŋsim shɛli din sabi sɔŋ zooya pam. Di shɛŋa n-nyɛ: North East Region E-Class North East Region nyɛla din be Ghana Regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n nyɛ Nalerigu. Northern Region Northern Region nyɛla region shɛli din pahi regions pia ni ayɔbu zuɣu Ghana tingbani ni. Tudu mali la 16 districts. Di bun pini yini (11) nyela districts n-ti pahi 1 metropolitan ni 4 municipal districts.: Under every municipality, metropoly and districts are many towns and villages. Noyali Noyali nyɛla binneem'bihi bali shɛli ban tooi zooi bihigu ni bee tam din mahi puuni. Nobihi bi nyɛri ba ka naɣila bɛ diba.Bɛ kɔtɔmsi ŋmanila zunzuya amaa ka bani tooi maali zuɣu ʒiɛhi.Noyala nyɛla binniɛma ban tooi m be dari din kpi puuni. Nuria Sheikh Farah Nuria Sheikh Farah (Somali: "Nuuriya Sheekh Faarax") nyɛla Kenya daabia. Ŋuna n-su Risala Enterprises Ltd. Farah n-lahi nyɛ ŋun kpa ka lahi nyɛ daabilo n-zaŋti Gargaar NGO. O nyɛla ŋun yi Somali zuliya ni na. Farah nyɛla bɛni dɔɣi so ethnic Somali zuliya daŋ din be North Eastern Province, Kenya la ni. Zaŋkpa o poosi sekandari shikuru bohimbu polo, o daa nyɛla ŋun nyɛ shahira gbaŋ din nyɛ Bachelor of Education la. Zaŋ chaŋ silimiingoli April 2010 yuuni pulini, o daa nyɛla ŋunmɔra ni o niŋ Masters din jɛndi Daabiligu polo shikuru shɛli bɛni boli ni University of Nairobi la ni. Farah nyɛla Muslim. Yuuni 1995, Farah daa kpa Risala Enterprises Ltd. Lala dintoli tuma duu ŋɔ daa nyɛla din ʒiri yiŋ kuɣisi ni di balibu zaaha naŋgbanyini na , n-ti pahi yiŋ' nɛma balibu n-yiri na Egypt, Gulf states la, Syria ni Iran. Lala tumda duu ŋɔ matuukanima daa lahi nyɛla din ʒiri paatiro n-tahiri boba ni yaɣa ni. Di lahi pahi, o daa lahi nyɛla sabiila tum tumda n-zaŋti fukumisi tuma duu din su karim baŋsim yaɣili yuun' gbaliŋ Kenya tiŋgbani ni. Yuunu 2007, Farah daa lee ŋun kpa Gargaar, ʒɛngama laɣingu din yaa daa be tudu wulimpuɣili polo. Lala ʒɛngama tuma duu ŋɔ nia daa nyɛmi ni di bo kpɛŋ n-ti paɣaba zaŋ jɛndi zaamani yɛla ka bo shikuru baŋsim sochibisi n-ti bihi. Ni United States Agency for International Development nua timbu, o daa lahi nyɛla ŋun niŋ shikuru mɛbu laɣingu suuna lala yaɣili maa. Yuuni 2010, Farah daa nyɛla ŋunpahi nivuɣ'kobishiyi ni pihinu ban daa nyɛ andunia yili tuun'shɛba bɛni daa hahi nua n boli nini ti tim nua "A New Beginning:" Di nyɛ tingbani zuɣulana laɣingu n zaŋti daabihi la Washington, D.C. tingbani ni. Bɛ daa piigi o mi domini o tuma ni o laɣingu maa n-ti pahi o daabilim milinsi zuɣu. Lala andunia yili laɣingu ŋɔma din daa niŋ daba ayi ŋɔ daa nyɛla US zuɣulana ni daa laɣim shɛli, ka o nia daa nyɛmi ni o kpaŋsi daabiligu din nyɛ hankali parigu mini zaamani tabiibi dini, ka lahi bo soŋsim n tiba, dolisigu ni kpaŋsibu zaŋti daabihi ban nyɛ bipola. Di daa lahi nyɛla din gari tooni n kpuɣi siyaasa yɛla taɣibu n zaŋ chaŋ bando gbunni daabiligu tumtumsa. Nyalifu Nyalifu, bee nyɛrifu  (Guinea Worm Disease), nyɛla nyili doro. Salinima kɔbirila doro ŋɔ di yi niŋ ka be nyu ko shɛli baŋkansi (ban mali nyiya gala) ni be dini. Di yii na tuugi n gbaagi nira, di nahingbana bɛ yir’ palo. Yuuni nyaaŋa, waɣilima ni puhi nyaribari ŋɔ nuu zuɣu; zaŋ gbaagi o nutali mini o kpuŋkpaŋguwa sunsuuni. Dizooya ka di lahi ni toogi m puhi o gbaya zuɣu; zaŋ miri o napoŋkpuɣula shee. Paɣ’ nyiya n-nyɛ ban tahiri waɣilima ŋɔ na, ka di chɛ ka bar’ ŋɔ wumdi biisim pam on ningbiŋ ni. Dakulo biɛla nyaaŋa, baŋkansi ŋɔ ni puhi yi o ningbiŋ ni na. Lala saha ŋɔ yi paagi, chandi ni niŋ tom pam n ti bari ŋɔ. Nyɛrifu doro pala din kuri niriba yiriŋyiriŋ. Hali ni woyo, ninsalnima ko ka baŋdiba mi ka Nyɛrifu gbaara vuhurisi puuni. Di yi yɛn buɣusi, Nyɛrifu bankaŋ yɛlim bɛla millimeter 1-2 sunsuuni. Be yi be n-ti kurigi zaa, paɣ’ bankaŋsi waɣalim bɛla centimeter 60-100 sunsuuni. Bankaŋ dabba bi miriti lala waɣalim. Be gala nyavili toogi paari dakulo diba ata di yi niŋ ka di ka sal’ ningbiŋ ni. Amaa bankansi tu ni bɛ vali gala ŋɔ pɔi ka saha ŋɔ naanyi paagi. Gala ŋɔ yi waɣi, di zuya ŋɔ ni toogi m be bankaŋ ŋɔ ni kamani chira anahi. Din zuɣu, doro ŋɔ yi yɛn nyɛ naba n zani tingbaŋ ni, shee ka di lɔhiri niriba yuuni kam. Di nahingbana din yɛn puhi ningbiŋ ni ni biisim shɛli ŋa ni ʒiri na ka di mali baŋdi ni doro ŋɔ luya. Di vienyɛla taɣibu zaa kuli nyɛmi ka di daŋ baŋ di yɛla di piligu saha. Lala baŋsim ŋɔ yi niŋ tabata, din pahi nyɛmi ka di gu bari ŋɔ ka o di zaŋ o yum maa m-miri konyurim shee. Din nyaaŋa, di tuya ka di milisi niriba ko vielli nyubu ka tɛri ko shɛŋa din nini palo daɣi. Kotɛrigu yi ka yoma, tani bee chinchini ni toogi n zani di zaani. Tim din yuli booni temefos tuhiri kuri nyili zuya ko bɛri puuni. Tim na kani din taɣiri niri ka doro ŋɔ ku toogi n gbaagi o. Dakulo bihi yi gari, dini toogi n zaŋ manchinsi dɔɣu n vilivili bankaŋ nɔ ka niŋ balimbalim n voogi o yina. Yuma din doli ŋa yihibu ŋɔ nyaaŋa nyɛla dinni toogi yaligi ka waɣi zunzuya. Bɛrim mini biisim gba ni yuugi bari ŋɔ ni chira ashɛm ka naan yi zo. Yuuni 2013 puuni, niriba 148 n daa yi palo ni bɛ kobi doro ŋɔ Africa tiŋgbana anahi ni. Yuuni 1986 konko puuni, bɛ laasabu daa yiɣisila miliyɔŋ 3.5. Africa tiŋgbana daa laɣimla pishi (20). Tiŋ shɛli dini yam pam n nyɛ South Sudan. Alaafei baŋdiba buɣisiya ni bankansi doriti  ni zaa, nyɛrifu n ŋmani din yɛn zo biɛhiguni pumpɔŋɔ. Kurimbuni saha zaa, ti yaanima daa pun mi nyerifu doro ŋɔ yɛla. Di taarihi bɛ Egypt alaafei kundi shɛli bɛni booni Ebers Papyrus ni la. Kundi ŋɔ daa bɛni mi yuuma 1550 nyaaŋa ka bɛ naan yi dɔɣi anabi Isa. Silimiinsi boonila nyɛrifu “dracunculiasis”. Yuli maa yila Latin balli ban daa ʒi sunsuuni sahasha shɛli la. Di gbunni n nɣɛ “saapabih’ alobo” (affliction with little dragons)  Europe nim gɔrim puuni bɛ daa nya doro ŋɔ Africa wulim luhili teeku tiŋ yuli booni Guinea yuuni 1600 nyaaŋa. Dini n chɛ ka bɛ pali yuli “Guinea Worm Disease”. Nyiya ŋɔ zuliya shaŋa gba bɛni n tiri bɛnkɔbiri doriti, amaa bɛ lɔɣu lee bɛ lɔhirila ninsalinima. Doriti pubu ni, nyɛrifu pahila dori shaŋa niriba ni na bɛ ti zaɣa pam anduniya tulim luɣa shɛhi. Nyankpala Nyankpala nyɛla tinshɛli din be Northern Region,Ghana tingbani ni. Nyohini Nyohini nyɛla fɔŋ m-be Tamale din be Ghana Tudu Yaɣili.Di nyala dini na bɔ lɛbgimsim Pam.Yɛlmuɣisira dini be nyohini shaŋa n bɔŋɔ: - Pala kalinsi- ŋɔ che ka Nyohini viɛllim ni di darija bɛ yiri palo. Yaha bʋɣum yi taai yili b Buɣum Tuhi ka gu Yili nim ban tʋma duzugu be Nyohini ŋɔ lɔranim bɛ tooi nyaŋ kpɛri yanim maa ni ti tuhiri kpihiri bʋɣum barinanim ŋɔ.Pala kalinsi ŋɔ lan che ka niri yi bɔri tankpaɣʋ shee loori kpaali sɔŋ shɛli palo ka o naa yi va li chaŋ o yiŋa. Nyuli Nyuli nyɛla bindirigu shɛli tini kɔri pina ni. Di pina maa nyɛla pin'kara. 1.Nyuli tiri pukpariba mini daa bihi liɣiri pam. 2.Nyuli lahi nyɛla bindiri shɛli ti ni dira ka di pahiri yaa ti ningbuna ni. 3.Gobnanti gba mali nyuli n-yiri tinduya ni nti deeri laɣ'kara. 4.Di lahi nyɛla binshɛli din kpaŋsiri ti kali. Nyɔɣlo Nyɔɣlo nyɛla tiŋ din be Savulugu lan' tiŋgbani. Ban be nima ni tooi nyela Dagbamba ban nye pukpariba. Nɔhi Chenje Nɔhi Chenje nyɛla binniɛma ban tooi be taŋkpa'mahili bee tiyɔri ni. Bɛ nyɛla binniɛma ban kɔtomsi ŋmani pololi amaa ka pololi nlee galisi garo. Osman Nuhu Sharubutu E-Class Alhaj Osman Nuhu Sharubu nyɛla Musulinsi adiini baŋdi kuɣinlli, ka nyɛ Ghana zaa limam kpɛma, ka lahi be National Peace Council. Ŋuna n-daa kpa The SONSETFund ni IPASEC. Nuhu Sharubutu mini Hajia Ayishatu Abbass n-daa dɔɣi o Ankara, Silimiin' goli April, yuuni 1919, Ankara yiŋa. Yiŋ' ka Osmanu daa pili baŋsim bobu; o ba daa wuhiri o la wuntaŋ ni ka o ma mi wuhiri o yuŋ. O ba ni daa nya o nimmohi zaŋ chaŋ karim polo la zuɣu o daa zaŋ o mi tahi Kumahi n-ti tɔhi karim. Nimaani o daalifa n-daa nyɛ Abdullah Dan Tano. Ni ka o daa bɔhim Laribu Baŋsim ni Hadiisi. O ni daa karim siɣisi Kumahi maa, o daa wuhirila Musulim' bi'pola ban bori ni bɛ ti lee Musulim' baŋdiba. 1993 yuuni ka bɛ daa leegi o Ghana zaa Limam Kpɛma. Oti Region E-Class Oti Region nyɛla Ghana regions pia ni ayɔbu la puuni yini.Di tiŋ'zuɣu n nyɛ Dambai. Outbreak E-Class Dɔr' libigirili alaafee baŋsim yaɣili din su kpahimbu mini yɛla waligibu alaafee tuma yili mini dɔriti biɛhisi salo ni nyɛla lahiʒibu doro yibuna kpaŋsibu saha shiɛli mini yaɣ’shɛli. Dini tooi gbaai niriba bɛla ʒi’lelini bee ninvuɣ’ tuhi-tuha anduniya yaɣ’shɛli ni. Lahiʒibu dɔr' loorili din gɔhi taba yaɣa dibaata zuɣu ni tooi saɣi ka di lee dɔr' libigirili. Alobo doro nyɛla din pahi dɔr' libigira puuni n-ti pahi dɔriti din yi ʒilɛli ni na kamani kom bee bindira ni dɔriti. Dini tooi dam tingbani yaɣ’shɛli bee tingbani bɔbigu. Alaamu dɔriti nyɛla anduniya zaa dɔr' libigira di yi niŋ ka di lu tingbani bɔbigu zuɣu anduniya yili. Alaafee baŋsim yaɣili din su kpahimbu mini yɛla waligibu alaafee tuma yili mini dɔriti biɛhisi salo ni nyɛla lahiʒibu doro yibuna kpaŋsibu saha-shɛli mini yaɣ’shɛli. Dini tooi gbaai niriba biɛla ʒilelini bee ninvuɣ’ tuhi-tuha anduniya yaɣ’shɛli ni. Lahiʒibu dɔri-loorili din-gɔhitaba yaɣa dibaata zuɣu ni tooi saɣi ka di lee dɔr' libigirili. Alobo doro nyɛla din pahi dɔr' libigira puuni n-ti pahi dɔriti din yi ʒileli ni na kamani kom bee bidira ni dɔriti. Dini tooi dam tingbani yaɣ’shɛli bee tingbani bɔbigu. Alaamu dɔriti nyɛla anduniya zaa dɔr' libigira di yi niŋ ka di lu tiŋ gbani bɔbigu zuɣu anduniya yili. Di tooi mali dɔri-libigirili mini alobo doro n kuri bukaata yinsi saha shɛŋa. Vihiro-vihiro nima Manfred S. Green mini o taba buɣisiya ni-di tuya ni alobo doro zani n-ti la salo ban-galisi zuɣu kamani Chambers Concise Dictionary mini Stedman’s Medical Dictionary ni saɣiti di waliginsim shɛm. Vihigu yi-ti niŋda n zaŋ jɛndi dɔri libigirili, alaafee baŋsim yaɣili din-su dɔriti vihigu namla so-doli shɛŋa salo pam ni sVihi baŋ doro maa na ni be shεm (doro maa ni aɣiti. Kamani United States tuma duu din-su doro gu ka taɣi ni wuhili shɛm, ka shɛŋa n-nyɛ ŋaŋ dolinaŋɔ: Zaligu wuhiya, ni bε ni tooi yεli ni dɔr’ lurili naaya di yi yina buyi zuɣu n yuui ka bε bi lahi nya  doro maa ninvuɣ’ palli nii yaha, amaa shεŋa ŋuna din tooi  nya buta zuɣu. Doro lubu na zaligu na pɔrrimi ka di pa tingbana zaa m mali  soya zaa zaŋti dori loorili zaligu. Amaa tingban’ shεŋa kpaŋdi bε maŋa m mali di zali bihi tumdi tuma, shεhira kamani zaligu din gbubi salo daalaafee  “public health law”. Pusiga Pusiga nyɛla tiŋ shɛli ŋan be tudu wulinpuhili Ghana tingbani ni. Kusasi n-nyɛ ban be ni. Taarihi wuhiya ni Naa Gbewaa daa ʒini ni. A yi chaŋ Gbewaa College of Education Naa Gbewaa buɣili be dini. Ti yab' doo ŋɔ yuli daa nyɛla Gbanwa, ka siliminsi ban daa bɛ tooi booni li ka booni o Gbawaa ka ti mi booni o Gbewaa zuŋɔ. Naa Gbewaa daa nyɛla Pusiganima yab' doo. Pakɔlim E-Class Pakoli kom subu nyɛla Dagbamba kaya ni taɣada la ni zaɣ’ yini shɛli ti ni ku tooi zaŋ bahi bee n-zo ka che shɛli. Saha taɣiya ka niriba pam bi lahi mi pakoli kom subu ni daa nyɛ shɛm balante ti bi’ pola ŋɔ. Kpamba wuhiya ni ʒɛmana ni taɣiri ka adiini balibu kpɛrina la zuɣu pa chɛmi ka pakoli kom subu ti pa surimi doli adiini shɛli ni nira ni be. Bɛ yɛliya ni Dagbamba pam nyɛla ban pa doli Musulinsi mini Dolodolo soli n-suri bɛ pakoya kom, ka ŋɔ zuɣu che ka bihi pam bi mi Dagbamba ni doli so’ shɛli n-suri bɛ pakoya kom. Bɛ wuhiya ni musulinsi pakoli kom subu bi diri saha pam bee n-laɣindi daŋ niriba. Amaa di nyɛla aaya ka pakoli maa yɛn karim ka lala aaya maa mi yɛn yi la bɛ daalikurani puuni na. Nira yi yuli kpamba ŋɔ yɛligu ŋɔ, di nyɛla binshɛli din nyɛ vi ni nambɔɣu ti Dagbamba. Ka ti yi bi daŋ yiɣisi zani n-tuhi yɛlli ŋɔ saha ni ti kana ka ti bi’ shɛba ti ni dɔɣiri ŋɔ ti bi mi pakoli kom subu ni nyɛ shɛli bɛ di ti yɛri ni bɛ ti tooi buɣisi ŋa ti bɛ zo shɛba ban nyɛ tinzunnima. Yɛlli ŋɔ nyɛla muɣisigu mini gɔ'galiga n-ti ma, dinzuɣu ka m bɔri ni n yina ti niŋ vihigu jɛndi yɛlimuɣisirili ŋɔ. Din saha niriba yi karim li di ni kahigi wuhi ba zaŋ kpa pakoli kom subu ni nyɛ shɛli Dagbaŋ. Pakoli kom subu nyɛla paɣa yidana yi kpi ka paɣa maa doli kali soli zuɣu n-su pakoli kom n-yi o yidana kum daɣiri ni. Yɛlimaŋli, Dagbamba malila pakoli kom subu buyi zuɣu. Dina n-nyɛ mɔɣu subu ni pakoli kom subu. Pakopanda n-nyɛ ŋun suri pakoya mɔɣu mini pakoli kom zaa. Pakopanda nyɛla ninvuɣ’ so ŋun suri pakoya kom. Kpamba yɛliya ni nira yi ka pako tima o ku tooi su pakoli kom. 2.1 Mɔɣu subu N vihigu puuni kpamba daa yɛliya ni paɣ’ so ŋun yi o yidan’ tuuli yiŋa n-taɣi kuli do so, o yidan’ tuuli maa yi kpi lala paɣa maa surila mɔɣu n-yi o yidana kuri o bee o yidan’ tuuli maa kum daɣiri ni. Bɛ daa yɛli ma ni lala yi niŋ, paɣa maa yɛn yi la do’ so yiŋa o ni kuli maa n-labi o niriba sani nti su mɔɣu pɔi ka naan yi labi o yidana yili. Lala mɔɣu ŋɔ pakopanda m-bɔri li. Paɣa yidan’ tuuli yi kpi ka o be do so yiŋa, paɣa ŋɔ yiŋanima yɛn timmi n-ti garigi o yidana kurili. Bɛ yi garigi o naai bɛ yɛn timmi nti sɔɣi kuli maa domini o mini o yidana maa ni daa laɣim nam zuliya shɛba (Dɔɣi bihi) la zuɣu. Kuli ŋɔ sɔɣibu nyaaŋa paɣa ŋɔ niriba yɛn bola dabisili ka tim ti yɛli pakopanda maa dabisili shɛli bɛ ni gbaai ni bɛ bia (Paɣa) maa yi o yidana maa kum daɣiri ni. Di ni tooi niŋ asiba bee zaawuni, pakopanda ŋɔ yi su paɣa maa mɔɣu ŋɔ naai, paɣa ŋɔ ni be do so yiŋa la lahi yɛn bola paɣa bɔri nɛma labina nti bo paɣa maa yaha. O yi bo o naai ka paɣa maa niriba mi naan lahi bo dabisili n-lahi kulisi paɣa maa o yidana maa yiŋa. Di saha o yi o yidan’ tuuli maa kum daɣiri ni, ka ni tooi lahi bo doo yaha. Pakolim piligu Pakolim piligiri la paɣa yidan kum dali n-ti naai dahinshɛli pakoli maa ni suri kom. N vihigu puuni kpamba daa yɛli ma ni paɣa yidana yi kpi, bɛ yɛn nyɛla paɣa so ŋun mali yɛm bee haŋkali ka o garigi o, o yidana kuli. Garigibu ŋɔ shee, bɛ yɛn zaŋla kom n-niŋ daankaliŋ n-gari din ni nyuhi paɣa maa, lala kom maa ka Dagbamba booni daankaliŋ maa. O yi nyu daankaliŋ maa, di saha ka bɛ lahi niŋ gumdi n-ŋari o tiba ayi maa, Ka yɛli o ni zaɣila kani. Daankaliŋ nyubu gbunni nyɛla ni di dihi paɣa maa suhu ka di ti o maŋmaŋa barina. Gumdi la zaŋ ŋari tiba maa daliri mi n-nyɛ ni di che ka o ku wum o yidana yɛligu (yɛli biɛri). Bɛ yi garigi o naai ka kpamba che ka tiŋa maa kombonnaa yihi kuli polo. Bɛ yi yihi kuli polo bɛ yɛn pilila kum ŋɔ kabiri gbibu. Di saha ŋun garigi pakoli maa o yidana kuli maa bee paɣ’ shɛba ban be o sani maa yɛn zaŋ la bin'maŋli (Dagbamba ni mali shɛli n-sɔɣiri kum maa) m-pili pakoli maa. Bɛ yi pili o bin'maŋli ŋɔ naai, paɣiba ban ʒi pakoli maa sani ŋɔ ninvuɣ’ yino yɛn garila tooni n-gbaai pakoli ŋɔ nudirigu bɔɣu n-vu o kpe kum ŋɔ sani ka pakoli maa gbani tiŋa o duni ayi zuɣu n-kum o yidana kuli la siɣim buta. Pakoli ŋɔ yi kum o yidana kuli naai, ka bɛ su kum maa kom di saha ka paɣiba pali dundɔŋ ka dabba mi be sambani ni, ka yaawum mini lunsi mi kuli kurigi dundɔŋ ni. Kum ŋɔ kom subu shee, doo maa bi’ kpɛma sani n-daŋdi o subu, o yi su o naai ka o bihi ban kpalim maa mi naan yi kpɛri kum maa sani yimbayimba ka tiri taba n-ti suri bɛ ba kom. Lala n-yɛn nyɛ li hali ka o talahi niriba ban gba bɔri ni bɛ su o gba ti paai n-su o . Bɛ yi su o naai ka kasiɣiriba mi naan yi mali o shili n-simsi o kabiri ni. Bɛ yi sɔɣi naai ka paɣiba mi naan yi laɣisi pihim (kum maa ni be suturi’ shɛŋa ni ka kɔŋ o nyɛvuli bee o ni do bindo’ shɛli zuɣu) n-niŋ ŋmani ni n-ʒili o bia ka bɛ chaŋ bɛ ni paɣiri pihim luɣ’ shɛli nti paɣi li zaa. Bɛ yi chana paɣi so ŋun ʒi pihim maa bi lihiri o nyaaŋa. Dagbamba yɛliya ni o yi lihi , o mini kum maa ni lihi chirigi taba, lala mi yi niŋ o ni kɔŋ o nyɛvuli. Bɛ yi paɣi pihim ŋɔ naai, bɛ yɛn piila o suturi shɛli bahi ni, ka yɛli ni ŋun kpi maa di lahi doli ba kuli. Dagbamba malila nyulinyua mini awɔbila m-paɣiri pihim. Dagbamba mi bi maani kuli Alaaba mini Asibiri shɛm lala ka bɛ bi lahi paɣiri pihim gba lala dabisa ayi maa. Bɛ yi sɔɣi ka dabba laɣim sambani ni ka bɛ ʒili ku’ ŋmani m-baŋ ŋun yɛn mali kuli maa. N vihigu puuni bɛ daa yɛli ma ni doo yi kpi bɛ lɔɣiri la o bɔɣili o kum dabaata dali din deei yi niŋ ka Asibiri mini Alaaba ka di sunsuuni. Dama, Dagbamba nyɛla dabisi ayi ŋɔ ka di nyɛ dabisa biɛri, dinzuɣu Dagbamba bɛ maani bɛ kuya lala dabisa ayi maa. Dabaata ŋɔ dali yi paai ka bɛ yɛn lɔɣi bɔɣili, pakoli maa yɛn bola yilikpɛrili n-kpe pɔi ka bɛ naan yi lɔɣi bɔɣili . dama, paɣa yidana yi kpi ka bɛ maani kuli bee n-lɔɣiri bɔɣili, paɣa maa bi diri kuyili maa dundoŋ ni bindirigu naɣila o yili kpɛrili maa ka bɛ duɣiri o bindirigu. Dinzuɣu, bɔɣili lɔɣibu dali pakoli maa yɛn bela o yilikpɛrili ka bɛ lɔɣi bɔɣili. N vihigu puuni, bɛ daa yɛli ma ni bɔɣili lɔɣibu dali bɛ yɛn gola baɣisi m-baŋ bee n-nya din ku lala nira maa. Bɛ yi vihi naai, bɛ yɛn niŋla adua ka lala ku lahi paai ba yaha bɛ daŋ maa ni. Daŋ kpamba yi laɣim lɔɣi bɔɣili naai, bɛ yɛn chaŋmi m-puhi niriba ni bɛ dali maligu. Bɛ yi puhi niriba naai ka daŋ kpamba pa laɣim n-gbaai dabisi shɛli kuli maa ni yɛn maali. Bɛ yi gbaai ka kuli maa yɛn dɔni yuui bɛ yɛn bɔla gal’ piɛlli n-niŋ pakɔli maa nudirigu gbali ni. Lala bin’ piɛlli maa n-yɛn teeri o ka o ku tum yaɣi o pako’ tali maa zuɣu. Yaha, kpamba daa lahi yɛlima ni di yi leei ka kuli maa bi yɛn doni yuui din ŋuna bɛ ku niŋ gal’ piɛlli maa n-lo pakoli maa gbali. Paɣa Pirigibu Dagbaŋ kurili ha, paɣa pirigibu daa yi nyɛla paɣa daa yi kuli doo ka ti zali tuuli tamaha kaman chira ata bee chira anahi, doo maa tuzopaɣa so o nin ni tiɣi ka o ti ni tooi wumsi o bia maa Naawuni yi ti shee paɣa ŋɔ ka bia maa nyɛla bipuɣinbila. Bipuɣinga yi tuui kuli doo, o yidan yili yiŋnima na bi dihiri tabiliri ka dam o pahi bɛ ni. Dama di ʒɛmi ni shee ka o niŋ tahama pɔi ka bi naayi dihitabili ni o daliri lan bala. Person-to-person transmission Person-to-person transmission nyɛla so shiɛli dɔriti ni doli n-gbahira salnima. Dɔriti nyɛla din zooi pam ka di gbaabu nyɛla bara ni ka di yɛn doli m gbaai bee n loogi so. Dɔriti kamani COVID-19, kɔham piɛligu, HIV AIDS, Chicken pox, paɣa ni doo laɣimbu shee dɔriti ni din pahi nyɛla dɔr' shɛŋa din ni tooi zaŋ looi. Kɔhimbu, tihimbu, yɛltɔɣa tɔɣisibu ni vuhibu shee nyɛla so shɛŋa dɔriti ni tooi doli lɔhiri niriba. Di zooya pam ka salnima tooi laɣindi niŋda duniya harikanima pam, ka nima shee yɛl' shɛŋa ŋan do zuɣusaa ŋɔ zaa be dini. Personal protective equipment Maŋ gubu Nɛma nyɛla neen’ shɛŋa kamani maŋ gubu chinchini, zupiligu, niŋkpara bee neen’shɛŋa din kuli pahi pahi ka di mali li m bɔri tiliginsim n-tiri ŋun zaŋdili n-kuri o bukaata ka chenche sarati bee dɔr'loorili. Barina shɛŋa maŋ gubu nɛma ni taɣiri ka chɛri ŋun mali ŋa n kuri o bukaata shɛŋa n nyɛ niŋgbuna chuuta din yi polo, din dalim niɣilimbuɣum, din dalim tulim, din dalim tima, din dalim ʒim (nama) n-ti tabili din dalim pɔhim zuɣu. Maŋ gubu nɛma ni tooi ye m-bo gubu tuma shee n-ti tabili alaafee bomma zuɣu, lala n lahi nyɛli diɛma ni yiɣijam shee n ti pahi deenshɛŋa din kuli nyamdi ka kpaŋsiri biɛhigu diɛmbu shee. Maŋ gubu binyarigu zami n-ti daliyanima din be ʒileli ni kadi yarili m bɔri gubu ka che barinanima ka maŋ gubu nɛma mi za n-ti nɛma kotomsi kamani taanchiya, nu taɣira, nin’ pɔbira n-ti tabili din pahi pahi. Maŋ gubu daliya biɛhigu tooi chɛni n ti ŋmanila so ka nyaɣi daliya shɛŋa bɛ ni yari n-kpiɛri luɣ’ shɛŋa din gahim ka je daɣiri. Daliri din be maŋ gubu nɛma zaŋ ku bukaata nyɛmi ni di baligi barina tumtumda zuɣu diyi niŋ ka tabiibi baŋsim mini tumtumdi kpamba ni maali yiko shiɛli ni bɛ zaŋ gu tumtumda ŋɔ bi tooi niŋ tabata ni di gu o m paai paari shiɛli din simdi ni haŋkali dee. Maŋ gubu nɛma nyɛla bin'bɔrigu luɣu shiɛli barina ni be. Maŋ gubu nɛma maali gbariginsim shɛli din nya nin-mohi dini ka di nyɛla kadama di ka yiko shɛli dinni taɣi barina ni didi niŋ ka lala ŋɔ nyɛla dinni tooi n lee chuuta n zaŋ ti tumtumda ka che barina gubu di yi niŋ ka maŋ gubu nɛma ŋɔ zaɣisi tumbu. Maŋ gubu neeni kam tooi zaani baarichi ŋun mali ŋa n tumdi tuma mini o tuma ni sunsuuni. Lala ŋɔ ni tooi kpuri futiina n-ti ŋun ye maŋ gubu nɛma n ni tooi che ka o ku tooi tum tuma ka lahi bo nye nyɔnigu n ti o. Lala dalirinima ŋɔ zaa nyɛla din ni tooi che ka ŋun maali maŋ gubu nɛma n kuri bukaata bɛ tooi zaŋ li n niŋ o maŋni dede kamani dini di tu shɛm ka lala ŋɔ nyɛla din zaŋ ni ba n tamidi chuuta so-lɔɣu zuɣu dinni tooi che ka bɛ nya dansi, m kɔŋ alaafee bee diyi ti dii kɔŋ tim zaa, bɛ ni tooi kɔŋ bɛ nyɛviya. Sala bɛri-suŋ sodoligu zaŋ tum tuma viɛn-yɛla nyɛla dinni tooi baligi baarichi nima la zanibu din yɛn tabi sɔŋ n baligi tuma tumbu shee barina nima ka kpaŋsi alaafee ka di nyɛla maŋ gubu nɛma yɛbu viɛn-yɛla zuɣu. Kurinbunni ha, maŋ gubu nɛma kamani gbaɣino, namda nima, nu-suriti daa nyɛla din kuli jandi la dinni gu ka taɣi ŋun-yɛli ka chɛ niŋgbuna daŋ nyɛbu. Dɔɣite shɛba ban daa tibiri dɔri shɛli din daa doli bɛn-nɛma n gbahiri niraba la yuun kobishinu ni chenji din garila gba daa yɛrila maŋ gubu nɛma din daa nyɛ din limsiri ba hali n siɣiri bɛ naba ni, ka daa lahi pilini zupiliti, niŋkpariti, nusuriti ni namdanima dinni guba ka chɛ dɔri bɛnbira kɔbbu bari nima tibibu shee. Lala nɛma ŋɔ daa nyɛla bɛni daa zaŋ neen timsa n-she shali ka naanyi chilinli ka di daa bi deeri kɔm. Nini pɔbirigu din nahin gbana daa ŋmani nooŋa noli ka bɛ daa kuli dihi li naɣichinsi ni ti puma din daa kuli maali nyɔm nyaɣisa, mɔri din daa nyɛ tima ni bin yara din daa kuli maali kamshi domini di gu ka taɣi nyɔm-biɛɣu wuligibu di ni daa niŋ ka bɛ dihi tabili kurinbunni ha ka dama lala nyɔm'biɛɣu ŋɔ daa wuligiri doro pɔhim zuɣu la. Tɔ ʒaamani ŋɔ, tabiibi maŋ gubu nɛma nyɛla di ni saɣi n ti shɛli naŋ gbani yini ka dama di pili-mi ni chinchini nini pɔbira ka di nyɛla Wu Lien-te n nya ŋun wuligi di zaŋ ku bukaata yuuni 1910-11 di ni daa niŋ ka dɔr' libigirili din yuli daa booni Manchurian Pneumonic Plague daa luna, tɔ amaa silimiin dɔɣitenima daa dii ka dihi tabili ni achiika ka dama nin' pɔbira maa daa nyɛla dinni tooi gu ka taɣi lala doro maa wuligibu. Piɣu Piɣu nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Prince Siita Sofo Hissan E-Class Prince Siita Safo Hissan nyɛla Ghana bilichini ŋun nyɛ banki tumtumda ka lahi nyɛ daa bia ŋun nyɛ zuɣulana (Chief Executive Officer) zaŋ ti "North Television (NTV)" din be Tamale ŋɔ la. Pɔi ka o ti lee kpema zaŋ ti NTV,   o daa pun tumla banki tuma zaŋ ti United Bank for Africa (UBA Ghana). Di nyaaŋa ka o daa chaŋ ti tum "Ecobank Ghana". O lahi nyɛla yaɣishɛli "ambassador" zaŋ ti Laweh Open University College din be Ankara (Accra) la. Siita yila Wa din nyɛ tiŋ' zuɣu zaŋ ti "Upper West Region" la na, Ghana tingban ni. O daa chaŋla o ninsarinsi shikuru la T.I. Ahmadiyya Senior High School din be Kumahi (Kumasi) la, ka daa yi ni chaŋ Sunyani Polytechnic din yuli yi pa booni Sunyani Technical University la, n-daa ti karim baŋsim yaɣ' shɛli beni ka bɛ booni li "Marketing" la, ka daa dee di "Higher National Diploma (HND)" shahira gbaŋ. O daa bi zani ni ka lahi chaŋ University of Cape Coast n-daa ti dee "Bachelors degree"  " Management Studies" yaɣili ni. O lahi gbubila "Masters degree" zaŋ chaŋ "Business Administration" " Marketing" puuni din yi shikuru din yuli booni Paris Graduate School of Management la puuni na. Prince Siita n-daa nyɛ ŋun di "Media" pubu yaɣili zaŋ jɛndi "40-Under-40" pinitili laɣingu (awards ceremony) la ni, din daa niŋ Kempinski (Accra) Hotel la ni la, yuuni 2017. O daa lahi nyɛla bɛ ni pii so pahi tuuli ninvuɣu kobiga ban zali yuli tudu yaɣili polo, Ghana tingban ni la puuni. John Evans Fiifi Atta Mills Professor John Evans Fiifi Atta Mills (21 July 1944 – 24 July 2012) daa nyɛla Ghana tingbaŋ zuɣulan' kuro ni Ghana alikaali baŋda ŋun daa di zuɣulan' tali yuuni 2009 hali ka kum daa ti wooi o yuuni 2012. O daa pɔla Ghana zuɣulantali pɔri January 7, 2009 saha shɛli O ni daa luhi Wabigu party (New Patriotic Party) toondana, Nana Akufo-Addo yuuni 2008 piibu piibu ni la. Ŋuni n-daa nyɛ tingbani zuɣulan'paa yuuni 1997 hali ni 2001 n-ti tingbani zuɣulan'kuro, Jerry Rawlings. O daa lɛbi la toondana n-ti Lɛm paati (National Democratic Congress) ka daa bɔ nam maa buyi zuɣu ka lu, yuuni 2000 mini 2004. Amaa O ni daa zani yuuni 2008, O daa dimi saha shɛli piibu-piibu ni daa va n-kpari ka ti lahi labi chaŋ piibu-piibu maani. Ŋuni n-na nyɛ Ghana zuɣulan'tuuli ŋun daa kpi, ka na be Nam ni. Bɛ daa dɔɣila John Evans Fiifi Atta Mills silimiin goli 21 July,1944 Tarkwa tingbani din be Ghana wulinluhili polo ŋɔ, Western Region m-bala. Fante bila n-nyɛ O, ka O daa zooi tiŋ yuli booni Ekumfi Otuam din be  Mfantsiman East piibu-piibu yaɣili din be Ghana sunsuuni la, Central Region. O daa pilila O bilim ni shikuru Huni Valley Methodist Primary School. O shikuru baŋsim yaligibu zuɣu, O daa chaŋla O sunsuuni shikuru Komenda Methodist Middle School. O ni daa karim siɣisi ni, O daa tuɣi la bikura shikuru shɛli bɛ ni booni Achimota Secondary School. O ni daa naai ni, O daa deela O dahalali shɛhara gbaŋ yuuni 1961 ni, Advanced-Level shɛhara gbaŋ yuuni 1963. O daa lahi zaŋla nimmɔhi yo, ka lahi chaŋ ninkura shikuru shɛli bɛ ni booni University of Ghana, Legon la n-ti karim siɣisi Zalisi ka daa deei Bachelor of Law, Degree, LLB ni Professional law shɛhara gbaŋ yuuni 1967. John Evans Fiifi Atta Mills daa lahi chaŋla London School of Economics and Political Science n-ti karim siɣisi ka daa deei LLM shɛhara gbaŋ yuuni 1968. Di nyaaŋa, O daa lahi deela Law Dɔɣita Degree, PhD  School of Oriental and African Studies School of Law din daa be federal University of London saha shɛli O ni daa sabi O Dɔɣita tali buku din daa jɛndi farigu, kɔhimma ni damma lɛbigimsim (taxation and economic development) yuuni 1971. O daa nyɛla yuum'pishi ni ayopɔin ka karim naai dɔɣita tali ŋɔ. O ni daa be siyaasa ni, kɔŋ ni zɔm kam daa mi O la Prof, pirimla saha gbaliŋ shɛli O ni daa zaŋ kpalim m-be shikuru baŋsim bɔbu ni maa zuɣu. O siyaasa salalaantaba gba daa booni O mi Asomdweehene, Kambonsili din gbunni n-nyɛ 'Suhudoo Naa'. Bɛ ni daa ti bɔri ni bɛ po tingbaŋ' zuɣulaanima pɔri yuuni 1992 maa zuɣu, National Convention Party (NCP) daa zaŋla bɛ kpalanzuya na n-ti gbuni National Democratic Congress (NDC). Provisional National Defence Council (PNDC) daambal'kuro ni tingbaŋ zuɣulana, Flight-Lieutenant Jerry John Rawlings daa piila NCP nima kpɛma, Kow Nkensen Arkaah wulana ni bɛ bo nam maa. Bɛ ni daa di 1992 piibu-piibu maa, Arkaah daa di la tingbaŋ zuɣulan' paa 1992–1996. Amaa, January 29, 1996, NCP Nima daa waligiya ka che NDC. Arkaah ŋun daa be National Convention Party daa lahi zaŋ O kpalanzuya na n-ti gbuni New Patriotic Party ka bɛ daa lahi piigi O Nam-bɔri wulana n-ti  John Agyekum Kufuor ni bɛ zaŋ bɛ nyɔri n-kpa National Democratic Congress. Rawlings daa piila Atta Mills ni O lԑbi O zuɣulan'paa ka lahi labi bo tingbaŋ zuɣulan' tali din pahiri ayi zuɣu ka Naawuni daa lahi ti ba nasara ka bɛ di 1996-2000. Atta Mills n-daa nyɛ daambalo n ti Police Council of Ghana ni daambalo zaŋ ti  Economic Management Team. Yuuni 2000, John Evans Fiifi Atta Mills n-daa zani n-ti Lɛm Paati (NDC) ni bɛ bo tingbaŋ Zuɣulan' tali saha shɛli Rawlings ni daa di O Nam saɣi, kamani tingbani maa zalikpana ni wuhi shɛm. John Evans Fiifi Atta Mills nyintaa ŋun daa yi polo zaŋ chaŋ nam maa bɔbu polo n-daa nyɛ John Agyekum Kufuor, ŋun daa zani n-ti Wɔbigu paati, New Patriotic Party (NPP). Dagbamba yɛliya ni buu lihiri la O ma noli ka ŋubiri mɔri, lala maa zuɣu, nyintahili daa kuli yiɣisimi n-wuɣiliŋ Atta Mills polo ni ka dama, bɛ yi piigi O tingbaŋ zuɣulana, ŋun bi yɛn mali O zuɣu piibu naɣila Rawlings ni bɔri shɛli  biɛɣukulo kam. Piibu-piibu biɛɣu maa ni daa ti neei December 7, 2000, John Evans Fiifi Atta Mills daa nyɛla 44.8% ka Kufuor di 48.4%. Di ni daa bi paai kɔbigi maa zuɣu, December 28, 2000, Ghana daa lahi labi mi niŋ piibu-piibu maa ka  Kufuor daa zaŋ vaabu  56.9% kɔbigi puuni n-di John Evans Fiifi Atta Mills. Lala ŋɔ zuɣu, bɛ daa piila Kufuor ka po o pɔri n-kpɛhi nam ni January 7, 2001. Yuuni 2002, Lɛm Paatinima daa piila bihi bapira John Evans Fiifi Atta Mills ni O lԑbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ 2004 piibu-piibu la ni. Tɔ amaa, tingbaŋ zuɣulana, John Agyekum Kufuor daa lahi di o mi ni 52.45% kɔbigi puuni. December 21, 2006, Lɛm Paatinima daa lahi piigi O mi ni o lahi lɛbi bɛ paati maa toondana zaŋ chaŋ yuuni 2008 tingbaŋ zuɣulana tali piibu-piibu ni. O daa dila O nyintahi maa ni  81.4% (1,362 votes) kɔbigi puuni. O nyintahi maa n-daa nyɛ Ekwow Spio-Garbrah, Alhaji Mahama Iddrisu, ni Eddie Annan. Yuuni 2008 piibu-piibu ni daa paagi, John Agyekum Kufuor daa di la o yuma nii nam naai dinzuɣu ka ku lahi tooi zani yaha. Lala saha ŋɔ sunsuuni ka bɛ daa ŋuri BETTER GHANA AGENDA taachi. Yuuni 2008, John Evans Fiifi Atta Mills nam nyintaa Wabigu Paati daa nyɛla Nana Addo Dankwa Akufo-Addo. John Evans Fiifi Atta Mills taachi yuuni maa piibu-piibu maa saha daa nyɛla "A Better Man for a Better Ghana". O daa yɛliya: "Salo maa kuli fabindimi. Be yɛrimi ni bɛ biɛhisi kuli labirila nyaaŋa zuŋɔ yuma anii m-bala. Dinzuɣu, di yi niŋ ka Ghana shiri nyɛla din zoora, salo maa ban na bi nyari li bɛ biɛhisi puuni". Tuuli piibu-piibu maa daa tila Nana Addo Dankwa Akufo-Addo 49.13%, ka ti John Evans Fiifi Atta Mills 47.92% kobigi puuni. Lala ŋɔ zuɣu, piibu-piibu tuma duu nim' daa lahi labimi n-kpa piibu-piibu palli 28th December 2008. Din daa naagi, John Evans Fiifi Atta Mills daa kuli dila Nana Addo Dankwa Akufo-Addo biɛla. To amaa, yɛligola ni sangaya daa chɛmi ka Tain din be  piibu-piibu yaɣili Brong Ahafo Region nim’ daa bi tooi niŋ bɛ piibu-piibu. Lala maa zuɣu, piibu-piibu tuma yili nim’ daa lahi kpala piibu-piibu n-ti ba January 2, 2009. Di karikari ni di bahigu daa ʒila zuɣusuŋ n-ti John Evans Fiifi Atta Mills mini o nyaandoliba zaa, dama O daa nyɛla  50.23% ka Nana Addo Dankwa Akufo-Addo mi nyɛ 49.77%. John Evans Fiifi Atta Mills n-daa lԑbi tingbaŋ Zuɣulana ŋun pahi ata ni Ghana 4th Republic tali ni. Atta Mills daa tooi zooi ka O buɣisiri O maŋa ni ŋun nyɛla "Salo buŋa  ŋun mali dihitabili ni salo biɛhisuŋ kamanI Nkrumah buɣisibu ni". John Evans Fiifi Atta Mills daa pola Ghana tingbaŋ Zuɣulan' tali pɔri January 7, 2009 ni suhudoo. O daa dila O suɣulo nyɔri O ni daa ti di nam maa. Jilimalan'Mills gomnanti maa daa di nasara nim pam. Dinni ka tingbani ŋɔ daa pili kpam gbibu ni nimmohi bɛ ni daa nya kpa'boɣ'kari shɛli tingbaŋ zuɣulan'kuro Jilimalana Kufuor saha la. [19] Mills daa lahi deei nupugu ni o ni daa kpaŋ omaŋa ka tingbaŋ ŋɔ bomma ni nyamma yaɣa pam ti tooni lala saha maa. ŋuni n daa lahi nyɛ tuuli tingbaŋ zuɣulana ŋun na be nam ni ka bɛ lahi piigi O zali ni o bo nam. [9] O tingbani zuɣulantali ni daa di nasara n zali bob'suma yaɣ'shɛŋa n kahagi n dɔ gbunni ŋɔ: Jilimalana Mills Gomnanti ni ka Gana bomma ni nyamma daa nya vuhim hali ka nɛma dahi ni pahiri shɛm (inflation) daa sigitiŋ'hali ni kalinli din bi paai vaabu pia pubu kob'gi puuni, dini n nyɛ vaapu dibaanii ni tɔbu dibaa anahi (8.4%) [20] (binshɛli din naʒin niŋ bini din gbaai yuum'pihinahi ni ayi Gana nyevuli puuni kamani bini din gbaai 1970 hali ni 2012). Yuuni 2008 Burinya goli ni, lala nɛma dahi pahibu pahibu ŋɔ daa nyɛla kobiga puuni vaabu pishi ayi ka ni tobu zag'yini (18.1%) ka Mills deei tiŋgbani zuɣulantali.[21] ŋɔ wuhiya ni Mills daa zaŋ bomma ni nyamma baŋsim ni so pala m biri tingbani ŋɔ ni din ni niŋ ka faako kana tiŋgbani ŋɔ ni. John Evans Fiifi Atta Mills tuma piligu daa nyɛla chicha tali ka o daa wuhirila zalisi yɛltɔɣa din be Faculty of Law, University of Ghana. O daa kuli paagi yuum' pishi ni anu n-wuhiri Legon mini di tatabiti Ghana ni tiŋduya ni zaa. O daa nyɛla Fulbright Scholar programme, Stanford Law School din be US yuuni 1971. O daa nyela Professor n chani  Temple University (Philadelphia, USA), yuuni 1978 hali ni 1979 ka daa lahi tuɣi li yuuni 1986 hali ni 1987. O lahi chani la Leiden University din be Netherlands nti wuhira yuuni 1985 hali ni 1986. Lala saha maa sunsuuni 1970-1980, o daa sabi bukunim'mini gbana pam din jɛndi farigu deebu baŋsim yaɣili (taxation). Di mini o daa wuhiri shikuru maa zaa yɔli, O daa nyɛla Komishina kpɛma nti yaɣ’ shɛli bɛ ni booni Ghana Internal Revenue Service (1988-1993) saha  shɛli tiŋgbaŋ zuɣulana Jerry John Rawlings ni daa nyɛ sooja gomnanti la. Bɛ daa lahi labimi piigo Komishina yaha yuuni 1993 hali ni 1996. Yuuni 1992, O daa lɛbi la  Zalisi Associate Prɔfɛisa University of Ghana. Yuuni 2002, O daa lɛbi la chani la Liu Institute for Global Issues din be  University of British Columbia, Vancouver, British Columbia din daa gbini kpalanzuya ni Canadian International Development Agency(CIDA) – International Development Research Centre (IDRC) fellowship programme. O paɣa n-daa nyɛ Ernestina Naadu Mills (née Botchway),ka O daa nyɛ karim'ma, ka mali bia ŋun yuli booni Sam Kofi Atta Mills. Bɛ daa wumsi O mi tamla Methodist nim’ zali kpana zuɣu. O daa nyɛla cousin n-ti lala saha maa Gold Coast lawyer, Thomas Hutton-Mills, Jr. O zosimo n-daa nyɛ T. B. Joshua of The Synagogue, Church of All Nations in Lagos, Nigeria, ka daa kaari O saha kam asori duu maa ni. O daa yɛliya, ni din daa niŋ ka Joshua yɛli O ni pɔi ka O lɛbi Tiŋgbani zuɣulana, sheela ka O zani piibupiibu m-paai buta zuɣu ka naai tooi di piibupiibu maa.. Atta Mills daa nyɛla bɔlli ni yiɣ'jam yaɣili administrata, o daa tim nuu pam Ghana Hockey Association, National Sports Council of Ghana, Ghana Olympic Committee ni Accra Hearts of Oak Sporting Club. O daa min nyɛ bɛ kuɣilana saha shɛli. O daa bɔri ko'duɣili pam. Ka daa ŋme n-ti Gana Hockey team maa (O nyɛla hockey ŋmɛri biŋ Gana ŋɔ hali ka Naawuni daa ti bohi O zuɣu). O daa nyɛla Hearts of Oak kpamba maa ni yino, Kuɣulan'kuro Black Stars Management Team ka lahi nyɛ Manchester United nyaan’dola. Mills daa nyɛla ŋun kpi silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi dali 2022, 37 Military Hospital din be Ankara la. Dabaata nyaaŋa, O ni daa puhi O doɣim chuɣu din pahiri yuum'pisɔpɔin ayi ka. Daliri shɛli din daa ku'O daa na bi yi polo. Dama O daa na yoli yila US na ka di nyɛla O chaŋmi ti vihi O maŋa din daa niŋ ka O mali loŋni doro. O kuli ni daa yɛn yi polo, O offici nim’daa yɛliya ni O kpimi hawanim'nyaaŋa ka bɛ naai yihili na polo, amaa karachi so ŋun doli daa yɛliya ni O daa yɛliya ni O niŋgbuna dii bi nyaɣisa n-neei biɛɣu ka O naai kpi maa. To amaa, Mills' biɛli Dr. Cadman Mills daa yɛliya gbala maa ni, ni doriti pam n-daa laɣim ku'O maa, kamani hemorrhagic stroke din yina ʒi'soya gbariginsim zuɣupuri puuni. BBC nima gba daa yɛliya ni O yɛltɔɣa daa taɣimi chiri gbaliŋ. Former minister Elizabeth Ohene daa yɛliya, ni din daa niŋ ka bɛ gbubili ŋumaŋuma ni mills kpimi, O nini daa bi tiɣi ni Mills kpiya. "Kamani yuma ata ni yuma anahi din gari la, niriba gbubi mi ni Mills ka alaafee ka shaba yɛri ni O kpimi gba. Ka O daa yina ti yɛli ni O bi biɛra". O zuɣulaan paa John Dramani Mahama n-daa nyɛ ŋun daa zani O zaashee maa din daa niŋ ka O kpi. Ka daa po pɔri yuŋ kurigi anii lala dabisili shɛli O ni daa kani maa ka di nyɛla Gana constitusa ni wuhi shɛm. Mahama ʒii daa naala saha shɛli Mills' ʒii ni daa naai. Ka di daa che biɛla ni piibupiibu, ka O gba daa zani ni bɛ piigi O. Mills' sabibu nima shɛŋa n-nye: O ni nyɛ tingbaŋ zuɣulana,Mills daa nyɛla gun deei 2009 Glo-CAF platinum kpaŋmaŋ'pini O ni daa mali zaɣa ni tab’song n-ti diɛma ni yiɣijam toon’tibo tiŋgbani maa ni zuɣu.”[88] Mills ni Kani naai, kpaŋmaŋ pini din nyɛ Gomnanti so ŋʋn zaŋ yɛlimaŋli mini lɛbiginsim Gbaŋsabila tingbaŋ yuuni(2012). Ban daa ti kpaŋmaŋ'pini ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nya O biɛhisuŋ, kookali,zaɣa nti pahi nia suŋ zaŋ kpa democracy Gomnanti ni lɛbiginsim zaŋ ti Ghana ni Gbaŋsabila zaa. Lala biɛhigu din gahim ŋɔ tu paɣisibu. Ka Che di zaŋ taɣirisuŋ na O niriba biɛhigu ni zuŋɔ kuli mali wara. O ni daa yihi O zuɣu ni O zabi ka taɣi ka gu aadallichi zaŋti sokam nyɛla din yi polo ka mali jilima duniya yeei dundɔŋni ka gbansabila nangban’yini zaa baŋ ka mali dihitabili ni ti yi nya taba ka ti nyɛ yim ka wumdi sokam yeei, ti ni tooi beni ni suhudoo ni nangbanyini ni taba,ka di che ka lɛbiginsim be ti tinsi puuni ni biɛhigu toon’tibo.Lala toon’daanba gɔ zaɣ'yino kam kuli mali la kpaŋmaŋ Ghana toon’tibo ni di zoobu, Ka Ghana zaa yuli”. Yuuni 2013 kpaŋmaŋ pina la, O daa deei la pini O kalinsi nyaaŋa ka di nyɛla kpaŋmaŋ shɛli din be Gbansabila tiŋgbani zuɣu, ni bɛ teei O ni daa tum di nasara shɛŋa,ni O toon’tali. Institute of International Education (IIE) din be New York City gba daa nyɛla ban ti O pin’titali O kalinsi nyaaŋa, Fritz Redlich shikuru bi’kura pina ni bɛ teei O tuma din tu paɣisibu ka kpaŋsiri nangbanyini mini yɛda Ghana ni duniya sunsuuni, ni O sɔŋsim ti shikuru toon’tibo ni di mali Ghana bi’pola shili n-guli zuŋɔ dali kparigɔɣu, anduniya biɛhigu bɛrisuŋ ni di ti O tuuli sɔŋsim din yi polo ni di che ka O leei zuɣulana zaŋ ti Gbansabila tiŋa din nyɛ O leei Ghana zuɣulana”. Din yɛn bo nin’tiɣili zaŋ ti Mills dagonia zaŋ kpa zalisi mini zuɣulan’suŋ tali polo, Ghana institute of Management and Public Administration, kpala John Evans Atta Mills laɣingu ni di kpaŋsi zaligu mini zuɣulan’tali, ni di bo vihigu din mali yaa,zaligu bɔhinbu, duniya zuɣulan’tali ni daadam biɛlim soya. O kalinsi nyaaŋa, bɛ daa labimi bɔli Agkara pal’daa la John Evans Atta Mills pali daa ka di nyɛ Agkara Assembly yɛda ni. Cape Coast gba pal'shɛli din chani ti yiri Cape Coast Castle hali ni Mfantsipim pal'chira gba daa labimi bɔli tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills palli ka di nyɛ Cape Coast Osaberema Kwesi Arthur gun nyɛ nazuɣu Cape Coast m-boli li ka o leei ʒi Ogua yaɣili. N lahi pahi O mali nuu timbu ni tinkpansi zoobu ni di lɛbigibu Suhum Municipal Assembili ni Ga wulinluhili yaɣili. Assembili daa zaŋ O yuli m-boli zuɣ'saa pala. Yaha Obuasi Municipal Assembili daa tibigi Mills ka zaŋ O yuli m-boli palli din daa be Obuasi Salin’bɔɣili tiŋa wulinluhili polo. Hali Nandom Assembili gba daa tibigi Mills ka zaŋ O yuli m-boli bɛ palli O ni daa bo District n-ti ba yuuni 2012 la zuɣu. Bɛ daa labimi m-boli karim baŋsim du’karili din nyɛ Salvation Army Shikuru la tingbani zuɣulana John Evans Atta Mills karim baŋsim duu din kpaŋmaŋ'yi polo.Tabibi baŋsim laɣingu daa kpa Mills ni karim siɣisi karimbu shɛŋa din be Huni Valley Methodist shikuru ni di teei O kpaŋmaŋ'yɛla. Hali University of Ghana,Legon daa laɣimya n-zang O yuli n-ti baŋsim yaɣili zaŋ kpa zalisi zalibu duu,ni (Deen kuri o Professor Akua kuenyehia),ni bɛ teei O ni daa nyɛ Professor mini zuɣulana ka sɔŋ bɛ yaɣili maa Shɛm. Yuuni 2015, Ghana tingbani zuɣulana daa zaŋla Mills yuli n-ti secondary shikuru Pali shɛli bɛ ni daa na kuli yoli yooi Otuam, O ya tingbani. Alikaali lahingu din be Ghana la Daa zaŋ Atta Mills yuli m-boli bɛ tuma du’zuɣu karili ni bɛ paɣi O kpaŋmaŋ' ni O ni daa gbubi democracy ni yɛlimaŋli maa zuɣu, ni ka daa lahi niŋ kam ni O zooi alikaali yaɣili. Din lahi pahi, vihigu laɣin’zugu bɛ ni mi shɛli Kwame Nkrumah-Atta Mills Legacy institute (KNAMLI) daa kpa mi ni di bɔhim siyasa shɛli tingbani zuɣu'lana Mills ni daa yu dama O daa bi doli O suhuyubu.Yaha, O daa zaɣisi tiɛhi biɛri bɔhimbu, kpuŋkpaŋkpaɣa ni zilin’tula kamani anduniya ninvuɣu gahinda kamani Mahatma Gandhi, Martin Luther King Jr, Kwame Nkrumah ni Nelson Mandela gba ni daa tuhira. Ŋɔ yɛn zalila yuli din ku kpi ka di tu ni ti guli, ka deei ka zaŋli baŋsi paɣ'sara ni nachimba. Lala du’zuɣu nyɛla tiɛhi-ziliŋ n-ti Strategiy Studies mini Oganization din chani doli Nkrumah ni bahi lala lahingu maa noli ni di gbaai shɛli kam. Anduniya taliŋ chuɣu(World Post Day) 2013 yuuni ni zani, Ghana taliŋnima mini lahabaya wuligibunima daa zaŋla bɛ kpalanzuya gbuni taba n-yihi Atta Mills anfooninima ni di wuhi bɛ nin’tiɣili zaŋ Chaŋ O ni daa mali kpaŋmaŋa O tuma polo la.O daa bi pii kaɣili ka zaŋ dɔɣu n-ti so,ka nangbanyini daa be O siyasa ni. Bɛ ni yɛn tibigi sɔŋsim ni toon’tibo tibo shɛli O ni bo n-ti diɛma ni yiɣijam zaa, hockey mi ka di daa kuli miri cho, duniya zaa hockey laɣim gbaai yilinima zaŋla yuuni pulini hockey kparigɔŋ shɛli din yɛn be duniya yaɣa, John Evans Atta Mills yuuni kparigɔɣu,bɛ ni niŋ binyɛri shɛŋa din ku che ka O yuli kpi n-nyɛ Annual Atta Mills Memorial Lecture, Atta Mills lahingu sheli din yuli booni (Humanitarian Non-profit Oganization),ni Atta Mills Memorial Research Library din gbuni kpalanzuya ni University of Cape Coast. Yuuni 2014, Ghana tingbani zuɣulana daa yɛliya ni dina m-pahi ayi daabilim shɛli din chaŋ viɛnyɛla n-nyɛ floating production storage and offloading vessels FPSO. Atta Mills ni daa nyɛ tingbani zuɣulana, ŋuna n-daa nyɛ tuuli ŋun gbi Ghana kpa’bɔɣipalli la pam. Bɛ daa lahi zaŋ O yuli m-boli bipuɣinsi du’gbɛri pal'shɛŋa din be O shikuru kuro la ni,Achimota, ni di bo paɣibu n-ti O. Yuuni 2015, karim zɔŋ pal' shɛŋa bɛ ni daa me Ekumfi Otuam din be Central Region tingbani ni daa nyɛla bɛ ni ti shɛli yuli ni di wuhi bɛ jilima zaŋti Atta Mills, ni ka lahi teeri O yurilim zaŋ Chaŋ karim baŋsim bɔbu toon’tibo “. Yuuni 2019, O yuma ayopoin yuun’pali mini bɛ ni daa laɣim m-bo tibiginsim ni bɛ ti O daa niŋla Asomdwee paaki la ni. February 2022, John Evans Atta Mills Memorial Heritage la daa nyɛla National Democratic Congress nima ni zaŋ shɛli wuhi salo. Atta Mills Saha Minisita nima Puhigu Puhigu nyɛla yɛltɔɣili bee niŋsim di yiri niri sani n-chani so bee O tabi sani. Dagbamba mali puhisi balibu pam. Dagbanli puuni, so yi puha, di saɣigu nyɛla N NAA. Di shɛŋa n nyɛ Asiba Wuntaŋni Naa Tuma Ni a kuliga Ni a mɔɣuni Ni a puuni Ni ti yuum palli Ni a dagoniya Ni a kookali Ni ti zuɣu suŋɔ Ni a kpaŋmaŋa Naa gɔrim Naa jalinsi Ni a soli Ni a chɛndi Ni ti wuntaŋa Ni ti beɣʋ Ni ti suha http s://web.archive.org/web/20110604234558/http://www.hawaii.edu/hga/GAW97/greeting.html Pupkarilim Pukparilim nyɛla tuun' shiɛli ŋan jɛndi binbila kɔbu, tihi ŋan mali wala sabu ni binkɔbiri gulibu. Shili Pam tuya ni di mali pam ka naan yi kpe di yaɣili kam puuni. Binnkɔb' gulibo Binnkɔb' shɛba dagbamba ni daa guli pam shɛbi n-nyɛ piɛri, buhi, niɣi, nohi,kpini,ŋmana ni gbunnyɛri. Binkɔb' gulibo nyɛla dini mali anfaani pam n ti pukpariba. Anfaaninim maa shɛŋa n nyɛ : 1) Di sɔŋdi tiri ti liɣiri ti yi kɔhi bingula ŋɔ 2) Di tiri nimdi dini mi gba sɔŋdi tiri ti ningbuna di yɛlibɔra 3) Di tiriti tuma bihigu puuni 4) Di yihiri ti nisabigini Puriya E-Class Puriya nyɛla tiŋa m-be Naya soli ŋɔ zuɣu. Niriba ban be tiŋa ŋɔ ni nyɛla pukpariba ka bɛ daabilim tooi zooi puzuri ni bunkɔbiri. Radia Adama Saani Radia Adama Saani nyεla daabi kuɣinli ŋun be Dagbaŋ ka su tuma du' shɛli din yuli booni Moon Touch Travel Limited. Bε daa dɔɣila Radia la yuuni 1987. Gushɛɣu tingbani ni. O ba yili nyεla Wulehi, ka o ma yili mi nyε Gushegu. Amaa daliri n-daa niŋ ka o ba yi Wulehi n-chaŋ ti ʒini Gushɛɣu. Ni maani ka o daa nyε Radia Adama ma (Hajia Ayi Abukari) m-bo o ka o lεbi o paɣa.  Radia Adama Saani ma yili polo, o yabidoo n-nyε Gushenaa Zakali ni Kariga Kɔrinaa Mahami. O ba yili polo mi, o nyεla Wulehi Limam yili bia. O ba n-daa nyε Sani Iddi, ŋuna n-daa nyε wulεhi polo jintɔra (former mp for Wulensi Constituency). Ŋuna n-daa lahi nyε fukumsi kpambal' paa zaŋ ti gɔmnanti tuma du' shɛli din su kom mini ya miɛbo tuma yaɣili (Deputy Minister for Water Resources Works and Housing). Yaha, ŋuna n-daa lahi nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala (District Chief Executive) n-zaŋ ti Bimbila piibu-piibu yaɣili. Radia Adama Saani nyɛla ŋun tuma mini o baŋsim bobu zuɣu che ka o go n-gili tinduya pam. Dizuɣu che ka o wumdi tinduya ni bala kamani Silimiinsili(English) Laribu (Arabic) n-ti pahi French. Radia mali nimmohi pam o tuma polo. O dii ka zonim' pam. Radia Adama Saani nyεla ŋun daa chaŋ primary shikuriti dibaata, lala shikuruti maa n-nyε; Tishigu Anglican primary shikuru, Gushegu L/A primary shikuru n-ti pahi Holly Child primary Shikuru din be Accra la. Radia Adama Saani daa nyεla ŋun tuɣi o shikuru bɔhimbu chaŋ Universite Abdel-Malek Essaadi, din be Morocco tingbani ni n-ti bɔhim "Tourism" ka dee di "Diploma" mini "Degree" shahira gbana. Di nyaaŋa ka o daa labi yiŋa na n-ti tum n-ti o tingbani yuun’ muni sunsuuni (national service scheme)  yiɣirigu paaki din be Ankara ka bɛ booni li Ghana Airport Company Limited la. Dimbɔŋɔ nyaaŋa, Kenyan airline nima (Kenyan Airlines) daa nyεla ban kpuɣi o ni o tum bε sani. Radia daa lahi kpuɣi napɔŋ chaɳ Sheffield University din be Silimiin' tiŋa (UK) n-ti karim dee "Masters in Hospitality and Tourism Management" shahira gbaŋ. Saha ŋɔ,  Radia Adama Saani n-nyε ŋun su Moontouch Travel Limited. Radia Adama Saani nyɛla ŋun mali yidana ni bi' yino. Ras Mubarak Ras Mubarak (Dɔɣibu: silimiin goli June dabaa ata, yuuni 1979) nyɛla bipolli ŋun nyɛ yuum pihinahi ni yini(41). O tuma yɛla pukparilim lahibali tibu, ka lahi nyɛ siyaasa nira. O nyɛla lɛm(NDC) paati nira, zaŋ chaŋ Ghana siyaayasa polo. O daa lahi niŋ la kpɛma n-zaŋ ti Ghana bipola tuma yaɣili, kamani yuma anahi zuɣu. Yuun 2016 piibu-piibu la ni, Ras Mubarak nyɛla ŋun daa yi ŋmɛri yila Ghana lahibali wuligibu tuma duu, walansi ni mini ninliha kpanjɔɣu puuni. Right to Health Soya zaŋ ti alaafee nyɛla so shɛŋa daadam bia kam ni tooi gu ka taɣi o maŋ ni so chimsi zaŋ jɛndi paɣa mini doo zuliya nambu polo. Right to Housing Soya zaŋ’ jandi ya biɛhigu shee nyɛla fukumsi zaŋ ti salo kam ni so' shɛŋa din tu ni bɛ ya be biɛhigu shee beni n-ti so kam. Soya zaŋ jandi ya biɛhigu nyɛla ninsala nyaŋsim ni kaya ni taada soya ni bɛ mali ya din ni saɣi ba. Di niŋ bayaana tiŋ’ shɛŋa zalisi kundinima puni ni andunia kundi gahinda nti pahi Universal Declaration of Human Rights mini International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights. Ya malibu soya nyɛla din niŋ bayaana international human rights instruments kalinli shɛli puuni. Article din pahira pishi ni anu Universal Declaration of Human Rights ni saɣi ti ka dama ya malibu soli pahila ninsala soli zaŋ jɛndi viɛnyɛla biɛhigu. Article shɛli din pahi pia ni yini(yaɣi yini) din be International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (ICESCR) gba saɣiti salinima soya zaŋ jɛndi ya mɛbo ka di nyɛ right to an adequate standard of living yaɣili. Zaligu din nyɛ international human rights law wuhiya ni salinima ya soya nyɛla din za di gama zuɣu ka shɛli ku tooi damli. Di daa bo kahigibu n-ti lala zaligu ŋɔ maa 1991 General Comment no 4 zaŋ jɛndi ya bayaana niŋbu, laɣingu din yuli booni UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights. n daa su yɛltɔɣa ŋɔ fukumsi. Lahabali muni shɛli di ni zaŋ ti maa tirila alikaali yaɣili ni mili shɛm bɛ tumtumsa ni. The Yogyakarta Principles zaŋ kpa international human rights law din mali niŋsim ni milinsi zaŋ jɛndi paɣa ni doo laɣimbu (sexual orientation) mini paɣa bee doo waliginsim (gender identity) saɣiti kadama:sokam mali soli nti ya shɛli din yɛn saɣi o, nti pahi gubu tiŋa yibu. bee dunia zaa, n-gbaari niriba pam. Doro din wuligi pam ka bi gbahi niriba pam pala alobo. Doro din wuligi pam ka bi gbahi niriba pam kamani fiεɣufiεɣu din gbahiri niriba yuuni kam bi kaani pahiri alobo ni, di ni niŋ ka di pala dunia zaa ka di wuligi gili ka nyεla  niriba biεla la zuɣu.  Daadam nyεvuli biεhigu ni, alobo dɔriti nyεla din beni kamani; chaŋkpandi/ sanjaɣa  ni kɔhingutɔntɔn/kɔhimpiεligu. Alobo doro din daa mali yaa ka sokam daa mi di yεla n-daa nyε “black death” ka bε daa lahi mi li alobo la  “plague” din daa ku niriba ban kalinli daa yiɣisi miliyɔŋ pisɔpɔin ni anu hali ni miliyɔŋ kɔbishii yuun’ shεŋa ŋan gari la. Di taachi ŋɔ daa na pa lala hali ka alobo shεŋa daa naan yuuni ka bi daa booni Duniayili alaafee tuma yilinima daa wuhi soya dibaayɔbu m-buɣisi  doro ni loori shεm niriba biεla puuni  zaŋ hali ti lεbi alobo. Di piligirimi di yi ti niŋ ka dɔr’ loorili daŋ binkɔbiri gbahibu  ka bɛ mi gba zaŋ loo ninsalinima biεla n dii loori niriba mali chana hali ni dunia yaɣa ni bɔba. Ninvuɣ’ so ŋun za duniayili alaafee tumayili zaani  yεra wuhiya ni “ alɔbo dii ka bɔ.Ya malibu soli nyɛla din biri be Article 28 of the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, Article 16 of the European Social Charter (Article 31 of the Revised European Social charter) and in the African Charter on Human and Peoples' Rights. Zalisi nyɛla so' shɛli bɛ ni doli n-kuri binneembihi ka di nyɛla di yɛn bola soli n-che ka bin’ nɛma tim din nyɛ pohim dini bee -bɛ ni booni shɛli fumigants la- wuligi luɣi shɛli bɛ ni mihi li maa zaa. Lala tim ŋɔ n-yɛn liɣi lala bin’ nɛma ban be lala luɣili maa. Dina ka bɛ mali kuri bee n-kariti lala bin’ nɛma maa duri ni, tam ni, bimbiɛlima ni, ni puzuri ni, ka bɛ lahi mali li niŋdi neen' shɛŋa din yirina tiŋduya ni bee bɛ ni mali neen' shɛŋa yihiri tiŋduya ni din yɛn gu ka che dɔribimbira ʒi n-looi tiŋ’ shɛŋa dabam. Lala niŋsim ŋɔ lahi damdi lala bin’ neembihi ŋɔ ni be binshhɛli ni maa biɛhigu, ka damdi lala bin’ neembihi maa maŋmaŋ biɛhigu. Bineebihi tuɣilibu mali la soya ayi: tuuli, bε ni mali nia ni bε tuɣili luɣ’ shεli polo maa bε yεn ŋari la luɣ’ shεlikam ka voli lahi kani. Di nyaaŋga, ka bε tuɣili tiim maa. Bε ni che bε ni tuɣili tiim maa luɣ’ shεli maa ka di ku bineenbihi shεŋa ŋan be bε ni tuɣili timm luɣ’ shεli maa saha shεli sunsuuni. Din bahindi nyaaŋga, bε yooi luɣilikam bahi ka tiim maa lɔɣu maa doli pɔhim maa chaŋ, din yi pan tooi ti daadama soli ka bε kpe. Dimbɔŋɔ yi niŋ viεnyεla, lala biεhigu shee ŋɔ ku lahi mali bineebihi ŋɔ ka viεla n-ti daadama. Tiim tuɣilibu mali balibu pam zaŋ chaŋ yili kam polo. Luɣ’ shεli din be yiya sunsuuni, lɔba tantinima kamani din be ka gbanbila laasaabu ka bε yεn zaŋ pili yili maa zaa ka tuɣili tiim maa dini. Lala dini ŋɔ bε booni li mi “tanti tiim tuɣilibu”. Tanti lɔba ŋɔ taɣiri la tiim ŋɔ lɔɣu maa ka di bi yi n-kpe  ya’ kɔɣila maa. Tiim ŋɔ tuɣilibu ni tooi paai bakoi ka dimbɔŋɔ doli la yili maa tulim bee di maasim ni  be shεm ni bineenbihi maa ni nyε shεli. A yi chaŋ Canada, salinima yiko nima zaŋ chaŋ bɛ behisi shee daa lɛbi la zaligu silimiin goli June 21, yuuni 2019 saha shɛli bini daa kpa National Housing Strategy Act la . Zaligu maa daa pilila tuma silimiin goli July 9, 2019. South Africa nim Zalikpana Kundi yaɣili pishi ni ayɔbu section 26 Chapter Two of the Constitution wuhi ya ni "ni so kam mali soli ni o mali o yili bee o maŋmaŋa biɛhigu shee". Department of Human Settlements, gɔmnanti tuma duu yaɣili din su salo ʒishahi ni be behisi shee nim ka be zaŋ yalli ŋɔ n-ti ni be lihi ka di niŋ. Vihigu din ka daɣiri wuhiya ni salo ban kalinli paai miliyɔŋ dibaata ni din yaɣi pirigili na kuli bela du'shɛŋa din na nyɛ tiŋgbaŋ yiya (2013 data), ka vihigu shɛli gba wuhi ni salo shɛba ban kalinli paai 200,000 nyɛla ninvuɣ' shɛba ban ka behisi shee bee ban be pala zuɣu (2015 data). Niriba pam kuli United States ka ka behisi shee. To amaa gbaai yihi Massachusetts, luɣushɛli dɔɣim ni dɔɣiriba (amaa ka daadam bɛligu ban ka yinsi) ni mali soli ni be tooi bo be maŋmaŋa behisi shee. California tiŋgban ni, bi' shɛba ban zo ka che be yinsi mali ni be yi gbaaba, ka bi zaŋ ba tahi n-ti niŋ du' shɛŋa ni hali be yi bi yali be laamba gba. New York City gba mali la luɣushɛli be ni tooi gbaai bihi ban tahi dɔmini be yiko ni be be be behisi shee. Right to a healthy environment Soli zaŋ jɛndi alaafei ʒileli ni di nyɛla ʒingama zuɣu laɣingu din wuhiri salinim hachinim ni nyɛ shɛli be ʒileli puuni zaŋ jɛndi be daa alaafei. Sokam mali sɔli ni o bo bɛrisuŋ o ʒileli ni. Bɛrisuŋ ʒileli-ni nɣɛla bɛhi-sheli dintu ni di nɣɛ naba zani poi ka di naayi bo bɛrisuŋ zaŋ chaŋ salo ni. Hachinima laɣim mi ni alaafee-n dahi ninsalinima hachinima, kamani ninsali hachinima ni kɔm ni sabita, hachinima ni bindirigu ni hachinima ni alaafei. Lala biɛhiɡu zalisi ŋɔ mini zal'shɛŋa ŋan za' n-ti salo biɛrisuŋ nyɛla din kpɛri taba ni, ŋan nim n nyɛ kamani; sal' hachinima ni konyuri suŋ n-ti pahi sabita, sal' hachinima ni bindriɡu n-ti pahi alaafei zalisi din ɡbubi tiŋɡbani nama tɛri nyɛla din mɛ n-tam sal' biɛrisuŋ sochibisi zuɣu, ni di ɡu tiŋɡbani nama tɛri biɛrisuŋ toon tibo, kamani, so'chibi shɛŋa din za' n-ti namtɛri din mori ni di yoo soya n-ti zalisi din za' n-ti ninsalinima ni zalisi din kpini namtɛri. Yolisim ŋɔ bɔla soli nti tingbani maa ni gba yuuni ka che ka tingbani namatεri zalisi tumdi tuma, n guri tingbani saɣimbu ka lahi bɔri adaalichi ka bɔri taɣibu zaŋ ti tingban’ shεŋa namatεri barina ni paai. Alaafee Namatεri yolisim  nyεla din kpa talahi zaŋ ti namatεri  zalisi din sɔŋdi baligiri tingbani biεhigu saɣimbu nit pahi namatεri yεla zaa. Taarihi puuni, tinduya laɣin’ kpεma din jεndi daadama yolisima kamani, Universal Declaration on Human Rights, Internatonal Covenant on Civil and Political Rights bee International Covenant on Economic, ni Social and Cultural Rights nima zaa nyεla ban bε  yuli nya namatεri daalaafee yolisim. 1972 Stockholm Declaration nima ban nya li amaa di bi sabi do zalikpana kudin ni. 1992 Rio Declaration ban bε bi zaŋdi daadama yolisim balli tumdi tuma, dimini di wuhiya ni nira kam to ni o mali soli zaŋ chaŋ lahabali wumbu polo din jεndi namatεri yεla zaa, sokam tɔɣino niŋbu gbaabu kam ni ni salo adalichi. Di to pam ni ti dii baŋ namatεri daalaafee zalisi din taɣiri namatεri  la. UN lahabali tira John Knox buɣisiya ni n zaŋ namatεri daalaafee yolisim kpεhi  tingbani zaligu kundi ni naan sɔŋ ka di mali bukaata, din yεn che ka ŋari bɔɣa din be ti mini tinduya ni, n kpaŋsiri zalisi zaŋ tum tuma, n kpaŋsiri namatεri tuma tingbani maa ni. Yaha, Knox buɣisiya ni, ti yi zaŋ  namatεri daalaafee n che ka di lεbi yolisim ti zalikpana puuni ni che ka di mali bukaata zaŋ chaŋ ti baŋsim zaŋ chaŋ daadama yolisim zaligu ni  nyε shεli. Right to health So kam mali soli ni o mali alaafee biɛhagu puuni. Alaafee ʒirila yɛli bɔbigu ninsalinima biɛhigu ni. Din zuɣu di tu ni so kam mali soli ni o bɔ alaafee n-ti o maŋa. Ka lahi tu ni so kam zaŋ o daalaafee bɔbu n-niŋ talahi n-ti o maŋa. So kam mali soli ni o yɛl'sɔɣira ka lahi ni dee alaafei ni jilima. Alaafee tuumbaŋda Ka soli ni o lihi so daalaafee zuɣu Ka di pa o yada ni. Di ni n-che ka Andunia Alaafee Laɣingu(WHO) kpaŋsiri hankali shɛli din nyɛ ninsalinima-sunsuuni biɛhigu; di nyɛla laɣambu n-ti ninsalinima hachinima zaŋ jɛndi biɛhigu bɔhimbu right to health. Di tu ni sokam bɔhim biɛhi shɛŋa din yɛn kpaŋsiri bɛ Alaafee biɛhigu puuni. Di yi niŋ ka niriba za kpansi bee n kpa nini sabisi bee gaŋbu,bɛ ningbuna ni mini bɛ haŋkali alaafee dirila wahala. Gaŋbu alaafee bomma ni bi tu ka lahi nyɛ so' gura n-ti lɛbiginsim Amaa di yi niŋ ka niriba ti soli m-be chirichi pahiri bɛ daalaafee bɔmma ni, bɛ ninsali hachinima malila jilima, ka di nyaaŋa nyɛ din so ni alaafee soya pa niŋ pam dede. Ti mali so waɣinli ni ti chaŋ hali ka sokam- wula n-lee nyɛ ba , ya ka bɛ lee be, bee liɣiri ala ka bɛ lee mali. Soli din wuhiri ni a mali alaafee ( rights to health) nyɛla din zilim pam, di dii pala ashibiti alaafee bɔmma yɛla ka di yɛra, amaa sochib'shɛŋa ti ni kpuɣi ni di kpaŋsi ti alaafee bɔmma, dini n-nyɛ; konyuri suŋ bɔmma, sabita tibu bɔmma, alaafee tuma tumbu ni ti biɛhisi shɛhi biɛhigu nti pahi bɔhimbu mini ti ni wumdi yɛltɔɣa shɛŋa zaŋ jendi alaafee bɔmma, hali alaafee bo n-ti tɔhi ni. World Health Organization (WHO) nima 1946 zalikpana kundi tuuli-tuuli lahabali ti la neesim zaŋ chaŋ alaafee polo ka yɛra ni di nyɛla, "ninsala ŋun biɛhigu ni o zaa pali, ka o hankali pali, ka o ninsalisili gba pali a maa ka ŋun dii ka dori shɛli bee di nahingbana". Zalikpana kundi ŋɔ lahi ti neesim zaŋ chaŋ ninsalinima mali yiko ni bɛ mali alaafee: "ni ninsali kam ni tooi bo ka alaafee kpalinkpaa nyɔri" ka wuhi di yaɣa yaɣa kamani bihi alaafee lɛbiginsim ni toontibo, ka sokam nyari alaafee baŋsim ni di daanfaaninima yim ka ŋarigu kani, ni gɔmnanti ni kpuɣi sochibisi shɛŋa ni o bo alaafee n-ti salo maa be ʒilɛli ni. Zalisi pam n-yi pa yuli nya alaafee yolisim. Sahashεŋa, yolisima ŋɔ pam mali saɣi n-ti, dimbɔŋɔ wuhiy ni bε ni tooi di li sariya kootu ni. yεlmaŋli, zalisi mali zali ni kuli taɣiri waawaayili n-gindi dunia yili ŋɔ kuli nyεla din kpaŋsira alaafee yolisim bee soli ka lahi chεri ka bε ni tooi di di sariya kootu ni. US nima n yi di ko n-niŋdi dimbɔŋɔ, federal yaɣili.Di zaa yoli, kampeenima pam n-niŋdi US tingbanni ni di sɔŋ ka zalikpana yuli nya alaafee yolisim/soli. Luɣ’ shεŋa zalikpana ni bi yuli nya alaafee yolisim/soli, di sariya dibo kootu ni gabirimi. Philip Barlow sabi wuhi ni di bi tu ni alaafee bo n-ti nyε daadam yolisim/soli domini di ni to ni nira tooi yεli bee m-baŋ alaafee din simdi daadaam bee daadam ni simdi alaafe’ shεli din saɣiti o yolisim bee soli. Barlow lahi wuhi nib ε yi ti yεri yolisim yεla, di wuhirimi ni talahi tuun’ shεŋa  n-ʒe n-ti shεba ni bε tum ka tiri ba soya, ka dimbɔŋɔ ŋmanila di dii bi do palo ni n-wuhiri ŋun tu ni o yuuni alaafee yolisim/soli zuɣu. John Berkeley, ŋun gba saɣi n-ti Barlow galimi ŋɔ wuhiya ni alaafee yolisim/soli dii bi wuhiri daadaam kam tu ni o yuuni o daalaafee zuɣu. Richard D Lamm ŋun gba ŋme li nangbankpeeni pam wuhiya ni di bi tu ni alaafee nyε yo,isim bee soli. O yεliya ni yolisim/soli nyεla binshεli din tu ni niriba zabira di zuɣu di yi bɔra din be ka bo, ka lahi nyε binshεli  sariyakaritiba ni ni tooi kahigi shεli wuhi sariya karibu shee. N yεn che ka alaafee lεbi yolisim tu ka tingbani zuɣulana ku buni zaɣ’ titali din yεn bo alaafe’ suŋ ti o niriba. Galimi din pahi zaŋ chaŋ alaafee yolism ŋɔ polo nyεla, din ku tooi niŋ. Imre J.P Loefler, ŋun daa nyε Nairobi  Ashibiti gbanvihira la ka daa lahi tɔhira kɔm zaŋ ti Britisih Medical Journal gba ŋme nangbankpeeni ŋɔ wuhi, liɣiri mini nεma din yεn che bɔri alaafee tiri sokam nyεla din kani, ka nεma kalinsi ŋɔ chεmi ka di ku tooi niŋ din yεn di li sɔŋ li ka di beni hali saha din ka tariga. Loefler buɣisiya ni ti yεn tooi niŋ shεm m-bo alaafe’ suŋ ti sokam ni tooi niŋmi ka di nyεla ti daadamabilim so’ ‘chibisi puuni ka pala di zaŋ niŋ zalikpana kundinima ni. Roland Issifu Alhassan Roland Issifu Alhassan daa nyɛla politisa nira, looya ni diplomat. Bɛ daa mi o la pam Looya Issifu. Looya Issifu daa pahiya ka bɛ kpa Wobigu (NPP) party, ballee Tudu yaɣili. Ŋuna n-daa nyɛ palimenti jintɔra (MP) zaŋ ti Tɔliŋ Kumbuŋ yaɣili yuuni 1969 zaŋ chaŋ 1972, ni 1979 zaŋ chaŋ 1981. Profesa Albert Adu Boahen ni daa bɔri Ghana tingban zuɣulan tali 1992, Looya Issifu ka o daa pii o wulana ni bɛ kpaɣiri bo nam maa. Tingban' zuɣulan kuro John Kufuor zaamani ni, ŋuna n-daa nyɛ Ghana fukumsi kpambala (Ambasada) zaŋ ti Germany yuuni 2001 zaŋ chaŋ 2006. Baayan o politiisa tuma ŋɔ nyaanga, Alaasani n-daa nyɛ tuuli nivuɣu so ŋun yi Tudu bobili na n-lɛbi Looya. Roland Issifu Alhassan daa kpila 37 Millitary Hospital din be Ankara la, silimiin goli April biɛɣu pinaanahi(14), yuuni 2014. O ni daa kuli gbaai o kum doro,di daa bi yuui ka o paɣi Naawuni. O daa niŋla yuun' pihinii ni yini (81) anduniya nyaanga zuɣu. O ya Kumbuŋ din daa be Tudu polo Tɔliŋ Kumbuŋ yaɣili la. Roman cheechi E-Class Roman cheechi nyɛla adiini kura la ni yini, din ʒi ninneesim na ti ti dunia wulinluhili palo nima. Di zuɣulan n-nyɛ Rome Bishop; bɛ ni mi so Pope la. Pope ŋɔ n-nyɛ cheechi maa tondana ka lahi su di fukumsi zaa. Bɛ zalikpana zaa zahima sabimi bɛ Nicene Creed kundi la ni. Binshɛŋa din pahi wɔligi Roman “Aleluuya” nyaandoliba ka chɛ be Aleluuya taba n-nyɛ bɛ dihitabili ni Masiah ŋmaligila dunia ka chɛ yɛlikpana ayɔpɔi n-ti o nyaandɔliba; Latin nima laɣimla yɛla ayɔpɔin ŋa bɔli “Seven Holy Sacraments”. Romana Acosta Bañuelos Romana Acosta Bañuelos (March 20, 1925 -January 15, 2018) nyɛla paɣa ŋun daa n-nyɛ laɣ' gbubira ŋun pahiri pihita ni anahi zaŋ ti United States of America tingbani. Bɛ daa dɔɣi o la silimiin' goli March 20, 1925. Tingbani zuɣulana, Richard Nixon n-daa piigi o September 20, 1971. O daa kuli tumi la tuma tum December 17, 1971 hali silimiin' goli February 14, 1974. O daa yila nandaamba zuliya ni na (Mexican-American) amaa ka daa kpaŋ o maŋa hali n-ti lɛbi Hispanic laɣ' gbubira zaŋ ti United States 1971-1974. Ŋuni n-daa lahi su Romana Mexican Food Products, Inc. (bindira niɛma) din du' zuɣu daa be Gardena, California tingbani. O daa lahi pahi la ninvuɣ' shɛba ban daa kpa Pan-American National Banki la di be East Los Angeles. do Beach, California, U.S.|death_date=15 January 2018 (aged 92)|party=Republican|spouse(s)=Martin Torres (divorced) Saa Saa nyɛla kom din yiri zuɣusaa n-lurina tingbani ni. Saaka Sulley Saaka Sulley (Vo-Naa) nyɛla Ghana bilichina ŋun yi Dagbaŋ na. O nyɛla ninvuɣu so ŋun nyɛ "Regional Auditor" kuro n-ti Ghana Audit Service tumadu' zuɣu la, ka lahi nyɛ Naa n-ti Voɣu din be Kumbuŋ piibu-piibu yaɣili la. O ba n-daa nyɛ Nanton-Naa Sulley ŋun daa kani la. Bɛ daa dɔɣila Vo-Naa Saaka la yuuni 1953 Nanton din be Savelugu polo ŋɔ, o mini Sayibu Adams niriba pam ni mi so Wilberforce la n-daa laɣim m-mɔɣi bihi yini di ni daa niŋ ka o ma daa ka alaafee, ka lala ŋɔ maa nyɛla din wuhira ni Naa bapira Vo-Naa Saaka mini Sayibu Adams bɛ ni booni so Wilberforce la nyɛla saha yini bihi. O daa pili la shikuru chandi St Joseph Primary shikuru din be Tamale la, o daa bi naai ni ka o ba daa zaŋ o n-ti o bapira daa be Wa, yuuni 1966, ka o lahi tuɣi o shikuru chandi n-daa chaŋ shikuru shɛli din yuli booni Wa Experimental Primary shikuru la. O ni daa ti yi lala shikuru ŋɔ ni naai, ka o lahi chaŋ Damongo Middle Mixed School, n-daa ti naan naai ni ka daa naan kpuɣi napɔŋ chaŋ Damongo Secondary School n-daa ti ʒinila duyini (form one) lala shikuru ŋɔ ni ka o ba, Nantɔŋ Naa daa lahi yihi o ni n-tahi Tamale Secondary School (TAMASCO) ka o ti tuɣi duraayi (Form Two) hali ni duraanu (Form Five). 1977 yuuni ka o daa naai o Form Five. O daa lahi tuɣi duu din pahiri ayɔbu (Sixth Form) la TAMASCO yaha, yuuni 1977 zaŋ chaŋ yuuni 1979. Karimzɔŋ karili din be Kumahi (Kumasi) ka di yuli booni Kwame Nkrumah University of Science and Technology (KNUST) la ka o daa lahi chaŋ, yuuni 1979 hali ti kpa yuuni 1982. O ni daa chaŋ KNUST shikuru naai yuuni 1982, Business Secondary School din be Tamale ka bɛ booni li BISCO la, ka o daa niŋ bɛ ni booni binshɛɣu National Service la n-daa wuhi Silmiinsili mini Economics yuma ayi. Audit Service din be Tamale la ka o daa lahi tum yuuni 1985 hali ni yuuni 1990. O daa yi ni n-lahi chaŋ Nkwakaw din be Eastern Region la n-daa ti lee Auditor. Pɔi ka o daa chaŋ ni, o daa tumla Wa Audit Service yuuni 1990 ti kpa yuuni 1995yuuni. Ka Audit service lahi yihi o n-tahi Naya (Yendi). Ni ka o daa be ka bɛ zaŋ o lɛbi Regional Auditor, Bolgatanga. O daa lahi nyɛla Regional Auditor n-ti Kambɔŋ tiŋa (Kumasi) hali na ni yuuni 2018 ka o daa che tuma (Retired). Vonaa Saaka ba n-daa nyɛ Nantong Naa Sulemana Alhassan ŋun daa kani 2016 yuuni la. Nantong Naa Sulemana daa ʒinila Nantong nam gbandi zuɣu yuun' pihita. Saaka Sulemana n-daa ʒini Nanton Naa gbaŋ Silimiin-gɔli September, yuuni 2018 hali ni March 2019. Voɣu ka N-dan Yaan-naa daa zaŋ piligi Saaka buɣu. Ŋuna n-na diri Voɣu hali ni zuŋɔ ŋɔ. Saboba Saboba nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Saboba District Saboba District nyɛla fukumsi yaɣa pishi ni ayobu puuni shɛli din be Northern Region Ghana tingbani ni.Saboba n nye di tigzugu.Saboba District nyɛla fukumsi yaɣa pishi ni ayobu puuni shɛli din be Northern Region Ghana tingbani ni.Saboba n nye di tigzugu. Saeed Abubakr Zakaria E-Class Shaik Alhaji Imaam Saeed Abubakari Zakaria nyɛla Muslinsi baŋda ni toondana. O lahi nyɛla kpem' zaŋ ti Ambariya karimzɔŋ karili la, ni di yaɣayaɣa zaa din be Tamale la. O nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Gambaaga. O ba Abukari mini o ma Samata n-daa dɔɣi o. Tɔ amaa, ka Afa Anjura daa lee wumsi o. Afa Saeed daa bi niŋ katari ni shikuru chandi amaa, kaa lee dee Mahamadia karim baŋsim venyɛla. O pilila karim bohimbu Afa Anjura sani pɔi, ka naai kpuɣi napɔŋ chaŋ Laribu tingbani ni (Kingdom of Saudi Arabia) n-daa ti yaligi o karim baŋsim. O ni daa naai o baŋsim bɔbu, o daa kpalimmi n-daa zaŋ o baŋsim maa n-wuhi niriba Madiina (KSA) tiŋgbani ni. Saudiya(Saudi Arabia) Gomnanti daa ti zaŋ o tahi Kanada(Canada) ni o ti ŋmaai nangbankpeeni, ka lee limam, ka lahi wuhiri musulinima karim n-zaŋ ti ninvuɣ'shaba ban daa mali nangbankpeeni ni taba sahakam. O nimaani paabu daa ŋmanila lahaʒibu. O ni daa paai, o daa gahi nuu boli salo maa n-daa tooi laɣim lala niribi ŋɔ nangbanyini Musulinsi daadiini ŋɔ ni. Yuun 2004, dini daa niŋ ka o daalifa ŋun daa nyɛ Ambariya toondani la (Afa Anjura) daa kani, ka bɛ daa gahi nuu boli o ka o daa kuna n-daa ti tuɣi luɣishɛli o daalifa maa ni daa zani maa.  O daa taɣi dee piiri shali bɛ ni daa pii maa ka daa labina Tamale n-daa ti dee lala talahi ŋɔ  n-lee toon’dana ni kpɛma zaŋ ti Ambariya Muslinnima ni Ambariya yaɣa zaa Ghana puli n. Afa Saeed ka mani ti ni kuli boli o shɛm maa, o malila paɣaba ayi ka mali bihi ayopɔi ban be bɛ nyavuyani. Sagnarigu Sagnarigu nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipality puuni, Tamali, Ghana Tingbani ni. Sagnarigu Municipality Sagnarigu Municipality nyɛla municipality shiɛli din pahi Ghana kobishii ni pihiyobu(260) Metropolitan, Municipal ni District Assemblies (MMDAs) puuni ka be Northern Region. Salifu Saeed E-Class Salifu Saeed nyɛla Ghana siyaasa nira ŋun be wabigu paati (NPP) ni Ghana tiŋgbani puuni. Ŋuna n-nyɛ tuduu yaɣili bee northern region fukumsi kpambala (Regional Minister). Tingbani zuɣulana, Nana Addo n-daa piigi o zali lala kpamli ŋɔ maa ni, silimiin-gɔli "January" puuni ka palimenti jinaduu nim mi saɣi ti o silimiin' gɔli "Febuary" puuni. Bɛ dɔɣila Salifu Saeed Burinya (December) gɔli ni, yuuni 1978 Bimbila tiŋgbani ni. O nyɛla DCE kuro n-ti Nanumba-North District la. Baɣabaɣa (Bagabaga) Training College ka o daa chaŋ yuuni 1990, n-naai yuuni 1992 ka dee shahira gbaŋ din nyɛ Teacher's Certificate "A" la. O daa lahi chaŋ University for Development Studies (UDS) Shikuru karili la yuuni 1995 n-ti kpa yuuni 1999 (1995-1999), n-daa yina ni shɛhira gbaŋ din nye baŋsim yaɣi shɛli bɛ ni booni B.A Integrated Development Studies la. O daa lahi yi ni n-chaŋ karim zɔŋ din yuli booni Ghana Institute of Management and Public Administration (GIMPA) la yuuni 2011 n-ti kpa yuuni 2012, n-dee shɛhira gbaŋ din nyɛ Masters of Development Management. O daa nyɛla karachi kpɛma ŋun su tɛha ni maliŋ yaɣili (Programme Officer), ʒɛ-n-gama tuma duu (NGO) din yuli booni Action Aid la puuni ka di tuma daa jɛndi tinsi gubi ka ti mali (Community Action for Development Partnership), yuuni 2001 hali ni yuuni 2005. Silimiin gɔli May , yuuni 2005, ka o daa lɛbi DCE n-zaŋ ti Nanumba-North District hali n-ti kpa silimiin' gɔli February, yuuni 2009. O daa nyɛla ŋun nyɛ "Co-Director" n-ti tuma du' shɛli din nyɛ Savanah Integrated Rural Development Aid la silimiin-gɔli February yuuni 2009 n-ti kpa silimiin' gɔli December, yuuni 2011. O daa lahi nyɛla "Chief Executive Officer" n-ti Africa Commodities and Logistics Company Limited silimiin-gɔli January, yuuni 2012, pɔi ka tingbani zuɣu lana naayi zaŋɔ n-lɛbi Tudu yaɣali fukumsi kpambala (Northern Regional minister). Saeed nyɛla ŋun mali paɣa ni bi yino, ka nye Musulmi. Salim Lɔha Salin lɔha nyɛla bɔhisi shɛŋa ti ni mali bɔhiri taba pɔi ka naan yi piini salima salimbu. Lala bɔhisi ni tooi nyɛla bachinima ŋan pe ka ka gbunni, ka lee mali labisibu. Labisibu maa din' mali gbunni. Di daliri nyɛla di ku ban salindi ka wumdi salima lari ka bɛ nii nyam ka bɛ naanyi pili salima salimbu. Salima Salimbu Salima nyɛla lahabal'shɛŋa ti ni namda ni ti yihi ti maŋ ninsabiga ni. Savannah Region E-Class Savana Region nyɛla Ghana regions pia ni ayɔbu la puuni zaɣ'yini. Savelugu E-Class Savelugu nyɛla tiŋ'shɛli dim be Northern Region Ghana tingbanni. Bolga pal'daa nyɛla din prigi Savelugu buyi zuɣu. Savelugu nyɛla Yani nabihi nam. Amaa kurimbuni ni ha di daa bela Nanton-Naa sulinsi ni. Ni Nanton-Naa puuni n-daa bala ka o daa kɔri Ka zaŋ o dabili ŋun daa nyɛ Gurindoo ka o guli li. Ni solɔɣu mi daa garila puu maa ni n-kuni Gurin’tiŋa. Gurindoo ŋɔ daa yi be puu ŋɔ ni ka so ti doli soli ŋɔ garita, o yɛn zaŋla yaa n fa dilana nɛma bee n-gbaagi o dabili. Biɛɣu daa yi kaagi ka o zaŋ o ni nya shɛli tahi Nayili, o yɛrimi “Naa n sa yaa vuligiya”. Dina n-nyɛ Nanton Naa suhu daa ti paligiya dahinshɛli ka o yɛli ni o ni zaŋ savelugu ti o. Ni dama biɛɣu yi kuli kaagi, o yɛrimi ni o sa yaa vuligiya. N sa yaa vuligiya maa ka bɛ zaŋ leei Savelugu. Savelugu District Savelugu District nyɛla din pahi districts pishi ni ayobu din be Northern Region Ghana tingban ni. Sayibu Adams Sayibu Adams nyɛla Dagbaŋ bilichina ŋun nyɛ karimba so ŋun che tuma ka nyɛ ŋun saɣisiri bihi ka di mali yaa pam. O yila Naabɔɣu din miri Savelugu la na. Niriba pam mi o la Sayibu Adam Wilberforce ka shikuru bihi pam mi tooi booni o Adam Biɛɣu. Bɛ dɔɣila Adam Wilberforce la Naabɔɣu; o bayili m-bala. O ma yili mi n-nyɛ Gushee. Tinsi ayi ŋɔ zaa mirila Savelugu. O yab’ doo n-daa nyɛ Naabonaa Nabila. Wilberforce mini Vonaa ŋun na diri ŋɔ daa laɣimmi mɔɣi bihi yini, ka laɣim pili shikuru chandi karimzɔŋ yindi ni. Sayibu Adams karimba kuro (Michael Mahamud), ŋun daa wuhi o karim duri ata (P.3) n-daa ti o yupaa boli o "Wilberforce" maa, domin o boli ŋmɛbo zuɣu. Wilberforce daa pilila o primary shikuru Naabɔɣu. Tia gbunni ka bɛ shikuru maa daa be. O ni daa naai nimaani, Pong-Tamale Middle school ka o daa chaŋ. Maali anahi ka o daa chani tingban ni, n-chani shikuru maa ka kunna biɛɣu kam. 1970 yuuni ka o daa sabi Common Entrance ka daa paasi li n-daa chaŋ Yendi Secondary school din be Naya la. Bɛ bihi pisopɔin (70) n-daa be shikuru maa ni; bidibisi nɔli mi n-daa nyɛ bɛ zaa. O karimbitaba Yendi Secondary school maa ni n-daa nyɛ Jones Abu Alhassan (ŋun pa tumdi GFA la), Alhaji Mustapha Ali Iddrisu; ŋun daa namin nyɛ Tudu Yaɣili Fukumsi Kpambala (Northern Regional Minister) la, n-ti pahi Kpan Naa ŋun na diri ŋɔ. O ni daa naai Naya shikuru maa o daa chaŋla Navurongo Secondary school n-ti niŋ o 6th Form. Yumaayi ka o daa niŋ ni. 1979 yuuni zaŋ chaŋ 1984 yuuni ka o daa niŋ o degree University of Cape Coast. O nyɛla Karimba kuro. O ni daa naai university, o daa kpalimla University of Cape Coast maa n-daa niŋ o "service", n-daa naai ka bɛ tahi o Ghana Secondary School din be Tamale ka bɛ ŋmaai li jia booni li GHANASCO la. Yuun' piniyini (11) ka o daa wuhi GHANASCO maa ka bɛ daa ti piigi o karimbakpɛma (headmaster) n-daa tahi o Pong-Tamale Secondary School (PONGTASS) 1997 yuuni. Yuma ayopɔin (7) ka o daa niŋ PONGTASS. 2004 yuuni ka o daa yi PONGTASS n-labi Kalipohini Secondary School (KALISCO). O kpaŋmaŋ ni ka bɛ daa ti lɛbigi KALISCO "boarding school". 2008 yuuni ka o daa yi KALISCO n-daa labi Northern School of Business (NOBISCO). Yuma anii ka o daa niŋ NOBISCO. NOBISCO maa nyaanga ka bɛ daa lahi tahi o Tamale Senior High School (TAMASCO). Yuma anahi ka o daa niŋ TAMASCO ka daa che tuma . O namin lahi nyɛ zuɣulan' n-ti karimbanim nangbanyini laɣingu din yuli booni Conference of Heads of Assisted Secondary Schools (CHASS). Sefwi Wiawso Sefwi Wiawso nyɛla tinshɛli din be Western North Region, Ghana tingbani ni. Dina n-nyɛ Western North Region tinzuɣu. Self-determination Self-determination nyɛla yiko shɛli daadam bia kam ni mali n-ti o maŋmaŋa. Self-isolation E-Class Self-isolation nyɛla so'shɛli salinima ni maali taɣira ka chiɛra dɔriti yɛlgibu salnima sunsuuni. Di zooya ka bɛ lahi booni li seclusion bee home isolation. Self-quarantine E-Class Maŋ Napɔŋ gbaabu nyɛla fukumsi zaligu din niya nyɛ ni di gu ka taɣi niraba mini nɛma chaŋ-gili biɛhigu ni din yɛn taɣi doro wuligibu bee binnɛma ban mali daadamanima chuuta wuligibu. Di zooya ka di tooi malili n-tiri la dɔriti mini barigu din ni gu dɔri loorili pɔhim ni ŋme nivuɣ’ shɛba chaŋ-gili ʒilɛli ni amaa ka vihigu din nyɛ din niŋ tabata lee kani n-wuhiri ni bɛ nyɛla doro maa ni pun gbahi shɛba. Di be di ko ka che laligim niŋbu din nyɛ din dalim dihitabili ni niŋ ni dɔri loorili nyɛla din pun gbahi shɛba waligibu ka che salo ban na mali alaafee puuni. Napɔŋ gbaabu tooi nyɛla daantal' shɛli di ni tooi mali m-bɔri gubu tiŋgbana tarisi ni. Napɔŋ gbaabu yɛltɔɣa nyɛla din pun be biɛhigu ni tum kurinbunni ha ka yaɣa pam daa mali ŋa n-tumidi tuma taarihi ni. Napɔŋ gbaabu din kuli yi polo ʒaamani taarihi ni shɛŋa n-nyɛ tiŋkpaŋa  din yuli booni Eyam la yuuni 1665 dini daa niŋ ka binnɛma doro daa lu England tiŋgbani la; East Dama di ni daa niŋ ka fiɛɣu-fiɛɣu alobo doro daa luna yuuni 1918 la. Diphtheria dɔri libigirili din daa luna 1925 serum tum to Nome la, yuuni 1972 yugoslay jaɣa dɔri libigirili la, n-ti pahi napɔŋ gbaabu din kpɛma n daa lee din zani anduniya nyaaŋa zuɣu zaa di ni daa niŋ ka COVID-19 alobo doro daa luna yuuni 2020. Sal’ biɛhigu mini o tumtumsa tuya ni di lihi di zuɣu di yi niŋ ka napɔŋ gbaabu zaligu yɛn zali niriba zuɣu. Tumtumsa  tiŋgbana puuni nyɛla din wali taba. Tiŋgbani shɛŋa ni, napɔŋ gbaabu kuli nyɛla zalisi so bɔbigu puuni zaɣ’yini shɛli bɛ ni tɔri jina n-zaani bɛ tiŋgbana tarisi yɛltɔɣa zuɣu; kotomsi, Australian biosecurity nyɛla zali kpami yini ni gbubi shɛli. Biosecurity Act 2005. Silimiinsi yɛlimi ni “quaratine” bachi shɛli di ni bɔli napɔŋ gbaabu dagbanli ni la nyɛla din yi na bachi shɛli bɛ ni boli “qurantena” la puuni ka di gbunni nyɛ ni biɛɣ’ pihinahi , ka di daa yina yuun’ kɔbishiyopɔin zaŋ chaŋ yuun kɔbishi yɔbu din garila ha Venetia ka di wuhiri saha shɛli di ni daa mali bukaata ni ŋarima niŋ laligim ni taba pɔi ka ban daa bɔri ni bɛ du kuligu duli naai kpe ŋarima ŋɔ saha shɛli Kpiri Sabinli alaamu doro ni daa be biɛhigu ni la; Din daa doli ŋa n daa nyɛ bɛ ni boli shɛli trentino, bee dabisili biɛɣu larigimsim niŋbu saha la din daa lee din zani yuuni 1347 la Republic of Ragusa, Dalmatia (ʒaamani-ŋɔ bɛ-ni mi shɛli Dubrovnik Crotia tiŋgbani ni la). Sexually transmitted infection E-Class Kpaɣipiɛligu doro nyɛla dori shɛlli din nyɛ paɣa ni doo laɣimbu doro. Doro ŋɔ nyɛla din gbarigira doo dablim ka o yi bɛ bo tibiri suŋ o ku mali bukaata o paɣa laɣimbu shee. Doro ŋɔ yi mali paɣa di tooi che ka o wumdi biɛrim o mini o yidana laɣambu shee. Kɔtɔmsi shɛŋa nira ni yɛn n tooi zaŋ baŋ ni doro ŋɔ be o ni n nyɛ saɣangi bɛirim,dulim kuu,kɔ pɛiligu gbʋɣʋbʋ o tooni,tooni zaɣasigʋ, ni din kam pahi. Doro ŋɔ nyɛla din ni tooi fa nira dɔɣam diyi be o ni ka o bi bo tibiri suŋ n ti o maŋa. Sherifa Gunu Sherifa Gunu nyɛla baan' so ŋun yi Savelugu (Yoo Yili) na, tudu yaɣili polo,  di bahi bahindi Dagbaŋ puli ni. Nam zuliya ni ka o yina. Gunu pilila yila mini wahi ni pini gahinda. O yila shikuru ka na nyɛla bia, amaa di nyaanga o kpaɣiri Ghana yaɣayaɣa ni Ghana zaa wahi wa' n-nyaŋ taba puuni. Sherifa Gunu daa lee la tudu yaɣili wa' wari-gonaate, ka daa lahi mɔ o mɔbu zaa "1998 Embassy Pleasure" puuni ka daa duhi o yuli wa warigonaatenima puuni yuma din garila (1990ș). Di nyaaŋa, o daa lahi be yuuni 2003 "Hiplife" wa'waribi la puuni ni o wa n-yaai o tab' zaa; o tab' kamani King Ayisoba ni Terry Bonchaka. Sherifa Gunu n-daa nyɛ ŋun pa Terry Bonchaka zuɣu diɛma maa bahigu ni. Yuuni 2017 Sherifa Gunu daa yihila yili palli na ka boli li Salamatu, lala yuli ŋɔ n-daa lahi lee o yila kpangɔ-palli la yuli. O daa kahigi ti salo kadama ni daliri shɛli din be o yili palli maa yuli maa ni nyɛla ni salo baŋ jilin' shɛli din be Africa yuya puuni. Ghana bilichini paɣa ŋun nyɛ Africa zaa nimbila, Sherifa Gunu daa niŋ bayana n-ti o nyaandoliba ban daa laɣim Ghana zaa Diɛma ni yiɣijɛm duu la ni, ni bɛ ti nyɛ bipuɣingi ŋɔ ni yɛn diɛm deen' shɛli n-ti zongonima suhudoo ka lahi nya bipola ban yisirina ni baŋsim pariga. Sherifa Gunu daa lahi demla dema Golden Tulip Hotel puuni din be Ankara (Accra) la, di ni daa ti niŋ ka Ghana Premium Networking nim yɛn zali 'Corporate Wednesday', deen shɛli din daa yɛn laɣim daabihi ka bɛ laɣim niŋdi daabiligu bɛ maŋmaŋ sunsuuni. Shinda zuɣu Shinda zuɣu / Shindazuɣu nyɛla tia din wandi binwala, ka lala binwala maa yuli booni shinda zuɣu ti. Social distancing Salo alaafee tuma yili nima yɛltɔɣa puuni, ʒilelini taba larigim niŋbu din nyɛ bɛ-ni tooi lahi booni shɛli niŋgbuna taba larigim niŋbua nyɛla alaafee so-dolisi shɛŋa din-ka tima yaɣali ka di maliŋa m-bɔri gubu bee so-doli shɛŋa din niya nyɛ ni di taɣi dɔri loorili wuligibu ka di nyɛla di din bɔrila soya n-guri niriba ka chɛri miribu ka lahi baligiri niriba ni tooi niŋdi miribu ni taba n pari taba shɛm. Di tooi nyɛla din zaana niriba sunsuuni di ni tu ni larigim shɛli beni (ka tiŋgbani kam tooi mali bɛ-ni niŋdili shɛm ka ni tooi lahi taɣili saha shɛli bɛ-ni bɔra) ka lahi mɔŋdi salo pam laɣimbu. Di yi niŋ ka baligibu niŋ tabata ni nin-vuɣ’so ŋun-ka doro miribu ni ŋun maliŋa, din ŋuna lala doro maa kpibu nyɛla din-ku chaŋ tooni, ka lala ŋɔ ni tooi baligi niriba kpibu pam biɛhigu ni.Ʒilelini taba larigim niŋbu so-dolisi maa nyɛla din ni tooi zaŋ pahi so-doli shɛŋa zuɣu n-tum tuma, kamani vuhim soya kasi niŋbu, nini-pɔbira, nuu paɣibu. Di bi daa niŋ ka COVID-19 alobo doro la daa luna, an-duniya alaafee tuma laɣingu daa buɣisiya n wuhi ni-bi yuya ni mali niŋgbuna taba larigim niŋbu n-tumidi tuma n gari ʒilelini taba larigim niŋbu ka-dama tuuli dinu ŋɔ nyɛla din kuli yɛn chɛ ka niŋgbuna bɛ-miri taba din yɛn-gu ka taɣi doro zaŋ lohi taba; tɔ amaa di pahi ŋɔ ŋuna, niriba nyɛla ban ni tooi zaŋ ʒaamani tabiibi nɛma n-niŋ miribu ni taba ka di lee pala bɛ niŋgbuna n yɛn miri taba. Din yɛn che ka dɔri loorili wuligibu baligi biɛhigu puuni ka ti alaafee bomma tuma yili nima nya faako diyi ti niŋ ka alobo doro luna, ʒilelini taba larigim niŋbu so-bɔbigu nyɛla di ni kpuɣiri shɛli ka di shɛŋa n-nyɛ karim zona mini tuma duri kparibu, waligibu ni-taba, napɔŋ gbaabu, niriba gɔrim ŋmaabu ni salo pam laɣimbu. Ʒilelini taba larigim niŋbu chuuta nima shɛŋa n-nyɛ kadama di ni tooi ʒi nin-sabiga na, n-ni tooi chɛ ka tuma bɛ chani kaliŋkaliŋ n ti pahi anfaani shɛŋa din-be salinima taba laɣimbu ni nyɛla din-ni barigi. Soɣunaayili Sɔɣanaayili nyɛla tinshɛli din be Sagnarigu Municipality, Northern Region Ghana tingbanini.Di nyɛla tinshɛli ban zooi binniɛma gulibu, daa biligu ka lahi zooi karachi nim pam. Sokam Ni Yεn Be Shεm Zalisi E-Class Ti bɔri ni ti sɔŋ la niriba pam ka bε pahi tum Wikimedia tuma ni di yaɣa n-sɔŋ che ka ti nia pali zan chaŋ dunia shεli ni sokam ni ni tooi niŋ tɔɣino zaŋ chaŋ daadamanima baŋsim yaɣa zaa. Ti bɔri ni ŋun kam tɔhiri ti kom be o ko, n-zaŋ sokam pahi ka lahi nyε ninvuɣ’ sosokam ni ni tooi bɔbili gbaagi. Ti bɔri nil ala niriba ŋɔ mali nia/tεha suma, m-be biεr’ suŋ puuni ka mali biεhishεli din viεla n-ti ŋun kana ti pahi (ni ŋun bɔri ni o pahi) bε zuɣu. yaha, ti bɔri ni ti taɣi ka gu ti tuma yaɣa ka che ban saɣindi li. Zaŋ chaŋ Wikimedia nia polo, ŋun kam pahi n-tum Wikimedia tuma mini yaɣa zaa to ni o : Sokam ni yεn be shεm zalikpana ŋɔ bɔrila taba biεhisuŋ daantaliga Wikimedia tuma puuni dunia zaa. Niriba ban be laɣingu ŋɔ ni tooi pahi binshεli din yεn sɔŋ lεbigi laɣingu maa maranima din diri dundɔŋ ni mini zambaninima kali puuni ka na kuli gbubi so’ shεŋa kali sɔŋ ŋɔ ka di nyε di dede. Sokam ni yεn be shεm zalikpana ŋɔ ʒεmi n-ti Wikimedia tumtumdiba zaa ka bi yihi so nua. Yεl’ shεŋa bee niŋsim shεŋa din tum birigi zaligu ŋɔ ni ʒi tibidarigibo na ŋun tum birigi li zuɣu. Dimbɔŋɔ ni ni tooi yila laɣingu tuma ni wuhi shεm bee Wikimedia nima sani na bε ni su laɣinsi din be puuni zuɣu. Wikimedia nira kam nyari la o tibidarigibo o yi tum birigi li, a yi nyεla ŋun na yoli kpe li mi bee a pun benimi m-mali tumdi tuma, a yi nyεla laɣingu tuma kpεma, ŋun pahi sɔŋda bee Wikimedia laɣingu ŋɔ ni nira, bee di tumtumda. Wikimedia tuma kam puuni, vuhim saha, ʒinahisi, di tu ni jilima be ti biεhigu ni, biεr’ suŋ, kolejitali, nangbanyinitali ni taba ni tiŋbihili/ tiŋbitali din viεla ni taba. Dimbɔŋɔ zami n-ti tɔhiri kom ka pahi tumdi di tuma zaŋ chaŋ bε taba sani ka di bi gaŋdi so o Yuma zuɣu, haŋkali pooli, ningbuna biεhigu, tingban’ shεli o ni yina, adiini, zuliya mini kaya ni taada ni nyε shεli, zuliya shεba ban siŋda, daadamsili zaa, balli shεli o ni mi pam, sexual orientation, gender identity, doo bee paɣa n-nyε bee baŋsim yaɣili. Ti mi bi yεn waligi so o ni zaya shεm zuɣu, tuumbaŋsim bee o ni niŋ shεli Wikimedia tuma bee laɣingu ŋɔ ni. Ti bɔri ni Wikimedia nira kam tiri o taba jilima. Fiila dibu puuni, pɔhim zuɣu n-nyεli pa pɔhim zuɣu Wikimedia tuma ni, di tu ni tiri taba jilima. Dimbɔŋɔnima amaa pa di ko n-nyεli: Ti kpaŋdila ti maŋa ni ti mali biεhisi ŋan doli ŋɔ na: biεr’ suŋtali nyεla biεribaalim ti biεhigu ni nti pshi yεltɔɣa puuni zaŋ chaŋ niriba sani nti pahi samba zaa, collegiality zonima ban yina ti sɔŋda taba ni bε soŋ taba n-zoogi. Taba sɔŋbu mini biεr’ suŋ ni taba nyεla ka a tumdi a talahi tuma ni sɔŋ che ka Wikimedia tuma ti tooni ka wali wala suma, ka viεla, ka lahi niŋdi tɔɣino zaŋ chaŋ Wikimedia nia polo. Dimbɔŋɔnima amaa pa di ko n-nyεli Dimbɔŋɔnima nyεla biεhishεli din yεn varisi, n-tahi suhu yiɣisili/ din yεn yiɣisi so suhu bee biεhishεli din yεn che ka sokam baŋ di yεn bahindi shεm. Ti ni tooi yεli ni biεhishεli nyεla muɣisigu di yiŋ ka di yaa ti saɣi ka so ti ku tooi ddeli. Muɣisigu ni tooi nyε suhu ni goo, di bahi bamdi tarimaba/ nintarimba la. Saha shεha, biεhishεli yi niŋ yim, dini tooi na bi saɣi muɣisigu amaa din tooi leegi muɣisigu di yi labi niŋ: Firimiinsi tooi yiri palo la so yi ti zaashee, yolisim bee yiko ka dii pili jilimankai, fitiina ni putɔɣu zaŋ chaŋ o taba polo. Wikimedia ni dini tooi nyεla yεltɔɣa bee tεha firimiisi ka muɣisigu ni tooi pahi di zuɣu. M-pili niŋdi binyεra a suhuyurilim, ʒiri, din bi tuhi bee din bi saɣiti bini maa, n-sɔɣira, n-gu soli bee binshεli din taɣiri bini maa nambu. dimbɔŋɔnima amaa pa di ko n-nyεli: Sorugu Sorugu nyɛla tiŋshɛli din be Sagnarigu Municipality puuni northern region, Ghana. Di mali ya bielim ka di zooi pam. Sorugu nyala din be Tamali tariga zaŋ chaŋ Kumbuŋ palo. Gumo, Salamba Yɔŋduuni ni Kaanfiehiyili n nyɛ tinshɛŋa din gili Sorugu. Tiŋa maa dabba nyɛla pukpariba ka paɣaba too zooi Kpakahili daabiligu ni. Sotali Dagbaŋ E-Class Vihigu puuni, kpamba wuhiya ni sotali nyɛla binshɛli din pili kurumbunani ha. Amponsah (1975 p.83), wuhiya ni sotali yɛda tibu nyɛla din be dunia yili luɣili kam. Tiŋgban’ shɛŋa ni, lala yɛda tibo ŋɔ nyɛla din yiɣi ka furi amaa lala yɛlli ŋɔ nyɛla din nya naba n-zani gbansabila tiŋgbana ni. Sotali nyɛla bɛ ni zaŋ shɛli n-lɛbi yɛltɔɣikpani n-yɛrili biɛɣu kam ka ti yɛda ni barina din kam niŋda yirila sonima sani na.Sotali nyɛla binshɛɣu dinbe zuliyanima pam biɛhigu puuni. Lala n-nyɛli ka di be Dagbamba gba biɛhigu puuni. Kaya ni taada nyɛla binshɛɣu andunia yili zuliya kam ni mali shɛli ŋ-ŋmɛri nyɔɣu. Di yi niŋ daliri ka zuliyanima laɣim, kaya ni taada ŋɔ ka bɛ mali n-woligiri taba. Kaya ni tadaa ŋɔ hali shɛŋa n-nyɛ: zuliya maa yɛltɔɣa, bɛ diɛma, bɛ nachiinsi dibu, bɛ churi puhibu, bɛ Naawuni jɛma, bindir’ shɛŋa bɛ ni dira, bɛ andunia yili biɛhigu ni chɛnishɛm ni din kam zaa pahi. Ti zaa mi ni zuliya kam malila bɛ kaya ni taada ni nyɛ shɛm zaŋ chaŋ bɛ biɛhigu polo ka bɛ bihi mini niŋkura yiɣisirina nti paari li, n-gbubi li ka bɛ biɛhigu viɛli n-ti ba. Hal’ shɛli din be Dagbaŋ kaya ni taada puuni ka n tuma ŋɔ yɛn tum n-jɛndi li n-nyɛ Sotali. Dagbaŋkpamba n-nya ka yɛli ni ‘’kom kam zɔrimi ni di soli’’ di zuɣu di tuya ni ti che ka ti bihi mini ti yaansi baŋdi ti kaya ni taada ni chani shɛm zaŋkpa Sotali polo Dagbaŋ. Kambɔnsi ti yɛda ni bia ni tooi nya sotim o dɔɣim ni. Bɛ wuhiya ni sonima ni tooi yihi bi’ liɛɣu ŋɔ o ma puli ni n-zaŋ o chaŋ bɛ laɣiŋgu ni nti dihi o tim maa ka labisi bia ma nti niŋ o ma puli ni dindali maa yaha. Bɛ ti yɛda ni paɣa ʒim n-kpe o bia ni di yi niŋ ka paɣa maa maali pua. Kambɔnsi lahi ti yɛda ni sotim ni tooi doli bindirigu kamani “abɛ” ʒiɛri n-kpe daadam ni. Ni di lahi tooi doli binyɛra kamani yɛri, tikpara, chinchini nti pahi nyingɔkɔrigu. O wuhiya ni sonya yi saɣi kpibu, o ni tooi zaŋ tim maa nti o bipuɣin’ so o ni yura ka di nyɛla sonya ŋɔ yɛn yaai la bia maa noli ka vuhi pɔhim n-niŋ di ni. Sulemana Abdulai E-Class Sulemana Abdulai (ka niriba pam lee mi o Dr. Mubson) nyɛla asanza nira ŋun yi Dagbaŋ na. Bɛ dɔɣi o la Saɣinarigu ka o lee zooi Savelugu. Ŋuna n-nye suhudoo bomma nangban' yini laɣingu shɛli din yuli booni Dagbaŋ Forum la zuɣulana. Bɛ dɔɣila Dr. Mubson la Saɣinarigu ka o lee zooi Savelugu. O ba n-daa nyɛ Saɣinari Naa Abdulai. O ba maa dila Banvum, n-yi ni di Saɣinarigu, n-ti lahi yi ni di Savelugu. O ma mi n-daa nyɛ Abibata. O salalantaba n-nyɛ Looya Mumuni ni Saɣinari Naa ŋun na dir' ŋɔ. O malila paɣa ni bihi ata; bɛ zaa nyɛla bipuɣinsi Tuuli, o daa chaŋla " Savelugu primary School", Ka daa lahi chaŋ "Savelugu Middle" school. O daa bi zani ni ka lahi chaŋ "Bawku Secondary School", ka daa lahi tuɣi o baŋsim bɔbu n-daa lahi kpuɣi napɔŋ chaŋ "Tamale Secondary School". Dr. Mubson daa kpuɣi la napɔŋ n-ti lahi lu Kumahi (Kumasi) karimzɔŋ karili beni ka bɛ booni li "Kwame Nkrumah University of Science and Technology" n-daa karim baŋsim yaɣishɛli beni ka bɛ booni li "Land Economy". Ka daa ti lahi chaŋ "Abideen University n-daa ti dee o "Masters Degree". O daa kpuɣi napɔŋ n-ti lu gbampiɛla tingban' ni (UK) n-daa ti dee shahira gbaŋ din yuli booni "PhD" la. "Oxford University" karimzɔŋ puuni ka o daa dee "Post-Doctorate Degree" shahira gbaŋ. Bank for Housing and Construction ka o daa niŋ o service, n-naai ka bɛ daa kpuɣi o ni. O lahi bɛila Ghana Civil Aviation Authority Board la ni ka lahi be Star Ghana nim Governing Council la Committee ni. Dr. Mubson nyɛla ŋun tum Ʒe-Ngama Zuɣu Laɣingunim' (NGOs) pam. Ŋa shɛŋa n-nyɛ: Sunsɔŋ Sunsɔŋ nyɛla tiŋ shiɛli din be Naya Saŋkara yili. Sunsɔŋ doola luli zogu la do mini Chereponi be soli yin zogu. Sunyani E-Class Sunyaani nyɛla tiŋ zuɣu din be Brong Ahafo Region din be Ghana tiŋgbanni ni. Lala tiŋ ŋɔ maa nyɛla din mali ya biɛlim ka di zooi. Di ya biɛlim maa nyɛla din m pe tab viɛnyala. Suɣashee Suɣashee nyɛla tiŋ shɛli din be Sagnarigu Municipality, Northern Region Ghana tingbani ni. Bolga palli n waligi di mini Duŋgu. Tiŋshɛŋa din gilli n nyɛ Katariga ni Wayamba. Tabibi E-Class Tabibi baŋsim nyɛla kookali tuuni din laɣindi ka baŋdi baŋsim payapaya n-dɔli so shɛŋa din ni tooi zaŋ ŋa zahim n-paɣisi zuɣusaa mini Dunia ŋɔ binshɛɣu kam biɛhigu. Takoradi Takoradi nyɛla tiŋshɛli din be Western Region, Ghana tingbani ni. Dina n-nyɛ Western Region tiŋzuɣu. Tali E-Class Tali nyɛla tiŋ' shɛli din be Tolon Naa tingban ni. Di bela Tolon district wulinluhili polo. Ayi yaɣi Nlaalaa yili mini kanshɛɣu Tali ka a paara. Tali mini Zoolanyili baɣila taba, hali di memi kpe tabi ni gba, ka sani kutooi baŋ di wɔligimsim. Tali mini Toloŋ daa bi wɔɣi ni taba. Daa maa yuli mbooni la Katiŋ-daa, ka di diri dakulo kam. Tali nyɛla din ya biɛlim ni daadam biɛlim galisi pam. Tali yiya pam nyɛla din nyɛ atakpaami yiya. Ayi yi Tali chani Daboya, Botiŋli mini Dalunbihi ka a yɛn daŋ tuui hali ti paai Jaagbo ni tiŋ shɛŋa din lahi pahi. Tamale Metropolitan Assembly Tamale Metropolitan Assembly nyɛla District shɛli din pahi district bun pinaayobu din be ti Northern Region la. Be daa kpalila Municipal District Assembly yuuni 1988 di yuli ni daa na booni Tamale Municipal District la. Pirinla lebigimsim ni niŋ bayana maa zuɣu , di daa duhi di dariza, ka yuli maa pa taɣi Tamale Metropolitan Assembly yuuni 2004, August goli ni. Tamale Teaching Hospital Ashibiti ŋɔ nyɛla ashibiti shɛli bɛ ni daa yoogi yuuni 1974. Tamale Regional Hospital n-daa nyɛ bɛ ni booni ashibiti ŋɔ yu' shɛli lala yuuni ŋɔ. Di daa kpami ni di bɔri alaafee n-tiri salinima ban be ti tudu yaɣili dibaata din nyɛ Tamale yaɣili, Waa yaɣili ni Boliga yaɣili (Northern Region, Upper West and Upper East). 2005 yuuni ka tudu yaɣili dundɔŋ ni gɔmnanti du' zuɣu (Northern Regional Coordinating Council) daa gbuni kpalanzuya ni Ghana alaafee bɔmma yaɣili (Ghana Health Service) ka bɛ daa pahi ashibiti ŋɔ dariza m-paai bɔhimbu ni wuhibu ashibiti zaa shee. Dariza ŋɔ pahibu daa che ka Ashibiti ŋɔ nya zaashee din pahiri dibaata Ghana ashibitinima din wuhiri karimbihi. Lala ŋɔ daa niŋmi ni di kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu zaŋ ti UDS alaafee yaɣili karimbihi. Tamale Teaching Hospital ni be kpeensheba nuuni nyɛla piniyini ka bɛ daa zaŋ ba wuhi salo silimiingoli February biɛɣ' pihita ayi ka yuuni 2019. Di kpamba n-nyɛ Mr. Mahmoud Hamid (kpuglana), Dr. David Zawumya Kolbilla, Prof. Francis A. Abantanga, Mr. George A. Atampugre, Dr. Abass Adam, Mrs. Dangnikuu Evelyn-Eda. Ban pahi n-nyɛ Mr. Kuuri Karim, Pham. Hamid Abdulai, Nana Agyei Mensah, Justice Eric Baah and Clara Tia Sulemana. Tamali Tamali n-nyɛ Northern region din be Ghana la tinzuɣu. Saha ŋɔ Tamali nyɛla furila ni nyo n-kpa tiŋ' shɛli zaŋ chaŋ daabiligu polo West Africa yaɣili zaa. Suhudoo be Tamali ka mali tahama pam n-zaŋ ti daabihi. Tamalinima biɛh' suŋ ni saamba gbubibu polo nyɛla sokam ni di shɛhira ka lahi kpaŋsiri zosimli. Tamali m-pahi tiŋ' kara dibaata din galisi Ghana. Ninvuɣ' biɛlim kamani 950,124 m-be Tamali. Di lahi nyɛla tiŋ' shɛli din zoori pam n-gari tinsi zaa din be West Africa. Tamalinima nyɛla ban nyee yo pukparilim, daabiligu n-lahi mali gumdi mibu mini kpakahili shitɔri. Pal' daa yila Kumahi n-kpa yaɣili ŋɔ n-ti gari Tamali tiŋ' puuni n-chaŋ Bolgatanga, ka pal' chira yiri wulimpuɣili ni wulimluɣili na n-ti tuɣili. Ka Airport gba beni.Tamali nyɛla din zooi musulinima ka di zuɣu che ka jiŋa kalinli zooi tiŋa maa ni. Jiŋa kamani; Afa Ajura Jiŋli (Ambariyyah jiŋli), Amadiyyah jiŋli, Zaamiɣu jiŋli (Central Mosque) ni Afa Basha jiŋli (Nuuria mosque) n-ti pahi Mal-haliya jiŋli (Afa Issah Bello) nyɛla niriba pam ni mi. Tamali mali zuliya balibu pam amaa Dagbamba n-galisi pam n-gari balli kam ban be Tamali. Tamali bɛla Ghana tudu polo, ka lahi za Ghana Tiŋzuɣiri ata sunsuuni tum kurumbuna saha. Di bala daansi ni Savannah Region, Upper West Region ni North East Region. Vihigu wuhuya ni Tamali lɛbigimsim biɛɣukulo puuni n-galisi gari tiŋ kam West Africa zaa. Vihigu lahi wuhuya ni daabiligu, kɔhimma ni damma lahi zooya pam Tamali. Tamali mali nanima pam, bɛ zuɣulana n-nyɛ Gukpe-naa. Gukpɛɣu mali tiŋkpansi pam ka lɛbigimsim paari di zaa. Tamali mali alepile paaki ti tali ka di bi waɣa ni Tamali tiŋpuuni. Alepile paaki ŋɔ n-zani ti tudu yaɣa ŋɔ zaa. Di mali alepilenima ka bɛ chani Ankara, ka lahi mali alepilenima ka bɛ yiri Ankara kanna Tamali. Alepilenima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ Tamali lahi mali lɔra bee loorinima kpɛbu shee, ka a yi yɛn go n-chaŋ Ghana tiŋzuɣu n-nya a ni tooi nya di loori ka di bi muɣisi a. Tamali mali lɔra ka di kuni tiŋsi kamani Ankara, Kumahi, Sunyani, Tema, Cape Coast,Takoradi, Ho, Bolgatanga, Wa, ni tiŋ shɛŋa din pahi. Loori teesanima shɛŋa n-nyɛ Metro Mass teesa, Bus Stop, Saŋkpaɣala teesa, VVIP Legion, Taxi Rank, Abaabuu teesa. Binshɛŋa nira ni ni tooi zaŋ n-gili Tamali n nyɛ; Yellow Yellow: Di nyɛla cheche buɣim din nyɛ nabaata shɛli din ʒiri niriba anahi di puuni. Di yi ti niŋ ka daadama galisim paai niriba ayɔbu di puuni, bee n-yaɣi niriba anahi, din ŋuna di kpuɣimi yaɣi maa. Di kamanima zooya pam kamani; zaɣ' piɛlli, zaɣ' dozim, zaɣ' ʒee, zaɣ' sabinli, zaɣ' vakahili ni din pahi. Teezini (Taxi): Di nyɛla loori saɣisinli n-kpuɣiri niriba anahi m-pahi ŋun duhiri maa zuɣu anu. Tamali mali mabiligu ni zɔsimli zaŋ chaŋ tiŋsi din be tiŋduya ni polo. Lala tiŋsi maa n nye: Tamali nyɛla din nyɛ baŋsim bɔbu shee n-ti sokam. Di mali karimbanima karinzɔŋ kara, shikuru bihi kura shikuruti nti pahi m mayaankalɛhi shikuruti. Tamali shikuruti galisim paagi 742 ka di puuni 94 n-nyɛ m mayaankalɛhi shikuruti, 304 primari shikuruti, 112 JHS shikuruti ni 14 SHS shikuruti. Tamali lahi mali nuuni tuumbaŋsim bɔhinbu shikuruti ka a ni tooi bɔhim baŋsim balibu kam n-di anfaani sɔhibiɛɣuni. Tuun'shɛŋa Tamali nim ni zooi kabi tumda n-nyɛ kpaluu tuma, teela, ni fita tali. Din lahi pahi n-nyɛ macheligu, nakɔhigu, daabiligu, tanmɛbo, kaapinta tuma, weera tuma, peenta tuma, anfooni yaabu tuma, kperigu kperibu tuma, bindira kɔhibu, loori duhibu tuma ni pukparilim. Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali dahi pam, Dahi maa shɛŋa n-nyɛ; Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali piibupiibu yaɣa anahi; ŋan nima n-nyɛ: Biɛɣu kulo kam Tamali tingbani lahibaya tuma duri kuli pahirimi, Lahibaya teesanima ŋɔ pula buyi, walansi (Radio) teesanima mini ninliha kpanjɔɣu (TV) teesanima. TV teesa shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; Radio teesa shɛŋa din be Tamali n-nyɛ; Tamali bɔba pula bu nahi zuƔu. Bɔba maa n-nyɛ Tamali-north constituency, Tamali-south constituency, Tamali-central constituency n-ti pahi Sagnarigu constituency. Foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be constituency nim ŋɔ ni shɛŋa n-nyɛ Lamashaɣu, Jisonaayili, Banvim, Yapalisi, Katariga, Gumbihini, Chaŋli, Ni din kam kpalim. Tamali mali la gominanti kpeen' so bɛ ni boli meyor la ka meyor maa sani yaa pam nyɛla din be o nuu ni ka o tumdi zaani gominanti. Mayor maa nyɛla Ghana tiŋgbani zuɣulana ni pii so ka o lee kuna ka kaansili (council) kpamba  ti saɣi ti o. Tɔ amaa punpɔŋɔ salo ban be Tamali yɛliya ni di tu ni di yi pa nyɛla salo zaa  piibu din yɛn kpaŋsi o kpamli maa ka che n-ti li dariza. Punpɔŋɔ Tamali mayor nyɛla Hon. Sule Salifu. maa nyɛla din zani ti dundɔŋ ni jintɔri duu (local Parliament) ka lahi zani ti dundɔŋ ni kpamba (local executive). Tamali mali la shɛɣini mini wuuni yuuni kam puuni, ka di be koppen's climate pubu ni. Tamali saa piini la silimin goli April hali ti kpa September bee October ka di yaa be July mini August ni. Wuuni mi piini la silimin gɔli November nti kpe April Piligu. Tamali mali la saha di baa ayi yuuni kam puuni. Dini n nyɛ Siɣili Saha Siɣili saha ka pukpariba gbandi ni bi kɔ. Saha ŋɔ, saa pilindi la mibu. Saa piligiri la silimin gɔli April zaŋ chaŋ silimin gɔli June, di saha pukpariba kɔya ka biri bimbira ka shaɣu naan shɛi. Shaɣu shɛɛri la silimin gɔli July hali ni silimin gɔli September sunsuuni. Wuuni Saha Saha ŋɔ ka pukpariba kpuɣiri bindira. Wuuni pilindi la silimin gɔli October saha zaŋ hali ni silimin gɔli April. Di pilindimi ni wuntaŋ yaɣi yaɣi saha din gbai silimin gɔli October haali ni silimin gɔli December sunsuuni, ka kikaa mi dɛi hali ni silimin gɔli March. Din saha walugu gba dɛɛi n zaŋ kpɛ siɣili saha. Wuuni saha nyɛla tankpagbuligu ni tooi zooi pam ka di nyɛla mori mini tihi zaa kuumi. Tamali nyɛla din mali feera duri pam, ka di pam nyɛla ban kpuɣiri tumtumdiba n niŋdi dinni. Di shɛŋa n-nyɛ Anashaara Tiles, Malitima n-ti pahi Wun-nam company Ltd. Tamali nyɛla tiŋ sheli Banki tuma duri ni zooi pam, shɛŋa nyɛla Gomnanti ni su shɛli ka shɛŋa nyɛ salinima gba ni su shɛli. Banki shɛŋa din be Tamali n-nyɛ Ghana Commercial Bank Ltd (GCB), National Investment Bank ni Zenith Bank. Alepile paaki nyɛla bɛ ni daa zali ka di yabili nyɛ din kpaŋsiri linjimanima tuma dunia tɔbu shɛli din daa ŋme m-pahiri ayi la saha (World War II). Matuuka yiɣirigu lubu shee polo daa nyɛla bɛ ni bɔ shɛli Nyohini, kamani maali ayi Nuzaa Tamali yaɣili December,1940. Tuuli Gomnanti zaŋ ti Ghana tingbani daa dihi o nuu gbana zuɣu ni bɛ mɛ airport shɛli din nyɛ din ni tooi yi Dunia luɣili kam ni di zaŋ zali linjimanima maali pinyini Tamali wulimpuhili ni di zaŋ baŋsi di sochibisi zaashee/anfaani. Di ni daa pili viɛnyɛla maa zuɣu, di daa ti chemi zali ni bɛ ni daa ŋme m-paai gomnanti di saha maa yuuni 1996 la. Tamali nyɛla tiŋ shɛli din mali alaafee tuma duri pam, di shɛŋa n-nyɛ; 1. Picona Hotel 2. Radarch Lodge and Conference Centre 3. Miricha Hotel 4. Nim Avenue 5. Modern City Hotel 6. Sabonkudi estates 7. Regal hotel 8. Target Hills hotel 9. Pioneer lodge 10. B Sheini hotel 11. Naat guesthouse 12. Ganaa hotel 13. Global dream hotel 14. Mariam hotel 15. Walji lodge Tampe-Kukuo E-Class Tampe-Kukuo nyɛla tiŋkpan’ shɛli din be Tamali yaɣili. Di lahi nyɛla Gulkpɛɣu kparibɔɣiri ni yini. Di zuɣu Gulkpɛ-Naa n-leeri li. Di bela Kumbuŋ palli yaɣili. A yi yi Tamali chani Kumbuŋ nti paai Malshegu, di bela nuzaa zuɣu. Di mini Malshegu bala daansi. Tiŋkpansi anahi n-gili li. Kumbuyili bela di wulin’ puhili poli, Malshegu di gulinyaansi, Kukuo Yapalisi di wulin’ luhili ka Sɔɣunaayili mi ʒe di toon’ dini. Tampe- Kukoo daa pun benimi hali ka Anasaaranima ti naan yi kana Dagbaŋ ŋɔ. O wuhiya ni Tampe-Kukoo daa bela Gulkpɛ-naa tiŋgbani ni ka lala saha maa Gukpenaa daa na ȝila Yani. Kaleem lahi wuhi ni Tampe-kukoo ni daa pili shɛm m-bɔŋɔ; ni dɔɣirikpeen’so (bɛ so lahi ȝi o yuli) n-daa zaŋ o niriba na nti ȝini ni maa ni (Tampe-Kukoo) n-gbubi ba (niriba bi lahi tooi baŋ o ni daa yi luɣ’shɛli polo na ni o niriba maa). Kaleem buɣisiya ni tampima n-daa galisi Tampe-Kukoo pam. O wuhiya ni di saha maa niriba ban daa be Yaan Naa sulinsi ni yi daa kpuɣi bɛ puu atam, bɛ yɛn piila shɛli n-tahi Yaan nayili nti ti farigu (Yaan Na’so ŋun yuuni ka yɛli ŋɔ niŋ maa yuli nyɛla niriba ni tam shɛli) amaa ni lala dɔɣirikpɛma ŋɔ ŋun daa bi niŋdi lala maa. Kaleem lahi wuhiya ni di saha n-nyɛ tikub’naa daa chaŋ nti yɛli Yaan Naa ni dɔɣirikpeen’so m-be Gukpɛɣu n-kpuɣiri o puuni atam ka bi tahiri farigu na n-tiri ŋun Yaan Naa. Kaleem wuhiya ni yɛlli ŋɔ ni daa lu Ndan Yaan Naa tibili ni o suhu daa yiɣisiya pam ni di saha ka Yaan Naa che ka bɛ chaŋ ti zaŋ lala dɔɣirikpɛma maa na. Lala saha ŋɔ Yaan naa daa na øila Yani Dabari din be Gushee mini Tamaligu sunsuuni la. Kaleem bi tam ka lahi yɛli ni ‘’Tampima mi ku tooi ko” ni dina n-daa nyɛ bɛ dii boli tiŋa maa yuli Tampe-kukoo. Tampion E-Class Tampion nyɛla tiŋ'shɛli dim be Northern Region Ghana tiŋgbaŋ ni. Ninkura wuhiya ni Tampion pilila tiŋa yuli booni Tinkurugu. Tinkurugu ŋɔ daa nyɛla buɣu tiŋa ka Tindana mini o niriba beni. Ni yuun’shɛli ka sanzali daa ti zani n-yuui hali ka niriba ti kpira. Tindana ŋɔ daa niŋ o niŋsim zaa ti naai ka taɣibu bi kanna. Dina n-nyɛ o ti yihi bihi n-tim ni bɛ ti zu duniya nyaaŋa. Tuumba ŋɔ ni daa labina ni lahibal’ shɛli daa nyɛmi, ni bɛ ʒila bɛ ya maa buɣili yuli booni zinyabo vuhim zuɣu ka lahi yori o vuri ka di che ka o su’jee be bɛ zuɣu. Di zuɣu ni bɛ mali ʒini wulimpuhili. Tindana ŋɔ ni daa wum lala ka o daa zaŋ o niriba ka bɛ chaŋ ti ʒini bɛ ni ʒi shɛli zuŋɔ ŋɔ. Ni lala tingbani maa ni daa malila kuɣili bee tampiŋ. Lala ŋɔ zuɣu ka bɛ daa boli tiŋa maa Tampiŋ. Tampiŋ maa ka bɛ chilim nti boli lee Tampion zuŋɔ maa. Tatale-Sangule District Tatale Sangule District nyɛla district shɛli din pahi districts pishi ni ayobu la puuni din be Northern Region Ghana tingbanni. Techiman E-Class Techiman nyɛla tinshɛli din be Bono East Region, Ghana tingbani ni. Test kit E-Class Binzahindigu (Test kit) nyεla bin’ shεli din mali zahindi baŋdi bin’ shεŋa bee binyεra yaɣa pam puuni, kamani; Bin’ zahindigu din zahindi baŋdi doro biεhigu ni di nahingbana (Medical diagnosis). Bε tooi booni li la zahimbu bee vihibu. Zahimbu ŋɔ ni bɔri shεli nyεla di vihi baŋ ŋun bɔri alaafee maa yεlikura ni o ningbuna ni zahimbu. Saha pam puuni, zahimbu yim bee din gari yim soya m-beni, kamani “ medical test” ni “ posthumous diagnosis”. Alaafee zahimbu tooi nyɛla din yεla to, dama dɔr’shεŋa pam beni ka di biεhigu mini di nahingbana bi do palo ni. Bin’ zahindigu din vihiri baŋdi binyεr’ shεŋa ŋan be tiim puuni (Reagent testing). Di nyεla bin’ shεli bε ni mali zahindi baŋdi binyεr’ shεŋa ŋan be tiim ni, di tooi zooi ka di nyεla ti’ shεŋa zalisi ni bi saɣiti shεŋa la. Di ni niŋ ka tima yoli la zuɣu chεmi ka bε ni bɔli shεli “drug checking” (tima vihibu) bee “pill testing” (tiim zahimbu) gba beni. Binzahindigu din zahindi poora din mali lɔɣu/barina (Hazardous powders testing kit). Lala binzahindigu ŋɔ, 2020Gene system, Inc nima n-nyε ban maali li. Lala binzahindigu ŋɔ n-nyε binzahindi kpeeni ka US nima, hazmatinima mali zahindi poora din mali barina bee lɔɣu. Bin’zahindigu din zahindi doo yi ti bili paɣa. (Rape kit). Sexual assault forensic evidence (SAFE) binzahindigu. Sexual assault evidence collection binzahindigu (SAECK), sexual offense evidence collection (SOEC) bin’ zahindigu (PERK) ŋanima zaa nyεla alaafee bo n-ti yilinima ni mali shεli baŋda so yi ti mirisi paɣa doni. Lala bε ni vihi nya shεli  ŋɔ ni tooi che ka bε puhi ni bε bo bε ni zilisi so ŋɔ ka di zaligu ti di o. Chicago tingbanni ka bε daa tuui maali lala bin’ zahingdigu ŋɔ yuuni 1970s ni di sɔŋda bɔri vihigu din ka daɣiri n-tiri ba di yi ti niŋ ka so mirisi paɣa doni. Paɣipuli binzahindigu (Pregnancy test). Di nyεla bin’ zahindigu din baŋdi paɣipuulana bee paɣa yi ti mali pua. Soya dibaayi m-be dini ka kpa talahi pam, dina n-nyε ; n-zahim baŋ ninsala pua ni nyε shεli (human chorionic gonadotrophin (HCCG) din be ʒim bee dulim puuni la. Din lahi pahi nyεla Ultrasonagraphy, di zahindila ʒim ni m-baŋdi paɣa puulana yina yoli zali puli. Paɣa puulana kam yεn mali la pua bε yi zaŋ lala binzahindigu maa zahim ba, paɣa mini o yidana yi laɣim bakoi nyaaŋga o yi bi nya o sɔrilim/ paɣitali. Bin’ zahindigu din zahindi baŋdi ŋun ŋme malifa/ bunbura din kpalim malifa ŋmεra nii bee o nεma ni. (Gunshot residue). Niriba lahi mi li la “"cartridge discharge residue (CDR)" bee “"firearm discharge residue (FDR"). Di nyεla bunbura din kpalim ŋun ŋme malifa nuu ni bee o nεma ni. Din tooi nyε kamani nyɔhi bee pa nyɔhi n-yina malifa noli maa ni, di yi ni nani malifa kuɣili maa  nyɔm. Ban yuuni ka vihiri tingbani zalisi zuɣu zahindi ŋun ŋme malifa nεma ni o ningbuna ni bε nya  bunbura din kpalim m-baŋ ŋun di beni bee m-miri malifa maa ŋmεbu saha. Malifa ŋmεbu bunbura ni tooi chaŋ gari 3-5 waɣilim. Di yi chaŋ pam, bunbura biεla ka bε ni tooi nya. Bin’ zanhindigu din zahindi baŋdi tankpaɣu balibu/ tankpaɣu zahimbu (Soil test). Din tooi zaŋ ti tankpaɣ’ yini bee zaɣ’ bɔbigu ni vihi baŋ di ni nyε shεli daliriti pam zuɣu. Di yi ni nani ni di tooi baŋ tankpaɣu maa ni nyε shεli ka bε tooi baŋ binbir’ shεli din ni biri dini ka mali alaafee.   Ni di tooi lahi che ka bε baŋ ka wuhi kulim din viεla n-ti pukparilim. Testing Dahimbu bee Zahimbu nyɛla baŋsim bɔbu vihigu din niya nyɛ ni di tooi kpahim n baŋ bɛ-ni zahindi so baŋsim, o baŋsim pariga, o toosim zaŋ chaŋ tuun-shɛŋa tumbu ni, o niŋgbuna ni kpɛŋ din yi polo bee m baŋ bɔŋ-shɛlini o ni bɛ biɛhigu yaɣa yaɣa puuni (kotomsi, ti ni niŋ biɛhi shɛŋa mini bɛn-yara shɛŋa yarida ti biɛhigu puuni). Zahimbu ni tooi zahim noli-ni, takara zuɣu, komputa zuɣu, bee kadi niŋ kpahimbu bɛ-ni zahindi so zuɣu n zaŋ-kpa o baŋsim parigu polo bee ka di puhi-o ka o tum tuun’ shɛli dinni wuhi ni o shiri mali baŋsim parigu. Zahimbu mali waliginsim ni taba zaŋ jɛndi di sitaayi, di pkɛŋ n-ti pahi di yɛli bɔra. Gbaabu shɛli kani din nyɛ gbaari yini n zaŋ jɛndi di ni tu ni zahimbu doli so-chibi shɛli n-ti pahi di pkɛŋ ni tu ni di nyɛ shɛm. Di zooya ka zahimbu so-chibiga ni di kpɛŋ tooi doli-la karimba niya ni baŋsim yaɣishɛli o ni wuhira, baŋsim bɔhimbu yaɣili, karim-zoŋ galisim, baŋsim bɔbu karim zɔŋ nia ni nyɛ shɛli n-ti pahi baŋsim bɔbu fukumsi nima ni bɔri shɛli nyɛla baŋsim bɔbu vihigu din miya nyɛ ni di tooi kpahim n baŋ bɛ-ni zahindi so baŋsim, o baŋsim pariga, o toosim zaŋ chaŋ tuun-shɛŋa tumbu ni, o niŋgbuna ni kpɛm din yi polo bee m baŋ bɔŋ-shɛlini o ni bɛ biɛhigu yaɣa yaɣa puuni (kotomsi, ti niŋ biɛhi shɛŋa yarida ti biɛhigu puuni). Zahimbu ni tooi zahim noli-ni, takara zuɣu, komputa zuɣu, bee kadi niŋ kpahimbu bɛ-ni zahindi so zuɣu n zaŋ-kpa o baŋsim parigu polo bee ka di puhi o ka o tum tuun’ shɛli dinni wuhi ni o shiri mali baŋsim parigu. Zahimbu mali waliginsim ni taba zaŋ jɛndi di sitaayi, di pkɛŋ n-ti pahi di yɛli bɔra. Gbaabu shɛli kani din nyɛ gbaari yini n zaŋ jɛndi di ni tu ni zahimbu doli so-chibi shɛli n-ti pahi di pkɛŋ ni tu ni di nyɛ shɛm. Di zooya ka zahimbu so-chibiga ni di kpɛŋ tooi doli-la karimba niya ni baŋsim yaɣishɛli o ni wuhira, baŋsim bɔhimbu yaɣili, karim-zoŋ galisim, baŋsim bɔbu karim zɔŋ nia ni nyɛ shɛli n-ti pahi baŋsim bɔbu fukumsi nima ni bɔri shɛli. Dahimbu ni tooi nyɛ karim-zɔŋ ni dini bee din-pa karim-zoŋ ni dini. Din-pa karim-zoŋ ni dahimbu kotomsi n nyɛ kamani bia lana yi dahim o bia zaŋ chaŋ o karimbu polo. Din mi nyɛ karim-zoŋ ni dahimbu n nyɛ kamani kpalinkpaa dahimbu dahimbu din niŋ karim-duu puuni bee alaafee tumtumda ŋun mali zuɣu'puri bee haŋkali baŋsim yi dahim so ni o nya o zuɣupuri tuma ashibiti puuni. Dahimbu din yirina karim-zoŋ ni tooi chɛnimi ni shɛhira gbaŋ bee darija tibu. Dahimbu ni tooi niŋ ka di daliri nyɛmi ni di zaŋ bɛ-ni zahindi shɛba baŋsim m-maɣisi taba bee kadi daliri nyɛmi ni di baŋ bɛ-ni zahindi so gbaabu zaŋ chaŋ bɛ-ni wuhi o binshɛɣu, bee ka dahimbu niŋ ni di nyɛ yɛla diba'ayi maa zaa. Karimba, alaafee tumtumda, fukumsi tuma nima bee ŋun-su zahimbu tuma ni tooi nam ka niŋ zahimbu. Saha shɛŋa, ŋun namidi zahimbu ni tooi-pa ŋun lahi yɛn niŋ zahimbu maa o maŋmaŋa. Kotomsi, karim baŋsim zahimbu tuma yili nima, ban-su zahimbu mini karim bɔhimbu vihigu laɣingu shɛli ban bɛ-bɔri nyɔri bɛ-tuma ni nyɛla ban-tooi namdi zahimbu din-tam kalinli zuɣu a maa ka lee pa ban-yɛn tim nuu zahimbu maa n. Kurinbunni ha Chaana n-daa nyɛ tiŋgbani shɛli anduniya tiŋgbana zaa puuni ban-tuui niŋ zahimbu bɛ tiŋgbani yaɣa zaa ka daa pii yuli n-bolili ni imperial examination. Lala zahimbu ŋɔ daliri daa nyɛmi ni-bi yuli n gahim ninvuɣ'shɛba n-ti ba zaa shɛhi bɛ-gomnanti ni. Lala imperial examination ŋɔ daa nyɛla Sui dynasty ni zali shɛli yuuni 605 AD ka Qing dynasty daa lee wurimli yuun-tuhili ni Kɔbishi-ta nyaaŋa yuuni 1905 puuni. England nima daa kpuɣi lala dahimbu so-doligu maa yuuni 1806 ni-bɛ gahim niriba n zaliba zaa shɛhi din-pa siyaasa zaa shɛhi. Lala zahimbu so-chibiga ŋɔ daa ti lee bɛ-ni zaŋ shɛli n niŋ bɛ karim bɔhimbu ni kadi dii tee wula n gili an-duniya yaɣa zaa dama bɛ-daa nyɛli ka di niŋla din-tam kalinli zuɣu (kotomsi, di daa nyɛla din mali zalikpana dinni tooi mɔŋ ban-tiri bɛ-ni zahindi shɛba darija ka bi ku tooi n baŋ bɛ-ni zahindi shɛba maa ni nini ka lala ŋɔ zuɣu daa chɛ ka a`dalichi be bɛ darija nima maa tibu puuni. Dini daa niŋ ka lala zahimbu ŋɔ kpɛma ti ʒaamani ŋɔ karim baŋsim so-chibiga ni, gomnanti tumtumdiba ban-pa siyaasa nima zahimbu poi ka bi naayi zaliba zaa-shɛhi daa din-mali zali chimsimam ka miligibu ka di puuni, ka zaɣa daa lee kuli bela zahimbu din tam kalinli zuɣu din-ni chɛ ka shikuru bihi bɔŋ ni tooi ʒini ka bi zahim-ba ni bɔhisi din-be takara nima ni. Ban di tooni ni lala ŋɔ maa n-daa nyɛ "burgeoning" gomnanti tumtumdiba ban-pa siyaasa nima tuma-duu yili din daa kpuɣi napɔŋ tuuli zaŋ chaŋ niriba tuma kpuɣibu ni di ni tu shɛm yuun kɔbishi-yi din-garila England tiŋgbani ni. Ti Tinŋbana Nama Tiɛri Kurinbuna ha, ti tinsi daa nyɛla din mali tihi ni mɔri.Ya ka di zaa kpalim? Binkɔb'bihi ni binkɔb' Kara gba daa be mɔri maa ni.ʒilinsi mini salinim binbora chɛ ka ti tingbana nama tiɛri gbarigira ka kpihimda. Ban kuri mɔɣuni binkɔbiri bɛ nimdi zuɣu biɛni, n yɛrila pegɔriba.Yaha, ban gba nyɔri mɔri ka piri sala gba tumdi tihi ni binkɔbiri barina pam. Ti tingbana nama tiɛri gubu ni sɔŋ n che ka tibirisabilim niŋ asama, dama tilahi neenbɔra ku niŋ tɔm ti kpamba. Yaha, ti tingbana shɛŋa ti ni mali kɔra ni niŋ yaa dama tivari ni binkɔbiri ban kpi ni pahili kulim. Tihi Din Mali Nyɔri Dagbaŋ E-Class Piligu sokam mi tihi ni nyɛ shɛli. Tihi gba nyɛla nyɛvilan' nima, tihi lahi nyɛla daadam kam sima. Di bayana m-boŋɔ Tiŋduɣu Tiŋduɣu nyɛla tiŋ'bila m be Northern Region Ghana tingbani ni ka be Saboba District. Tolin-Naa kali Tuma ni nyɛ shɛli E-Class Naa yaba Tolin-Naa kali tuma chaŋmi nti lu n-zahim Zanduu-Naa kali tuma ni nyɛ shɛli, dama Zanduu-naa bia n-nyɛ Tolin-Naa. Dinzuɣu,Tolin-Naa gba kali tuma kuli nyɛla Wun' yuɣiri kpana wuhibu. Naa yaba Tɔluŋ-naa n-zaŋdi wun'yuɣiri kpana n-ti wuhi N dana Yaan na'palo so bɛ ni yoli gbaai maa ka o po pɔri niŋ li. Vihigu wuhiya ni lala Wun’yuɣiri kpana maa diba ayi bela Naya (Yendi), ka diba ayi gba be Toluŋ ka Toluŋ-naa leei nyɛ Yɔɣu kpeen’so ŋun su di zaa yiko ni di tuma, nti tabili di maalibu zuɣu gba. Naa yaba Toluŋ-naa yi kuli  zaŋ Wun’yuɣiri kpana maa zaŋ kpe  N dana Yaan Naa kuli, n yi biɛɣu n-zaŋ li ti ka bɛ zaŋ wuhi  Yaan’na palo maa ka o po pɔri niŋ li naai, ŋun gba kali tuma naami maa. Lunsi tooi salindi Toluŋ-naa ni “ Wun’yuɣiri-naa, Naa Gbewaa tɔbu mia-lana, Naa Gbewaa kpana-lana” Tolon District Tolon District nyɛla district shɛli din pahi districts pishi ni ayobu(26) la puuni din be Northern Region Ghana tingbanni. Tolon District nyɛla din be tudu yaɣli wulin luhli polo. Toloŋ piligu E-Class Bɛ yɛliya ni Tolon pilila Naa Shitɔbu zaŋ gbaai Naa Nyaɣisi ʒɛmani. Naa Nyaɣisi n-daa yɛn chaŋ o tɔbu, ka Zanduu-Naa zaŋ o bidibiga n-ti o ka bɛ yin chaŋ tɔbu maa. Bɛ yɛliya ni Naa Nyaɣisi mini Zanduu-Naa bia ŋɔ daa tuhimi hali nti paai Baɣili n-daa kpalim ʒini ni. Ni ka Naa Nyaɣisi daa zaŋ o wulanyili n-ti Zanduu-Naa bia maa. Din n-lee Tolon zuŋɔ ŋɔ. True Jesus Church E-Class True Jesus Church nyɛla aleluyani din ʒi di gama zuɣu. Di pilila yuuni 1917 Beiijing, China tinzuɣu la ni. Tini ʒi saha shɛli ŋɔ (yuuni 2015), di nyaandoliba miri million 2.5 be tinsi 53 duniya luɣa ayɔbu puuni. Cheechi ŋɔ nyebili chaŋ mi ti jɛndi Pentecost Christatali yaɣ' shɛli din daa pili yuuni 1900 nyaangi la. Yuuni 1985 hali ni woyo, “True Jesus Church” dolodolonim’ kpa naba Ghana tingbani ni. Be niya nyami ni bɛ kpa waazu n-baŋsi ninsal kam zan kpa Naawuni nam lahibal’ suŋ polo ka teeba anabi Yisa labibu na yɛla. Cheechi ŋɔ zalila yɛda zalkpana pia, ŋa nim n-nyɛ: Turki E-Class Turki (Turki Tiŋzuɣu) nyɛla tingban shɛli din be Europe, Asia. United Nations Guiding Principles on Business and Human Rights United Nations Guiding Principles on Business and Human Rights (UNGPs) nyɛla sochibisi din gbubi fukumsi pihita ni yini shɛli din kpɛhiri United Nations (UN) "Gubu, jilima tibu ni yɛla dooshee nyɛbu" din nyɛ sodahi zaŋ kpa ninsali fukumsi tali ni yɛli sɔŋda din gari nti pahi daabilim yɛltɔɣa palo. University for Development Studies (UDS) E-Class Upper East Region E-Class Upper East Region nyɛla din be Ghana regions pia ni ayobu la puuni. Bolgatanga n-nyɛ di tinzuɣu. Upper West Region E-Class Upper West Region nyɛla din be Ghana regions pia ni ayobu la puuni. Wa n-nyɛ di tinzuɣu. Vaccine Vaccine nyɛla ti' shɛli bɛ ni mali ni di kpaŋsi ningbina ni tɔb' bihi ka che dɔribimbir' shɛli din looira. Vaccine tooi zooimi ka mali namsim shɛli din ŋmani binneembihi shɛba ban tahiri doro maa na. Di tooi zooi ka di nyɛla lala dɔribimbirili maa zaɣi gbariŋ bee di zaɣi kpiŋ puuni ka bɛ nam li. Lala namsim ŋɔ kpirisirila ningbina ka di yuli nya di barina tali, ka ku li, ka lahi baŋ ka ku dɔribimbirili kam din ŋmani lala namsim maa, din dee yi ti niŋ ka di kpena ningbina maa ni na. Vaccine ni tooi nyɛ "prophylactic" (ni di gu ka chɛ dɔribimbirili bee m-baligi di barinatali yaa din dee yi ti niŋ ka di yen kpɛma ningbina ni) bee din nyɛ "therapeutic" (ni di tuhi dɔribimbirili din pun kpɛna nir' ningbina ni, kamani "cancer" doro). Vaksin tibu ka bi booni "vaccination". "Vaccination" ŋɔ n-nyɛ sokam ni dihi tabili ni di taɣiri salinim ka chɛri dor' shɛŋa din looira; kaman Gbaŋkɔɣu, Titanɔs, ni din pahipahi ka daa pɔ ni dini naai andunia zaa. Vaksin nim kaman kɔhinpɛligu dini la, HPV vaksin ni gingaɣifiinsi vaksin pun faai dunia zaa bahi yuma kaʒe. Andunia laɣingu din yuli booni World Health Organization (WHO) yaliya ni vaksin nim beni n-tibiri doriti dabamdabam din kalinli paai bin pishi-anu. Edward Jenner nim n-daa kuri Vaksin mini Vaksineshin bachim ŋɔ ka di yila bachi shɛli bini booni Variolae vaccinae (Nahu kandaba). Yuuni 1798 ka Edward daa sabi vaksin yuli n yihili pɔlo. Yuuni 1881 ka Louis Pasteur daa yali ni di tu ka tim kam din mali ni di tuhi dotti yuya yipa booni Vaksin din yan lԑbi jilima ni tibigibu n-zaŋ ti Jenner gba. Ventilator E-Class Ventilator nyεla  maʒini din ʒiri pɔhim n-tahiri ka yihiri li na ninsala sapuɣu puuni, di sɔŋdi la barinima ban ku tooi vuhi  bee ban vuhim bi saɣi ba ka bε  vuhira. ʒemani ŋɔ vεntiletanima maa pa nyεla tabibi maʒina, amaa nuhi ni vεntileta gba nyεla din ni tooi sɔŋ barinima ka bε tooi vuhi. Vεntiletanima ŋɔ tooi tumdi tuma la ban barigu kpεm' duu, ti dundɔna ni ashibitinima la ni nti pahi saha shεli di yi ti kpuri na. Bε tooi booni vεntiletanima ŋɔ la (Rεsipiretanima) “Respirators”, dina daa yoli ka bε booni li yuuni kura ha 1950s . Amaa saha shεŋa, bε daa mi li ka di nyεla nin’ pɔbirigu Vuhum pahirigu ŋɔ nyɛla maʒini shiɛli din sɔŋdi sapuɣu tuma. Di nyɛla binshiɛli din sɔŋdi niriba kamani barinima ban be ashibti nimani ka vuhum nyɛba tɔm. Bihi mini ninkura ni tooi bɔri lala maʒini maa ni di pahiba vuhim bɛ yi ti kpaŋdi dɔri shiɛli puuni. Ŋmahima shɛŋa din yɛn che ka daadam ti bɔri laa maʒin maa n nyɛ: Saha shɛŋa beni ka daadam ni tooi be yɛl' shiɛli puuni ka di che ka vuhim nyɛ o tom, lala bini maa ka bɛ booni "vuhim fabu". Lala maʒini maa n sɔŋdi ka vuhim kpɛra ka lahi yiri daadam sapuɣuni di yi ti niŋ ka vuhim maa fa. Dɔɣitenima ni zaŋ laa maʒini maa niŋ di lana ka di sɔŋ o vuhim. Operation shɛŋa ʒemi ni bari maa na be lala maʒini maa ni saha biɛla bɛ yi ti naagi lala operation maa. Ŋmahanli, bari shɛba ban operation niŋ bɛ suhu ni, bɛ yi yɛn chiɛla ban niŋ lala maʒini maa ni shee biɛɣu neei n ni tooi yiɣsi ʒini bɛ tɔli. Bɛ ni tooi niŋ lala maʒini maa ka di mali alarm wuhira pressure shiɛli din be so vuhim ni, kamani so vuhim tariga, ni vuhum maa ni tooi yirina Shɛm, ni zaŋ chaŋ vuhim paɣirigu maa tuma polo,kamani pohim yilibu, di tuma ni ti baligira, ni maʒini maa ni ti zaɣisi tumbu. Di jia kuli nyεmi, ʒemani ŋɔ vεntiletanima mali yεla pam din mali ʒiri pɔhim balibu pam kamani tεεban, pɔhim ni din tiri pɔhim, valivunima ni tupu ni ŋan kam pahi. Lala bini din ʒiri pɔhim ŋɔ nyεla bε ni zaŋdi shεli n-tiri bari ŋɔ vuhim. Di yi nyεla tεεba (turbine) ka bε zaŋ niŋ o, di daari la pɔhim n-gari  vεntileta puuni n-doli valivu puuni hali ni bari maa vuhim yaɣa. pɔhim din mali yaa yi yi n-chaŋ, bari maa vuhiri li mi m-bahi na biεla o sapuɣu maa ni lahi ka yaa zuɣu, o yi vuhi, pɔhim maa tooi  dɔli la so’ shεli yira ka bε bɔli “one-way valve” bari maa luɣ’ shεli bε ni bɔli “patient manifold la. Vεntiletanima ŋɔ  ni tooi lahi mali bin’ shεŋa din yεn yuuni bari maa zuɣu dɔɣitenima yi ka o sani, (ŋa shεŋa n-nyε pɔhim maa yaa, di timsim, di chandi, ni vεntileta maa tuma kamani, pɔhim maa yi yinda, maʒini yi ti kpi)  baatirinima, pɔhim guŋgɔna, nyεla din zaa beni n-sɔndi bari maa. Pumpɔŋɔ, bε zaŋla maʒini din nyε kɔmpuuta ni niŋdi shεli n-zali lala maʒini  maa. 4. https://www.nhlbi.nih.gov/health-topics/ventilatorventilator-support 5. https://www.verywellhealth.com/when-a-ventilator-is-necessary-3156902 Veronica Bucket Veronica Bucket nyɛla bɔkati palli din yina ka bɛ mali li m-paɣiri nuhi Bɔkati maa mali pɔmpi zuɣu di gbunni, ka nyɛ bɛ ni zaŋ shɛli tam ka di wuɣi zuɣusaa bela ka che tiŋa, ka ŋmani be di gbunni taɣiri kopaɣirim maa. Veronica Bekoe n-daa tuui mali Veronica Bucket. Ghana nira, ŋun yuli booni Veronica Bekoe n-daa tuui yihi li na. O yuli ka bɛ zaŋ boli lala namsim ŋɔ. Bekoe nyɛla tabibi yaɣ' shɛli bɛ ni booni "biomedical science" la baŋda ŋun tum Ghana Alaafee Tuma Zuɣu yaɣ' shɛli bɛ ni booni "Public Health and Reference Laboratory" la, yuuni 1972 ti kpa yuuni 2008. Veronica Bucket nyɛla nupaɣiri bɔkati shɛli din yala bɛ to ka nyɛ din kpaŋsiri ka ti paɣiri ti nuhi viɛnyɛla ni ko shɛli din zɔri ni. Bɛ daa bɔhi Bekoe, ka o yɛli ni o daa mali la lala bɔkati ŋɔ ni di sɔŋ o mini o taba ka bɛ tooi paɣira bɛ nuhi viɛnyɛla ni ko shɛli din zɔri ni, bɛ yi ti naai bɛ tuma "laboratory". O yɛliya, "di zooya ka ti tooi laɣimda m-paɣiri ti nuhi niŋdi ŋman yini ni, lala niŋsim ŋɔ nyɛla din ni tum ti barina pam".  Lala tumtumda tab' ŋɔ daa lee nyɛla ban larimdi bɛ nuhi ni dɔribimbira ka tiɛhi ni bɛ paɣirimi yihiri ŋa. Baayan anfaani shɛli din be nuhi paɣibu ni zaŋ jɛndi COVID-19 doro la polo, Veronica Bucket lahi nyɛla din mali bukaata pam luɣi shɛŋa pɔmpi kom ni dii bi yɔli. Lala bɔkati ŋɔ lahi nyɛla bɛ ni mali shɛli kur' bukaata pam gbansabila tiŋ shɛŋa dabam. Di ni tooi be luɣi shɛŋa pam n-nyɛ shikuriti ni, ashibitinima ni, Naawuni jɛma duri ni, n-ti pahi luɣi shɛŋa pɔmpi nim ni kani. Di nyɛla din nya yuli pam dibahibahindi COVID-19 doro la ni daa yina ti gbahiri niriba ka di ka zaŋ buɣisi la, ka di zuɣu che ka niriba paɣiri bɛ nuhi saha kam din yɛn baligi doro maa yaligibu. Ekiti State din be Nigeria puuni la Fukumsi kpambala kpɛma, ŋun yuli booni Kayode Fayemi la daa ŋmɛ kuŋ ti o tingbani maa nima wuhi, ni luɣi shɛŋa zaa salo ni laɣimda tu ni di mali pɔmpi kɔm din zɔra bee Veronica bucket nima "din yɛn kpaŋsi nuhi paɣibu saha kam". Dimbɔŋɔ nyɛla din yɛn sɔŋsi gu ka taɣi COVID-19 doro ŋɔ yaligibu. Pɔi ni COVID-19 doro yibu na, lala namsim ŋɔ daa nyɛla bɛ ni mali shɛli kuri bukaata shikuru shɛŋa mini ashibti shɛŋa ni. To amaa, di nyɛla din pa mali daa pam pirimla bukaata shɛli di ni mala zaŋ jɛndi doro maa tuhibu polo. Pumpɔŋɔ, di pa nyɛla nir' ni tooi nya binshɛɣu luɣa pam kamani dahi ni, ashibtinima ni, ni ʒɛ-n-gama mini gɔmnanti tuma duri ni. Nuuni tuumbaŋdiba ban baŋsim dii bi ti tooni n-daa nya ban tuui maandi namsim palli ŋɔ. Duduhigu ni ŋmana ŋan nyɛ dalima ka bɛ mali ŋa kɔhiri Hausa koko ka bɛ tooi booni ŋa "Akorlaa gyae su" la, ka bɛ daa yi kpɛhi pɔmpi zuɣu; dina n-daa nyɛ ŋmahinli. Tɔ amaa, pumpɔŋɔ lɔba gbambihi ka bɛ mali maani li, n-kpɛhi li pɔmpi zuɣu ka lahi mali boduwanima mini chibo paɣibu shee. Zuŋɔ di balibu nyɛla din zooi pam m-mali ko' gbaliŋ. Vaaros E-Class Vaaros ("virus") nyɛla binneeni din pɔra n-ku tooi nya ni nini ka ʒiri dɔr' bimbirili. Di nyɛla din nabira din deei yi kuli niŋ ka di biɛla binnɛŋ ni ko. Vaaros tooi damdi binnɛma balibu zaa, din gbaari binkɔbiri ni binbila n-ti tabili binneen' baligu din ku tooi nya ni nini kamani "bacteria" mini "archea". Tun Dmitiri Ivanovsky ni daa sabi o gbaŋ/lahabali yuuni 1892 n-wuhiri ni non-bacterial pathogens din gbahiri taba bimbila, nti pahi Martinus Beijerinck ni daa vihi yihi tobacco mosaic virus doro na la yuuni 1898 la, varoos balibu din yaɣi tusa ayɔbu (6,000) nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli viɛnyɛla varoos balibu din paai milyɔna din be ʒilɛli ni. Varoos nim nyɛla din be kamani biɛhigu kam ni dunya nyaaŋa zuɣu ka lahi nyɛ bali shɛli din zooi ka nyɛ biological entity. Bɛ boonila vaarosinima baŋsim bɔbu la virology, din nyɛ microbiology baŋsim yaɣ' shɛli. Vaaros yi kpe binnɛŋ ni, di nyɛla din mirisiri di ni kpe binshɛɣu maa ni ka di nam lala vaarosi maa tatabti zaɣ' tusa. Vaaros yi na bi kpe bee di yi na yɛn n-gbaai binnɛŋ, di na kuli nyɛla din nyɛ bimbiɛlinli din za di gama zuɣu, bee _virons_, din mali: (i)  genetic material, molecule waɣila of DNA bee RNA din be vaaros maa proteins ningbiŋ ni ka che ka di tumda; (ii) protein waɣu, din yuli booni capsid, din pɔbi ka guri genetic material maa; ni saha shɛŋa biɛni (iii) an outside envelope of limits. Lala vaaros nim ŋɔ biɛlima nyɛla din gbaai simple helical and icosahedral balibu hali ni more complex structures. Vaaros nim pam malila virions din pɔri pam ka ku tooi nya ni optical microscope, dama di nyɛla vaabu yim pubu kɔbiga puuni a yi zaŋ maɣasi bacteria nim pam galisim. Volta Region Volta Region nyɛla din be Ghana Regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n-nyɛ Ho. Voɣu Voɣu nyɛla tinshɛli din be Northern region, Ghana tingbani ni. Vuhim Maʒini/Vεntileta (Ventilator) Vεntilator nyεla  maʒini din ʒiri pɔhim n-tahiri ka yihiri li na ninsala sapuɣu puuni, di sɔŋdi la barinima ban ku tooi vuhi  bee ban vuhim bi saɣi ba ka bε  vuhira. Ʒemani ŋɔ vεntiletanima maa pa nyεla tabibi maʒina, amaa nuhi ni vεntileta gba nyεla din ni tooi sɔŋ barinima ka bε tooi vuhi. Vεntiletanima ŋɔ tooi tumdi tuma la ban barigu kpεm' duu, ti dundɔna ni ashibitinima la ni nti pahi saha shεli di yi ti kpuri na. Bε tooi booni vεntiletanima ŋɔ la Rεsipiretanima (Respirators), dina daa yoli ka bε booni li yuuni kura ha 1950s . Amaa saha shεŋa, bε daa mi li ka di nyεla nin’ pɔbirigu. Di jia kuli nyεmi, ʒemani ŋɔ vεntiletanima mali yεla pam din mali ʒiri pɔhim balibu pam kamani tεεban, pɔhim ni din tiri pɔhim, valivunima ni tupu ni ŋan kam pahi. Lala bini din ʒiri pɔhim ŋɔ nyεla bε ni zaŋdi shεli n-tiri bari ŋɔ vuhim. Di yi nyεla tεεbain (turbine) ka bε zaŋ niŋ o, di daari la pɔhim n-gari  vεntileta puuni n-doli valivu puuni hali ni bari maa vuhim yaɣa. pɔhim din mali yaa yi yi n-chaŋ, bari maa vuhiri li mi m-bahi na biεla o sapuɣu maa ni lahi ka yaa zuɣu, o yi vuhi, pɔhim maa tooi  dɔli la so’ shεli yira ka bε bɔli “one-way valve” bari maa luɣ’ shεli bε ni bɔli “patient manifold la. Vεntiletanima ŋɔ  ni tooi lahi mali bin’ shεŋa din yεn yuuni bari maa zuɣu dɔɣitenima yi ka o sani, (ŋa shεŋa n-nyε pɔhim maa yaa, di timsim, di chandi, ni vεntileta maa tuma kamani, pɔhim maa yi yinda, maʒini yi ti kpi)  baatirinima, pɔhim guŋgɔna, nyεla din zaa beni n-sɔndi bari maa. Pumpɔŋɔ, bε zaŋla maʒini din nyε kɔmpuuta ni niŋdi shεli n-zali lala maʒini  maa zaani. Vuri Kum Pataba Vuri puuni ka bachinima yirina ka di mi naanyi pa nam yɛltɔɣa. Wa Wa nyɛla tiŋ shɛli din nyɛ tiŋzuɣu zaŋti Ghana Tingbani wulinluhili palo ka lahi nyɛ tiŋzuɣu zaŋ ti Wa Municipal, Ghana puli ni. Wa daa malila daadam beligu ban kalinli yiɣisi tuhikɔbiga ni ayi ni kɔbisinahi ni pihinahi ni ayɔbu(102,446) yuuni 2012. Tiŋa maa nahingbana shɛŋa n-nyɛ di malila Jiŋa mini asɔri duri pam,  ka maali University shikuru (University for Development Studies), Ka Wa nayili maa beni, n-nyɛ din yi diko ka chɛ Gbɛwaa zuliya shɛŋa ŋanpahi la Nayiya, ka lahi mali ŋamlinima biɛhigu shee. Tiŋa maa nyɛla gɔrimshee zaŋti Ghana Wuntaŋluhili palo (Upper West region) nima, dama di malila palli din kuni Tuduu yaɣili ni Hamile ni Tumu ka lahi kuni Upper East palo. Wa lahi malila aleepile paaki bila. Wa nyɛla din beni yuunbuma ka kohigɔriba daa be nimaani gɔri bɛ kɔhigu. Wa gba nyɛla tingbani shɛli bɛni dihi tabili ni Babatu ŋundaa nyɛ wari bari biinga, ka sokam mi o yala, yuuni Kɔbiga din garila ningbuni yaɣi shɛli daa kpalim Ya. Yuuni 1892 ka Fante doo yuli daa booni G. E. Ferguson ŋun daa gongili Kamboŋ tiŋa nti pahi di luɣaluɣa ni tudu polo, ka nyɛla Gold Coast Colony Zuɣulana n daa puhi o lala tuma ŋɔ, o daa ti lahabali n wuhi ni Wa ninvuɣu bɛlim lala saha maa daa gari Ankara. Ferguson daa na bi paai Wa o goŋgili maa polo, tɔ amaa o daa lee go n yi Zabaɣa tiŋ bihi shɛŋa zuɣu. Wa daa pun nyɛla kurimbunaha Waala nim tiŋzuɣu. Yuuni 1930s piligu la ka Ahmadiyyah pili Wa kpebu na. Di daa yiɣisi fitiina na zaŋ kpa bɛ mini Sunnah Musulunim, di pahi bahindi ŋun yɛn su tiŋ maa Jiŋli. Yuuni 1951 zabazaba daa paai saha shɛli ka Walsi nim ŋɔ yɛli ni tɔbu mbala. Fitiina daa yiɣisi yuuni 1978 nti pahi zaba Ahmaddiyah mini Sunnah sunsuuni. Yuuni 1980 ka zaba maa niŋ ninmohi ka J. N. Momori mini Yakubu Seidu laɣim nyaandoliba din yan niŋ ka bɛ nyɛ deei Sidiki Bomi ŋun daa nyɛ Wa Naa. Momori daa shiri lɛbi Wa Naa yuuni 1985 ka o Nam yuli booni Wa Naa Momori Bondiri II. Wa Naa Fuseini E-Class Wa Naa Fuseini nyɛla nazuɣu zaŋ ti Wa mini di tiŋkpansi zaa. Bɛ daa gbaagi o la Wa naa di ni daa niŋ ka Wa Na Yakubu Seidu Soale II daa chɛ guya daa siɣi kpiimba silimiin goli September dabaa ata dali, yuuni 2006. O daa malila yuuni pisopɔi ni anii ka daa kani ma. Wa nagbahiriba; Busa Na, Kperisi Na, Sing Na, Guli Na, Tendana, Yari Na and Foroko daa bo dabisili ni bɛ ʒini gbaai Wa na' palo. Niribu anu n-daa tooi ʒini lala ʒii ŋɔ niraba apɔi maa puuni, silimmin goli January biɛɣu pishi yini ka dali, yuuni 2007. Niriba Ata n-daa yina bori nam maa [Issa Seidu (Funsi Naa-Jaga), Yakubu Asani (Dinorkpong) and Fuseini Seidu (Pelpuo- Jaga)] ka yaligola daa yina di puuni pam.Bɛ daa gbaai la Wa Naa Fuseini silimmin goli January biɛɣu pishi yini ka dali yuuni 2007(19th January, 2007), ka daa boli o Wa Na Fuseini Seidu Tangile Pelpuo IV. O daa nyɛla bɛ ni kpɛhi so Wa nayili maa silimiin goli January biɛɣu pishi ni yini dali yuuni 2007 (21St January, 2007). Bɛ ni gbaai o naai ka Gbeture Naa Alhaji Issah Bukari ŋun nyɛ zuɣulan nti Nabiyɔna ban nyɛ Waala nim daa laɣim lahibal sabiriba n yɛli ba ni bɛ bi saɣiti o piibu maa. O daa deei la Naa Seidu Soale Yakubu Il ŋun daa kani silimiin-gɔli September. Waa E-Class Waa n-nyɛ Upper West Region din be Ghana la tinzuɣu. Wahab Wumbei Suhuyini Wahab Wumbei Suhuyini (Dɔɣim dabisili silimiin goli September biɛɣu pihita dali yuuni 1955) nyɛla Ghana bilichini so ŋun nya siyaasa nira ka daa lahi nya palimenti jintɔra zaŋ ti Tolon yaɣili jinaduu din pahiri buyɔpɔi zuɣu Ghana republic dibaa nahi la ni tuduu yaɣili palo. O nyala wabigu paati siyaaasa nira. Wahu Ŋmɛbu Dagbaŋ kali ni Wahu ŋmɛbu dagbaŋ kali puuni zami ti nam kali shɛli din tu ni bi ŋmɛ wahu ka nama zaaha n tu wahu ŋmɛbu. Walapuɣu Walapuɣu (Sodom Apple) nyɛla ti'shɛli din mali va' yalima ka mali bukaata pam Dagbaŋ pulini. A yi nyɛ doo, tɔhi mi vari apoin. A yi nyɛ paɣa, vari awai. Paɣi paɣi vari maa, n zaŋ li niŋ duɣubila puuni, ka niŋ kom niŋ. A yɛn tami li la buɣim zuɣu ka di kɔri (minti pia ni anu) , ka a dooli niŋ gaɣilini, n niŋ shiri biɛla pahi nyuri a. Asiba kopu, ni yuŋ. Hali ni dakuli. Wapuli Wapuli nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Warizɔhinima Warizɔhinima nyɛla na'shɛba ban nam dariza kuli pala Naa Gbewaa Nam zuɣu. Yaan Naa n-leeri ba. Wayamba Wayamba nyɛla tiŋ shɛli din bɛ Tamale, Sagnarigu Municipal wulin puhili yaɣili. Wayamba nyɛla tiŋ shɛli din salo bi galisi. Di lahi nyɛla tiŋ shɛli din dabba zooi pukparilim ni pam ka bɛ paɣaba tɔri kpakahili pam. Western North Region E-Class Western North Region nyɛla din be Ghana Regions pia ni ayobu la puuni. Di tinzuɣu n-nyɛ Sefwi Wiawso. Western Region E-Class Western Region nyɛla din be Ghana Regions pia ni ayɔbu la puuni. Di tinzuɣu n- nyɛ Takoradi. Wikimedia 2030 yuuni laɣingu yεmbila kpaŋsibu Laɣinɡu maa saɣi ti  ti toon'tibo sochibiɡa yuuni 2017 vihiɡu buta pun niŋ ɡili ka salo alizama di Baŋsim daantalisi Ti tuma jɛndila baŋsim din bi ɡaŋda so "Zaŋ chaŋ 2030 yuun'dali wikimedia yɛn leela baŋsim din be yoli kobiliɡa ka ŋun kam taɣi deei ti nia suma ni tooi kpe ti" Ti Daa Laɣimmi Niŋ Dimbɔŋɔ: N-gili dunia yaɣi zaa n-nyε ti nyε ninvuɣ’ shεba, ti dundɔŋni yεli bɔra. So’ shεŋa ŋan mali anfaani yoobu zaŋ n-ti tuumbaŋsim din ni che ka tɔɣino niŋbu beni ni din yεn sɔŋ che ka laɣingu chaŋ tooni. Yaɣa zaa toondaanima tuma lεbiginsim nia yulibu. Pɔhim zuɣu bɔhimbu, taba pɔha zuɣu yoobu/laɣim tum, bali bɔbigu. M-baŋ ka kpaŋsi tuumbaŋsim lεbiginsim. N-kpεri ban mi laɣinsi yεltɔɣa ni sska doli ba bɔhinda. Wikipidia Wiyaala Noella Wiyaala nyɛla bɛ ni dɔɣi ninvuɣu so silimiin goli December biɛɣu pishi ni ayi dali, yuuni 1986. Wiyaala n nyɛ o yili yiini yuli, ka o nyɛ yili yiini biiŋa n-zaŋ jɛndi Afro-pop yila polo. O lahi nyɛla ŋun sabira ka yiina yila o nama zuliya ni (Sisaala mini Waala) n ti pahi silimiinsili ni. Di zooya pam ka Wiyaala tooi laɣinda zuliya dibata ŋɔ zaa o yilanima ni. Wiyaala gbunni nyɛla "niŋda" Sissaala yɛltɔɣa ni. O nyɛla ŋun nyɛ yuduli pam pirimla o ni daa ŋmɛ yili shɛli din taachi daa nyɛ "Make me Dance" la, n-ti pahi o ni nya paɣa ka o ningbina lee kpiɛmkpiɛm ka doo la zuɣu. O ni daa bo yuli n-ti o maŋ' diɛma ni Ankara (Accra) naai, o daa nyɛla ŋun yina n-ti yiindi yila o ko yuuni 2013 ka daa ti yihi yili tulli na ka boli li "Rock My Body". Lala yilli ŋɔ daa chɛ ka o dila pin' gahinda ayi bɛ ni daa tuui ti "All Africa Music Awards" la; lala pina maa n-daa nyɛ "the Most Promising Artiste in Africa" n-ti pahi "Revelation of the African Continent" pina. Wiyaala lahi nyɛla ŋun gbuni kpalinzuya ni UNICEF n-ti pahi Ghana ŋɔ Ministry of Gender, Children and Social Protection ni o sɔŋ ka bɛ tuhi bibihi ghahi ti dabba, bihi gubu, alaafee bomma, ni sabita kpaŋsibu. Wiyaala n-daa kuli nyɛ ŋun yuli dura zaŋ kpa deen' shɛli din daa diɛm London ka bɛ daa boli li ni "15th London African Music Festival" la. Bɛ dɔɣila Noella Wiyaala la Wa din be Ghana Tudu Duli Wulinluhili la. O mini o mabihi zaa nyɛla bɛ bipuɣinsi anahi (4). O zooila Funsi mini Tumu. O ma sani ka o daa tuui dee o yila baŋsim. O ma maa daa nyɛla ŋun pahi n-yiini yila bɛ ya maa Asɔri duu ni. Ni ka o daa pili yila tun ka o daa nyɛ yuma anu (5). O ba yuli ka o zaŋ ti o maŋ' yila yilibu ni; ka di gbunni nyɛ "niŋda", o ya Sisaala zilinli zuɣu. O ni daa nyɛ bia, o daa tooi zooi ka o sali bidibisi pam. O daa tooi zooi ka o pahiri bidibisi zuɣu ka bɛ ŋmɛri bolli. Yuuni 2018 ni, Wiyaala daa yɛli Becky Joy Prime zuɣu ni o malila yidana, amaa ka lee bi saɣi wuhi o yidana maa ni nyɛ so. Wiyaala daa chaŋla Kanton Secondary School n-ti lahi chaŋ Kanton Secondary High din be Tumu la. O daa lahi chaŋla Takoradi Polytechnic n-ti bohim "art and design" baŋsim. Wiyaala daa na kuli nyɛla bia ka tuui di liɣiri yila ni la Tamale baa ni. O ni daa naai Kanton Senior High School ka o yila daa kuli pili ni nimmɔhi Wa yiŋa; di yaa daa tooi dahila Echo Soundz Recording Studios. Yuuni 2009 ka o daa ŋme o tuuli album Echo Soundz Studios din be Wa la, ka daa pii yuli boli li "Tuma". Di puuni yil' shɛŋa din yuli daa du pam n-nyɛ "Dannu" mini "Dirik". Pirimla o ni daa bori ni o  yuli du Ghana zaa la zuɣu, o daa kpuiɣila  napɔŋ n-chaŋ  Ankara  n-ti kpe  kɔmpitiisa shɛli bɛ ni daa boli  “Stars of the Future” la.  Yuma ata pa taba ka  o  daa  kpaɣinti lala  kɔmpitiisa  ŋɔ ni, Din daa pahiri ata maa daa lula  yuuni 2011, din ni, o daa  kpaŋ o maŋa n-daa paai di kpalinkpaa n-ti di  pin’gahinda dibaayi. World Health Organization Anduniayili Alaafee Tuma Laɣingu (World Health Organization (WHO)) nyɛla anduniya alaafee nangbanyini laɣingu din tuma chaŋ ti jɛndi alaafeei bobu zaŋ ti salo. Andunia’ yili Alaafee Tuma Laɣingu ŋɔ nyεla laɣin’ gahindili din laɣim tuma du’ gahinda din be andunia yili ban tuma nyε ni bε bo alaafee n-ti salo ban be tinduya ni. Andunia yili Alaafee Tuma Laɣingu ŋɔ zalikpana din kpa laɣinsi ŋɔ ni di soya wuhi bε nianima kamani, ni bε kpaŋ bε maŋa ka sokam nyε alaafee soli kam puuni, (the attainment by all peoples of the highest possible level of health). Andunia yili Alaafee Tuma Laɣingu ŋɔ duzuɣu bela Switzerland, Geneva tingbani ni. Yuuni -04 -07-1948 ka Anduniayili Alaafee Tuma Laɣingu ŋɔ daa kpa, ka bε teeri di yεla kamani Andunia’ yili alaafee dabisili. Laɣingu shεli din gbubi Andunia yili Alaafee Tuma Laɣingu ŋɔ laɣim bihi World Health Assembly (WHA) daa tuui ʒini la bε tuuli ʒia yuuni 24 July 1948. Binyεra din kpa talahi, baŋdiba, tingbana alaafee baŋdiba laɣinsi ni “Office international d'Hygiène Publique” n-ti pahi tinduya ban puri dɔriti bɔŋbɔŋ n-laɣim taba n-leegi Andunia yili Alaafee Tuma Laɣingu ŋɔ. Di tuma zaa daa pili la yuuni 1951 ka du daa ku arizichi pam. Andunia yili Alaafee Tuma Laɣingu ŋɔ tuma n-nyε li ni di bo alaafee n-ti sokam, ka yuuni salo alaafee barinanima zuɣu, ka lihiri nim’ mɔhi alaafee zuɣu ka lahi kpaŋsiri ninsalinima daalaafee zuɣu ni bε biεr’ suŋ zuɣu. Laɣingu ŋɔ lahi sɔŋdi bɔri tibbu nεma tingbana, ka wuhiri ba tibbu soya, ka laɣisiri lahibaya andunia yili alaafee yεlimuɣisira Andunia yili Alaafee Tuma Laɣingu sani. Andunia yili Alaafee Tuma Laɣingu ŋɔ lahi laɣinda n-deeri lahibaya baŋdiba sani ka tɔɣisiri alaafee yεlimuɣisira zuɣu. Andunia yili Alaafee Tuma Laɣingunima nyεla ban kpaŋ bε maŋa pam alaafee tuma yaɣa pam puu ni, bε tuma din yi ʒεhira nyεla bε ni tuhi kari chaŋkpandi, bε ni tuhi kari gbal’ bili fiεbifiεbi la, ka lahi yihi ti' shɛli din guri salo ka chɛri yibola doro (Ebola vaccine).  Bε nini ni kpa dɔr’ shεli pumpɔŋɔ nyεla dɔr’ shεŋa ŋan doli pɔhim n-loora kamani, HIV/AIDS, Yibola, kpaɣiʒεɣu, kɔhim’ piεligu; dɔr’ shεŋa ŋan bi doli pɔhim n-loori kamani suhu mini sapuɣu dɔriti. International Sanitary conference nima ŋɔ n-daa niŋ bε laɣingu yuuni 23 June 1851, bana n -daa daŋ Anduniayili Alaafee Tuma Laɣingu (WHO) na. Laɣimbu laɣimbu bɔbigu kamani pia ni anahi din daa pili yuuni 1851 hali 138. International Sanitary conferences nima ŋɔ daa tuhi dɔriti pam, di shεŋa n-nyε tirika’ nyεra, yellow fever, ni bubonic plague. ʒinahisi ŋɔ pam pili tuma ni nimmɔhi la yuuni 1892 International Sanitary Convention ban daa tuhi kari tirika’ nyεra nima nyaaŋga. Yuma anu nyaaŋga, ka gbaabu daa gbaai zaŋ kpa alobo ŋɔ polo, bε ʒinahisi nasara dibu ŋɔ zuɣu, ka Pan-American Sanitary Bureau (1902), ni Office International d'Hygiène Publique (1907) daa kpa. League of Nations  ni kpa yuuni 1920, ka bε daa kpa alaafee laɣingu tingbani kam. World War II nyaŋga ka tingbana laɣinzuɣu (UN) daa deei alaafee laɣinzuɣ’ shεŋa ŋan pahi n-daa kpa Anduniayili alaafee tuma laɣingu ŋɔ (WHO). Wuba Wuba nyɛla tiŋ shɛli din be Kumbungu District, Northern Region Ghana tingbanni Wuhan Wuhan (武汉) n-nyɛ tiŋ-zuɣu Hubei yaɣali Chaana tingbani ni. Dina n-nyɛ tiŋ' shɛli ŋan galisi n-gari tiŋ kam Hubei yaɣali ka lahi nyɛ tiŋ' shɛli din mali salo n-gari tiŋ kam Chaana tingbani sunsuuni yaɣili, ka bɛ ninvuɣ’ bɛlim kalinli yaɣi miliyɔŋ piya ni yini, dina m-pahiri tinsi awei tiŋ' shɛŋa din mali salo pam Chaana tingbani puuni ka lahi nyɛ tinsi awɔi shɛli Chaana tingbani ni mɛ n-tam shɛŋa zuɣu la ni zaɣ’yini. Kurinbunni ha, lala “Wuhan” yuli ŋɔ daa nyɛla din pili ka di nyɛla di laɣimla tinsi ata din nyɛ Wuchang, Hankon mini Hanyang, bɛ ni laɣim m-bɔli shɛli “Wuhan tiŋsi ata” (武汉三镇). Di nyɛla din be Jianghan Plains wulin puhili polo din be  Yangtze mɔɣali mini di kulibɔŋ karili la shee, Han mɔɣ'shɛli bɛ-ni mi “Nine provinces’ Thoroughfare” la (九省通衢). Wuhan nyɛla bɛ ni yuuni shɛli ni di daa nyɛla luɣ’ shɛli tɔbu shɛli bɛ ni daa bɔli “Battle of the Red Cliffs” la ni daa ŋme, din daa lee sababi n-taɣi anduniya tɔbu shɛli di ni daa boli Cao Cao la pkɛbuna Chaana nyɔŋ polo Estern Han nam kpaaibu saha la. Wurishe Kukuo Wurishe Kukuo bela Tamali South Constituency din be Ghana tudu yaɣili. Wɔrizɔhi tinsi salima Duko Lunnaa yɛliya, ni Dagbaŋ pulini, bɛ ni boli tiŋshɛhi na'nima wɔrizɔhi na'nima n-daa nyɛ Yaan Naa tɔb’ tuhiriba tinsi. Lala wɔrizɔhinima ŋɔ n-daa na nyɛ Yaan Naa tɔb’ bihi . Di yi daa zani ka tɔbu paai Yaan Naa, wɔrizɔhi na'nima maa n-daa yi nyɛ ban yɛn gari tooni tuhi lala tɔbu maa. Lala saha maa mi sapashinnima daa na ka Dagbaŋ. Duko Lunnaa wuhiya ni wɔrizɔhinima maa yino kam mi malila o zaashee ni nyɛ shɛli wɔrizo’ nam maa ni, ka bɛ yino kam mali o tɔb’ tuhiri nuu ni o salima ni nyɛ shɛli. Bɛ mi tinsi maa salima tooi salindimi dɔli tɔb’ tuhiri nu’ shɛli bɛ ni daa mali ŋmɛri tɔbu. O lahi wuhi ni wɔrizɔhi maa gbunni nyɛla ‘wɔr’ karili’ dama, sokam mi ka Dagbana napɔŋ kpiɛŋ nyɛla wɔhu. Di zuɣu, kurimbuni maa ha, chandi kam daa yi paai Dagbana ka lala chandi maa nyɛ chandi kpeeni wɔhu ka o daa yi mali chana, bɛ di ti yɛli ni di nyɛ nimmɔhi chandi. Lala maa ni ka wɔrizɔhi yina dama bɛ daa yi yɛn chaŋ tɔbu yuri maa ka bɛ bari chana. Luŋa Abdulai mi ni yɛli shɛm zaŋ kpa wɔrizɔhi nama maa polo gba kuli chaŋmi ti jɛndi Duko luŋnaa ni yɛli shɛm zaŋ kpa wɔrizɔhinim maa ni daa na nyɛ Yaan naa tɔb’ bihi shɛm maa. Ka gba wuhi ni lala saha maa so daa na bi mi binshɛɣu din nyɛ sapashintali, di mi daa yi pala bɛ dirila na’ shɛŋa. Tɔ amaa lala saha maa, di daa yi niŋ ka tɔbu zani, di daa yi kuli nyɛla bɛ mɔli tɔbu maa, ka bidibiga ŋun nini tiɣi o bidibilim yina ti sɔŋ ka bɛ chaŋ ti ŋme tɔbu maa. Ka lee wuhi ni sapashintali ni yɛn pili Dagbaŋ ni Yaan nanim pishi ayi ka ni ka di daa pili. O wuhiya ni Yaan Naa Gariba n-daa nyɛ ŋun diri Dagbaŋ nam lala saha maa. Ŋun Yaan Naa Gariba maa n-daa go n-chaŋ Kambɔn’ tiŋa, ka daa ti kuni na ka ʒi ba kuna. Di zuɣu di ni niŋ ka pumpɔŋɔ Yani sapashinnim beni ŋɔ, tɔbu yi lahi zani Yaan naa bana sapashinnima maa n-yɛn yina gari tooni ka wɔrizɔhinima maa yina ti tabi sɔŋ ba. Tɔ amaa Luŋa Abdulai yɛliya ni wɔrizɔhinima maa ni nya bɛ yuli maa shɛli nyɛla di ni daa niŋ ka Naa Nyaɣisi yina ti ŋmɛri tindaamba maa tɔbu saha shɛli maa. O wuhiya ni bɛ daa yi chani tɔbu maa, Zanduu naa n-daa nyɛ ŋun be tooni n-gbubi Naa Nyaɣisi wɔhu langomi ka bɛ chana. Di mi yi daa ti niŋ ka bɛ chaŋ na ti paai luɣu shɛli ka di wum ba ka bɛ ʒini ni bɛ vuhi, bɛ daa yi kuli vuhi ti saɣi Zanduu naa n-daa yi nyɛ ŋun lahi yɛn daŋ yiɣisi zani, n-lahi gari tooni gbubi wɔhu maa langomi maa ka bɛ chana. Luŋa Abdulai wuhiya ni di ni daa niŋ ka o be wɔhu maa tooni sahashɛli kam vɔri o maa zuɣu daa ti che ka wɔhu maa mili o mi, di saha ka bɛ yɛli ni ŋun lɛbila wɔhu maa zo. Lala maa ni ka wɔrizɔhi daa yina. Duko Lunnaa mi lahi yɛli, ni wɔrizɔhi tinsi maa nanim maa mi gba Yaan Naa n-nyɛ Zanduu naa. Tɔ amaa, wɔrizɔhi tinsi maa kalinli dii bi galisi mi. Di ni pa taba zuɣu sham ni di salima be teebuli 2 ni gbunni ŋɔ. Wɔrizɔhi tinsi nama polo, Zanduu naa n-nyɛ bɛ Yaan Naa. Wɔrizɔhi tinsi na'nima maa n-daa na nyɛ Yaan Naa tɔb’ bihi pɔi ka sapashintali ti naan yi pili Dagbaŋ. Di yi daa niŋ ka tɔbu ti zani Yaan Naa ni o tuhi, wɔrizɔhinima maa n-nyɛ ban daa yɛn gari tooni tuhi lala tɔbu maa. Zanduu naa mi n-daa yɛn gari tooni ka tɔbu maa chaŋ dama ŋuna n-daa nyɛ Yaan Naa tɔb’ tuhiri tooni. Di zuɣu ka bɛ salindi Zanduu ni “Zanduu wɔrinaba chɛri ka diɣisi”, “Zanduu wɔrinaba chɛri ka pilima”, “Zanduu Gbewaa tɔb’ nuulana” nti pahi “Zanduu Gbewaa kpandaa lana”. Zanduu nua yi yi, Tolon n-nyɛ din paya wɔrizɔhi tinsi nama polo. Zanduu naa bia n-nyɛ Tolon naa. Yaan Naa tɔb’ bia m-bala, ka o mi gba tɔb’ nua nyɛ kpana. O nyɛla ŋun za Yaan Naa Kambɔŋ naa zaashee. Duko Lunnaa wuhiya ni ŋuna n-gbubi Yaan Naa kpana. Tolon salima n-nyɛ; “Tolon lana n-nyɛ wunyuɣiri”, “Wunyuɣiri naa”, “Gbewaa tɔb’ nuulana”,Zirili tɔb’ nuulana” nti pahi “Gbewaa kpandaa lana”. Di zuɣu Tolon naa ŋun yi chani Yaan nayili kpani ka o dihira. Kumbuŋ n-nyɛ din pa Tolon zuɣu wɔrizɔhi nama maa polo. Kumbung naa ŋun mi bela peen’ tɔriba polo. Ŋun ʒirila Naa Gbewaa lɔɣu. Di zuɣu Kumbung salima nyɛla “Naa Gbewaa lɔɣulana”, “Zi87rili lɔɣulana”. Nira ni tooi zaŋ Yaan Naa kam ŋun diri yuli ti Kumbung naa, m-boli o lala naa maa lɔɣulana. Laŋ n-nyɛ din pa Kumbu zuɣu wɔrizɔhi nama ni. Laŋ’ lana mi gba nyɛla Yaan Naa tɔb’ bihi maa ni yino. Laŋ salima nyɛ “Laŋ’ lana namzuya”, “Namzuya naa” bee “Laŋlana n-nyɛ dima”. Sahashɛli, Laŋlana daa yi bela Yani kpamba ni, ka bɛ yi ti yɛn gbaai Yani saawara bɛ booni o mi na ti pahi. Tiŋ shɛli din pa Laŋ zuɣu wɔrizɔhi nama maa ni n-nyɛ Warikpamo. Warikpamo’ lana gba nyɛla Yaan Naa tɔb’ bia ka o salima nyɛ “Wɔrikpomo’ lana kayiŋnaa”. Salinkpaŋ n-nyɛ din pa Warikpamo zuɣu wɔrizɔhinim ni. Salinkpaŋ salima n-nyɛ “Salinkpaŋ’ lana bia la ŋuni m-pɔra, o ni zooi mɔɣuni”. Zaŋduu naa - Ŋuna n-nyɛ Yaan naa tɔb’ tuhiri tooni Zaŋduu wɔrinaba chɛri ka diɣisi. Zanduu wɔrinaba chɛri ka pilima. Gbewaa kpanalana. Gbewaa tɔbulana. Tolon naa - Yaan Naa tɔbu bia Yaan Naa Kammɔnnaa Ŋuna n-gbubi Yaan naa kpana Wunyuɣirilana. Gbewaa tɔb’ nuulana. Zirili tɔb’ nuulana. Gbewaa kpandaalana. Kumbungu Yaan Naa tɔb’ bia Ŋun ʒirila lɔɣu Ŋuna m-pa Tolonnaa zuɣu Gbewaa lɔɣulana. Lɔɣubuyanaa. Laŋ Yaan Naa tɔb’ bia Ŋun m-pa Kumbung naa zuɣu Laŋlana namzuya naa. Laŋlana nyɛ dima. Warikpomo Yaan Naa tɔb’ bia Wɔrikpomolana kayiŋnaa. Salinkpaŋ Yaan Naa tɔb’ bia Salinkpaŋlana bia la ŋuni m-pɔra o ni zooi mɔɣuni. Yaa Naa Paɣaba Yuya Di yi ti niŋ ka bɛ gbaai Yaa Naa palo di nyɛla talahi nti Na shɛb ban be Yaa kparibɔɣini ni kpamba ni bɛ bɔ paɣabai na n-ti ti Yaa Naa ka bɛ lɛbi o Paɣaba. Yu' shɛŋa bɛ ni mali n-tiri lala paɣaba maa n- nyɛ; Kuɣu Naa- Gulaan bila Dimabi Naa- ŋun nyɛ woi Namo Naa - Fanliriba Gushee Naa - Boɣu Paanu Nanton Naa - Gbungbani Yani (Taribabi) - Yib Lana Yani(Baba) - Daalabu. Yaa Naa Paɣaba Yuya Yaa Naa gbaabu E-Class Yaan Naa gbaabu nyɛla so' shɛŋa yani kpamba ni doli n-gbaari Yaan naa, tihi ni mɔrilana. Ndan Yaan naa yi kani ka bɛ maali kuli naai zaa, di kpala talahi ni Alizuma shɛli bɛ ni naai kuli maa ka kali kpamba ʒini gbaai Yaan naa dindali yuŋ maa pɔi ka biɛɣu naanyi neei. Naa yabi Kuɣunaa n-nyɛ yɔɣikpamba maa toondana ban ʒiini gbaari yani nama katini. Bɛ yi gbaai yani naai, ŋuni n-yɛn zaŋ guli maa tim ka bɛ ti zaŋ ti Yaan na'palli so bɛ ni gbaai maa. Naa yaba Gushenaa gba be bɛ puuni domini ŋuni n-ŋoori mo'shɛli bɛ ni mali pahiri guli maa zuɣu maa. Kpamba ban pahi ka bɛ gbaari Yaa Naa shɛb n-nyɛ ; Tuɣiri Nam, Gushie Naa nti pahi Gomli. Binshɛɣu din niŋdi Yaa Naa gbaabu, Gushie Naa tuma n-nyɛli ni o ŋooi mɔɣu nti Nyab Kuɣu Naa ka o naanyi gbaai Naa palo. Yuuni 1648 din daa niŋ ka yani nam bobu mii kaɣi, ka Yani kpamba zilisi ni din tooi yiɣisi tɔbu, ka Kuɣu Naa Gbanyomabiɛm ŋun daa tim Gushie Naa Kpɛɛnbiɛɣu ni o gari tooni n-zaŋ na boribi maa chaŋ Mamprugu lana sani. Tɔ amaa silimiin-gɔli May biɛɣu piiya ni ayi dali yuuni 1948 ka Dagbaŋ daa ʒini ʒi nahigu n-gbaai ni Na' shɛba mini kpamba shɛba m-pa yɛn pahiri ka bɛ gbaai Yaa Naa. Nanima maa n-nyɛ ; Bɛ daa lahi gbaami ni di yi ti niŋ ka bɛ kɔŋ so gbaabu, din ŋuna ban chɛ ka bɛ niŋli piibu-piibu ŋun ti nyɛ kalinli pam ŋuni ka bɛ yɛn gbaai. Kpamba ban gbaari Yaan Naa n-nyε Kuɣu Naa, Tuɣirinam, Kpatia Naa ni Gomli. Kpamba ŋɔ yεn buɣila baɣari n-nyε bε yaanima mini tiŋgbana maa ni bɔri na’ so. Dama Kari Naa, Savulugu Lana ni Miɔŋ Lana nyεla ban bɔri Yani maa. Dinzuɣu, bε yi buɣi baɣari maa ka di gbaai so, Mba malle yεrimi ni Naawuni mini ti yaanima ni bɔri na’ so m-bala.  Bε yi ʒili Gbaŋlana naai, bε yεn yulimi n-gbaai Yaan Naa.  Bε yi gbaai Yaan Naa, so bi mi li naɣila kpamba ayopɔin ŋɔ ka Kuɣu Naa yεn ti lahabali; Gushe Naa, Sunsɔŋ Naa, Yelizoli lana Tolon Lana, Nanton Naa, Kumbuŋ Naa ni Gulkpe Naa. Kuli maa naabu dali ka Gushe Naa yεn ŋooi zɔŋ  mopillimɔɣu n-ti Kuɣu Naa ka o galisi li n-ti guŋ ni bili na’ so zuɣu ni maa (buni wuhibu dali m-bala). Zaawuni ka ŋɔ zaa niŋda, ka biεɣu neei ka bε tari sara. = Yaan naa leebu = Kuli maa Malibu dali zaawuni ka Yaan Naa leebu piina, Yaan Na’ so bε ni yεn leei maa yεn zomi ti sɔɣi du’ shεli nagbaariba maa ni mi, di saha, Tuɣirinam, Gomli, Kpatiya Naa Ni Gushεɣu Yibɔri Naa yεn chaŋla lala duu ,aa ni nti gbaagi o. tuɣirinam yεn gbaala o nudirigu, Ka Gomli  gbaai o nuzaa Ka Kpatiya Naa mini Gushεɣu Yibɔri Naa gbaai mi gbaai o binyεrigu ka bε zaŋ o chaŋ Yil’ titali ni nti kpεhi Katini duu. Lala duu ŋɔ ni ka bε yεn zoogi o (n-leegi o nam). Tuuli, Gagbindana, Mba Malle ni Tuɣirinam ni kpe duu maa ni nti su o kom ka zaŋ o ʒili nam binʒii zuɣu. Di saham bε ni zaŋ nam nεma kamani nam daliya, nyiŋgokɔrigu ni nam zupiligu m-maali o shili viεnyεliŋga. Lala nam nεma ŋɔ nyεla Kpuɣinimbo ni daa ku biuŋ Tindana ka deei nam nee’ shεŋa la. Bε ni lahi zaŋ lala Tindana maa nam doli, nam kpana ni kuli nti wuhi Yaan Naa. Dindali ma, bε yεn kɔrigila nahu ka ŋmaagi o binsabili, bimpuli, sapuɣu ni binyɔri  n-she, ka zaŋ nimdi maa niŋ ŋmani  ni ka Gomli pii n-ti Yaan Naa ka o ŋubi. Yuŋ tusuɣu Kpatia Naa yεn zaŋla  Biuŋ Tindana maa kuɣa (Baloŋ) na ka bε tit um kali tuma. Bε yi niŋ lala naai, Kasuli Lana mini o nyaaŋa ni saɣisi Yaan Naa zaŋ chaŋ o ni yεn gbubi salo maa shεm. Lala yuŋ ŋɔ, Yaan Naa bi gbihira. O yi gbihi, Dagbaŋ gba ni gbihi o ʒemani maa ni. lala zuɣu, kpamba kuli yεn bela Naa luɣuli hali ka biεɣu ti neei zaa. Yaan Naa yi yina yi’ titali ni o chaŋ Zɔhi Naaz yiŋa, buŋa mini wɔhu n-ʒεya. Dinzuɣu, o na yεn niŋmi ka o yεn bala buŋa maa buta, kaanyi ŋmaligi nti ba wɔu maa. Zɔhi  Naa yiŋa ka Yaan Naa yεn be ka bε gbahi paɣasara ban na nyε paɣ’ zilima ka bε leei napaɣaba. Zɔhi Naa yiŋa ka o yεn be hali daabyopɔin dali, di biεkaali ni na, Yaan Naa yεn zola Zɔhi Naa yiŋa chaŋ Mba Buŋa yiŋa nti yeei o nam nεma maa sɔŋ zɔŋ ni. o ni lahi yi nimaani n-zo n-chaŋ Mba Duɣu yiŋa. Zɔhi Naa ni kari Yaan Naa naba Mba Buŋa mini Mba Duɣu yiŋz ni o ti o dabili nuu ni. di saha, Naa nib o liɣiiri mini kpar’ piεllin-ti Zɔhi Naa, n-da o maŋa sulinsi. Kurumbunu ha, laɣikpahira tuhu pihita ni ata (33,000) ka Yaan Naa daa yi yɔri tiri Zɔhi Naa. Dimbɔŋɔ nyaaŋa, Zɔhi Naa mini Yani Kpamba ni chaŋ mba Duɣu yiŋa nti puhi Yaan Naa. Afanima gba ni chaŋ mba Duɣu yiŋa nti karim Kurrani ka suhi Naawuni n-ti Yaan Naa. Aduwa ŋɔ suhibu nyaaŋga, Yaan Naa ni puhi ka paɣi ŋun kam kana ti nya o nam leebu maa. O ni lahi yεli kpamab nib ε sɔŋ o ka o gbubi Dagbaŋ ka biεhigu maha bɔm ka yaɣiri la ka sokam beni n-diri ka nyura. Nayili maa yi bɔri malibu, Yaan Naa yεn bela Mba Duɣu  yiŋa hali ka bε ti maali nayili naai ka naanyi kpe dini. Di mi yi bi bɔri Malibu, dindali maa ka o yεn kpe nayili nti pili o nam tuma. Ndan Yaan Naa Paɣaba Yuya E-Class Di yi ti niŋ ka bɛ gbaai Yaa Naa palo naai ka o kpe katini yina. Dagbaŋ kali gbahila na' shɛba ni bi ti Ndan Yaan-Naa paɣiba ka o zaŋba pahi o paɣa shɛli o ni pun ʒi n-kuna Yaanayili maa ka naai chɛ o ni gbahiri paɣa shɛba ni o ni gbahiri shɛba mi. Bɛ yi ti o lala paɣaba ŋɔ maa naai, di kpala talahi kali soli zuɣu ni o leeba napaɣa nama. Bɛ mi nama maa leebu shɛŋa dolila ŋun ti o lala paɣa maa ka naai chɛ o ni zaŋ shɛba na ti dee Yani maa mi nama ka di mi dolila bɛ daŋbu na (o ni boba pa taba zuɣu shɛm). Yu' shɛŋa bɛ ni mali n-tiri lala paɣaba maa n- nyɛ; Napaɣa Gbanzaliŋ Napaɣa Kaʒia/Kaʒee Napaɣa Katini Napaɣa Galibaŋ Napaɣa Taayili Napaɣa bɔɣalana Napaɣa Daama Napaɣa Pariwaa Napaɣa Tonduŋ-Tigonaa Napaɣa Gulaambila-Kuɣu Naa Napaɣa Ŋun nyɛ woi-Dimabi Naa Napaɣa Fanliriba-Namo Naa Napaɣa Boɣu Paani-Gushee Naa Napaɣa Gbungbani-Nantoŋ Naa Napaɣa Yibi Lana-Yani Nakɔhi Naa Napaɣa Daalabi-Yani Baba Napaɣa Langoba-Langonaa Napaɣa Nawali Napaɣa Litɔɣim Napaɣa Koyibga Napaɣa SolɔɣuNapaɣa Ʒitana Yaa Naa salima Dagbaŋ lunsi ni tooi salindi Yaa Naa ni yu' shɛŋa m-bɔŋɔ: Yaan-Naa gbaŋ ʒilibu E-Class Yaan-naa ŋun dee yi kuli kani ka di mali hali ka bɛ ti sɔɣi ka bɔɣitooni mini bɔɣinyaaŋa yi walim niŋ gari gbaŋ ʒilibu n-kpalim o wuhiya ni Yani kpamba mini Yaan-naa ŋun kani ŋɔ Dɔɣirikpema nyɛla ban yɛn zaŋ bɛ zuɣuri gbaɣili taba n-gbaai dabisili ka gbaŋ maa ʒili, ni amaa di dii bi yɛn yaɣi Dokulo bee dakulaa ayi zuɣu. Gundaanaa daa yɛliya ni gbaŋ ʒilibu nyɛla din mali sangaya bee chiha yihibu pam, dimbɔŋɔ zuɣu che ka di ʒilibu ni mali bimbɔra bee nɛma pam. Lala nɛma ŋɔ shɛŋa nyɛla binkɔbiri ka che shɛŋa mi nyɛla bindira hali shɛŋa kpinila ninsalnima dama ni naɣila yi bo gbaŋlana mini pakpaŋ n tum lala kali tuma ŋɔ. Yaan nabi tinsi salima E-Class Di ni tu ni niri baŋ shɛli kpe nyɛla, niri yi lihi tinsi maa pubu maa ni, Yaan nabihi ni diri tiŋ shɛŋa n-galisi pam, ka di shɛŋa beni ka di nyɛla paɣiba n-diri ŋa. Daliri shɛli din mi che ka paɣiba ti diri ŋa nyɛla, di shɛŋa beni ka di nyɛla Naa Nyaɣisi ni daa piiri o bihi maa ʒiini maa ka o daa piigi o bipuɣinsi ʒili lala tinsi maa ni, ka di zuɣu che ka lala tinsi maa din dii lɛbi nabipuɣinsi ni diri tin shɛŋa. Tɔ amaa, Kpamba yɛliya ni tin shɛŋa beni ka nabipuɣinsi diri ŋa ka di nyɛla niŋsim shɛŋa n-daa niŋ ka bɛ zaŋ ŋa liɛhi paɣiba nama, ka pa ni Naa Nyaɣisi ni daa tuhi fa shɛŋa maa. Lala n-nyɛli ka yɛlishɛli di ni tu ni di neei kpe nyɛ kadama, bɛ ni yɛri ni Naa Nyaɣisi bihi ma, pa bɛ zaa n-daa dii nyɛ o maŋmaŋa bidɔɣirisi, tɔ amaa, o ni daa laɣim tɔbbihi shɛba na ti pahi o bihi zuɣu maa ka bɛ daa booni o bihi maa. Ka di nyɛla kadama, o ni daa yi tuhiri maa, o yi tuhi nyaŋ tin shɛli, ka o gbaai o tɔbbia n-leegi o nam ʒili lala tiŋ maa ni. Lala maa ka o daa niŋ hali ti fa Dagbaŋ ka Dagbaŋ nam naan yi lɛbi nam. Lala n-lahi nyɛ li ka Duko Lunnaa mini Luŋ Fusheini yɛli, ni pa Yaan nabihi ni diri tin’ shɛŋa maa zaa n-nyɛ Naa Nyaɣisi mini o bihi maa ni daa ŋme n-fa shɛŋa. Bɛ wuhiya ni hali tinshɛŋa o ni daa ŋme n-fa maa shɛŋa beni ka saha shɛli o ni daa ŋmɛri fari ŋa maa ka di nyɛla lala tinsi maa yuya n-daa beni, amaa tinsi maa din maŋmaŋ daa na kani. Dinzuɣu tinshɛŋa beni ka Yaan nabihi diri li ka di nyɛla nyaaŋa na ka lala tinsi maa nam. Bɛ lahi wuhi, ni hali tinsi beni zuŋɔ dabisili ŋɔ ka Yaan nabihi diri li ka niriba pam bi mi lala tinsi maa yɛla. Teebuli 1 din be gbunni ŋɔ wuhirila Yaan nabihi ni diri tin’ shɛŋa maa ni shɛŋa ni ŋa salima ni nyɛ shɛŋa. TEEBULI 1. YAAN NABIHI NI DIRI TINSHƐŊA SALIMA TIŊA YULI NAA YULI TIŊA SALIMA Fuyaa Buɣisi n-chirigi Fuyaalana Buɣisi n-chirigiba Naa Nyaɣisi Pakpaŋ Kachɛɣu Gaa Tuuivɛliga Gaalana Tuuivɛligiba Naa Nyaɣisi bia Kariga Beemoni Karinaa Beemoni Naa Nyaɣisi bia Tong Zoya Vubilɔɣiri Tonglan nyɛ zoya Naa nyaɣisi bia Tonglana Vubilɔɣiri Naa Nyaɣisi bia Sung Maliyɔɣiri Sunglana maliyɔɣiri Naa Nyaɣisi bia Pishigu Zobaɣisi Pishigulana Zobaɣisi Naa Nyaɣisi bia Nyong Kuchirigi Nyonglana Kuchirigiba Naa Nyaɣisi bia Bagurugu Siɣirinɔŋ Bimbarigu Bagurugulana Siɣirinɔŋba Naa Nyaɣisi bia Bagurugulana Bimbarigu Naa Nyaɣisi bia Gɔɣu Tinkurugu Gɔɣulana Tinkurugu Naa Nyaɣisi bia Tamaligu Gooizabili Kuligolima Tamaligulana Gooizabili Naa Nyaɣisi bia Tamaligulana Kuligolima Naa Nyaɣisi bia Nakpanzoo Malimaŋa Nakpanzoolana Malimaŋa Naa Nyaɣisi bia Tibung Sinnolo Tibunglana Sinnolo Naa Nyaɣisi bia Nyinbung Gogbana Nyimbungnaa niŋ Gogbana Naa Nyaɣisi bia Saakpili Dundɔŋ Saakpililana Dundɔŋ Naa Nyaɣisi bia Pigu Zarikpaba Pigulana niŋ Zarikpaba Naa Nyaɣisi bia Zoosali Yɔbilɛra Zoosalilana Yɔbilɛra Naa Nyaɣisi bia Diyary Shɛliŋ Kambaŋa Zuushirigu Diarylana Shɛliŋba Naa Nyaɣisi bia Diarylana Nyiŋ Kambaŋa Naa Nyaɣisi bia Diarylana Zuushirigu Naa Nyaɣisi bia Dipali Daŋʒia Dipalilana Daŋʒia Naa Nyaɣisi bi Siŋa Lariyɔɣu Zoya Siŋlana Lariyɔɣu Naa Nyaɣisi bia Siŋlana Zoya Naa Nyaɣisi bia Dalung Bandaaʒi Bisubinnamkpana Dalunlana Bandaaʒi naa Nyaɣisi bia Dalunlana Bisubinamkpana Naa Nyaɣisi bia Lingbung Tuuzabili Diŋŋɔɣu Ligbunglana tuuzabili Naa Nyaɣisi bia Lingbunglana niŋ Diŋŋɔɣu Naa Nyaɣisi bia Kasuliyili Shɛliŋ Kasulilana Shɛlimba Naa Nyaɣisi bia Kasulilana niŋ Duŋshɛlimba Naa Nyaɣisi bia Tibung Lundu Tibunglana Lunduba Naa Nyaɣisi bia Tibunglana Sandaani Naa Nyaɣisi bia Vogu Naawoli Vonaa niŋ Naawoli Naa Nyaɣisi bia Vonaa Bambiliya Naa Nyaɣisi bia Sagnarigu Duŋkurigu Sagnarigulana niŋ Duŋkurigu Naa Nyaɣisi bia Gbulung Lukpaa Gbulunglana Lukpaa Naa Nyaɣisi bia Zangbaliŋ Burizambu Dalunlana Burizamba Naa Nyaɣisi bia Dalunlana Dalaa Naa Nyaɣisi bia Kumbungu Bimbiɛm Kumbun’ naa niŋ Bimbiɛm Naa Nyaɣisi bia Zuɣu Waa Zuɣulana n-nyɛ waa Naa Nyaɣisi bia Kpalin Kpalindiyalim Kpalinlana Kpalindiyalim Naa Nyaɣisi bia Mɔɣilaa Dakagu Mɔɣilaalana niŋ Dakagiguba Naa Nyaɣisi bia Savelugu Biyoo Savelugulana yoo yobarili, fulwaɣili naa, dingambo naa. Tampiŋ Kpimbee Tampiŋlana kpimbee Naa Nyaɣisi bia Zɔɣu Zogbee Zɔɣulana Zogbee Naa nyaɣisi bia Zɔɣulana Galamburi Naa Nyaɣisi bia Nanton Bataŋ Nantonnaa Bataŋ Naa Nyaɣisi bia Nantonnaa Zabiʒirigu Naa Nyaɣisi bia Nyoligu Faambuli Nyoligulana Faambuli Naa Nyaɣisi bia Nyoligulana niŋ bandilana Naa Nyaɣisi bia Yamokariga Kalatuuli Yamokarigalana kalatuuba Naa Nyaɣisi bia Galiwee Fɔŋ Galiweelana niŋ fɔŋ Naa Nyaɣisi bia Tijo Kparigu Tijolana niŋ kparigu Naa Nyaɣisi bia Tijolana ŋunnayu Naa Nyaɣisi bia Tuɣu Saɣiŋmani Tuɣulana saɣiŋmani Naa Nyaɣisi bia Saŋ Zoya Saŋlana niŋzoyaba Naa Nyaɣisi bia Zanduli Duŋguhigu Zandulilana niŋ duŋguhigu Naa Nyaɣisi bia Kpatiŋ Daŋdaŋ Kpatiŋlana daŋdaŋba Naa Nyaɣisi bia Kpatiŋlana niŋ nyɔrigiba Naa Nyaɣisi bia Sunsɔŋ Buɣuyɛligu Sunsɔŋlana buɣuyɛligiba Nyaa Nyaɣisi bia Kɔrili Kayiŋbaɣiya Kɔrililana kayiŋbaɣiya Naa Nyaɣisi bia Mion Kurisabi Mionlana kurisamba Naa Nyaɣisi bia Gukpɛɣu Tulebi Gulkpe naa Tulԑbi Naa Nyaɣisi bia Gulkpe naa nyɛ kparigu Naa Nyaɣisi bia Banvim Tiŋpili Banvimlana Tiŋpili Naa Nyaɣisi bia Namburigu Namtariya Namburigulana Namtariya Naa Nyaɣisi bia Sakulo Zaŋgɔbili Sakulolana Zaŋgɔbili Naa Nyaɣisi bia Wɔrivi Monyoo Wɔrivilana Monyoo Naa Nyaɣisi bia Kpunkpono Dakahigu Kpunkponolana niŋ Dakahigu Naa Nyaɣisi bia Yani Yani nyɛla na' shɛli din su Dagbaŋ zaa fukumsi. Yaa Naa ka bɛ booni na' so ŋun diri Yani. Yani pilila Naa Shitɔbu saha. Ʒirili ni daa ku Fɔɣu naai ka naa Gbewaa suhu daa fuŋ, ka lala maa zuɣu daa ti di o nyɛvuli. Naa Gbewaa ni daa ti che guya ka siɣi kpimba naai O pakpaŋ kachɛɣu daa yɛliya ni ŋuna n-nyɛ kpɛma ni o mi tizodoo n-daa nyɛ Kufɔɣu/Fɔɣu ka ŋuni Ʒirili pirim bɛ ba gbana maa ʒinibu zuɣu di o nyɛvuli di zuɣu o ku saɣi ka o di nam maa. Ʒirili daa che mi ka o ʒini gbana Maa zuɣu ka ŋuni ʒirili daa lahi yi nyaaŋa che ka bɛ varisi o beli Kachɛɣu ka o daa kurigi din kuui pa din mahi zuɣu. Kachɛɣu daa zɔmi ti ŋuni gunyɔɣu ni ka Ʒirili daa nyɛ soli ʒini gbana maa zuɣu ka di mi daa niŋ dawama ka O nabi labina, nagbankpeeni daa lula bihi maa sunsuuni zaŋ jɛndi ŋun daa tu ni o di Nam maa. Naa Tohigu n-daa kpalim kpema din wuhiri ni ŋuni daa tu ni o di Nam maa ka naan yi ti O tuzobihi maa. Amaa, Shitɔbu ŋun daa nyɛ bia ŋɔ daa yɛliya ni bo nti nyɔni ka bindi la? Pirimla O tim ni daa moori buɣim ka sokam mi di yala la zuɣu, O fala gbandi maa ʒia ka yɛra ni ŊUN NYƐLA O YAALANA, KA ZAŊ O YAA FA O NAM. O mabihi maa ni daa jɛ nagbankpeeni maa zuɣu, Naa Tohigu daa ŊMAALA NIRIBI MAA SHƐBA(Ŋmampirigi) n chaŋ ti ʒini Gambaga polo ŋɔ ka be booni ba Ŋmamprisi hali ni zuŋɔ ŋɔ. Yankazia Yankazia nyɛla tiŋa m be Saboba yaɣili. Tiŋ yuli booni Tiŋduɣu m be di mini Wapuli sunsuni. Asɔri pubu-pubu dibaa ayopɔin zaa be tiŋa maani. Tiŋ maa naa n-nyɛ Nafeb Naa, ŋun su Kpunkpaamba ban zaa be laa yaɣili maa hali ti gbaai Zogbɛli din be Chereponi polo ŋɔ. Salo ban be ni tooi nyɛla pukpariba. Bɛ nyɛla Kpunkpaamba ka tɔɣisiri Nafebsili. Di maali la karimzɔnni ata; Bibihi shikuru, Yankazia SDA Primary School, Yankazia SDA JHS. Di Piligu Di Salo Yendi Cathedral Yendi Cathedral ŋɔ daa pilila Silimiin' goli March biεɣu pia ni ayɔbu (16) dali yuuni 1999 hali na ni zuŋɔ. Ka bε boli li Diocese of Yendi ka be Tamale Metropolitan Achdiocese fukumsi ni. Yuuni 2004 la ni, Jεmbu duu ŋɔ niraba kalinli daa yiɣisila tuhi kɔbisiyɔbu ni pishi ni anu ni kɔbisiyɔbu ni ata (625, 603). Pope Francis n-nyε ŋun su Catholic asɔri duri zaa din be andunia yaaŋa zuɣu zaŋ tabili Yendi Cathedral ŋɔ. Bishop Vincent Sowah Boi-Nai n-gbubi Yendi Catheral ŋɔ March goli yuuni 1999 hali na ni zuŋɔ. Yendi Municipality Yendi Municipality nyɛla din be districts pishi ni ayobu din be Northern Region, Ghana tingbanni. Yendi Secondary School Yendi Senior High School (YESS) nyɛla shikuri shɛli ŋan daa puhi di yuun pihinu chuɣu 2020 yuuni pulini. Din boŋɔ nyɛla kpaŋmaŋa zaɣ’titali n zaŋ ti lala karimzɔŋ ŋɔ maa. Yuun pihinu (50) din garila puuni, YESS nyɛla din yihi waɣira ban tabi n sɔŋ ni ban na tabira n sɔŋdi Ghana tiŋgbani tooni tibu ka  lala ŋɔ nyɛla din lu n zahim karim zɔŋ maa taachi “we learn to serve”. Di taachi maa gbunni nyɛmi ni ti bohindimi ni ti zaŋ ku bukaata. Lala karimzɔŋ maa daa nyɛla din yooi yuuni 1970 ka karim ba kpeen-so ŋun kookali ni o kpaŋmaŋa daa che ka di yoobu niŋ tabata n-daa nyɛ Mr. C.B.A Teviu. Tɔ amaa, karimzɔŋ ŋɔ Kpabu daa nyɛla din pili yuuni 1922 di ni daa niŋ ka British Gomnanti ban daa su Ghana fukumsi tuma la daa yooi shikuru shɛli bɛ ni daa boli ni Trade School la Yendi tiŋgbani ni ka di niya daa nyɛla ni di baŋda tudu duli yaɣilinima baŋsim para din daa yɛn che ka bɛ biɛhisi ti tooni la. Di ni daa niŋ ka Adiboo tɔbu la daa ŋme anashaara gɔli December daba anahi dali la yuuni 1896, ka Jaamani daʒeri daa ku Dagbaŋ tɔbu bihi pam la, tudu duli tiŋgbani yaɣili daa lee bɛ ni zaŋ shɛli n-pahi European nima sulinsi ni. Pirim la di ni daa ti niŋ ka Dagbaŋ pirigibu  British mini German nima sunsuuni la daa ti ŋmɛ n kpihim yuuni 1914, Yendi daa lula British nima sulinsi ni ka daa lee tiŋshɛli din shili bi ni di daa tooi nya shikuru. Lala saha ŋɔ, shikuriti ŋan daa kuli bɛ tudu duli yaɣili daa nyɛla White Fathers’ Catholic School din daa be Navrongo (ka di daa yooi yuuni 1907), Tamale School (di daa yooi la yuuni 1909 pulini) n-ti pahi Gambaga School (yuuni 1912 ka di daa yooi). Tɔbu tuuli din daa ŋme anduniya yili zaa la daa nyɛla din chɛ ka niya nima din daa kpuɣi ni di yohi shikuriti n gili tudu duli yaɣa la-ni  daa labi nyaaŋa. Lala anduniya tɔbu yuma ŋɔ ni daa kuli gari, di daa bi di saha ka Yendi Trade School la daa yooi Yendi tiŋ-gbani ni yuuni 1922 n-ti pahi shikuru karim zɔŋ bihi shɛŋa bɛ ni daa boli “ Basic Schools” la Salaga mini Wa lala saha maa. Yendi Trade School, din nye YESS nyɛbili la daa nyɛla Gomnanti palo ŋun daa su Gomnanti tuma lala saha maa ni daa zaŋ o suhu n ga pam. Gomnanti ŋɔ tiɛha daa kuli kpala karim baŋsim so' dolisi mini di ni yɛn niŋ shɛm n ʒi anfaani shɛŋa n-ti tudu duli yaɣili nima. Karim baŋsim lala saha ŋɔ daa kuli nyɛla din jɛndi nuuni baŋsim para bee baŋsim shɛli din kuli nyɛ tuma tumbu baŋsim din pa buku bee kundi ni baŋsim din ku tooi zaŋ tum tuma. Guggisberg gomnanti zaligu yuuni 1925 daa nyɛla din kpaŋsi ni ka dama Yendi Trade School daa lee shikuru shɛli din nyɛ daabilim shikuru duu ti' tali din zani n-ti tudu duli yaɣa zaa naŋgbani yini ka di daa yɛn gahindi shikuru bihi ban daa yɛn yirina Gambaga, Salaga ni Lawra tiŋgbana ni n-kphiriba Yendi daabiligu shikuru la ni ka bi ti yɛligiri bɛ baŋsim zaŋ jɛndi nuuni baŋsim mini pu-kparilim baŋsim. Navrongo shikuru bihi gba daa nyɛla bɛ ni daa zaŋ shɛba m-pahi lala gahimbu maa ni di mini lala shikuru maa daa nyɛla din daa na kpari n-zani  domini anduniya tuuli tɔbu la tantambina la zuɣu. Lala baŋsim yɛligibu Yendi daabiligu shikuru la ni din daa jɛndi tuma tumbu ka daa dii bi dahi buku ni baŋsim la daa nyɛla din zani soli di ni daa niŋ ka Guggisberg gomnanti daa vuui nam ni yuuni 1927. Zaŋ chaŋ yuuni 1930, di ni daa niŋ ka laamba daa ti lee ban kpaŋsi bɛ zaɣa ni bɛ bihi shikuriti tɔhibu, shikuru yɛli bɔra daa lee din du gaa tudu duli yaɣili ka lala ŋɔ zuɣu silimiinga gomnanti daa kuli yuuni la di ni yɛn niŋ shɛm ka shikuru yɛli bɔra niŋ soochi. Gerald Power (ŋun daa nyɛ karim baŋsim bɔbu kpɛma) ni daa ti kpuɣi napɔŋ n kaai gili tudu duli yaɣili karim zona n naai, o daa lee ŋun ti saɣisigu n-ti ka wuhi ni ka dama ni di niŋ kamaata ni di zaŋ gomnanti shikuru kam fukumsi n niŋ tiŋ na nima mini bɛ kpamba nuhini ka chɛ anashaara adiini yɛligiriba bɛ ni daa booni shɛba misinaari nima la. Bilichiin nima ban daa su tiŋ-gbana fukumsi kamani tiŋ-na nima bee tindaamba daa nyɛla ban nyɛ kpaŋsibu kadama ni bɛ zaŋ mi bɛ nuhi n-pa karim zona maa zuɣu ni , ka kpaŋsiri ka bi wuhiri shikuru bihi bɛ ʒi kpeya ni baŋsim mini bɛ kaya ni taɣaada nima. Yiko shɛli dini daa ti tiŋ nanima maa zuɣu, Yaa Naa daa puhiya ni di me karim du pala n-ti Yendi Native Administrative School din pa yɛn nyɛ Yendi kpamba ni yɛn su shɛli fukumsi. Lala karim duri maa mebu daa di laɣ'ri din laasabu daa yiɣisi kamani £1,000 zuɣu. Lala saha maa, laɣ’timsili bee laɣ’karili n-daa bala dama laɣ'ri din daa yirina farigu ni n chani tiŋ nanima sani zaa daa nyɛla din kuli yaɣi £8,000 zuɣu biɛla. Lala shikuru duri ŋɔ miɛbu maa daa naai la yuuni 1936 ka di daa yooli yuuni 1937. Mr. J.S Kaleem n-daa nyɛ bɛ ni pii-so ni o lee Yendi Native Authority School tuuli karim ba kpɛma (di nyaaŋa, o daa dila Nyankpala) ka daa lahi lee tudu duli yaɣili zaa karim tuma yili kpɛma. Yaa Naa daa lee ŋun pii Mion-Lana ni o lee Yendi karim zɔŋ maa kaaro kaaro nima zaa kpɛma. Ban daa tabira n-sɔŋdi o n-daa nyɛ KuɣN'aa, Zohi-Naa, Balɔɣu-Naa n-ti pahi Kum-Lana. Yendi shikuru maa daa pula dundɔna anahi ka bɛ na nima anahi maa daa lee Yaa Naa ni pii shɛba ni bɛ lee kaaro kaaro nima n-ti lala dundɔna maa. Lala dundɔna maa yuya daa kuli nyɛla Yendi yaɣa anahi maa- Kuɣu, Zohi, Balɔɣu ni Kum-Lana foŋ dundɔna. Ghana ni daa dee di maŋ sulinsi n-naai, kpaŋ maŋa pam daa niŋ ya ni di liɛbigi Yendi shikuru maa “Secondary” shikuru. Lala kpaŋ maŋ ŋɔ daa chaŋ katiŋa pam yuuni 1959 mini yuuni 1961 sunsuuni di ni daa niŋ ka “Secondary” shikuriti yɛligibu daa lee Kwame Nkurumah gomnanti puuni tuma shɛli o ni daa kpaŋsi pam la zuɣu ka daa lee gomnanti-so ŋun kpuri karim baŋsim yaɣili toto pɔŋ tuma ka pii yuli m-boli li ni Ghana Education Trust Fund (GET FUND) la. “Secodary” shikuriti yɛligibu daa kuli bɔbila Dr. Kwame Nkurumah ka nyɔɣini doro la. Shikuriti pam daa mɛya ka di nyɛla GET FUND ŋɔ dawa niya ni. Tudu duli yaɣili polo, shikuriti ŋan daa me GET FUND dawa niya ni n-daa nyɛ Navrongo secondary School, Ghana secondary School, Lawra secondary School n-ti pahi Bawku secondary School. Yendi shikuru maa daa bi tooi n di nasara n-lee secondary shikuru ka di daliri daa nyɛla din daa pun zani Tamale la zuɣu. Gomnanti tɔha daa wuhiya ni Yendi daa nyɛla din ni tooi diri Tamali Karimzona la daanfaani di ni daa niŋ ka di duhi Tamale dariza n lee shikuru baŋsim bɔbu kam yiŋa la zuɣu. Di ni daa ti niŋ ka di daa ŋmɛ m-paai Kwame Nkrumah gomnanti 1966 yuuni, Yendi kpamba, Yendi karachi nima n-ti pahi Yendi siyaasa nima daa lahi nyɛla ban yiɣisi n-zani n-kuli niŋdi kpaŋmaŋa ni Yendi nyɛ “secodary” shikuru. Bɛ puuni shɛba n-daa nyɛ Alhaji Majeed Hussein (DC kuri mini karim baŋsim yaɣili baŋda), S.I. Iddrisu (Yendi yaɣili jintɔri tuuli) n-ti pahi Alhaji Shaani Mahama (ŋun daa nyɛ jintɔra yuuni 1969-72 ni yuuni 1979-82). Di karikari ni di bahigu, Yendi daa ti nyɛ “secondary” shikuru maa ka di daa yooli yuuni 1970. Mr. C.B.A Teviu n daa lee di tuuli karim ba kpiɛma. Di mini yɛli gɔla daa bɛ o piibu ŋɔ ni zaa yoli, O daa nyɛla ŋun kpaŋ o maŋa n zali zalisi din yɛn chɛ ka wuhibu mini bohimbu niŋ tabata. O daa lahi nyɛla ŋun kpiɛhi niriba kɔrisi zaŋ chaŋ bɛ maŋ gurigibu polo ni bɛri-suŋ mini nasara dibu biɛhigu puuni. Lala ŋɔ zuɣu, Yendi secondary shikuru nyɛla din wumsi bilichiin nima pam ban tabi n-sɔŋ ka na kuli tabiri n-sɔŋdi Ghana tingbani toon' tibo yaɣa pam puuni Yila Yila nyɛla nolini baŋsim shɛli din tiri ninyambo ni hankali pariga.Yila nyɛla nɔlini baŋsim din yɛri yɛltɔɣa maŋa zaŋ chaŋ biɛhigu polo ka lahi nyɛ din yihiri ninsalinim ninsabigi puuni. yee Sabisayfirala, a tum tuuni Puuni zabili m-ba yee Narili toya m-ba Zuɣu yaaya m-ba yee Fieɣufieɣu mini o balibu m-ba yee Woi! woi! woi! A yɔhin ti ʒili ka bali Sɔhila ti mini a n-sa bala Dalila ti mini n-daa bala Yuŋ la ti mini n-sa bala Ka zuŋo ka a kpuɣi napɔŋ Napɔŋ din ka labbu na Ka di ŋmanila zahinli A zaŋ naba ka chɛ ti Ka ti kpalim kpaambihi Ban ma yiɣi ka che ba A lee yɛli ni ti kpe ya? M-ba yee Woi! woi! woi! M BIA CHƐLI VURI M bia chɛli vuri yee ye, M bia chɛli vuri yee ye, A ma chaŋ la Tidanayili sima pebu N-ti kɔgi kukɔgi gbarigu n-nyu mɔŋ a M bia chɛli vuri yee ye, M bia chɛli vuri yee ye.    AWABU LELA Awabu Lela jiiwanmaata Awabu Lela. Awabu Lela jiiwanmaata Awabu Lela. O sa chaŋla Zabizugu n-ti zu waawa, N-zo n-kuli ŋaani O sa chaŋla Zabizugu n-ti zu chinchini, Ka lan suui kpakoliba, ŋmaai daa yee, Awabu ŋmaai daa ku n-ŋmaai kuliga. BAALANA Baalana gbaami a baa, Hoo baalana gbaami a baa. Baalana gbaami a baa, Hoo baalana gbaami a baa. Kunduna be soli ni, Hoo baalana gbaami a baa. Naɣinyia be soli ni, Hoo baalana gbaami a baa. Gbuyima be soli ni, Hoo baalana gbaami a baa. Gbaami a baa. Hoo baalana gbaami a baa. PIIYOO BOIBOI Piiyoo boiboi, Yaa yaa boiboi, Piiyoo boiboi, Yaa yaa boiboi, N nyin-taa dini biɛla n ŋɔ yaa, Yaa yaa boiboi, N yidana dini biɛla n ŋɔ yaa, Yaa yaa boiboi, M maŋa maŋa dini firigi lee, Yaa yaa boiboi. n ŋɔ yaa Yila Shɛhira Baalana Baalana gbaami a baa, Hoo baalana gbaami a baa. Baalana gbaami a baa, Hoo baalana gbaami a baa. Yoo Naa Yoo Naa ka Dagbamba booni na' so ŋun diri Savelugu. Yuya ni di Silima Tini pa ʒiya saha shɛli ŋɔ, Dagban bihi pam malila Muslim yuya ka naan yi zaŋ bi Dagban yuya pahi. Yu shɛŋa timi ni mali tiri ti bihi maa shɛŋa malila salma nima. Yu' shɛŋa din mali salma maa shɛŋa n-nyɛ; Yuli - Yuli maa salma ni nye sheli 1. Abdallah - Dagara 2. Alhassan - Baako/ Karikari Baako 3. Mohammed - Zanjina 4. Zeinab - Gadabsi Yuya salima Yuya salima nyɛla yɛltɔɣa biɛlima din mali tiri daadama, binyɛra, binkɔbiri n-ti pahi kpiɛŋlana Naawuni ka di mali ninyambo ka kpaŋsiri tuun'viɛla tumbu ti biɛhigu ni. Salina balibu zooya, ŋa shɛŋa n-do gbunni ŋɔ. Naawuni salima sheŋa n-nyɛ Yaa Naa salima m-bɔŋɔ: Dabba salima m-bɔŋɔ Paɣaba salima m-bɔŋɔ Tinsi salima m-bɔŋɔ Binkɔbiri bee binnema salima sheŋa n-nyɛ Paɣapuhi nim salima sheŋa n-nyɛ Sapashinnnima salima sheŋa n-nyɛ Yɔŋduuni E-Class Yoŋ Duuni nyɛla Dagbaŋ tiŋa ka ʒi Tamali wulinluhili, ka di mini Tamali waɣilim nyɛ maali anu. Yoŋ Duuni nyɛla tiŋ’ titali ka mali yuli Dagabaŋ, dama Dagbaŋ nabihi zaa nyɛla ban mi di yɛla. Yoŋ Duuni bela Saɣinarigu yaɣili. A yi yi Tamali ni a chaŋ Yoŋ Duuni, di palli ŋmaligila Malishɛɣu din be Kumbuŋ mini Tamali sunsuuni la. Yoŋ Duuni nyaaŋa kunila Salaamba ka di tooni mi kuni Malishɛɣu ka nudirigu mi kuni Wayamba. Sorugu bela Yoŋ Duuni nuzaa polo ka Dabɔɣushee mi be Yoŋ Duuni tooni biɛla. Di yi kana tiŋgbana bee tintarisi Duunnaa mini Wayamba n-diri tintarisi nudirigu ka nuzaa mi, o mini Kpalisɔɣu Naa(Sorugu naa), ka tooni polo mi, o mini Malishɛnaa n-diri tarisi ka o mini Salaambalana mi diri tarisi nyaaŋa polo. Bataŋyili gba bela Duunnaa sulinsi ni ka be Yoŋ Duuni wulimpuhili polo.Yoŋ duuni nyɛla tin- daan tiŋa din nyɛ Dagbaŋ tin-daan tinsi la zaa zuɣu (kpɛma) .Lahabali wuhiya ni Nabihi ban mali niya ni tootibo be kperi ni bee ʒiini tinŋɔ maa tiŋgbani puuni. Yɛltɔɣaniɣima Yɛltɔɣili Yɛltɔɣili nyɛla bachinima yi pe n-doli taba ka mali gbunni. Di lahi piini ni bachi kɔb'karilli. Yɛltɔɣiniɣima Yɛltɔɣiniɣima nyɛla yɛltɔɣiŋmasɔri din fasara bi doli bachi gansi din laɣim n-nam li. Yɛltɔɣiniɣima Nahingbana Yɛltɔɣ’ Chiha E-Class Yɛltɔɣa Chiha nyɛla binshɛli kam niri yi niŋ yɛltɔɣili ni bee binshɛɣu kam di niŋbu bee yɛlibu maa bi niŋ kamaata bee n tu zaŋti o zuliya bee o ni be sheli. O pahiya ni chiha ŋɔ maa daliri nyɛla di gu ka taɣi biɛri yoli mini yɛltɔɣ’ biɛri yɛlibu ʒii puuni. O tuma ŋɔ kpini n tuma ŋɔ dama o yɛrila chiha zaa yɛla. Di ni wɔligi ka che n dini ŋɔ shɛm nyɛla o sabi jɛndila Kambonsi chiha. Shɛhira: Zabzugu E-Class Zabzugu nyɛla tinŋbli shɛli din be Zabzugu district, kadi be Tudu yaɣili ŋɔ na Ghana tiŋgbani. Bɛ yiya nyɛla din mɛi mmiritaba ka ninvuɣ bɛilim maa bɛ galsi. Daadam bɛilgu ban be tiŋma pam nyɛla pukpariba, ka bini kɔri bindiri shɛli pam n nyɛ nyuya. Zabzugu District Zabzugu District nyɛla din be districts pishi ni ayobu din be Northern Region Ghana tiŋgbani ni. Zakaria A. Yakubu Yakubu A. Zakaria nyɛla Dagbaŋ bilichina, ŋun yi Gushee na din be Savelugu district, Ghana tuduu yaɣili bee northern region la. Zangbalun Zangbalun nyɛla tiŋ shɛli din be Kumbungu piibu-piibu yaɣili. Niriba ban be tiŋ maa ni zooya ka bɛ nyɛla pukpariba. Zangbalun mali daadam biɛligu pam. Zangbalun salima nyɛla din galisi, amaa di puuni shɛŋa n nyɛ Dalaayili, Burizambu yili. Zangbaluŋ Zangbaluŋ nyɛla tiŋ' shɛli din be Kumbungu District ka lahi nyɛ di maŋa maŋa piibu-piibu yaɣili. Zangbaluŋ ba la daansi ni Kumbungu, Gbuɣili ni Saakuba. Ayi yi Daluŋ kuni Kumbungu Saakuba ka a yaɣira ka paari Zangbaluŋ. Zaɣayuri Zaɣayuri nyɛla tiŋ’ shɛli din be Sagnarigu Municipality, Northern Region Ghana tingbani ni.Tinsi din gili li n-nyɛ Kamina Baracks, Dungu mini Kanvili. Zujung Zujuŋ nyɛla fɔŋ shɛli din be Lamashe-Naa sulinsi ni, di biɛla Tamale Metropolitan Assembly din be Ghana tuduu yaɣili la bee Northern Region, di zala kilomita ayi ni pirigili south-west Lamashegu. Zujuŋ nima nyɛla Lamashe-Naa sapashinnima. Zujuŋ nyɛla tiŋ shɛli din mali gbala palo din galisi ka tiŋ bɔbigu simsiri bɛ niriba ban kani ni. Lala gbala ŋɔ che ka Zujuŋ yuli chaŋ katiŋ pam. Kariga E-Class Karaga nyɛla tiŋa din be Ghana tuduu yaɣili palo. Kariga nyɛla Tiŋ' titali ka lahi mali daadam biɛligu lala. Dagbaŋ kali soli zuɣu Karinaa n-nyɛ tuuli Yani nabihi puuni. Karaga piligu chaŋmi ti gbaai zaaman kura saha pɔi ka bɛ naan yi baŋ Nama dibu lala tiŋ maani. Nabihi maa puuni Shɛb kamani : Naa Gbewaa , Fatɛɣu , Zirili, kufɔɣu, Tɔhagu, Shitobu, ŋmantambo, Sibee, Karateeli, Beemoni ni Buɣiyԑligu: Beemoni n daa nyɛ ŋun piligi Kariga nam dibu ka tiŋ maa mini di yaɣili maa be o fukumsi ni. Shitɔbu ŋun daa nyɛ kpɛm ni Beemoni. Shitɔbu ŋɔ n daa dɔɣi  Naa Nyaɣisi ŋun daa di Nazuɣu Dagbaŋ ka o ba na be o nyɛvuli ni. Naa Nyaɣisi ŋun daa nyɛ  Beemoni beli bia la daa gbaami ni O yɛligi ka tirisi Dagbaŋ. Kamani Naa Nyaɣisi bapiri nima; ŋmantambo, Sibee, Karateeli, Beemoni ni Buɣiyԑligu zaa daa nyɛla ban biɛli bɛ bia O ni daa gbaai soli ni lala chandi maa. Naa Nyaɣisi daa nyahila yɛm shɛli  O ni mali yeeri bɛ nama kpariti  bee ka zaŋdi ban nyɛ nama talahinima n-tiba ka bɛ gbib' lala tiŋ shɛŋa o ni tuhi fa n-ti o ba nima mini Nabihi Ka ban daatu ni bɛ lihiri tiŋgbana maa daa nyɛ Tindaanba. Naa Nyaɣisi chandini ndaa tahi O na Kariga tiŋgbani  ni ka Naa Nyaɣisi nyaŋ Kariga Tindana  ka zaŋ o ŋahiba Beemoni zani o zaani. Naa Nyaɣisi daa zaŋmi tuɣu nti lahi nyaŋ  Sunsɔŋ  Tindana ka lahi zaŋ o ŋahiba so ŋun yuli booni  Sunsɔŋ Buɣiyԑligu. Yapalisi Yapalisi nyɛla tinshɛli din be Sagnarigu Municipality, Northern Region, Ghana. Tinsi din gili li n-nyɛ Jisonayili,Choggu ni Sognaayili. Chankpem E-Class Chankpɛm nyɛla tinshɛli din be Tamali Northern region, Ghana tingbani puuni. Di biɛla Savelugu jintori yaɣili polo. Climate change and gender Climate change and gender nyɛla so' shɛli din kahigira anfaani nima din kuli ne n-dɔya ka daɣiri ka di puuni zaŋ kpa climate taɣibu palo zaŋ ti paɣaba mini dabba zaa, ka di dɔlila bɛhigu ni mi paɣaba mini dabba tumtumsa n-tam biɛhigu puuni ni di kpinibu nima. Climate litigation Climate ligation nyɛla din ni too lahi boli Climate change litigation, di nyɛla Ʒileli zalisi din na yirina palo ka di maali alikaali tutumsa tumdi tuma ka maali dunia biɛhigu taɣibu bobu kpaŋmaŋa din yirina gɔmnan-ti tuma duri ni na. Siyaasatali shɛli din kpɛri dunia nahiŋgbana taɣibu din bi che ka dunia biɛhigu taɣibu chani kaliŋkaliŋ. Ban bɔra di niŋsim mini alikaalinima nyɛla ban kpaŋsi bɛ kpaŋmaŋa ni bɛ zaŋ tiŋgbani mini andunia zaa sariya dibu sɔya n-kpaŋsi bɛ kpaŋmaŋa. Yuuni 2000 piligu la, alikaali tuntumsa din mali fukumsi ni di tuhi dunia biɛhigu taɣibu nyɛla din pahi ka di pahira alikaali soli zuɣu, sariya shɛŋa din dira sariya dibu duu nyɛla din nam andunia zaligu din tuɣira dunia biɛhigu niŋsim mini alikaali yɛl'muɣisira din niŋ niŋgbuna ni zalisi din gbubi tiŋgbani, biɛhigu bee gbubbu zaligu, zaligu din pa gɔmnan-ti dini, anfaani diriba gu ka taɣi bee daadam fukumsi. Sariya pam din nyɛ nasara mini sɔya chaŋ mi n-ti dalim dunia biɛhigu dede niŋbu yɛlibɔra n-ti pahi bi'pɔla biɛhigu zaŋ kpa dunia biɛhigu tooni chandi. Din daa niŋ ka bɛ ŋmaai yuuni 2019 yɛltɔɣa shɛli din daa be State of the Netherlands nim mini Urgenda Foundation, di daa lee la talahi zaŋ ti State of Netherlands ni bi lihiri saha-saha taɣibu zuɣu. Lala zaɣa ŋɔ daa che mi ka ninvuɣ' shɛba ban daa duhiri di m-baɣa ka nim daa nyari nasara pam kootu nima. Yuuni 2019, di yɛltɔɣa daa kuli deei la ʒii zaa. Zaŋ chaŋ silimin gɔli February 2020, Norton Rose Fulbright daa ŋmala o buku din daa wuhi ni di kootu nima kalinli daa paagi bin' tuhili ni kɔbisi (1400) tiŋgbana pihita ni atta (33). Yuuni 2020 piligu ni, tiŋ shɛli daa ka United States tooni kootu yɛltɔɣa polo hali ka sariya ti paai bin tuhili n-dira. Tingbani biεwhigu tulim mini di maasim zaligu, di nyεla namatεri zaligu din yirina ni di ti zaŋ zaligu tuma tum ka taɣi ka che tuma duzuɣiri kamani tingbanzuɣulana mini ŋan pa tingbanzuɣulana tuma tuma duzuɣiri ka bε bi saɣim tingbani biεhigu tulim mini di maasim. Tingbani biεhigu tulim mini di maasim zaligu zaŋdila zalisi dibaanu ŋɔ shεli tumdi tuma; 1. Tingbani zalikpana-di nyεla din nini kpa tingbani yi ti yεn birigi di tingbani maa ni zalikpana. 2. Adiminisitireshin Zaligu- di gba nyεla din ŋmεri adiminisitiretif gbaabunima mini zaligu shεŋa ŋan sabi do kundunima ni ni nagbankpeeni, kamani n-tiri soli zaŋ chaŋ tuunkara polo. 3. ʒengamazuɣu zaligu.- 4. Kɔrinfahili mini daabilim zaligu- 5. Daadama yolisima(ni simdi shεli) Zaŋ chaŋ silimin gɔli February 2020, Australia n-daa nyɛ tiŋgbaŋ shɛli din daa pahiri buyi andunia zaa din daa mali sariya shɛŋa din daa na bi di hali ka di kalinli paai sariya kɔbishii. Yuuni 2021, Germany Zalikpana kootu karili maa daa ŋmaaya ni gɔmnan-ti tuhibu ni o gubu zaŋ chaŋ saha saha taɣibu la daa pala binshɛli din zooi ka daa ŋmaai n-ti gɔmnan-ti, ni bi tiba hali ni yuuni 2022 ni o zaŋ kpaŋsi saha saha taɣibu zalikpana maa bini boli shɛli Climate Protection Act la. Silimin gɔli July 2020, simnima ban daa be Irish Environment ni daa dila nasara karili bi gɔmnan-ti zuɣu , din daa niŋ ka bɛ gɔmnan-ti daa bi kpuɣi sochibisi din yɛn tuhi saha saha taɣibu ni bin niɛma zaa kalinsi barina biɛhigu puuni. Lala maa zuɣu, Ireland kootu karili daa ŋmaaya ni gɔmnan-ti yuuni 2017 National Mitigation Plan zaŋ ti Saha saha taɣibu maa daa bi niŋ viɛnyɛla. Ka lahi yɛli, ni lala laasabu ŋɔ daa bi wuhi din yɛn booi pohim biɛɣu shɛli sokam ni mi 'greenhouse gas' tuhi niŋ pohim ni. Netherlands nim daa kuli niŋ la nimmohi ni booi pohim shɛli be ni booni 'Carbon dioxide' la be tiŋgbaŋ maa ni kamani kɔbigi puuni vaabu pihinu yin ka yuuni 1990 hali ni yuuni 2030. Amaa, Dutch Environmental Assessment daa wuhiya ni bɛ yuuni 2020 niya nim maa pala bɛ ni ni tooi pali shɛli. Netherlands daa kuli niŋ la nimmɔhi ni bɛ booi pohim shɛli bɛ ni booni 'Carbon dioxide' la bɛ tiŋgbabi maa ni kamani kɔbigi puuni vaabu pihinu yin ka yuuni 1990 hali ni yuuni 2030. Amaa, Dutch Environmental Assessment daa wuhiya ni bɛ yuuni 2020 niya nim maa pala bini ni tooi pali shɛli. Yuuni 2012, Dutch looya biŋ daa pahi bɛ alikaali tuma yili nima , ni bɛ niŋmi siɣa ka niŋ saha saha taɣibu fukumsi talahi so kam zuɣu. Yuuni 2013, Urgenda Foundation mini niriba ban kalinli daa paai pihiwɔi daa zaŋla Netherlands gɔmnan-ti n-tahi kootu , ni o daa bi kpuɣi sochibisi din yɛn booi "greenhouse gas" tuhi niŋ pohim puuni ka di barina yaɣi. Yuuni 2015, Hague District kootu daa ŋmaaya ni di niŋ talahi ti Netherlands gɔmnan-ti ni o bo sochibisi din yɛn booi "greenhouse gas" pohim puuni din yɛn gu tiŋgbaŋ maa bilichini nima ka che saha saha taɣibu barina nima (Urgenda Climate Case). Be daa buɣisi li mi ni di nyɛla "precedent-setting judgement" ni "andunia zaa tuuli saha saha taɣibu kootu sariya". James Thornton, ŋun daa nyɛ Client Earth nim kpɛma maa daa yɛli ya ni achiika, saha saha taɣibu nyɛla binshɛli din tabibi baŋsim shɛli din mali anfaani ni na ni na daa gɔmnan-ti nambozobo. Ni daadam tɛha nyɛla binshɛli tini mali kuri bukaata pam luɣushɛli zaligu ni saɣiti ka lahi nyɛ binshɛli tiŋgbaŋ shɛŋa kootu nim ni. Silimin gɔli December, yuuni 2019, Netherlands nim kootu titali daa saɣi n-ti ŋun kam tuhiri gɔmnan-ti ni o baɣa ka shɛli o ni daa niŋ zaŋ jɛndi bi saha saha taɣibu maa zuɣu maa. Be saɣiti ŋɔ daa wuhiya ni di tu ni gɔmnan-ti m-bo sochibisi din yɛn che ka pohim biɛɣu shɛli sokam ni mi Carbon dioxide la ka di baligi kam yim vaabu kobigi bunahi pubu zuɣu (25%) yuuni 1990 hali ni yuuni 2020 bahigu.Bɛ daa lahi yɛli, ni Carbon dioxide ŋɔ maa nyɛla binshɛli din mali barina pam n-ti daadama alaafee polo. Milieudefensie et al v Royal Dutch Shell nim daa niŋ nangbankpeeni silimin gɔli May, yuuni 2021 ni, ka Hague District kootu daa ŋmaai ni di niŋ talahi n-ti Royal Dutch Shell nima ni bɛ kpuɣi mi sochibisi din yɛn booi pohim shɛli din yuli booni carbon dioxide la tuhiniŋ ti pohim maa ni pirinla bini daa lihi yuuni 2019 laasabu la. Lala zuɣu, bɛ daa ŋmaaya ni bi niŋ mi nimmɔhi ka booi lala pohim ŋɔ maa vaabu bin' pihinahi ni anu zuɣu kɔbigi puuni zaŋ chaŋ yuuni 2030 ni. Silimimin gɔli December 2020, Britain bilichini ni maa ata: Marina Tricks, Adetola Onamade, Jerry Amokwandoh, ni Climate Litigation Charity, Plan B, daa yɛliya ni bɛ yɛn zaŋ la UK gɔmnan-ti n-tahi kootu domini o kpuɣi sochibisi din yɛn che ka o tooi tuhi nyaŋ saha saha taɣibu ni salinima ni binkɔbiri ʒilɛli ni barina nima. Ban daa zaŋ yɛltɔɣa ŋɔ n-tahi kootu ŋɔ daa yɛliya ni bɛ nyɛla ninvuɣ' shɛba ban yɛn yɛli looya nim ni jaaji nim maa ni gɔmnan-ti ni kuli diri laɣiri niŋ di biniɛma kpama ni UK mini tiŋgbaŋ shɛŋa din pahi pahi maa zaa nyɛla binshɛli din mɔŋdi binniɛma bɛ bɛhigu tali yiko ni bɛ daŋ bɛhigu. Yaha, di lahi nyɛla binshɛli din ŋmɛri bɛ Paris Nangbanyini ni yuuni 2008 UK Climate Change Act la. Zaŋ chaŋ silimiin gɔli February 2020, U.S. n-daa nyɛ tiŋgbaŋ shɛli din daa mali sariya shɛŋa din daa nabi di hali ka di kalinli paai sariya nim tuhili. Shɛhira nim n-nyɛ Connecticut v. ExxonMobil Corp. ni Massachusetts v. Environmental Protection Agency. Effects of climate change on humans Climate taɣibu barina ni anfaani ninsalnim zuɣu, climate taɣibu barina ni anfaani ninsalnim zuɣu chaŋ katiŋ pam di bahi bahindi barina ti alaafeei, bɛhigu, yinloo, nyɛvuya gubu, ninsalnim bɛhigu shee n-ti gorim. Environmental migrant Environment migrants nyɛla ninvuɣ' shɛba bini zaŋ kinkansi yɛli ni bɛ yimi bɛ tinsi ni ka di nyɛla yɛltɔɣ' shɛli bee saha waɣinli taɣibu nima zaŋ chaŋ bɛ tiŋdɔɣira ʒileli puuni. Lala taɣibu ŋɔ maa gbaai la bɛ daa alaafee mini bɛ suhudoo palo bee bɛ gubu zaŋ kpa bɛ tuma palo, n-ti pahi binyɛra din gbaai zanzali, tihi ŋmabu, mɔɣa nyuubu, ni biɛhigu taɣibu taɣibu soli maa mali zali (Kamani saa mibu taligu taligu bee saa miri ka bi baara). Niŋsim shɛŋa din che ka lala taɣibu ŋɔ maa shɛŋa tooi taɣiri maa nyɛla tin ni tooi taɣi shɛli; ti yi zaŋ climate piibu tuun' kpɛma. Climate ni daa zaŋ kinkansi n-che ka shɛba yi bɛ ya nima la nyɛla ban ni tooi zo bee n-go n-chaŋ tiŋgbani shɛli puuni bee bin tooi taɣi ti be luɣi shɛli ban maŋmaŋ tiŋgbani maa puuni. Yɛlimaŋli ŋuna di ka yaaye ni kahigibu din ne zaŋ kpa ʒii puuni gɔrima, di yɛm nyɛla din nyɛri zoobu yɛli bɔra, dini niŋ ka policy-makers ni ʒii puuni mini biɛhigu tabiibi baŋdiba ni buɣisi ni bɛ tɛhi tɛha din mali yaa zaŋ kpa biɛhigu puuni barina nima bee yɛli suma din be climate taɣibu puuni n-ti pahi ʒiihi puuni dariza filiŋ bɛ tɛha puuni. Environmental racism Environmental racism nyɛla bini din be ʒileli puuni adalichi niŋ bu behigu puuni, din nyɛ din daa kpa United States yuma 1970 nima mini yuma 1980 nima puuni la. Lala ŋɔ nyɛla bɛni mali shɛli buɣisiri ʒileli puuni aadalichi kalinsi din wuhiri gaŋbu gaŋbu behigu di tumtumsa puuni mini di yali gbahira puuni zaa. Ti yi kana United States puuni ʒileli ni gaŋbu gaŋbu nyɛla din maani ansarisi yɛli ni fan' nima mini bampa fan' nima pala zaɣiyini la. Ti yi yɛn yuli li dunia zaa, environmental racism ni tooi nyɛ zaɣi viɛlitali bee zaɣi biɛtali shɛli global waste trade kamani alaafee zaɣi biɛtali shɛli tini nyɛra bɛ yi zaŋ laati kpatuɣ' kura bee neen kura din daa tumdi ni niɣ'lim buɣim n-yi tiŋgbana din pun lebigi n-kpe China tiŋgbani puuni. Environmentalism Environmentalism nyɛla yɛltɔɣ' muni zaŋti niya nima, teha ni biɛhigu tabbu zaŋ kpa ʒilɛli taɣibu palo nti pahi toontibo zaŋti ʒileli daa alaafee, di bahi bahindi alaafee bo n-ti ʒilɛli sochibisi ŋɔ, di borimi ni di laɣim anfaani nima din be ʒileli maa taɣibu ninsali nim puuni, binkɔbiri puuni, tihi ni mori puuni nti pahi binyɛra din bi vuhiri zaaha. Ka "environmentalism" mi kuli jɛndila ʒilɛli mini Naawuni nama tiɛri binyɛra palo, ni bin vakaha teha palo, siyaasa, waliginsim din be bunkɔbiri mini mori zaŋ laɣim taba teha zaŋ chaŋ nti pahi biɛhigu waliginsim ni ʒilɛli puuni gubu ni taɣibu. Environmentalist Environmentalist nyɛla ninvuɣu so ŋun zaŋ o maŋ zali ka yihi o maŋa palo ni n-guri ka taɣiri tiŋgbani nam tiɛri. Ninvuɣi so bɛ ni boli environmentalist ni tooi nyɛ bɛni kpuɣi ni ninvuɣi so ŋun tabiri sɔŋdi niya nima zaŋ chaŋ tingbani nama tiɛri zoobu palo, " siyaasa tali ni zuliya tali zooriba ban kpuɣi niya ni bɛ tahi tooni ka gu ka taɣi viɛliginsim zaŋ kpa Naawuni ni nam shɛŋa ti ʒileli puuni zaŋ chaŋ taɣibu din be ʒileli puuni barina binyɛri shɛŋa ninsali ni bo niŋ". Environmentalist nyɛla ŋun be ka mali dihi tabili ni nambu mana tiɛri shɛŋa nambu zaŋ kpa ʒileli guri ka taɣiri palo. Saha shɛli environmentalists wuhirila niri zaŋ yɛltɔɣi chɛri bee yɛltɔɣa din dii ka dariza kamani "Zaɣi vakaha vakaha" mini "tihi tihi gbahibu". Anfaani: Environmentalist tabiriba ooi kpaŋ bɛ maŋa ka bɛ lebigi Amarika(America) zuŋɔ ŋɔ luɣishɛli din mali tiŋgbani nama tiɛri pam ka lahi nyɛ salo pam ni yura n-gari yuma 1960 nima ni yuma 1970 nima dini daa niŋ ka tabiriba ŋɔ maa daa pili tuuli (Goldstein 2002). Some of the notable environmentalists who have been active in lobbying for environmental protection and conservation include: Kamani di yuma a sham kuli bɔŋɔ, ka environmentalists shɛba ban bɔri Naawuni Namtɛri kɔ n-beni, ti ku lahi mali environmentalists shɛba ban gba ku ʒɛ n-ti ninsalinima ʒilɛli ni ni di biɛrisuŋ. Kamani a yi lihi, bipola gandanmoya shɛba ban daa bɔri ni ti "Mental Green Space" la daa wuhiya ni di tu kamaata ni ti gu ka taɣi intanet, ninyula kpanjɔri din na chani ni waya nima, ni ʒamana nucheeni bansi di nyɛ zaɣ'parisi barina balibu kam. Lala be niya nim ŋɔ maa chɛmi ka bi booni ba "Info-environmentalists" nima. Mining Mining nyɛla gbi n-yihi anfaani binyɛra bee behigu binyɛra tiŋgbani puuni, ka di tooi zooi ka di nyɛla di yirila ore puuni na, lode, vein, seam, reef, bee placer deposit puuni. Lala binyɛra ŋɔ maa n-laɣim lee tiŋgbanni buna din nyɛ anfaani zaŋ ti ŋun gbiri ŋɔ maa. Ores gbi n-nya laɣimla kuriti, coal, oil shale, gemstones, limestone, chalk, dimension stone, yalim kuɣa, potash, grabuli, ni yaɣiri. Mining zami ti ni a yihi binyɛri shɛŋa din ku tooi niŋ kparilim puuni bee ninsalinima tooi malili bɛ tabibi baŋsim puuni. Mining nyɛla binshɛɣu din yɛltɔɣa ziligi gbaai binyɛra din ku tooi labi maali kamani petroleum, natural gas, bee hali kɔm gba. Zuŋɔ so' shɛli bɛ ni doli gbira laɣimla a bo luɣishɛli ore ni be shɛli, vihi bo gbiri viɛli shee, a yihi tiŋgbani buni shɛŋa a ni bora, ni a lahi tooi bo luɣi sheli a ni ni tooi lahi gbi ka ŋari bɔɣi kura maa ka nimaani ni tooi lahi nyɛ bɛn ni tooi lahi zaŋ tum tuun shɛli dabam. Gbibu ŋɔ tooi zooya ka di malila nimbiɛri zaŋ chaŋ ti ʒii puuni din gbaai gbibu ŋɔ saha mini gbi n-naai zaaha. Lala ŋɔ zuɣu chemi dunia tiŋ' shɛŋa zalila zalisi din yɛn baligi lala di barina nima ŋɔ maa. Ninvuɣu shɛba ban gbiri daa alaafee gba nyɛla din nyɛ yɛlikpeeni, ni zuŋɔ so' shɛŋa bɛni doli gbira nyɛla din wuhiri ban gbira daa alaafee kpaŋsibu gbibu maa puuni. Tum nina di na nehiri tuuli tuuli, daadama daa malila kuɣa, ceramics ni din nyaaŋa ka bɛ ti nya ka kuriti mirina tiŋgbani maa zuɣu. Di daa nyɛla bɛni mali shɛŋa maani tuuli tumtumdi binyɛra nima ni tɔbu neema; shɛhira nima, kuɣi sheli bɛni ka bɛ booni flint la daa nyɛla bɛ ni nyɛ shɛli France tuduu yaɣili palo, gbampiɛla tiŋgbani ni (Southern England) nti pahi bin' shɛli beni ka bɛ booni li Poland zaa daa nyɛla beni mali shɛŋa maani tumdumdi binyɛra. Right to education Baŋsim bɔbu soli nyɛla din wuhiri ni sokam mali soli ni o bɔ baŋsim. Baŋsim bɔbu nyɛla binshɛɣu din viɛli pam ka di tu ni so kam bɔli. Baŋsim bɔbu balibu zooya pam biɛhagu puuni lala ka di anfaani ni lahi zooi. Yuuni 2019, bɛ daa buɣ'siya yali ni bihi tuhi kɔbiga ni pihiyɔbu (260,000,000) bi nyɛ soli ni bɛ tooi bɔ shikuru baŋsim dunia binzahindigu puuni, ka di daliri kpeeni nyɛla tizaa pala yim bɛhagu maa puuni. Di mini dunia nini ku nɛɛya maa, doo mini paɣa gaŋbu na kuli nyɛla yɛli kpɛni n zaŋ chaŋ sokam ni tu ni o bɔ baŋsim la palo. Dunia ŋɔ puuni,salinim' pam na kuli n dihimi tabili ni paɣa baŋsim bɔbu pa talahi. Right to housing Sokam mali soli ni o be o yili ni nyɛla kɔhimma ni damma, biɛhigu ni kaya ni taada so' shɛŋa din yɛn che ka salinima n-nyɛ biɛhisi shee. Di nyɛla binshiɛɣu din niŋ bayana m-be tiŋgbani zalisi kundinima ni andunia zaa yɛltɔɣa kpana din wuhiri salinima yikonima ni bɛ biɛhisi polo. So' shɛŋa din tiri niriba soli ni bɛ tooi be bi maŋmaŋa yiŋsi nyɛla binshiɛɣu din niŋ bayana pam andunia zaa. Zalikpana din pahiri pishi ni anu zaŋ chaŋ salinima yiko nima gba wuhiya ni salinima mali yiko ni bɛ mali bɛ maŋmaŋa yiŋsi bee be biɛhigu shee din yɛn che ka bɛ mali suhudoo. Di yɛliya: So kam mali soli ni o be biɛhi' suŋ n-tabili o daŋ, di bahindi bindirigu, niɛma, yili mɛbu, alaafe bɔmma, ni binshɛŋa din be o ʒilɛli ni ka mali anfaani, ni a shili yiko nim zaŋ chaŋ o tuma ni, ni o barigu, o nandaan' tali , o pakolim, ni o ninkurilim bee ka so kam ni nyɛri shɛli maa ka o ku tooi nyali pirinla o yaa bi paai li. Sleeping, homeless children in early 20th-century New York City, Jacob Riis ni daa niŋ shɛli la wuhiya n-ti pahi International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (ICESCR) Zalikpana din pahiri pini yini, kuli zaɣi yini gba ti' niriba soli ni bɛ tooi be bɛ maŋmaŋa yiŋsi din ku yɛn che ka bɛ gba be biɛhigu ni , din mali jiri. Andunia zaa zalisi wuhiya ni salinima mali yiko ni bɛ tooi maIi bɛ maŋmaŋa biɛhisi shee. Lala yɛltɔɣa ŋɔ daa nyɛla neesim yuuni 1991 saha shɛli United Nation(UN) laɣingu din su daabiligu, biɛhigu ni kaya ni taada yikonima ni daa ʒini di ʒinahigu la. Lala neesim ŋɔ puuni, di yi polo n-wuhi ni so kam mali yiko ni o mali o biɛhigu shee hali ka Alikaali duri ni tooi zabi di lan' zuɣu di yi ti niŋ ka so yɛn fa laa yiko maa labi. Yogyakarta Principles din wuhiri andunia zalisi zaŋ chaŋ niriba yiko nim din jɛndi bi' do' tali bee bi' paɣ' tali polo ni yɛn nyɛ shɛm gba saɣiti ni: Salinima yiko nim din dalim bɛ biɛhisi shee daa nyɛla yɛltɔɣa kpani Biɛhisi shee laɣingu shɛli din daa ʒini yuuni 1996 Istanbul tiŋgbani la ka daa lahi nyɛ yɛltɔɣa kpani Istanbul Agreement and Habitat Agenda la puuni. Agenda maa nakpaa din pahiri 61 (pihiyobu ni yini) wuhi la so'chib'shɛŋa gɔmnanti ni yɛn dɔla din yɛn che ka o tooi "kpaŋsi, n-gu, ka bo soya din yɛn che ka salinima yiko nim din jɛndi yinsi ni bɛihisi shee di nasara". Yuuni 2001 Habitat laɣingu shɛli sokam ni mi Istanbul +5 gba kpaŋsiri la yuuni 1996 Istanbul Agreement and Habitat Agenda la. Lala laɣingu daa lahi namila UN nim salinima ʒii' yɛltɔɣa shɛli bini daa pii yuli m-boli ni UN Human Settlement Programme din daa ku yɛn kpaŋsi niriba yiko nima zaŋ chaŋ bɛ bɛihisi shee . Bɛ mi daa yɛn zaŋ la bɛ kpalanzuya n-gbini bɛ High Commissioner zaŋ ti salinima yiko nima. Lala ʒi'nahigu maa yuli m-booni UN-HABITAT. Be tuma nyɛla ni bɛ teeri niriba din tu ni salinima mali yiko shɛm ni bɛ tooi bo pol'ti, m-me hali ka kuli bɛ maŋmaŋa biɛhisi shee, ka lahi wuhiriba din tu ni bɛ me meri shɛŋa. Canada tiŋgbani, ninsalinima yiko shɛli din wuhiri ni bi mali soli ni bi mali bi maŋmaŋa yi' ya daa lɛbi la zaligu din pahi bɛ National Housing Strategy Act puuni silimiin' goli June 21, 2019. Lala zaligu ŋɔ daa pili la tuma silimiin goli July 9, 2019. Yuuni 2020 ayirimo shɛli bini daa to Minneapolis, Minnesota pirinla bi daa yihiri niribi bi yinsi. Lahabali din ti tooni: Bini daa booi United States behisi shee shɛm. Niribi pam bee yaɣa pam ban be United States nyɛla ninvuɣ' shɛba ban ka yiko shɛli zaŋ chaŋ behisi shee bɔbu puuni gbaa yihila Massachusetts. A yi chaŋ California tiŋgbani, bi' shɛba ban zo' ka che bi laamba nyɛla bi'shɛba bin gbaari mali tahi du' gbɛri shɛŋa ni hali ka bi suhiri soli bi laamba sani gba. New York City gba saɣiti du' shɛŋa bini yihi zali ka di tiri Niriba behisi shee pɔi ka bi naanyi bo be maŋmaŋa behisi shee. Me A yi chaŋ South Africa tiŋgbani, be tiŋgbaŋ maa zalikpana kundi wuhiya, Suura Ayi ni, yaɣili pishi ni ayɔbu ni, "Sokam mali soli ni o tooi nyɛ yili suŋ ka be ni suhudoo". Tuma du' yaɣili din su salinima ʒishahi nim ka bi zaŋ yɛlli ŋɔ puhi. Lahabali din daa yɔli yina wuhiya ni niriba ban kalinli paai miliyɔŋ 3.6 nim zaa na bɛla dukpula bee yili shɛŋa din dii na be me viɛnyɛlinga (2013 data) ka di daa lahi wuhi ni salo ban kalinli paai 200, 000 nyɛla ban ka bɛhisi shee bee ban gbɛri pala zuɣu (2015 data) Right to life Nyεvuli yolisim nyɛla din wuhiri ni sokam mali soli ni o nyɛvuli, a malli soli ni nyɛvuli nyɛla dihitabili ni ninsala kam mali soli ni o beni ni so shɛli, mini so ku tooi ku o nti pahi gomnanti. Lala yɛtɔɣili ŋɔ a mali soli ni nyɛvuli yiɣisila nangbankpeeni din nyɛ yɛtɔɣa zaŋ jɛndi, tibidarigibo, tɔbu, puya kpaɣibu, pirinsi nahiŋgu nti pahi binkɔbiri soli malibu. Niriba pam ni tooi bɛ saɣi n-ti lala yaɣa maa. Nyɛvuli yolisimnima n-nyɛ, a mali soli ni a niŋ nyɛvuli, ni a niŋ a ni bɔri shɛli, ni a yi ka che dab'tim mini muɣisigu puuni, ni a mali soli ni a haŋkali ni nyɛ shɛli, ni a mali soli ni a yɛn wuhi a maŋ shɛm bee n yɛli kahigi a maŋ shɛm, ni a mali soli ni a tum tuma, ni a mali soli ni a bo karim baŋsim nti pahi din pahi pahi. Sokam nyɛla ban mali soli ni yolisimnima ŋɔ zaa ka gaŋbu ka di ni. Lala yɛtɔɣili ŋɔ, a malli soli ni nyɛvuli nyɛla din tumdi puli yihibu nangbankpeeni saha zaŋ ti ninvuɣ' shɛba ban bɔri ni bɛ tuhi ku puli yihibu bee m-baligi li di palimpalim niŋbu zaŋ kpa paɣa puli, a mali soli ni nyɛvuli bachi ŋɔ nyɛla Pope Pius XII ni daa saɣi n-ti yuuni 1951. Ninsala kam , hali bia ŋun na be o ma bidɔɣirisurugu ni mali soli ni nyɛvuli ka di yina Naawuni sani pa o laamba, pa ʒiʒttnitaba bee ninsala yaa. Dinzuɣu, ninsala n-kani bee ninsala yaa ni tabibi din wuhiri ninsala nyɛvuli. Yuuni 1966, Katilikinima Karimba kuɣila laɣinzuɣu beni ka bε bɔlli National Conference of Catholic  Bishops  (NCCB) daa puhi do’ so ŋun daa booni  Fr. James T. McHubh ni o pili yulimi taɣibu shεŋa ŋan be America tingbanni. Universal access to education Universal access to education nyɛla yiko shɛli sokam ni mala ni o tooi chaŋ shikuru bee m-bo baŋsim ka gaŋbu ka di puuni. Di mi bi doli luɣishɛli nira ni yina, o yiko, paɣa bee doo, o shahiwa, o zuliya bee daŋ shɛli puuni o ni yina bee o ningbuna mini o biɛhigu puuni alaafee kalinsi. Lala tooi nyɛla bɛ ni mali shɛli kuri bukaata bɛ yi ti kpuɣiri shikuru bihi pala kpɛhiri kɔlagi (college) puuni sunsuuni mini tiŋli zaaha nti pahi ʒɛmani binshɛŋa din sɔŋdi nira o daa alaafee palo (o chandi, o wumbu, o vuhibu ni din pahi pahi). Sa' sabiri shɛba kpuɣili mi kadama lala niŋsim ŋɔ maa zaŋ kpa baŋsim bɔbu viɛnyɛla palo, ni di ni niŋ ka o yooi ti zaŋ o baŋsim deei pini kara soli ŋɔ maa, din nyɛla din ni tooi tahi o kpaŋmaŋa gbarigibu na. Pɔi ka ti yɛn tooi kpaŋsi ka niŋ baŋsim bɔbu bayana ti sokam, tiŋgbani kam mali soli ni bɛ bo baŋsim ka yɛli muɣisiri shɛli kani. Ŋmani Babu Ŋmani babu nyɛla Dagbamba Kali niŋsim shɛli be ni niŋdi n_tiri paɣapuulana be yi pirigi o naai. Dagbamba barila paɣapuulana ŋmani o puli maa yi ti paai chira ayopɔin. Ʒiɛŋ Ʒiɛŋ nyɛla tiŋa shɛli din miri Nantɔŋ ka be be Northern Region, Ghana tingbani ni. Pubu:1935 dɔɣam Pubu:1945 dɔɣam Pubu:1949 dɔɣam 1949 dɔɣam Pubu:1957 dɔɣam Pubu:1962 dɔɣam Pubu:2005–2009 Ghana jina tora Pubu:2009–2013 Ghana jina tora Pubu:2013–2017 Ghana jina tora Pubu:A-Class Pubu:Adiini Religion Pubu:Africa Pubu:Airborne diseases Airborne disease Pubu:Alaafee Alaafee n-nyɛ nir' ni mali shɛli din dee yi niŋ ka dɔr' shɛli bi mali o. Pubu:Alaafee Ghana puuni Alaafee Ghana Puuni Pubu:America paɣaba Yaɣili ŋɔ nyɛla yaɣ' shɛli din wuhiri America paɣaba Pubu:Anabinima Anabinima (Prophets) Pubu:Andunia biɛhigu taɣibu Andunia biɛhigu taɣibu Pubu:B-Class Pubu:Bachinima Bachinima (grammar/linguistics/alphabet) Pubu:Balli mini yɛltoɣau malibu Language and literature Pubu:Bihi Bihi Pubu:Binniɛma baŋsim Biology Pubu:Binniɛma dɔriti Insect-borne diseases Pubu:Biɛhagu Social sciences Pubu:C-Class Pubu:Coronavirus Coronavirus nyɛla dɔr' shɛli din nyɛ vuhim soli doro din daa pili China tingbani ni 2019 yuuni. Lala doro ŋɔ ka bɛ lahi booni COVID-19 la. Pubu:COVID-19 doro Covid-19 Dɔro Pubu:D-Class Pubu:Daadam biɛhagu Life sciences Pubu:Dagbamba Pubu:Dagbanli Pubu:Dagbanli yila Dagbanli yila Pubu:Dagbaŋ Sub-category:Dagbamba Pubu:Dagbaŋ Nanima Dagbaŋ Nanima Pubu:Dagbaŋ buni Tihi din mali anfaani Dagbaŋ Pubu:Dagbaŋ kaya Dagbaŋ kaya Pubu:Doo Pubu:Doriti Doriti Pubu:Doriti tibbu soya Doriti tibbu soya Pubu:E-Class Pubu:Feminism and Folklore 2021 in Ghana Feminism and Folklore 2021 in Ghana Pubu:Ghana Pubu:Ghana Gɔmnanti Pubu pubu ŋɔ wuhiri la Ghana Gɔmnanti nima bee di kpambali ba Pubu:Ghana Gɔmnanti Nima Pubu pubu ŋɔ Ninvuɣ'shɛba ban be Ghana Gɔmnanti tali ni bee be ni niŋ di binshɛŋa Pubu:Ghana Region nima Pubu:Ghana Shikuriti Ghana Shikuriti Pubu:Ghana adiini tooni dana Pubu:Ghana alikaalinima Pubu:Ghana ashibiti duri Pubu:Ghana baansi Ghana baansi Pubu:Ghana bilichininima Ghana bilichininima Pubu:Ghana bɔba tinzuɣa Regional capitals of Ghana. Pubu:Ghana karim baŋsim Pubu:Ghana siyaasanima Pubu:Ghana taarihi baŋdiba Pubu:Ghana tingban ŋmalli Pubu:Ghana tingbani Presidents of Ghana Pubu:Ghana tinsi Ghana tinsi. Pubu:Ghana tinzuɣa Capital towns in Ghana. This includes (1) Regional capitals "bɔba tinzuɣa" (2) District capitals "yaɣa tinzuɣa" (3) Other capitals that may exist. Pubu:Ghana zuɣulananima Category Pubu:Hankali zinli baŋsim Philosophy and psychology Pubu:Jintɔra Jintɔra Pubu:Jintɔri kuro Jintɔri kuro Pubu:Kali The follwng are categories sub-categories:Nam leebu Churi Pubu:Kaya ni taɣada Kaya nyɛla binyɛri shɛŋa bee niŋsim shɛŋa ti ni pili ni dina. Taɣada nyɛla tini chaŋ ti paŋ shɛli zuliya shɛli puuni na ka di ti viɛligi ti kaya maa. Dagbanli puuni, ti ku tooi kali taɣada neema mini taɣada tumtumsa. Pubu:Kurimbuni yɛltoɣa mini tiŋgbana baŋsim History and geography Pubu:Kwame Nkrumah University of Science and Technology karim bia kura Pubu:Kɔm soya dɔriti Pubu:Laasabu malibu Mathematics Pubu:Laɣimbu shee doriti Laɣimbu shee doriti Pubu:Liɛm siyaasa yaɣili nima Pubu:Mɔɣu All plants relatinf to herbs and shrubs. Pubu:Ninsala buɣusibu Categories related to humans. Pubu:Ninsala ŋun na be o nyɛvuli ni Pubu:Ninvuɣ'shɛba ban be bɛ nyɛvia ni Pubupubu ŋɔ malila ninvuɣ'shɛba ban be bɛ nyɛvia ni Pubu:Northern Region The following are categories: Category:Sagnarigu Municipality Category:Tamale Metropolis Pubu:Paɣa Pubu:Pɔhim dɔriti Pɔhim dɔriti Pubu:Sabta Sabta Pubu:Sagnarigu Municipality Sagnarigu Municipality Pubu:Salinima yiko nima Pubu pubu ŋɔ wuhiri la ninsalinima yiko shɛŋa andunia zaa ni saɣiti ka bi bɔri ni so fa o kpee yiko bee soya nima bee n bɔri ni o ʒini di zuɣu Pubu:Salya karibu Law Pubu:Saŋmarisi baŋsim Astronomy Pubu:Siyaasa niriba Pubu:So biɛhigu karuŋ Biography Pubu:Sokam Ni Yεn Be Shεm Zalisi Sokam Ni Yεn Be Shεm Zalisi Pubu:Tabibi Technology Pubu:Tabibi baŋsim Science Pubu:Tia All trees can fall in this category Pubu:Tihi ni mɔri Tihi din mali anfaani Dagbaŋ Pubu:Tima malibu baŋsim Chemistry Pubu:Tiŋgbaŋ Zuɣulaanima Tiŋgbaŋ Zuɣulaanima Pubu:Universal Code of Conduct Universal Code of Conduct Pubu:West Africa West Africa Pubu:WikiAfrica Education Category:WikiAfrica Education Pubu:WikiProject Dagbani Wikimedians/Activating Local Language Communities/Dagbani/My Northern Achiever Pubu:WikiProject Medicine Articles list from project: . Pubu:Wikimedia 2030 Movement Strategy Recommendations Wikimedia 2030  Movement Strategy  Recommendations Pubu:Wikimedia 2030 yuuni laɣingu yεmbila kpaŋsibu Wikimedia 2030 yuuni laɣingu yεmbila kpaŋsibu Pubu:Wikipedia pages using copied template Pubu:World Health Organization The following are in this category. Covid-19 Pubu:Yaa Nanima Dagbaŋ Yaa Nanima n-nye na' sheba ban namin di Yani. Pubu:Looya looya Bia yuli tibu Salifu Salamatu Mandeeya Suuri ŋɔ ni, n nyɛla ŋun ni kahigi wuhi zuɣupinibu ni nyɛ shɛli: Ʒɛman’kurili zuɣupinibu mini ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu. N ni lahi wuhi zuɣupinibu daanfaani nti pahi tuun’ shɛŋa ŋan niŋdi zuɣupinibu dali. N nyɛla ŋun ni lahi wuhi tɔɣino shɛŋa kpamba ni daa niŋ ma nti pahi woliginsim shɛŋa din be ʒɛman’ kurili mini ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu ni. N ni lahi tabisi yɛl’ shɛŋa ŋan gbarigiri ti kaya ni taada kamani zuɣupinibu. Dagbaŋ kpamba n-nya ka yɛli ni, “Nyɔri zuɣu ka bɛ kɔhiri koko.” Dinzuɣu bia zuɣu ka doo kpuɣiri paɣa. Doo yi kpuɣi paɣa Dagbaŋ ka o ti zali pua, din kpalim nyɛla bɛ kahi ʒiɛri n-zali ka guhiri o dɔɣim dali. Naawuni yi ti sheei paɣa ŋɔ ni alaafee bɛ kpalindila kpaliŋga. Ni kpaliŋga ŋɔ nyɛla din wuhiri paɣa maa ni kpaŋ o maŋa shɛm ka lahi wuhiri o ni dɔɣi bi’ so. Dagbaŋ kali soli zuɣu, paɣa yi dɔɣi doo, bɛ kpalindila kpaliŋga buta, o mi yi dɔɣila paɣa bɛ kpalindila bunahi. N daa vihiya ni m-baŋ daliri shɛli din tahi li ka bɛ yi dɔɣi doo ka bɛ kpalindi kpaliŋga buta ka kpalindi paɣa mi bunahi. So n-daa bi tooi wuhi ma di daliri bee di ni daa pili shɛm. Naawuni yi sheei paɣa ŋɔ ni alaafee dahinshɛli, din kpalim nyɛla bɛ ŋma bia nyuɣu. Nyuɣu ŋmabu n-nyɛ tuuli bɛ ni niŋdi binshɛɣu di yi niŋ ka paɣa dɔɣi. Di yi niŋ daliri ka bia maa nyɛla paɣa, ka doo be yoma lala doo ŋɔ n-ŋmari bia ŋɔ nyuɣu. O yi wum kpaliŋga maa o bɔrila liɣiri n-ti paɣidɔɣisotɔɣinda maa ni o deei ka ŋma bia maa nyuɣu viɛnyɛla. Dagbaŋ kali soli zuɣu, doo daa yi ŋma bia nyuɣu ka o nyɛla paɣa, bia maa yi ti zooi bɛ zaŋdila bia maa n-ti doo maa bee doo maa n-kpuɣiri o. Dagbamba yi nya zuɣusuŋ, n yɛrila paɣa yi dɔɣi di nyɛla suhupiɛlli ni achiika n-ti sokam. Lala zuɣu ban nyari biliɛɣu ŋɔ ka tariga. Ŋun kuli kpe ni o ti nya bia ŋɔ, o kpuɣiri o mi n-diɛmdiɛm ka zaŋ o sɔŋ. Dɔɣiriba mini simnima zaa nyari bia. Bilɛɣu ŋɔ mi nyabu wuhirila niriba mini paɣidɔɣiso maa ni nyaɣisi shɛm. So ku chaŋ ni o ti nya o mini ŋun bi nyaɣisi bia. A ni tooi wum ka paɣidɔɣiso so ti sɔɣiri fabinda ni, “Hali n ni dɔɣi ŋɔ, zaɣila ŋun bi kana ti nya m bia maa gba.” Paɣiba n-tooi nyari bihi amaa dabba ban dii bi kpaŋsi li. Dab’ shɛba ban bɔri gba ni tooi nya bia. Amaa pakopanda ka niriba je ni bɛ nyari bɛ biliɛri. Ni di daliri nyɛla, o yi nya bia ŋɔ, bia maa pala ŋun yɛn niŋ nyɛvuli. Ʒɛman’ kurili bɛ daa yi dɔɣi bia ka yihi chiha din beni zaa naai, din kpalim nyɛla bɛ guhirila bia maa nyuɣu lubu. Amaa Dagbaŋ ninkura yɛliya ni bia nyuɣu lubu dii bi jɛndi mali dabisili bee saha. Ni amaa di dolila bia maa mini bɛ ni dɔɣi o saha shɛli. Ni bɛ yi dɔɣi bia Kikaa saha, o nyuɣu tooi luri yom n-gari bɛ ni dɔɣi bi’ so shɛɣu ni. Ni bia ŋɔ nyuɣu yi lu dahinshɛli, paɣiba yirimi na nti yɛli dabba maa ni “Piɛm kpaaya.” Amaa saha shɛli di ni tooi niŋ ka di nyɛla Paɣidɔɣisotɔɣinda ŋɔ surila bia ŋɔ kom ka o nyuɣu maa kpaai bee n-lu. Ni di yi ti niŋ ŋ-ŋɔ paɣidɔɣisotɔɣinda maa yɛrila yili maa yidana paɣa ka o mi naanyi yi nti yɛli yili yidana maa. Di saha yili yidana ŋɔ gba ni che ka lahibali ŋɔ paai bɛ Dɔɣirikpɛma. Dama Dagbaŋkpamba n-yɛli ni ,” Ninvuɣ’ yino bi nyari sobuɣim.” Lahibali ŋɔ yi paai Dɔɣirikpɛma ŋɔ, o nyɛrila ninkura ayi m-pa o maŋa zuɣu ka bɛ chaŋ ti zu dunia nyaaŋa bee n-go baɣa. Amaa o yi nyɛla ŋun lahi ka yaa, o ni tooi ʒini ka tim o nini ni tiɣi ninkuri’ shɛba ka bɛ chaŋ. Dimbɔŋɔ zaa mi dolila bia maa nyuɣu lubu. Dama Dagbaŋ kali soli zuɣu, bia nyuɣu yi bi lu, bɛ bi buɣiri baɣa. Di yi niŋ daliri ka nyuɣu maa ti lu ka saha beni, bɛ ni tooi go baɣa maa ni amaa saha yi kpe bɛ chɛrimi ka biɛɣu neei pɔi ka bɛ naanyi chaŋ nti buɣi baɣa ŋɔ bee n-zu dunia nyaaŋa. Hali bɛ yi buɣi baɣa ŋɔ kuna ka saha lahi kani, bɛ chɛrimi ka biɛɣu neei ka bɛ naanyi pini bia maa zuɣu. N vihigu puuni, bɛ daa yɛli ma ni baɣa ŋɔ buɣibu daliri nyɛla bɛ baŋ bia maa ni siɣi so bɛ daŋ maa puuni, ni ka lahi vihi baŋ baɣiyuya ŋan lu daŋ maa ni ka bɔri maalibu. Ni dama di tooi niŋdi daliri ka so puli baɣiyuli ka ti tam di maalibu yɛla, dinzuɣu bɛ yi chaŋ ʒini baɣisi bee alikaya ŋɔ tooni bɛ nyɛla ban ni nya ka teei ba ka bɛ kuli ti yihi lala sangaya maa zaa ka naanyi pini bia maa zuɣu ka zaŋ o siɣilana maa yuli n-ti o. Ni amaa di ni tooi niŋ ka bɛ bi zaŋ bia siɣilana yuli ti o di yi niŋ ka bia ŋɔ je lala yuli maa. Ni di yi ti niŋ ŋ-ŋɔ bɛ ni tooi taɣi yuli n-ti bia ŋɔ amaa ka leei kuli mi o ni siɣi so. N vihigu puuni bɛ daa yɛli ma ni pa baɣa yino sani ka bɛ chana nti buɣiri baɣa ŋɔ. Ni bɛ yi chaŋ baɣa bɔbigu sani ka bɛ zaa ti yɛri yɛltɔɣ’ yinsi di wuhiya ni dina n-nyɛ yɛlimaŋli. Dama Dakpaŋkpamba n-nya ka yɛli ni, “Naŋgban’ bɔbigu m-miiri daam.” Dagbaŋ kali soli zuɣu, paɣa yi dɔɣi ka bɛ na bi pini bia maa zuɣu bɛ booni o la Saandoo o yi nyɛ doo, bee Saampaɣa o yi nyɛla paɣa. Ni bɛ yi buɣi baɣa ka baŋ bia ŋɔ yuli din kpalim nyɛla bɛ maali baɣiyuya ka pini o zuɣu. Zuɣupinibu dazɔhigu dali, Dɔɣirikpɛma bɔrila no’ shɛba bɛ ni yɛn zaŋ maali baɣiyuya maa zaa zali ka biɛɣu naanyi neei. No’ shɛba bɛ ni daa yi mali maani baɣiyuya ŋɔ nyɛ no’ ʒee, no’ piɛlli, no’ sabinli nti pahi no’ yoli zuɣu. Ni baɣiyuli ŋɔ mi maanila yili maa napo’ tuuli dunoli ni. Ni di maalibu saha dɔɣirikpɛma zaŋdila no’ ʒee la n-ka bɛ kpiimba ka yɛli ni bɛ deemi no’ ʒee ŋɔ ka yihi bɛ mini bilɛɣu maa nimmɔhi ni. Di nyaaŋa ka o lahi zaŋ no’ sabinli la gba n-kanka bɛ kpiimba ka yɛli ba ni bɛ deemi no’ sabinli ŋɔ ka yihi ba ninsabisi ni. Ka lahi ŋma no’yoli la mi n-ti ba ka yɛli bɛ kpiimba maa ni bɛ deemi ka yihi bia maa mini daŋ maa yɛl’ yɔhi mini yɛl’ gola ni. Ni no’ piɛlli maa m-bahindi nyaaŋa. Ni o mi, o ŋmari o mi n-ti bɛ kpiimba ŋɔ ni bɛ deei ka ti bia maa mini daŋ maa suhupiɛlli. Dɔɣirikpɛma ŋɔ yi maali baɣiyuya ŋɔ naai o nyarila o ninkur’ taba m-pahi o maŋa zuɣu ka bɛ kpe paɣidɔɣiso maa ni be du’ shɛli maa nti zaŋ bia maa yuli n-ti o. Bɛ yɛliya ni Dɔɣirikpɛma ŋɔ yi yɛn ti bia ŋɔ yuli ŋɔ o zaŋdila o noli n-kpa bia maa nudirigu tibili m-boli yuli maa buta ka lɛbigi nuzaa tibili maa gba m-boli yuli maa buta n-niŋ dini o yi nyɛ doo, o mi yi nyɛ paɣa bunahinahi. Bɛ yi kuli zaŋ yuli maa kpe nti ti bia maa paɣiba kpalindila kpaliŋga buta (o yi nyɛla doo) bee bunahi (o yi nyɛla paɣa). Kpaliŋga kam ka bɛ yi kuli kpalim bɛ boonila bia maa yuli ka sokam wum ka baŋ bɛ ni ti o yu’ shɛli. Bɛ yi ti bia ŋɔ yuli naai, din kpalim nyɛla bɛ pini o. Zabbiɛri ŋɔ pinibu shee, paɣidɔɣisotɔɣinda n-gbubi bia maa ka wanzam maa pindi o. Amaa bia ŋɔ yaba paɣa bee o piriba ni tooi gbubi o ka wanzam pini o. Dindali maa ka wanzam daa yi lahi gundi bia ŋɔ o yi nyɛ doo. Lala saha maa nira daa yi nya Dagbana ka o bi guni, di malila di daliri. Shɛli ni bia maa ma dɔɣirimi ka bihi maa kpira, ka bɛ vihi ka di ʒɛmi ni bɛ yi guni o, o ku gali. Nira daa yi beni ka bi guni, Dagbamba booni o la wanzambulaa. Yuli maa wuhirimi ni wanzam ni ti guni o dahinshɛli. Dagbamba bi gundi paɣiba ka zuliya shɛba ni gundi bɛ bihi ban nyɛ paɣiba shɛm la. Wanzam daa yi pini bia ŋɔ naai ka bɛ mali daŋ nini ni chiha bee zuliya chiha bɛ chihiri o mi. Shɛba daa yi boori o la tapalli, ni o yi kpi ka ti labina, bɛ ni baŋ o. Di saha lala chiha maa dɔɣirikpihim chiha m-bala. Shɛba gba daa tooi chihiri gbengbe chiha ka shɛba chihiri karinchahili bee kpibigananintam. Ninkura yɛliya ni bɛ daa yi kuli ti bia maa yuli ka pini o zabbiɛri ŋɔ di naami maa, ni din kpalim nyɛla bɛ zaŋdila no’ shɛba bɛ ni zaŋ maali baɣiyuya maa n-duɣi saɣim n-tari bɛ ʒiʒiini taba zaa ka bɛ di, ka suhi Naawuni ni o che ka bia maa ti wum o yuli maa ka saɣi li. Ni Naawuni sumi o ko’ suŋ ka lahi baagi o n-ti ba. Ʒɛmana ŋɔ bia zuɣupinibu nyɛla din woligi bela ka che ʒɛman’ kurili bia zuɣupinibu. Dama ti zuŋɔ ʒɛmana ŋɔ Musulinsi mini Dolodolo Adiini nyɛla din kpe Dagbaŋ na ka ti zuɣupinibu yɛl’ shɛŋa taɣi bee n-kpi. Dama Dagbamba pam pa dolila bɛ ni be adiini shɛli ni ka tiri bɛ bihi yuya. Dinzuɣu n yɛn pula ʒɛmana ŋɔ bia zuɣupinibu n-jɛndi adiini balibu maa ni pindi bɛ bia zuɣu shɛm. Dolodolo adiini nyɛla adiini balibu la ni zaɣ’ yini din kpe Dagbaŋ. Dagbamba shɛba nyɛla ban doli adiini ŋɔ. Dinzuɣu bɛ yi dɔɣi bɛ bia ka yɛn pini o zuɣu bɛ dolila so’ shɛŋa adiini ŋɔ ni wuhi shɛm. Dolodolo adiini ŋɔ gba nyɛla din piri yaɣa ka yaɣili kam mali so’ shɛli bɛ ni doli m-pindi bɛ bia zuɣu. Amaa n ku tooi wuhi yaɣa maa zaa ni niŋdi shɛm. Dinzuɣu n vihigu ŋɔ daa jɛndila Katiliki Dolodolo adiininima ni doli so’ shɛli m-pindi bɛ bia zuɣu. Dagbaŋkpamba mi m-bi tam ka yɛli ni, “ŋun ʒi dolila ŋun mi ka o wuhiri o biɛla biɛla ka o ti baŋ, ni bɔhira mi bi tumda.” Lala ŋɔ zuɣu, n daa chaŋmi nti paai Bisa Tahiru Peter Baba. O nyɛla Katikiisi m-be Gushiɛɣu ka o ya lee nyɛ Ŋɔdua. Baŋda ŋɔ yɛltɔɣa puuni o daa yɛli ma ni Dolodolo adiini puuni paɣa yi dɔɣi, di dabaayopɔin dali ka bɛ pindi bia maa zuɣu bee ka bɛ niŋdi suuna. O daalizama puuni o daa yɛliya ni suuna ŋɔ niŋbu dali bɛ yɛn gahila nuu m-boli Faara ka o kana nti boli bia maa yuli bɛ yi nyɛla Katilikinima. Ni amaa di yi niŋ ka Faara ka yoma Paasita bee Katikiisi ni tooi boli bia maa yuli. N daa vihi o ni m baŋ bɛ ni tiri bia maa yuli shɛm. Kpe ŋɔ, o daa yɛli ma ni Dolodolo adiininima malila kundi shɛli ka ninvuɣ’ gahinda yuya be di puuni. Dinzuɣu, Paasita bee Katikiisi maa yɛn bɔhila doo maa mini o paɣa maa ni bɛ mali yu’ shɛli bɛ ni yɛn zaŋ ti bia maa. Ni bɛ yi yɛli ni bɛ ka, ka nyɛ ban ni tooi karim bɛ zaŋdila kundi maa n-ti ba ka bɛ kuli nti karim. Ni bɛ yi karindi na ti nya yu’ shɛli ka bɛ suhu gbaai li di ka bɛ zaŋdi n-ti Faara bee Paasita ka o zaŋ li ti bia maa. Ni bɛ mi yi nyɛla ban ku tooi karim din ŋuna Paasita bee Katikiisi n-yɛn chaŋ nti karim kundi ŋɔ n-ti ba. Ni di yi niŋ ka Paasita bee Katikiisi ŋɔ karindi yuya maa na nti paai yu’ shɛli ka bɛ niriba ayi maa saɣi ti ni yuli ŋɔ ka bɛ bɔri ni bɛ zaŋ ti bɛ bia maa lala yuli maa ka bɛ shiri yɛn zaŋ n-ti bia maa. Amaa kpɛma ŋɔ daa yɛliya, ni ka luɣilikam ka lala ŋɔ niŋda. Dama ni so beni pɔi ka o paɣa ti dɔɣi ŋun pun malila yu’ shɛli o ni yɛn zaŋ ti bia maa. O yɛliya ni pa taali n-nyɛ li ka a wum so ni booni o bia yu’ shɛli ka a suhu gbaai li ka a dɔɣi a bia ka gba zaŋ lala yuli maa n-ti o. Ni din deei yi niŋ ka a mi lala yuli maa gbunni. Kpɛma ŋɔ wuhiya ni zuɣupinibu maa dali yi paai ka di nyɛla bɛ gahila nuu m-boli Faara ni o kana nti boli bia maa yuli, din ŋuna bɛ yɛn guhi o mi ka o paana pɔi ka binshɛɣu kam naanyi pili. Ni Faara ŋɔ yi kuli paana bɛ dii maanila shili zaŋ chaŋ bia maa yuli tibu polo. O yɛliya ni bɛ yi yɛn ti yuli ŋɔ, tuuli, Katikiisi maa garitila tooni n-suhi adua n-ti paɣidɔɣiso maa. Ni o yɛn suhila Naawuni alibarika n-niŋ paɣidɔɣiso maa ni bee bɛ yɛn paɣila Naawuni ni o ni ti paɣidɔɣiso maa alaafee ka o gbubi puli maa hali ka ti sheegi o ni alaafee maa. Ni bɛ yi suhi adua n-ti paɣidɔɣiso ŋɔ mini bia ŋɔ naai, di saha soli yi pa yooya ni Faara, Paasita bee Katikiisi pa boli bia maa yuli. Kpɛma ŋɔ yɛliya ni tuuli, bɛ yɛn zaŋla bɛ kaya ni taada yuli n-ti bia maa pɔi ka naanyi zaŋ bɛ daadiini yuli m-pahi o. Ni dama pɔi ka suuna maa dali ti paai daŋ kpamba pun malila yu’ shɛli bɛ ni yɛn zaŋ ti bɛ bia maa. Ni pa taali mi n-nyɛ li Dolodolo adiini puuni. Kpɛma ŋɔ zilinkom puuni o daa bi lahi tam ka yɛli ni luɣ’ shɛli Faara maa yi yɛn boli bia maa yuli o deerila bia maa paɣidɔɣiso maa sani n-wuɣi o zuɣusaa buta o yi nyɛla doo, o mi yi nyɛ paɣa bunahi ka naanyi boli o yuli. Ni o yi naai, paɣiba ni tooi kpalim kpaliŋga ni di pala taali. Ni amaa Faara ŋɔ yi bɔra o bi yɛn deei bia maa, o kuli yɛn zaŋla o nuu m-pa bia maa zuɣu ni ka boli yuli maa n-ti o. Ni o yi boli yuli maa naai o lahi suhirila adua n-ti bia maa. Kpɛma ŋɔ wuhiya ni katilikinima ban tooi malila bia maa ni siɣi so maa anfooni n-suhi adua n-niŋ di puuni, ni di yi niŋ ka dilana maa anfooni beni. Ni dina n-yɛn che ka bia maa ti yiɣisina ka deei lala nira maa halli maa. Ni dimbɔŋɔ chaŋmi ti ŋmani Dagbandabba ni yi dɔɣi bɛ bia ka zaŋ bia maa siɣilana yuli n-ti o la. Ni di zuɣu bɛ nyarila ninvuɣ’ suma kamani Anabi Yisa ma Mariama (Mary) tatabo. Ni bɛ yi suhi lala adua maa naai, di saha bɛ yɛn suhimi n-ti tiŋa maa zaa. Ni adua ŋɔ nyaaŋa bia maa yuli maa bolibu naami maa. Ni din kpalim nyɛla bɛ niŋ toto n-ti paɣidɔɣiso maa mini o yidana. Amaa o bi tam ka yɛli ni yuli ŋɔ mi ni tooi boli Dolodolo duu puuni bee bia maa ba yiŋa zɔŋ ni. Ni hali bɛ ni tooi niŋ li sambani ni. Kpɛma ŋɔ daalizama puuni o daa yɛli ma ni yuli ŋɔ bolibu ŋɔ nyɛla balibu ni ka lahi doli Paarishi kam ni niŋdi shɛm bɛ ya polo. O daa yɛliya ni Gushiɛɣu polo bɛ yi yɛn boli bia yuli bɛ yɛn bola ŋmambuɣibihi ayi n-tooi kom niŋ ŋa puuni. Ka niŋ yɛlim n-niŋ zaɣ’ yini puuni ka bo shiri pahi. Ni bɛ yi ti boli bia maa yuli ka bɛ niŋ kom maa n-tɔɣisi bia maa nolini ka yɛli ni kom nyɛla nyɛvuli dinzuyu Naawuni nyuhimi bia maa nyɛvuli kom. Ka niŋ shiri ŋɔ gba n-niŋ o nolini ka yɛli ni Naawuni che ka bia maa ti yiɣisina ka o daalizama ti nyaɣisi niriba nolini ka shiri la. Ni yɛlim maa mi ni Naawuni che ka bia maa ti yiɣisina ka o yɛltɔɣili kam nyɛla din yɛn maana ka pala din yɛn saɣinda. Ni bɛ yɛn niŋdila lala maa buta di yi nyɛla doo, paɣa mi bunahi. Kpɛma ŋɔ yɛltɔɣa bahigu o daa yɛli ma ni, Dolodolonima ban bi maani baɣiyuya pɔi ka naanyi booni bɛ bia yuli, ni bɛ mi ka saha shɛli bɛ ni booni bɛ bia yuli. Ni di ni tooi nyɛ Asiba, Wuntaŋni bee Zaawuni. Ni dimbɔŋɔ dolila saha shɛli Faara maa ni yɛn paana. Ni zabbiɛri pinibu pala din kpa talahi zaŋ ti Dolodolo adiininima. Ni a yi bɔra a ni tooi pini a bia zabbiɛri a mi suhu yi bɔra a bi yɛn pini o. Ladzekpo (2003) wuhiya, ni Dolodolo adiinima ni mali yu’ shɛŋa n-tiri bɛ bidibisi nyɛla din yi Naawuni kundi palli la (New Testament) puuni na. Lala yuya maa n-lahi nyɛ Anabi Yisa nyaandoliba la yuya. Kamani, “Matthew, John, Peter, Simon” nima ŋɔ zaa nyɛla bɛ ni mali shɛŋa n-tiri bɛ bia. Ni lala niriba ŋɔ ka ti duuma Yisa daa pii ni bɛ sɔŋdi o ka yihiri waazu bee n-dolisiri niriba. Ni nira yi lahi yuli lala yuya ŋɔ n-tooi zooi ka Dolodolo yaɣili kam tooi mali ŋa n-tiri bɛ bihi saha shɛli bɛ yi ti Babitaazi ba. Ni Dolodolo adiinima lahi mali yu’ shɛŋa tiri bɛ bihi ka di yi ti duuma Naawuni kundi kurili (Old Testament) la puuni na. Lala yuya maa shɛŋa n-nyɛ; Moses (Musah), Joseph (Yisifu) nima. Lala n-lahi nyɛ li, Dolodolo adiini lahi mali bipuɣinsi yuya ka di gba yi ti duuma Naawuni kundi palli ŋɔ ni na. Yuya ŋɔ shɛŋa n-nyɛ; Mary, Elizabeth nti pahi Martha. Ni amaa kundi ŋɔ bi wuhi yuya ŋɔ gbuna ni ni nyɛ shɛli. Bipuɣinsi yu’ shɛŋa din be Naawuni kundi kurili la ni n-nyɛ Easther, Debɔra nti pahi Naomi. Musulinsi gba nyɛla adiini shɛli din be Dagbaŋ ka Dagbamba ban be di ni gba pindi bɛ bia zuɣu n-doli adiini ŋɔ ni wuhi shɛm. Dinzuɣu, n lahi bɔri ni n kahigi wuhi bɛ gba ni pindi bɛ bia zuɣu shɛm. N vihigu puuni m ba Salifu Mahama (Gingaani Limam), daa yɛli ma ni musilimi paɣa yi kuli kpuɣi puli kamani chiri yini ka ban dee baŋ di tu ka bɛ bo bia ŋɔ yuli zali. Ni Naawuni yi sheei paɣipuulana ŋɔ ni alaafee dahinshɛli bɛ timdila bihi ka bɛ chaŋ garigi bɛ dɔɣiriba mini simnima ni bɛ nyɛ zuɣusuŋ. Ni dindali maa hali ni dabaayopɔin dali bɛ ni tooi zaŋ bɛ ni bo yu’ shɛli la n-ti bia ŋɔ. Ni amaa di na yɛn nyɛla ashili naɣila suuna dali ka bɛ yɛn yihi yuli maa polo ka sokam baŋ bɛ ni ti bia maa yu’ shɛli. M ba Limam yɛli ma ni bɛ yi yɛn zaŋ yuli maa ti bia maa bɛ moonila jiŋli buta niŋ nudirigu tibili ni. Ni ka lahi lɛbigi m-moli jiŋli ŋɔ n-niŋ o nuzaa tibili maa ni. Ni o yi moli jiŋli maa naai ka o boli yu’ shɛli bɛ ni yɛn zaŋ ti o maa buta o yi nyɛ doo, ni o mi yi nyɛ paɣa bunahi. Ni dimbɔŋɔ bi ʒɛmi ni limam boli yuli ŋɔ di saha maa. Ni bia maa ba yi karim o ni tooi boli yuli maa n-ti bia maa bee so yi be bɛ yiŋa maa ka karim, bia ŋɔ ba ni tooi che ka dilana maa boli yuli maa. N daa bɔhi kpɛma ŋɔ ni m baŋ paɣi yi dɔɣi, musulinsi ni dabaala ka bɛ niŋdi suuna. Ka o daa yɛli ma ni paɣa yi dɔɣi musulinsi ni dabaayopɔin dali ka bɛ niŋdi bia ŋɔ suuna bee ka bɛ pindi bia ŋɔ zuɣu. Paɣi mi yi dɔɣi di dabaayobu dali n-nyɛ guli taribu. Dindali maa asiba dɔɣiriba mini simnima laɣindila paɣidɔɣiso yili ŋɔ n-tim bihi ka bɛ gili yani n-tari guli. Guli ŋɔ taribu ŋɔ daliri nyɛla di teei simnima mini dɔɣiriba ni Naawuni biɛ’ suŋ bɛ sa n-niŋ bɛ bia maa suuna. Bɛ yi tari guli ŋɔ naai dabba ŋɔ ban labirila bɛ yinsi. Ni di saha ka paɣiba mi chaŋ maneeka nti nɛm suuna zim mini ʒiɛri. Ni paɣiba ŋɔ yi na tum bɛ tuma ni nyɛ shɛli naai bɛ labirila bɛ yinsi nti vuhi. Yuŋ yi ti zibi, ka paɣiba ŋɔ lahi labi paɣidɔɣiso yili ŋɔ nti bahi tum tuun’ shɛŋa ŋan beni n-guhiri sɔhibiɛɣu suuna maa. Ni luɣ’ shɛli doo ŋɔ m-piiri yuli maa. O yi pii yuli ŋɔ naai ka o niŋ o paɣa saawara, amaa shɛba ban bi niŋda. Ni doo ŋɔ yi nyɛla ŋuŋ bi karim o chanila Afa yiŋa ka o ti sabi yuli ŋɔ n-niŋ gbaŋ ni n-ti o ka o mi zaŋ kuli nti ti paɣidɔɣiso ŋɔ ka o zaŋ li niŋ bia maa difɛli lɔŋni ka o doni di zuɣu ka biɛɣu neei ka bɛ naan zaŋ yuli ŋɔ n-ti o. N daa bɔhi o di daliri ni nyɛ shɛli, ka o daa yɛli ma ni di yi niŋ ka bia maa yi bɔri yuli maa o bi yɛn kuhi, ni amaa o yi je li o yɛn kuhimi hali ka biɛɣu ti neei. Di saha bɛ ni taɣi o ni bɔri yu’ shɛli n-ti o. Ni amaa shɛba kuli kaarila biɛɣu n-zaŋ yuli maa n-ti Afanima ka bɛ boli li n-ti bia maa. M ba Limam daalizama puuni o da yɛliya ni, luɣ’ shɛli polo bɛ yi yɛn pini bia zuɣu bɛ toorila kawana n-niŋ pɔna ayi ni ka bo gumdi, guli, kanwa mini liɣiri m-pa kawana maa zuɣu n-zaŋ ŋa zali bia maa zuɣusaa ka biɛɣu neei. Ni di daliri nyɛla, kawana ŋɔ wuhirimi ni bia maa yi yiɣisina o nyɛla ŋun yɛn diri bindirigu, kawana mi n-nyɛ Dagbamba bindiri’ kpani. Gumdi ŋɔ mi wuhirimi ni bia maa nyɛla ŋun yɛn ti yɛri nɛma, ka guli la mi wuhiri ni a yi nya sana a tiri o la guli bee sana yi paagi a a tiri o la guli. Ni ka liɣiri la mi wuhiri ni bia ŋɔ yi yiɣisina o nyɛla ŋuŋ yɛn diri liɣiri. Afanima ŋɔ yi boli bia ŋɔ yuli ka suhi adua naai bɛ kpaarila pɔŋ yini ka che pɔŋ yini maa mi ka wanzamanima gba kpaai li. A yi yuli n ni kali yɛl’ shɛŋa ŋɔ, Dgbamba pam pa bɔrimi ni bɛ zaŋ ŋa leei ti kali pumpɔŋɔ, dama di pa yoliya pam ti biɛhigu puuni. Afanima ŋɔ yi niŋ di ni tu ni bɛ niŋ shɛm naai ka boli bia maa yuli bɛ zaŋdila yuli ŋɔ n-ti paɣiba ka bɛ gba kpalim kpaliŋga ka boli bia maa yuli. Di yi nyɛla doo buta ka bɛ yɛn kpalim, o mi yi nyɛla paɣa bunahi. Bɛ yi boli bia ŋɔ yuli naai bɛ kɔrigirila piɛɣu n-niŋ bindirigu n-tari niriba bee bɛ ʒiʒiinitaba. Bɛ yi kɔrigi piɛɣu ŋɔ bɛ yihirila Afanima, Wanzam ni Paɣidɔɣisotɔɣinda tarili ni nyɛ shɛli n-ti ba. Tomo polo Afanima deerila kɔrigili, ka Wanzam deei beenkpaa ka Paɣidɔɣisotɔɣinda mi deei zuɣu, biɛhi ni gbaŋ. Naya polo wanzam sula zuɣu mini biɛhi ka paɣidɔɣisotɔɣinda mi su gbaŋ mini nyingoli. Amaa n vihigu puuni, bɛ daa yɛli ma ni bia maa ba yi ka piɛɣu o ni tooi kuli bo zahim bee gbana bee ka o kɔrigi noo ni hali o ni tooi ku da nakɔhinimdi ka bɛ zaŋ duɣi bindirigu maa. N vihigu puuni bɛ daa lahi yɛli ma ni piɛɣu kɔrigibu pala talahi musulinsi ni. Dabisli ŋɔ nyɛla suhupiɛlli dabisili, dinzuɣu sokam kuli maanila o maŋa viɛnyɛla lala dabisili maa. Dindali maa paɣidɔɣiso ŋɔ kuli yɛn maalila o maŋa ka lahi maali bilɛɣu ŋɔ shili viɛnyɛla. Dagbamba boonila neen’ shɛŋa paɣidɔɣiso ŋɔ ni ye suunadali maa ”va n-yina.” Afanima ŋɔ yi boli bia yuli ka suhi adua naai din kpalim nyɛla dɔɣirikpɛma ŋɔ bee bia ŋɔ ba bo soli m-pini bia ŋɔ zuɣu. Bɛ yi dɔɣi bia, Dagbamba boonila zabi’ shɛli din be o zuɣuni maa zabbiɛri. Dinzuɣu bɛ ni bo soli pini lala zabibiɛri maa bahi. Paɣidɔɣisotɔɣinda n-gbubi bia maa ka Wanzam pindi o, amaa pa taali n-nyɛ li ni bia yaba paɣa bee o piriba gbubi o ka bɛ pindi o. Bɛ yi kuli boli bia ŋɔ yuli ka suhi adua, ka pini o zabbiɛri maa din kpalim nyɛla bɛ duɣi di ka wurim. Di saha Suuna naami maa. Dakubu (2000:59) wuhiya ni Musulinima tooi tirila bɛ bihi yuya n-doli dabisili shɛli bɛ ni dɔɣi bia ŋɔ. Shɛhira; DABISILI DOO PAƔA Alahiri Abubakari Khadija Atani Hamid Aisha Ti yi lihi baŋda ŋɔ ni yɛli shɛm ŋɔ nyɛla yɛlimaŋli dama ti yi yuli shɛhira shɛŋa o ni ti zuɣusaa ŋɔ, ti ni nya ka Abubakari mini Khadija nyɛla Alahiri bihi yuya. Ka, Hamid mini Aisha mi nyɛ Atani bihi yuya. Niriba milinsi zaŋ chaŋ Dagbamba ni pindi bɛ bia zuɣu shɛm N daa deei lahibaya pam kpamba sani zaŋ kpa Ʒɛman’ kurili mini ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu polo. Amaa n ku tooi kahigi bɛ zaa zilinkom ŋɔ n-ti salo. Dinzuɣu n kuli yɛn piila bɛ shɛba dini n-kahigi ŋa wuhi zamaatu. Tuuli, n daa nyɛla ŋun chaŋ Toliŋ nti paai n yaba Toliŋ Monkwaa. N yaba Monkwaa daa yɛli ma ni paɣa daa yi dɔɣi ʒɛman’ kurili bɛ bi pindi bia maa zuɣu faashee bia ŋɔ piɛm nti kpaai. O daa lahi yɛli ni, bia ŋɔ piɛm yi kpaai dahinshɛli paɣiba n-yɛri yili yidana maa ni bia maa piɛm kpaaya. Ni di saha ka yili yidana ŋɔ mi naanyi paai bɛ dɔɣirikpɛma nti pii li tɔɣisi o. Dɔɣirikpɛma ŋɔ yi wum ŋ-ŋɔ, o bɔrila ninkur’ shɛba o nini ni tiɣi ka bɛ go baɣa. O daalizama puuni, o daa yɛli ma ni bɛ ni tooi chaŋ paai baɣisi ata sani din kuli yɛn che ka bɛ nya yɛlimaŋli ni be shɛli. Kpɛma ŋɔ daa bi lahi tam ka yɛli, ni baɣa ŋɔ ka bɛ yɛn buɣi ka baŋ bia maa ni siɣi so bɛ daŋ maa puuni. O daa lahi yɛli, ni zuɣupinibu dali asiba ka bɛ gɔri baɣa. Ni bɛ yi yi baɣa ŋɔ gɔbu kuna, bɛ laɣindila daŋ kpamba n-ʒili n-yɛli ba bia maa ni siɣi ninvuɣ’ so bɛ daŋ maa ni. Di saha ka bɛ zaŋ bia ŋɔ siɣilana maa yuli n-ti o. Kpɛma ŋɔ daa lahi yɛli ni bɛ yi go baɣa ŋɔ kuna bɛ maanila baɣiyuya bee yɛlikura. Ni baɣiyuli ŋɔ maalibu shee bɛ zaŋdila no’ shɛba baɣa maa ni wuhi ba maa m-maali baɣiyuya ŋɔ. O yɛliya ni bɛ tooi zaŋdi nɔhi kamani, no’ piɛlli, no’ ʒee, no’ sabinli nti pahi no’ yoli m-maani baɣiyuya ŋɔ. Ni no’ ʒee zami n-ti nimmɔhi dinzuɣu bɛ yaanima maa deemi ka gu ba bee n-yihi ba nimmɔhi ni, ni no’ sabinli maa mi bɛ deei ka gu ba ka che ninsabisi. Ni ka no’ yoli la mi daliri nyɛla bɛ kpiimba deei ka gu ba ka che yɛl’ yɔhi. Ni ka no’ piɛlli la mi za n-ti suhupiɛlli. O lahi yɛli, ni bɛ yi maali baɣiyuli ŋɔ ka kɔri nɔhi ŋɔ, bɛ ni pibiri doni shɛm ka bɛ mali baŋdi bia ŋɔ ni yɛn yiɣisina ka o biɛhigu ti be shɛm. Ni bɛ yi kɔrigi noo kam bɛ zaŋdi o mi m-bahi ka o pibiri. Ni noo ŋɔ yi pibiri nti doni yɛliga, di wuhirimi ni bia maa nyɛla ŋun ni yuui dunia yaaŋa zuɣu, ni ka lahi nya suhupiɛlli mini yurilim niriba sani. Ni noo ŋɔ mi yi doni o luɣili zuɣu, di wuhirimi ni bia ŋɔ nyɛla ŋun ku di nyaɣisim bee n-nya suhupiɛlli dunia ŋɔ hali ni o nyɛvuli tariga. Dinzuɣu, bia ŋɔ yi ti yiɣisina ka lala ŋɔ niŋdi o biɛhigu puuni, di bi yɛn lɛbi saani n-ti o laamba ŋɔ. Ni di mi yi mali bɛ ni yɛn niŋ shɛm taɣi li ka bɛ daŋ bo di soya. Yaha, ni noo ŋɔ mi yi pilila o puli zuɣu, di saha di wuhirimi ni bia ŋɔ nyɛla ŋun yɛn ti liriti bɛ daŋ maa daashili. Kpɛma ŋɔ yɛltɔɣa bahigu o daa yɛliya ni zaawuni ka bɛ daa yi pindi bia zuɣu ʒɛman’ kurili. Ni bɛ daa yi zaŋ bia ŋɔ yuli ti o naai, bɛ zaŋdila no’ shɛba bɛ ni zaŋ maali baɣiyuli maa n-duɣi saɣim bela n-tari bɛ ʒiʒiinitaba. N ni daa yi Toliŋ, n daa zaŋla n zuɣu ʒi Malishɛɣu polo nti paai m paɣa nabia Zara. M paɣa Zara yɛltɔɣa daa dii bi woligi pam ka che n yaba Monkwaa dini maa. Dama o gba daa yɛliya, ni bɛ daa yi dɔɣi bia ʒɛman’ kurili bɛ gɔrila baɣa ni bɛ nya bia maa ni siɣi so, ni bɛ daa lahi maani baɣiyuya. Amaa baɣiyuya ŋɔ maalibu shee ka bɛ zilima daa woli bela. M paɣa Zara daa yɛliya, ni baɣiyuli ŋɔ maalibu shee, Dɔɣirikpɛma ŋɔ daa yi chɛrimi ka paɣiba bo ŋmambuɣibil’ piɛlli ka tooi za n-nɛm li niŋ di puuni ka o che ka bɛ tooi kom pilisi za zim ŋɔ n-ti o. Ni Dɔɣirikpɛma ŋɔ yi deei li o boori li mi m-bahi tiŋa ka boli bɛ kpiimba maa zaa kpɛma yuli ka yɛli, ni o yiɣisi deei kom ŋɔ nyu ka che ka di paai ban kpalim maa zaa ni dama bana m-mi taba. O gba daa lahi yɛli, ni nɔhi ŋɔ donibu ka bɛ yɛn zaŋ m-baŋ bia maa ni yɛn yiɣisina nti nyɛ so. N ni daa yi Malishɛɣu ŋɔ n daa lahi kpuɣi napɔŋ n-kpa Ŋɔdua polo nti paai n yaba Issahaku Fusheini (Ŋɔdua Kambonnaa). N yaba Kambonnaa kpamli zilinkom puuni, o daa yɛli ma ni, ʒɛman’ kurili paɣa daa yi dɔɣi di dabaata dali ka “Piɛm kpaara.” Ni piɛm ŋɔ mi daa yi kpaai dabisili shɛli yili maa paɣiba yirimina nti yɛli Dɔɣirikpɛma. Kpɛma ŋɔ zilinkom puuni o daa yɛli ma ni bɛ daa yi gɔrila baɣa ni bɛ nya bia ŋɔ ʒila o yuli na bee o nyɛla sana bɛ daŋ maa puuni (o siɣila so bee o bi siɣi so). O yɛltɔɣa bahigu o daa yɛliya, ni paɣa daa yi dɔɣi di dabaanu dali ka bɛ pindi bia maa zuɣu. Dagbaŋkpamba n-nya ka yɛli ni, “ Ŋun kariti a yi bi zani a gba bi zaana.” Dinzuɣu, n ni daa yi Ŋɔdua n daa saami gari Gingaani nti paai m bakpɛma Vili Wulana. Kpɛma ŋɔ gba daa nyɛla ŋun niŋ ma tɔɣino zaŋ kpa n tuma ŋɔ polo. N daa vihi o zaŋ kpa ʒɛman’ kurili zuɣupinibu polo, ka o gba daa zaŋ o haŋkali ni shɛli m-pahi ma. O daa yɛli ma ni paɣa daa yi dɔɣi faashee bɛ go baɣa n-nya bia maa ni siɣi so ka naanyi pini bia ŋɔ zuɣu ka zaŋ o siɣilana yuli n-ti o. Kpɛma ŋɔ daalizama puuni o daa lahi yɛli ma ni bɛ daa yi zaŋ bia siɣilana ŋɔ yuli ti o, ni o yi ti yiɣisina o biɛhigu yɛn chaŋmi ti ŋmani o siɣilana maa biɛhigu bee o deerila o siɣilana maa tuun’ tumsa. Ni di zuɣu ninvuɣ’ shɛba ban daa mali bukaata daŋ maa ni ka kpi, bana ka bihi ŋɔ daa yi siɣira. Ni amaa so daa yi ka bukaata daŋ puuni so bɛ dɔɣiri o. Ni hali paɣa yi dɔɣi ka bɛ vihi ka bia ŋɔ siɣi lala nira ŋɔ bɛ bi saɣiri mali lala nira maa yuli maa tiri bia ŋɔ, dama bɛ je ni bia ŋɔ ti yiɣisina be kamani o siɣilana maa ni daa be shɛm maa. N ni daa yi Gingaani n daa lahi kahi n ŋmangura kpa Tamali polo nti paai m ba Iddirisu Yakubu (Lamashɛɣu gunu) ŋun be Zujuŋ la, ka o gba daa ti ma o kpamli fasara ni nyɛ shɛli. Dama Dagbaŋkpamba m-bi tam ka yɛli ni, “Pahigu ka pa ni ŋmɛri so m-bi zaɣisi.” Kpɛma ŋɔ daa yɛli ma ni ʒɛman’ kurili bɛ daa yi dɔɣi bia bɛ bɔrila kpahiga n-lo n-yili ka di limsi paɣidɔɣiso maa mini bilɛɣu maa. Ni hali so daa yi kpe ni o ti nya bia ŋɔ ka di tu ni o nya o paɣidɔɣiso ŋɔ kpuɣirila bia maa yihina ni di mi yi bi tu ni dilana nya o o yɛn chɛla bia maa sɔŋ ka yina n-ti puhi dilana. Din ka Dagbaŋ ninkura daa yi yɛri ni, bia maa na bela “kikariga” ni. N daa vihi o ni m baŋ di daliri, ka o daa yɛli ma ni di daliri nyɛla bɛ je ni ninvuɣ’ shɛba ban bi tu ni bɛ nya bia maa nya o. Kamani pakoli ŋuŋ na bi yaɣi doo kundi. Ni lala pɣa yi nya bia ŋɔ pako’ piɛla ni tooi gbaai bia maa. O daa lahi yɛli ma ni bia zuɣupinibu ʒɛman’ kurili daa yi dolila bia maa nyuɣu lubu bee ”piɛm kpaabu.” Ni bia maa mi nyuɣu daa yi lu bɛ gɔrila baɣa ni bɛ nya bia maa ni siɣi so bɛ daŋ maa ni, ka bɛ zaŋ lala nira maa yuli n-ti bia maa. O yɛltɔɣa puuni o gba daa yɛliya ni pa baɣa yino sani ka bɛ daa yi chana. Ni bɛ daa tooi chani paari baɣisi ata sani. O daa yɛliya ni di daliri daa nyɛla bɛ nya yɛlimaŋli ni be shɛli. Ni bɛ daa yi buɣi baɣa ŋɔ ka kuna dɔɣirikpɛma ni maali baɣiyuya ka zaŋ bia maa yuli n-ti o. Kpɛma ŋɔ daa lahi yɛli ni baɣa ŋɔ gɔbu ŋɔ daliri daa nyɛla bɛ nya yu’ shɛli bia maa ni bɔra ka bɛ zaŋ li ti o din yɛn che ka o ti yiɣisina n-nyɛ ninvuɣ’ suŋ biɛhigu puuni. M ba Lamashɛɣu gunu yɛltɔɣa bahigu o daa yɛliya ni, ʒɛman’ kurili zuɣupinibu nyɛla din daa mali anfaani pam n-ti bia ŋɔ mini o laamba maa zaa. Ni dama yu’ shɛli bɛ ni yɛn zaŋ ti bia maa bɛ yɛn vihimi pɔi ka naanyi zaŋ li ti o. Dinzuɣu di nyɛla din yɛn ti gbubi o sɔhibiɛɣuni. Ni baɣiyu’ shɛŋa mi bɛ ni daa yi maani ŋɔ nyɛla din daa yi guri ka taɣiri bia ŋɔ yɛl’ biɛɣu kam ka lahi tiri o suhupiɛlli mini yurilim ninsalinima sani. N ni daa yi Lamashɛɣu n daa zaŋla n zuɣu lahi ʒi Naya polo. N ni daa paai Naya n daa chaŋ fɔŋ yuli booni Balogu nti ʒini Afa Mohammed Baba tooni. Afa Baba daa yɛli ma ni ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu pa dolila nira ni be adiini shɛli ni. O daa yɛliya, ni paɣa yi dɔɣi ʒɛmana ŋɔ Naya, bia ŋɔ ba chanila Afa sani nti bo bia ŋɔ yuli. Ni shɛba chanila bia ŋɔ dɔɣim dali ŋɔ ka shɛba mi chani suuna dazɔhigu dali. Afa Baba daa lahi yɛli, ni bɛ yi bo bia ŋɔ yuli naai, bɛ bɔrila pɔŋ n-tooi kawana niŋ di puuni ka bo gumdi, guli, kanwa nti pahi laɣ’ para. Amaa o daa yɛliya ni guli ŋɔ kalinli daa yi dolila bɛ ni dɔɣi bi’ so. Ni bia maa yi nyɛla doo bɛ bɔrila guya ata din saɣi guya m-pa kawana ŋɔ zuɣu. Ni o mi yi nyɛla paɣa, guya anahi ka bɛ bɔri pari di zuɣu. Ni di saha ka zaŋ Afa maa ni sabi yu’ shɛli n-ti o maa n-fi kawana maa puuni, ka zaŋ li zali bia maa zuɣusaa hali ni suuna maa dali asiba. Kpɛma ŋɔ daa lahi yɛli ma ni bɛ yi dɔɣi bia di naba dali ka bɛ niŋdi suuna. Ni suuna dali ŋɔ asiba kpamba laɣindimi n-ʒini paɣa ŋɔ ni dɔɣi yili shɛli ŋɔ m-boli bia maa yuli ka suhi adua. Ni adua ŋɔ suhibu shee bɛ zaŋdila pɔŋ shɛli kawana maa ni be maa n-zali bɛ sunsuuni ka Afa so ŋun yɛn boli yuli maa, tim di puuni n-yihi bia maa yuli maa m-boli li ti zama. Di saha ka paɣiba gba deei yuli ŋɔ m-kpalim kpaliŋga ka boli yuli ŋɔ n-ti zama maa ka bɛ baŋ yu’ shɛli bɛ ni ti bia maa. Kpɛma ŋɔ yɛltɔɣa bahigu o daa yɛli ma ni, Afanima ŋɔ yi boli bia ŋɔ yuli naai bɛ kɔrigila piɛɣu. Ni bɛ yi kɔrigi piɛɣu ŋɔ, bɛ yihirila zuɣu mini biɛhi nti Wanzam, ka zaŋ gbaŋ mini nyingoli nti Paɣidɔɣisotɔɣinda, di saha ka naanyi zaŋ yaaŋa mini gbali n-ti Paɣidɔɣiso. Ni Afanima ŋɔ yi boli bia ŋɔ yuli naai ka suhi adua, bia ŋɔ ba chɛrimi ka bɛ duɣi bindirigu n-ti dɔɣiriba mini simnima. N tɛhiya ni n ni daa kuli zɔri gindi n-deeri kpamba zilinkom ŋɔ di daa ti naala Gushiɛɣu ka n daa zani. N ni daa paai Gushiɛɣu, n daa chaŋ ti paala M ba Maliʒɛri Nakɔhinaa, ka kpɛma ŋɔ gba zaŋ o zilinkom ni nyɛ shɛli m-pahi ma. Kpɛma ŋɔ daalizama daa bi woligi ka che Afa Baba Naya dini maa. Amaa ŋun daa lee yɛlimi ni pɔŋ maa ni, bɛ bɔrila musuulo mini kpaam m-pahi binshɛŋa zuɣu Afa Baba ni daa kali maa. O daa yɛliya ni musuulo ŋɔ daliri nyɛla bihi dɔr’ kpani nyɛla gbuni. Ni di zuɣu bɛ yi suhi adua n-niŋ lala binyɛra ŋɔ ni gbuni yi ti gbaai bia ŋɔ ka bɛ baɣisi musuulo zaŋ pahi kpaam la mini gumdi la zuɣu n-furi o, o nyɛla ŋun ni nya alaafee. Kpɛma ŋɔ gba yɛltɔɣa bahigu o daa yɛli ma ni, bɛ yi kɔrigi piɛɣu ŋɔ naai bɛ yihirila kɔrigili n-ti Afanima, ni ka zaŋ gbaŋ n-ti paɣidɔɣisotɔɣinda, ka Wanzam mi su zuɣu ni biɛhi, ni ka paɣidɔɣiso mi su gbali. Dagbanyuya balibu Dagbamba ni mali yu’ shɛŋa n-tiri bɛ bihi balibu zooya pam. Yuli kam mi malila bɛ ni mali tiri bia kam ni daliri shɛli zuɣu. Dinzuɣu nira yi dɔɣi bia ka yɛn ti o yuli di tu ni o vihi pam. Dama Dagbaŋkpamba n-nya ka yɛli ni, “a yi boli a bia gbuɣinli nyini ka o yɛn gbaai.” Yɛlimaŋli, n vihigu puuni kpamba wuhiya ni Dagban’ yuli n-kani ka bɛ booni li ka di pala daliri shɛli zuɣu n-che ka bɛ booni li. Dinzuɣu, n yɛn piila yuya maa shɛŋa n-kahigi ŋa. Yu’ bali shɛŋa n ni yɛn kahigi maa n-do gbunni ŋɔ: Siɣili yuya Dagbamba nyɛla ban ti yɛda ni daŋ ni bia bi dɔɣiri daanshɛli ni nira. Ni bia kam ka bɛ yi dɔɣi di wuhimi ni o daa pun bela bɛ daŋ maa ni ka lee kpi ka lahi labina maa. Lala zuɣu bɛ daa yi dɔɣi bia ka dalin’ shɛli ka bia ŋɔ ni ka bɛ ni zaŋ li baŋ bia ŋɔ ni siɣi ninvuɣ’ so, din ŋuna bɛ yɛn chaŋmi n-ti vihi m-baŋ bia maa ni siɣi so bɛ daŋ maa ni, ka bɛ zaŋ dilana maa yuli n-ti bia maa. Ni amaa bia daa mi n-siɣi so ka bɛ je ni bɛ zaŋ lala nira maa yuli maa n-ti bia maa. Ni di daa yi niŋ lala, daŋ maa nima kɔŋko m-mi daliri shɛli din tahi li ka bɛ je ni bɛ zaŋ lala yuli maa n-ti bia maa. N vihigu puuni bɛ daa yɛli ma ni di daliri nyɛla lala nira maa daa mi n-tum gala bee m-be galagala o biɛhigu ni ka ti kpi, ka bɛ mi je ni di niŋ siɣili bɛ daŋ maa ni. Dinzuɣu, bɛ bi saɣiri lahi zaŋdi lala nira maa yuli n-tiri bi’ so bɛ daŋ maa puuni. Di saha bɛ tooi booni lala bia maa Neena bee Neempaɣa o yi nyɛla paɣa, o mi yi nyɛla doo, bɛ booni o la Neendoo. Ni yuya ŋɔ mi gbunni wuhimi ni o kpimi ka neena. Siɣili yu’ shɛŋa bɛ ni tooi lahi mali tiri bihi Dagbaŋ shɛŋa shɛhira n-do gbunni ŋɔ; Nyaba Mpaɣa Dokurugu Paɣikpɛma Baaba. Amaa n vihigu puuni n daa baŋya ni pa Dagbamba kɔŋko m-mali siɣili yuya. Dagbamba ni kuli dihi tabili ni nira yi kpi bɛ ni tooi lahi dɔɣi o daŋ puuni shɛm, lala ka zuliya shɛba gba ti li yɛda ka dihi li tabila. Ladzekpo (2003), wuhiya ni Yɔribanima ban nyɛ zuliya m-be Nanjaliya la gba kaya ni taada puuni bɛ yi dɔɣi bia faashee ka bɛ chaŋ n-ti vihi nya o ni siɣi so bɛ daŋ maa ni. Ni di yi niŋ ka bia maa yaba bee o yaba paɣa kpi ka di bi yuui ka bɛ dɔɣi bia maa, bɛ booni o la “Babatunde” bee “Babatunji” o yi nyɛla doo. Ni yuya ŋɔ gbunni nyɛla “m ba neena. Ni o mi yi nyɛla paɣa bɛ booni o la “Yabo” bee “Yɛtunde.” Ni amaa bi’ bɔbigu bi siɣiri ninvuɣ’ yino daŋ ni. Amaa dimbɔŋɔ nyɛla din woligi ka che Dagbamba dama Dagbaŋ ŋuna bɛ tooi dɔɣiri bi’ bɔbigu ka bɛ zaa siɣi ninvuɣ’ yino daŋ ni. Amaa bi’ bɔbigu yuya ku tooi nyɛ “Babatunde” bee “Yɛntunde” Yɔribanima zuliya puuni bee bɛ daŋ puuni. Bɛ yi dɔɣi bia ka chaŋ n-ti vihi ka bi baŋ bia maa ni siɣi so bɛ daŋ maa ni, bɛ tooi booni bia maa Saandoo bee Saampaɣa bee shɛba ban boli o Dasana bee Paɣasana. Dimbɔŋɔ wuhiya, ni o nyɛla sana bɛ daŋ maa ni. Ŋaha yuya Yu’ ŋaha nyɛla din yoli pam Dagban’ yuya ni. Zakaria (2009), wuhiya ni pa pumpɔŋɔ ka Dagbamba pili bɛ bihi ŋaha yuya bolibu. Ni bɛ daa pun boonila bɛ bihi ŋaha yuya ŋɔ ʒɛman’ kurili. Ni daliri shɛŋa mi n-daa che ka nira dɔɣi bia ka ti o ŋaha yuli. Ni dama di daa mi n-niŋ ka doo ŋɔ paɣa bɔbu ni ka o nya muɣisigu shɛŋa, ka je ni o tam ŋa. Di saha o yi dɔɣi bia o ni tooi zaŋ lala muɣisigu maa ŋahi ŋahili ka zaŋ li m-boli o bia maa. Ni so mi daa beni ka di nyɛla dɔɣim n-niŋ o mini o paɣa muɣisigu bee tɔm ka niriba zuri doo ŋɔ mini o paɣa ŋɔ nyaaŋa bee m-maani ba ansarisi. Ni so mi beni ka di nyɛla o nyɛla aliheeri ka je ni o tam li. Kpamba bɛ tam ka yɛli ni ŋaha yuya mi ka paɣa yuli bee doo yuli. Ni paɣiba mini dabba zaa nyɛla ban ni tooi mali yu’ yinsi. Ŋaha yuya shɛhira n-do gbunni ŋɔ: Beninya Puumaaya Wunniche Wunibiyɛli Baŋbebu 4.4.3 Jahi yuya Abdulai (1996) wuhiya ni Dagbamba kali soli zuɣu paɣa yi mali pua nti dɔɣi ka di yaɣi bi’ yino zuɣu, Dagbamba booni ba la jahi. O yɛliya ni jahi mi malila bɛ yuya ka che bi’ gansi yuya ka bɛ biɛhigu lahi woligi ka che bi’ gansi biɛhigu. Ni biɛhigu puuni bɛ yi dɔɣi bia ka ti lahi dɔɣi so m-pa o zuɣu di wuhiya ni tuuli bia maa tuzo m-bala. Amaa jahi bana, bɛ ni tuui n-dɔɣi so maa n-nyɛ bia. Kpamba wuhiya ni kpɛma sani maa yi yɛlila bia sani maa ni o yimi nti nya dunia nyaɣisa. Ni o yi yina ka di ti nyaɣisa ni ŋun kuhima ka o wum ka gba yina. N vihigu puuni n daa nyaya ka jabihi ata bee anahi dɔɣibu dii bi yoli, dinzuɣu niriba pam daa dii bi tooi n-wuhi ma bɛ ni booni lala bihi maa shɛm. Bɛ daa yɛliya ni ban ni mi shɛm nyɛla paɣa yi dɔɣi ka bɛ yaɣi bihi ayi zuɣu din ŋuna jahi balibu buyi m-bala, ni di zuɣu bɛ yuya maa bi taɣira. Ni amaa bɛ ni mali shɛli tooi woligiri ba n-nyɛ “kpɛma” bee “bila”. Teebuli shɛli din do gbunni ŋɔ nyɛla din wuhiri jahi yuya. JAHI BIDIBISI BIPUƔINSI AYI Danaa mini Dawuni Paɣinaa mini Paɣiwuni ATA Danaa, Danabila ni Dawuni Paɣinaa,Paɣinabila mini Paɣiwuni ANAHI Danaa, Danabila, Dawuni ni Dawunbila Paɣinaa, Paɣinabila, Paɣiwuni ni Paɣiwunbila Abdulai (1996), puuni ka n yaai teebuli ŋɔ. Dɔɣirikpihim yuya Dakubu (2000:56) wuhiya ni dɔɣirikpihim yuya nyɛla paɣa yi dɔɣiri ka bihi maa labira. Ni di yi niŋ ŋ-ŋɔ m-paai bushɛm paɣa ŋɔ mini o yidana ŋɔ ni yɛli ni bɛ ni kpɛri baɣ’ shɛba ŋɔ nyɛla ban tuma bɛ deei ba. Dinzuɣu bɛ yi ti lahi dɔɣi bi’ so bɛ zaŋdi o mi nti sɔŋ tampuli zuɣu ka yɛli ni bɛ zaŋ o mi labi. Di saha, di yi niŋ ka zuliya shɛli kana chirigi ba o darila bia maa bahi. O yɛn bɔla liɣiri n-ti ba ka yɛli, ni o da o mi maa. Di saha ka bɛ kpuɣi bia maa n-labisi duu ka zaŋ lala zuliya maa yuli n-ti bia maa. Shɛhira, Ŋmampiridoo (doo), Kambɔmpaɣa (paɣa) bee Gurima (paɣa bee doo). Baŋda ŋɔ yɛligu shiri nyɛla yɛlimaŋli. Dama, Dagbamba nyɛla ban dihi tabili ni paɣa yi dɔɣiri ka bɛ labira bee n-kpira, di wuhimi ni bi’ yino maa n-kanina ka labiri maa. Ni di zuɣu, di yi niŋ lala m-paai buta ka paɣa maa ti lahi dɔɣi bɛ zaŋdila bia maa nti sɔŋ soli ni bee tampuli zuɣu ka bari mɔri m-pa o zuɣu. Ka yɛli ni bɛ yɛn nyo o la buɣim ka o kpi ka ku lahi tooi labina. Ni di yi niŋ lala ka so yi gariti n-saɣisi li ka nya lala o bɔrila liɣiri n-ti ba ka yɛli ni o dala bia maa. Ni o yi kuli yo bia ŋɔ zuɣu bɛ kpuɣiri o mi n-kpɛhi duu. Lala nira maa yi nyɛ zuliya shɛli bee tinzunnira o chɛrimi ka bɛ boli bia ŋɔ o zuliya maa yuli bee o daŋ yuli. Hali o yi bɔra o ni tooi che ka bɛ chihi bia maa o zuliya maa chiha. Ni amaa di yi niŋ ka so bi tooi da bia maa bɛ ni tooi boli o Tampuli, Bɛje bee Soje. Dɔɣirikpihim yu’ shɛŋa Dagbamba ni tooi booni bee m-mali tiri bɛ bihi shɛŋa n-nyɛ; Gurundoo bee Gurumpaɣa Chekodoo bee Chekopaɣa Laabandoo bee Laabampaɣa Modoo bee Mopaɣa Zabaɣadoo bee Zabaɣapaɣa Kusadoo bee Kusapaɣa Buɣ’ yuya mini tihi yuya Abdulai (1996) wuhiya ni kurumbuni ha Dagbandoo daa yi kpuɣi paɣa ka dɔɣim niŋ ba muɣisigu o chanimi nti vihi di zuɣu. O yɛliya ni so daa mi-go lala hali ka bɛ ti wuhi o ni o chama ti puli o daŋ ni yɛl’ kura, kamani o ba Wumbee, o yaba tia bee Jebuni. Ni di yi niŋ daliri ka nira puli tia ka o paɣa zali pua nti dɔɣi, bɛ ni tooi boli bia maa Tia. Ni di mi yi nyɛla o ba Wumbee bee Jebuni, din ŋuna bɛ ni tooi boli o Wumbee bee Jebuni Zakaria (2009) gba wuhiya ni so miin puli tihi ŋɔ bee m-maali o daŋ ni yɛl’ kura ŋɔ ka bi nya nasara bee ka bi tu katari. Ni di saha bɛ ni tooi chaŋ Buɣili ni nti suhi dɔɣim ŋɔ. Ni bɛ yi suhi dɔɣim ŋɔ buɣili ŋɔ ni ka kuli ka Naawuni ti zani bɛ nyaaŋa ka paɣa maa dɔɣi, bɛ tirila bia maa buɣ’ yuli. Ni bɛ mi zaŋdila buɣ’ shɛli bɛ ni chaŋ nti suhi dɔɣim maa yuli n-ti bia maa. Teebuli shɛli din do gbunni ŋɔ wuhirila buɣ’ shɛŋa mini ŋa yuya shɛhira; BUƔILI YULI Jaagbo Toliŋ Jaagbo Tɔŋgo buɣili/Yabyili Yabdoo/yabpaɣa/Tɔŋdoo/Tɔŋpaɣa Saŋa Chiriwo Ŋaani Budaali Tampiŋ Ʒinyaba Saŋ Tambo Bonyaŋashe Lansa Bole Chipo/Kipo Pabo Naya Pabo Ni amaa bi yi dɔɣi buɣ’ bia ka je ni bɛ zaŋ buɣili maa maŋmaŋa yuli m-boli o, bɛ tooi booni o kamani; Buɣili, Busaɣiri, Budaali. N vihigu puuni kpamba daa yɛli ma ni di zala talahi ni nira yi chaŋ buɣili ni nti bo bia ka o boli bia maa lala buɣili maa ni yu ni o boli o yu’ shɛli. Ni hali bia maa yi ti zoona ka bɔri ni o taɣi o yuli maa, faashee o chaŋmi nti suhi soli buɣili maa sani. Ni hali lala bia yi yiɣisina gba nti yɛn kpuɣi paɣa bee n-kuli doo, faashee o chaŋ nti garigi buɣili maa ka o bahi o noli pɔi ka o naanyi kpuɣi paɣa ŋɔ bee n-kuli doo ŋɔ. Dabisa yuya mini goya yuya Dagbamba ni lahi tooi mali yu’ bali shɛli n-tiri bɛ bihi n-nyɛ; Dabisa mini goya yuya. N vihigu puuni wuhiya ni Dagbamba tooi mali dabisa ayopɔin maa zaa yuya n-tiri bipuɣinsi amaa di puuni dibaayi kɔŋko ka bɛ tooi mali n-tiri bidibisi. Ni lala dabisa maa n-nyɛ Alizumma mini Asibiri. N daa bɔhiya ni m-baŋ di daliri amaa so daa bi tooi yɛli ma daliri shɛli din che ka bɛ mali dabisa maa zaa yuya m-booni paɣiba ka lee malila Alizumma mini Asibiri ko n-tiri dabba. N vihigu puuni daa lahi wuhi ni Dagbamba tooi mali goya yuya n-tiri bɛ bihi. Ni amaa Chira pia ni ayi maa puuni Damba mini Chimsi ko ka Dagbamba tooi mali tiri bɛ bihi. Ni di mi nyɛla bɛ yi dɔɣi bia maa lala goli maa zanibu dali bee o yibu dali. Ni hali bɛ yi dɔɣi bia Churi ŋɔ puhibu dali bɛ tooi mali lala goya ŋɔ yuya ŋɔ n-tiri bia ŋɔ. Teebuli shɛli din do gbunni ŋɔ wuhirila dabisa mini goya yuya; DABISILI/GOLI PAƔA DOO Alahiri Lahiri - Atani Tani - Atalaata Zilaata - Alaaba Laaba - Alaamishi Laamihi - Alizumma Azima/Azimpaɣa Azima/Azindoo Asibiri Sibiri/Sibpaɣa Sibiri/Sibdoo Damba Damba Damba Chimsi Chimsi Chimsi Laribu yuya ŋan kpɛna Dagbaŋ Zakaria (2009) wuhiya, ni Musulinsi Adiini ni kpɛna Dagbaŋ, di kpɛmina ni Laribunima yuya. O yɛliya ni lala yuya maa ni kpɛna Dagbaŋ di niŋ dabaayi, hali ka Dagbamba pam tɛhi ni di nyɛla Dagban’ yuya. Lala yuya maa shɛŋa n-do gbunni ŋɔ. LARIBU DAGBANI Ibrahim. Yibilam Jibril. Ziblim Yussif. Yisifu Abu-Bakari. Bukali Mariam. Maliyam Saeed. Shero Hussein. Sheini/Seini Hajara. Azara Rahamatu. Laamatu Abdul-Rahaman. Dahamani Dakuba (2000) gba wuhiya, ni Gbengberi n-ʒi Laribu yuya n-kpɛna Dagbaŋ. Ni di zuɣu nira yi kpahim lala yuya ŋɔ pam nyɛla din naari ni Gbengbɛhili bachi biɛlima kamani -tu bee -ta balante paɣiba yuya. Shɛhira; Alimatu, Aishatu, Abibata, Sanatu. Daliri yuya YULI DALIRI Tisua Paɣa yi dɔɣi bia yuntusuɣu Dayuuni Paɣa yi dani puli yuuni n-dɔɣi bi’ so. Ʒiba Bi’ so ŋun ba kpi ka bɛ naanyi dɔɣi o. Ʒiɛɣu Ʒiɛɣu ni ʒe n-naai ka bɛ dɔɣi bi’ so. Ziŋnaa Nabi’ so ŋun ba kpi ka bɛ naanyi dɔɣi o. Kayaba Bi’ so ŋun yaba kpi ka bɛ naanyi dɔɣi o. Suɣuri Nira yi di nam ka tuui dɔɣi bi’ so Asuro Bi’ so bɛ ni dɔɣi buɣim tɔbu dali. Daliri yuya nyɛla yu’ shɛŋa din tiri n-doli daliri shɛli din niŋ ka bɛ naanyi dɔɣi bia maa. Di shɛŋa ni tooi nyɛla dɔɣim ni kana shɛm, ʒiɛɣu ʒɛbu, kɔkpaɣu, kum bee tɔbu. Lala yuya maa shɛŋa shɛhira n-do gbunni ŋɔ. Nyuɣu bɛbu Ʒɛman’ kurili Dagbandoo paɣa daa yi dɔɣi ka bia maa nyuɣu ti lu bɛ bɔrila soli ni bɛ yɛn bɛla o nyuɣu. Nyuɣu bɛbu ŋɔ pahila yɛl’ shɛŋa Dagbamba ni daa niŋdi zaŋ kpa bɛ bia zuɣu pinibu ni. Yɛlimaŋli n daa vihi kpamba ka bɛ neei n nini bee n-kahigi n-wuhi ma bɛ ni bɛri bia nyuɣu shɛm. Tuuli, n daa paala Tahiri Peter Baba ŋun nyɛ katikiisi ka be Dagbani karim baŋsim yaɣili din be Winneba karimbanima karinzɔn’ titali la ni. Yɛlimaŋli, kpɛma ŋɔ daalizama puuni o daa yɛli ma ni paɣa daa yi dɔɣi ʒɛman’ kurili zuɣupinibu dali ka bɛ bɛri bia nyuɣu. Ni bɛ daa yi pini bia ŋɔ zuɣu nti paai zaawuni bɛ chanimi ti ŋmaai yabili na. Ni bɛ mi daa bi ŋmaari yɛb’ shɛba ban kpi naɣila ban ne, m-bo nyuli m-pahi di zuɣu ka dɔɣirikpɛma ŋɔ tim ka bɛ ti boli paɣadɔɣisotɔɣinda ka o kana. Ni paɣidɔɣisotɔɣinda maa yi kana Dɔɣirikpɛma maa zaŋdila nyuli maa mini yabili maa ti o, ka o mi naanyi ŋmahi nyuli maa ni bia maa yi nyɛla doo buta o mi yi nyɛla paɣa bunahi m-pii li gabi yabili maa ni n-zaŋ li booi zaɣ’ kpilli m-pa dukpini zuɣu, amaa di bi yɛn tuui. Ni bia maa yi nyɛ doo buta o mi yi nyɛ paɣa bunahi. Ni nyu’ kaba din kpalim maa bɛ zaŋdi li mi n-ti paɣidɔɣisotɔɣinda maa. Kpɛma ŋɔ yɛliya ni bɛ mi yi yɛn booi li bɛ boori li mi m-miriti daan’ shɛli din sa duu maa puuni bee bɛ ni maani buɣim luɣ’ shɛli duu maa puuni. Kpɛma ŋɔ daa lahi yɛli ma ni yɛlimaŋli, o bi bɔhi m-baŋ bɛ ni yɛri shɛm pɔi ka naanyi boori li maa bee daliri shɛli zuɣu bɛ ni bɛri bia nyuɣu amaa o kuli nyɛla bɛ ni niŋ di li. Lala ŋɔ zuɣu n daa lahi nyɛla ŋun vihi m paɣa Nabi’ Zara Malishɛɣu. M paɣa gba daa yɛli ma ni bɛ daa yi yɛn be bia nyuɣu bɛ ŋmaarila yabili ka bo nyuli n-ŋmaai li zaɣ’ bihi ata o yi nyɛla doo, paɣi mi dibaanahi n-zaŋ nyuli maa niŋ o nudirigu ni ka zaŋ yabili maa mi n-niŋ o nuzaa ni m-booi kamani zaɣ’ kpilli dukpini maa zuɣusaa bela n-siɣi tiŋa. Ni amaa bɛ bi yɛn booi li n-tuui. Ni ka lahi taɣi nyuli maa niŋ o nuzaa ni ka zaŋ yabili maa mi niŋ o nudirigu ni n-lahi booi luɣ’ shɛli o ni di pun booi maa. Ni o yɛn niŋla lala maa buta di yi nyɛ doo, di mi yi nyɛ paɣa bunahi. Ni di saha bɛ ni booi ka che nyu’ shɛli maa ka bɛ she li n-niŋ paɣidɔɣiso ʒiɛri maa ŋmuri nyuli maa n-ti paɣidɔɣiso maa ka o ŋubi. Yɛlimaŋli n daa lahi bɔhi m paɣa gba ni m baŋ di dari, ka o gba yɛli ma ni o bɛ mi di daliri, amaa di nyɛla yɛlikurili ka ti yaannima niŋ ka zali ti. Yɛlimaŋli n daa bi zani kpe ka lahi tirisi tooni, dama n-daa bɔrimi ni n vihi baŋ daliri shɛli din che ka Dagbamba bɛri bia nyuɣu ŋɔ. Dinzuɣu, n daa lahi zomi nti paa n yaba Alaasani Tia(Yani Kuɣa zoowulana) ŋun ʒi Wurishe la. M mini kpɛma ŋɔ daalizama puuni o daa yɛli ma, ni ʒɛman’ kuri paɣa daa yi dɔɣi ka bɛ yɛn be bia ŋɔ nyuɣu bɛ chanila mɔɣuni nti ŋmaai yabili na. Ni bɛ yi ŋmaai yabili ŋɔ kuna bɛ bɔrila nyuli m-pahi di zuɣu ka dɔɣirikpɛma maa tim nti booli paɣidɔɣisotɔɣinda maa ka o kana. Ni paɣidɔɣisotɔɣinda yi kana bɛ zaŋdila nyuli maa ti o ka ŋmahi li nyu’ kpula ata bia maa yi nyɛla doo, o mi yi nyɛ paɣa dibaanahi n-jenje li ka zaŋ di mini yabili maa gabi taba m-booi kamani goli ni yi na tuui yila m-pa dukpini zuɣu daaŋa dede n-siɣi tiŋa. Ka lahi booi zaɣ’ kpil’ bila di sunsuuni. Kpɛma ŋɔ yɛliya ni bɛ yi booi li ka nira lihi li di ŋmanila daadam puli mini o nyuɣu. shɛhira; Ni bɛ yi booi bini ŋɔ naai, dɔɣirikpɛma ŋɔ bɔrila no’ piɛlli, no’ ʒee, no’ sabinli nti pahi kpaŋ zuɣu m-maali yɛlikura. Ni yɛlikura ŋɔ maalibu shee, dɔɣirikpɛma ŋɔ yɛn zaŋla no’ piɛlli maa naba n-niŋ bilɛɣu maa nuu ni ka yɛli ni o suhupiɛlli noo m-bɔŋɔ di zuɣu o deemi ka ti ba suhupiɛlli. Ni o yi nyɛla doo lala maa buta di mi yi nyɛla paɣa bunahi ka naanyi kɔrigi noo maa n-zaŋ ʒim maa vi bɛ ni booi binshɛɣu maa sunsuuni. Ni ka lahi zaŋ no’ ʒee la gba n-niŋ o ni di pun niŋ shɛm maa ka lahi yɛli, ni bɛ yaanima deemi ka yihi bia maa daŋ mini dunia nimmɔhi ni, ni no’ sabinli maa mi, ni bɛ deemi ka yihi bia maa dunia ninsabisi ni. Ni ka lahi zaŋ kpaŋ maa n-niŋ kamani n ni buɣisi shɛm tuuli maa ka lahi yɛli ni bɛ deemi laanigu ŋɔ ni yɛl’ biɛ’ shɛŋa di yɛn paai bia maa ka bɛ zaŋ ŋa lali kpe yɔɣu. Ni bɛ yi kuli kɔrigi kpaŋ maa naai, nyuɣu bɛbu mi naami maa. Din kpalim nyɛla bɛ yɛn zaŋ la bɛ ni ŋmaai ka che nyu’ shɛli maa she. Ni nyuli maa yi bi ka bɛ ŋmuri li ka niŋ ʒiɛri niŋ di ni n-ti paɣidɔɣiso maa ka o ŋubi. Ni shɛli ni bɛ tooi niŋdi li tɔri bilɛɣu maa zilinli. Yɛlimaŋli, n daa vihi kpɛma ŋɔ ni m-baŋ daliri shɛli zuɣu bɛ ni bɛri bia nyuɣu. O daa yɛli ma ni yɛlimaŋli yɛl’ kurili n-nyɛli ka ti yaannima niŋ ka zali ti. Dinzuɣu, o bɛ tooi bɔhi baŋ daliri shɛli din che ka bɛ bɛri bia nyuɣu, ni amaa o ni daa tooi wumdi ka bɛ yɛri shɛm nyɛla, dini n-wuhiri ni bia maa nyuɣu luya. Ni bɛ mi ni niŋdi bindirigu maa tɔri bia maa zilinli maa nyɛla din wuhiri bia maa Dagbamba bindira. Ni di lahi nyɛla saani ka bɛ niŋdi bia maa. Ni dama Dagbana yi nyɛ Sana o niŋdi o la saani. Saha shɛli mi kpaŋ mini sakoro ka Dagbamba tooi mali niŋdi saan’ gahinda saani. Dinbahindi nyaaŋa ni di gu paɣidɔɣiso maa mini bia maa bindiri biɛɣu kam bɛ dunia ʒii puuni. Kpɛma ŋɔ yɛltɔɣa bahigu o daa yɛliya ni amaa pɔi ka bɛ ti niŋ Dagbanli ŋɔ shɛba bɔrila laɣfu n-niŋ bia maa zuɣu kuɣira ni. Ni bɛ yi naai binshɛɣu kam ka bɛ zaŋ laɣifu maa n-ti paɣidɔɣiso maa ni o deei da chibo m-paɣi bia maa bimmɔri. Zuɣupinibu daanfaani Zuɣupinibu nyɛla din mali anfaani pam n-ti bi’ so bɛ ni dɔɣi maa, o laamba nti pahi daŋ maa zaa. Lala anfaani ŋɔ shɛŋa n-do gbunni ŋɔ: taɣi bia ŋɔ ka che yɛli yoya o biɛhigu puuni. Woliginsim shɛŋa ŋan be ʒɛman’ kurili zuɣupinibu mini ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu Yɛlimaŋli, yɛla pam ka Dagbamba daa yi niŋda ʒɛman’ kurili paɣa daa yi mali pua ka Naawuni ti sheegi o ni alaafee. Lala niŋsim ŋɔ daa yi piinila bia ŋɔ dɔɣim dali hali ni zuɣupinibu dali. Amaa ʒɛmana ŋɔ adiinima nyɛla din kpɛna Dagbaŋ ka yɛla pam taɣi ti zuɣupinibu ni ka shɛŋa mi yiɣi ka firi bee m-bi lahi niŋda. Teebuli din do gbunni ŋɔ wuhirila woliginsim shɛŋa ŋa be ʒɛman’ kurili zuɣipinibu mini ʒɛmana ŋɔ ni. ƷƐMAN’ KURILI ZUƔUPINIBU ƷƐMANA ŊƆ ZUƔUPINIBU (a) Bɛ daa yi chihiri chiha (b) Bɛ daa yi gɔri baɣa (c) Dɔɣirikpɛma n-daa yi tiri bia yuli d) Bɛ daa bi tariti guli (e) Bɛ daa bi diɛmdi diɛma (f) Bɛ daa maani baɣiyuya (g) Bɛ daa yi niŋdi nangbantɔtim n-liɣi du’ shɛli ni biliɛɣu maa ni be maa dunoli tibi. (h) Bɛ daa bɛri bia nyuɣu (a) Bɛ bi lahi chihiri chiha (b) Bɛ bi lahi gɔri baɣa (c) Afanima/Paasitanima n-tiri bia yuli (d) Bɛ tariti guli (e) Bɛ diɛmdi diɛma (f) Bɛ bi lahi maani baɣiyuya (g) Bɛ bi lahi niŋdi nangbantɔtim balante Musulinima mini Dolodolonima la. (h) Niriba pam bi lahi bɛri bia nyuɣu. Yɛl’ shɛŋa ŋan bi taɣi bee n-kpi bia zuɣupinibu ni. Ti yi zaŋ ʒɛman’ kurili zuɣupinibu mini ʒɛmana ŋɔ zuɣupinibu maɣisi taba ti ni nya ka yɛl’ shɛŋa taɣi, ka shɛŋa mi kpi. Amaa ka shɛŋa mi na niŋdi ʒɛmana ŋɔ. Yɛl’ shɛŋa Dagbamba ni daa niŋdi ʒɛman’ kurili zuɣupinibu ni ka na kuli niŋdi ŋa ʒɛmana ŋɔ n-do gbunni ŋɔ. Yɛl’ shɛŋa ŋan gbarigiri ʒɛman’ kurili zuɣupinibu Ʒɛman’ kurili Dagbamba kɔŋko ni daa beni ka bɛ mini zuliya shɛli bee adiini shɛli yɛla na bi kpe taba ni, bɛ daa pindila bɛ bia zuɣu n-doli bɛ kaya ni taada. Dagbamba ni daa ti kuli pili gɔrim ka zuliya shɛba gba pili Dagbaŋ kpɛbu na ka Dagbamba kaya ni taada pili taɣibu. Ti yi kpahim viɛnyɛla, ti ni nya ka adiini n-nyɛ binshɛɣu din be tooni zaŋ chaŋ ti zuɣupinibu ŋɔ yɛl’shɛŋa taɣibu ni. Musulinsi mini Dolodolo adiini ni kuli kpe Dagbaŋ ka bɛ pili m-booni bɛ bihi yuya n-doli Musulimnima bee Dolodolonima ni mali yu’ shɛŋa. Dagbaŋ ninkura wuhiya ni Naa Zanjina ʒɛmana ka musulinsi kpe Dagbaŋ. Ka ti yi shiri kpahim viɛnyɛla ti ni nya ka dama Laribu yuya ŋɔ pilila di saha maa. N vihigu puuni kpamba daa yɛli ma ni Naa Zanjina ni daa di nam n-naai ka o daa chaŋ Sabali nti puhi Jiŋli ka ʒi musulinsi n-kpe Dagbaŋ na. Ni o daa lahi suhi alibarika n-niŋ Dagbaŋ ni. Bɛ buɣisiya ni Dagbamba ni yɛn tuui wum Laribu yuya nyɛla Naa Zanjina ni daa chaŋ Sabali. Ni di saha ka bɛ wum yuya kamani, Yamusa mini Alibarika. Dolodolo adiini gba bi che Dagbaŋ kaya ni taada kamani zuɣupinibu gbarigibu amaa dina bala. Dama bana kpaŋsila nira pii bɛ yuli m-pahi Dagban’ yuli zuɣu. Lala n-lahi nyɛ li bɛ lahi tooi deeri Dagbaŋ kaya ni taada shɛŋa ŋan lu n-zahim bɛ daadiini maa. Amaa di zaa yoli di kuli nyɛla din gbarigiri ti kaya ni taada ŋɔ. Lala n-lahi nyɛ li Musulinima la gba pa nyɛla ban mali Dagban’ yuya la m-pahiri bɛ yuya zuɣu. Ka gba lahi saɣi ti kaya ni taada shɛŋa ŋan lu n-zahim bɛ daadiini ŋɔ. Binshɛɣu din lahi gbarigiri ti kaya ni taada ŋɔ nyɛla baŋsim mini ninneesim. Ninvuɣ’ shɛba beni, bɛ yi kuli nya baŋsim bɛ zaŋdila bɛ kaya ni taada bahi, ka kpuɣi shɛba kaya ni taada gbubi. Hali shɛba ban beni, bɛ yi kuli karim buku nti yi yu’ shɛli zuɣu ka di niŋ ba nyaɣisim bɛ kpuɣiri li mi m-pahi bɛ yuli zuɣu. Dagbaŋkpamba mi n-nya ka yɛli ni, “Tiŋa naa che baaba, ka di gari nachimba.” Dama nira yi karim buku ka nya yu’ shɛli ka kpuɣi pahi o yuli zuɣu ma pa so n-yɛn yɛli ni o bihi zaa yɛn malila tinzunyuya. Lala n-lahi nyɛ li zaŋ ti ti kaya ni taada shɛŋa ŋan kpalim la gba. Bɛ ni nyɛ baŋdiba ŋɔ niriba pam yɛn doli ba mi ka bɛ vo ba kpe yɔɣu. Lala nira ŋɔ lahi nyɛla ŋun ni vo niriba pam n-kpa o suhu yubu polo. O mi nasara nyabu bi yɛn to dama sokam ni mi ni baŋda n-nyɛ o maa zuɣu o yi kuli niŋ shɛli, sokam dolimi bee sokam doli o mi. Niriba pam lahi zaŋmi zali ni ban nina nɛhimi, dinzuɣu ban ku boli bɛ bia yuli n-doli Dagbaŋ kali soli zuɣu bɛ di ti yɛra bɛ ti bɛ bihi Dagban’ yuya. Ban tɛhimi ni ninvuɣ’ so ŋun nini bi neei ŋuna m-pindi o bia zuɣu n-doli Dagbaŋ kali soli zuɣu ka booni bɛ bihi Dagbanyuya. Lala ŋɔ zuɣu n-che ka Dagbamba pam zaŋ bɛ kali labi ka kpuɣi Laribu mini Silimiinsi kaya ni taada maa, hali ti zaŋdi lala zuliyanima ŋɔ yuya n-tiri bɛ bihi ka tɛhimi ni ban nina neemi maa, amaa pa lala n-nyɛ li. Dimbɔŋɔ zaa sa nyɛla ʒilinsi. Lala ŋɔ zuɣu n zaani kpe ka ŋmɛri kuŋ n-tiri kuŋa n-ti m mabi’ shɛba ban be lala biɛhigu ŋɔ, ni bɛ che ka ti taɣi lala halli ŋɔ ka pa lala saha ni ti kana ka Dagbamba lahi ʒi bɛ kaya ni taada balante zuɣupinibu, di mi yi ti niŋ lala din ŋuna Dagbaŋ kali kpimi maa. Dama baŋdiba yɛliya ni zuliya shɛli din ka kaya ni taada nyɛla zuliya kpiŋ, dimbɔŋɔ mi nyɛla din bi viɛli nti Dagbaŋ. Dinzuɣu, n suhiri m banima mini m manima nti pahi m biɛyanima mini n tuzobihi zaa ban be Dagbaŋ ni bɛ tɛhimi viɛnyɛla pɔi ka naanyi niŋ binshɛɣu din yɛn labisi ti kaya ni taada nyaaŋa balante zuɣupinibu. Dama dina m-beni ka ti gba nyɛ Dagbamba maa, di yi kuli kani zuŋɔ n tɛhiya ni so n-ku lahi baŋ Dagbamba ni nyɛ shɛba. Taɣiri shɛŋa ŋan taɣi Dagbamba bia zuɣupinibu ŋɔ barina ni nyɛ shɛli Yɛlimaŋli, yɛla pam nyɛla Dagbamba ni daa niŋdi ʒɛman’ kurili bia zuɣupinibu ni, amaa ka bi lahi niŋdi ŋa ʒɛmana ŋɔ. Lala yɛl’ shɛŋa Dagbamba ni zaŋ bahi ŋɔ bee m-bi lahi kpaŋsi ŋɔ nyɛla din mali barina pam n-ti ba. Di barinanima maa shɛŋa ka n yɛn kahigi gbunni ŋɔ; Tuuli, di nyɛla din labisiri ti kaya ni taada nyaaŋa. Kaya ni taada nyɛla yɛl’ shɛŋa ti yaanima ni niŋ ka zali ti. Dinzuɣu, di yi ti niŋ ka ʒɛman’ shɛli nima ban zaŋ li bahi di nyɛla din yɛn gbarigi lala kali maa. Yaha, yu’ shɛŋa ti ni kpalim mali tiri ti bihi ʒɛmana ŋɔ pam nyɛla ti ni bi mi shɛŋa gbunni, ka lala yuya ŋɔ shɛŋa ni tooi che ka bia ŋɔ ti yiɣisina ka di mali o nahinda. Lala ŋɔ ni lahi tooi che ka niriba bi baŋdi bia ŋɔ ni yi zuliya shɛli ni na ka kaani o m-pahiri zuliya shɛli ni. Zaŋ kpa Dɔɣirikpɛma ni bi lahi gariti tooni ka yɛlli kam niŋdi ti bihi zuɣupinibu polo ŋɔ gba nyɛla din bi viɛli n-ti Dagbamba. Ʒɛmana ŋɔ Dɔɣirikpamba chɛla binshɛɣu kam n-jɛli bihi, bihi ŋɔ mi pam nyɛla ban bi mi yɛl’ shɛŋa bɛ ni daa niŋdi ʒɛman’ kurili bia zuɣupinibu ni. Dinzuɣu, bɛ zaŋ ŋa mi labi. Yɛlimaŋli, baɣa buɣibu mini baɣiyuya maalibu ŋɔ zaa ni lahi kani ŋɔ nyɛla din che ka ʒɛmana ŋɔ bihi pam kpalim be biɛr’ yoya ka lahi ʒi din chihira bee gala. Hali ti ni ʒi ʒɛman’ shɛli ŋɔ luɣ’ shɛŋa Dɔɣirikpamba lahi ka jilima ka di daliri nyɛla bihi pam bi mi Dɔɣirikpɛma zaashee bee o tuma ni nyɛ shɛli daŋ ni. Dagbamba ni bi lahi chihiri bɛ bihi chiha ŋɔ gba nyɛla din mali barina pam n-ti ba. Dama lala ŋɔ daa yi chɛmi ka bɛ baŋdi taba. Chiha ŋɔ ka Dagbamba pam daa yi lahi mali m-baŋdi taba di daa yi niŋ ka bɛ laɣim shɛli polo bee n-go n-chirigi taba shɛli polo. Chiha ŋɔ shɛŋa daa chihirimi n-doli daŋ shɛli ni nira ni yina bee bɛ daankaya. Dinzuɣu, chiha ŋɔ daa che ka bɛ tooi baŋdi nira nyɛla nakɔha bee wanzam. Dinzuɣu Dagbamba ni bɛ lahi chihiri chiha ŋɔ che ka n ni kali yɛl’ shɛŋa ŋɔ zaa kpe yɔɣu. Din bahindi nyaaŋa nyɛla ti ni bɛ lahi zaŋdi bia siɣilana yuli tiri o ŋɔ che ka ti tamdi ti kpiimba pam yɛla ka di zuɣu che ka ti biɛhigu labiri nyaaŋa. Nira mi yi ti tam o kpiimba yɛla, ma din ŋuna o bɔrigimi maa. Dama Dagbaŋ ninkura daa ti la yɛlimaŋli ni bɛ kpiimba n-nyɛ ninvuɣ’ shɛba ban miri Naawuni ka binshɛɣu kam yi muɣisi ba bɛ ni tooi fabili n-niŋ ba ka bɛ suhi Naawuni ka faako kana bee ka nya faako. Lala ŋɔ daa che ka bihi be biɛr’ suŋ ka lahi mali haŋkali. Di daa lahi che ka bɛ be ka bɛ siɣilaanima ŋɔ. Tampion Taarihi SUURI YINI Suurili ŋɔ jɛndila tuma ŋɔ lahibali tuuli. Tuma ŋɔ ni nyɛ shɛli bee dini ʒiri yɛl’shɛli, tuma ŋɔ nia, daliri din niɛm nuu dɔɣi tuma ŋɔ. Tuma ŋɔ ni kpa talahi shɛm, di daanfaani, vihigu bɔhisi, yɛlimuɣisiri shɛŋa ŋan be tuma ŋɔ tumbu ni, tuma maa ni yɛn tum shɛm nti pahi bachinima kahigibu. Ʒemana kana ka niriba pam zaŋ bɛ zaɣa mini saha zaa niŋ yɛltɔɣ’shɛŋa din bi nya ba bee n-kpini ba. Ka shɛba mi zaŋ bɛ yaa, arizichi ni bɛ baŋsim n-vihiri ka zabiri yɛl’shɛŋa din ka ba anfaani zuɣu. Lala niriba ŋɔ tammi ni Dagban’ninkura yɛliya ni “kukolimahimlana ʒirila nayiɣa naa kpanjɔɣu”. Amaa ka lee ka saha ni bɛ bɔhi bee n-vihi baŋ bɛ maŋmaŋa yɛltɔɣa. Sokam pa zaŋla yɛltɔɣ’shɛŋa din bi nya ba m-bɔbi bɛ maŋa ka nyɔɣu ni doro la, ka yɛla pam doya n-guli ba amaa ka bɛ baɣa ka dini. Sheriff Ghale n-yɛli o yila puuni ni“ a naba yi waɣa ka kɔɣu naba, a ku tooi zo ka che a maŋa”. Niriba tammi ni Dagbamba yɛliya ni “buɣim yi yɛn nyooi nira, wari n-gbaari o”. Bɛ lahi pahi ni “buɣim balli ni taai mɔri”. Yɛla maa yi bi zani tariga lala, bihi ni di lala haliyoli maa fali dama bu’bila yuunila o ma noli ka ŋubira. Niriba pam beni ka bi mi Dagbamba taarihi ballee ti zuŋɔ karachinima shɛba dama ti dii ka sabbu ka di sabi doya n-wuhiri ti taarihi. Ti ku tooi galim ka feei so dama ti piligu bi pili ni sabbu. Amii Dagbamba ni yɛli ni “kɔbili ka ŋmabu zaŋ buɣi tankpaɣu” zuɣu n-che ka shɛba yihi bɛ tɛha zaŋ chaŋ yɛlimuɣisirili tilaa bɔbu polo bee? Amaa bi di tam ni Naa Zanjina daa boli o yuli ka bɛ mali li salindi o ni”siŋ’ titali ku kpe dunoli zaŋ tiri gooni”. Pa n nia n-nyɛ li ni n zaŋ tuma ŋɔ n galim ka feei Dagbamba bee Dagbaŋ karachinima, amaa ti ku tooi zo ka che lala galimi maa. Zuliya n-kani Ghana tingbani ni n-ni tooi ŋme nyɔɣu ni bɛ kaya ni taada mali yaa ni jilima nti paai Dagbamba, amaa ka ti che li n-labi ka samba kanna nti bɔhindi li kuni bɛ yanima ka ti kuli ʒiya ka ti baɣa kani. Ti yi lahi lihi ti yɛltɔɣa pam bela ti ninkura mini baansi noya ni ti mi ka saha ni ti bɔhi baŋ din be biɛhigu ni ka kani zaa. Shɛhiranima mi kuli palimi din wuhiri ni biɛɣukulo ti yɛltɔɣa maa kuli barigirimi dama kum kuli kpuɣirila ti ninkura maa. Naawuni yiko puuni ninneesim pa kana ka sokam suhu yiɣisi bahi karim baŋsim bɔbu zuɣu. Wula ka ti tɛhira zaŋ chaŋ yɛlli ŋɔ polo? Ti yi bi di valiŋ n-lihi yɛlli ŋɔ zuɣu,ti ni niŋ Kɔɣindana baa”a niŋ a maŋa”, ka di yi naɣi pa lala,kɔŋa n-yɛn ŋma ti ka ti yɛri ni ŋamli maa. Ti yi bi niŋ nimmoo,ti ku mi ti ni ti yɛn yɛli sɔhibiɛɣu bihi shɛm. Dagban’ninkura n-nya ka yɛli ni “Nakpayili tilaa, ŋum baŋli, ŋuna n-gbiri li”. Lala ŋɔ zuɣu n-kpahi neei ma n gom ni ka n-yɛn niŋ vihigu n-jɛndi Tampion din be Savelugu-Nanton yaɣili la. Tuma ŋɔ ni vihi baŋ Tampion ni pili shɛm zaŋ na hali ni zuŋɔ, ni di zaashee Dagbaŋ nam soli zuɣu. Tampion bela Dagbaŋ din be Tudu polo ka do “latitudes 9 mini 10” sunsuuni, Mahama, (2004). Di nyɛla N daan Yaa Naa kparibɔɣiri la puuni zaɣ’yini. Tampion bela Savelugu-Nantɔŋ yaɣili, di ʒela Savelugu wulimpuhili zuɣu ka di waɣilim paai kilomita pia ni ayɔbu (16km). Savelugu-Nanton yaɣili maapu din wuhiri Tampion ni be luɣ’sheli “Nira yi be Tamale ka yɛn lihi Tampion, a ni nya ka di bela wulimpuhili nuzaa zuɣu biɛla. Tamale mini Tampion waɣilim paagi kilomita pishi ni ayi. Tampion wulimpuhili polo kunila Limo, Karaga ni Gusheigu polo, wulinluhili polo mi kunila Nanton, Savelugu ni Tamale polo. Nudirigu polo kunila Tijo, Jimili zaŋ kpa Naya (Yendi) polo ka nuzaa polo kuni Zoggu polo. Ti yi yɛn lihi tin’tarisi, di tu ni ti tuui lihi li zaŋ chaŋ N daan Yaa naa kparibɔɣiri polo pɔi. Ti yi lihi wulimpuhili polo, Tampionlana mini Limo naa n-diri tarisi amaa Ninkura yɛliya ni Limo naa ka tingbani dama ni Tampionlana mini Galiwee lana tingbani sunsuuni ka Limo ʒeya ŋɔ. Wulinluhili polo Tampionlana mini Nanton naa n-diri tarisi, nudirigu zuɣu, Tampionlana mini Tijo naa ni Tuɣu lana n-diri tarisi ka nuzaa polo mi, o mini Zɔɣu - Lana ni Nyol’naa n-diri tarisi. Tampion mini tin’shɛŋa ŋan diri tarisi ka ŋa pa Ndaan Yaa Naa kparibɔɣiri n-nyɛ: wulimpuhili polo Tampion mini Yipaligu n-diri tarisi, wulinluhili polo ka di mini Naɣidigu di tarisi. Nudirigu polo, Tampion mini Sakpali ka nuzaa polo nyɛ Tampion mini Sindigu ni Zokuga n-diri tarisi. “Ghana Statistical Service” (2002) wuhiya ni bɛ ni daa kali Ghana nima yuuni 2000 la daa viigi gbuni ni Tampion daadam biɛligu kalinli yiɣisila tusaata ni kɔbisita ni pihinii (3,380). Kalinli maa puuni, dabba kalinli yiɣisila tuhili ni kɔbisiyɔbu ni pihinahi ni ayɔbu (1,646) ka paɣaba kalinli mi nyɛ tuhili ni kɔbisiyopɔin ni pihita ni anahi (1,734). Ka Tampionlana tinkpansi zaa daadam biɛligu kalinli yiɣisi tusaanu ni kɔbiga ni pihita yini ka (5,129). Ti yi zaŋ Tampion mini tinkpansi ŋɔ kalinli n-laɣim taba di zaa yɛn yiɣisila tusaanii ni kɔbisinu ni awɔi (8,509). Kalinli ŋɔ puuni, niriba maa pam nyɛla pukpariba. Daabihi, bin’kpɛriba ni bin’wuɣiriba gba nyɛla ban be yaɣili ŋɔ. Daanka’shɛŋa ŋan be Tampion yaɣili ŋɔ n-nyɛ: nakɔhigu, luntali, baɣisi, jinwariba, machelinima. Amaa niriba maa pam lee nyɛla pukpariba. Gomnanti tumtumdiba gba bi kɔŋ ka karimbanima n-lee zooi bɛ puuni. Duroobanima gba nyɛla ban be Tampion. Tampion malila fɔndi ayɔpɔin zuɣu. Lala fɔndi maa n-nyɛ: Gumani, Afa fɔŋ, Kambontooni, Nayili fɔŋ, Kambon nyaaŋa, Nakɔhigu ni Bilipiɛla fɔŋ. Tampion Tindaan naa mini o kpamba ʒila Gumani, Tampion Limam mini o daafa taba ʒila Afa fɔŋ. Tampion Sapashin nima ʒila kambontooni, kambon nyaaŋa ka che ka shɛba mi ʒi Tampion tinkpansi. Tampionlana mini o kpamba shɛba ʒila Nayili fɔŋ ka shɛba gba ʒi Bilipiɛla fɔŋ. Taampion lahi mali da’titali ka di ʒe Gumani mini Afa fɔŋ sunsuuni. Daa ŋɔ nyɛla da’kurili ka sokam mi di yɛla tudu polo ŋɔ na zaa. Daa ŋɔ yuli m-booni Kpaa (Tampion kpaa). Tampion Tindana (Tindaan’naa) mini o gba kpamba ʒila Gumani. Gumani pula buyi zuɣu, dini n-nyɛ: Tindaŋ ni Ŋoliŋ.Tini lahi tooi nya buɣ’gɔrigu, guŋ ni tindaamba siliga ka di zaa be Gumani, buɣ’gɔrigu ŋɔ bela Tindaŋ ka Siliga ŋɔ mi be Ŋoliŋ. Adiini polo, Tampion nyɛla juɣu tiɛɣu, tiŋ kam dagaŋa be dini. Adiinin dibaata ŋan be Ghana la zaa be Tampion. Lala adiini nima maa n-nyɛ: musulinsi daadiini, dolodolo Issa daadiini ni dagbandabba. Sokam mali soli ni o tum o daadiini tuma ka gaɣibu bee muɣisigu shɛli kani. Ghana zuliya nima polo, zuliya shɛŋa ŋan be Tampion n-nyɛ; Dagbamba, Ŋmampirisi, Zabaɣisi, Mohi, Fulaannima, Gurinsi ni Gbɛngbɛri. Amaa Dagbamba n-lee zooi n-gari zuliya nima maa zaa. Nama balibu pam nyɛla din be Tampion ka ŋa shɛhiranima nyɛ; Kpambali nama, Nakɔhinama nama, Baansi nama, Afa nima nama, Tindaan nama, Sapashin nama, Wanzam nama ni Warizɔhi nama. Tampion tamla daankuɣa ata zuɣu, lala daankuɣa maa n-nyɛ; Wulana, Limam nti pahi Kambon naa. Tingbana mini buɣa zooya pam Tampion tingbani ni. Di shɛhiranima n-nyɛ; Buɣili zinyabo, buɣili wunwɔŋ, buɣili saha, buɣili bajim, buɣili womo,buɣili sinʒiɛri, buɣili taribabu, buɣili maliga, buɣili jishɛɣu, buɣili dingbuli, buɣili tinvuliga, buɣili siɣi, buɣili kape, buɣili kobilpiɛliga ka che tingban’shɛŋa ka bɛ bi booni di yuli, so mi bi lahi wuhiri so di ni do luɣ’shɛli naɣila di maliŋ dali ŋun beni nya ka wum. N ku tooi kooi yaɣili ŋɔ ka bi yɛli karim baŋsim yɛla. Silimiinsili mini Mahamadiiya kariŋ baŋsim zaa be Tampion, amaa Silimiinsili kariŋ baŋsim n-lee mali yaa gari Mahamadiiya kariŋ baŋsim. Tampion mali m ma yaankalɛhi shikuru din pa gomnanti dini dibaayi, m ma yaankalɛhi ni pirimari shikuru mini “Junior High School”, din zaa nyɛ gomnanti dini. Di ka sakandari shikuru mini kariŋ zɔŋ kara ŋan pahipahi, amaa Tampion bihi ban chani “University”nima, Polytechnics”, ni Karimbanima Ashibiti awuraabanima wumsibu shikuriti ka zaŋ buɣisi. 1.1 Yɛlimuɣisira ŋan niɛm nuu n-dɔɣi vihigu ŋɔ Yɛla pam n-niɛm nuu dɔɣi vihigu shɛli ni yɛn niŋ n-jɛndi Tampion ni nya shɛli ni di zaashee Dagbaŋ nam soli zuɣu. Tuuli, Quartey, S. M. mini o baŋdi taba (2005, 3) sabi bɛ buku ka buku maa puuni bɛ wuhi Ghana zuliyanima zaa ni be yaɣ’shɛŋa Ghana maapu la puuni, amaa ka lee bi wuhi Dagbamba ni jɛndi be yaɣ’shɛli Ghana tingbani ni maapu maa puuni tudu ŋɔ na. Dagbamba Ghana maapu din wuhiri Ghana zuliyanima ni beYaɣ’shɛŋa Ti yi lihi maapu ŋɔ, ka yɛn zaŋ li n-tum tuma, din ŋuna zuliya shɛli ka ti tudu polo ŋɔ na n-nyɛ Dagbamba. Dama Dagbamba n-galisi gari zuliya kam din be tudu polo ŋɔ na. Zuliya kam di bi zaɣisi ka bɛ ninkura ti lahi kani, ka bɛ yɛltɔɣa sabi n-doya ka bihi ti yiɣisina dahinshɛli m-paai li. Kum mi yi kurila ninkurugu, din ŋuna tin maalimi shili dama ti yi niŋ fawɔɣili ka bi deei ti yɛltɔɣa din be ti ninkura ŋɔ noya ni n-sabi sɔŋ ka bɛ ŋmaligi ka che ti, ti yɛla pam ni barigi ka che ti. N vihigu puuni, shikurubihi shɛba na min niŋ vihigu din jɛndi Tampion ka lala tuma maa kuli shihi Tampion ni pili shɛm biɛla amaa di bi yɛli shɛli zaŋ chaŋ Tampion nam yɛla ni di zaashee Dagbaŋ. Shikurubihi ŋɔ tuma ŋɔ nyaaŋa, m bi nya bee n-wum ni so min sabi n-jɛndi Tampion ni pili shɛm, din nam yɛla nti pahi di zaashee Dagbaŋ. Pa shɛli mi n-tahi li m-pahila so bi lahi kpaŋsi ninkura sani ʒinibu ni baansi bɔhibu zaŋ chaŋ ti kaya ni taada polo. Ninkura sani ʒinibu bee baansi bɔhibu kalinsi ŋɔ zuɣu pa chemi ka Asanza niriba pam pa mali yɛla n-gabiri taba. Yuuni 2009 puuni, baŋd’ shɛba daa yina nti sabi buku, ka lala buku maa puuni bɛ buɣiri Ghana zuliya shɛŋa tuma bee zuliya nima maa ni be shɛm. Bɛ daa yɛliya ni Dagbamba tuma nyɛla zabili bee tɔbu tuhibu. Buɣisiri shɛli baŋdiba ŋɔ ni daa zaŋ ti Dagbamba maa bi niŋ yɛlimaŋli ka ni tooi birigi shikurubihi bɛ yi zaŋ bɛ yɛligu maa n-tum tuma zahimbu shee. Niriba ni yɛri a yɛltɔɣa shɛm n-wuhiri bɛ nintiɣili bee filiŋ ni nyini. Yuuni 2002 la hali ni zuŋɔ, ŋun kam mali o malifa gbiɣu, Dagbamba ka o mali li ŋmɛra. Amaa ka bi taali n-nyɛ li, dama Dagbamba yɛliya ni “a yi yɛli ni jaŋgbariga mali bɔbili, nyin ŋmaligi yɛli ni kpaligu n-nyo n-kaɣili”. Dinzuɣu Dagbaŋ bilichini kam kpaŋmi o maŋa ka o taɣi n-deei yɛligu ŋɔ ni suhuyini dama “ko’yuli yi ŋma a zuɣu ni, a bi lahi zɔri ko’yora”. Saha pa kana ni ti yina nti niŋ nimmɔhi zaŋ bahi karimbaŋsim zuɣu ka lahi pili ti yɛltɔɣa sabbu ti maŋmaŋa. Ka ti yi zaɣisi ni ti ku niŋ lala, niriba ni sabi wuhi ti ti ni nyɛ shɛba amaa di ti lee bi niŋ ti suhuyubu la zuɣu. 1.2 Tuma ŋɔ nia Afanima yɛliya ni “tuuni kam tumdimi ni di nia”. Tuma ŋɔ nianima zooya pam. N tuuli nia zaŋ jɛndi tuma ŋɔ nyɛla di vihi baŋ Tampion ni pili shɛm, di nam yɛla ni di zaashee Dagnaŋ. Di nia lahi nyɛla di kpaŋsi ti kaya ni taada wuhibu ni bɔhimbu ti shikuriti la ni. Di ni lahi bo baŋsim zaŋ ti karimbanima ka bɛ tooi wuhiri ti kaya ni taada yɛltɔɣa viɛnyala. Tuma ŋɔ nia kpeeni lahi nyɛla di lee so’chibiga zaŋ ti karimbanima, ni ŋun kam mali kɔrisi ni bɔhimbu ka bɛ gba tooi niŋ vihigu n-jɛndi Dagbani yaɣ”shɛŋa puuni so ni na bi shihi. 1.3 Tuma maa ni kpa talahi shɛm Yaɣili ŋɔ yɛn lihila tuma ŋɔ talahitali ni nyɛ shɛli. Tuuli, ti piligu bi pili ni sabbu, di zuɣu yɛltɔɣa pam bela niriba noya ni ka ti yi niŋ fawaɣili ka bi deei ŋa n-niŋ gbana ni ka bɛ zaŋ ŋa kpi, wula ka ti ti yɛn yɛli bɛ ni na yɛn dɔɣi bi’shɛba? Di ni niŋ ka tuma chaŋ nti dalim ti kaya ni taada yɛltɔɣa ŋɔ, di nyɛla din yɛn sɔŋ karimbanima ka bɛ tooi wuhiri kaya ni taada yɛltɔɣa ti shikuriti la ni. Dama karimbanima pam beni ka bɛ baŋsim bi ziligi zaŋ chaŋ ti kaya ni taada wuhibu polo. Naawuni yi niŋ ma yiko ka n tooi vihi baŋ Tampion mini di nam yɛla ni di zaashee Dagbaŋ ka di kpe gbana puuni, dahinshɛli ŋun gba ti mali nia ni o niŋ vihi zaŋ chaŋ Tampion polo mali o ni yɛn lihiri shɛli ka tumda bee o mali o ni yɛn me n-tam shɛli zuɣu ka di pala o yɛn pilimi. 1.4 Vihigu bɔhisi Yaɣili ŋɔ nyɛla n ni yɛn zaŋ shɛli n-ŋme bɔhisi ka di leei dariga ka n-doli du nti laɣim lahabali kam din ni sɔŋ ka tuma ŋɔ tum ka di nia pali. Bɔhisi maa puuni n-nyɛ; 1.5 Vihigu ni niŋ luɣ’ shɛli polo Yaɣili ŋɔ yɛn lihila tuma ŋɔ ni tum luɣu shɛŋa. Tuma ŋɔ tumbu ni, n daa kpuɣi napɔŋ chaŋ Tampion nti bɔhi ninkura mini baansi n-deei bɛ milinsi ni nyɛ shɛli zaŋ chaŋ tuma ŋɔ polo. N daa lahi chaŋ Tampion Gumani nti vihi kali kpamba bee baŋdiba sani nti deei lahabali zaŋ chaŋ Tampion tingbana mini buɣa, bɛ ni gbaari Tampion tindaan-naa shɛm ni tindaan-nanima ban faasiɣi. N daa lahi vihi Dakpema lun-naa zaŋ chaŋ Tampion nam ni bɔri ka diri shɛm polo. N lahi vihi kundinima pam ni di sɔŋ ma ka n tooi nya lahabali ni ninneesim ni di sɔŋ ma ka n-tum tuma ŋɔ ka di nia pali ni achiika. N ku tooi tam Tudu polo gomda yili yaɣ’shɛli bɛni booni”Regional Archives” la yɛla. N daa chaŋ ni nti vihi gbaŋ kura ni di sɔŋ ma ka n nya lahabali ni ninneesim n-tum tuma ŋɔ. 1.6 Tuma maa daanfaani Tuma kamani n tuma ŋɔ tatabo ku tooi tum ka ka anfaani shɛli. Di ni ʒiri anfaani shɛŋa n-nyɛ; Tuma tuuli anfaani din ka ŋmali nyɛla, di yɛn gumi ka taɣi ti yɛltɔɣa barigibu dama di yɛn laɣisila ti yɛltɔɣili kam din be ninkura mini baansi noya ni n-sabi sɔŋ ka bihi ti yiɣisi na m-paai li. Tuma ŋɔ nyɛla din mali anfaani titali zaŋ ti man’ tuma ŋɔ lana, dama din ni sɔŋ ma ka n deei”University”shɛhira gbaŋ din nyɛ B.Ed la zaŋ jɛndi Dagbani baŋsim. Di ni lahi sɔŋ karimbihi zaŋ kpa kaya ni taada bɔhimbu polo. Karimbanima baŋ wuhiri Dagbani gba nyɛla baŋ yɛn nya ninneesim zaŋ kpa kaya ni taada wuhibu polo. Tuma ŋɔ lahi nyɛla aʒia n-ti karimbanima bee “University” karimbihi ban bɔri ni bɛ niŋ vihigu ŋɔ tatabo dahinshɛli. 1.7 Vihigu puuni yɛlimuɣisira Tuuni n ka dunia nyaaŋa zuɣu ka ka di yɛlimuɣisirili bee yɛlimuɣisira. Dagbamba yɛli ni “soon’puɣu bi kariti ka lara”, tuma ŋɔ tumbu daa bi kɔŋ di yɛlimuɣisira ni nyɛ shɛli dama di daa kuli mɛhimmi ka binkurugu ŋman’ ni kɔbiri la. Yɛlimuɣisira maa shɛŋa n-nyɛ; Tuuli kundi vihira nyabu bee di bɔbu daa ka n-gbara dama bukunima dii kani n-sabi jɛndi tuma ŋɔ tatabo. Laɣ’pooli gba daa nyɛla yɛlimuɣisiri kpeeni zaŋ chaŋ tuma ŋɔ tumbu polo dama di piligu hali ni di bahigu nyɛla laɣ’dili. Saha daa dii bi saɣi n-ti ma dama n-daa niŋdila vihigu ŋɔ luɣ’shɛli polo ka wuhiri shikuru luɣ’shɛli mi dabam. Ninkura pam daa je ni bi labisiri bɔh’shɛŋa n ni daa bɔhiri ba dama ni bi je ni bɛ viigi bɛ kali gbuni n-ti nashaaranima. Tuma duri shɛŋa gba daa bi bɔri ni bɛ sɔŋ ma ka n nya tuma ŋɔ yɛlibɔra. 1.8 Tuma maa ni yɛn tum shɛm M pu la tuma maa ʒii bunu zuɣu. Pubu yim kam yɛn deela suurili. Suuri yini puuni ka n yɛn kahigi tuma ŋɔ ni nyɛ shɛli, tuma maa nia, daliri din niɛm nuu dɔɣi tuma ŋɔ. Tuma maa ni kpa talahi shɛm, di daanfaani, vihigu bɔhisi, vihigu maa ni niŋ luɣ’shɛli polo nti pahi yɛlimuɣisiri shɛŋa ŋan be tuma maa tumbu ni. Kundi shɛŋa ŋan pun sabi jɛndi tuma ŋɔ bee kundi shɛŋa ŋan sabbu kpini tuma ŋɔ bela suura ayi ni. Suura ata n-ʒiri vihigu so’doligu. Di ni lihi vihigu maa ni yɛn niŋ luɣ’shɛli maa daadam biɛligu, vihigu daadam biɛligu piibu, vihigu nɛma nti pahi vihigu bɔhisi. Suura anahi yɛn lihila yɛligbahira din yɛn yina vihigu ni. Di gba ni yɛn lihi yaɣ’shɛŋa n-nyɛ: Tampion piligu, Tampion nam sulinsi, Tampion nabihi ni nyɛ shɛba, Tampion nam ni diri shɛm. Suurili ŋɔ ni lahi lihi Tampionlana zaashee Dagbaŋ, na’shɛba ban di Tampion ka faasiɣi. Suura anu puuni ka tuma ŋɔ kolivaai be. Yɛlikpahinda/yɛligbahira din yɛn yina vihigu ŋɔ puuni gba ni yina yaɣili ŋɔ. 1.9 Bachinima kahigibu Bachi shɛŋa yina tuma ŋɔ tumbu ni ka lala bachinima maa nyɛla ŋan bɔri kahigibu.Bachi pala ŋan yina tuma ŋɔ tumbu ni n-nyɛ: Alikaali: Looya biŋ bee Baŋda. n-lɔri li Tampion Tindaannima la so yi kpi, di zuɣu ka bɛ yɛn lo o pa n- ʒi o gili ka o gbaagi o Buɣum maana. Shɛhira: Tolon naa mini Kumbun-naa. SUURI AYI 2.0 Kundi mini gban’ shɛŋa n ni zaŋ niŋ vihigu ŋɔ Dagban’kpamba ni”yɛm bela bɔbigu ni” ka Tolon naa Yakubu mi daa boli o yuli ni “yɛm yaɣi ninvuɣ’yino malibu”. Yaɣili ŋɔ nyɛla ni yɛn zaŋ shɛli n-lihi kundi shɛŋa baŋdiba ni sabi ka di sɔŋ ma ni hankali zaŋ chaŋ tuma ŋɔ tumbu polo. Baŋdiba pam yina nti tum tuma zaŋ jɛndi ti Gbansabila tingbana ŋɔ na yɛla pam balee ti kaya ni taada soya. Amaa niriba na bi zaŋ bɛ haŋkaya niŋ ti Tudu polo ŋɔ na tinsi pam ni pili shɛm, di nam yɛla ni lala nama maa zaashee Dagbaŋ nam soli zuɣu. Nam bee kaya ni taada balibu kam nyɛla din niŋ talahi pam zaŋ ti lala zuliya maa niriba. Dinzuɣu Dagbaŋ kaya ni taada nyɛla din kpɛm pam zaŋ ti ma. Ninkura yɛliya ni, “Ʒi yɔɣu dari gbaŋgu”. Nira yi bi kpaŋ o maŋa n-vihi kundinima mini ninkura m-baŋ din nya o viɛnyɛla ka sabi ŋa sɔŋ, tɔɣisi je mini zani yuui beni dahinshɛli. N ni vihi kundi shɛŋa ka di sɔŋ ma ni ninneesim mini haŋkali ka n-tum tuma ŋɔ n-nyɛ; Asiamah mini Lugogye (2007: 71) yɛliya ni tinsi pam zaniya Kambɔntiŋa polo ka di daliri dalim tɔhigu. Bɛ pahiya ni tɔhinima ŋɔ daa yi sa la suɣa ka bɛ mini bɛ ni ʒi ninvuɣ’shɛba ni bɛ ti sɔŋ n-ŋo val’shɛŋa bɛ ni ku maa beni ka gɔri bɛ tɔhigu. Baŋdiba ŋɔ pahiya ni tɔhinima ŋɔ yi ti laɣim ʒilɛli maa ni viɛnyɛla, bɛ zaŋdila tɔha so ŋun daa daŋ ʒilɛli maa ni yuli n-ti lala ʒia maa. Asiamah mini Lugogye wuhiya ni Asamankese din be Kambɔntiŋa polo nyɛla tɔhinima ni daa ŋma shɛli nyɔŋ. Ni tɔha yuli booni Asare n-daa daŋ ʒileli maa ni ka o tɔha taba naan-yi ti laɣim. Tiŋa maa yuli ni yina shɛm n-nyɛ: Asare+man+kɛse (Asare tin’titali). Tuma ŋɔ mini n tuma ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla di zaa yɛrila tinsi pam zalibu ni dalim bin’shɛŋa Ghana ni tinsi yuya ni dalim bin’shɛŋa. Di woliginsim nyɛla. Asiamah mini Lugogye yɛrila Kambɔbɔntiŋa polo yɛltɔɣa ka n tuma ŋɔ mi yɛri Dagbaŋ polo yɛltɔɣa. “University for Development Studies” karimbihi “Group 12” (2005: 29) daa niŋ vihigu yuuni 2005 la zaŋ chaŋ Tampion polo ka yɛli ni ” Tampion piligu chaŋmi nti dalim pukparigu”. Bɛ pahiya ni “Tampion tuui ʒinila Bajim ka di atam ti gbarigi ka bɛ yiɣisi ni nti ʒini Tinkurugu pɔi ka naan-yi ti paai ti ʒini Tampio. Shikurubihi ŋɔ wuhiya ni bɛ daa kuli lɔhiri tinsi maa ka Tampion tindana m-be tooni, dama ni nam daa na ka Dagbaŋ”. Vihigu ŋɔ viigi gbuni ni “niriba ŋɔ ni daa ʒini tigbani ŋɔ ni n-naai, bɛ daa kpahimiya ka dama kuɣili zuɣu ka tingbani maa tamiya maa, Dagbani puuni bɛ boonila lala kuɣili ŋɔ (tampia bee tampiŋ). Lala zuɣu ka bɛ daa boli tiŋa ŋɔ (Tampiŋ) ”Bɛ pahiya ni “Naa Nyaɣisi ni daa ʒini Dagbaŋ nam gbana zuɣu ka gindi Dagbaŋ n-kuri Tindaannima ka mali o bihi lɛhiri nama la, o ni daa paai Tampion, Tampion tindana daa leela nyabiga n-zo nti lu biɛŋ yuli booni Zavuligu ni, Naa Nyaɣisi ni daa bi tooi ku Tindana ŋɔ zuɣu chɛmi ka o na kuli mali jilima mini yaa tingbani maa ni hali ni zuŋɔ”. Shikurubihi ŋɔ vihigu ŋɔ puuni bɛ yɛliya ni “Tampion nyɛla Yaan nabihi nam”. Bɛ wuhiya ni Naa Nyaɣisi bi’so ŋun daa tuui ʒini Tampion nam gbana zuɣu n-nyɛ Naa Kayelemuna” Amaa n-vihigu bi saɣi ti bɛ ni yɛli ni shɛm maa zaa. N vihigu wuhiya ni Tampion piligu bi kpini Bajim, di bi lahi saɣi ti ni Tindana ŋɔ daa leela nyabiga n-zo nti lu Zavuligu ni. Amaa ka lee saɣi ti ni Tampion tindana n-daa be tooni ka bɛ yiɣisi Tinkurugu din nyɛ Tampion piligu n-kuli bɛ ni ʒi shɛli zuŋɔ ŋɔ. Ti yi chaŋ tooni, ti ni nya Tampion mini Tinkurugu ni kpini taba shɛm din wuhiri ni Tampion piligu nyɛla ni. Gbewaa, (2009: 47- 48) yɛliya ni “Ŋmamprugu lana Naa Atabea ŋun daa nyɛ Ŋmamprugu naa yuuni (1690:1741/2) sunsuuni la n-daa ŋma Bawku nyɔŋ ka di pahiri tinsi ata shɛli o ni zali”. Gbewaa wuhiya ni “Bawku zalibu chaŋmi ti dalim kɔhigu”. O buɣisiya ni “bi’biɛhi n-daa guri kɔhi gɔriba ŋɔ soli ka lala zuɣu che ka Ŋmamprugu lana ni deeri farigu shɛli filim pam, ka lala zuɣu che ka Ŋmamprugu lana ŋma Bawku nyɔŋ ka bo bidibisi ʒili ni ni bɛ gu ka taɣi kɔhi gɔriba ŋɔ ka che bi’biɛhi ŋɔ lirigu”. Gbewaa yɛliya ni “tiŋa daa ka Bawku ni be luɣ’shɛli ŋɔ ka zuliya shɛli bi bɔri ni bɛ ʒini ni dama di daa lula bɔɣili bee vunvamli. Gbewaa yɛltɔɣa puuni o baŋsiya ni Ŋmamprisi ŋɔ daa bolila tiŋa ŋɔ yuli “Bɔku”. Bɔku ŋɔ Dagbani puuni nyɛla “bɔɣili” ka silimiinsi lee chilimchilim Bɔku ŋɔ hali ka di ti leei “Bawku”. O pahiya ni nira yi zani Gambaaga polo ka lihi bahi Bawku polo, ni di nyɛla bɔɣili bee vunvamli. Gbewaa yɛltɔɣa bahigu, o yɛliya ni “Naa Atabea ni daa kuli tuui ʒini Ŋmamprugu gbana zuɣu palimpalim maa ka o daa zali Sinnebega, Binduri ni Bawku”. Dinzuɣu ni nira yi kpahim viɛnyɛla ni Bawku zalibu saha maa lula 1700 yuuni. Gbewaa pahiya ni yɛlikura din daa niŋ Ghana ni Gbansabila tingbani lala saha maa ka nira ku tooi tam li shɛŋa n-nyɛ;”kambɔnsi naa Nana Osei Tutu (1670’s-1717), Denkyiranima naa Ntim Gyakari (1690-1701), Dagbaŋ Tihi ni mɔri lana Naa Zanjina, Zabaɣu polo na’zuɣu Ndewura Jakpa Lanta (“late 16th- early17th century”), Dahomey na’zuɣu Agaja (1708 -1732)”. Gbewaa tuma ŋɔ mini n tuma ŋɔ ni kpini taba yaɣ’shɛŋa nyɛla di zaa yɛrila Tudu polo nima yɛla, Bawku mini Tampion zaa nyɛla di yuya ka di dalim tingbani biɛhigu bee nahingbana. Dama Bawku yuli dalimla di ni be bɔɣili ni zuɣu ka Tampion gba yuli dalim di tamla kuɣili bee tampiŋ zuɣu. Di lahi wuhi Na’shɛba ban daa be tooni tinsi ayi maa zalibu saha. Tuma dibaayi ŋɔ woliginsim nyɛla naa n-daa be tooni Bawku zalibu ni ka tindana be tooni Tampion zalibu ni. Syme DC, J. K.G. (NRG8/2/214), gbaŋ be Tudu polo gomda yili ka di taachi nyɛ “The Kusasis-A Brief History”. Syme yɛliya gbaŋ maa puuni ni yɛlikurili din wuhiri Kusahi zuliya kamani Tili nima ni yɛli li shɛm. Gbaŋ ŋɔ wuhiya ni do’so mini o paɣa n-daa yi luɣ’shɛli polo na nti ʒini Tudu duli wulimpuhili polo tiŋa yuli booni Zawga (“French Territory”). Gbaŋ ŋɔ pahiya, ni vuhirigu daa ka lala tingbani maa ni. Ni lala saha maa salinsahi n-daa kuli deei tingbani maa luɣuli kam, ka Mɔhi booni ba ni salansaasi. Syme pahiya ni doo ŋɔ mini o niriba daa zooya pam ka bɛ daa boli ba “Salinsansi” ka niriba chilimchilim li hali ka di ti leei “Kusansi” ka di na kuli be chilimbu ni hali nti leei “Kusasi”. Tuma ŋɔ mini n vihigu ŋɔ ni kpini taba luɣ’shɛli n-nyɛ Syme tuma ŋɔ yɛrila Zawga mini Kusahi yɛltɔɣa ka n tuma ŋɔ mi yɛri Tampion yɛltɔɣa, Kusahi ni Tampion yuya ni dalim bin’shɛŋa. Tuma nima ŋɔ ni woligi ka che taba shɛm nyɛla Syme tuma ŋɔ yɛrila Tudu duli wulimpuhili polo ni Kusahi yɛltɔɣa ka m mi tuma ŋɔ yɛri Tampion din be Tudu polo ŋɔ na ni Dagbamba yɛltɔɣa. Kabachewura, Braimah, J. A. (NRG8/2/13), daa sabi gbaŋ ti Tudu polo ŋɔ na gomda yili ka di taachi nyɛ:”Notes of Gonja History”, o yɛliya gbaŋ maa puuni ni”Salaga yuli yila Zabaɣisi yɛltɔɣa ni na, din nyɛ ”Kisilga” ka di gbunni nyɛ “sima bee singbuna”. Ndewura Jakpa n–daa ŋma Salaga nyɔŋ ka tili yuli ŋɔ”. Kabachewura yɛliya ni “zuliya nima pam ka Ndewura Jakpa daa ŋmaaiŋmaai laɣim taba ka bɛ leei Zabaɣisi“. Tuma ŋɔ mini n dini ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla Ndewura Jakpa daa lihila singbuna biɛhigu ka zaŋ li zali ka di leei Zabaɣisi yuli, Tampion gba bɛ daa lihila tingbani maa biɛhigu ka zaŋ li boli tiŋa maa yuli. Dramani, (2001: 36) daa tum tuma ti “Univerty College of Education, Winneba” ka piigi yuli boli tuma maa ni “Dagbaŋ Piligu”. Tuma ŋɔ puuni Dramani yɛliya ni “naa Nyaɣisi ni daa ku Dagbaŋ tindaannima na nti paai Tampion, Tampion tindana daa zomi, dinzuɣu o daa bi niŋ tindana maa shɛli ka lee yihi o bia Bilyoŋa ʒili, ni Tindana maa yi di o saɣim tariga ŋun deei nam maa mali”. Dramani tuma ŋɔ ni kpini n-tuma ŋɔ yaɣ’shɛli nyɛla di zaa saɣiti ni naa Nyaɣisi daa bi ku Tampion tindana. Tuma dibaayi ŋɔ ni woligi taba shɛm nyɛla n-tuma ŋɔ bi saɣi ti ni Tampion tindana daa zomi n-sɔɣi o ni daa wum naa Nyaɣisi damili, amaa naa Nyaɣisi daa kɔŋla o ni yɛn niŋ shɛm ku Tampion tindana. Gyekye, (1996:109 -113) yɛliya ni “Gbansabila tingbana puuni, bɛ yi yɛn piigi naa bee n-gbaai naa, faashee ka lala nira maa yila nam zuliya ni na, ka lala daŋ maa nyɛla kaya ni taada mini niriba ni daa saɣi ti shɛli”. O pahiya ni “nanima yaa mini bɛ jilima yirila bɛ sulinsi sani na”. Gyekye zaŋla Kambɔnsi nam gbaabu wuhi shɛhira ka yɛli ni “bɛ yi yɛn gbaai Kambɔnsi naa kalinima ban yi nam zuliya puuni na tuma n-nyɛ li ni bɛ lihi nabihi ban garigi nam maa puuni m-piigi naa. Ni bɛ mi ni piigi so tu ka o ni yɛn gbubi shɛba maa gba saɣi ti o piibu maa ka ni taɣi deei o ni jilima mini suhupiɛlli. Amaa niriba ŋɔ yi zaɣisi o, bɛ lihirila nabihi ban kpalim la puuni m-piigi niriba maa ni bɔri so”. Gyekye pahiya ni “bɛ yi piigi naa ŋɔ ka sokam saɣi ti o piibu maa,o chinchini gɔbbu dali,o yɛn pola pɔri o sulinsi maa tooni n-wuhiri o ni yɛn zaŋ zalisi mini kaya ni taada soya n-gbubi o niriba ka lahi nyɛ ŋun ni che nam o yi ti birigi zaligu ni bɛ kaya ni taada soya”. Gyekye tuma ŋɔ mini n-dini ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla di zaa yɛrila nam yɛltɔɣa ni bɛ ni doli so’shɛŋa m-piiri naa ka di nyɛla ŋun yi nam zuliya ni na. Tumanima ŋɔ ni woligi ka che taba shɛm nyɛla, tuuli Gyekye yɛrila Kambɔntiŋa polo nam yɛltɔɣa ka m mi yɛri Dagban nam yɛltɔɣa. Din pahiri ayi nyɛla o tuma ŋɔ lahi wuhi ni Kambɔnsi yi yɛn piigi naa, bɛ lihirila niriba maa ni bɔri so. Dagbamba ban buɣirla baɣisi m-piiri bɛ nanima. Amaa Asanti kambɔnsi taada ŋɔ nyɛla din ŋaɣisiri kpɛri Dagbaŋ na. Din lahi pahi nyɛla Kambɔnsi nanima pɔrila pɔri bɛ nam kuɣa ʒinibu dali bɛ nanima mini niriba tooni, amaa Dagbamba nanima ka pɔri bɛ nam dibu shee ŋun yɛn leegi o nam maa n-naɣi mali kari nam maa kparigu kpuɣibu shee. Rattray, (1932: 575-582) yɛliya ni “nama balibu pam be Dagbaŋ n-gari taba ka nabia kam mi mali o ni diri na’shɛli. Amaa lala so’chibiga ŋɔ ka Asanti Kambɔnsi nama puuni”. Rattray mini Mahama, (2004: 18 - 21) ni Staniland, (1975, 25-27) zaa ni lihi ka Dagbaŋ nama pu shɛm m-bɔŋɔ: (Zagbaŋa, Demon, Sunsɔŋ, Kɔrili, Yelzoli, Woribɔɣu, Jankuŋa, Wɔrivi) (Nanton, Nasa, Nyamalga, Bago, Yelzoli, Zoya) (Gundɔɣu, Kpatuya, Kuɣulɔɣu, Yiwɔɣu, Warigbani, Fuyaa, Yimahigu) a) Kuga, Gusheigu b) Wɔrizɔhinima: Tolon, Kumbuŋ c) Nanton, Yelzoli d) Namɔgliba: Zɔhi, Balɔɣu. Ti yi lihi nam gbaabu polo, Staniland (1975: 23-24), Rattray (1932) ni Mahama (2004: 76-77) zaa wuhiya ni N daan Yaan Naa gbaabu bi gbaari yiriŋ m-pahila di dolila kali ni wuhi shɛm. Bɛ yɛliya ni Kalinima n-su N daan Yaan Naa gbaabu fukumsi ka di nyɛla baɣisi ka bɛ yɛn buɣi hali nti piigi nam dunoya ata la puuni ŋun tu ni o di Yani. Lala nam dunoya maa n-nyɛ: Kalinima shɛba nyɛla baŋdiba ŋɔ ni yɛri maa n-nyɛ n-yab’ Kuɣa naa (ŋuna n-na gbubi Dagbaŋ fukumsi), Tuɣirinam, Kpatia naa, Gomle ni n-yab’ Gushe’naa tuumba. Bana n-yɛn go baɣa bee baɣisi ni bɛ bo Naa ti Dagbaŋ. Rattray wuhiya ni ban garigi nam ŋɔ (Karaga Naa, Savelugu Lana ni Mion Lana) tuumba gba nyɛla ban yɛn be baɣisi ŋɔ gɔbu puuni, yaha ni bɛ yi buɣi baɣisi nti gbaai so, ni Dagbamba dihi tabili ka ti yɛda ni Zallakudura naa mini bɛ yaannima ni piigi so ti ba m-bala. Mahama gba pahiya, ni dunoya ayi n-diri Yani ka tiri taba, dunoya maa n-nyɛ Abudu yili mini Andani yili. Baŋdiba ŋɔ tuma nima ŋɔ mini n dini ŋɔ ni kpini taba luɣ’shɛli nyɛla, nabihi n-nyɛ ban diri nam ni so’shɛŋa bɛ ni doli gbaari bee m-piiri naa. Di ni woli ka che taba shɛm nyɛla, bɛ tuma nima maa yɛrila Yani yɛltɔɣa nti pahi Yani ni diri doli dunoya shɛm ka m mi tuma ŋɔ yɛri Tampion yɛltɔɣa, ni Tampion nam ni bi diri doli dunoya shɛm. Mahama, (1987: 223) ni NRG8/2/120 “Declaration of Customary Law” (Dagomba State Order 1960 - Legislative Instrument 59) yɛliya ni Dagbaŋ Nanima daa zaŋTudu polo ŋɔ Nanima Jina duu zaligu yaɣili pia ni ayɔpɔin (Section 17) din yina Nanima Jina Duu zaligu,”1958 (No. 20)”daa ti gomnanti kpeen’so ŋun daa nyɛ Ghana Alikaali kpɛma zilinkom ka dama bɛ bɔri ni bɛ maalimaali bee n-taɣi kali zaligu din wuhiri bɛ ni gbaari Ndaan Yaa Naa shɛm. Ni bɛ daa zaŋ yaa din yi Nanima Jina Duu zaligu “1958 ”yaɣili “44” n-ti Alikaali kpɛma ŋɔ,daa zali zalisi. Zalisi maa puuni shɛŋa n-nyɛ: 1.Abdulai yili mini Andani yili nima yɛn dirila Yani ka tiri taba. 2.Pɔi ka nira ti di Yɔɣu Tolaandi, naɣila o nyɛla Yaan Na’ kuro bia ka o diri Karaga, Savelugu bee Mion. Mahama (2004: 67-68) yɛliya ni N daan Yaan Naa ni doli so’shɛŋa nyɛri liɣiri bela payapaya, ka bi yirina nɛ nini. O pahiya ni di bi lahi yirina n-doli taba. Mahama wuhiya ni N daan Yaan Naa bee Naa kam ŋun gba ni tooi leei nam nyari liɣiri shɛli o yi leei nam. Ni lala liɣiri maa yirila Na’ bɔriba maa ni garigi nam maa laɣ’shɛli maa puuni na (gbana zuɣu laɣ’para, jiŋlaa ni guli, baɣ’kuɣili, ni bɛni yɛn da nam maa laɣ’shɛli). O pahiya ni chuɣudali Ndaan Yaan Naa bee Nanima sulinsi nyɛla baŋ zooi nayili puhibu ni liɣiri bee bindira. Yaha ni N daan Yaan Naa tooi lahi nyɛri liɣiri di yi niŋ ka vuri vu ka bɛ tahi taba nayili. Mahama wuhiya ni bɛ ni bo liɣiri pa gbana zuɣu ka saliya di n-naai ka sama naan-yi ŋmaai ti ŋun tɔɣisi lu. Tuma nima ŋɔ mini n tuma ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla di zaa yɛrila nabihi nam dibu yɛla, nanima daariʒichi ni yiri yaɣ’shɛŋa na. Woliginsim din mi lahi be tuma nima ŋɔ sunsuuni nyɛla Mahama mini NRG8/2/120 zaa yɛrila Yani nam yɛla ni dunoya ayi ni diri Yani ka tiri taba shɛm. Ka n tuma ŋɔ mi yɛri Tampion nam yɛla, di mi bi diri doli dunoya, ka Mahama tuma ŋɔ mi lahi yɛri N daan Yaan Naa nam daariʒichi ni yiri yaɣ’shɛŋa na ka n tuma ŋɔ mi yɛri Tampionlana nam daariʒichi ni yiri shɛli na. Tia, (1970: 5) yɛliya ni na’so m-bi lɔhi nama Dagbaŋ nti paai Luro Nyamandu paani bia. Daliri din daa tahi o nama ŋɔ lɔhibu daa bi yi shɛli pahila Naa Luro daa nyɛla ŋun mali nyaandoliba mini tɔb’tuhiriba pam ka di zuɣu che ka o mali kpiɛŋ bee yaa pam. Dinzuɣu nam daa yi kuli lu tiŋa, o yɛn deeli mi niŋ o nam gbana ni. Tia pahiya, ni Naa Luro daa min di nam ka bi kuli tiŋa maa ni. Tia (1970:31-32) wuhiya ni Naa Luro ni daa zo ka che nam sama, Zuu Tituɣiri daa niŋla fombilim ni yɛmbimbiɛri niŋ o puuni n chaŋ ti puhi Maltima Yubiɛɣulana, n yɛri la Gushɛ-naa kpeen’biɛɣu. Ni ka Gushɛ-naa daa yɛli o ni o taba zaa nyari liɣiri mali laɣiri bundaannima zɔri ka ŋun ti nya liɣiri m mali laɣiri ninkuri kpeen’faralan zɔri. Ka Zuu Tituɣiri daa yɛli ni kpeen’faralana yi ka liɣiri tiri bia o lee mali yɛm din ni wuhi bia. Gushɛ-naa daa wuhi Zuu Tituɣiri ni o ba yi kani ka ŋun Gushɛ-naa kana nti gili yili kumsi kuli ka ŋooi mɔɣu ka yɛli ŋun Zuu Tituɣiri ni o yim na ka o bɛ maali Yɔɣu kpimba, ŋun zaɣisima, dinsaha ka ŋun Gushɛ-naa je suli kuli, ka ŋun Zuu Tituɣiri ʒini o ba gbɔŋ n kpalim nam ni. Baŋda ŋɔ yɛliya ni lala mi n-daa shiri niŋ. Tia tuma ŋɔ yɛrila shɛba ni mali yaa n-fari nama diri shɛm ka lala maa gba be Tampion nam dibu ni. Tia tuma ŋɔ ni woligi ka che n vihigu ŋɔ shɛm nyɛla o tuma maa yɛrila shɛba ni mali yɛm mini fombilim n-kpɛri nama dibu ni shɛm, di lahi yɛrila Yani nam yɛltɔɣa, ka n tuma ŋɔ mi yɛri Tampion nam yɛltɔɣa. Tia, (1970: 8-9) yɛli yani ni “Naa Zanjina ni daa yɛn garigi o bayili, o daa bola laɣ’ piɛliga kɔbga n chaŋ n ti puhi Gushie-naa Kpeenbiɛɣu, ka yɛli o ni o gba di bɔri ni o niŋ o ba yili kɔre. Ka Gushie-naa yɛli o ni di nyɛla pali,amaa ni o chami ti puhi Kuɣa-naa, Mba Duɣu, Balo-naa, Kum-lana, Zɔhi-naa, Mba Buŋa, Gomli ni Kpatia-naa ni ka garigi ba”. Tia tuma ŋɔ mini n tuma ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla, di zaa yɛrila nabia yi bɔri nam o ni yɛn garigi kpeen’shɛba ka bɛ tooi zani o nyaaŋa nam maa bɔbu ni. Di ni woligi taba luɣ’shɛli nyala Tia tuma ŋɔ yɛrila Yani bɔbu yɛltɔɣa ka n tuma ŋɔ mi yɛri Tampion bɔbu yɛlyɔɣa. Tia, (1969: 7-8) mini Mohammed, (1994: 17-18) yɛliya ni nyindɔɣu nyɛla Dagbaŋ kali soli zuɣu wa’kurili wa’gahindili. Bɛ pahiya ni nyindɔɣu nyɛla Tiŋbihi bee Tindaannima waa, dinzuɣu ni buɣa maalibu saha ka bɛ wari waa ŋɔ. Tia mini Mohammed yɛliya ni Dagbaŋ tinsi ayi shɛli nyindɔɣu ni niŋ bayaana n-nyɛ Tampion mini Zulɔɣu Kpala. Amaa bɛ bi jɛndi wuhi di ni pili tin’shɛli. Baŋdiba ŋɔ tuma nima ŋɔ mini n tuma ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla di zaa yɛrila nyindɔɣu ni nyɛ Tindaannima waa shɛm ni di ni niŋ bayaana tin’shɛŋa. Tuma nima ŋɔ mi ni lahi woligi ka che taba shɛm nyɛla Tia mini Mahammed bi tooi wuhi nyindɔɣu ni jɛndi pili tinsi ayi maa puuni shɛli. NRG8/2/199 puuni, Tudu polo ŋɔ na Gomda yili gbanŋmara Stephen A. Amoako daa ŋma gbaŋ silimiin goli 13/12/1960 n-ti Ghana Alikaali tuma duu kpɛma n-wuhiri Na’ zuɣuri ban be Tudu polo ŋɔ na. Nanima maa n-nyɛ: 1.Ŋmamprugu - (Nayiri)Abdulai Sheriga 2.Dagbaŋ - (Yaan Naa)Abdulai III 3.Zabaɣu - (Yogbuŋwura)Mahama Ewuntoma 4.Nanuŋ- (Bimbilla Naa)Dasana Abdulai Gbaŋ shɛli lahi be NRG8/2/199 ka bɛ sabi pa di zuɣu “Chiefs List 1960”, ka di wuhiri Tudu polo ŋɔ Nanima yuya ni bɛ ni di nam saha bee yuun’shɛŋa. Gbaŋ ŋɔ wuhiya ni kali mini Nanima jina duu ni daa saɣiti shɛba nam yuya m-be gbaŋ maa puuni. Nanima maa shɛba n-nyɛ: 1. Abdulai IIIYaan Naa19/03/1954 2. Alhassan MahamaTampionlana1948 3. Mahama EwuntomaYogbuŋwura1942 Tuma din be NRG8/2/199 mini n tuma ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla di zaa yɛrila nanima yɛla ni bɛ ni di nam saha shɛli. Ka di woliginsim nyɛ Stephen A. Amoako gbaŋ ŋɔ yɛrila Tudu polo ŋɔ na na’zuɣuri yɛla ka tuma din pahi ayi maa mi yɛri Tudu ŋɔ na nanima zaa yɛla, ka n tuma ŋɔ mi yɛri Tampionlaan’nima yɛla. Staniland, (1975:15) yɛliya ni Nabihi ni daa kpe Dagbaŋ na n-ti ŋmɛ n-fa di tingbani “fiftheenth century ”la ha,ni dindali maa ka Dagbaŋ tingbani sulinsi ni di fukumsi zaa kpalim Ndaan Yaan Naa nuu ni naɣila o ni ŋmaai luɣ’shɛli bee yaɣ’dhɛli polo n-zaŋ so ʒili. Oppong, (1973: 17-27)gba yɛliya ni o deei lahibali Mahama, (1963) sani ka o yɛli ni kali soli zalisi puuni, N daan Yaan Naa n-nyɛ ŋun su tingbani ni yɛlli kam din be dini amaa ni ka o lee lɛhi nama n-ʒili tingbana maa yaɣ’shɛŋa ka zaŋ di lihibu fukimsi niŋ bɛ nuu ni. Oppong lahi deei lahabali Goody, (1956:17) sani ka o gba yɛli, ni tingbani sulinsi bɛla Nanima nuu ni amaa ka tingbani maa puuni tingbana ni buɣa maalibu be Tindaan’nima nuu ni. Oppong pahiya ni tingbana ŋɔ puuni yaɣ’shɛŋa tooi mali di chiha din jɛndi binkɔbiri, ka di chihira ni nira ku bee n-di lala binkɔbiri maa. O pahiya ni lala binkɔbiri ŋɔ nyɛla nahingbana ŋan nyɛ lahiʒibu zaŋ ti lala tingbani maa. Ni Naya polo ŋɔ, gbuɣinli nyɛla tingbani ka di nyɛla dina n-nyɛ Yani nam nahingbaŋ bee lahinli. Ni tin’shɛŋa tooi chihiri binkɔbiri pam. Oppong mini Staniland (1975:15) yɛliya ni Dagbaŋ tinsi mɛmi n-za fɔŋ fɔŋ bee fɔna ka bɛ tooi mali fɔŋ kam puuni ŋun nyɛ di kpɛma yuli tiri fɔŋ maa. Bɛ ti shɛhiranima kamani Nayili fɔŋ, Limam fɔŋ, Tindana fɔŋ, Kambonsi foŋ, Nakɔhigu fɔŋ. Oppong pahiya ni Sapashinnima mɛrila bɛ ya n miri Nayili dama ni bana n yɛn gu ka taɣi Naa ŋɔ ka che lirigu balibu kam. Oppong bi zani ni ka yɛli ni tiŋa kam malila nama balibu pam ka bɛ shɛba tuma nyɛla tuun’tali, naa saawari maaniba. O lahi yɛli ni tinkpannima yi yɛn puhi nayili faashee bɛ paai bɛ dunoli lana ka o gari tooni zaŋ ba chaŋ nayili. Staniland (1975:30) yɛliya ni Yaan Naa bi gɔri yiriŋ, dama chiha pam be o gɔrim puuni. Staniland pahiya ni Yani kpamba mini N daan Yaan Naa tooi laɣindi ʒiina m-maani yɛla niriba sunsuuni, amaa ka Yaan Naa leei nyɛ alikaali maliŋ maa puuni. Baŋda ŋɔ wuhiya ni Yani kpamba ŋɔ yi ti kpahim ka bɛ ni tooi maali yɛli shɛli, bɛ gba laɣindi mi ʒini maali ka di bi paagi nayili. `Oppong mini Staniland tuma ŋɔ mini n tuma ŋɔ ni kpini taba shɛm nyɛla,di zaa yɛrila N daan Yaan Naa ni su Dagbaŋ tingbani fukumsi shɛm ka lee ŋmaai Tampion yaɣili ŋɔ n zaŋ di fukumsi niŋ Tampionlana nuu ni. Din lahi pahi nyɛla Oppong lahi yɛli tinsi ni nima ni chihiri binkɔb’shɛba shɛm, n tuma ŋɔ gba wuhirila Tampion nima gba ni mali chihi shɛŋa zaŋ chaŋ binvuri polo. Oppong tuma maa lahi yɛli tinsi ni me n-za fɔndi shɛm, n tuma ŋɔ gba yɛli Tampion fɔndi yɛla. Staniland tuma mini n tuma ŋɔ ni kpini taba shɛm nyami kadama N daan Yaan Naa mini o kpamba ni laɣindi ʒiini maani yɛla shɛm, lala ka Tampionlana mini o kpamba gba laɣindi maana. O tuma ŋɔ lahi wuhi kali bee chiha ni che ka Yaan Naa bi tooi gɔri chani luɣ’shɛŋa shɛm. Lala n-nyɛli chiha che Tampionlana mini Tindaan-naa bi tooi gɔri chani luɣ’shɛŋa. Di mi ni woli taba shɛm nyɛla Staniland tuma ŋɔ yɛrila Naya yɛltɔɣa ka m mi dini ŋɔ yɛri Tampion yɛltɔɣa. Tuma nima ŋɔ ni lahi woligi ka che taba shɛm nyɛla Oppong tuma ŋɔ yɛrila N daan Yaan Naa ni su Dagbaŋ zaa tingbani shɛm ni o ni lɛhiri nanima ka zaŋ yaɣ’shɛŋa bɛ ni ʒiya maa fukumsi niŋ bɛ nuu ni. SUURI ATA 3.0 Vihigu sodoligu Tuma kamani n tuma ŋɔ tatabo yi yɛn tum, di mali bukaata ni di tumi n-tam so’chibiga zuɣu ka di sɔŋ deei lahibaya viɛnyɛla din yɛn che ka tuma tum ka di nia pali. Dinzuɣu, suurili ŋɔ jɛndila so’shɛŋa n ni dola n-deei lahibaya bee sɔŋsim ka di sɔŋ ma ka n tuma ŋɔ tumbu. Suurili ŋɔ ni lahi yɛn lihi yaɣ’shɛŋa n-nyɛ; vihigu yaɣili daadam biɛligu kalinli, vihigu daadam biɛligu piibu, vihigu nɛma nti pahi so’ shɛŋa n ni doli deei lahibaya. 3.1 Vihigu yaɣili daadam biɛligu Pɔi ka Adambia ti yɛn niŋ vihigu ka n dini ŋɔ tatabo, di mali bukaata ni lala nira maa tooi vihi baŋ o ni yɛn niŋ vihigu maa jɛndi daadam shɛba maa kalinli ka naan yi tooi baŋ vihigu maa ni yɛn chaŋ shɛm.Lala zuɣu n vihigu ŋɔ yɛn jɛndila Tampionlana sulinsi zaa. Tin’shɛŋa din be Tampionlana sulinsi ni zooya pam, dinzuɣu yaɣili ŋɔ ni wuhi Tampion tiŋ puuni daadam biɛligu kalinli, tuma ŋɔ ni lahi wuhi Tampionlana tinkpansi daadam biɛligu kalinli. ”Ghana Statistical Service” nima wuhiya ni yuuni 2000 la bɛ daa kali Ghana daadam biɛligu, ka kalinli maa wuhi Tampion kalinli ka nyɛ; Tampion daadam biɛligu kalinli Dabba kalinliPaɣaba kalinliKalinli ni yiɣisi shɛm 1,6461,734 3,380 Tampionlana tinkpansi daadam biɛligu kalinli Dabba kalinliPaɣaba kalinliKalinli ni yiɣisi shɛm 2,6572,4725,129 Tampionlana sulinsi zaa daadam biɛligu kalinli Dabba kalinliPaɣaba kalinliKalinli ni yiɣisi sham 4,3034,2068,509 3.2 Vihigu daadam biɛligu piibu Nira yi zaŋ a zuɣu tiri lihi daadam biɛligu ban be Tampionlana sulinsi puuni, a ni nya ka kalinli maa zooi pam ni nira tooi zaŋ li ni a niŋ vihigu. Dama Tampionlana sulinsi zaa kalinli paai tusaanii ni kɔbisinu ni awɔi (8,509). Kalinli ŋɔ galisim ŋɔ zuɣu,n nia nyɛla n lihi di puuni n piigi ninvuɣ’shɛba ka bɛ sɔŋ ma ni haŋkali zaŋ chaŋ tuma ŋɔ tum di nasara polo. Vihigu daaam biɛligu piibu soya pula buyi zuɣu ka pubu yini kam mi gba lahi mali pubu yaha. Vihigu daadam biɛligu piibu puuni, saɣisigu dibaanahi shɛli beni ka di tu ni nira zaŋ li bahi tooni ka di sɔŋ o ka o tooi niŋ o piibu ka muɣisigu shɛli ka dini. Lala soya bee saɣisigu maa n-nyɛ: 1.Piiri yini. Piibu ŋɔ tu ka di piila niriba ban ŋmani taba bee n-kpini taba. 2.Daadam biɛligu kalinli. Daadam biɛligu ŋɔ kalinli yi zooi pam, di tu ni piibu piigi kalinli maa puuni. 3.Laɣi dibo. Piibu ŋɔ bi tu ni di piigi ka di laɣi dibo ti galisi pam. 4.Tuma tum saɣisi. Piibu ŋɔ tu ka di piigi ka di sɔŋ ka tuma maa tum n-saɣisi, dama ni tuma yi tum n-saɣisi di nia nyɛla din yɛn pali. N ni piigi ninvuɣ’shɛba ni n niŋ vihigu ŋɔ nyɛla niriba awɔi (9). Lala niriba maa n-nyɛ; Tampionlana Alhassan Andani, Tampion Sampahi-naa, Yimahi-naa, Tampion Chirifɔ, Jɛmbe naa ni Cheko naa. Ban pahi n-nyɛ; Tampion Tindaanpaɣa, Dakpɛmah Lun-naa nti pahi Kakpaɣu Lun-naa. N vihigu ŋɔ piligu hali ni di bahigu, Tampionlana maŋmaŋa daa nyɛla n ni vihi so pam zaŋ chaŋ tuma ŋɔ polo. N daliri ni Tampionlana vihibu daa bi yi shɛli pahila o no nyɛ Karachi la zuɣu, dama o zooya ka o tooi sabiri yɛla pam din niŋ n-sɔŋdi a. N daa lahi vihi Tampion Jɛmbe-naa, Tampion Chirifɔ, Tampion Tindaan’paɣa nti pahi Cheko-naa. N daliri ni kpamba ŋɔ vihibu daa nyɛmi ka dama bɛ yila tindaan’ zuliya ni na ka be kali maa yɛlli kam tooni. N vihigu puuni, n daa lahi vihi Tampion Yimahi-naa, Sampahi-naa nti pahi Dakpɛmah Lun naa. N daliri ni Yimahi-naa vihibu daa bi yi shɛli pahila, o daa nyɛla nayili-bia yuun’gbaliŋ hali ka ti di nam. Dinzuɣu di ni niŋ ka o be nam nam yɛla ni o bilim ni hali nti di nam, o ni mali di baŋsim viɛnyɛla din ni sɔŋ ma ni n tuma ŋɔ tumbu. Tampion Sampahi-naa mini Dakpɛmah Lun naa vihibu polo mi, n daliri nyɛmi ka dama bɛ tuma chaŋmi ti dalim yɛlikura din kurumbuni ha. 3.3 Vihigu nɛma Vihigu kam din nyɛ lahibali deebu nia ku pali ŋun niŋdi vihigu maa yi bi bo neen’shɛŋa din ni sɔŋ o ka o deei lahibaya ni haŋkaya n-tum tuma maa viɛnyɛla. Neen’shɛŋa ni daa zaŋ ka di sɔŋ ma ni lahibaya deebu n-nyɛ; tipu,”digital camera”. N daa yi zaŋla tipu ŋɔ n-yaari yɛltɔɣa ka zaŋ “digital camera” la mi yaari foto shɛŋa ŋan mali bukaata ni n vihigu ŋɔ. N daa lahi bola takaragbana mini alikalimi n-sabiri yɛltɔɣ’shɛŋa ninkura ŋɔ ni yɛri ma maa n-niŋdi di puuni. N daa lahi ŋmɛ bɔhisi niŋ gbana ni n-bɔhiri niriba ka bɛ labisira. 3.4 So’ shɛŋa n ni doli deei lahibaya Vihigu niŋbu polo, lahibali deebu soya zooya pam. Amaa soya dibaata kɔŋko ka n-kpuɣi ni n zaŋ niŋ vihigu ŋɔ. Lala soya maa n-nyɛ: i.Bɔhisi Bɔh’ shɛŋa n ni daa mali bɔhiri niŋvuɣ’shɛba ni piigi ni n zaŋ niŋ vihigu ŋɔ daa nyɛla ni sabi shɛŋa n-niŋ takarigbana ni m-mali bɔhiri ba. Dagbamba ni yɛli ni”ŋun bɔri o baɣa wɔbiga, ŋuni n-yuɣiri o” la zuɣu, n daa yi chanimi n-ti paari ninkura ŋɔ bɛ yinsi m-bɔhiri ba bɔhisi ka bɛ labira. Pɔi ka n daa ti chaŋ so sani, n yɛn ti o la tibili bahi ka o mi n yɛla ka lahi ti ma o ni yɛn mali saha shɛli n ni yɛn kana n-ti paagi o. N ni daa tooi bɔhiri ba bɔh’shɛŋa n-nyɛ; Daliri dini n-niɛm nuu dɔɣi Tampion piligu? Ŋuni n-nyɛ Tampion nabia? Tampion zaashee Dagbaŋ nam soli zuɣu? ii.Alizama dibu Bɔhisi ŋɔ nyaaŋa, m mini niriba daa tooi lahi diri alizama zaŋ jɛndi tuma ŋɔ polo. Alizama ŋɔ dibu puuni, n-daa tooi nyari hankali mini ninneesim pam zaŋ kpa n tuma ŋɔ polo. M mini ba alizama daa jɛndila Tampion piligu daliri, Tampion nabihi ni nyɛ shɛba ni Tampion zaashee Dagbaŋ. iii. Kpahimbu N daa lahi kpuɣila kpahimbu soya n laɣindi lahibaya ka di pala bɔhigu ka n yɛn bɔhi so. Dama yɛla pam nyɛla din niŋdi Tampion ballee chiha zaŋ kpa kali polo. SUURI ANAHI 4.0 Tuma ŋɔ kahigibu N tuma ŋɔ nia nyɛla di vihi baŋ Tampion din be Savelugu- Nanton yaɣili la ni pili shɛm, Tampion nabihi ni nyɛ shɛba nti pahi Tampion zaashee Dagbaŋ. Yaɣili ŋɔ nyɛla n ni yɛn zaŋ shɛli bo kahigibu n ti tuma maa. Kahigibu ŋɔ ni yɛn shihi yaɣ’shɛŋa n-nyɛ; Tampion ni pili shɛm, Naa Nyaɣisi mini Tampion Tindana, Tampionlanaa Kayɛlimuna ni ʒini Tampion n-naai,Tampionlana sulinsi bee tinkpansi, Tampion nabihi ni nyɛ shɛba, Tampion nam ni di ni diri shɛm, Tampionlana ni kuni Tampion shɛm. Din pahi n-nyɛ; Tampionlaannima ban ʒini Tampion gbana zuɣu, Tampion zaashee Dagbaŋ, Tampion nam buɣa ni di maalibu, Tampion Tindaannima ban du guŋ ni Tindaannima gbaabu, chiha ŋan be Tampion nti pahi Tampion nam arizichi. 4.1 Tampion ni pili shɛm Tampion pilimi pɔi ka Naa Shitobu mini o bia Nyaɣisi ti naan yi kpe Dagbaŋ na 1416 yuuni. Dinzuɣu Tampion pilimi yuun’ gbaliŋ ka Nabihi ti naan yi kpena Dagbaŋ. Amaa pa di ni ʒe shɛli zuŋɔ ŋɔ ka di pili, di pilila tingban’ shɛli ni amaa ka daliri ti yiɣisi niriba maa lala tingbani maa ni ka bɛ chaŋ nti ʒini zuŋɔ Tampion ŋɔ. Tampion pili la tiŋ’ yuli booni Tinkurugu ka di be Tampion wulinluhili polo. Tinkurugu daa nyɛla buɣ’ tiŋa ka Tindana ŋɔ mini o niriba zaa jɛmdi buɣili ŋɔ, buɣili ŋɔ dola Tinkurugu wuntampuhili polo nuzaa zuɣu biɛla. Tinkurugunima ni daa ti wɔɣi pahi, ka yɛla pam pili taɣibu. Yuun’shɛli sanzali daa ti zani yuui pam, ka niriba kpiri ka kikaa saha nohi la. Tindana ŋɔ daa ka o kpiimba mini o yaannima zaa, ka taɣibu shɛhira kuli bi yiri polo. Sokam ni daa ti guhi taɣibu n-je, ka Tindana ŋɔ daa bahi bihi ni bɛ birigi mɔri ni n-zu dunia nyaaŋa ka o nya daliri din tahi muɣisigu na. Tindana ŋɔ tuumba maa zaa zilinkom daa bi woligi ka che taba. Baŋdiba daa viigi gbuni ni buɣili Zinnyabo su’jee m-be bɛ zuɣu, dama ni bɛ ʒila o vuhim zuɣu ka lahi yɔri o vuri pam. Dinzuɣu ni bɛ mali ʒini wuntampuhili polo. Tindana ŋɔ ni wum lala n-naai, o zaŋla o kpamba mini o niriba shɛba ka bɛ zaŋ bɛ zuɣu kpa wulimpuhili polo kamani baŋdiba la ni daa pun yɛli shɛm la nti ʒini bɛ ni ʒi luɣ’shɛli ŋɔ. Tindana ŋɔ mini o niriba ni ʒini tingbani ŋɔ ni n-naai, bɛ daa kpahimi nti baŋ ka dama bɛ ni ʒini tingban’shɛli ni maa zaa nyɛla kuɣili bee tampiŋ. Lala zuɣu, ka bɛ daa boli ʒia maa yuli Tampiŋ, amaa ka bɛ chilim chilm Tampiŋ ŋɔ hali ka di ti leei Tampion. Ninkura wuhiya ni Dagbaŋ tiŋa kam mali dabari gbaayihi Tampion kɔŋko. Tampion tingbani biɛhigu bee nahingbaŋ 4.2 Naa Nyaɣisi mini Tampion Tindana Naa Nyaɣisi ni daa ʒini Dagbaŋ n-naai, o daa lola tɔbu n-gili Dagbaŋ luɣuli kam n kuri Tindaannima ban daa su tinsi ŋɔ fukumsi ka mali o bihi, ŋahinsi ni o tuzobihi n ʒiini tinsi maa ni. O ni daa paai Tampion Kpimbee yili na, yɛlla daa bi chaŋ o ni bɔri li shɛm. Naa Nyaɣisi ni daa paai Tampion daa ni na, o daa bi lahi bɔhi so Tampion Tindana yiŋ’ soli. O ni daa kuli kpuɣi o zuɣu n lihi bahi Gumani polo, o daa nyɛla Tindana ŋɔ ni ʒi pia zuɣu. Naa Nyaɣisi ni niŋ o shili zaa naai ka kpuɣi wahu n dihina ti yɛn paai Tindana ŋɔ yiŋ sambani ni, ka wahu maa zaŋ o nti ŋmɛ tingbani ni ka tankpagbulugu moni ʒii zaa. Naa Nyaɣisi ni yiɣisi zani, o bi lahi nya Tindana ŋɔ ni kpalim shɛli polo, din saha ka o labi o tɔbu nuu maa sani Tampion daa ni. O ni kuli paai ka lihi Gumani polo, o nyala waɣirili ni ʒi pia maa zuɣu, ka o lahi kpuɣi wahu lu soli. Naa Nyaɣisi ni paai Tindana yiŋa sambani ni, lahibali maa bi taɣi ti o. Naa Nyaɣisi ni chaŋ lala buta, o pahila o maŋa suɣulo ka yɛli ni o yi bi zaŋ la balima, o ni bɔri shɛm ku niŋ. Amaa ninkura yɛliya ni wahu bi paari Tindaan-naa yiŋa sambani ni bee o bi duri guŋ din do Tindaan-naa yili sambani ni maa, lala yi niŋ, wahu maa ni kpi. Tɔbu mi gba bi lahi yiri Tampion dama Naa Nyaɣisi ni daa lɔ o tɔbu chaŋ ni o ti ŋma Tampion Tindana zuɣu, o daa bi nya nasara. Dinzuɣu kpamba wuhiya ni tɔbu yi mali yaa ka bɔ nti yɛn paai Tampion na, di ni baligi bee ka lɔɣi Tampion n-gari. Naa Nyaɣisi ni kpuɣi napɔŋ labi o niriba sani, o tim’ la tumo Tampion Tindana sani nti yɛli o ni o yimi polo ka bɛ puhi taba. Tumo ŋɔ ni labi ka Naa Nyaɣisi ti kpuɣi soli n ti yɛn paai Tindana ŋɔ yiŋa sambani ni, ka Tindana yiŋa bia pun guui na nti gbaai wahu ni Naa Nyaɣisi sheei. Naa Nyaɣisi ni sheei n naai, o bɔhi la Tindana yiŋa bia ŋɔ ni ya ka o di be? Ka o yɛli Naa Nyaɣisi ni o di kuli baɣi la gooni ŋɔ. Ka Naa Nyaɣisi yɛli o ni o zaŋ mi o chaŋ ka o ti puhi o yaba. Naa Nyaɣisi ni paai ka o mini o yaba ti puhi taba n-naai, o bɔhi la o yaba Tindana ni na’ bo ka o kpɛma maa dira, ka Tindana yɛli Naa Nyaɣisi ni o bi diri na’ shɛli. Ka Naa Nyaɣisi yɛli Tampion Tindana ni o zaŋ Gbaa-naa yili ti o bia maa. Dindali maa ka Gbaa-naa yili pili Tampion. Naa Nyaɣisi ni leei Gbaa-naa yili naai, ka o yɛli Tampion Tindaan-naa ni o ni gili Dagbaŋ bɔba ni yaɣa zaa, o ni nya shɛli Tampion maa, o bi nya lala niŋsim maa tatabo luɣ’ shɛli. Naa Nyaɣisi daa pahiya ni o ni nya shɛli maa wuhiya ni Tampion tingbana ʒe o nyaaŋa ka ŋun Tindaan-naa mi gba bi lahi biɛhim kali maa. Dinzuɣu ka Naa Nyaɣisi daa yɛli ni Tampion Tindaandi n-nyɛ Dagbaŋ Tindaannima zaa piligu ni di bahigu. Dinzuɣu ka Naa Nyaɣisi daa zaŋ Tindaan - naa yili ti Tampion Tindana. Dindali maa yaha ka Tindaan naa yili gba pili Dagbaŋ. Dinzuɣu Tindaan’ so ka Dagbaŋ luɣ’ shɛli ka bɛ booni o Tindaan-naa naɣila Tampion. Naa Nyaɣisi ni daa yɛli ni Tampion Tindaandi n-nyɛ Dagbaŋ Tindaandi piligu ni bahigu la zuɣu, Tampion buɣili n-nyɛ bahigu ni maliŋ Dagbaŋ. Bɛ yi ti maali buɣili Zinnyabo n naai, Tindaan’ so ku lahi tooi maali o buɣili Dagbaŋ yaha. Bɛ daalizama puuni, Naa Nyaɣisi daa yɛli o yaba Tindaan-naa ni o niŋmi yɛda ka o piigi bia ʒili Tampion ka bɛ niŋdi taba saawara. Kpamba ayi ŋɔ saawara ni daa lu n-naai, ka Naa Nyaɣisi daa piigi o bia Kayɛlimuna n-ʒili Tampion. Tampion Tindana gba daa che ka bɛ tahi Tampionlana Kayɛlimuna nti ʒili Gumani nudirigu zuɣu tooni biɛla. Shɛba mi gba yɛliya, ni Naa Nyaɣisi ni daa paagi Tampion, Tampion Tindana daa zomi kuli Zavulugu ni. Naa Nyaɣisi ni lihi ka bi nya Tindana, o nya la o bɔbili ni doya ka o daa biɛhi bɔbili maa hali ni Zavulugu ni. Naa Nyaɣisi ni paagi, o bi nya Tindana, Naa Nyaɣisi daa naɣi nyala nyabiga ni doya ka bɛ yɛli o ni Tindana maa n-bala. Amaa Naa Nyaɣisi daa bi niŋ nyabiga maa shɛli ka ŋmaligi. Nira yi lihi yɛligu ŋɔ viɛnyɛla, di mali bɔhisi bee yɛltɔɣa pam. Tuuli, Dagbaŋ kali soli zuɣu Naa bi tiri nira nam o yi bɛ nya o. Nam bi lahi talinda n-leera. Ti ni tooi lahi bɔhi ni ŋuni ka Naa Nyaɣisi daa lee talim nti Tampion Tindana Tindaan-naa yili guli? Niriba ŋmɛ nangbankpeeni pam zaŋ chaŋ Tampion Tindana ŋɔ yuli polo. Tampion Sampahi-naa yɛliya ni lala Tindana maa yuli n daa booni Zinnyabo. Ka shɛba mi gba yɛli ni o yuli daa boonila Timbee, Gumani ninkura shɛba gba gbubi mi ni o yuli n daa nyɛ Wumpini. 4.3 Tampionlana Kayɛlimuna ni ʒini Tampion n naai Tampionlana Kayɛlimuna ni ʒini Tampion n naai, o mini o ba zaa yubu daa bi niŋ dama Tampion Tindana ŋɔ daa nyɛla ŋun mali tingbani ŋɔ fukumsi n gari Tampionlana Kayɛlimuna. Din lahi pahi nyɛla, Tampiolana Kayɛlimuna ningbuna daa bi maai tingbani maa ni dama Tindaanba ŋɔ ni daa zaŋ o ʒili luɣ’ shɛli maa daa nyɛla tingbani vuhim ni luri luɣ’ shɛli polo. Lala zuɣu Tampionlana Kayɛlimuna daa ŋmɛ kuŋa n ti Tindaanba ŋɔ ni bɛ taɣi mi o ʒishee. Ka Tampion Tindaan-naa mini o kpamba daa wum ka kpuɣi o nti ʒili Tampion Jishe-naa tingbani ni. Dinzuɣu Tampion Jishe-naa tingbani ni ka Tampionlana ʒiya ŋɔ. Amaa nira yi chaŋ Naa dabari zuŋɔ, a ni baŋ ka dama niriba na min ʒini lala tingbani maa puuni dama ŋmahima pam beni din wuhiri ni niriba daa ʒini tingbani maa ni. Naa dabari tua (Naa tua) 4.4 Tampionlana sulinsi bee tinkpansi Di ni niŋ ka N daan Yaan Naa kparibɔɣu kam mali tinkpansi ka di be di sulinsi puuni la zuɣu, Tampionlana gba bi kɔŋ tinkpan’ shɛŋa din gba be o sulinsi puuni. Tampion mini di sulinsi zaa nyɛla din be Savelugu-Nanton yaɣili gbaayihi Zobɔɣu mini Zakali yili m-be Tamale yaɣili. Savelugu-Nanton maapu din wuhiri Tampionlana sulinsi tariga Amaa, tinkpansi maa shɛŋa daa ka Tampionlana sulinsi puuni. Lala tinkpansi maa daa bɛla Tampionlana tinkpan’ shɛŋa sulinsi puuni, amaa nam yi lee lu tiŋa ka o leegi nam maa, ka lala naa maa lee chaŋ nti ŋmɛ nu’puɣu Tampion nayili. Yɛla pam niŋsim zuɣu daa ti che ka lala tinkpansi maa zaa daa ti labi Tampionlana kparibɔɣuni na. Lala tinsi maa n-nyɛ; Chahiyili, Sakpali ni Paɣayili zaa daa bɛla M ba Naa sulinsi puuni ka Bajim naa mi su Tuɣuluɣu, Gbaɣindi ni Sahani. Tingban’ shɛli lahi be Tampionlana sulinsi puuni ka di nyɛla liɣiri awɔi ka Nanton na’ so li ti o. Ninkura wuhiya ni Tampionlan’ so n daa kpuɣi lala Nanton naa maa ŋahinga, ka bɛ ti to buɣim ka Tampionlana chaŋ Nanton naa sani ni o yɛn deela liɣiri awɔi. Di ni n-nyɛ Nanton naa zaŋ o tingbani yuli booni Yia ti Tampionlana liɣiri awɔi. Yia ŋɔ daa malila kuliga ka di mali zahim pam, dinzuɣu ni bɛ ni gbahiri di zahim maa tiri o ka o bahiri mɔni. Tinkpan’ shɛŋa ŋan be Tampionlana sulinsi puuni paagi tiŋ’ pihinahi yini ka. Lala tinkpansi maa n-nyɛ: Tiŋa yuli Tiŋa salima 1. Tinkurugu : Kamshee naa 2. Chahayili:Dawurugu naa 3. Sakpali:Bankandi naa 4. Paɣayili *:--------- 5. Sabiyili *: --------- 6. Tuɣuluɣu *: ------------ 7. Bajim *:Dariwaɣili yili 8. Dɔhi:Bɔbiʒiya yili 9. Kpunduli:Ʒemima yili 10. Gbuŋnaayili:Kunaai yili 11. Guntiŋli:Zɔrikuya yili 12. Moya:Shintabiya yili 13.Chɛbisigu *:----------- 14.Suɣanaa yili *:Laɣim vala yili 15.Zobɔɣu:Tuui ka labira yili 16.Simniboma/Zakali yili:Ya n-ka ʒia yili 17.Dagoo yili *:----------------- 18.Goluri:Kachaɣu yili 19.Baakurugu *:Yɔbishishɛli yili 20.Kpukpaligu:Pihiyuri yili 21.Dulilaan yili/Kunkundaan yili:Mɛnduri yili 22.Tibɔɣu naa yili:Galinkpuliga yili 23.Ʒisuŋ :Ʒisuŋ ni teei nabili 24.Fili*:Fili nubiliŋmaa yili 25.Zoonaayili:Zoo mɛnduri yili 26.Yipaligu:Daŋ ʒia yili 27.Gazali *:------------- 28.Gbaŋ *:Wun’jia yili 29.Looni:Sumburi yili 30.Digu:Beeŋmali yili 31.Gushee:Gbandariyili 32.Gbuliŋ (Tampion):Lukpaa yili 33.Kpaligaduli:Maha ka tuli yili 34.Gbaɣindi *:Gbandari yili 35.Sahani:Saha kulimala yili 36.Yilikpani*:Ŋmaai saɣili yili 37.Naɣidigu:Damsaa yili 38.Bɛnkpali *:Zaɣisi bula ka nyuri bɛma yili 39.Yia *:---------------------- Nira yi lihi Tampionlana sulinsi bee tinkpansi ŋɔ puuni, daliŋ bee lahinli * ŋɔ ni tabi tiŋ’ kam nyɛla dabari. Tinkpan’ shɛŋa ŋan be Tampionlana sulinsi puuni ka nyɛ dabari yiɣisila tinsi pia ni anu (15). 4.5 Tampion nabihi ni nyɛ shɛba Nira yi lihi Dagbaŋ, niriba balibu buyi n-beni. Lala niriba maa n-nyɛ Nabihi mini Tarimba. Dagbaŋ kali soli zuɣu mi, nira ku tooi di nam naɣikila o nyɛla o yila nam zuliya ni na. Nabihi balibu mi zooya pam Dagbaŋ kali soli zuɣu ka sokam lahi mali o ni diri na’ shɛli. Dagbaŋ Nabihi maa ni pu shɛm n-nyɛ: Nira yi lihi Nabihi ŋɔ puuni, Tampion bela Yaan Naa bihi bee Doo bihi nama puuni. Nira ba yi na min di Tampion amaa ka bi paagi bee n-ʒini Yani gbana zuɣu, lala Naa maa bihi pala Tampion Nabihi. Di ni tooi niŋ ka nira ni tooi di Yaan Nabihi nama la puuni (Karaga, Savelugu ni Mion), amaa ka ku tooi di Tampion. Lala zuɣu, Tampion nyɛla Yaan Naa bi’ dɔɣirisi (dabba) nam pa ni ŋun ba di Tampion. 4.6 Tampion nam ni diri shɛm Di yi niŋ ka Tampionlana zaŋ o nuhi n dihi buɣa tiŋa, na’ bɔriba ni yi polo n sɔɣi nam maa. Na’ bɔriba ŋɔ ni tooi nyɛla ban diri nama ka di yaa lee bi paai Tampion bee ka bɛ nyɛla nabi’ yɔnsi. Kuli ŋɔ yi sɔɣi naai, ŋun kam niŋdi nam maa kɔrisi ka sɔɣi nam sɔɣibu ni chaŋ Yaan na’ yili nti garigi nam maa. Ka di mi yi nyɛla Tampionlana bi kpi mi ka taɣi di la nam, na’ bɔriba ni lahi yi polo n garigi nam maa. N daan Yaan Naa yi tari Tampion n naai, nam ŋɔ dibu shee, chiha dii kani dama o bi yɛn kpe Katini duu. Ŋun deei Tampion guli ŋɔ yi yɛn kpuɣi Tampion kparigu, o yɛn bola kpari’ piɛlli, zupiligu ni bɔduwa n tahi Yaan na’ yili. Biɛɣu yi neei ka bɛ laɣim Yaan na’ yili, nayili kpamba yɛn kpemi nti kpuɣi kparigu mini neen’ shɛŋa ŋun yɛn di nam ŋɔ ni zaŋ tahi na’yili la na nti ti Tihi ni Mɔri Lana ka o ka o kpiimba ka suhi alibarika niŋ kparigu maa ni. Bɛ yi yɛli naa ŋɔ kparigu ŋɔ n naai, o ni piigi o yuli n ti lunsi ka bɛ salami o. 4.7 Tampionlana ni kuni Tampion shɛm Tampionlana yi kpuɣi Tampion kparigu n naai, o yɛn puhi la Yani kpamba pɔi ka naan yi yi Naya. O yi yiɣisi Naya, kpamba yɛn zaŋ o mi nti puhi Nanton naa ka zaŋ o n tahi Tampion Chahayili. O yi yi Chahayili, bɛ zaŋdi o mi nti puhi Tampion Tindaan naa ka naan yi zaŋ o tahi o yilikpɛrili. Biɛɣu yi neei, Nanton naa yɛn bola tumo n tim Chahayili. Tumo ŋɔ yi paai Chahayili, bɛ yɛn leegi o la Tampion n naan yi kpuɣi o n kulisi Tampion. Bɛ yi kpuɣi Tampionlana ŋɔ Chahayili, bɛ yɛn zaŋ o mi n yi Gumani ka Tindaan-naa mini o kpamba ti nani mɔɣu ka Tampionlana ŋɔ su ka bɛ lahi yihi chiha pɔi ka bɛ naan yi zaŋ naa ŋɔ n paai Tampion nayili. Kpamba ŋɔ yi kpuɣi naa ŋɔ n ti miri nayili na, Tampion kpamba yɛn tuhi ba la soli nti bɔhi, Tampion kpamba: Banima m-bala? Yani kpamba/Nanton naa tuumba: Tinima Tampion kpamba: Bɔ ka yi bɔra? Yani kpamba/Nanton naa tuumba: Ti kunimina ni ti ti beni Tampion kpamba: Dini ka yi gbubi kanna? Yani kpamba/Nanton naa tuumba: Ku’ titali mini ku’ shia ka ti ʒiri kunna. Tampion kpamba: Din ŋuna, ti ni tooi beni. Bɔhisi ŋɔ nyaaŋa, Tampion kpamba mini Yani kpamba/Nanton naa tuumba ŋɔ zaa ni laɣim doli hali ni Tampion nayili sambani ni ka bɛ ti karim Alikuraani. 4.8 Tampionlaannima ban ʒini gbana zuɣu hali ni zuŋɔ N vihigu puuuni, baansi mini ninkura pam yɛliya ni nanima pam n-pun ʒini Tampion gbana zuɣu hali ka di ti paai Zolikuɣuli dapala Alhassanbila ŋɔ. Amaa Dagbaŋ baansi wuhiya, ni Naa kam ŋun di nam ka ti yi tiŋa maa ni n-taɣi di nam, bɛ yi ti kaani lala tiŋa maa nanima, bɛ bi kaani o n-pahiri tiŋa maa nanima puuni. Ni nanima ban di ka kpalim tiŋa maa ni ka bɛ kaani pahiri tiŋa maa nanima ni. Lala niŋsim ŋɔ zuɣu chemi ka nira yi bɔra ni baansi ŋɔ pe ti Nanima ni di nam m-pa taba zuɣu shɛm nyɛ muɣisigu zaɣi’ titali zaŋ ti ŋun bɔri lahibali ŋɔ. Na’ shɛba ban pun di Tampion ka n-yɛn kali ŋɔ, bɛ salima, bɛ banima yuya nti pahi bɛ shɛba ni di Tampion yuun’ shɛŋa. Naa yuliO ba yuliNaa maa salima 1Tampionlana KayɛlimunaNaa Nyaɣisi 2Tampionlana Pin’ beeNaa Nyaɣisi 3Tampionlana BuaNaa NyaɣisiBu’lɔrigu ni nyeli mɔri 4Tampionlana MahamaNaa GaribaKpaɣ’ bee galim ʒiɛri ku galim liɣiri 5Tampionlana MusheNaa GaribaKum kpe dabɔɣu ni m-bilim bilim ti yi ka bi tuui shɛli 6Naa Yaakubu Nantoo *Andaan JangbarigaNyɛvili din pɔra ku tari pini 7Naa Aburu Naɣibiɛɣu *Naa Yaakubu NantooKul’noli din viɛla ni laɣim nyuriba 8Naa Alaasani Tipariga *Naa Aburu NaɣibiɛɣuNaawuni chɛli saha ka so’chɛnda paɣi Wuni 9Tampionlana SayibuNaa Yaakubu NantooNyirikɔɣulana mali o limli, so bi deera 10Naa Mahamankpɛma * (yuum pihinahi - 40 ) Naa Andaan JirilɔŋNoli yɛli ka di viɛla, puuni n-gari 11Alhassan Mahama (Mahamansunsuuni)Naa Alaasan’ Tipariga 12Naa MahamambilaNaa Alaasan’ TiparigaƷiri laɣim kɔbiga yɛlimaŋli n-daa gari 13Tampionlana SuleNaa MahamankpɛmaBia ŋun bi che jilima ku wum yɛlli. Naawuni chɛli zali ka maana bia paɣi Wuni. 14Tampionlana Alaasani Mahama - 1948Naa MahamankpɛmaNaawunu kpibiga ku kɔŋ mala 15Mahama Abdulai * - 1976Naa MahamankpɛmaJɛrigu dari kpɛŋ ka yɛndana dari jilima 16Alaasan Andani - 1988Naa Andaan ZolikuɣuliAlibarika saa miya ka kulibɔna paɣi Wuni Nira yi lihi nanima ŋɔ puuni, daliŋ (*) ni tabi Na’ shɛba yuya maa zaa nyɛla ban yi Tampion n-taɣi di tin’shɛŋa. Bɛ shɛba daa tooi tirisi tirisi hali nti paai Yɔɣu Tolaandi ka shɛba mi bi paai. Bɛ puuni, Mahama Abdulai kɔ n bi paai Yani ka kpalim la Savelugu, ban kpalim maa zaa ʒini Yani gbana zuɣu. Nanima maa shɛba daa zali yuli pam Tampion bee Dagbaŋ, hali ni zuŋɔ nanima maa shɛba tumtumsa leei la yɛlikura ka Tampionlaannima maana bɛ yi yɛn tɔ buɣim yuuni kam. Tampiolana Sayibu daa zali yuli pam Dagbaŋ ka niriba pam ku tooi tam di yɛla. O daa kɔ la pini ka zaŋ galli tam di zuɣu ka Tampion bɔbili maa mi nimaani “galli tua”, ŋun kam yɛn doli soli maa gari ka ŋmaligi lihi li, bɛ ni gbaagi lala nira maa tahi nayili nti di o kɔbiga. Lala niŋsim ŋɔ ni ka o daa be hali nti gbahi Yaan’ napaɣaba daba n kɔhi. Bɛ ni boli Tampionlana Sayibu Yaan-nayili nti bɔhi o, ka o daa yɛli ni ŋun nya ba ka tɛhi ni kubihi. N daan Yaan Naa ni wum lala n naai, ka o suhu daa yiɣisi ka o kpuɣi jaangbee fiɛbi o ka yɛli o ni o ku niŋ abarika. Ninkura wuhiya ni Tampionlana Sayibu ŋun nyaaŋa, o zuliya puuni so n bi di Pihikaɣa naa yili gba. 4.9 Tampion zaashee Dagbaŋ Dagbaŋ nam soli zuɣu, nam kam malila di zaashee ni nyɛ shɛli Dagbaŋ ka lala zaashee ŋɔ wuhiri lala naa maa tuma Dagbaŋ. Ti yi lahi lihi, nama maa pula sariya sariya ka nam kam mali di ni be bɔŋ shɛli puuni, ka di ni n-yɛn wuhi naa tuma bee o zaashee Dagbaŋ. Nama maa ni pu shɛm shɛhira n-nyɛ: Yani kpamba (Gushei-naa, Kuga naa), Namɔɣiliba (Zɔhi naa, Balɔ-naa), Wɔrizɔhinima (Tolon naa, Kumbun-naa). Tampion gba bi kɔŋ di zaashee ni nyɛ shɛli Dagbaŋ nam soli zuɣu. Ninkura wuhiya ni Tampion nyɛla “Zuu yili”. Ŋɔ wuhiya ni nira yi ti dira Tampion, o kpalim la Yaan Naa zuu bee o nyɛla Yaan Naa zuu. Dinzuɣu di yi niŋ ka N daan Yaan Naa zo ka che nam sama ka bɛ ti nyuhi o kom, Tampionlana yɛn pili la buɣu n pahi Gbaŋlana zuɣu ka bɛ gili yili. Dinzuɣu Tampionlana kam nyɛla Yaan Naa zuu ka Tampion nyɛ Zuu yili. 4.10 Tampion nam arizichi Nira yi lihi Dagbaŋ, ti nanima ku tooi go kɔhigu bee n niŋ daabiligu balibu kam amaa naa kam lee malila o daarizichi ni yiri yaɣ’ shɛŋa na. Nanima shɛba daarizichi tooi yirila farigu shɛŋa bɛ ni diɛhira dahi puuni bee bɛ yi ye dɔhi. Amaa Tampionlana ka dihili Tampion daa farigu puuni, o mi bi lahi su dɔhi fukumsi. Tindaan-naa mini o nyaaŋa n su Tampion daa, dinzuɣu sariya kam din yi daa maa ni na kuni la Tindaannima maa sani. Tampion nam arizichi yirila tinkpansi lɛhibu ni na. Naawuni yi tahi o yiko na ka Tampionlana tinkpan na’ so zaŋ o nuu dihi buɣa tiŋa, lala tiŋa maa nabihi nyɛla ban yɛn garigi nam ŋɔ ka lahi bo li ni laɣ’ kara. Tampiolana ni tooi kɔhi nam maa ti o ni bɔri so, shɛba min da nam hali nti kpɛhi binkɔbigu. Tiŋ’piili (bɛ yi pihi liɣiri bee binkɔbigu) gba nyɛla yaɣ’ shɛli Tampion nam arizichi ni tooi yiri shɛli na. Tampionlana yi gbubi buni ŋɔ ka di yuui ka bindana bi yi polo, lala bini maa leegi nayili buni. Saha shɛli ha tinkpannima daa yi gbani siɣli nti yiɣisi, bɛ tooi yihiri nayili dihili, zuŋɔ ʒemani ŋɔ lala bini maa dii lahi kani amaa shɛba na mi nam dariza ni nyɛ shɛli ka ku tooi che nayili sariya yihibu bɛ pu’ zuri puuni. Ŋɔ gba nyɛla yaɣ’ shɛli Tampion nam arizichi ni yiri shɛli na. Tampion nam arizichi ni lahi yiri yaɣ’ shɛli na n-nyɛ so mini o kpee yi mali gadama ka bɛ ni yino tahili nayili, Tampionlana ni tim tumo nti sam lala nira maa. Sama ŋɔ n- yɛn yo pɔi ka lala nira maa naan yi bɔhi o taali. Bɛ yi tɔɣisi ka so kɔŋ yɛlimaŋli, ka samili ŋmaai ti o ka o yo. Din lahi pahi nyɛla so yi ti bɔri ni o ti suɣuli, o ni tooi bo liɣiri biɛla ni guli nti puhi nayili. Din lahi pahi nyɛla nayili bi kpɛri yoli. Pɔi ka nira ti chaŋ nayili faashee ka o bo shɛli pa nayili gbana zuɣu bee ka o bo liɣiri ka di leei jiŋlaa ni guli. 4.11 Tampion Tindaandi biɛhigu Tampion Tindaandi pula bunahi zuɣu. Lala pubu maa n-nyɛ: Tindaan-naa, Ŋoliŋ naa, Diɛn-naa nti pahi Tindaampaɣa zuɣu. Tindaannima ŋɔ puuni, Tindaan-naa n-nyɛ bɛ kpɛma. Amaa zuŋɔ bɛ kpalim la niriba ata kɔŋko. Ninkura wuhiya ni Ŋoliŋ naa n daa kani ka bɛ ʒi o ka o gbaai Yiri Gbuŋ ka o zaɣisi ka zo Tampion n kuli Tuɣu (Naa Mahamambila n daa diri Tampion lala saha maa). Zuŋɔ Yiri Gbuŋ ka zuliya ka bɛ be dunia nyaaŋa zuɣu, dama zuli ŋɔ daa gbumsi la o zuliya zaa ka ti naan yi ku o maŋmaŋa. Lala maa zuɣu n-che ka Tindaannima ŋɔ kpalim la Tindaannima ata. Bana n-nyɛ, Tindaan-naa, Diɛn-naa nti pahi Tindaampaɣa. Amaa zuŋɔ Diɛn-naa yili gba dola tiŋa. 4.12 Tampion Tindaandi ni gbaari shɛm Tampion Tindaandi diri mi n doli dunoya ka lahi gbaarila Tindaannima pakpandi bihi. Tindaandi maa ni diri n doli duno shɛŋa maa n-nyɛ: Tindaan-naa Taayili dunoli ni Tindaan-naa Kayaba dunoli. Tindaan-naa bee Tampion Tindana kam yi kpi, Tindaan’ palo bɔbu pala yɛltɔɣi’ gbaliŋ. Di yi niŋ ka Tampion Tindaannama maa puuni yino di saɣim paagi o tariga, bɛ yɛn ŋma la gaa dari n-wuɣi li ka nira ni tooi pani di zuɣu. Lala bini maa yuli m-booni shɛliŋ. Bɛ yi mali Tindana ŋɔ shili nti naai, bɛ yɛn kpuɣi o mi na nti lo o pa shɛliŋ ŋɔ zuɣu n-kpuɣi ʒi. Bɛ yi ʒi n naai, bɛ yɛn piigi la ninkurugu ŋun mi kali maa viɛnyɛla ka ka o ka kum maa. Pɔi ka kari ŋɔ ti niŋ, faashee ka ŋun yɛn niŋ li maa gbaagi shɛliŋ ŋɔ. Kari maa ni chani shɛm m-bɔŋɔ: Kayaba, Tindaan-naa Suɣiri n daa maali o Buɣim Ka di ti kpi Ka Tindaan-naa Wumpini deei maali Tindaan-naa Wumpini Buɣim ni kpi Ka a deei maali. Zuŋɔ a Buɣim kpiya Nyini n yɛn bo a Buɣim Maana shee ka naan yi du guŋ O yi yɛn yi la Wulimpuhuli, wulinluhuli bee tingbani puuni na Nyini n ni wuhi. Ka a yi bi tooi nya A Buɣim maana A vi ni a tana. Bɛ yi yɛli n-ŋɔ n naai, kum ŋɔ yɛn ŋmaligi mi ni o bo o Buɣim maana shee. Di yi niŋ ka Buɣim maana ŋɔ bela tinshee, kum ŋɔ yɛn zaŋ la niriba ŋɔ n chaŋ lala nira maa talahi daŋ yiŋa. O mi gba yi yina, o yɛn ka mi: N yɛba, kum bi ŋmari ʒiri M mi ku tooi deei dimbɔŋɔ Amaa, di yi nyɛla Bukali zuɣu Ka a gbaai ma ŋɔ Nyin chama a dooshee Ka di mi yi pa ŋuna Nyin na boma A Buɣim maana maa shee. Lala nira maa yi ka n-naai, di yi shiri nyɛla o ni boli so yuli maa ka kum ŋɔ di shiri yɛn ŋmɛ maa, kum ŋɔ yɛn zaŋ la ban ʒiri o maa n-yi nyaaŋa ka lahi kabina. Dinsaha ŋun di ka maa ni lahi yɛli: “N yaba, ti chama ka a ti doni”, ka gari tooni ka kum ŋɔ naan yi doli hali Tindana ŋɔ guŋ ni be shɛli. Guŋ dibaanahi m-be Tampion Gumani. Tindana kam mali la o guŋ ka o siliga be guŋ maa zuɣu. Tindaanpaɣa guŋ Bɛ yi sɔɣi n-naai, Gumani kpamba yɛn bola dabisili n yihi bihi ka bɛ tahi zuli maa lala nira maa yiŋa nti sɔŋ ka zo. Vuhirigu mi m bi yɛn nya ba. Lala nira maa mi yi nya li n naai ka gba bi zilisi zuli maa, o ni bo dabisili n kuli Tampion na. O yi paagi Tampion na, o yɛn kpalim la daa ni ka bɛ naan yi kana nti tuɣi o chaŋ Tampion nayili, ni di ni tu ni bɛ zaŋ o chaŋ luɣ’ shɛŋa zaa. 4.13 Tindaannima ban du guŋ N vihigu puuni, n daa bɔrimi ni n vihi baŋ Tindaan’ shɛba ban di ka du guŋ. Amaa, n daa bi tooi nya bɛ zaa, dinzuɣu n ni vihi ka nya shɛba maa n-nyɛ: Tindaan-naaŊoliŋ naaDiɛn - naaTindaampaɣa Dasankpɛmah TimbɔbiliBileemaAmina DasambilaAbilaaiNaantɔɣimaSalama TaayiliYiri Gbuŋ *DanaaDaaro SuɣiriDawuniNagumsi WumpiniMmoroDiata KayabaFusheiniSanatu BukaliAlaasaniBibata 4.14 Tampion nam buɣa mini tingbana ni di maalibu Tampion nam buɣa zooya pam kamani n ni pun yɛli shɛm tuma ŋɔ puuni shɛm. Amaa buɣili Zinnyabo n nyɛ buɣa mini tingbana ŋan be Tampionlana tingbani puuni kpɛma. Buɣuli Zinnyabo nyɛla paɣa mini doo. Paɣa sani maa bela Gumani tiŋpuuni ka bɛ zaŋ zaankuunsi n sa n-gili li ka sokam mi Ii Buɣ’gɔrigu. Buɣ’gɔrigu (Zinnyab’paɣa) Yuuni kam, bɛ ŋmari la zaankuunga dari na nti baɣiri li. Ka doo sani maa mi do Tampion wulinluhili polo ka gahi kuli zibigi ni. Gbaŋgu yi ti mooi zaa ka buɣim ni tooi di, Guma’ nima ŋɔ yɛn chaŋ la buɣuli Zinnyabo din be mɔɣuni la Kinkaŋ daa dali (Savelugu daa dali) zaawuni nti maali maali n-gili buɣuli maa zaa ka di neei. Bɛ yi naai, bɛ yɛn gbela buɣuli maa ni ka biɛɣu neei. Biɛɣu yi neei ka bɛ yɛn kuli, bɛ yɛn kparisi la mɔri hali nti yi palli na. Vuhurigu kam ka bɛ yi tuui palli maa zuɣu, bɛ yɛn yɔhi o mi. Lala ka bɛ yɛn yɔhi niriba hali ni Tampion daa ni. Bɛ yi paagi daa ŋɔ ni, nachimba yɛn yimina n pahi bɛ zuɣu ka bɛ maali ka kali n-gili daa maa zaa ka nyo ŋa m-bahi. Yuuni puli ni, yim ka bɛ maana ka kaana daa maa saɣiri. Chihili n-nyɛ li ni niriba bee nira yina nti maali bee n-kali daa maa. Amaa, pa taali n-nyɛ ni daabia tooi maali bee n-kali o ʒishee. Buɣuli Zinnyabo maalibu n-nyɛ kpalinkpaa Dagbaŋ, Tampion Tindaannima yi maali Zinnyabo n naai, buɣuli n kani bi yɛn tooi lahi maali. Zinnyabo nyɛla paɣa mini doo, dinzuɣu bɛ yi maali paɣa sani ŋɔ yuuni ŋɔ, yuuni din kanna, bɛ yɛn maali la doo sani la mi. Buɣuli Zinnyabo maliŋ ka kantiŋa ni siɣili gbanibu. Yuuni yi giligi ka bɛ yɛn maali Zinnyabo, tuuli, Tindaanba ŋɔ yɛn moli la molo Tampion daa ni, ka sokam mi ni Zinnyabo maliŋ saha paaya. Molo ŋɔ yi moli n-naai, bɛ yɛn piila kpeya. Bɛ yi piigi kpeya ŋɔ n-naai, kuya maalibu ŋmaaya Tampion, so mi yi kpi lala saha maa, bɛ kuli yɛn sɔɣi mi ka ʒiya bɛ ku tooi garigi kuli maa naɣila buɣuŋmana ti kpe duu. Bɛ yi piigi kpeya ŋɔ n-naai, Tindaan-naa yɛn bola bihi ka bɛ sahi daa maa dakulo ata di yi nyɛla buɣudoo sani la bɛ yɛn maali bee bunahi di yi nyɛla buɣupaɣa sani la. Dabaata ka Tampion Tindaannima mali maani Zinnyabo. Piligu dali ŋɔ nyɛla daa ŋɔ sahi naai dali maa zaawuni. Dindali maa zaawuni, di jiri maa ka kpee. Tindaannima zaa yɛn yimina ka bɛ zaa mali bɛ ni yɛn chirigi taba luɣ’shɛli. Tindaanpaɣa yi yiɣisi o yiŋa, yɛn zaŋ mi yi daa ni nti ʒini ka bɛ wa ʒiɛm viɛnyɛla ka o naan yi chirigi Tindaan-naa mini o nyaaŋa. Tindaan’ dabba maa ban so bi yiri daa maa ni. Bɛ ti yɛn chirigi taba, ʒiɛm n-kuli yɛn lura ka nachimba be tooni n fiɛbiri tuturi mini mɔri ka bɛ chana. Ʒiɛm ŋɔ mini dari n-kuli yɛn nyɛ li hali ka bɛ ti paagi buɣuli ŋɔ ni. Bɛ yi pili tingbani ŋɔ maalibu, ban di doli chaŋ maa zaa ni ŋmaligi kuli dama pa sokam n nyari maliŋ ŋɔ naabu. Nachimba la mi yi labi yiŋa, bɛ yɛn zali la nyindɔɣu n wa li hali ka biɛɣu ti neei. Bɛ yi nyu koko nima n naai, Tindaan-naa piirila kpamba ka bɛ zaŋ nyindɔɣu ŋɔ nti wa n wuhi Tampionlana. Wuntaŋa yi bii na biɛla, daŋ bihi ban be Tampion mini ban yi tinsi ni na mi gba n su dindali maa maliŋ. Sokam ni bo noo n chaŋ o kali yili ni nti maali o kpiimba ka zaŋ o fabila n-ti ba. Ban mi bi yi tindaan’ zuliya ŋɔ ni na ka gba bɔri bɛ bukaata maaligu gba yɛn bola nohi n gba ti maali. Dabisili din pahiri ata dali nyɛla buɣigɔrim. Tindaannima ŋɔ yɛn kpuɣi la napɔŋ n chaŋ Tinkurugu. Tuma ŋɔ pun yɛli ti ni Tinkurugu ka Tindaan-naa mini o Tindaan’ taba daa yiɣisi chaŋ nti ʒini Tampion. Bɛ yi paagi Tinkurugu, Tindaamba mini Tinkur-naa mini o kpamba yi puhi taba n naai, Tindaanmima ŋɔ ni ti bɛ yaannima kom ka kɔri nohi ka nachimba mi zali nyindɔɣu. Bɛ yi naai, bɛ yɛn labila Tampion nayili na. Tindaannima ŋɔ yi paagi Tampion nayili, tuuli bɛ kɔhi la “Kpana” n-ti Tampionlana. Kpana ŋɔ daliri nyɛla Naa Nyaɣisi ni daa ginda n kuri Dagbaŋ Tindaannima maa o daa yi ku Tindana, o yɛn zaŋ la Tindana maa jaangbee mini zuli n dolisi kom. Dinzuɣu kpana ŋɔ kɔhibu wuhiri la Tampionlana ni o yaannima daa bi tooi ku bɛ yab’doo dinzuɣu ban na mali bɛ jaangbehi bɛ nuu ni. Bɛ yi yɛn kɔhi kpana ŋɔ Tindaannima ŋɔ yɛn laɣim la bɛ jaangbehi ŋɔ n-ti Diɛn-naa ka o be tooni ka ban kpalim maa be o nyaaŋa ka lunsi kuli luri yim yim. Toondana ŋɔ yi puhi Tampionlana n naai, Zɔɣuyuri-naa n yɛn yiɣisi zani Tampionlana zaani. Diɛn-naa : A baŋ ti ni gbubi bin’shɛli ŋɔ? Zɔɣuyuri-naa: Iin, m baŋ li. Diɛn-naa: Wula ka a baŋ li? Zɔɣuyuri-naa: N baŋ li la yaannima mini n ba nima tooni. Diɛn-naa: ti mi kɔhiri mi. Zɔɣuyuri-naa: Naa ni o ni da, ni ala ka yi kɔhira? Diɛn-naa: Tuhipia ni anahi (paɣa) bee tuhipia ni ata (doo) Zɔɣuyuri-naa yi da ka di bi niŋ bɛ yubu, bɛ yɛn tirisi mi n yi nyaaŋa. Bɛ yi niŋ lala buta zuɣu, ka bɛ naan yi saɣi ka zaŋ kpana maa n-ti Zɔɣuyuri-naa, dinsaha ka Tampionlana yiɣisi ka bɛ wa waa hali nti kpe nayili zɔŋ ni ka Tindaannima ŋɔ ti maali baɣiyuli n ti Tampionlana. Dinsaha ka nachimba mi gba zali nyindɔɣu sambani ni. Tindaannima ŋɔ yi naai bɛ maliŋ nayili ka yɛn kuli, bɛ yɛn doli mi yi Afa fɔŋ nti kaai Tindaanpaɣa so gballi do “Oneway” yili kulinyaaŋa ka naan yi kuli nti kpɛhi buɣiŋmana duu. Bɛ ti yɛn paagi yiŋa, Tampionlana yɛn dolila bɛ gbuni ni o ti nya buɣiŋmana ni yɛn kpe duu shɛm. Talahi n-nyɛ li ni o chaŋ. Ninkura wuhiya ni Tampionlana Sule saha, bɛ daa maali buɣuli ka o bi tooi chaŋ dindali maa ni o ti nya buɣiŋmana duu kpebu. Lala ni daa niŋ, o daa bi giligi yuuni ka kpi. Buɣuli Zinnyabo maliŋ nyaaŋa, tingbana pam be Tampion ka bɛ maani ŋa. Amaa ŋa maliŋ bi moona. Tingban’ shɛŋa lahi bɛni ka so bi yɛri o kpee di yɛla bɛ di ti yɛri di ni maana shɛm naɣila ŋun nya bee ŋun di di maliŋ shɛhira. Tingban’ shɛli gba lahi bɛni ka bɛ bi bahiri kom ka maana, dari ka bɛ kuli yɛn zaŋ m-bu tiŋa hali ka ti kɔri bɛ nohi. 4.15 Chiha ŋan be Tampion Pɔi ka adiini ti kpe Dagbaŋ na, chiha n-daa nyɛ bin’ shɛŋa din guri ka taɣiri niriba zaŋ chaŋ yɛli shɛŋa bee tuun’ shɛŋa tumbu polo. Tampion nyɛla buɣ’ tiŋa, lala zuɣu di mali chiha pam. Amaa dunia nini ni neei ka yɛla pam taɣi la zuɣu chɛmi ka chiha maa shɛŋa yaa baligi, amaa di shɛŋa yaa na ŋmani la kikaa saha buɣum. Chiha ŋan be Tampion maa shɛŋa n-nyɛ: SUURI ANU 5.0 Tuma kolivaai Kpamba n-nya ka yɛli ni “nooŋa yi yiɣiri ka bo, o kuli ti yɛn maali la tingbani ni”. Yaɣili ŋɔ nyɛla n ni yɛn zaŋ shɛli n kooi tuma ŋɔ, koobu ŋɔ mi yɛn lihi la tuma ŋɔ ni pili shɛm hali nti paagi saha ŋɔ. Suuri yini n-nyɛ tuma ŋɔ piligu. Nira yi lihi tuma pam tumiya suurili ŋɔ puuni, di ni tum n dalim yaɣ’shɛŋa maa n-nyɛ: Tuuli, n daa zaŋ la tuma ŋɔ lahabali tuuli ni nyɛ shɛli m-pili tuma ŋɔ. N daa bi zani ni ka lahi lihi yɛlimuɣisira ŋan niɛm nuu n-dɔɣi tuma ŋɔ, tuma maa ni kpa talahi shɛm nti pahi tuma bee vihigu maa bɔhisi. N tuma maa daa lahi wuhi vihigu maa ni daa niŋ luɣ’ shɛli polo, tuma maa daanfaani ni nyɛ shɛli zaŋ ti shikurubihi, Ghana Kariŋ Tuma yili nima nti pahi mani ŋun tumidi tuma. Tuuni kam ka nira yi yɛn tum, di bi kɔŋdi di yɛlimuɣisira ni nyɛ shɛli. Lala zuɣu, yaɣili ŋɔ daa lihi yɛlimuɣisiri shɛŋa din daa be n tuma ŋɔ tumbu puuni n-sɔŋ. Yaɣili ŋɔ bahigu daa lihi la tuma maa ni yɛn tum shɛm di piligu hali ni di bahigu ka di nia pali. Tuma ŋɔ lahi nyɛla din kahigi bachipal’ shɛŋa din daa yina tuma ŋɔ puuni. Suuri ayi daa lihi la kundi mini gban’ shɛŋa n ni daa zaŋ ka di sɔŋ ma ka n tum tuma ŋɔ. Suuri ata mi lihi la vihigu sodoligu, vihigu yaɣili daadam biɛligu nti pahi vihigu daadam biɛligu piibu. Di ni daa lahi lihi yaɣ’ shɛŋa n-nyɛ vihigu nɛma nti pahi lahibali deebu soya (nira ni yɛn doli so’ shɛŋa n-deei lahibaya). Suuri anahi puuni ka n kahigi tuma ŋɔ ni nyɛ shɛli, ka suuri anu mi lihi tuma ŋɔ kolivaai. Di lahi lihi yɛlikpahinda mini yɛligbahira ŋan yina tuma ŋɔ tumbu puuni nti pahi n tɔɣino ni nyɛ shɛli. 5.1 Yɛlikpahinda/yɛligbahira ŋan yina tuma ŋɔ tumbu puuni Dagbamba n-nya ka yɛli ni “bi kpe nira ku baŋ halli”, tuma ŋɔ tumbu viigi ashiya pam din wuhiri ni ti ninkura la pam beni ka bi mi ti tinsi ŋɔ mini di nama yɛltɔɣa viɛnyɛla bi ti yɛri ti zuŋɔ bihi yɛla. Ka lala ʒilinsi ŋɔ nyɛla din ni tooi gbarigi ŋun kam mali nia ni o gili n-laɣim lahibaya ni o niŋ vihigu. Pirim la ti piligu ni bi pili ni sabbu la zuɣu, yɛlikura pam din daa niŋ kurumbuni la ha nyɛla din yiɣi ka furi ka nira ku tooi lahi nya di shɛhirili gba. Hali baansi ban di tu ni bɛ mi yɛla pam ka zaŋ n-wuhi bihi la gba bi mi ŋa viɛnyɛla bi di ti yɛri ni bɛ wuhi so. N kpahimbu puuni, bɛ daa bi kpaŋsi ni bɛ vihi pahi bɛ ni daa yɛli ba shɛm zuɣu. Dagban’ ninkura yɛliya ni “nira yi wum zuŋɔ ka sa wum biɛɣuni, ŋuna n-nyɛ ninkurugu”. Ti zuŋɔ bihi gba bi kpaŋsi ninkura tabilibu bi di ti yɛri bɛ bɔhi baŋ din beni ka kani zaa. Din lahi pahi nyɛla bukunima din yɛri ti Tudu polo tinsi ni pili shɛm nti pahi ti nama yɛltɔɣa kalinsi ti karimzɔndi la ni gba nyɛla dim bi kpɛhiri shikurubihi kɔrisi ni bɛ vihi baŋ bɛ yɛltɔɣa. Dagbaŋ Karachi kuɣula ban be tooni gba nyɛla bam bi kpaŋsi sabbu ka lala zuɣu gba labisiri yɛla pam nyaaŋa. Dagbaŋ nanima pam bi karim shikuru la zuɣu gba pahi ti muɣisira maa puuni. N kpahimbu puuni lahi wuhi ka dama tiŋa kam dim be Dagbaŋ mali dabari gbaayihi Tampion kɔŋko. Ŋɔ wuhiya ka dama ti tinsi maa pam pili la luɣ’ shɛli polo pɔi ka bɛ ti naan yi yiɣisi m-maali ʒini. 5.2 N tɔɣino zaŋ kpa tuma ŋɔ polo Tuuni n-kani ka nira yɛn tum li ka di pala daliri shɛli zuɣu ni o ni yɛn niŋ shɛm m bo tilaa zaŋ ti lala yɛlli maa. N tɔɣino zaŋ chaŋ tuma polo nyɛla tuuli, saha pa kana ni sokam pa niŋ nimmɔhi bɛ yɛltɔɣa bɔhimbu mini sabbu polo din yɛn che ka bɛ ni na yɛn dɔɣi bi’ shɛba ti yiɣisi na ka mi bɛ yaannima ni daa pili shɛm. Di lahi tu ni ti bo bukunima din yɛri Dagbaŋ tinsi mini nama yɛltɔɣa ballee Tampion. Lala yi niŋ, di ni sɔŋ ka bihi baŋ ti Dagbaŋ polo tinsi ni daa pili shɛm ni ti nama yɛltɔɣa ni lahi chani shɛm. Di ni lahi sɔŋ karimbanima ni kaya ni taada wuhibu ti shikuruti la puuni. Lala ni lahi tooi sɔŋ ban bɔri ni bɛ niŋ vihigu zaŋ kpa ti tinsi mini ti nama la polo. 5.3 N ni mali shɛli n-tiri ŋun gba ti mali nia ni o tum n tuma ŋɔ tatabo dahinsheli N tuma ŋɔ pala din nyɛ piligu ni di vihi baŋ Tampion ni pili shɛm amaa dini n-nyɛ piligu ni di vihi baŋ Tampion nam yɛla ni di zaashee Dagbaŋ, di mi ku lahi nyɛ bahigu ni di vihi baŋ Tampion ni nyɛ shɛli ni di zaashee Dagbaŋ. Tolon naa Yakubu n-daa boli o yuli ni yɛm yaɣi ninvuɣiyino malibu. N lahibali nyala jia, ŋun ti mali nia ni o niŋ vihigu ŋɔ tatabo, ŋun kpaŋmi o maŋa m maagi niŋ n-lihi Tampionlaannima ban pun di Tampion viɛnyɛla. Vihigu daadam biɛligu piibu polo, o ti kpaŋmi o maŋa ka o lihi tiŋ’ shɛŋa puuni m piigi ninkura pahi vihigu yaɣili ninkura zuɣu ka di sɔŋ o ka o nya haŋkali zilinli n-tum o tuma. 1.Asiamah, S. A & Lugogye, R. B. (2007). Introduction to the cultures of Ghana. Ghana, Masterman Publications Ltd. 2.Dramani, M. M. (July, 2001). Dagbaŋ Piligu. University College of Education of Winneba. Department of Ghanaian Languages (Dagbani Unit) 3.Gbewaa, Y. A. (2009). History of Bawku and the Genesis of the Senseless War. Vol.1 (Manuscript) 4.Ghana Statistical Service, (March, 2002). 2000 Population and Housing census. 5.Gyekye, K. (1996). African Cultural Values, an Introduction. Accra, Sankofa Publishing Company. 6.Mahama, I (1987). Ya-Naa the African King of Power. Tamale, GILLBT Printing Press. 7.Mahama, I (2004). History and Traditions of Dagbaŋ. Tamale, GILLBT Printing Press. 8.Members of Group 12 (July, 2005). Tampion Community Profile. University for Development Studies. Third Trimester Field Practical Programme (TTFPP) 9.Mohammed, S (1994). Dagbaŋ Wahi. Tamale, Ghana Institute of Linguistics, Literacy and Bible Translation. Box 378, Tamale. 10.NRG8/2/13. Gonja Native Affairs, Kabachewura, Braimah, J. A. Notes of Gonja History. Tamale, Public Records and Archives, Administration Dept. 11. NRG8/2/99. List of Chiefs (1960). Tamale, Public Records and Archives, Administration Dept. 12.NRG8/2/120. Election of Ya-Naa. Tamale, Public Records and Archives, Administration Dept. 13.Oppong, C. (1973). Growing up in Dagbon. Tema, Ghana Publishing Corporation. 14.Rattray, R. S (1932). The Tribes of the Ashanti Hinterland. Vol.2. Oxford, Clarendon Press. 15.Staniland, M (1975). The Lions of Dagbon: Political change in Northern Ghana. Cambridge, Cambridge University Press. London, New York. 16.Tia, S (1969). Dagbɔŋ Kaya ni Wahi. Accra, Bereau of Ghana Languages. 17.Tia, S (1970). Naa Luro mini O Bihi. Accra, Bereau of Ghana Languages. 18.Tia, S (1970). Naa Zanjina. Accra, Bereau of Ghana Languages. Noli Wuni SUURI YINI TUULI LAHIBALI 1.0 Piligu Vihigu ŋɔ nyɛla tuun’ shɛli din jɛndi Kumbuŋ mini di tinkpansi ni tɔri”Noliwuni” shɛm. Zuliya kam malila bɛ kaya ni taada. Ka lala kaya ni taada maa n-wuhiri zuliya kam ni nyɛ shɛli. Lala zuɣu Dagbamba gba malila bɛ kaya ni taada. Kaya ni taada gbaala ninsali bin’ shɛɣu kam. Ti ni diri shɛm, ni ti ni kɔri shɛm, ti ni mɛri ti ya shɛm, ti ni doli so’ shɛli n-jɛmdi ti kpiimba ni ŋan pahi. N ni tooi lahi yɛli ni ninsala kaya ni taada n-nyɛ o. Lala zuɣu Kumbuŋ mini di tinkpansi nyɛla ban bi tam bɛ kaya ni taada ka na kuli doli ŋa ni viɛnyɛla. Ka di yini n-nyɛ ‘’Noliwuni tɔbu’’. Di ni niŋ ka ti kaya ni taada gbubila ti binshɛɣu kam ka lahi nyɛ din wuhiri zuliya ni nyɛ shɛli ŋɔ, din ŋuna di tu ka zuliya kam kpaŋ bɛ maŋa n tooi gbubi bɛ kaya ni taada maa viɛnyɛla din ni che ka di ku kpi. Dama n yɛligu ŋɔ wuhiya ni kali yi kani zuliya gba kani m-bala. Daliri ŋɔ zuɣu n che ka n yina ni vihigu zaŋ jɛndi ‘’Noliwuni tɔbu’’ polo ni di sɔŋ n-kpansi Dagbamba kaya ni taada. N lahi kpahimmi ti nya ka adiini pala din nyɛ Dolodolo tali mini Musulinsi ni kpɛna Dagbaŋ maa, ti kaya ni taada maa shɛŋa kpirimi. Lala zuɣu ka n daŋ yina ni lala vihigu ŋɔ maa ni di sɔŋ ka taɣi barina shɛli din paari ti ŋɔ maa na. N lahi bɔrimi ni m bɔ sɔŋsim n-ti karimbihi, karimbanima ni ban karindi Dagbani din ni che ka Dagbani bɔhimbu niŋ bayaana ti karinzɔndi la ni. M mi ni bɔri ni n doli so’shɛli n-tum li m-bɔŋɔ. Suuri yini wuhirila piligu, vihigu daliri, vihigu nia, vihigu daanfaani, vihigu bɔhisi, vihigu yɛlimuɣisira. Suurili din pahiri ayi puuni,ti ni tooi nya kundivihiri shɛŋa ni tooi ka tum tuma maa. Suuri ata gba wuhirila vihigu sodoli shli ni tooi doli tum tuma maa. ŋa n-nyɛ vihigu sodoligu, vihigu maa ni niŋ luɣ’ shɛli,vihigudaadambiɛligu gahimbu, vihigu nɛma kamani bukunima, teepu, alizama, ni kpahimbu. Suuri anahi mi wuhirila noli ni nyɛ sheli, Noliwuni ni tɔri shɛm, ninvuɣu so ŋun simdi Noliwuni tɔbu Dagbaŋ ni di balibu kamani doo Noliwuni tɔbu, paɣa Noliwuni tɔbu nti pahi wumboligu zuɣu. Suurili din pahiri anu mi nyɛla n tɛha ni nyɛ shɛm mini tuma maa kolivaai. Tuma ŋɔ yɛn tummi zani suuri anu maa tariga. 1.1 Vihigu daliri. N vihigu ŋɔ daliri nyɛla ni di sɔŋ Dagbaŋ paɣisara mini nachimba ka bɛ baŋ Noliwuni ni tɔri shɛm. Di lahi nyɛla din ni sɔŋ karimbihi ban be Jinia Hai Sekandere Shikuruti ni, Sinia Hai Sekendere Shikuru bihi, Kɔlajinima,Yunivesiti karimbihi zaŋ ti tabili ŋun kam bɔhindi Dagbani karimbu ka bɛ tooi baŋ Noliwuni ni tɔri shɛm. 1.2 Vihigu nia. Tuuni n-na ʒin yɛn tum ka kɔŋ nianima, lala zuɣu ŋɔ gba malila nianaima. Lala nianima maa n-nyɛ: a. Ni n sɔŋ baŋsi Dagbaŋ paɣisara ni nachimba Noliwuni ni tɔri shɛm. b. Ni n sabi Dagbaŋ kaya ni taada kundi ka di sɔŋ Dagbaŋ karimbihi mini karimbanima zaŋ kpa kaya ni taada wuhibu polo. c. Ni n lahi sɔŋ n-gu ka che taɣibu shɛŋa din yɛn kpe Noliwuni tɔbu ni. d. Ni n kpaŋsi sɔŋ ka Dagbaŋ kaya ni taada wuhibu kpaŋsi ka niŋ bayaana ti karinzɔnkara la ni. 1.3 Vihigu daanfaani. Tuma ŋɔ yi naai zaa, di nyɛla din ni sɔŋ Dagbaŋ karimbihi zaa nti tabili tinzun’ shɛba ban kɔre be Dagbani bɔhimbu ni. Di lahi nyɛla din ni sɔŋ ka kpaŋsi Dagbamba kaya ni taada. Din pahi, tuma ŋɔ lahi nyɛla din yɛn lɛbi kundi vihirili n-ti ninvuɣ’shɛba ban gba ti yɛn niŋ vihigu ŋɔ maa tatabo. N lahi niŋ yɛda ni tuma ŋɔ yi naai viɛnyɛnliŋga, di nyɛla din yɛn sɔŋ ka kpaŋsi Dagbaŋ kaya ni taada. 1.4 Vihigu bɔhisi 1. Bɔ n-lee nyɛ noli wuni? 2. Wula ka di tɔra? 3. Ŋuni n-su di tɔbu? 4. Ŋuni n-tu ni o tɔ li? 5. Noliwuni balibu ni nyɛ shɛŋa. 1.5 Vihigu yɛlimuɣisira. Saha daa nyɛla din bi saɣi ti ma zaŋ chaŋ vihigu ŋɔ polo, dama saha shɛli ni niŋdi vihigu ŋɔ maa, n lahi nyela ŋun wuhira ka lahi zɔri n-gindi n-niŋdi vihigu ŋɔ saha yini maa. Tuma ayi ŋɔ nyɛla din daa bɔri saha pam ka saha mi bi saɣi tima. Amaa di zaa yoli di daa bi nyaŋ ma ni tumbu. Laɣidibo gba daa lahi nyɛla muɣisigu titali n-ti ma. Dama ka n ya ko ka n-daa niŋdi vihigu maa, n daa yi gindila Kumbuŋ mini di bɔbili maa zaa. Di zuɣu saha shɛli daa min beni ka n ka binbarigu din yɛn zaŋ ma tahi bee ka n ni yɛn nya liɣiri n-da kpaam n-niŋ moto bee n-kpe loori kani. Yaha kpamba ka n daa yi paari n-niŋdi vihigu maa. Ka Dagbaŋ kali soli zuɣu kpɛm bi puhiri yoli. Vihigu ŋo daa lahi niŋla putuma saha ka lala maa zuɣu daa ti ma muɣisigu pam, dama di daa min niŋ ka n chaŋ kpeen’ so yiŋa n-gari bushem ka bi paagi o, ka di nyɛla o bela o puuni. Yɛlimuɣisirili shɛli din lahi pahi nyɛla, n daa min kuli di wahala n-chaŋ ti paai kpeen’ so ka o zaɣisi ni o ku yeli ma din beni bee so ŋun min yɔhim ma ka di pala yɛlimaŋli 1. 6 Vihigu ni vihi luɣ’ shɛli SUURI AYI 2.0 Piligu Kundinima pam pun sabi n jɛndi Dagbaŋ kaya ni taada ka n ku tooi vihi di zaa, amaa ni vihi di shɛŋa ka di kpini n-tuma ka n yɛn sabi ŋɔ. Pa kundinima ŋɔ ni kɔŋko ka n daa niŋ vihigu maa, n daa lahi niŋ vihigu ŋɔ la Kumbuŋ baɣisi mini ninvuɣ’ shɛba ban pun to bɛ Noli wuna ka bɛ gba nyɛla ban yɛn pahi kundivihira maa zuɣu. 2.1 Kundi shɛŋa n ni vihi “Cambridge Advance Learner’s Dictionary” (2004:297) wuhiya ni kali nyɛla nira biɛhigu. Ni di gbubila ninsali taada, zalisi nti pahi bɛ yɛda ni nyɛ shɛŋa. Ni di nyɛla ninsalinima yɛlikura mini bɛ jɛma nti pahi bɛ ni niŋ binshɛŋa yɛda. Dimbɔŋɔ wuhiya ni kali nyɛla din gbaai daadam binshɛɣu kam. Yɛligu ŋɔ nyɛla din mini n tuma ŋɔ kpini taba, dama di zaa nyɛla din yɛri kaya ni taada yɛla. “Cambridge Advance Learner Dictionary”(2004:1476), ŋɔ yɛliya ni jɛma nyɛla ni a mali bee a wuhi a jilima zaa mini a yurilim zaa zaŋ chaŋ Naawuni bee a yaannima polo. Naawuni jɛmbu bee yɛlikura jɛmbu. Yɛligu ŋɔ ni kpini n sabbu ŋɔ shɛm nyɛla kundi ŋɔ yɛrila jɛma zaŋ ti Naawuni bee yɛlikura jɛmbu. N vihigu ŋɔ mi gbaala Dagbamba jɛma zaɣ’ yini din nyɛ Noliwuni tɔbu. Chinebua (1970:3) wuhiya ni Ghana nira nti tabili gbansabila tingbana yi bɔri ni di ba jila zaŋ chaŋ ti biɛhisuŋ, ni tooni chandi polo din dina faashee ka ti bo baŋsim ti zuliya yɛltɔɣa ni. Ni dimbɔŋɔnima nyɛla din ni che ka ti kaya ni taada chaŋ tooni. Chinebua tuma ŋɔ ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla di zaa nyɛla ŋan yɛri kaya ni taada yɛla. O lahi nyɛla ŋun kpaŋsiri ti ni yɛn sɔŋ shɛm ka ti kaya ni taada ku kpi, ka n gba vihigu ŋɔ yi zani nabaayi zuɣu, di nyɛia din yɛn sɔŋ ka taɣi chirim shɛli din yɛn kpe Noliwuni tɔbu ni,di ni sɔŋ ʒemani ŋɔ bipala mini ʒemani din kanna bipala zaŋ chaŋ Noliwuni tɔbu polo. Wɔliginsim shɛli din naɣi be di ni nyɛla o sabimi n jɛmdi Gbansabila tiŋgbana zaa ka m mi tuma ŋɔ gbaai Kumbuŋ mini di tinkpansinima ni tɔri Noliwuni shɛm. Adamson Hoebel yɛligu maa ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla di yɛrila kaya ni taada yɛla, ka Noliwuni gba nyɛla Dagbamba kaya ni taada zaɣ’ yini. Niriba ŋɔ yɛligu ŋɔ ni kpini n-tuma ŋɔ shɛm nyɛla di yi niŋ ka kali nyɛla din gbubi nisala binshɛɣukam ka lahi nyɛ ti ni diri shɛli fali di wuhiya ti jɛma gba pahila di ni, ka Noliwuni nyɛla Dagbamba jɛmanima ni yini ka lahi nyɛ ti ni di shɛli fali ti yaanima sani. “Oxford Advanced Learner’s Dictionary” (2006) wuhiya ni kali nyɛla ninsalinima tuma, bɛ biɛhigu, bɛ zalisi ŋan gbubi ninsalanima bɛ ʒilɛya ni Kundi ŋɔ yɛligu ŋɔ wuhiya ni bin’ shɛli kam zaa ti ni niŋda bee m-mali ka ti li yɛda nyɛla ti kaya ni taada. Yɛligu ŋɔ ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla kundi ŋɔ yɛrila zuliya kam kaya ni taada yɛla, ka m mi vihigu ŋɔ mi doli Dagbamba kaya ni taada balle ninvuɣ’ shɛba ban be Kumbuŋ mini di tinkpansi. ”Oxford Advanced Learner’s Dictionary” (2006) nya ka jɛma nyɛla jilima zaŋ ti Naawuni bee wun’ shɛli. Yɛligu ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla, di mini Dagbamba kuli niŋ Naawuni yɛda maa zaa yoli ti na bahi malila wuni shɛŋa n jɛmda ka ŋa shɛli n-nyɛ Noliwuni tɔbu. “Literacy and Development Through Partnership(2007),Dagbɔŋ Kaya ni Taada nyɛla kundi shɛli din yɛri Dagbaŋ kaya ni taada kamani Dagbaŋ nam ni daa pili shɛm , Dagbaŋ wa’ shɛŋa ni daa pili shɛm, Dagbaŋ tin’ shɛŋa ni daa pili shɛm ni ŋan pahi. Kundi ŋɔ yɛligu maa ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla di zaa nyɛla din yɛri Dagbaŋ kaya ni taada yɛla. Zakaria S.S.(2009), nyɛla din wuhiri ti ni doli so’ shɛŋa m-booni ti bihi yuya. Kundi ŋɔ gba nyɛla din yɛri ti kaya ni taada yɛla dama ti yu’ shɛŋa ti ni mali tiri ti bihi n-wuhiri zuliya kam ni nyɛ shɛli. N gba tuma ŋɔ gba nyɛla din jɛndi Dagbaŋ kaya ni taadanima maa ni zaɣ’ yini din nyɛ Noliwuni tɔbu. Sulemana (1969),nyɛla din yɛri Dagbaŋ wahi, churi, Dagbaŋ bihi wumsibu nti pahi fali dibu Dagbaŋ. Yɛligu ŋɔ kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla di zaa yɛrila kaya ni taada yɛla. Andani (1989), yɛrila Dagbamba ni doli so’ shɛŋa n-kpuɣiri bɛ paɣiba ni ŋa ni daa pili shɛm. Di mini o sabi n-jɛndila paɣikpuɣibo ka m mi sabi jɛndi Noliwuni tɔbu maa zaa yoli ti zaa yɛrila kaya ni taada yɛla. SUURI ATA VIHIGU SODOLIGU. 3.0 Piligu. Kpe ŋɔ wuhirila so’ shɛŋa ni doli n-gbaai lahibali maa zaŋ kpa vihigu ŋɔ polo. Tuma maa lahi wuhi luɣ’ shɛli polo vihigu maa ni niŋ, nti lahi pahi ninvuɣ’ shɛba ni gahim n-deei vihigu maa. Din lahi pahi nyɛla, ni zaŋ neen’ shɛli n-tum tuma vihigu maani nti pahi so’ shɛli ni kpuɣi n-kpe yɛlimuɣisira maa ni. 3.1 Vihigu sodoligu. Din bahindi nyaaŋa nyɛla, soli maa yɛn kpahimi n-neei Dagbaŋ sasabiriba ban yɛn tum tuma ŋɔ kpee ka bɛ niŋ nimohi n-yina ni kundima , ka di sɔŋ ŋme n-kpihim yɛlimuɣusira ŋan be Dagbaŋ ninkura mini bipala ni zaŋ chaŋ Noliwuni tɔbu polo. 3.2 Vihigu daadam biɛligu gahimbu 1. Ŋɔdua Dɔhinnaa. 2. Ŋɔdua Kamonaawulana. 3. Ŋɔdua Asambulimanikuro. 4. Asumɔɣu Kɔchim 5. Baɣisiwulana Zuɣu 6. Kumbuŋ Chirifo. Kpamba ban yuya do zuɣusaa ŋɔ zaa zaɣ’ yino kam daa niŋ suɣilo ni n tuma ŋɔ, ka daa sɔŋ ma ni n vihigu maa polo. Bɛ zaɣ’ yino kam ni za zaashe’ shɛli ni m-bɔŋɔ. Ŋɔdua Dɔhinnaa nyɛla baɣa ŋun buɣiri ka di biri Kumbuŋ mini di bɔbili maa zaa. O nyɛla ŋun be Ŋɔdua, ka lahi nyɛ Ŋɔdua maa nabia. Daliri shɛli din che ka n niŋ n vihigu maa o sani nyɛla nira ku tooi yɛli Noliwuni tɔbu yɛltɔɣa ka lɔɣi baɣa, dama bani n-tɔri li. Ŋɔdua Kamonaa wulana gba nyɛla ŋun be Ŋɔdua. O pala baɣa amaa o nyɛla ŋun na miin to o Noliwuni . Kpamba n-nya ka yɛli ni ‘’ ŋun na min chaŋ tiŋa ni ŋuni m-mi di soli’’. Lala zuɣu n che ka n daa zaŋ o m-pahi n vihigu maa ni. Ŋɔdua Asambulimankuro ŋɔ nyɛla ŋun daa na min niŋ Ŋɔɣu piibupiibu yaɣili Asambulimani. O nyɛla Ŋɔdua asanzanima ni yino, ka lahi nyɛ Ŋɔdua Asɔriniama kpɛma. Daliri shɛli din che ka n vihi o maa nyɛla ŋun gba daa na miin to o noli wuni. Asumɔɣu Kɔchim gba nyɛla baɣibiiŋa Kumbuŋ mini di tinkpansi ni. O nyɛla ŋun ʒi Kɔchim ka diri di Silimbɔmanaa yili. Daliri shɛli din che ka n niŋ vihigu maa o sani nyɛla o niŋ baɣa ka di yuui ka lahi nyɛ ŋun to niriba pam noli wuna n-ti ba. Abukaribaɣa gba nyɛla ŋun ʒi Zaŋgbalimbihi. O nyɛla ŋun gba nyɛ baɣa. Baɣisiwulana n- nyɛ Kumbuŋ mini di tinkpansi maa Baɣisiwulana, hali saha ŋɔ dede ŋuna n na ʒi Baɣisi naa zaani. Dama Baɣinaa ni na kani zuɣu. Dagbankpamba n-nya ka yɛli ni ‘’bɛ bi yaɣiri yili yidani naba zuɣu n-kpɛri doo ni, lala zuɣu n ku tooi niŋ vihigu din jɛndi Noliwuni tɔbu ka bi vihi o. Kumbuŋ Chirifo nyɛla Kumbuŋ sapashinnima ni yino, ka lahi nyɛ kpɛma. o nyɛla ŋun ʒi tiŋa yuli booni Kpɛɣu. 3.3 Vihigu nɛma Di tuya ni nira yi yɛn niŋ vihigu din nyɛ lahibali deebu kamani n vihigu ŋɔ tatabo, di tu ka o malila neen’ shɛŋa din ni sɔŋ o ka o tooi tum tuma maa viɛnyɛla. Lala nɛma ŋɔ tuya ka di nyɛla din ni tooi deei lahibali ka ni tooi zaŋ li n-tum tuma saha shɛli kam a ni bɔra. N gba vihigu ŋɔ daa bi kɔŋ lala nɛma maa, ka ŋa n-nyɛ bɔhisi,buku, alikalimi, alizama dibu nti pahi kpahimbu. 3.4 Buku mini alikalimi nti pahi bini din gbaai yɛltɔɣa. Neesim kuli nyɛla din neeri m-pahiri biɛɣukulo kam, di zuɣu ni daa yooi n tiba shɛm lala ka n daalikalimi mini m buku gba daa kuli tumdi tuma ka n tarifom gba kuli gbaari yɛltɔɣa maa. Kpamba ŋɔ daa yi yɛli shɛli ka m bi tooi sabi li, n tarifom ni gbaari li tiri ma. 3.5 Alizama dibu 3.6 Kpahimbu Kpamba n nya ka yɛli ni ‘’siɣa n-nyɛ doo’’. Dinzuɣu nira bi vari kpɛri yɛli shɛli a ni bi mi. Di tumi ka a maala amaŋa n-kpahim yɛlli maa pɔi ka naan yi kpe dini. Kali yɛlikura kamani Noliwuni tɔbu , faashee ka nira maala o ni n-kpahim baŋ ban mi li viɛnyɛla pɔi ka naan yi deei di yɛlimaŋli ni nyɛ shɛli. Dinzuɣu kpahimbu daa sɔŋ ma pam n vihigu maa ni. SUURI ANAHI Noliwuni Tɔbu Suuri din pahiri anahi ŋɔ yen kahigila Noliwuni ni nyɛ shɛli ni di ni tɔri shɛm. Kpamba maa shɛba ban yɛliya ni lala ŋun kani maa tooi zooya ka bɛ nyɛla jahi bee ja’ gaŋa. Ka lala daliri ŋɔ bi yila shɛli na m-pahila Dagbamba ni zɔri jahi la zuɣu. Dama Dagbamba di pun nya jahi ka bɛ nyɛla alizinnima ka di ti dii niŋ ka o kani o zaɣ’ lɛɣu ni ŋuna ma di jahimi maa. Di zuɣu kpamba maa pam yɛliya ni wuni nyɛla shia, ka lala shia mi bi yila shɛli na m-pahila ti daŋ ni bilɛri shɛba ban kani la ni na. Daliri shɛli din tahi li ka bɛ booni li Noliwuni maa bi yila shɛli na m-pahila ŋ-ŋɔ. Dagbamba ti yɛda ni bɛ yi ti boli binshɛɣu wuni di gbunni nyɛla bɛ niŋla bini maa yɛda ni di nyɛla din ni tooi sɔŋ ba ka bɛ nya bɛ ni bɔri shɛŋa bee di ni tooi lahi mɔŋ ba bɛ ni bɔri shɛŋa. No’ shɛli din tabi li maa mi bi yila shɛli m-pahila no’ shɛli ti ni yɛri n-tiri taba la. Ka daliri shɛli din ti che ka bɛ booni li Noliwuni maa bi yila shɛli na m-pahila ni ti mabi’ shɛba n-yɛli noli n-ti ti. Ka di daliri nyɛla ni saha shɛli kam zaa ka ti yi maani ti kpiimba ti bi teeri ban yɛla ka di zuɣu che ka bɛ yɛli noli n-ti ti. Daliri shɛli din che ti booni li Noliwuni maa m-bala. Noli ŋuni ni tɔri shɛm. Ti ni baŋ Noliwuni ni nyɛ shɛli ŋɔ, pumpɔŋɔ ti yɛn yulila di ni tɔri shɛm. Nira dii bi ʒia nti dii tɔri o Noliwuni naɣila saŋgali shɛli n-niŋ. Saŋgali shɛŋa ŋan mi tahiri Noliwuni tɔbu maa na mi pam nyɛla saŋgali shɛŋa ŋan bi viɛla. Di ni tooi niŋ ka a nyɛla ŋun bɔri buni ka bi tooi nyara, di ni tooi lahi niŋ ka a nyɛla dakoli ka bɔri paɣa ka bi nyara bee ŋun dɔɣiri ka di bi zaana. Di ni tooi lahi niŋ ka di nyɛla zaashe shɛli ni ka a bɔri ni a zani, ka lala zaashee maa ni tooi nyɛla nam bee karachitali kpam’ shɛli ka a bɔra ka bi tooi nyari ŋa. Lala saŋgaya ŋɔ yi paari a, talahi n-yɛn ti nyɛ li ni a bɔhi nya daliri shɛli din che ka lala saŋgaya maa paari a lala. Dagbaŋ mi ninvuɣ’ shɛba ban ni tooi nya nira yɛla nyɛla baɣisi. Tɔ, di saha a nyɛla ŋun ni chaŋ n-ti zu dunia nyaaŋa ni a nya binshɛŋa ŋan tahiri lala saŋgaya maa na. Ka a dunia nyaaŋa zubu ŋɔ shee baɣa maa ni tooi yɛli a ni a yi bɔri ni a tooi taɣi a buni shɛŋa ŋan kpaari bahiri maa zali ni sheela ka a tola Noliwuni. Amaa di ni tooi niŋ ka di nyɛla saŋgali shɛli n-nyɛ li amaa ka di pala Noliwuni n-nyɛ li. So na mi n-chaŋ nti buɣi baɣa maa ka o yɛli o ni o Noliwuni m-bɔri tɔbu maa ka o bi niŋ li yɛda ka lahi taɣi baɣ’ so sani nti lahi vihi o ni o nya yɛlimaŋli n shiri nyɛ li bee ʒiri. Di yi niŋ ka baɣa maa gba yi lahi yɛli o lala din ŋuna o shiri nyɛla ŋun yɛn bo di tɔbu soli din ni che ka o buni maa ku lahi kpaabahi. Hali so nini na mi m-bi tiɣi baɣisi ayi maa yɛligu ka lahi chaŋ nti buɣi shɛba m-pahi din kuli ni che ka o baŋ o yɛlimuɣisirili maa ni yirina shɛli, ka lala baɣisi maa gba yi shiri yɛli o la yɛltɔɣa yini maa din ŋuna o nyɛla ŋun ni zo m-bo o Noliwuni maa shee din ni che ka o tooi taɣi o buni din kpaari m-bahiri maa zali. Dagbaŋ kali soli zuɣu so bi tɔri Noliwuni n-tiri nira m-pahila baɣa. Amaa n yɛligu ŋɔ bi wuhirimi ni baɣisi zaa n ni tooi to Noliwuni . Di nyela baɣa ŋun di Noliwuni tia n-nyɛ ŋun ni tooi to noli wuni. Di zuɣu Noliwuni tɔbu yi ti paai so Dagbaŋ shee ka o paala baɣa so ŋun di lala Noliwuni tɔbu tia maa ka o tooi to li n-ti a. Di yi niŋ ka Noliwuni tɔbu paai so, lala nira maa yɛn chaŋmi nti paai baɣa so o nini ni tiɣi ka o ni tooi tɔ li n-ti o bee o ni na miin nya ka so tɔ Noliwuni nti yɛli o ni bɔri ni o kana nti to o Noliwuni n-ti o shɛm. O yi paai lala baɣa maa, o yɛn wuhi o la bimbɔr’ shɛŋa di ni tu ni o bo bee bimbɔr’ shɛŋa o ni yɛn zaŋ n-to Noliwuni maa, ni dabisi shɛli o ni yɛn kana nti to li n-ti o. Lala bimbɔra maa n-nyɛ sochira zuɣu, daa ni tankpaɣu, guliyili zuɣu tankpaɣu, noo nti pahi o baɣitia maa ni nyɛ shɛli. Sochira zuɣu tankpaɣu mini guliyili zuɣu tankpaɣu nti pahi daa ni tankpaɣu ŋɔ ŋun zaa kpala talahi n-ti baɣa kam ŋun yɛn to Noliwuni, ka baɣa kam ŋun yɛn to Noliwuni ku tooi to li ka di pala lala tankpaɣu maa m-be di ni, yɛligu ŋɔ bi wuhirimi ni tila’ shɛŋa din yɛn pahi di zuɣu maa mini noo maa ŋan pala ŋan kpa talahi, di zaa nyɛla din kpa talahi amaa lala bini diba ayi maa din nyɛla di taɣira, ka lala taɣibu maa mi bi yila shɛli m-pahila di dolila baɣa kam ni zaŋ no’ so n-di o baɣa tia maa ti’ shɛli din nyɛ li. Di ni tooi niŋ ka baɣa so baɣitia maa dirila no’ sabinli, ka so mi din diri no’ ʒee bee no’chichɛrigu ni ban pahi. Ti yi labina baɣatia la mi ni na, di ni tooi niŋ ka so baɣatia nyɛla gaa, taaŋa, pulimpuŋ, ni ŋan pahi. Dabisi shɛŋa baɣisi ŋɔ mi ni tooi tɔri Noliwuni ŋɔ chaŋ ti gbaala da’ shɛŋa. Kumbuŋ mini di tinkpansi ni tɔri bɛ Noliwuni da’ shɛŋa n-nyɛ; Tamali daa mini Vɔɣu daa . Kpamba maa shɛba yɛliya ni Noliwuni bimbɔra ŋɔ shɛŋa ni tooi nyɛla yiŋa jaŋgbariga bee dayuɣu. Ninvuɣ’ so ŋun simdi Noliwuni tɔbu dagbaŋ. Dagbaŋ kali soli zuɣu Noliwuni bi gaŋdi so. Paɣa ni tooi mali Noliwuni ka doo gba ni tooi mali noli wuni. Gbaai yihila bihi ko. Dama m pun yɛli zuɣusaa maa ni Noliwuni tɔbu bi yiri shɛli na m-pahila di yi niŋ ka nira bɔri ka di fara. Ti mi zaa mi ni ti yi ti yɛri bɔbu yɛla paɣa mini doo zaa nyɛla ban bɔra. Pɔi ka nira ti yɛn yɛri bomma ni nyamma shɛli yɛla n ni kali zuɣusaa maa shee ninvuɣ’ so ŋun saɣi nira , dama bihi bana na ku tooi bo lala bomma maa . Daliri shɛli din lahi pahi ka bihi nuhi ka Noliwuni tɔbu ni maa nyɛla m pun yɛli zuɣusaa maa ni nira bi ʒiya nti dii tɔri Noliwuni o zuɣu m-pahila o gola baɣa. Dagbaŋ mi kali soli zuɣu bia bi gɔri baɣa naɣila ŋun saɣi nira n-gɔri baɣa. Pumpɔŋɔ ti yɛn yulila niriba ayi maa Noliwuni ni tɔri shɛm. Doo Noliwuni ni tɔri shɛm. Di yi niŋ daliri ka doo/nachimbila yi bɔri ka bomma maa bi zaana. Bomma shɛli n ni yɛli maa ni tooi nyɛla bin’ shɛɣu kam bomma. Di ni tooi nyɛla paɣa bɔbu, buni bɔbu, bindirigu kalinsi, nam bɔbu ni ŋan pahi. Lala yi niŋdi lala nira maa, o nyɛla ŋun yɛn chaŋ nti zu dunia nyaaŋa. O yi zu dunia ŋɔ nyaaŋa ka di nyɛla o Noliwuni n-nyɛ bin’shɛli din kpaari o bomma ni o nyamma m-bahiri maa, o nyɛla ŋun yɛn bo di tɔbu soli. O mi ni yɛn bo di tɔbu soli shɛm nyɛla o yɛn chaŋmi nti paai baɣa so o nini ni tiɣi n-yɛli o o ni bɔri ni o kana nti to o Noliwuni n-ti o shɛm. O yi paai baɣa ŋɔ o yɛn wuhi o la bimbɔra shɛŋa ni pun kali zuɣusaa maa shɛli ŋan nyɛ daa ni tankpaɣu, sochira zuɣu tankpaɣu, gunyili zuɣu tankpaɣu, noo, nti pahi lala baɣa maa baɣitia maa wula, ka wuhi o da’ shɛli o ni ni tooi kana lala nira maa yiŋa nti tɔ li n-ti o. Lala daa/dabisili maa yi paai ka baɣa maa kana lala nira maa yiŋa o yɛn chɛmi ka o zaŋ bimbɔra maa na nti sɔŋ ka o nya. O yi nya ka di zaa paai o dii yɛn pilila o tuma. Tuuli o na yɛn bahila kom pɔi ka o kom bahibu daliri nyɛla o suhi gaafara tiŋgbani shɛli o ni ʒia maa, dabo’ shɛli ni o ni ʒia maa nti pahi ninvuɣ’ so koligu o ni gbubi maa ni ŋun daa ti o baɣitia maa. O yi suhi gaafara ŋɔ n-naai o yɛn puɣila tankpa’ balibu dibaata shɛli bɛ ni tooi maa puɣa ata zuɣu. Di nyaaŋa baɣa maa yɛn yɛlimi “Zaɣila yaakaza wuni ŋɔ, zuŋɔ ka bɛ zaŋ mani baɣa yaakaza na ni nti to li n-ti o. Wuni maa yi bela daa ni, o yi bela sochira zuɣu bee o yi bela gunyiya zuɣu, bee o yi bela luɣ’ shɛli kam zuŋɔ ka n yɛn daai ba laɣim taba ka daa tampuɣa ata shɛli o ni puɣi sɔŋ maa n-laɣim taba”. Di nyaaŋa ka o lahi wurim ŋa n-gari taba ka lahi puɣi ŋa puɣa ata zuɣu n-sɔŋ. Di saha ka lahi yɛli “wuni ŋɔ a yɛliya ni nyini ka zaɣila bi baŋ ka bɔri ka o buni kpaari m-bahira, nyini ka o bi baŋ ka bɔra ka o buni yinda ŋɔ. Di zuɣu a yi bela sochira zuɣu, m-bela daa ni, m bela guliyiya zuɣu m-bela tampuya, m-bela tiyɔri ni, m-bela tihi zuɣu, zuŋɔ dabisili ŋɔ n-yɛra mi ni a kulimi na yiŋa zuŋɔ ka a mini zaɣila ti kpalim beni”. A yi dirila bina, ka nyurila ŋam nyin chɛli ŋa ka kuna yiŋa ka a mini zaɣila ti kpalim dira. Dimbɔŋɔ nyaaŋa o yɛn ŋmaala tampuɣa ata shɛli o ni puɣi maa biɛlabiɛla n-laɣim taba, ka ŋaai/puɣisi tiwula shɛŋa o ni bo la na bela n-gari tankpaɣu maa ni, n kɔrigi noo la ʒim n-vi li ka guhi noo kɔbiri shɛli m-pahi, m-bo gali n-vuli li n-ti o. Di saha wuni maa yi pa tɔmi m-bala. Dimbɔŋɔ nyaaŋa di kpalimla wuni maa lana sani ni o che ka gbanzaba she li kani bee sabili laasabu bee ŋun bo zuli kamani naɣizuli n che ka bɛ she li n-tabili lala zuli maa ka o zaŋ yindi o duu bee o bimbarigu. Di mi yi nyɛla kani laasabu, o yɛn mali li m-piriti o bɔɣu ni saha shɛli kam zaa o yi ti kuli yɛn go n-chaŋ luɣ’ shɛli polo. Di mi yi lahi nyɛla o she li la kamani sabili laasabu di ni tooi niŋ ka o zaŋ li n-she tabili o biŋŋmaa bee o zupiligu bee ŋun bo pini n-niŋ li, saha shɛli kam o yi ti kuli yɛn go ka o zaŋ li n-ye o binyɛrigu bee o zupiligu. Ka di wuhiri ni o yi pa zaŋ ŋɔ mi n kpɛhi o kɔbili ni m-bala. Daliri shɛŋa din che ka bɛ bi toori tankpaɣ’ shɛli m-pahila daa ni, sochira mini guliyili zuɣu tankpaɣu maa nyɛla ni di ni tooi niŋ ka lala o mabia ŋun kani maa chaŋ nti bela daa ni bee ka o chaŋ nti bi lahi kuna ka kpalim. Ni di zuɣu da’ shɛli kam zaani ka o yi kpalim ŋun kulim na yiŋa. Sochira zuɣu tankpaɣu maa mi daliri nyɛla ni sochira nyɛla din chɛri ka nira barigira bee n-tamdi o yiŋa soli, ni di zuɣu sochira shɛli kam zaa ni o ni kpalim o kulimi yiŋa na zuŋɔ. Ka guliyili zuɣu mi tankpaɣu la mi wuhirila ni guliyili ni malimali viɛli maa zuɣu ni tooi che ka a mabia ŋuni kani/kpi maa kani nti kpali ni ka tɛhi ni yiŋa m-bala. Shɛba mi ban yɛli ni ti nya guliyili ka bɛ nyɛla ninsalinima, lala maa zuɣu n-che ka ti suhiri ba suhisi maa, ni di zuɣu di ni tooi niŋ ka o gba nya ba la ninsalinima. Ni di zuɣu o yi bela ni ni ŋun baŋmi ni pa yiŋa m-bala, ni di zuɣu o kulimina yiŋa. Paɣa Noliwuni ni tɔri shɛm To, di yi niŋ ka o yidana ŋɔ yi vihi ka di shiri nyɛla paɣa maa nahiŋgunima maa bi yi la shɛli na m-pahila o noli wuni. O yɛn chaŋmi nti paai baɣ’ so o nini ni tiɣi bee baɣ’ so o ni mi ka o tooi tɔri Noliwuni n-yɛli o o ni bɔri ni o kana nti to o paɣa Noliwuni n-ti o shɛm. Di saha baɣa maa yɛn wuhi o la bimbɔr’ shɛŋa din tu ni di be Noliwuni maa tɔbu ni. Lala bimbɔra maa n-nyɛ guliyili zuɣu tankpaɣu, sochira zuɣu tankpaɣu, daa ni tankpaɣu, o baɣitia maa nyaɣa nti pahi no’ so o baɣitia maa ni dira ni kpakpuliwɔɣu. O ni lahi wuhi o dabisi shɛli di ni tu ni o kana nti tum di tuma. Lala dabisa maa mi dolila dahi. Kumbuŋ mini di tinkpansi ni tɔri bɛ Noliwuni da’ shɛŋa n-nyɛ Vuɣu daa mini Tamali daa. Din dali maa yi ti paai baɣa maa yɛn chaŋla lala nira maa yiŋa. O yi paai lala yili maa ni, o yɛn chɛmi ka bɛ zaŋ bimbɔra maa na. Bimbɔra maa yi paai, o yɛn pilila o tuma. Tuuli bin’ shɛli o ni yɛn niŋ nyɛla, o na yɛn bahila kom pɔi. Kom maa bahibu shee o yɛn daŋ suhila tiŋgban’ shɛli ni o ni be maa, din paya nyɛla ka o suhila gaafara dabo’ shɛli ni o ni yɛn to wuni maa. O ni lahi suhi ninvuɣ’ so koligu o ni gbubi maa nti pahi ninvuɣ’ so ŋun daa ti o baɣatia maa. Ŋɔnima maa yi naagi o yɛn kpɛla wuni maa tuma ni. Baɣa maa yɛn kpaala tankpa’ shɛŋa o ni che ka o tooi maa n-gari taba, n-niŋ kom ŋɔri li buɣa anahi n-sɔŋ, o ni nyɛ paɣa maa zuɣu. O yi puɣi ŋa naai, o yɛrila ŋ-ŋɔ. “Zaɣila yaakaza m-boli mani ŋun nyɛ baɣa yaakaza na ni n ti to o paɣa yaakaza Noliwuni n-ti o. Dinzuɣu wuni ŋɔ yi bela daa ni, m-bela sochira zuɣu, m-bela guliyiya ni, zuŋɔ dabisili ŋɔ n daari ba mi n-laɣindi taba ka daai tampuɣa maa n-laɣim taba”. Di nyaaŋa ka lahi wurim ŋa n-gbari taba ka labi puɣi ŋa bunahi zuɣu. Di nyaaŋa ka o lahi yɛli, “Wuni ŋɔ yi bela dahi ni, m-bela tihi zuɣu, m-bela sochira zuɣu, m-bela tiyɔri ni, m-bela tampuya zuɣu zuŋɔ dabisili ŋɔ n yɛri ba mi ni bɛ kulim yiŋa na zuŋɔ, ka daai ŋa n-gari taba”. O yi naai dimbɔŋɔ o yɛn ŋmaala tankpapuɣa anahi maa biɛla biɛla n-laɣim taba m-puɣi tampuɣi yini ka ŋmaai o baɣitia so ni che ka bɛ bo la biɛla m-pahi di zuɣu ka kɔrigi noo la ʒim n-gari lala bini maa ni n-zaŋ pahi tankpaɣu maa zuɣu. O yi laɣim ŋa zaa m-pahi tankpaɣu maa zuɣu m-puɣi tampuɣili maa naai o yɛn zaŋla lala tampuɣili maa n-niŋ tankpuɣili/meenwɔɣu shɛli o ni che ka bɛ bo la na ni. Daliri shɛli din che ka bɛ mali li n-niŋdi kpakpuli/meenwɔɣu ni maa nyɛla din yɛn che ka di tooi be di ni yuui dama di yi pa di ni ka di nyɛla ŋmanchee ni ka di yɛn be di ŋabu bi yɛn to, ka ŋmani ŋɔ ŋmabu zuɣu ni tooi che ka lala wuni maa gba ŋma. O yi naai dimbɔŋɔ di gbunni nyɛla Noliwuni tomi m-bala ka din kpali nyɛla paɣa maa zaŋ li nti zali o zuɣusaa. Noliwuni ŋun dii bi be kamani Tilo, Jabuni, Wumbee ni be shɛm maa ka di nyɛla a yɛn kɔritila nɔhi mini bunkɔbiri m-maani li. Din maalibu zaa kuli nyɛla di yi niŋ ka ŋun mali li maa yi nya bihi Alizumma mini Atani ka o booi li n-sari wuni maa ka yɛli ni zuŋɔ Alizumma ŋɔ bee Atani ŋɔ o yiɣsimi m-bo dibu ka bɛ di. Lala zuɣu paɣa mini doo kam ni tooi mali o wuni. Noliwuni balibu. Nolini wuni pula buyi zuɣu, di ni n-nyɛ wuntɔrili mini wumboligu. Wuntɔrili maa ka m pun kahigi zuɣusaa maa. Din kpalim nyɛla wumboligu maa. Di yuli maa pun nyɛla din kahigi di ni nyɛ shɛli. Di gbunni nyɛla din booni mi di bi tɔra. Wumboligu nyɛla Wun’ shɛli bɛ ni booni. Di tuma bela di ko ka che wuntɔrili. Wumboligu ŋɔ gba bolibu ni pa baɣisi zaa n-tooi tumdi di tuma naɣila ŋun di lala tim maa. To n vihigu ŋɔ puuni wuhiya ni wumboligu ŋɔ pam daliri tooi nyɛla di yi niŋ ka bɛ yi to so Noliwuni je din ti yɛn bahindi di nyaaŋa nyɛla ka bɛ boli wuni maa. Yɛligu ŋɔ gbunni nyɛla di na mi n-niŋ ka so to o Noliwuni m-paai bu’ shɛm ka di bi zani. Ka wula ka nira yɛn tooi niŋ baŋ ni o Noliwuni bi zani? Bɔhigu ŋɔ labisibu yɛn yila yɛlimuɣisirili shɛli din che ka o tɔri Noliwuni maa. Di ni tooi niŋ ka di nyɛla paɣa ka a bo n-je ka o vihi ka daliri nyɛla o Noliwuni tuma m-bala. Di saha di yi niŋ ka a to a Noliwuni maa ka na bɔri paɣiba n-jɛra ka mi na kuli vihiri ka bɛ yɛri o ni shee ka a to a Noliwuni di wuhiya ni a Noliwuni maa tɔbu maa bi zani m-bala. Di yi lahi niŋ ka o to li pahi buyi ka na bi nya paɣa, nti lahi to li m-pahi buta ka na kuli bi nyari paɣa di gbunni nyɛla o Noliwuni maa tɔbu bi zani mi maa, din kpalim nyɛla a che ka bɛ boli o n-ti a. Di yi ti niŋ ka di paai so lala o yɛn chaŋmi nti paai baɣa so ŋun mali lala yiko maa n yɛli o din paagi o ka o bɔri ni o kana n ti faagi o bahi. Di saha lala baɣa maa gba ni wuhi bimbɔri shɛŋa din tu ni o bo ka o kana nti boli o ti o. Baɣa maa yi kana ni o ti boli lala wuni maa o ku tooi pili o tuma ka di pala o bahila kom. Kom ŋɔ bahibu shee o ni niŋ kom maa shɛli n zuhi tiŋgban’ shɛli ni o ni yɛn boli to lala wuni maa, di nyaaŋa ka o lahi niŋ kom maa n zuhi dabo’ shɛli ni o ni yɛn boli lala wuni maa. O ni lahi niŋ kom n-zuhi ninvuɣ’ so koligu o ni gbubi maa ni ninvuɣ’ so ŋun daa ti o lala bukaata maa. Ŋɔnima ŋun yi naai, o yɛn chɛmi ka o ni yɛn to/boli wuni maa ti so maa tooi kom n-niŋ ŋmambuɣibili/pipia ni na nti zali. Kom maa yi kana, di saha ka baɣa maa yɛn pili wuni maa bolibu. Saha ŋɔ dede, a ni nya ka baɣa maa gbaai biɛlabiɛla yɛlibu, n gbaai biɛlabiɛla yɛlibu, ka o biɛlabiɛla yɛlibu maa daliri nyɛla o boonila la lala wuni maa. Lala ka o kuli yɛn gbaai biɛlabiɛla yɛlibu hali yim ka a ti nya ka binshɛɣu yi zuɣusaa na nti lu ŋmambuɣibila la kom maa ni. Lala bini maa yi ti kuli luna di gbunni ni nyɛla wuni maa n-luna maa. Lala bini maa mi ni kuli tooi nyɛla binshɛɣu kam. Di saha baɣa maa yɛn yaala lala bini maa m-pahi bimbɔra la zuɣu zaŋ ŋa n to wuni maa ti o. Baɣa shɛba beni di yi niŋ ka o yihi lala bin maa o yɛn chemi ka o zaŋ o Noliwuni shɛli o ni daa pun to maa na ka o zaŋ lala bini maa m pahi di zuɣu. Di yi nyɛla doo, ka o daa pun zaŋ o wuni n-shela kani, zuli, bee sabili o ni che ka o larigi li ka o zaŋ lala bini maa m-pahi di zuɣu n-lo ka che ka o zaŋ li nti ti gbanzaba ka o she. Di mi yi nyɛ paɣa, ka o wuhi o bimbɔri shɛŋa o ni daa pun bo ka bɛ tola wuni maa n ti o maa yaha ka o ti lahi labi to li n-ti o. To, kpe ŋɔ maa shee zani yuui n lahi yɛn paa ba maa. Dama baɣa maa ni lahi che ka o bo daa ni tankpaɣu, so’ chira zuɣu tankpaɣu, guliyili zuɣu tankpaɣa, o baɣitia maa nyaɣa, no’ so o baɣitia maa ni dira, ka di yi niŋ ka o baɣa maa wumboli tia maa gba yi diri no’ so ka o che ka o bo o na. Lala bimbɔra maa yi laɣim baɣa maa ni yɛn tuui niŋ shɛli nyɛla o yɛn tuui bolila wuni maa pɔi. O yi boli wuni maa n-naai ka o ŋɔri tankpaɣu dibaata shɛŋa o ni che ka o tooi maa na pugaata di yi nyɛla doo, pugaanahi mi di yi nyɛla paɣa. Di saha ka yɛli, “mani baɣa yaazkaza ka bɛ zaŋ na ni nti to yaakaza wuni ŋɔ ti o. “Di zuɣu wuni ŋɔ yi bela dahi ni, m-bela so’ chira zuɣu, m- bela guliya ni, m-bela binshɛɣu kam ni zuŋɔ dabisili ŋɔ n laɣindi ba la taba ka daai lala tamkpaɣu maa n-laɣim taba”. Di nyaaŋa ka o lahi labi puɣi ŋa puɣaata bee bunahi yaha ka lahi yɛli “Wuni ŋɔ yi bela dahi ni, m-bela so’ chira zuɣu, m-bela guliyiya zuɣu, m bela tampuya zuɣu, m bela ti’ yɔrini bee tihi zuɣu zuŋɔ dabisili ŋɔ m booni ba mi ni bɛ kulimi yiŋa na ka lahi daai ŋa n-laɣim taba. Di nyɛla doo ka o ŋmaai tankpaɣu maa biɛla, ka puɣisi/kabi ti’ nyaɣa la biɛla m-pahi tankpaɣu maa zugu, n guhi no’ so baɣa maa wuni tia maa ni dira m-pahi, di yi niŋ ka o wumboligu tia maa gba yi mali noo ka o guhi o gba kɔbigi m-pahi m-bo gali n vuli li. Di nyaaŋa ka kɔri/kɔrigi noo/nɔhi maa ʒim n-ne lala bini. Di sha wuni maa tuma naami maa. Di n-kpalim nyɛla o zaŋ o bini nti she o ni bɔri shɛli. O ni tooi zaŋ li she sabili, kani bee n zaŋ li tabili naɣ’ zuli n she. Di mi yi nyɛla paɣa, baɣa maa yɛn kabisi/puɣisi ti’ nyaɣa shɛŋa maa na shɛli, ka kɔrigi/kɔri noo/nohi maa ʒim n gari tankpaɣu maa ni, ka zaŋ o ni di bɔli bin’ shɛli la m-pahi puɣi tampuɣili n niŋ meeŋa/kpakuli wɔɣi la ni, n zaŋ ti paɣa maa ka o zaŋ kpɛhi o duu nti zaŋ zali o zuɣusaa. Nimaani ka di kuli yɛn ʒia saha kam. To ni kari sariya ka bɛ yɛli ma wumboligu ni tɔri shɛm m-bala. SUURI ANU YƐLGBAHIRA MINI KOLIVAAI 5.0 Piligu Suuri li ŋɔ nyɛla tuma ŋɔ kaliŋkpaa. Di puuni ka vihigu ŋɔ yɛligbahira be. Lala suurili ŋɔ puuni ka n lahi n tɛha ni zaŋ kpa tuma ŋɔ polo ni zilikom shɛli ni mali tiri sokam zaa suurili ŋɔ puuni ka n lahi wuhi vihigu ŋɔ kolivaai mini di naabu. 5.1 Tuma ŋɔ yɛligbahira Yɛlimaŋli, n tuma ŋɔ nyɛla din vii gbuni n-wuhi ni niriba pam nyɛla ban bi mi Dagbamba ni tɔri Noliwuni shɛm balle ni dii niŋ vihigu ŋɔ Dagbaŋ yɛɣ”shɛli ŋɔ dini n-nyɛ Kumbuŋ mini di tinkpansi. Lala yɛlimuɣisirili mi nyɛla din zooi pam ti zuŋɔ paɣisara mini nachimba la sani. Noliwuni tɔbu nyɛla Dagbamba kaya taada ni zaɣ’ yini ka di tu ni Dagbaŋ bilichini kam zaa mi li. Niriba pam nyɛla ban kuli kumdi Dagbaŋ bilichiinsi amaa ka a bihi ba Noliwuni ni shɛli ka bɛ bi mi bi di ti gari di ni tɔri shɛm ka dimbɔŋɔ yi yɛn beni ma vi zaɣ’ titali m-lala. N vihigu ŋɔ puuni n daa lahi nyɛla ŋun nya ka ninvuɣ’ shɛba ban di tu ni bɛ mi Noliwuni ni tɔri shɛm ka mali ŋa n-wuhiri bi’ shɛha ban na yiɣisiri na la gba nyɛla ban bi mi li n yɛrila ti Dagbaŋ ninkura la yɛlimaŋli yɛlli ŋɔ daa nyɛla din niŋ ma lahiʒiba pam, dama ninkura ŋɔ n di nyɛ ti ni yɛn zɔri paari shɛba ka di yi ti niŋ ka ti bɔri lahibali zaŋ chaŋ Noliwuni tɔbu polo, ka dimbɔŋɔ kpamba ŋɔ maŋmaŋa yi ti bi mi li wula ka ti nima ban nyɛ bi’ pala ŋɔ yɛn niŋ? N daa lahi vihi ni m baŋ daliri shɛli din che ka ti tɔri Noliwuni ni daliri shɛli din che ka ti booni li Noliwuni ni di tɔbu ni ʒiri anfaani shɛŋa na. Din lahi pahi nyɛla n lahi nyɛla yɛla pam daa ninda amaa ka bi lahi niŋdi pumpɔŋɔ. Lala yɛla maa shɛŋa n-nyɛ namchibila daa yi kuli yiɣisina nti saɣi paɣa malibu shee ka o to o Noliwuni ka paɣisaribila gba daa yi kuli doo naai shee ka bɛ to o noli wuni, amaa pumpɔŋɔ paɣasara mini nachimbihi yiɣisina m-mali hali nti niŋ ninkura ka bɛ nolu wuna. Dimbɔŋɔ mi bi yila shɛli m pahila adiini shɛŋa ŋan kpɛna Dagbaŋ ŋɔ zuɣu yaha, vihigu ŋɔ puuni n lahi nya ka di di simdi ni niriba ban tumdi Noliwuni tuma ŋɔ di mi ninvuɣ’ so ŋun pili Noliwuni tɔbu bee ka bɛ di mi o yuli amaa ni daa vihi shɛba maa zaa daa nyɛla ban bi mi. Din pahi nyɛla kundi shɛŋa din sabi jɛndi Noliwuni tɔbu dii bi galisi bee din kuli kani zaa ti shikuriti la ni ka di zugu che ka bihi pam kuli bi mi Noliwuni ni tɔri shɛm. Di zuɣu di tu ni ti kpaŋ ti maŋa m-bo kundinima balante din jɛndi Noliwuni tɔbu Dagbaŋ, n-niŋ ti shikuriti la ni ka karimbihi mini karimbanima tooi karindi ŋa ka baŋ Noliwuni ni tɔri shɛm. Din bahindi nyaaŋa nyɛla di daa niŋ ma muɣisigu pam ni daa ti bɔri ni ninvuɣ’ shɛba ban tɔri Noliwuni kahigi bin’ shɛŋa bɛ ni mali tɔri Noliwuni ni daliri shɛŋa ŋan che ka bɛ zaŋ ŋa m-pahi Noliwuni tɔbu ka di daa ti lahi nyɛla muɣisigu nti bɛ shɛba. Dimbɔŋɔ di yi niŋ ka ninvuɣ’ shɛba ban di tu ni bɛ mi yi ti ʒi wula n lee yɛn nyɛ li ban di pun ʒila sani. 5.2 N tɛha ni nyɛ shɛli zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. N tɛha ni nyɛ shɛli zaŋ kpa n tuma ŋɔ polo nyɛla di tum viɛnyɛla dama n tooi kahigi wuhi Noliwuni ni tɔri shɛm n kpɛŋ tariga. Kpamba mi n-nya ka yɛli ni “Nyinyaɣu gba be zabili ni”. Di zuɣu di mini n tuma ŋɔ kuli pɔri maa zaa yoli di nyɛla din ni sɔŋ niriba pam ka bɛ nina nɛli zaŋ kpa Noliwuni tɔbu polo din ni sɔŋ ka baligi muɣisigu shɛŋa ŋan be dini di yi niŋ ka di naa kahikahi. Din lahi pahi nyɛla ninvuɣ’ shɛba ni daa pii niŋ vihigu ŋɔ ni nyɛla ban daa pɔra. Dama Kumbuŋ mini di tinkpansi daadam biɛligu galisiya pam ka a mi guli ninvuɣ’ shɛba ni daa pii maa kalin shiri pɔra. Dinzuɣu n yi ti lahi yɛn niŋ vihigu ŋ-ŋɔ tatabo n ni kpaŋ m maŋa ka n ni yɛn pii ninvuɣ’ shɛba maa galisi n-gari ŋɔ maa. Din bahindi nyaaŋa nyɛla, n daa lahi nyɛla ŋun nya yɛlimuɣisira pam zaŋ chaŋ kpan’ shɛba ban daa sɔŋ ma ni tuma ŋɔ, ka di daliri daa nyɛla ni m bɔri ni n viila bɛ daashili. Zuɣu n zaanila kpe ka kpamdi Dagbankpamba zaa jaande tuuni ŋɔ tatabo yi ti lahi tum ka karachinima bɔri bɛ sɔŋsim ka ban kpaŋmi bɛ maŋa ka bɛ sɔŋ ba din ni sɔŋ ka taɣi chirimbu shɛŋa ŋan kpɛri ti kaya ni daada la ni. 5.3 N ni mali shɛli n-tiri zama N ni mali shɛli n-tiri ŋun kam ti yɛn niŋ vihigu ŋɔ tatabo polo n-nyɛ, o ti kpaŋmi o maŋa ka o ni yɛn pii ninvuɣ’ shɛba ka bɛ sɔŋ o ni tuma ŋɔ maa tooi zooi. N lahi kpaŋsiri ŋun kam ti yɛn niŋ vihigu n jɛndi Dagbaŋ kaya ni taada di bahi bahindi Noliwuni tɔbu polo ni o che ka n tuma ŋɔ ni lee vuɣiwaɣirili n-ti o. Din pahi nyɛla n lahi bɔri ni n yɛli ŋun kam ti yɛn niŋ vihigu ŋɔ tatabo ni o baŋmi ni nimmɔhi be di ni. Di zuɣu di tu ni o mali shili viɛnyɛla pɔi ka naan yi kpe di ni. N lahi mali shɛli n-tiri zoma zaa balle ninvuɣ’ shɛba ban be adiini shɛŋa din pahila ni n yɛrila Dolodolotali mini Musulinsi ni kaya ni taada bɔhimbu pala din be. Di nyɛla din yɛn sɔŋ ti ka ti baŋ ti ni daa yi shɛli na ni ti ʒe shɛli zuŋɔ. Di zuɣu sokam kpaŋmi o maŋa ka o tooi mi o kaya ni taada. 5.4 Tuma ŋɔ kolivaai Yɛlimaŋli, vihigu ŋɔ nyɛla din di ma saha pam, amaa di zaa yoli di nyɛla din tum viɛnyɛla, dama di nia paliya. Vihigu ŋɔ nia nyɛla ni di vihi baŋ Kumbuŋ mini di tinkpaŋsi ni tɔri wuni shɛm. Di nia lahi nyɛla ni di kahigi anfaani shɛŋa din be Noliwuni tɔbu ni n ti ŋun kam to li, ni yɛl’ shɛŋa din be di tɔbu ni, ni ninvuɣ’ shɛba ban tu ni bɛ to noli wuni, ni ŋun su li tɔbu ni ŋa balibu. Vihigu ŋɔ nia lahi nyɛla ni di sɔŋ ka taɣi chiriŋ shɛli din kpɛri Noliwuni tɔbu ni ka lahi tooi sɔŋ ʒɛmani mini ʒɛmani din kanna bi’ pala. Lala zuɣu n daa vihi bo baŋsim zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. Baŋsim mini haŋkali shɛŋa ni daa deei kpamba maa sani daa sɔŋ ma ka m mali shili viɛnyɛla n-tum tuma ŋɔ ka di chaŋ viɛnyɛliŋga. yini nyɛla din gbaai lahibali tuuli, vihigu daliri, vihigu nia, vihigu daanfaani, vihigu bɔhisi, vihigu yɛlimuɣisira nti pahi vihigu ni niŋ luɣ’ shɛli. Suuri ayi mi jɛndila kundi shɛŋa ni daa vihi ka di sɔŋ ma ka n tum tuma ŋɔ. Suuri ata gba chaŋmi nti jɛndi so’ shɛŋa ni daa doli n tum tuma ŋɔ. Di puuni n wuhi vihigu sodoligu, vihigu daadam biɛligu gahimbu, vihigu nɛma kamani, Buku, alikalimi, alizama dibu nti pahi kpahimbu. Suuri anahi mi nyɛla ni wuhirila Noliwuni ni nyɛ binshɛli Noliwuni ni tɔri shɛm, Noliwuni balibu ŋan n-nyɛ paɣa Noliwuni doo Noliwuni nti pahi wumboliga. Suuri anu n-nyɛ n tuma ŋɔ kpalinkpaa. Di mi jɛndila vihigu ŋɔ yɛligbahira mini lahibali. Tuuli lahibali Vihigu ŋɔ nyɛla tuun’ shɛli din jɛndi Kumbuŋ yaɣilinim ni tɔri Noliwuni shɛm. Zuliya kam malila bɛ kaya ni taada ka lala kaya ni taada maa wuhiri zuliya kam ni nyɛ shɛli. Lala zuɣu Dagbamba gba maanila bɛ kaya ni taada. Kaya ni taada gbaala ninsala binshɛɣu kam. Ti ni diri shɛm, ti ni kɔri shɛm ti ni mɛri ti ya shɛm, ti ni doli so’ shɛli n jɛmdi kpamba ŋan pahi. N ni tooi lahi yɛli ni ninsala kaya ni taada n nyɛ o. Lala Kumbungu mini di tinkoansinima nyɛla ban bi tam bɛ kaya ni taada ka na kuli doli ŋa ni viɛnyɛla, ka di yini n-nyɛ “Noliwuni Tɔbu”. Di yi niŋ ka ti kaya ni taada gbubila ti binshɛɣu kam ka lahi nyɛ din wuhiri zuliya kam ni nyɛ shɛli din ŋuna di tu ka zuliya kamnima kpaŋ bɛ maŋa n tooi gbubi bɛ kaya ni taada maa viɛnyɛla din ni che ka di ku kpi. Dama n yɛligu ŋɔ wuhiya ni kali yi kani zuliya gba kani m-bala. Daliri ŋɔ zuɣu n che ka n yina ni vihigu zaŋ jɛndi “Noliwuni tɔbu” polo ni di sɔŋ kpaŋsi Dagbamba kaya ni taada. N lahi kpahimmi ti nya ka adiini pala din nyɛ Dolodolotali mini Musulinsi ni kpɛna Dagbaŋ maa, ti kaya ni taada maa shɛŋa kpirimi, lala zuɣu ka n daŋ yina ni vihigu ŋɔ maa ni di sɔŋ ka taɣi barina shɛli din paari ti ŋɔ maana . N lahi bɔrimi ni m bo sɔŋsim nti karimbihi, kamani banima ni ban karindi Dagbanli din ni che ka Dagbani bɔhimbu niŋ bayaana ti karinzɔna la ni. M mi ni bɔri ni n doli so’ shɛli n tum li m-bɔŋɔ: suuri yini wuhirila piligu, vihigu daliri, vihigu nia, vihigu daanfaani, vihigu bɔhisi vihigu yɛlimuɣisira yɛlimuɣisira din nam tuma ŋɔ. Suurili din pahiri ayi mi puuni ti ni tooi nya kundivihira shɛŋa ni tooi vihi ka tum tuma maa. Suurili ata gba wuhirila vihigu sodoli’ shɛli ni tooi doli tum tuma maa. Ŋanima n-nyɛ, vihigu sodoligu, vihigu maa ni niŋ luɣ’ shɛli daadambiɛligu gahimbu, vihigu nɛma kamani bukunima, alizama deebu, alizama ni kpahimbu. Suurili anahi mi wuhirila Noliwuni ni nyɛ shɛli ŋuni n su di tɔbu, Wula ka di tɔra ni ŋa balibu. Suurili din pahiri anu mi wuhirila tuma ŋɔ ni yɛn kolivaai shɛm, ni n tɛha ni nyɛ shɛli ni kundivihira. Tuma ŋɔ yɛn tummi zani suuri anu maa tariga. KUNDIVIHIRA Andani R. I. (1989), Paɣ’kpuɣibo Dagbɔŋ Pul’ ni. Published by the Bureau of Ghana Languages, Accra, Printed by Tema Press of the Ghana Publishing Corporation. Asiamah S.A & Luguogye R.B. (2008) Introduction to the Cultures of Ghana. Cambridge Advanced Learner’s Dictionary (2004) Cambridge University, Press in India at Replica Chinebua I.K (1970) The Education Review Report and the study of Ghana Languages institude of African studies. University of Ghana Legon. Literacy and Development Through Partnership (2007), Dagbɔŋ Kaya Ni Taada. Designed and Printed by;Ghana Institute of Linguistics Literacy and Bible Tranlation,Tamale. Oxford Advanced Learner’s Dictionary (2006) 7th Edition Oxford University Press. Sally W. (2004) Oxford Advanced Learner’s Dictionary Tia S. (1969), Dagbaŋ Kaya Ni Wahi. Printed by the Bureau of Ghana Languages and Printed by the Ghana Publishing Corporation (Printing Division) Accra,Tema,Ghana. Zakaria S.S. (2009), Ti Kali Yuviɛla. (Unpublished) Bayahi Vihigu ŋɔ nyɛla din vihi jɛndi Kasiɣiritali Dagbaŋ, amaa n vihigu maa yaa zaa yɛn chaŋ mi ti jɛndi Kasiɣiritali ŋɔdua. Kasiɣiritali nyɛla tuun’shɛli din ka ŋmali Dagbaŋ pulini. Di lahi nyɛla tuun’ shɛli din nyɛ wuntia tuma din mali dariza pam Dagbaŋ. Ŋɔdua nyɛla tin’ shɛli din be Kumbun’ naa sulinsi ni , amaa Kpilo naa n-leeri li. Ŋɔdua nyɛla pukparigu mini daabiligu tiŋa. Bɛ ni kɔri bin’shɛŋa pam n-tooi nyɛ; kawana, shinkaafa, sima, nyuya, kamantoosi, naanzuwa ni tihi wumsibu. Bɛ lahi tooi guli bingula kamani, niɣi, buhi, piɛri, nɔhi, kpini ni kuruchunima. Ŋɔdua paɣiba gba kpaŋsi daabiligu tuma pam. Ka bɛ ni tooi diri da’ shɛŋa pam n-nyɛ Kumbungu daa, Tamali daa, Nyankpala daa, Savelugu daa, ni da’ shɛŋa ŋan kpalim. Ŋɔdua paɣiba ŋɔ sooche kpana n-nye, kpakahili tɔbu mini shinkaafa kɔɣibu mini di bihibu tuma. Bɛ lahi tooi niŋdi dagumaha gba, di shɛŋa mi n-nyɛ; shinkaafa duɣibu, kooshe, kulikuli, tuya duɣibu ni gabilee. ŋɔdua nyɛla tiŋ’ gahindili Kumbun’ naa tinkpansi ni. Ŋɔdua nyɛla tin’ shɛli din adiini mali yaa pam, Adiini bal’ shɛŋa ŋan be dini n-nyɛ Dolodolo adiini, , Musulinsi adiini nti pahi Dagbandɔhili zuɣu. N yi lihi adiini balibu ata shɛŋa ni kali ŋɔ puuni, musulinsi n-nyɛ din mali daadam biɛligu n-gari din kpalim maa ka Dolodolo adiini paya ni daadam biɛligu n-zaŋ Dagbandɔhili bahindi nyaaŋa. Vihigu ŋɔ daliri nyɛla ni di sɔŋ ka ti baŋ daliri shɛli din che ka kasiɣiriba tumdi tuun’ kara ŋɔ zaa ka niriba bɛ bi yɔri ba bee ka liɣiri deebu ka di nyaaŋa amaa ka bɛ suhuri na kuli ye di tuma tumbu zuɣu. Vihigu ŋɔ lahi nyɛla din yɛn sɔŋ Dagbaŋ karachinima mini lahibali sabiriba ban sabiri Dagbaŋ kaya ni taada yɛltɔɣa. Dagbankpamba n-nya ka yɛli ni “Wuntana yi bi ŋme a nyaaŋa nambɔɣu ku gbaagi a puli” Dinzuɣu tuuni kam ka yi yɛn tum ka di mali anfaani naɣila wɔligu n-nyee. Lala zuɣu tuuni kam malila yɛlimuɣisira. Yɛlimaŋli binshɛɣu din yɛla niŋ tom pam Dagbaŋ nyɛla niriba yi ti niŋdi vihigu zaŋ jɛndi ti kaya ni taada polo. Dinzugu yɛlimuɣisira din daa yi polo n-vihigu ŋɔ ni n-nyɛ. Saha. Saha daa nyɛla din daa bi saɣi ti ma zaŋ chaŋ vihigu ŋɔ polo, dama saha shɛli n ni daa niŋdi vihigu ŋɔ maa n daa wuhirimi ka lahi zɔri n-niŋdi vihigu ŋɔ saha yini maa. Tuma ayi ŋɔ mi nyɛla ŋan bɔri saha pam. Dini ka Dagbankpamba nya ka yɛli ni “Ninimbihi ayi bi yuuni kɔliba ni”. Laɣidibo gba daa nyɛla muɣisigu n-ti ma, dama pɔi ka n daa naan yi chaŋ kpeen’ so sani, shee ka n ʒi guli ka lahi bo laɣ’ piɛligu m-pa guli maa zuɣu ka kpɛma maa naan yi yɛli ma o milinsi zaa zaŋ chaŋ n vihigu ŋɔ polo. Vihigu ŋɔ saha daa kpala putuma saha, ka lala maa zuɣu daa ti ma muɣisigu pam, dama ninvuɣ’ shɛba zaa ban daa mali lahibali zaŋ kpa n vihigu ŋɔ polo zaa daa nyɛla ban be bɛ putuma ni ka di zuɣu daa niŋ ma muɣisigu pam bɛ nyabu. Kundivihira gba yɛla daa niŋ ma tom pam di ni niŋ ka so na bi sabi jɛndi n vihigu ŋɔ zuɣu. Ka hali kundinima yi bɛni gba, di na bi niŋ bayana. Tuuni kam yi yɛn tum viɛnyɛla naɣila di malila nia shɛli dini yɛn tum n-jɛndi. Dimbɔŋɔ zuɣu n nia zaŋ chaŋ n vihigu ŋɔ polo n-nyɛ, ni che ka ti baŋ kasiɣira ni nyɛ so, nira ŋun tu ni o nyɛ kasiɣira, din che ka paɣiba ka kasiɣiritali ni. N ni lahi che ka ti baŋ kasiɣiriba ni niŋdi shɛm bandi ni so kani. N vihigu ŋɔ nia n-lahi nyɛ li ni di sɔŋ kpaŋsi niriba banlee nachimba ka bɛ kpe kasiɣiritali bɔhimbu ni. Bɔhi’ shɛŋa n ni daa tooi bɔhi vihigu ŋɔ ni n-nyɛ; 1. Ŋuni n-nyɛ kasiɣira? 2. Ŋuni n-leei tu ni o nyɛ kasiɣira? 3. Wula ka bɛ wumsira kasiɣira? 4. Kasiɣiritali nyɛla daankali? 5. Kasiɣira tuma so yi kani 6. Saha kanina ka so tilahi pa kasiɣira? Yɛla pam n-che ka n yina ni vihigu din jɛndi kasiɣiritali polo maa. Tuuli, zuliya kam bɔri ni bɛ ninkura ti lahi kani ka bɛ yɛltɔɣa doya ka ʒɛmani kam bihi ni ninkura zaa ti paa li n-teeri bɛ yɛltɔɣa. Kasiɣiritali nyɛla so ni na bi sabi shɛli sɔŋ kundi ni ka hali di yi beni gba di na bi niŋ bayana, dama n na bi vihi yi di zugu. Di yi niŋ ka di bi sabi sɔŋ ka kuli nyɛla niriba noya ni ka ti yɛn wumdi li din ti kpi dahinshɛli. Dama vaɣu yi kuli moora di ti yɛn tɔhigimi. Ninkura bee kpamba yi ti lahi kani ti ni labi ti kaya ni taada maa shɛŋa di mi ku viɛla. Din lahi pahi nam vihigu ŋɔ nyɛla kasiɣiriba ni tumdi tuun’ kara ŋɔ zaa ka mi ka yɔri amaa ka bɛ suhuri na ye di tuma tumbu la zuɣu. KUNDIVIHIRA 2.0 Piligu Dagbankpamba n-nya ka yɛli ni “Yɛm yaɣi ninvuɣ’ yino malibu”. Daliri ŋɔ zuɣu ka di tu ni nira chani tin’ shɛli o ni bi mi ka bɔhira maa dama ŋun ʒi dolila ŋun mi maa. Dinzuɣu n vihigu ŋɔ puuni n ni vihi kundi shɛŋa ka di sɔŋ ma n tuma ŋɔ puuni m-bɔŋɔ. 2.1 Kundi shɛŋa n ni vihi Cambridge Advanced Learner’s Dictionary (2003) mi yɛliya ni “Kasiɣira nyɛla ninvuɣ’ so ŋun su kum kom subu ni o nɛma niŋbu”. Di ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla bɛ ni yɛli kasiɣira ni nye so maa ka m mi tuma ŋɔ chaŋ ti dolila kasiɣiritali polo la zuɣu. Dama kasiɣiriba n-tu ni bɛ niŋ kum sutura ka kundi ŋɔ mi tɔɣisira bɛ ni niŋdi kum sutura mini bɛ ni suri kum kom shɛm. Advanced Learner English Dictonary, (new Edition 2004) gba yɛliya ni kasiɣira nyɛla “ŋun maani kum shɛli pɔi ka bi naan sɔɣi o bee ŋun su kom simsibu”. Kundi ŋɔ gba ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla di ni yɛri kum shili malibu ni kum simsibu la zuɣu la ka m mi tuma ŋɔ gba chaŋ ti jɛndi kasiɣiritali zuɣu. Dama kasiɣira n-tu ni o bo simsibu ti kum ka di che ka lala nira maa paagi o yaanima tooni. Dama Dagbamba pam ti yɛda kadama ni nira yi kani ka kasiɣiriba bo simsibu ti dilana, o nyɛla ŋun yɛn kpe Alizanda ni dama Dagbamba ti yɛda ni bɛ yaanima bɛla Alizanda ni. Tia Sulemana (1970) Buku ŋɔ puuni gba lahibali din jɛndi n tuma ŋɔ nyɛla Naa Zanjina ni daa chaŋ Sabali Yarinaa sani ka o bi’ kpɛma (Zuu) daa ti kani ka bɛ sɔɣi o shɛm. Dini ka kasiɣiriba pili sɔɣiri niriba ni nɛma. Kundi ŋɔ gba ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla di ni tɔɣisira kasiɣiritali mini kum nɛma niŋbu la zuɣu, dama n tuma ŋɔ chaŋ ti jɛndila kasiɣiritali yɛla. Dimbɔŋɔ zuɣu kundi kam din kam tɔɣisira kasiɣiritali bee din kam tɔɣisira kum yɛltɔɣa nyɛla din tu ni m maai n nii vihili viɛnyɛla ka di sɔŋ ma ka n tuma ŋɔ nia pali zaa. Dama kundi puuni wuhiya ni Naa Zanjina ʒemani ni ka dali waa daa pili ti Dagbaŋ dama nira yi daa kpi waa daa kani. Ibrahim Mahama (2004) Di nyɛla din gba tɔɣisiri Nanima shɛba ni daa kpi shɛm ka bɛ niŋ shɛm n-ti sɔɣi ba. LDP (2007) Dagbaŋ kaya ni yɛlikura. Di gba tɔɣisiri kaya ni taada maa yɛl’ shɛŋa din gba pahi ma haŋkali pam. Adam Issah Sandow(2009), Guma naa gbaabu mini Nam chiha ni nye shɛŋa. Unpublished. Kundi ŋɔ yɛrila Guma naa sɔɣibu yɛla. Dama kundi ŋɔ puuni wuhiya ni bɛ sɔɣirila Guma naa siligi ni di yi niŋ ka o ti zaŋ o nuhi dihi buɣu tiŋa. Lala zuɣu, Guma naa siligi kuli Guma nayili maa ka tihi zibigi ni. Kundi ŋɔ ni kpini n tuma ŋɔ shɛm nyɛla ŋ-ŋɔ, ni pɔi ka Guma naa ti yɛn doni o yaanima tooni, kasiɣiriba ka bɛ yɛn bo ka bɛ kana ti zaŋ o nti siɣisi o siligi ŋɔ ni dama bɛ bi simsira Guma naa luɣ’ shɛli pahila siligi maa ni. SUURI ATA VIHIGU SODOLIGU 3.0 Piligu Sodoligu ŋɔ jɛndila so’ shɛŋa n ni doli n-nya sɔŋsim ka di sɔŋ ma ka n tooi tum tuma ŋɔ. Tuma ŋɔ ni, ti ni lahi nya ninvuɣ’ shɛba ni gahim n-zaŋ ba vihi vihigu maa ni daliri shɛŋa din che ka n pii lala niriba maa. Di puuni ka n vihigu ŋɔ sodoligu mini vihigu ŋɔ ni vihi luɣ’ shɛli ni vihigu maa nɛma. Daliri shɛli din che ka m pii lala soli ŋɔ maa nyɛla di sɔŋ ma kahigi n tuma maa nia ni nyɛ shɛli viɛnyɛla. 3.1 Vihigu sodoligu Dagbankpamba n-nya ka yɛli ni “Bɛ mɔŋdila bia saɣ’ kurili amaa ka lee zaŋ yɛlikurili n-le o ka di ti gbubi o dahinshɛli, lala zuɣu n daa nyɛla ŋun chani kpamba yinsi nti deeri lahibali, amaa pɔi ka n daa naan yi chaŋ kpeen’ so yiŋa, faashee ka n daŋ ti o tibili pɔi ka o ti ma dabisili ka n chaŋ paagi o. Dimbɔŋɔ zuɣu n daa yɛn chaŋ kpeen’ so yiŋa n yɛn ʒila guli nti niŋ jiŋlaa ni. Binshɛŋa ŋan daa tooi sɔŋ ma ka n gbahi lahibali maa n-nyɛ bɔhisi alizama dibu, kpahimbu, buku, alikalimi, nti pahi tipu. Ninvuɣ’ yino ni bi nyari so’ buɣim la zuɣu n daa yi paagi kpeen’ so yiŋa n-ti deei kpamli ʒilinkom ŋɔ n-naai o wuhiri ma mi bahi kpeen’ so mi yiŋa ka n chaŋ paagi o. Dini daa che ka m baŋ ni yɛm nyɛla din yaɣi ninvuɣ’ yino malibu. Kundinima din daa sabi ka di lahibali kpini n tuma ŋɔ gba daa nyɛla din sɔŋ ma pam ka lahi ti ma neensim zaŋ kpa n tuma maa polo. 3.2 Vihigu ni vihi luɣ’ shɛli Yɛlimaŋli, Dagbaŋ nyɛla din galisi pam ka di yi niŋ ka n yɛn niŋ vihigu din jɛndi kasiɣiritali Dagbaŋ di ni niŋ tɔm pam n-ti ma, dinzuɣu di tu ni n wuhi n vihigu maa ni niŋ luɣ’ shɛli. N vihigu nyɛla din vihi jɛndi kasiɣiritali tiŋa yuli booni ŋɔdua. N vihigu maa ni vihi luɣ’ shɛli m-bala. 3.2.1 Vihigu daadam biɛligu N vihigu ŋɔ puuni m mini niriba pam puha daa nyɛla din yooi taba zuɣu, ka bɛ daa kpaŋ bɛ maŋa n-ku saha ka sɔŋ ma ka n tuma ŋɔ nia ni nyɛ shɛli pali viɛnyɛla. Kpeen’ shɛba sani ni daa tooi chaŋ ka bɛ ti sɔŋ ma ka n tuma maa niŋ tabata maa n-nyɛ; 1. Yipiɛlinaa Ŋɔdua, kasiɣiri kpɛma 2. Silimbɔma naa Ŋɔɣu, kasiɣiri kpɛma 3. Napari Alhassan Ŋɔdua, kasiɣira 4. Tahidu Abdulai Ŋɔdua, kasiɣira Kpamba ban yuya do zuɣusaa ŋɔ zaa zaɣ’ yino ka daa niŋ suɣilo ni n tuma ŋɔ ka daa sɔŋ ma ni n vihigu maa polo. Bɛ zaɣ’ yino kam ni za zaashe’ shɛli ni m-bɔŋɔ; Ŋɔdua Yipiɛlinaa nyɛla kasiɣiri kpɛma n-ʒi Ŋɔdua ka lahi nyɛ nabia yaha. Daliri shɛli din che ka n vihi o nyɛla o ni nyɛ kasiɣira ka lahi mali di baŋsi pam ka niriba mi o kasiɣiritali tuma ti yaɣili yɛla. Yipiɛlinaa lahi nyɛla ŋun siɣisi kasiɣiri bihi pam ti bɔbili maa ka shɛba pa mali di baŋsim pam. Ka di yi niŋ ka n tuma ŋɔ nyɛ kasiɣiritali maa n-daa che n vihi o maa. Silimbɔma naa nyɛla kasiɣiri kpɛma n-ʒi tiŋa yuli booni Ŋɔɣu. Silimbɔma naa kasiɣitali tuma baŋsim nyɛla din ka zaŋ buɣisi ka gba nyɛ ŋun wumsi kasiɣiri bihi pam o yaɣili maa. Ka di niŋ ka n vihigu ŋɔ chaŋ ti gbaai kasiɣiritali ŋɔ zuɣu niriba ŋ-ŋɔ n-tu ni miri ti deei haŋkali mini kpamli zilikom. Dini n-daa che ka n vihi o gba maa. Napari Alhassan mini Tahidu Abdulai zaa nyɛla kasiɣiriba ban ʒi Ŋɔdua. Bɛ niriba ayi ŋɔ zaa pala kasiɣiri kpamba amaa ka lee mali kasiɣiritali baŋsim ka lahi simsiri niriba viɛnyɛla. Bɛ gba daa ti ma baŋsi pam n tuma ŋɔ polo. 3.3 Vihigu nɛma Kpamba n-nya ka yɛli ni “Waliteera n nyɛ wali kura”. Lala zuɣu, di tuya ni nira yi yɛn niŋ vihigu din nyɛ lahibali deebu kamani n vihigu ŋɔ tatabo di tu ka o malila neen’ shɛŋa ŋan ni sɔŋ o ka o tooi tum o tuma maa viɛnyɛla. Nɛma ŋɔ shɛŋa tu ka di nyɛla din ni tooi deei lahibali ka a ni tooi zaŋ li tum a ni bɔri saha shɛli kam zaa. Neen’ shɛŋa n ni zaŋ ka di sɔŋ ma ka n tooi tum vihigu tuma ŋɔ n-nyɛ kamani, bɔhisi, tipu, buku, alikalimi, alizama dibu, ni kpahimbu. 4.0 Piligu Daadam bee zuliya kam malila bɛ ni ti yɛda ni binshɛŋa bɛ biɛhigu puuni. Ka lala zuɣu Dagbamba gba nuu bi yihi ka che ni yɛli yɛltɔɣ’ shɛli ŋɔ. Dagbamba ti yɛda ni bɛ yaanima nyɛla ban be alizanda ni ka lala zuɣu nira kam ŋun kani ka bɛ simsi o naai bɛ yɛrimi ni Naawuni tahimi o bɛ yaanima sani. Dimbɔŋɔ zuɣu bɛ ti yɛda ni pɔi ka so naan yi paai bɛ yaanima tooni naɣila bɛ sɔɣila dilana bɛ kali soli ni wuhi ni bɛ simsi kum shɛm pɔi ka o naan yi paai bɛ yaanima maa tooni. Dagbamba mi lahi ti yɛda ni nira ku tooi simsi kum ka o paai bɛ yaanima sani di yi niŋ ka lala nira pala ŋun nyɛ kasiɣira. Dama bɛ ti yɛda ni kasiɣiriba n-ni tooi simsi kum ka o naan yi paai o yaanima sani ka shɛli ka di nyaaŋa. To ti yi bɔhi ti maŋa, ŋun n-lee nyɛ kasiɣira? Ti ni baŋ din che ka Dagbamba ti yɛda ni ka pani bana simsi kum o ku tooi paai bɛ yaanima tooni maa. 4.1 Ŋuni n-lee nyɛ kasiɣira? Vihigu puuni wuhiya ni kasiɣira nyɛla ninvuɣ’ so ŋun mali ashili biɛhigu puuni bee ŋun ni tooi gbibi ashili biɛhigu ni. Lala ashili ŋɔ chaŋ ti gbaala kum ŋɔ polo bee nira ŋun kani maa sani. Dama di yi niŋ ka so kani bee n-kpi ka nyin kasiɣira kpe o sani n-ti nya o di bi tu ni a yina n-ti tɔɣisira ŋun kani maa ni doya shɛm bee n-tɔɣisira alaama shɛŋa ŋun kani maa ni niŋ ka kani maa n-tiri niriba. Dama nira yi kani bee n-kpi yɛla pam tooi niŋdi o biɛhigu puuni ka di bi tu ni nyini kasiɣira ti buɣisi bee n-tɔɣisi li sambani ni din niŋ kum ŋɔ o kalinsi ŋɔ nyaaŋa, di nyɛla zaɣ’ biɛɣu pam ka ni tooi che ka ŋun kani bee kum maa tooi doli a a ni viigi o daashili n-wuhi niriba la zuɣu. Ka di yi pani nimmɔhi ka bɛ niŋ a ni kɔŋ a nyɛvuli gba. Dinzugu ka bɛ yɛli ni kasiɣira nyɛla ŋun mali ashili bee ŋun ni tooi gbibi ashili biɛhigu puuni maa. 4.2 Ŋun n-daa pili kasiɣiritali? N vihigu puuni wuhiya ni ninvuɣ’ so ŋun daa pili kasiɣiritali yuli n-daa booni Kpaligbaŋ. To amaa bɛ bi tooi yɛli ma o ni daa nyɛ zuliya so ni o ni daa be tinshɛli. Amaa ni ti yaba Kpaligbaŋ ŋun daa nyɛ ŋun pili kasiɣiritali ŋɔ daa nyɛla ŋun kuli gɔri ginda Dagbaŋ zaa ka di zuɣu daa che ka niriba daa bi tooi baŋ zuliya shɛli din nyɛ o. Vihigu wuhiya ni ti yaba ŋɔ daa mali yaa pam o niŋgbuna ni. Bɛ lahi yɛli ni ŋun daa chanimi ni o bingbiri nɛma. Bɛ lahi yɛli ni ti yaba ŋɔ ŋun daa yi ti paai tinshɛli ka so kani tiŋa maa ni, o dii yɛn bɔhila kum ŋɔ talahinima ni bɛ wuhi o bɛ ni bɔri ni simsi o luɣ’ shɛli ka o- dii zaŋ o nɛma maa pili gbibu hali n-ti bo dooshee n-ti kum ŋɔ ka o doni pɔi ka o naan yi yi tiŋa maa ni. 4.3 Wula ka bɛ boli bɛ maŋa kasiɣiriba? Dagbankpamba n-nya ka yɛli ni “A yi ti nya nyɔhi ni tuɣira shɛli, to buɣim be ni”. Dinzuɣu din che ka bɛ boli bɛ kasiɣiriba m-bɔŋɔ; N vihigu puuni wuhiya ni piligu ka bɛ yuli n-daa nyɛ kasiɣiriba, amaa bɛ yuli n-daa nyɛ Bayahinima. Dagbamba piligu ni ha bɛ ni daa mi ba ni yu’ shɛli m-bala. Ka hali zaŋ ti kpa ŋmamprigu zaa daa mi ba mi ni lala yuli ŋɔ. Amaa Nanumba ban piligu ni bɛ daa bi mi ba ni Bayahinima ŋɔ, ban daa booni ba la Mbanaanima, ka booni bɛ zaɣ’ yino mi Mbanaa. To di ni niŋ shɛm ka bɛ ti lahi booni bɛ maŋa kasigiriba nyɛla ŋ-ŋɔ; N vihigu puuni wuhiya ni pɔi ka kasiɣira ti naan yi kpe kabiri puuni ni naɣila o kami pɔi ka naan yi kpe di ni, yaha ni bɛ yi gbiri kabiri ka kasiɣira so ti paana bɛ yɛri o mi o kamina n-ti siɣi nya. To “Ka” ka siɣi kabiri ni mini “Kamina” ti siɣi ŋɔ n-ti dii goligi kasiɣiriba maa. Bɛ ni nya bɛ yu’ palli ŋɔ shɛm m-bala, amaa piligu ni ha bɛ yuli n-daa booni Bayahinima ka bɛ zaɣ’ yino mi nyɛ bayaha. 4.4 Ŋuni n-lee tu ni o nyɛ kasiɣira? Kamini ti ni pun wum shɛm zaŋ chaŋ ŋun nyɛ kasiɣira la, ŋun tu ni o nyɛ kasiɣira nyɛla ŋun mali ashili bee ŋun ni tooi gbibi ashili biɛhigu ni. Ka di tu ni lala nira yuma yɛla din gari yuum pishi ayi ka. Lala nira n-tu ni o nyɛ kasiɣira. Di saha ŋɔ lala nira ŋɔ haŋkali ziligiya ka o ni tooi be biɛhigu ni m-mali bukaata. 4.5 Din che ka paɣiba ka kasiɣiritali ni Dagbamba nyɛla ban ti yɛda ni paɣiba nyɛla ban ka ashili bee ban ku tooi gbibi ashili bɛ biɛhigu puuni. Kasiɣiritali tuma mi puuni di tumi ni nira ŋun ni tooi gbibi ashili n-tu ni o be tuma ŋɔ ni ka di yi niŋ ka Dagbamba ti yɛda ni paɣiba nyɛla ban ka ashili bee ban ku tooi gbibi ashili bɛ biɛhigu ni dini n-che ka paɣiba ka kasiɣiritali puuni maa, ashili maa gbibibu zuɣu. Hali n vihigu puuni wuhiya ni doo ŋun gba ku tooi gbibi ashili gba, bɛ ku saɣi ka o pahi bɛ zuɣu bɛ tuma shee. 4.6 Kasiɣiritali nyɛla daankali? Dagbamba kali soli zuɣu kasiɣiritali pala ti Dagbamba daankaya la ni shɛli. Dinzuɣu kasiɣiritali pala daankali tuma. Di nyɛla tuun’ shɛli din nyɛ wuntii tuma n-ti Dagbamba ka lala zuɣu di nyɛla din yooi soli ti nira kam ŋun suhu ye wuntii tuma tumbu zuɣu. Lala zuɣu kasiɣiritali bi zaɣisi nira kam kamani, Nabia, Luŋa, Sapashinnima, n-ti pahi ti daankayanima la yini kam nira ŋun bɔri ni o kpe di ni gbaayihila niriba ŋɔ ni ŋun ku tooi gbibi ashili o biɛhigu ko n-ku tooi kpe kasiɣiritali tuma tumbu ni. 4.7 Wula ka kasiɣiriba niŋdi wumsiri kasiɣiribila? Dagbamba kali soli zuɣu, kasiɣiritali pala shikuru bɔhimbu shee ka di ʒimi ni a yi gbibi shɛhira gbaŋ ŋ-ŋɔ a ku tooi kpe di ni amaa di zaa yoli kasiɣiriba gba malila bɛ ni doli so’ shɛli n wumsiri kasiɣiribihi. Kasiɣiriba bi chani ginda m-booni niriba ni bɛ kpe kasiɣiritali tuma tumbu ni, amaa di nyɛla lala nira ŋɔ n-yɛn chani bɛ sani saha shɛli so yi ti kani ka bɛ yɛn bo yili n-ti dilana ka o doni o yaanima tooni. Lala nira ŋɔ kuli yɛn chanimi ka di ti niŋ saha gbaliŋ ka bɛ ti naan yi bɔhi o ni o bɔri ni o kpe bɛ tuma ŋɔ bee o bi bɔra. Lala nira ŋɔ labisibu yi nyɛ iin di saha ka bɛ yɛn pili o wumsibu. Wumsibu ŋɔ mi pula buta zuɣu. Tuuli dini maa ni, bɛ na chɛmi ka kasiɣiribila ŋɔ tuma kuli nyɛmi ni o gbi kabiri bee ka za kabiri noli n-deeri tam bahira hali ni saha shɛli. Ŋɔ din nyaaŋa, din pahiri ayi zaŋ chaŋ kasiɣiribila wumsibu polo n-nyɛ bɛ che ka di lana ni tooi kpe kum ni do luɣ’ shɛli ka bɛ ti suugi o kom bee n-niŋ kum sutura. Lala saha ŋɔ di ko ka bɛ na yɛn che ka kasiɣiribila ŋɔ kuli yɛn tumda ka pani o baa yaɣi n-ti tum shɛli yaha zaŋ chaŋ kum simsibu polo. Dimbɔŋɔ nyaaŋa, lala kasiɣiribila ŋɔ yi pa miri siɣisibu. Dama kasiɣiriba yi wumsi kasiɣisiribila naagi bɛ yɛrimi ni bɔmi saha n-siɣisi o, lala siɣisibu ŋɔ mi yɛn nyɛ kasiɣiribila ŋɔ kpalinkpaa wumsibu. Dimbɔŋɔ niŋbu shee to pam dama dabisi shɛli bɛ ni yɛn siɣisi o maa o yɛn simsi la kum dindali. Pa nira kam mi ka lala kasiɣiribila ŋɔ ni tooi simsi bee n-sɔɣi amaa di nyɛla paɣa yi kani bee bilɛɣu bee zaŋbahi. ka di daliri nyɛmi , ni lala niriba ŋɔ ni simsibu shee n-to pam zaŋ ti kasiɣiriba banlee bilɛɣu bee zaŋbahi. N Vihigu puuni wuhiya ni lala niriba ŋɔ simsibu yi paa kasiɣira naɣila o bala nyirizana pɔi ka naan yi bo dooshee n-ti dilana ka o doni o yaanima tooni. Ni dimbɔŋɔ zuɣu bɛ yi wumsi kasiɣiribila ka yɛn siɣisi o bɛ chɛrimi ka o simsi lala niriba ŋɔ ni so yi ti kani, ka di nyaaŋa lala kasiɣiribila ŋɔ yi tooi nya gɔm gbihi ka pani o nyarila o ni simsi so ŋɔ o gɔm shee, dindina bɛ shɛri siɣisi o mi gbaai maa. Dimbɔŋɔ nyaaŋa, lala nira yi pa leela kasiɣira maa ka gba pa mali soli ni o simsi kum di yi niŋ ka so kani. Di yi mi niŋ ka lala kasiɣiribila simsi niriba maa ni so ka kuli ti kɔŋ gɔm, dindina bɛ ni labi tiɣisi o yaha. 4.8 Wula ka kasiɣiriba niŋdi bandi ni nira kani bee n-kpi? Ti Dagbamba kali soli wuhiya ni nira yi bera ka ti bahi bee ka o dɔro maa ti nyaŋ o, bɛ bi yɛri ni o kani naɣila kasiɣiriba ka bɛ boli ka bi kana ti nya. N vihigu puuni wuhiya ni bɛ yi yɛn timmi ti yɛli kasiɣira kpɛma ŋɔ ni o ti nya zaɣila ni doya shɛm. Ka di daliri nyɛla piligu maa ha, bɛ daa na min tim ti boli kasiɣisirikpeen’ so ka o kana n-ti kpe kum sani n-ti niŋ o dabara hali ka kum ŋɔ ti lahi neei yaha, bee ka o yihi zoli na n-fɛbi kum ŋɔ buta o nyɛla doo bee bunahi o nyɛla paɣa ka kum nɔ lahi naai yaha. Amaa di yi niŋ ka bɛ pun yɛli kasiɣirikpɛma ŋɔ ni zaɣila kpiya dindina ka o kana o ku tooi lahi niŋ shɛli yaha naɣila simsibu ka o yɛn bo ti dilana maa. Hali lala kasiɣira ŋɔ dabara yi bɔra din moomi buɣum ka chɛmi nyɔhi. Di ni kuli niŋ ka bɛ pun garigi dilana kuli ŋɔ zuɣu o ku lahi tooi niŋ shɛli yaha. To kasiɣiriba ni niŋdi shɛm bandi so shiri kani nyɛla, tuuli bɛ yɛn kpɛla kum ŋɔ sani n-ti zaŋ bɛ nuhi m-bɔbi kum ŋɔ sapira ni n-gbubi li saha biɛla di yi niŋ ka vuhim bɛ lahi chana bɛ ni baŋ.Dimbɔŋɔ zaa yi naagi ka bɛ bi wum damli dindina bɛ bi ni yi n-ti che ka bɛ yihi kuli polo. Kasiɣiriba lahi tooi zandi kum nina polo baŋdi ni o shiri bahimi maa. Dama nira yi kani o nina yɛn panimi ka nira ku lahi tooi nya o nimbili sabila la yaha naɣila zaɣ’ piɛlli ŋɔ n-kuli yɛn nyɛ li. Lala saha ŋɔ kum niŋgbuna zaa yɛn kpaŋmi diŋ naɣila kum nɔ talahinima n-ŋmiriti o ka di che ka kum ŋɔ niŋgbuna ni tooi lɛbigibu. Dimbɔŋɔ nima zaa ka kasiɣiriba mali baŋdi ni nira kani o biɛhigu ni. Lala zuɣu kasiɣiriba n-tu ni bɛ yihi kuli polo na. 4.9 Kasiɣiriba tuma ni nyɛ shɛli so yi kani Di yi niŋ ka so yi kani ka bɛ boli kasiɣisiriba ka bɛ kana n-ti nya ka shiri dihitabili ni lala nira ŋɔ dɔro maa nyaŋ o mi maa, tuuli, kasiɣiriba ŋɔ tuma n-nyɛ ni bɛ suugi kum ŋɔ kom. Dimbɔŋɔ nyaaŋa ka bɛ yina ti yɛli kpamba ni bɛ che ka bɛ bo yili n-ti dilana. Lala saha ŋɔ ka bɛ yɛn pili kabiri gbibu. Pa kasiɣiriba n-wuhiri kum ŋɔ ni yɛn doni shɛli yili maa ni amaa kum ŋɔ talahinima n-yɛn wuhi kasiɣiriba ŋɔ bɛ ni bɔri ni bɛ sɔŋ o luɣ’ shɛli dundɔŋ maa ni bee saambani yaɣ’ shɛli polo. 4.10 Kasiɣiriba ni suri kum kom shɛm Kum kom subu nyɛla balibu shɛm ka kasiɣiriba doli sura, dama kum kom subu dolila ŋun kani maa ni nyɛ so dini n-yɛn wuhi bɛ ni yɛn su o kom maa shɛm. Di yi niŋ ka ŋun kani ŋɔ nyɛla doo, o kom subu bela di ko ka o mi yi lahi nyɛla paɣa ka o subu be di ko. To di yi niŋ ka o nyɛla doo, bɛ yɛn toola kom ŋɔ niŋ ŋmani ni n-kpe kum ŋɔ sani, tuuli bɛ yɛn zaŋla kum ŋɔ ʒili Dagbaŋ kuɣubila zuɣu ka zaŋ kum maa nuu n-tim kom ŋɔ ni n-zaŋ wabisi o nini ni buta o yi nyɛla doo, o mi yi nyɛla paɣa bunahi. Di nyaaŋa bɛ ni lahi booi kom ŋɔ bahi kum ŋɔ zuɣu ni buta o yi nyɛla doo, o mi yi nyɛ paɣa bunahi ka dii pili dilana subu. Di yi niŋ ka dilana maa daa nyɛla ŋun diri nam, kasiɣiriba yɛn tamla kom maa pɔi ka bɛ naan yi zaŋ li su kum ŋɔ. ka bɛ ni niŋdi shɛm nyɛla, kasiɣiriba ŋɔ yɛn bola Dagban duɣu n-tooi kom niŋ ni na n-ti pali li zaa. Di nyaaŋa ka bɛ sa daaŋa ka zaŋ duɣu ŋɔ tam di zuɣu. Dimbɔŋɔ nyaaŋa, kasiɣiriba ŋɔ yɛn bola yaaŋa ŋun nyɛ paɣa ka o kana nti pahi kasiɣiriba ayi zuɣu ka bɛ niŋ niriba ata ka bɛ bo mo’ kuma na nti niŋ buɣim dabi li ka bɛ zaŋ niŋ duɣu maa gbinni m-mali galisiri tiri taba hali ka di ti naai. Di nyaaŋa ka bo dovihi ka paɣa maa zaŋ li fɛbi kom maa buta o yi nyɛla doo, bunahi o yi nyɛla paɣa ka kpalim kpaliŋga, ka yɛli ni zaɣila kom biiya. Di yi nyɛla dilana maa daa dirila nam, paɣa ŋɔ bi yɛn boli o ni daa diri nam shɛli maa yuli, amaa bɛ ni daa kuli dɔɣi o ka zaŋ yu’ shɛli ti o la ka o yɛn boli ka yɛli ni o kom biiya. Kum kom subu ni chibo subu beni amaa pa kum zaa ka bɛ suri ni chibo. Ninkura ka kasiɣiriba mali chibo sura, ni naɣila kum so ŋun ti mali dansi bee yuma ni be so nii ka kasiɣiriba tooi zaŋdi chibo sura. Kulikula mi ka kasiɣiriba mali suri kum kom ka pa ni chib’ shɛli yaha. Ka di daliri nyɛla Dagbaŋ kurili saha maa chib’ shɛli daa kani pahila kulikula ŋɔ ko. Amaa kom ŋɔ subu shee pa niriba zaa ban kani ka kasiɣiriba yɛn su ba kom ka mali ba ʒiini Dagbaŋ kuɣibila ŋɔ zuɣu naɣila dilana nyɛla naa bee ninkurugu. Kasiɣisiriba ni suri kum kom shɛm m-bala. 4.11 Wɔliginsim din be kum ŋun nyɛ ninkurugu bee bia kom subu ni. Kasiɣiriba yi yɛn su kum kom wɔliginsim din be dini nyɛla ŋun kani maa ni nyɛ so. Dama di yi niŋ ka ŋun kani ŋɔ yi nyɛ ninkurugu, kasiɣiriba yi yɛn su o kom, bɛ yɛn ʒila o la kuɣubila zuɣu n-su o kom maa ka yɛrigi Dagban sɔŋ n-naan yi zaŋ o na ti sɔŋ di zuɣu. Ka di yi niŋ ka lala ninkurugu ŋɔ daa nyɛla ŋun di nam ka ti kani ŋɔ kasiɣiriba yɛn tamla ko’ shɛli bɛ ni yɛn zaŋ su o maa. Ka di ni tamdi shɛm m-bɔŋɔ. Bɛ yɛn zaŋla kuɣu tam ka ŋɔn kom niŋ dini n-zaŋ dovihi pa di noli ka bo yaaŋa ŋun nyɛ paɣa na ka o ti pahi kasiɣiriba ayi zuɣu ka bɛ niŋ niriba ata. Ka dari ka bɛ mali tamdi kom ŋɔ, amaa mo’ kuma ka bɛ yɛn bo m-pii tari bɛ niriba ata ŋɔ. Di nyaaŋa ka bɛ niŋ buɣum dabi mɔri ŋɔ m-mali galisira tiri taba ginda buta zuɣu. Dimbɔŋɔ yi naagi ka yaaŋa ŋɔ zaŋ dovihi ŋɔ fɛbi kom maa ka boli lala nira maa yu’ maŋli ka pani nam shɛli o ni daa diri maa yuli ka kpalim kpaliŋa buta ka yɛli ni o kom biiya. Din che ka kasiɣiriba zaŋdi dovihi ka pa ni tia kam. Dovihi zaŋ pa koduɣu ŋɔ zuɣu ka kom maa tam maa nyɛla din wuhiri nam yaɣili. Di daliri nyɛmi ti Dagbaŋ nira yi di nam o bi su tia kam pahila dovihi din be o tiŋgbani ni. Dina n che ka kasiɣiriba zaŋdi dovihi ka pa ni vari kam maa. Tɔ, di yi niŋ ka ŋun kani ŋɔ mi nyɛla bia, kasiɣiriba yi yɛn su o kom bɛ bi zaŋdi o ʒiini kuɣubila zuɣu, bɛ mi bi tamdi kom ŋɔ. Ka bɛ yi ti su o kom ŋɔ naai bɛ yɛn zaŋ o mi sɔŋ duu maa ni tiŋa ka pa ni sɔŋ zuɣu. Dinzuɣu wɔliginsim shɛli din be kum ŋun nyɛ ninkurugu bee bia kom subu m-bala. 4.12 Kasiɣiriba ni niŋdi kum sutura shɛm. Kasiɣiriba bi shɛri kum sutura bee nɛma sɔŋda n-guhiri so ti kani. Bɛ ni niŋdi shɛm nyɛla dahinshɛli lala nira ŋɔ ni kani maa ka bɛ yɛn she dilana maa nɛma. Kum mi nɛma shɛbu dolila ŋun kani maa ni nye so, dama di yi nyɛla ninkurigu ŋun nye doo n-kani maa be shɛrila daliya mini jinjɛm n-soli o ka yɛli o. Di yi mi niŋ ka dilana maa nyɛla paɣa bɛ shɛrila daliya mini mukuru n-soli o ka yɛli o. Dinzuɣu kum sutura niŋbu dolila ŋun kani maa ni nye so din yɛn wuhi bɛ ni yɛn niŋ o sutura shɛŋa. Lala zuɣu sutura ŋɔ yi she naai bɛ yɛn zaŋ li mi niŋ kpanjɔɣu liŋa ni di yi nyɛla ninkurigu bee naa n-nye o. Di daliri nyɛla saha shɛli maa bɛ daa ka adaka bee binshɛli bɛ ni yɛn zaŋ lala bini niŋ naɣila kpanjɔɣu maa liŋa ka daa tooi zaŋdi niŋdi ka hali ni zuŋɔ ka di na kuli beni maa. Kanjɔɣu liŋa ŋɔ din nyaaŋa pɔŋ gba nyɛla kasiɣiriba ni zaŋdi kum sutura niŋda n-kpɛri kum ŋɔ ni be du’ shɛli ni maa n-ti niŋ o nɛma. Kum sutura ni niŋdi shɛm m-bala. 4.13 Kabiri bee gballi gbibu. Kabiri bee gballi gbibu nyɛla kasiɣiriba tuma, amaa doo kam ŋun kam kana kabiri gbibu shee ka bɔra o ni tooi sɔŋ kasiɣiriba ŋɔ ka bɛ gbi. Dama kabiri bee gballi gbibu din nyɛla yaa mini milinsi tuma. Kasiɣiriba yi yɛn pili kabiri bee gballi gbibu bɛ malila bɛ ni niŋdi shɛm pɔi ka naayi pili kabiri bee gballi ŋɔ gbibu. Kasiɣiriba yi yɛn pili kabiri bee gballi gbibu bɛ yɛn zaŋla ŋmani pili luɣ’ shɛli bɛ ni yɛn chibi kabiri ŋɔ ka bɛ ni yino zaŋ lehu bee gaa n-che gili ŋmani maa. Di nyaaŋa ka bɛ piligi ŋmani maa ka bɔ niriba ata di yi nyɛla ŋun kani maa nyɛla doo di mi yi nyɛla paɣa niriba anahi ka bɛ niriba ata maa zaŋ be nuzahi n-gbaai ŋmani maa ka zaŋ ka zaŋ bɛ nudiriti mi tooi tam shɛli bɛ ni di kurigi la niŋ bɛ nuhi ni ka niriba ata maa gbaai ŋmani ŋɔ n-gahi gili tuuna ka bɛ pii tam din be bɛ nuhi ni la n-che ŋmani maa ka niŋ bahi bɛ nyaaŋa. Bɛ yɛn niŋla lala buta di yi nyɛla doo di mi yi nyɛla paɣa bunahi. Ka di daliri nyɛla bɛ karitila kum ŋɔ yɛlibiɛri bahira ka di che ka bɛ tooi bo dooshee ti o ka o doni o yaanima tooni. Kasiɣiriba booni lala niŋsim ŋɔ karigu. Ka di nyɛla ni kari yɛlibiɛri bahi. Tɔ, dimbɔŋɔ nyaaŋa ka bɛ pili gballi bee kabiri ŋɔ gbibu. Kabiri bee gballi gbibu malila yaɣayaɣa. Tuuli, kasiɣisiriba yi gbi biɛla kamani bɛhi limbu tariga bɛ ŋmaarila bɛla bahi bɛ nudirigu polo. Lala bɛl’ shɛli bɛ ni ŋmaai bahi maa kasiɣiriba booni li mi Beebu. Ka di daliri nyɛla bɛ yi ti zaŋ kum ŋɔ na ti niŋ kabiri bee gballi ŋɔ, ni bɛ ni di ŋmaai shɛli bahi maa ka bɛ yɛn yihi bɛ gbaya na n-ti tam ka mali kum ŋɔ sɔŋ viɛnyɛla. Kasiɣiriba tiri kum jilima pam dinzuɣu ka bɛ bi bɔri ni ti tam kum ŋɔ zuɣu bee ni bɛ ti no o ka daŋ yihi bɛ naba na ti tam lala beebu ŋɔ shee maa. Dimbɔŋɔ nyaaŋa bɛ ni lahi gbaai gbibu yaha, lala saha ŋɔ kasiɣiriba ni lahi mɔri ni bɛ bɔ kum ŋɔ zuɣu ni yɛn kpe shɛli n-ti doni baalim ka muɣisigu shɛli kani. Zuɣu nɔ mi yɛn doni shɛli polo maa kasiɣiriba booni li la Tɔbu. Kasiɣiriba yi ti baŋ ni Tɔbu ŋɔ tuya saɣi ka naan yi pili kabiri ni yaɣ’ shɛli bɛ ni booni Zimsim bee tabilibu mi maalibu. Lala zimsim bee Tabilibu shee ka bɛ yi ti zaŋ kum ŋɔ na niŋgbuna zaa yɛn kpe gbaa yihi la kum ŋɔ zuɣu kɔŋko n-yɛn kpe luɣ’ shɛli bɛ ni booni Tɔbu la ni. Dimbɔŋɔ yi naai kasiɣiriba ni lahi yuli sampana mi dooshee. Sampana ŋɔ mi dooshee n-nyɛ kum ŋɔ naba polo, dama nira yi kani bɛ bi lahi booni o yaɣ’ shɛli polo din chanila naba naɣila sampana. Ka di daliri nyɛla ni sampani yi doya di ku tooi ku bukaata di zuɣu naɣila so n-zaŋ li tum tuma. Ka saha shɛli lala nira ŋɔ ni kani maa o naba maa leela sampana maa, di ku tooi lahi lɛbigi di toli naɣila so n-lɛbigi li. Napɔna mi di pun ŋmanila sampana. Di ni che ka kasiɣiriba booni lala yaɣili kabiri ni sampani donibu shee maa. Kasiɣiriba yi gbiri kabiri bɛ niŋdi siɣa pam, bɛ ti zaŋ kum na ka o ti muɣi bee waɣi gari kabiri bee gballi zuɣu. Bɛ yi kuli gbiri bɛ ti chɛrimi ka luhi mua. Mua ŋɔ nyɛla gbiŋgbaŋ ka bi yɛn zaŋ n-kpe kum nɔ sani n-ti buɣisi o.Ka pɔi ka ŋun yɛn buɣisi o maa naan yi kpe kum ŋɔ sani bɛ yɛri o mi o yi kpe ni zumi pahi. Zubu kpe maa mi nyɛla ni di yi niŋ ka o zaŋ gbiŋgbaŋ maa buɣisi kum ŋɔ naai, ka o pahi shɛli o ni buɣisi zani shɛli maa zuɣu.Dini ka kasiɣiriba boli zubu maa ka pani zubu shɛli ti zaa ni mi la. Ka di daliri kuli nyɛla ni di che ka kum ŋɔ ku ti waɣi nyaŋ kabiri bee gballi maa. Kasiɣiriba mi ni tooi luhiri kum so mua nyɛla nira ŋun saɣi nira bee ninkurugu ka bɛ luhiri Mua. Amaa pumpɔŋɔ kasiɣiriba shɛba bi lahi luhiri mua ŋɔ. Kasiɣiriba shɛba ni niŋdi shɛm nyɛla bɛ yɛn piila bɛ ni yino ŋun waɣilim saɣi kum ŋɔ ka o kpe ti doni baɣili o ka yina n-ti kpe kabiri bee gballi ŋɔ ni ti doni ka baŋ di saɣiya bee di na bɔri malibu. 4.14 Kumbiɛɣu Ti yi yuli kabiri bee gballi ŋɔ gbibu ni di tu ni ti bɔhi ti maŋa kum shɛli kasigiriba ni booni kumbiɛɣu la. Nira yi kani Dagbaŋ kasiɣiriba bee Dagbamba yɛn yulila dilana kulinsi maa ka ni tooi yɛli ni kumbiɛɣu ka dilana kpi maa bee pa kumbiɛɣu. Lala ŋɔ zuɣu, kasiɣiriba ni booni kum shɛli kumbiɛɣu nyɛla di yi niŋ ka dilana kpi doli yaɣ’ shɛŋa ŋan do gbunni ŋɔ ni shɛli. Dilana yi yili o maŋa mia kpi, kom yi di dilana, buɣum yi di dilana, nira yi luna tia zuɣu kpi, dihili, paɣa yi kpi ni puli, n ti pahi nira yi kuhi o maŋa sua. Nira yi kani ka di nyɛla so’ shɛŋa n ni kali zuɣusaa ŋɔ shɛli ni ka dilana lu, dindina lala kum ŋɔ ka kasiɣiriba tooi booni kumbiɛri Dagbaŋ. Din che ka kasiɣisiba booni kum ŋɔ kumbiɛɣu maa nyɛla so’ shɛli lala nira maa ni doli kani maa zuɣu. Dama nira kam ŋun kani ni lala soya ŋɔ zaa o yiŋnima bi diri o fali naɣila kasiɣiriba ko, ka di daliri nyɛla, ni o yiŋnima bi lahi bɔri bee lala daŋ maa bi lahi bɔri ni lala bini niŋ yaha dinzuɣu bɛ je lala nira binshɛɣu bee bɛ ku di lala nira binshɛɣu ka di ŋmanila bɛ suhu yula so’ shɛli lala nira ŋɔ ni doli ka kani maa. Tɔ, kasiɣisiriba ŋɔ ban yi di lala nira fali di ka shɛli doli ba. Amaa di zaa yoli, kasiɣiriba ŋɔ gba yi kpuɣi lala nira nɛma kuli, naɣila bɛ niŋla mɔɣu mihi li pɔi ka gba naan yi zaŋ piri ti taba. Dinzuɣu lala yɛla ŋɔ zaa zuɣu ka kumbiɛɣu niriba bi diri o fali maa. 4.15 Kum simsibu Kum simsibu nyɛla bin’ kpeeni zaŋ ti kasiɣiriba, dama kum simsibu gba dolila dilana ni doli so’ shɛli kani maa. Di yi niŋ ka dilana maa nyɛla ŋun kpi bee n-kani ka di pala kumbiɛɣu kalinsi ka o kani kasiɣiriba ni simsiri o shɛm m-bɔŋɔ. Tuuli bɛ yi niŋ o sutura naai kasiɣiriba ŋɔ yɛn kpuɣila kum maa yina o ni do du’ shɛli ni maa. Kasiɣiriba mi yɛn zaŋ kum yina bɛ tiligiri o mi yina dama kum sampana polo n-nyɛ daŋ yibu na ka zuɣu polo doli ka di daliri nyɛla dilana maa lahi pala ninsala ka yirina duu ka o zuɣu polo dandi yibu na, kamani ti ni yiri ka kpɛri duu shɛm. Kasiɣiriba ŋɔ yi kpuɣi kum yi bɛ bi lahi zani yaha naɣila kabiri ni. Pɔi ka ban kpuɣi kum ti yina duu, niriba ayi ban yɛn simsi o maa ban pun yɛn bela kabiri ŋɔ ka taɣi deei kum ŋɔ sɔŋ. Bɛ yi deegi o sɔŋ naai ka bɛ larigi bantabiga din vuli o la ka che o. Di saha ka mali o sɔŋ viɛnyɛla. Di yi nyɛla dilana maa nyɛla ninkurugu ka kani maa, o bihi ban nyɛ dabba ni pili siɣirina kabiri maa ni ka tiri taba. Bɛ yɛn siɣirimi na nti chɛbiri bɛ lana ŋun kani maa. Bɛ niŋdi shɛm nyɛla, bɛ zandila nuhi ayi n-che ka o damdi tiŋa m-bɔbili kum nɔ zuɣu polo n-ti siɣi o sampana ni buta ka yi na. Kum ŋɔ bihi maa ni siɣirina saha shɛli ŋɔ, kum ŋɔ zuu nti yɛn bahindi nyaaŋa siɣi nti chɛbisi o ba. Lala zuu ŋɔ yi siɣi na kasiɣiriba ban be kabiri maa ni maa ni gbaai zuu ŋɔ nuu ni m-bɔbili kum zuɣu polo hali ti siɣi o naba polo. Buta zuɣu. Ka din ti pahiri buta maa ni ka bɛ yɛn pirigi baŋ bee nintua din be kum ŋɔ nuu ni maa piri o ka o zan li yina kabiri maa ni. Di mi daliri kuli nyɛla ni o zaŋdila yili maa fukumsi n-niŋdi o zuu maa ni. Dimbɔŋɔ nyaaŋa kasiɣiriba ni lahi mali kum ŋɔ sɔŋ. Kasiɣiriba yi yɛn sɔŋ kum kabiri ni, bɛ zandi kum ŋɔ ninni kpa wulimpuhili polo. Dimbɔŋɔ nyaana ka bɛ pili buloku sɔŋbu, bɛ yɛn zaŋla buloku bee kuɣa m-me hali ti limsi kum ŋɔ niŋ kabiri ŋɔ puuni kasiɣiriba ni booni Tobu bee Tabili la shee. Lala ŋɔ wuhimi ni kum ni do lu’ shɛli maa yɛn bela vuum ka tam ku paagi o di ni dama goon’ shɛli bɛ ni me la zuɣu. Dimbɔŋɔ wuhimi ni tankpaɣu bi shihiri kum ŋɔ hali biɛla gba. Lala gooni ŋɔ yi me n-naai bɛ pili daari tam n-niŋdi kabiri bee gballi ŋɔ ni. Tam ŋɔ yi daai niŋ ka di ti paai gballi ŋɔ pirigili, ka bɛ na che ka zaŋ bɛ naba n-no dihi li viɛnyɛla di saha ka zaŋ sɔŋ shɛli zuɣu kum ŋɔ ni doya maa na n-ti zabi li ka zaŋ li pɔbi gooni maa pahi ka bahi daai tam pa di zuɣu hali ka gballi maa ti pali. Di yi ti pali zaa ka bɛ na che tam din kpalim la ka zaŋ kuli n-zabi gballi noya maa. Di yi nyɛla doo buta di mi yi nyɛla paɣa bunahi. Di nyaaŋa ka bɛ bahi daai tam maa zaa na n-ti pa ka paɣi bɛ nuhi ka sɔɣibu naai. N ni yɛli shɛm ŋɔ zaa nyɛla nira ŋun kani ŋɔ yi pala kumbiɛɣu kalinsi soli zuɣu, kasiɣiriba ni simsira dilana shɛm m-bala amaa di yi nyɛla kumbiɛɣu n-nyɛ li lala nira simsibu bela di ko. 4.16 Kumbiɛɣu simsibu. Kumbiɛɣu nyɛla nira ŋun kpi bee n-kani ka o niriba ku tooi di dilana fali. Dagbamba booni kum lala kumbiɛɣu. Kumbiɛɣu shɛhira shɛŋa n-nyɛ; - Nira yi yili o maŋa mia - Kom yi di so - Buɣim yi di so - Dihili, ni paɣa ŋun kani ni puli. Dimbɔŋɔ nima puuni yini kam ka nira yi doli di soli kpi, Dagbamba booni lala kum maa kumbiɛɣu, dinzuɣu bɛ ku di lala nira fali. Saha shɛli maa kamani n vihigu ni wuhi shɛm, nira daa yi kpi kumbiɛɣu kasiɣiriba diri wahala pam lala nira ŋɔ simsibu polo ka di daliri daa nyɛla kumbiɛɣu ni daa niŋ shɛli polo maa ka bɛ yɛn chaŋ n-ti simsi o ka pani bɛ ʒi o kana yiŋa ti sɔɣi. Dinzuɣu bɛ bi niŋdi kumbiɛɣu sutura kamani bɛ ni niŋdi kum kam shɛm ti Dagbaŋ kali soli zaŋ chaŋ ti kum simsibu polo maa. Kamani shɛhira, nira yi yili o maŋa mia bee kum n-di o, lala nira ŋɔ kasiɣiriba bi yɛn niŋ o sutura bɛ mi bi yɛn zaŋ o kuli yiŋa, amaa luɣ’ shɛli di ni kuli niŋ maa ka bɛ yɛn sɔɣi o ka kuna yiŋa. Hali n vihigu puuni wuhiya ni nira ŋun daa yili o maŋa mia ŋuna kasiɣiriba bɛ yɛn zaŋ bɛ nuhi shihi o gba, ni bɛ kuli yɛn kamina nti lihi o ni yili o maŋa ti’ so gbunni maa ka chibi kabiri maa o dede hali n-ti naai ka bɛ ni so du ti’ shɛli zuɣu o ni yili o maŋa maa nti ŋma n-chihi o luhi na kabiri maa ni ka o ni kuli doni shɛm lala ka bɛ yɛn daai tam m-pa o zuɣu ka pa ni mali sɔŋ m-mbeni yaha. Amaa saha ŋɔ kasiɣiriba shɛba bi lahi sɔɣiri kumbiɛɣu ka bi niŋdi o sutura. Bɛ kuli yɛn simsi o la dilana di ni tu ni bɛ simsi o shɛm amaa di zaa yoli bɛ na kuli yɛn booni la kum ŋɔ kumbiɛɣu. Di mi zaa bi yi la shɛli polo pahila adiini n-taɣi ŋa lala maa. 4.17 Kasiɣiriba kari. Kasiɣiriba tuma ŋɔ nyɛla din to pam ka saha saha bɛ nyɛri muɣisigu pam. Lala zuɣu kasiɣiriba malila kari ka bɛ kara di yi ti niŋ ka bɛ simsi so ka kum ŋɔ yiɣisi doli ba. Dimbɔŋɔ zuɣu kasiɣiriba ni mali kari shɛli ka di nyɛ bɛ kari kpaŋ nyɛla, “taali bɔ m-be m mini a”. Lala kari ŋɔ nyɛla kasiɣiriba ni mali bɔhiri kum di yi ti niŋ ka bɛ simsi dilana ka o yiɣisi doli ba. Di nyɛla ŋ-ŋɔ, di yi niŋ ka bɛ ni simsi so maa, ka nyin kasiɣira ŋɔ ka o taali shɛli, ka di kuli nyɛla yi ni bo dooshee ti o la zuɣu, di tu ni nyini kasiɣira ŋɔ ‘’ka’’ kum ŋɔ ka bɔhi “taali bo m-be m mini a sunsuuni, m bola dooshee ti a ka a ti doli ma? Tɔ di yi nyɛla n daa tum a la taali shɛli nyin niŋmi a ni kana shɛli zuɣu ka di yi pala taali shɛli ka n tum a nyin chami ti doni ka che ka n nya gɔm gbihi “Dimbɔŋɔ nyaana nyin kasiɣira ŋɔ yi daa yi shiri bi tum ŋun kum ŋɔ taali shɛli o ni kuli ŋmanigi maa di naami maa o ku lahi yi a zugu na. Amaa di yi niŋ ka nyin kasiɣisira ŋɔ daa tum o la taali shɛli ka bi yɛli, kum ŋɔ ti nyɛla ŋun yɛn ku a naɣila nyin ŋun tum o taali maa yɛlila niriba a ni daa tum ŋun kum ŋɔ taali shɛli maa ka o naan yi che a. Ka bɛ ni tumdi kum taali shɛŋa n-nyɛ; Nira nuu yi be o kum kalinsi ni, di niŋ ka a ŋmaagi kum ŋɔ sutura yina kabiri ni, a yi viigi kum ŋɔ ni daa kani ka niŋ alaama shɛli wuhi zama, nira yi ŋmaai kum zabiri ni kum ŋɔ ni bi niŋ yɛda ni binshɛli kam ka a niŋ li dindina di ni lee taali a mini o sunsuuni ka dimbɔŋɔ zuɣu ni tooi che ka nira ŋun niŋ lala maa tooi kɔŋ o nyɛvuli di zuɣu. 4.18 Kasiɣiriba tima Kasiɣiriba tuma ŋɔ nyɛla nyɛvuli zaŋ pa talima tuma ka bɛ tumda. Lala zuɣu bɛ diri tima ka di sɔŋdi ba ka bɛ tumdi bɛ tuma viɛnyɛla. Ka n vihigu puuni n ni tooi vihi nya bɛ tima ŋɔ shɛŋa n-nyɛ: Puhi yi. Di nyɛla ti’ shɛli kasiɣiriba ni dira ka di sɔŋdi ba pam bɛ tuma ŋɔ polo. Puhi yi ŋɔ nyɛla, saha shɛli kasiɣiriba min zaŋ kum sɔŋ kabiri ni ka kum ŋɔ bi doona ka yiɣisi ʒiina. Lala ŋɔ mi nyɛla ŋun kani maa tima gba n-na tumdi tuma maa. Di yi ti niŋ lala kasiɣiri kpɛma bee kasiɣiri’ so ŋun nini tiɣi o maŋa shee ka bi yɛn bo ka o kana n-ti kpe kabiri ŋɔ ni n-ti doni kum ŋɔ zuɣu ka che ka bɛ simsi o mini o. Ka ban simsi o maa ti yɛn paana kasiɣiri kpɛma ŋɔ yiŋa ka o ʒila yiŋa. Pɔi ka kasiɣira kpɛma maa ti che ka bɛ simsi o mini kum so lala, o nyɛmi ka ŋun kasiɣira kpɛma gari lala kum ŋɔ tim, din che ka bɛ simsi o mini o maa. Di yi pala lala kum yi mali tim gari lala kasiɣira ŋɔ o ku saɣi siɣi kabiri maa ni gba bi ti yɛri bɛ sɔɣi o mini lala kum ŋɔ. Ka lala kasiɣiri’ so bɛ ni yɛn sɔɣi o mini kum ŋɔ mi ni tooi puhi yina shɛli polo nyɛla o duumbiligu ni bee shinshɛɣu ni. Puhi yi ŋɔ tuma ni nyɛ shɛli ti kasiɣiriba m-bala. N ni daa lahi vihi yi kasiɣiriba ti’ shɛli zuɣu daa nyɛla Karigu. N vihigu puuni wuhiya ni karigu ŋɔ nyɛla kasiɣiriba ti kpɛŋ. Di mi tuma nyɛla bɛ yi ti bo dooshee ti so ka o zaɣisi donibu ka yina ti doli ba, karigu ŋɔ ka bɛ yɛn niŋ n-kari kum ŋɔ bahi ka o ku lahi yina yaha abada. Dinzuɣu karigu ŋɔ pala kasiɣiriba ni diɛmdi shɛli dama di tooi niŋdi ka kum tooi muɣisiri ba saha shɛli bɛ yi ti bo yili bee dooshee ti dilana. Ka lala n ni di pun yɛli taali tumbu zaŋ chaŋ kum polo la, di yi niŋ ka lala nira ŋɔ chaŋ ti yɛli kasiɣiri kpɛma ŋɔ, o ni zaŋ karigu ŋɔ kari o ka ku lahi yina yaha. Karigu ŋɔ mi ni sɔŋdi kasiɣiriba shɛm m-bala ka di zuɣu che ka bɛ diri lala tim ŋɔ. N vihigu puuni n ni daa nya ti’ shɛŋa kasiɣiriba ni tooi diri shɛŋa m-bala. 4.19 Kasiɣiriba Chiha Kamani niriba pam ni mali chiha ti ʒilɛli ni puuni shɛm, kasiɣiriba gba nyɛla ban mali chiha bɛ tuma ŋɔ shee. Kasiɣiriba mi chiha pula buyi zuɣu. Tuuli dini maa nyɛla bɛ yi na be gballi bee kabiri puuni, di chiha maa shɛhira shɛŋa m-bɔŋɔ; Tam kɔribu kabiri bee gballi bɛ bi zaŋdi bɛ nuhi taɣira tam ŋɔ niŋdi ŋmani ni, bɛ bi lahi tɔɣisira yɛltɔɣa kabiri bee gballi puuni, so bi zaŋdi bin’ shɛli bahiri so kabiri puuni, bɛ bi tahiri taba kabiri bee gballi puuni ni ŋa balibu. Kasiɣiriba chihi’ shɛŋa din beni ka di pa ni kabiri bee gballi puuni mi n-yɛ; Kasiriɣira bi diri nyu’ palli naɣila bɛ ti bahila tikahili, bɛ bi kooni saɣiri baɣiliri dondoli ni ka kasiɣira nɔra, kasiɣira bi diri bindiri shɛli so ni zaŋ sua sheei buɣim ni, nti pahi kasiɣira kam ni o chili ni nyɛ shɛli. 4.20 Saha kanina ka so tilahi pa Kasiɣira? N vihigu puuni wuhiya ni saha shɛli m-bi yɛn ti beni ka so ti ku tooi lahi pa kasiɣira yaha. Dama niriba suhu na kuli yɛla wuntii tuma tumbu zuɣu, ka di ni niŋ ka kasiɣiritali gba ni nye wuntii tuma la zuɣu kasiɣiritali nyɛla din ku naai yaha. Dini ka Dagbamkpamba nya ka yɛli ni ‘’Dɔɣirikpɛma ku naai daŋ ni’’maa dama wuntizɔriba gba ku naai ti ʒilɛli ni. Yaha, Dagbamba ti yɛda ni pɔi ka nira ti paai o yaanima tooni, naɣila kasiɣiriba m-bɔ simsibu ti dilana. Ka di niŋ ka niriba pam ti yɛda ni yaanima bɛ alizanda la zuɣu bɛ ku saɣi kasiɣiriba kɔŋ ti biɛhigu ni hali abada. SUURI ANU YƐLIGBAHIRA MINI KOLIVAAI 5.0 Piligu Suuri ŋɔ n-nye tuma ŋɔ kpaliŋkpaa. Di puuni ka vihigu ŋɔ yɛligbahira be. Lala suuri ŋɔ puuni ka n lahi wuhi n tɛha zaŋ kpa tuma ŋɔ polo ni zilinkom shɛli n ni mali tiri n taba. Suuri ŋɔ puuni ka n lahi wuhi vihi ŋɔ kolivaai mini di naabu. 5.1 Tuma ŋɔ yɛligbahira Yɛlimaŋli, n vihi nyɛli din che ka n gbahi yɛla pam di puuni. Dama nira ŋun kam bi niŋ vihigu ku baŋ binshɛɣu din be biɛhigu puuni banlee ti kaya ni taada yɛlishɛŋa ŋan beni la. Dagbamba pam beni ti ni ʒi saha shɛli ŋɔ ka bi mi kasiɣiritali ni nyɛ shɛli banlee bɛ ti mi ŋun daa pili kasiɣiritali Dagbaŋ. Kasiɣiritali tuma ŋɔ mi nyɛla din tu ni nachimbila kam ŋun be Dagbaŋ pullini mi di tuma maa viɛnyɛla dama di pala ti Dagbaŋ daankaya la ni shɛli n-nye li ka so ni yɛli ni ŋuni pala dini yino. N vihigu ŋɔ puuni lahi wuhiya ni dimini kasiɣiritali tuma nyɛla din yooi karo ti ti sokam maa zaa yoli, paɣiba mini dab’ shɛba ban ka ashili bee ban ku tooi gbibi ashili biɛhigu puuni nyɛla ban bi saɣi ni bɛ kpe kasiɣiritali tuma maa ni, dama kasiɣiritali tuma nyɛla ashili moni wuntii tuma Dagbaŋ pullini. Lala n-lahi nyɛli, n vihigu puuni,n daa lahi baŋ tiŋ’ shɛŋa beni Dagbaŋ ka ka kasiɣiriba, ka so yi ti kani tiŋa maa ni naɣila bɛ bolila shɛba ka bɛ kana ti bo simsibu n-ti lala nira ŋɔ ka o doni o yaanima toono. Kadi daliri nyɛla nintiɣili kalinsi ni taba lala tiŋa ŋɔ n-ti ti che ka bɛ ka kasiɣiriba maa. Kum mi simsibu polo, nintiɣili yi ka a mini kum ŋɔ sunsuuni, a ku tooi bo simsibu ti dilana. Dinzuɣu lala nintiɣili ŋɔ yi ti ka tiŋa shɛli nima sunsuuni, bɛ ku tooi mali kasiɣiriba lalatiŋa ŋɔ puuni. N ni daa lahi nya shɛli n vihigu maa ni daa nyɛla zaŋ chaŋ ti adiinima polo ti kum simsibu ni. Dama di ni niŋ ka adiini kɔŋkoba beni maa, sokam pa bɔri ni bɛ yaɣilinima m-bo simsibu ti bɛ nira ŋun kani. Di daliri nyɛla binshɛŋa beni ka ti Dagbandbba niŋda zaŋ chaŋ ti kum simsibu polo ka di nyɛladin mɔŋ ti adiinima maa ka di che ka bɛ bi lahi saɣira sahasaha ka kasiɣiriba niŋdi lala bini di yi ti niŋ ka ni yino kani. Din pahi, n daa lahi nya ka yɛla pam daa niŋda zaŋ chaŋ kasiɣiritali tuma shee amaa ka di be lahi niŋda. Ka di yi niŋ ka ti bi lahi niŋ nimɔhi zaŋ chaŋ di vihigu polo, di shɛŋa ti nyɛla ti ni ni kɔŋ shɛŋa ka di mi ti nyɛla zaɣ’ biɛɣu pam ti ti Dagbamba. Din bahindi nyaaŋa, kundi shɛŋa din sabi jɛndi kasiɣiritali Dagbaŋ nyɛla din dii bi galisi ka di che ka niriba pam kuli bi mi kasiɣiritali ni nyɛ shɛli Dagbaŋ balante bɛ ti mi kasiɣiriba ni simsiri kum shɛm Dagbaŋ. Dinzuɣu, di tu ni ti kpaŋ ti maŋa m-bo kundinima ka di sabi jɛndi ti kaya ni taada binshɛŋa viɛnyɛla ka di sɔŋ n-kahigi biɛhigu viɛnyɛla n-wuhi ti. 5.2 N tɛha ni nyɛ shɛli zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. N tɛha ni nyɛ shɛli zaŋ kpa tuma ŋɔ nyɛla, di tum viɛnyɛla dama n tooi kahigi wuhi kasiɣiritali mini kasiɣiriba yuma ni nyɛ shɛli n yaa tariga. Dini ka Dagbamba nya ka yɛli ni ‘’nyinnyaɣa gba be zabili ni’’. Dinzuɣu di mini ŋɔ kuli pɔra ka salinsaa maa zaa yoli, di nyɛla din ni sɔŋ niriba pam ka bɛ nina nɛhi zaŋ kpa kasiɣiritali ti Dagbaŋ ni nyɛ shɛli. N tɛha n-lahi nyɛli ni saha kanina ka kasiɣiritali Dagbaŋ ti kpalim la sokam adiini ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ bɛ kum simsibu polo, ka di zuɣu che ka wɔliginsim be kasiɣiritali tuma ni pumpɔŋɔ. Ka di ti yɛn che ka di lee muɣisigu ti Dagbaŋ la ka adiini kam ti mali bɛ ni yɛn doli so’ shɛŋa n-simsira bɛ nriba kabiri ni ka yɛlɣɔɣ’ gbaliŋ ku beni. Din bahindi nyaaŋa, n vihigu maa puuni nyɛla zaŋ chaŋ kasiɣiritali tuma polo nyɛla din nyɛ tuun’ gahindili pam ti Dagbamba ka di tu ni ti zaŋ li niŋ talahi ti maŋa di bɔhimbu polo. 5.3 N ni mali shɛli n-tiri zama. N ni mali shɛli n-tiri ninvuɣ’ so ŋun gba ti bɔri ni o niŋ vihigu zaŋ kpa n tuma ŋɔ tatabo polo n-nyɛ, o ti kpaŋmi o maŋa ka o ti pii ninvuɣ’ shɛŋa o ni yɛn pii ka bɛ sɔŋ o ka o tuma maa ka bɛ zooi gari n dini ŋɔ. N ni bɔri ni n yɛli ŋun kam ti yɛn niŋ vihigu ŋɔ tatabo ni o baŋmi ni nimɔhi n-nyɛ li. Dinzɣu di tu ni o ti mali shili viɛnyɛla ka naan yi kpe din ni. Din bahindi nyaaŋa nyɛla, n kpaŋsiri lala nira ŋɔ ni o ti lahi kpaŋmi o maŋa ka o zaŋ n tuma ŋɔ ka di nyɛla soli ka n daa yooi m-bahi o ni o pili. 5.4 Tuma ŋɔ kolivaai Yɛlimaŋli, vihigu ŋɔ nyɛla din di ma saha pam, amaa di zaa yoli di nia nyɛla din pali. Vhigu ŋɔ nyɛla din vihi kasiɣiritali ni nyɛ shɛli ŋɔdua. Tuma ŋɔ nia mi nyɛla din vihi wuhi kasiɣira ni nye so ni bɛ tuma Dagbaŋ. Di nia n-lahi nyɛli ni di kahigi wuhi so’ shɛŋa kasiɣiriba ni dolisimsira kum shɛm ni di yɛlimuɣisira ni nyɛ shɛli. N vihigu ŋɔ daa lahi vihimi ni di labisi bɔhisi kamani; 1. Ŋuni n-nyɛ kasiɣira? 2. Ŋuni n-leei tu ni o nyɛ kasiɣira 3. Wula ka bɛ wumsira kasiɣira? 4. Kasiɣiritali nyɛla daankali? 5. Kasiɣira tuma so yi kani 6. Saha kanina ka so tilahi pa kasiɣira? Dinzuɣu, n vihi m-bo baŋsi zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. Baŋsim shɛŋa n ni daa deei kpamba sani ŋɔ daa sɔŋ ma ka mali ma shili viɛnyɛla ka n tum tuma ŋɔ dɛde. 5.5 Naabu. Yɛlimaŋli, n vihigu ŋɔ bi wuhi ni n nyɛla ŋun tum tuma ŋɔ n-naai. Tuma pam na beni ka na bi tum zaŋ jɛndi kasiɣiritali polo. N ni tum tuun’ shɛli ŋɔ n kpiɛŋ tariga m-bala, amaa di bi wuhimi ni di zaa m-bala. Dinzuɣu m mali tahima ka lahi suhiri Naawuni ni so gba ti yi polo n-tuɣi n ni zani shɛli ŋɔ, din ni che ka Dagbani yɛltɔɣa mali tooni chandi bee din yɛn sɔŋ ka Dgbaŋ kay ni taada ku kpi bee n-gbarigi. Dinzuɣu, n tuma ŋɔ nia nyɛla din pali, dama di nyɛla din labisi vihigu ŋɔ bɔhisi maa bee di nyɛla din labisi vihigu ŋɔ ni daa bɔhi bɔhi’ shɛŋa maa zaa. Kpeen’ shɛba sani ni daa tooi chaŋ ka bɛ sɔŋ ma ka n tuma maa niŋ tabata maa n-nyɛ: i. Yipiɛlli naa ŋɔdua kasiɣiri kpɛma ii. Silimbɔma naa ŋɔɣu kasiɣisiri kpɛma iii. Issahaku Fusheini ŋɔdua sapashinkpɛma iv. Napari Alhassan kasiɣira ŋɔdua v. Pemaŋ-wulana Kpilo kasiɣira vi. Tahidu Abdulai ŋɔdua kasiɣira Kpamba ŋɔ zaa nyɛla ban sɔŋ ma pam zaŋ chaŋ tuma pali niŋbu polo. N vihigu ŋɔ puuni m mini niriba pam puha daa nyɛla din yooi taba zuɣu, ka bɛ daa kpaŋ bɛ maŋa n-ku saha ka sɔŋ ma ka n tuma ŋɔ nia ni nyɛ shɛli pali viɛnyɛla. .4 Vihigu bɔhisi Bɔhi’ shɛŋa n ni daa tooi bɔhi vihigu ŋɔ ni n-nye; 1. Ŋuni n-nye Kasiɣira? 2. Ŋuni n-leei tu ni o nyɛ Kasiɣira? 3. Wula ka bɛ wumsira Kasiɣira? 4. Kasiɣiritali nyɛla daankali? 5. Kasiɣira tuma so yi kani 6. Saha kanina ka so tilahi pa Kasiɣira? 3.5. Vihigu anfaani Vihigu ŋɔ daanfaani nyɛla din galisi pam. Di nyɛla din ni sɔŋ niriba ka bɛ baŋ kasiɣiritali ni nyɛ shɛli ni di dariza. Di lahi nyɛla din ni sɔŋ karimbanima ban wuhiri ti Kaya ni taada ti shikurutinima ni la n-ti pahi karimbihi gba. Di ni lahi sɔŋ ban yɛn vihi kasiɣiritali Dagbaŋ yaɣ’ shɛŋa polo. Gomnanti mini Sabiila taba kpalanzuya Gbunibu Saha shɛli ti ni be ŋɔ Ghana gomnanti malila muɣisigu pam zaŋ chaŋ tiŋgbaŋ ŋɔ lɛbiginsim yɛlibɔra tibu ni, ka di che ka Ghana bomma ni nyamma toontibo niŋ tom. Lɛbiginsim yɛlibɔra tibu n-nyɛ ti ni nya ka shɛli nyɛ gomnanti talahi tuma. Bajɛti liɣiri ni pɔri zuɣu, Ghana yɛlimuɣisira din nyɛ lɛbiginsim yɛlibɔra la, di ni tooi nyaŋ n–ti shɛli gomnanti bajɛti la ni kɔŋko. Pumpɔŋɔ, ti yi yɛn ti tiŋgbaŋ ŋɔ ni bɔri lɛbiginsim binshɛŋa, di ni bɔri ni di di liɣiri din kalinli ni paai Amarika liɣiri tuhituhi tuhili ni pirigili (USƆɛ.5 billion) yuuni kam puli ni zaŋ hali ni yuun’ pia din pa taba na. Dizuɣu, gomnanti zaligu n–nyɛ li, ni di kpaŋsi gomnanti mini sabiila yaɣili kpalanzuya gbunibu (PPP) zaŋ tum tuma din nyɛ di pii gomnanti ʒili la shɛli n–niŋ sabiila kpanjɔɣu mini baŋsim la ni, din yɛn che ka filiŋ muɣisigu shɛli tiŋgbaŋ ŋɔ ni mali zaŋ chaŋ lɛbiginsim yɛlibɔra polo la, ka di tahi tumdisuma na gomnanti tuma ni. PPP tuma mali anfaani pam zaŋ chaŋ lɛbiginsim yɛlibɔra tibu polo. Di che ka gomnanti tooi tiri lɛbiginsim yɛlibɔr’ suma ka di nyɛla sabiila yaɣili liɣiri, daadama mini bɛ tabibi baŋsim, ka bɛ zaŋ tum tuma, ka di zuɣu che ka di niŋ soochi n–ti gomnanti ni mali laɣ’ shɛli la ka di tooi tum tuun’ shɛŋa din gba nyɛ talahi bimbɔra biɛhigu ni. Din yɛn che ka nia maa pali zuɣu, laɣidibo Minisita tumayili yimina ni tiŋgbaŋ zaligu din jɛndi PPP, ni di ti sodoligu din be kasi ka lu n–zahim PPP tuma lɛbiginsim mini di tumbu din gbaai tuma piibu, di vihigu, di nɛma dabu, yɛlibɔra zaŋ tum tuma mini ŋa maalibu, nti pahi tuma kaabu mini di zahinibu. Zaligu maa sodoligu nambu ni, saawara maalibu pam ka gomnanti daa niŋ ban kam kpa talahi kamani liɣiri tumaduri, feeranima tuma baŋsim laɣiŋgunima, Minisita tuma duri nti pahi tuma yaɣa mini Asambuli balibu la zaa. Tuma duri mini nira tɛh’ shɛŋa din daa yina saawara maa ni nyɛla din be PPP zaligu kundi maa ni. DR. KWABENA DUFFOUR Laɣidibo Tuma Minisita DIN BE KUNDI ŊƆ NI Lahibali Tuuli Din be Kundi ŋɔ ni Bachikɔba gbunni A. PILIGU B. TƐHA MAA I. PPP ni nyɛ shɛli II. PPP zaligu nia III. Zalisi ŋan gbubi PPP IV. PPP Tuma ni bɔbi teei yaɣ’ shɛŋa C. YAƔA TALAHI TUMA I. Yaɣa ŋan be PPP II. Gomnanti sɔŋsim III. Tuma Duri IV. Loo Sodoligu V. Barina piri ti taba mini maaligu sodoligu D. PPP TUMA SODOLIGU I. PPP Tuma sodoligu, Gomnanti ni pili Tuun’ shɛli ni II. Sodoligu din be Gomnanti ni bi pili Tuun’ shɛli ni E. PPP KƆNTIRAAJI ZUƔU LIHIBU I. PPP Alikauli zuɣu Lihibu II. PPP Alikauli Taɣibu mini woliginsim III. Alikauli din ʒi Tiŋgbaŋ zuɣu F. LABI VIHI Bachikɔba Gbunni BOT Build, Own, Transfer Sabiila yaɣili ni me lɛbiginsim binshɛli ka su saha shɛli pɔi ka naan zaŋ ti Gomnanti. DMD Debt Management Division Sama zuɣu lihibu yaɣili. GoG Government of Ghana Ghana Gomnanti. IFF Infrastructure Finance Facility Lɛbiginsim yɛlibɔra laɣidira. MDAs Ministries, Departments and Agencies Minisita tuma duri, Bɔbani tuma du’ bihi mini du’ kara. MMDAs Metropolitan, Municipal and District Assemblies. Asambuli duri balibu diba ata la (Asambuli bihi, Asambuli saɣisa, ni Asambuli kara). MOF Ministry of Finance Laɣidibo Minisita tumayili. NDPC National Development Planning Commission Tiŋgbaŋ Lɛbiginsim buɣisibu Komshina yaɣili. NIP National Infrastructure Plan Tiŋgbaŋ Lɛbiginsim yɛlibɔra sodoligu. PAU PPP Advisory Unit PPP Saawarimaalibo yaɣili. PDF Project Development Facility Tuma Lɛbiginsim Laɣizaa/Laɣidira. PFA Project and Finnancial Analysis Unit Tuma mini Liɣiri Laasabumaalibo yaɣili. PID Public Investment Division Gomnanti Liɣiri Laasabumaalibo Yaɣili PMU Project Management Unit Tuma zuɣu Lihibu Yaɣili. PPP Public-Private Partnership Gomnanti mini Sabiila yaɣili Kpalanzuya Gbunibu. SME Small and Medium Scale Enterprises Dagu’ bihi mini Dugu’ saɣisa. SPV Special Purpose Vehicle Kompini shɛli bɛ ni kpa ni di tum tuma (tuun’ shɛli kompini). VGS Viability Gap Scheme So’ shɛli (di ni tooi nyɛ liɣiri) din yɛn che ka PPP tuma tooi tum. TIŊGBAŊ ZALIGU DIN JƐNDI GOMNANTI MINI SABIILA YAƔILI KPALANZUYA GBUNIBU Sabiila nuu timbu tiŋgbaŋ lɛbiginsim yɛlibɔra mini tuma din jɛndi gomnanti tuma viɛnyɛliŋga tuma. A. PILIGU 1. Tiŋgbani lɛbiginsim yɛlibɔra mini tuma nyɛla dunia gomnantinima zaa talahi tuma la ni yini. Lɛbiginsim yɛlibɔra kamani (pala, niɣilimbuɣim, ziliji naba, konyurisuŋ bɔbu mini sabita kpaŋsibu, sitimanima zaashɛhi mini alipile paakinima) nyɛla daantal’ kpɛma zaŋ chaŋ tiŋgbaŋ bomma ni nyamma toontibo mini lɛbiginsim polo. Din pahi, biɛhigu mini ʒilɛli lɛbiginsim yɛlibɔra kamani karinzɔndi mini ashibitinima, gomnanti yiligbɛra mini tuma duri, kaya ni taada yɛlibɔra ni biɛhigu yɛlibɔra nyɛla din kpa talahi ʒɛmani ŋɔ ʒilɛya puuni. Dunia tiŋgbana ni zaa, vihigu wuhiya ni tiŋgbaŋ lɛbiginsim yɛlibɔra mini bɔmma ni nyamma kpini taba. 2. Amaa liɣiri kalinsi tiŋgbana ni tahi lɛbiginsim so’ pala na n-ti tiŋgbana lɛbiginsim yɛlibɔra mini tuma laɣidili polo. Gomnanti talahi tuma din nyɛ tiŋgbaŋ lɛbiginsim yɛlibɔra mini tuma bɔbu la yi pa nyɛla din nyari sɔŋsim din nyɛ sabiilanima baŋsim tuma mini laɣidili polo. Lala zuɣu, tiŋgbani ŋɔ gomnanti yi pa zaŋla soya ŋan jɛndi zalisi mini zalisi taɣibu so’ pala, laɣidibo soya, pintibo mini tuma duri kunzɔbu ni di sɔŋ sabiilanima nuu timbu tiŋgbaŋ lɛbiginsim yɛlibɔra mini tuma bɔbu ni. 3. Di zuɣu Gomnanti mini Sabiila kpalanzua gbunibu sodoligu la (PPP) nyɛla din yihi palo Gomnanti nia din nyɛ ni o viɛligi tuma mini daa din lu n-zahim (bee n-kuli bala) ni tiŋgbaŋ ŋɔ lɛbiginsim yɛlibɔra mini tuma Ghana tiŋgbaŋ ni. Gɔmnanti mi ni PPP pala gomnanti lɛbiginsim yɛlibɔra la zaa laɣidili tilaa, di zuɣu PPP sodoligu maa tu ni nira lihi li kamani din sɔŋda ka pa din yɛn kana zani gomnanti tuma din nyɛ din yoori soli tiri daabihi taba kpaɣibu la zaani. PPP tu ni di tum tuma la saha shɛli din yɛn nyɛ tuun’ shɛli din mali liɣiri dariza n-gari sabiila kɔŋkɔ bee gɔmnanti kɔŋkɔ tuma ni yɛn tum shɛm. 4. Sabiila tiŋgbani lɛbiginsim yɛlibɔra mini tuma tibu ni tahi tuma din mali liɣiri dariza na ka che ka gomnanti zaŋ sabiila tuma tumbu baŋsim mini di yiko n-che ka niriba di di daanfaani. Din pahi, din che ka gomnanti baŋdi viɛnyɛliŋga laɣ’ shɛŋa zaa bɛ ni ku n-niŋ lɛbiginsim tuma ni ka kpaŋsi tuma vihibu viɛnyɛliŋga ka o mini sabiila yaɣili lahi piri barina kam din beni n-ti taba. 5. Dunia puuni milinsi wuhiya ni tiŋgbani yi mali zaligu din gahim ka mali di dahali zaligu mini tuma soya nti pahi laɣizaa mini sɔŋsim shɛŋa sodoligu ka niŋ talahi ti gomnanti nyɛla din ni kpaŋsi PPP tuma. Ghana gomnanti yi n-zani ni o kpa laɣidibo soli mini alikaali soli ni tuma tumbu so’ shɛŋa ŋan be kasi ka che ka muɣisigu ku be PPP tuma soya zuɣu. 200ɔ yuuni la ni, Ghana daa yina kpa PPP zaligu sodoligu. Amaa bɛ daa bi zaŋ li tum tuma. Zal’ palli ŋɔ din nyɛla din ti tooni ka zaŋ 200ɔ zalisi la pahi ni di tum tuma. 6. PPP sodol’ palli ŋɔ nyɛla din wuhiri PPP lɛbiginsim tuma soya ka di nia nyɛla di kahigi wuhi ban kam nuu be dini ni gomnanti zaŋ li mi niŋ talahi ti o maŋa, ni o mini sabiila nyɛla ban ni gbuni kpalanzua n-tahi tiŋgbaŋ lɛbiginsim yɛlibɔra mini tuma na. Gomnanti ti yɛda ni PPP zaligu zaŋ tum tuma puuni, sabiila yaɣili nyɛla din ni tooi ti so’ shɛli din niŋ kamaata zaŋ chaŋ lɛbiginsim yɛlibɔra zalibu mini di yulibu zuɣu, ka che ka dariza be yamɛbo mini ŋa maalibu ni. PPP zaŋ tum tuma gomnanti nia nyɛla di zaŋ yiko ŋɔ n-sɔŋsi Ghana lɛbiginsim nianima ka sɔhibiɛɣuni niriba sa di ʒɛmana tuma daanfaani, ka fara baligu ka biɛhigu ti tooni. B. TƐHA MAA NI NYƐ SHƐLI I. PPP ni nyɛ shɛli 7. PPP nyɛla kɔntiraaji shɛli gomnanti mini sabiila ni laɣim gbaai, ka laɣim gbaai maa nia nyɛ di ti gomnanti lɛbiginsim yɛlibɔra mini tuun’ shɛŋa gomnanti ni tiri la. PPP laɣim gbaai puuni, sabiila yaɣili tooi ŋmaari tumda bee ka o tumdi gomnanti tuuni zaa, ka zaŋ barina shɛŋa ŋan ni yina ŋme o nyɔɣu ni saha shɛli di ni na yɛn be o fukumsi ni. Di saha, sabiila yaɣili ni di tuma maa anfaani din nyɛ liɣiri (n-doli tuma maa zaligu ni wuhi shɛm), ka lala liɣiri maa ni tooi yila: 8. PPP daanfaani shɛŋa m-bɔŋɔ: a) Lɛbiginsim yɛlibɔra mini tuma tumbu yomyom din be bajɛti ni. b) N-kpaŋsi sabiila yaɣili ni bɛ yina ni so’pala ŋan jɛndi tuma mini tabibi ni laɣibɔbo soya. c) Di yɛligi tinduya mini tiŋgbaŋ puuni liɣiri di n-niŋ tuma ni. d) Gomnanti mini sabiila yaɣili tuma barina piri ti taba. e) Di che ka gomnanti tuma viɛligi ka niŋ bayaana. f) Liɣiri daanfaani din yɛn yi gomnanti liɣiri di n-saɣisi niŋ tuma mini liɣiri maa pirisu viɛnyɛla. g) Bɔmma ni nyamma zoosim ni tuma biɛhigu bayaana niŋbu. h) Tabibi baŋsim zaŋ le niriba. i) Gomnanti tuma yɛlibɔra zaŋ tum tuma nuni malibu viɛliginsim. 9. PPP mali balibu din viɛli pam, din woligi ni daliri, ni di tuma ni bɔbi gbaai shɛli, alikaali biɛhigu barina piribu, ka din galisi pam nyɛ di gabbu mini di zaŋ laɣim tabe. PPP tuuri chirichi kam malila di yugahindili. Amaa PPP tuuni ni tooi mali nahingbana pam ka nahingbari pala ni tooi yina saha shɛli kam. Nahingbana maa shɛli n-nyɛ liɣiri bon niŋ tume din tumdi waawaayili ni bee ka din palu mi jɛndi sabiila yaɣili tuma yɛla tɛhibu, buɣisibu, mɛbu, zaŋ tum tuma, malibu ni tuma maa liɣiri bɔbu, ka deei barina maa jɛnda. Kahigibu wuhiya ni sabula tuma sulinsi pala PPP. Din pahi, liɣiri du n-niŋ tuma ni, ka bi zaŋ di barina ŋme sabiila yaɣili din ni di saha shɛli, pala PPP. II. PPP Zaligu Nianima 10. Zaligu maa nia kpana nyɛla: a) Di zaŋ gomnanti tuma laɣidido ŋme sabiila yaɣili ŋan yi tiŋgbaŋ ni mini tinduya dahi ni na ka di tɔŋ gomnanti liɣiri di n-niŋ lɛbiginsim yɛlibɔra mini tuma ni. b) Di kpaŋsi ka sɔŋsi sabiila yaɣili liɣiri di n-niŋ gomnanti lɛbiginsim yɛlibɔra ni, ka di myɛla di chɛmi ka nyɔri be PPP tuma liɣiri ni ka be kasi. c) Di che ka lɛbiginsim yɛlibɔra mini tuma benibu nabi ka mali dariza viɛnyɛla. d) Di che tuma biɛhigu dariza saɣisi tiŋgbaŋ ŋɔ mini tinduya ni biɛhigu darizanima. e) Di gu ka taɣi ŋun niŋ kamaata suhu yubu kamani gomnanti mini ban zaŋ li tumdi tuma ni ban kam pahi yɛlibɔra n-kpɛhi jina ni. f) Di kpa laɣiŋgu shɛŋa ŋan ni tum tuma ka be kasi ka jɛndi PPP tuma biɛhigu ni di kpaɣi bo soya. g) Di bo sodoligu din yɛn bo lɛbiginsim n-ti PPP tuma barina piri ti taba soya. h) Di kpaŋsi Ghana tiŋbihi sabiila yaɣili nuu timbu, gomnanti lɛbiginsim yɛlibɔra mini tuma bɔbu ni. 11. Zaligu ŋɔ nyɛla din kpa ni di kpaŋsi lɛbiginsim yɛlibɔra mini tuma balibu bayaana niŋbu yomyom. Dimbɔŋɔ nyabu yɛn yila tuma tumbu yomyom ni, gomnanti laɣidibo piri saɣisi taba, laasabu maalibu viɛligibu ni, ka mali nia ni lɛbiginsim yɛlibɔra laɣidili mini di zuɣu lihibu jɛndi sabiila yaɣili. III. PPP Yɛlikpana 12. Yɛlikpan’ shɛŋa zuɣu Ghana PPP tuma zaa ni yɛn ʒiya m-bɔŋɔ: 13. Din lahi pahi, PPP tuma zaa yɛn dolila zalisi ŋan doli ŋɔ na: IV. PPP tuma ni bɔbi teei yaɣ’ shɛŋa 14. Zaligu ŋɔ yɛn kpinila gomnanti tuma yaɣa zaa ka di nyɛla bɛ ni yɛn du n-tam shɛli zuɣu, di yi niŋ ka di zani tuun’ gahinda zaani, ka mali asama n-ti gomnanti mini ban mali li kuri bɛ bukaata, ka za n-ti tuma din mali liɣiri dariza zaani ka saɣi ti tuma barina zaŋ ti taba. 15. Yaɣili din jɛndi PPP zaligunima nyɛla bɛ ni yɛn lɛbigi ka di tooi deei lala yaɣili maa ko yɛlibɔra ka di mini Ghana gomnanti PPP tuma zaligunima doli taba. C. YAƔA TALAHI TUMA I. Yaɣa ŋan be PPP ni 16. PPP tuma ni che ka yaɣili kam nira zaŋ o zaŋsim niŋ tuma din kpini bɛ baŋsim mini milinsi yaɣili polo. Zaŋ kpa gomnanti yaɣili polo, di dii pala saawara gbaabu mini lɛbiginsim yɛlibɔra baŋbu ni gomnanti tuma yaɣili yɛlibɔra ni nini zaŋ kpa tiŋgbani lɛbigibu mini ʒilɛ’ shɛli zaligunima polo, amaa ka lihiri ŋɔnima zaa zuɣu ka lahi kpaŋsiri ni PPP tuma nia pali. 17. Zaŋ kpa sabiila yaɣili polo, bɛ nia kpani nyɛla bɛ bo lɛbiginsim yɛlibɔra maa mini neen’ shɛŋa ŋan niŋ kamaata ka gomnanti mini ban mali li kuri bɛ bukaata tuma yaɣa maa ni viɛnyɛla. PPP tuma ni, tuma maa biɛhigu ni yɛn be shɛm mini di mɛbu, ni di zaŋ tum tuma, di lihibu, di maalibu ni liɣiri din yɛn di n-niŋ yaɣa ayi maa kpalanzuya gbunibu tuma maa ni, ka bɛ ni yo ka di doli tuma ni tum shɛm. Bɛ ni vihi nya barinanima ŋan beni ka zaŋ ŋa sɔŋ yaɣi shɛli ban ni tooi zaŋ li ŋme bɛ nyɔɣu viɛnyɛla ka laɣidibo pam kani. II. Gomnanti Sɔŋsim ɛ8. Gomnanti ni ti tuma nɛma balibu pam ni ŋa sɔŋ tuma maa tumbu shili maalibu mini liɣiri din yɛn che ka tuma maa ku zani soli, m-pahi ŋan doli ŋɔ na zuɣu: a. Tuma Lɛbiginsim Laɣidira (PDF) Ghana gomnanti ni kpa tuma lɛbiginsim laɣidira ka di doli PPP tuma sodolisi. Tuma lɛbiginsim laɣidira yɛn tumdimi ka di doli di ni simdi ni tuma tumdi dede shɛm mini zalisi sodol’ shɛŋa bɛ ni zaŋ ti tuma maa manjanima mini ban mali li kuri bɛ bukaatanima. Tuma lɛbiginsim laɣidira ni di liɣiri niŋ tuma piligu vihigu ni, tuma din mali liɣiri dariza zahimbunima mini tuun’ shɛŋa ŋan ni tooi tum mini gubu bɔhimbu ni. Din pahi di ni sɔŋ PPP laɣidibo tuma saawarimaaniba bɛ ni yina tumdi tuma maa mini tuma maa buɣisi bahi ni zaŋ tum tuma hali nti paai sabiila yaɣili bo kɔntiraaji so ŋun yɛn tum tuma maa ka bɛ dihi bɛ nuhi gbana zuɣu. Lala liɣiri maa yɛn nyɛla laɣ’ shɛli sabiila yaɣili ninvuɣ’ so ŋun di kɔntiraaji maa ni yɛn yo shɛli ka di lahi zaŋ li n-kpe tuun’ shɛŋa gba shili maalibu vihigu ni yaha, ballante saha shɛli bɛ ni ti di tuma maa daa naai. b. So’ shɛli Din Yɛn Che Ka PPP Tuma Tooi Tumda (VGS) Ghana gomnanti ni sɔŋsi din lu n-zahim Ghana lɛbiginsim sodoligu ka bomma ni nyamma soli zuɣu, di nyɛla din simdi, amaa ka liɣiri lee kani ni di tum di tuma maa. Ghana gomnanti ni kpa so’ shɛli din yɛn che ka PPP tuma tooi tumda zaŋ jɛndi PPP sodol’ pala, din ʒe ninvuɣ’ shɛba ban tu ni bɛ lihi ka PPP sodolisi la tum tuma mini ninvuɣ’ shɛba ban yɛn zaŋ PPP lɛbiginsim yɛlibɔra tum tuma bee ban yɛn di di daanfaani. VGS nia nyɛla di doli soli din tuhi m-bo pina n-ti PPP tuun’ shɛŋa ŋan simdi tumbu ka naan ku tooi tum ka pa ni gomnanti nuu n-kpe di ni? c. Lɛbiginsim Yɛlibɔra Laɣidira (IFF) PPP yi yɛn di nasara, di tu ni di mali luɣ’ shɛli di liɣiri ni yɛn yirina waawaayili ka di nyɛla Ghana liɣiri la n-nyɛ li. Ghana gomnanti ni kpa lɛbiginsim yɛlibɔra laɣidira toto pɔŋ bee laɣiŋgu, ni di bo laɣ’ shɛli din yɛn tumdi PPP tuma, lala liɣiri ŋɔ nyɛla di ni yɛn zaŋ shɛli paŋdi PPP tumanima ka di yihiri nyɔri na. Di ni bo zalisi din jɛndi so’ shɛli gomnanti ni mali nia ni o doli sɔŋdi PPP tumanima ŋɔ. III. Tuma Du’ kpana ɛ9. Ghana Gomnanti ni kpa tuma du’ shɛŋa din yɛn lihi ka PPP tuma tum nya nasara. Tuma duri ŋɔ nyɛla ŋan yɛn sɔŋ tuma balibu ŋɔ: 20. Tuma duri ŋan n-yɛn tum tuun’ kpana maa: A. Gomnanti laɣidibo Minisita tuma yili 2ɛ. Gomnanti laɣidibo Minisita tuma (MOF) yaɣ’ shɛli din nyɛ Tuma mini laɣidibo kahigibu (PFA) yaɣili la n-lihiri PPP tuma lɛbiginsim zuɣu ka di tuma nyɛ li ni di kpa alikaali zalisi, ka kpa tuma duri yaɣa mini fukumsi zaligu sodolisi n-ti PPP tuma. Gomnanti laɣidibo tuma yaɣili tuma n-nyɛ li ni bɛ che ka PPP lahibaya mini bɛ kundinima din jɛndi gbubirisuŋ paai zama. 22. Gomnanti liɣiri ku n-niŋ bomma ni yaɣili (PID) din be Gomnanti laɣidibo tuma yaɣili la ni che ka di yaɣi’ shɛli din nyɛ tuma mini laɣidibo kahigibu yaɣili la mini PPP saawara maalibu yaɣili ka bɛ leei ban lihiri PPP tuma zuru ka tiri Asambulinima mini kɔntiraajinima ban gomnanti tuma yaɣili sɔŋsim ka lahi nyɛ bɛ saawarimaaniba. I. Tuma Mini Laɣidibo Kahigibu (PFA) Yaɣili. 23. Bɛ ni kpa yaɣili Gomnanti laɣidibo tumayili ka di tuma nyɛ PPP tuma mini laɣidibo kahigibu. PFA yaɣili maa yɛn nyɛ PPP tuma saɣi ti laɣiŋgu la tuma duu ka bɛ tuma yɛn nyɛ bɛ be PPP tuma balibu zaa sunsuuni, din yɛn beni bee n-ka Gomnanti laɣidibo tuma yaɣili ka nyɛ din lihiri PPP tuma mini PPP tuma saɣi ti vihigu soya zuɣu. 2ɔ. Tuma mini laɣidibo kahigibu (PFA) yaɣili tuun’ kpɛma ni nyɛ shɛli n-yɛn nyɛ: II. PPP Saawara Maalibu Yaɣili 25. PPP saawara maalibu yaɣili (PAU) yɛn nyɛla yaɣili m-be Gomnanti laɣidibo tuma yaɣili. PPP saawara maalibu yaɣili ni kpaŋsi PPP tuma din ni tum ka banchi saɣi ti li ka di kuli ni beni n-tiri tiŋgbaŋ PPP tuma zaligu tooni. 2ɣ. PPP saawara maalibu yaɣili talahi tuma n-doli ŋɔ na: III. Sama Zuɣu Lihibu Yaɣili (DMD) 27. Sama zuɣu lihibu yaɣili (DMD) din be Gomnanti laɣidibo tuma yaɣili ni gbubi PPP tuma gomnanti laɣidibo yuuni, ka mi liɣiri din diri niŋda mini laɣ’ shɛŋa ŋan diri niŋdi tuma maa ni ka ka laasabu maalibu la ni ka ʒi gomnanti zuɣu m-pahi bɛ ni zaani tiri laɣidibo shɛŋa ka ŋa yiri PPP tuuni kami ni na. Sama zuɣu lihibu yaɣili tuma n-yɛn nyɛ: IV. Bajɛti Yaɣilio 28. Bajɛti yaɣili ni kpa sodoligu ka di laɣim PPP tuma lɛbiginsim ka di leei yuuni bajɛti tuma ka kuri liɣiri niŋdi m-pahi laɣidibo shɛli yɛla nira ni bi tɛhi ka di gba yɛn yi bajɛti maa ni na. Bajɛti yaɣili maa ni che ka yɔri kam ka minisita tuma duri, bɔba ni yaɣa tuma du’ bihi mini du’ kara (MDAnima) yɛn yo ka di yi PPP tuma kɔntiraaji ni na nyɛla din ku gari tiŋgbaŋ bajɛti. B. PPP Tuma Saɣi ti Laɣiŋgu 29. PPP tuma saɣi ti laɣiŋgu nyɛla din yɛn kpa ka di nia nyɛ di lihiri ban su kɔntiraaji fukumsi bɔhisi ka bɛ tooi tum PPP tums ka ni nyɛla ban mali yiko ni bɛ saɣi ti PPP tum aka di doli zaliyu saɣi ti sodoligu la zaligu ŋɔ ni ka zaligu din kahigi viɛnyɛla naan yi kpa. 30. Niriba ban be PPP tuma saɣi ti laɣiŋgu maa ni yɛn nyɛla amaa ka bɛ kalinli ku pooi ban doli ŋɔ; 31. PPP tuma saɣi ti laɣiŋgu maa yɛn nyɛla tuma mini laɣidibo tuma yaɣili (PFA) ban be Gomnanti laɣidibo tuma yaɣili la ni yɛn tumdi shɛli, ka di yɛn nyɛ PPP tuma saɣi ti laɣiŋgu maa gbaŋŋmara tumaduu. PPP tuma saɣi ti laɣiŋgun i tooi bo baŋdisa pahi di yi kpa talahi. C. Daabiligu mini Feera minisita tumayili. 32. Minisita tumayili ni kpaŋsi dagu’ kara mini zaɣ’ saɣisima zaa ka bɛ zaŋ bɛ nuu kpɛhi PPP tuma soya ni ka di nyɛla bɛ yɛn kpaŋsila Ghana tiŋbihi daguya, bɛ baŋsim lɛbu tuuntumsa ni mini dagu’ kara mini dagu’ saɣisima lahibali molo molibu puuni. D. Minisita kpamba laɣiŋgu (Kabinɛti) 33. Minisita kpamba laɣiŋgu (kabinɛti) n-yɛn nyɛ fukumsi shɛli din yɛn saɣiri tiri PPP tuma ka di doli saɣi ti sodoligu ni wuhi shɛm zaligu ŋɔ ni pɔi ka zaligu din kahigi viɛnyɛla ti naan yi kpa. E. Asambulinima laɣiŋgu 3ɔ. Minisita tuma duri, bɔba ni yaɣa tuma du’ bihi mini du’ kara (MMDA) laɣiŋgu, bɛ jina tɔbu ʒia puuni n-yɛn nyɛ ban yɛn saɣiri tiri PPP tuun’ shɛŋa MMDA yaɣa ni tum ka di doli saɣi ti sodoligu ŋɔ mini zal’ shɛŋa bɛ ni na yɛn kpa. F. Palimɛnti 35. Palimɛnti n-yɛn nyɛ bahibu fukumsi shɛli din yɛn saɣiri tiir PPP tuma, di niŋ ka PPP tuma bɔri ni Palimɛnti saɣi ti li, ka di doli zaligu ni wuhi shɛm zaligu ŋɔ ni mini zaligu din kahigi viɛnyɛla ka na yɛn kpa. Dimbɔŋɔ n-yɛn che ka niriba suhu yubu nyari gubu ni taɣibu. G. Tiŋgbani lɛbiginsim jina tɔbu yaɣili (NDPC) 3ɣ.Tiŋgbani lɛbiginsim jina tɔbu yaɣili mini ban su kɔntiraaji tuma tibu fukumsi ni zaŋ bɛ kpalanzua gbuni taba m-bo tiŋgbani lɛbiginsim sodoligu (NIP). PPP tuuni kam ka ban su kɔntiraaji tuma fukumsi yi pili, yɛn nyɛla din yɛn yi sodol’ shɛli din yi kɔntiraajitiriba fukumsinima sani na, di yi pa lala, di tu ka Tiŋgbani lɛbiginsim jina tɔbu yaɣili nyɛla bɛ ni yɛn daŋ bo shɛli saɣi ti bɛ sani. H. Gomnanti Kɔntiraajitiriba 37. Ban yɛn mali PPP tuma n-tumda n-yɛn nyɛ gomnanti kɔntiraajitiriba ka bɛ be Ghana gomnanti mini MDAnima ni MMDAnima sulinsi ni ka kɔntiraajitiriba ban pahi nyɛla ban tu ni bɛ bo niriba PPP tuma lɛbiginsim ni ka sɔŋsim yiri PPP saawara maalibu yaɣili (PAU) ni na. Di yi lu n-zahim, kɔntiraajitiriba maa, balle Minisitanima tuma yaɣa la nyɛla bɛ ni yɛn kpaŋsi shɛŋa ka ŋa kpa tuma zuɣu lihibu yaɣa (PMU), ka ŋa sɔŋ tuma baŋbu, yɛlibɔra mini yaɣa ŋan pahi kahigibu, PPP kɔntiraaji tuma tuuli tɛha buɣisibu ni nyɛ shɛli mini PPP kɔntiraaji tuma gbubbu mini di kaabu ni di lahibali zaŋ ti mini zahimbu ni. I. Gomnanti Alikaali yaɣili 38. Gomnanti Alikaali yaɣili, Gomnanti laɣidibo tumayili alikaali yaɣili sɔŋsim mini bɛ saawara ni, bɛ ni che ka PPP tuma gbaabu doli Ghana zalikpana. J. Fukumsi Zaliguyilinima 39. Fukumsi zaliguyilinima ni che ka PPP kɔntiraaji tuma, din dee yi niŋ ka di ni mali sɔŋsim farigu yɔbu ni, yɛn nyɛla din lu n-zahim ka tɔŋ zal’ suma zalibu soya. IV. Alikaali sodoligu ɔ0. Gomnanti ni bo alikaali soli din mali nintiɣili ka lu n-zahim ni fukumsi tuma sodoligu din ni gu PPP tuma soya tiŋgbani ŋɔ ni. Dimbɔŋɔ yɛn niŋmi ni di che ka zalisi ŋan lu n-zahim kamani kpaɣibo tuma mini tiŋbihi zaŋ pahi ni biɛhisuŋ gubu ni buɣisa ni palo ni doo nyɛla ŋan yɛn yina PPP alikaali mini di fukumsi sodolisi maa ni na. M-mali hali ka bɛ ti kpa PPP zalikpana, PPP tuma nyɛla zaligu ŋɔ ni yɛn gu shɛli ka di zaŋ tum tuma ni doli gomnanti nɛma dabu soya. V. Barina piri ti taba mini tuma gbubbu sodoligu ɔɛ. Din bi ŋmani gomnanti nɛma dabu soli, luɣ’ shɛŋa gomnanti ni mali barinanima zaa ŋmɛri o nyɔɣu ni bee barinanima maa shɛŋa ŋmɛri o nyɔɣu ni, barina shɛŋa ŋan yiri PPP tuma nyɛla bɛ ni mali shɛli tiri yaɣ’ shɛli (sabiila bee gomnanti) din za za’ shɛli din ni tooi deei li. ɔ2. Barina maalibu sodoligu nyɛla bɛ ni yɛn kpa shɛli ka di gbaai barina kam zaa ni so’ shɛŋa bɛ ni yɛn doli n-nyandi ŋa. Tuma piligu vihigu din jɛndi PPP tuuni kam nyɛla bɛ ni yɛn bo n-gbaai shɛli ka daɣiri kani ka wuhi/buɣisi bɛ ni yɛn piri tuma maa yaɣ’ shɛŋa mini yaɣ’ kpana barina, nti pahi barinanima ŋan kpini yaɣa maa zaa. Kɔntiraaji zaligu ni gbuni alikauli shɛli PPP tuuni kam ni yɛn jɛndila barina piri ti ba soli. Sodoligu din lihiri gomnanti yuuni laɣidibo la laasabu maalibu barina din kpini zani ti shɛŋa bɛ ni zaŋ PPP lɛbiginsim tuma yɛlibɔra n-ti ni bɛ mali. Gomnanti sɔŋsim ni tooi beni di yin iŋ ka barina sodohgu tuni di beni. D. PPP TUMA SOYA I. PPP tuma soya Gomnanti maŋmaŋ ni pili tuun’ shɛli ni. ɔ3. Ninvuɣ’ shɛba ban be PPP nima ni zooya, ka yi luɣa pam ni na, ka mali nia kɔŋkɔba. Di zuɣu kpalanzuya gbunibu maa tu ni di mali sodoligu shɛli bɛ ni yɛn doli sariyasariya ka tuma maa tumdi ka di yɛlli kam ne kasi. Di tu ni gbana sabi viɛnyɛla n-doya tuma maa tumbu yaɣili kam saha. Di tu ni nira baŋ ni PPP tuma nɛma dabu zuɣu saɣi ti ni tooi di saha waɣila soya maa yi bi doli viɛnyɛla. Bɛ yɛn piirila PPP tuma yaɣ’ shɛŋa ŋan be tiŋgbaŋ ŋɔ lɛbiginsim yɛlibɔra sodoligu (NIP) la ni, ka nyɛla din ni tooi tahi lɛbiginsim na PPP ni. Din yɛn che ka PPP tuma tumdi ka mali dariza ku lahi ne kasi saha kam zuɣu, gomnanti yaɣili nianima mini sabiila yaɣili nianima nyɛla bɛ ni yɛn vihi shɛli viɛnyɛla n-nya di doli alikaali zalisi mini PPP sodolisi zalisi, nti pahi so’ shɛŋa bɛ ni doli m-piiri ban yɛn tum tuma maa ka nya bɛ ni zaŋ tiŋbihi nuhi kpɛhi di ni shɛm. Di ni lahi che ka bɛ baŋ sabiila yaɣ’ shɛli ŋan yɛn jɛndi tum tuma maa (SPVs). ɔɔ. Minisita tuma duri, bɔba ni yaɣa tuma du’ bihi mini du’ kara (MDAnima) mini kontirajinima nyɛla ban yɛn doli soya ŋɔ n-che ka PPP tuma tum kaliŋkaliŋ, PPP saawara maalibu yaɣili (PUA) mini ban tuma saawara maalibu baŋsim sɔŋsim ni: a. Tuma Piligu ɔ5. Minisita tuma duri, bɔba ni yaɣa tuma du’ bihi mini du’ kara (MDAnima bee MMDA) (ban tiri kɔntiraaji) yi ti kuli nya tuun’ shɛli din ni tooi leei PPP tuma, tuma duu maa gbaabu gbaŋ pahi: b. Tuma piligu tuuli vihigu Tuuli saɣi ti ɔɣ. Din yɛn che ka bɛ baŋ ni PPP tuuni nyɛla gomnanti ni yu shɛli, ban tiri kɔntiraaji maa tu ni bɛ niŋ tuma piligu tuuli vihigu n-nya: ɔ7. Minisita tuma duu kam mini di tuma zuɣu lihigu yaɣili (PMUs) tuma n-yɛn nyɛ li ni bɛ vihi tuma piligu tuuli vihigu gbana ŋan be bɛ tuma duu yaɣili ni. ɔ8. Saɣi ti shɛli yɛla din be satarili ɔ7 ni la n-yɛn nyɛ Tuuli (ɛ) saɣiti. ɔ9. Kɔntiraajitira kam ku tirisi tooni n-niŋ tuma piligu tuuli vihigu din nyɛ PPP bahigu dini la ka pa ni bɛ minisita tuma duu mini bɛ tuma lihigu yaɣili (PMU) n-saɣi ti tuma maa ka nyɛla ban pun vihi li bɛ tuma duri ni saha yini maa ni. C. Tuma Piligu Vihigu- Saɣi ti II (din pahi ayi) 50. Yɛl’ shɛŋa ŋan be satarili ɔ9 ni la zuɣu, kɔntiraajitira ni niŋ tuma piligu vihigu muni ka wuhi tuma paɣili ni nyɛ shɛli, ka zaŋ li n-ti MOF mini bɛ PID yaɣili. Tuma piligu vih’ muni maa tu ni: 5ɛ. Kɔntiraajitira ni tooi bo tuma liɣiri tuma lɛbiginsim laɣizaa nima sani n-zaŋ ni tuma piligu vihigu. Di yi ly n-zaŋ ni tuma piligu vihigu. Di yi lu n-zahim, kontiraaji tira mini MOF ni PID tɔɣisigu puuni, kɔntiraajitira ni tooi maali tuma piligu vihigu laɣidili laasabu m-pahi tuma nɛma dabu laasabu ni ka di samli maa ŋme sabiila ŋun yɛn tum PPP tuuni maa. 52. Kɔntiraajitira ku tooi ti soli PPP tuma nɛma dabu saha la ni ka pa ni PPP tuma saɣi ti laɣiŋgu la m-pun sabi n-saɣi ti tuma maa piligu vihigu di yi niŋ ka tuma maa laɣidili zaa paai Ghana shiiri tuhitusa ayi (GHS2,000,000.00), bɛ ni mali yiko ni bɛ tooi saɣi ti tuma din liɣiri ni tooi paai Ghana shiiri tuhituhi pihinu (GHS50,000,000.00) yaɣ’ shɛli la ni. PPP tuma tumbu zaa liɣiri laasabu yi gari Ghana shiiri tuhituhi pihinu (GHS50,000,000.00) minisita kpamba laɣiŋgu shɛli din yuli boli kabinɛti la n-ni tooi saɣi ti tuma maa piligu vihigu la, bɛ mini PPP tuma saɣi ti laɣiŋgu la tɔɣisigi ni. PPP tuma din laɣidili zaa laasabu bi gari Ghana shiiri tuhitusa ayi (GHS2,000,000.00), MOF mini PIDnima n-yɛn saɣi ti lala tuma maa piligu vihigu. Bɛ ni saɣi ti PPP tuun’ shɛŋa zaa nyɛla bɛ ni yɛn sabiri shɛli lahibaya n-tiri kabinɛti chira ata kam yuuni puli ni. 53. Saɣi ti shɛli yɛla din be satarili 52 ni maa n yɛn nyɛ saɣi ti II. (saɣi ti din pahi ayi). d. Gomnanti nɛma dabu soli - Saɣi ti III A mini III B (saɣi ti din pahi ata A mini B). 5ɔ. Pɔi ka nɛma dabu gbaŋ ti naan ti ŋun yɛn tum PPP tuma, kɔntraajitira tu nio deei saɣi ti gbaŋ gomnanti laɣidibo tumayilinima MOF mini PID sani nti pahi PPP tuma saɣi ti alikauli gbaŋ zuɣu. 55. Gomnanti laɣidibo yaɣili MOF mini PIDnima saɣi ti shɛli yɛla din be satari 5ɔ ni maa n-yɛn nyɛ saɣi ti III A. 5ɣ. Gomnanti nɛma dabu sodoligu– 57. Bɛ yi vihi ban bɔri ni bɛ deei kɔntiraji n-naai, amaa ka na bi pii ŋun di kɔntiraaji maa vihigu maa ni, talahi n-nyɛ li ni kɔntiraajitira maa sabi vihigu maa lahibali n-ti MOF mini PID yaɣili ka bɛ wuhi bɛ tɛha zaŋ chaŋ di ni so tum tuma maa ka zaŋ li n-ti PPP tuma saɣitinima, zaligu din jɛndi PPP tuma saɣi ti ni wuhi shɛm la, ka wuhi di ni tu ni bɛ doli so’ shɛŋa zaa m-pii ŋun di kɔntiraaji maa deebu:– 58. Saɣi ti shɛli yɛla din be satarili 57 ni maa n-yɛn nyɛ saɣi ti IIIB (saɣi ti din pahiri ata yaɣili B). e. PPP kɔntiraaji saɣi ti zaligu– Saɣi ti IV (saɣi ti din pahi anahi). 59. Nɛma dabu vihigu yi niŋ naai, pɔi ka kɔntiraajitira sabi PPP kɔntiraaji saɣi ti zaligu, talahi n-nyɛ li ni kɔntiraajitira maa deei saɣi ti gbaŋ PPP tuma saɣi ti yaɣilinima sani din jɛndi PPP kɔntiraaji saɣi ti zaligu sodoligu din be zaligu ŋɔ ni, ni zaligu maa kahigibu din jɛndi tuma ŋɔ; ɣ0. Saɣi ti shɛli yɛla din be satarili 59 ni maa n-yɛn nyɛ saɣi ti IV (saɣi ti din pahi anahi). Dimbɔŋɔ n-yɛn nyɛ PPP tuma saɣi ti sodoligu bahigu. ɣɛ. PPP tuun’ shɛli din laɣidili bɔri Palimɛnti saɣi ti yɛn deela MOF mini PID vihigu mini saɣi ti laɣiŋgu, nti pahi Kabinɛti kpaliŋkpaa saɣi ti pɔi ka bɛ naan zaŋ li ti Palimenti ka bɛ saɣi ti li. II. PPP tuma soya din be Gomnanti maŋmaŋ ni bi pili tuun’ shɛli ni ɣ2. Gomnanti zaligu din jɛndi gomnanti maŋmaŋa ni bi pili PPP tuun’ shɛli ni nia nyɛla di che ka gomnanti ni yu ni sabiila yaɣili mini gomnanti yaɣili niŋ yim zaŋ chaŋ yɛl’ pala nambu mini sabiila yaɣili kpaŋsibu zaŋ chaŋ lɛbiginsim bɔbu la nia pali, ka mali nia ni gomnanti mini ban mali lɛbiginsim yɛlibɔra n-tumdi tuma la nya binshɛŋa din mali dariza n-ti liɣiri PPP daabiligu din be tuma kpaɣi bo ni. Tuun’ shɛli din pa gomnanti maŋmaŋa ni pili shɛli deebu yɛn dolila sabiila yaɣili maa zalisi mini tiŋgbaŋ laɣidibo sodoligu NIP ni saɣi ti li shɛm. ɣ3. Tuun’ shɛŋa din pa gomnanti ni pili shɛŋa zaa vihigu yɛn dolila di yini kam ni yina shɛm ka yɛn nyɛla tuun’ shɛli din ka kɔntiraajitira so tuma yuya ni, ka pa tuun’ shɛli kɔntiraajitira maa ni pun lihi, ka nyɛla tuun’ shɛli din ni tahi lɛbiginsim na ka nyɛla gomnanti zaligu ni saɣi ti shɛli. Din lahi pahi, tuun’ shɛli din pa gomnanti ni pili shɛli tu ni di lu n-zahim tiŋgbaŋ ŋɔ lɛbiginsim sodoligu, ka nyɛ zama ni bɔri shɛli, ka nyɛ takahi zaŋ ti kɔntiraajitira maa, ka kahi nyɛ din kpini saha waɣila tɛha zaŋ kpa lɛbiginsim polo yaɣili maa ni. ɣɔ. So’ shɛŋa di ni yɛn doli n-vihi tuun’ shɛli gomnanti maŋmaŋa ni bi pili yɛn bela PPP kundiwuhirili mini di zal’ gahinda ni. Di yi kuli be ka bo, tuun’ shɛli gomnanti ni bi pili yɛn dolila di ni mali dariza shɛli n-ti liɣiri, tuma baŋsim, nti pahi liɣiri mini bomma ni nyamma vihigu. Gomnanti ni yina ni so’ shɛŋa di ni yɛn doli n-che ka gomnanti ni bi pili tuun’ shɛli mali kpaɣi bo soli. ɣ5. Di ni kuli nyɛ shɛm, gomnanti ni vihi tuma maa chandi nti pahi di nyɛvuli niŋbu ka di nyɛla daabiligu saawarimaana ŋun za o gama zuɣu n-yɛn sɔŋ niŋ vihigu maa. E. PPP KƆNTIRAAJI TUMA MAALIBU I. PPP tuma alikaulinima gbubbu ɣɣ. Kɔntiraajitiraba ban nuu be PPP tuma alikauli gbaabu puuni mali talahi tuma ni bɛ che ka PPP tuma alikauli gbaabu soli doli soli viɛnyɛla n-tum tuma, m-maali, n-kpaŋsi, n-nya kaabu, mini n-yɛli kahigi li, ka kuli doli lala soli maa mini sodolisi maa kamani bɛ ni saɣi ti li shɛm IV shɛm ni maa ni di:– ɣ7. PPP tuma alikauli din kpini kɔntiraajitiraba fukumsi tuma bi yi di ko ka che kɔntiraajitira fukumsi tuma yaɣili baɣa ni bɛ talahi tuma ka che ka bɛ tuma yaɣili maa tuma tum viɛnyɛla n-doli zama ni bɔri shɛm bee ka di tummi ti gomnanti tuma. ɣ8. PPP tuma alikauli din kpini sabiila zaŋ tiŋgbani neeni tum tuma bi woligi di ko ka che kɔntiraajitiriba fukumsi tuma yaɣili ban zaŋ bɛ baɣa niŋ talahi tuun’ shɛŋa ni, ni tiŋgbani neeni maa nya gubu viɛnyɛla n-jɛndi kɔŋsim, zubu, barigibu, saɣiŋgu ni zaŋ tum tuma yaɣi. ɣ9. Gomnanti ni kpuɣi soya m-bo sodolisi ni di che laɣidibo soya ŋan be PPP tuma ni niŋ valiŋ. II. Loo taɣibu mini di woliginsim PPP tuma alikaulinima puuni. 70. Pɔi ka gbaŋ ti sabi bɔri saɣi ti soli Gomnanti laɣidibo tumayilinima mini Gomnanti liɣiri ku n-niŋ bomma ni yaɣili PID n-nyɛ din tu, ka loo taɣibu ti niŋ PPP tuma alikauli ni, m-pahi woliginsim shɛli kam din beni zuɣu n-jɛndi kpaŋmaŋ’ shɛŋa bee yɛl’ shɛŋa ŋan yɛla chɛbu tahiri tɛha na bee m-be PPP tuma alikauli ni. 7ɛ. Gomnanti laɣidibo tumayilinima mini Gomnanti liɣiri ku n-niŋ bomma ni yaɣili PID ni saɣi ti loo taɣibu kam, di nini yi tiɣi ni PPP tuma alikauli, di yi taɣi, na kuli ni tuɣi m-bɔri: III. Alikauli shɛŋa ŋan ʒi tiŋgbani zuɣu 72. PPP Alikauli bee alikauli shɛli din gbaai ni di taɣi PPP tuma alikauli ʒila tiŋgbani zuɣu di yi niŋ ka bɛ daa gbaai alikauli maa kɔntiraajitiriba fukumsinima zuɣu:– F. LABIVIHI 73. Labi vihi ni nimmoo mini sahasaha zaŋ jɛndi sodolisi maa zaa yɛn nyɛla Gomnanti laɣidibo tumayilinima talahi tuun’ kpɛŋ. Labivihi nyɛla din ni niŋ polo ni ka ne n-doya saha shɛli kam. Labi vihi maa ni wuhi so’ shɛŋa ŋan yɛn doli dari gomnanti lɛbiginsim yɛlibɔra neendara ka tooi lahi tahiri tuun’ viɛla tumbu na ka di tooi taɣi PPP tuma sodoligu nyɛviya ni. 7ɔ. Zaligu maa zaŋ tum tuma mini di dolibu nyɛla Gomnanti laɣidibo tumayilinima ni yɛn kaari ka labi vihi shɛli, ka di doli PPP tuma biɛhigu sodoligu ni zaligu maa, mini di ni simdi ni bɛ labi vihi li shɛm ka di tooi che di mali biɛhi yini ni lɛbiginsim shɛŋa ŋan na bi naai mini Ghana PPP tuma yɛligibu. TUMA SAƔI TI SODOLIGU Fukumsi yi saɣi ti bee n–zaɣisi kɔntiraajitiriba noli ni bɛ ku che ka bɛ tum PPP tuma la, nyɛla din yɛn doli zahimbu sodoligu ŋɔ: Zahimbu soli Fukumsi din saɣiri tiri tuma tuma. Lahibali ŋmahi PPP tuma din bɔri ni Ghana gomnanti doli zaligu ɛ7ɔ bee ɛ8ɔ Ghana zalikpana la ni. Minisita kpamba laɣiŋgu/ Palimɛnti Dimbɔŋɔ nyɛla din yɛn tum tuma laɣizaa beni bee di kani. PPP tuma, di piligu ni bee di nari nabu saha maa,ka di laɣimia yaɣi Ghana shiiri tuhituhi pihinu (¢50,000,000.00) Minisita kpamba laɣiŋgu/ Palimɛnti. Di liɣiri ni daa yiɣisi shɛm tuma piligu tuuli vihigu bee tuma piligu vihigu saha yɛn wuhila di piligu maa ni. PPP tuma din laɣimia bi yaɣi Ghana shiiri tuhituhi pihinu zuɣu (¢50,000,000.00) amaa ka PPP tuun’ shɛli MMDAnima ni tumda ka di laɣimia gari Ghana shiiri tuhitusa ayi (2million) zuɣu. Ban saɣiri tiri PPP tuma laɣiŋgu. Di liɣiri ni daa yiɣisi shɛm tuma piligu tuuli vihigu bee tuma piligu vihigu saha yɛn wuhila di piligu maa ni. PPP tuun’ shɛli MMDA ni yɛn deei tum ka di laɣimia bi yaɣi: SODOLISI, TUMA, TALAHI TUMA NI PPP TUMA TUMBU SAHA TUMA BAN SU TUMA TUMA TUMBU SAHA Tuma tiri wuhi /baŋbu PAU sɔŋsim puuni, MDAnima /MMDAnima ni tiri wuhi PPP tuma ka di doli NIP, PIP ni GSGDA. Ka di doli PIP mini NIP tuma sodoligu. Tuma piligu tuuli vihigu shili maalibu/ tɛha maa ni nyɛ shɛli gbaŋ/daabiligu taarihi bɔhimbu MDAnima/ MMDAnima ka nya sɔŋsim ban tiri baŋsim sɔŋsim mini laɣiŋgu shɛŋa baŋ niŋ kaamaata sani. Kamani biɛɣu ɣ0 din zaŋdi tumdi tuma sunsuuni Tuma tiri wuhi/ baŋbu (ɛ) nyaaŋa bee pɔi ka (ɛ) naan yi kana nyaaŋa. Tuma piligu tuuli vihigu saɣi ti/tɛha maa ni nyɛ shɛli sabbu ni–saɣi ti ɛ. PMUnima yaɣili din be MDAnima sani bee ka fukumsi shɛli din niŋ kamaata. (2) naabu nyaaŋa bee (ɛ) nyaaŋa ka (2) din shili pun bi biɛɣu ɛ0 din mali tumdi tuma sunsuuni. Tuma piligu tuuli vihigu zaŋ ti/ tɛha maa ni nyɛ shɛli gbaŋ zaŋ ti MOF- PID. PMUnima yaɣili din be MDAnima sani bee ka fukumsi shɛli din niŋ kamaata. (3a) nyaaŋa. Tuma maa yuli sabbu mini Tuma piligu tuuli vihigu labi vihi saha yini. MOF– PFA/ DMD/Loo/ bajɛti 3(b) nyaaŋa ka niŋ biɛɣu 35 sunsuuni. PPP tuma vihibu ni di doli NIP, PIP ni GSGDA soya. Di vihi baŋ ka wuhi daliri shɛŋa ŋan che ka PPP tuma simdi. Laɣidibo buɣisibu mini PPP tuma balibu. Di che ka di saɣi ti PPP tuma ni chani shɛm MOF saɣi ti tuma piligu tuuli vihigu mini PPP tuun’ shɛli din ni tooi tum. MOF–PFA/DMD Loo/bajɛti/ tuma saɣi ti laɣiŋgu Di che ka tuma piligu vihigu niŋ yaɣili (5) nyaaŋa. Kɔntiraajitiriba sani. Di doli kɔntiraajitiriba ni saɣi ti shɛli. MOF ni labi vihi ka saɣi ti Tuma piligu vihigu gbaŋ muni maa zaa MOF-PFA Tuma tumbu dabisa 30 sunsuuni. Di yɛn yila tuma maa daa din yiɣisi shɛm piligu ni : din paai shiiri tuhituhi pihinu (GH¢50,000,000) . Laɣiŋgu din saɣiri tiri tuma. Di yɛn yila tuma maa daa ni yiɣisi shɛm piligu ni: din yaɣi shiiri tuhituhi pihinu (GH¢50,000,000.00) zuɣu. Minisita kpamba laɣiŋgu/Palimɛnti saɣi ti. Kamani biɛɣu ɣ0 din mali tumdi tuma sunsuuni. MMDAnima n-yɛn saɣi ti ka di bahindi. Asambulinima laɣiŋgu ban nyɛ MMDAnima. Di yɛn yila MMDAnima tuma ni pa taba zuɣu shɛm. Asambuli kara ku yaɣi ku yaɣi shiiri tuhitusa ayi zuɣu (2m). Gomnanti nɛma dabu soli Ban yɛn kpaɣi bu tuma nɛma da n-ti mini tuma gbana labi vihi-PPP tuma alikauli gbaabu sabbu varimbu. MOF-PFA Zaŋ chaŋ tuma tumbu dabisa 25 sunsuuni. Nɛma dabu sodoligu Kɔntiraajitiriba Ka di jɛndi kɔntiraajitiriba ni yɛli shɛm. Di zaŋmi tiŋbihi mini tabibi tuma wuhibu pahi Nɛma dabu: Ka di jɛndi MDAnima/MMDAnima tuma ni pa taba zuɣu shɛm. Kɔntiraajitiriba ti tuma zahimbu lahibali sabbu ni Kɔntiraajitiriba Ka di doli kɔntiraajitiriba ni ti zahimbu lahibali maa shɛm sabbu ni. Zahimbu lahibali maa labi vihi mini di tɛha ni nyɛ shɛli. MOF/AG/MDAnima Biɛɣu pia dabisa maa yi pɔra. PPP tuma alikauli bahingu saɣi ti. Kɔntiraajitiriba– ban saɣiri tiri PPP tuma /minisita kpamba laɣiŋgu/palimɛnti /MMDAnima (kamani di ni niŋ kamaata shɛm). Di yi bi galisi amaa biɛɣu pihita (30) Pakoli Kom Subu = SUURI YINI = Ghana tiŋgbani ŋɔ ni zuliyanima nyɛla din galisi pam. Lala zuliyanima ŋɔ mi zaa nyɛla ban kpira ka bɔri soya n-yihiri bɛ pakoya kum daɣiri ni. Yɛlimaŋli, zuliya kam din mi be dunia ŋɔ malila bɛ kaya ni taada ka gbubi li viɛnyɛliŋga. Dama bɔ zuɣu, so m-bi bɔri ni o bahi o kaya ni taada ka kpuɣi so dini, dama dina ka sokam zaa mali kuuni bɛ bilichiinsi. Pakoli kom subu nyɛla Ghana zuliyanima kaya ni taada la ni zaɣ’ yini din kpa talahi pam n-ti sokam. Lala zuɣu yɛlli ŋɔ nyɛla din bi lɔɣi ka che Dagbamba zuliya la gba. Dama Dagbamba gba nyɛla zuliya shɛba ban be Ghana tiŋgbani ni ka lahi nyɛ ban kpiri ka chɛri bɛ pakoya. Dagbamba gba nyɛla ban kpira ka maani kuya ka suri bɛ pakoya kom. Pakoli Kom ŋɔ subu n-wuhi ni pakoli ŋɔ pa yi daɣiri ni bee ka pa yi binzɔrigu ni. Dinzuɣu, din nyɛla bin’ shɛli tiyaanima ni kana nti paai shɛli ka ti banima kana paai li, ka ti gba yiɣisina nti paai li. Dinzuɣu, di simdi ka ti gba kpaŋ ti maŋa n-kpaŋsi lala kali ni taada ŋɔ ka ti gba bihi ti yiɣisina m-paai li. Tuun’ shɛli n ni tum ŋɔ jɛndila, “Pakoli kom subu”. Suuri yini ni wuhi lahibali tuuli, yɛlimuɣisirili maa ni nyɛ shɛli, vihigu maa niyanima, vihigu ŋɔ daanfaani, vihigu bɔhisi, vihigu yɛlimuɣisira, vihigu ŋɔ ni yɛn vihi zani shɛli tariga nti pahi di ni ŋmaai saɣisi shɛm tariga. Suuri ayi nyɛla din jɛndi kundivihira. Yaha, n ni lahi wuhi vihigu maa sodoligu, so’ shɛŋa n ni daa doli tum tuma maa, kamani: vihigu daadam biɛligu gahimbu ni vihigu nɛma kamani: kpahimbu, bɔhisi, bukunima mini alikalimi nti pahi alizama dibu suuri ata ni ŋɔ puuni. Suuri anahi mi jɛndila pakoli kom subu. Suuri anahi ŋɔ ni n ni kahigi wuhi pakoli bee dakoli ni nyɛ so, Ʒɛman’ shɛli ni pakoli kom subu ni pili, pakolim ni piini dahinshɛli. N ni lahi wuhi pakoli baribu, pakoli kom subu, pakoli kom subu daanfaani, pakoli gambee yibu, pakoli gbɛhibu, mɔɣu subu ni pakoli dooyili kundi (pakoli laɣibu mini pakoli dooyili kundi). Suuri ŋɔ ni, n ni lahi wuhi musulinsi mini dolodolonima ni suuri bɛ pakoya kom shɛm nti pahi Ghana zalikpana ni yɛli shɛm zaŋ kpa pakoli kom subu polo. Suuri anu ni mi nyɛla kolivaai mini naabu. Pakoli kom subu nyɛla Dagbamba kaya ni taada la ni zaɣ’ yini shɛli ti ni ku tooi zaŋ bahi bee n-zo ka che shɛli. Saha taɣiya ka niriba pam bi lahi mi pakoli kom subu ni daa nyɛ shɛm balante ti bi’ pola ŋɔ. Kpamba wuhiya ni ʒɛmana ni taɣiri ka adiini balibu kpɛrina la zuɣu pa chɛmi ka pakoli kom subu ti pa surimi doli adiini shɛli ni nira ni be. Bɛ yɛliya ni Dagbamba pam nyɛla ban pa doli Musulinsi mini Dolodolo soli n-suri bɛ pakoya kom ka ŋɔ zuɣu che ka bihi pam bi mi Dagbamba ni doli so’ shɛli n-suri bɛ pakoya kom. Bɛ wuhiya ni Musulinsi mini Dolodolo pakoli kom subu bi diri saha pam bee n-laɣindi daŋ niriba amaa di nyɛla aaya ka pakoli maa yɛn karim ka lala aaya maa mi yɛn yila bɛ daalikurani puuni na. Nira yi yuli kpamba ŋɔ yɛligu ŋɔ di nyɛla binshɛli din nyɛ vi ni nambɔɣu ti Dagbamba ka ti yi bi daŋ yiɣisi zani n-tuhi yɛlli ŋɔ saha ni ti kana ka ti bi’ shɛba ti ni dɔɣiri ŋɔ ti bi mi pakoli kom subu ni nyɛ shɛli bɛ di ti yɛri ni bɛ ti tooi buɣisi ŋa ti bɛ zo shɛba ban nyɛ tinzunnima. Yɛlli ŋɔ nyɛla muɣisigu mini gogaliga n-ti ma, dinzuɣu ka m bɔri ni n yina ti niŋ vihigu jɛndi yɛlimuɣisirili ŋɔ. Din saha niriba yi karim li di ni kahigi wuhi ba zaŋ kpa pakoli kom subu ni nyɛ shɛli Dagbaŋ. Yɛlimaŋli, vihigu kamani ŋɔ tatabo ku tooi niŋ ka ka nianima. Dinzuɣu, vihigu ŋɔ nia n-nyɛ li ni di; Vihi wuhi pakoli kom subu ni nyɛ shɛm, vihgu ŋɔ nia n-lahi nyɛli li ni di kahigi wuhi Dagbaŋ kaya ni taada kamani pakoli kom subu daanfaani ni nyɛ shɛli zaŋ ti Dagbaŋ bilichina. Vihigu ŋɔ nia lahi nyɛla di yina wuhi so’ shɛŋa n ni yɛn doli n-che ka ti bi’ pola baŋ pakoli kom subu ni nyɛ shɛli din yɛn che ka di ku kpi Dagbaŋ. Vihigu ŋɔ ni lahi Kahigi wuhi pakoli kom subu daanfaani ni nyɛ shɛli nti pakoli. Yaha, vihigu ŋɔ nia n-lahi nyɛli ni di yina nti kahigi wuhi pakoli ŋun bɛ su pakokom ni be barina shɛli ni. N ti yɛda kadama tuma ŋɔ yi tum viɛnyɛla anfaani pam ni yi di ni na, di mini tuma ŋɔ kuli pɔri maa zaa yoli, di mali anfaani. Tuuli, tuma ŋɔ nyɛla pini zaɣ’ titali n-ti karimbanima ban be ti karinzɔndi la ni. Dama di ni neei bɛ nina zaŋ kpa kaya ni taada polo, balante pakoli kom subu. Di ni lahi sɔŋ ba ka bɛ baŋ bin’ shɛŋa din niŋdi pakoli kom subu saha, di barina ni nyɛ shɛŋa zaŋ ti pakoya mini ti maŋmaŋa (Dagbamba) Tuma ŋɔ lahi nyɛla din ni sɔŋ karimbihi ban yi bi mi pakoli kom subu ni nyɛ shɛli Dagbani ni di ni woligi ka che musulinsi mini dolodolo ni suri bɛ pakoya kum shɛm. Yaha, tuma ŋɔ lahi nyɛla din ni sɔŋ bihi laamba gba ka bɛ baŋ anfaani shɛli ŋan be ti kaya ni taada bɔhimbu ni balante pakoli kom subu Dagbani ni. Di saha bihi laamba ban yi bi kpaŋsi ti kaya ni taada la yi pa ni baŋ di barina ni nyɛ shɛli ka pa kpaŋsi li ka mali ŋa n-wuhiri bɛ bihi din yɛn che ka pakoli kom subu ku kpi Dagbaŋ. Dama bihi pam nyɛla ban ku tooi yɛli binshɛŋa ŋan niŋdi bee bɛ ni suri pakoli kom shɛm Dagbaŋ. Tuma ŋɔ lahi nyɛla din ni sɔŋ ma pam, dama dini sɔŋ ma ka m baŋ yɛl’ shɛŋa ŋa be pakoli kom subu ni. Kamani: pakoli kom subu saha bin’ shɛŋa bɛ mali n-tumdi tuma. Tuuni n-kani andunia yaaŋa zuɣu ka nira yɛn tum li ka di ka yɛlimuɣisira. Tuuni kam din mi mali anfaani bi tumdi ka wahala ka di ni, yɛlimaŋli, naɣila woligu n-nyee. Tuma ŋɔ yɛlimuɣisira nyɛla din galisi pam. Di shɛŋa n-do gbunni ŋɔ. Tuuli, saha kalinsi nyɛla din daa nyɛ yɛlimuɣisirili n-ti ma, dama n daa wuhirimi ka lahi niŋdi vihigu ŋɔ pahira. Tuma ayi ŋɔ mi zaa nyɛla tuun’ shɛŋa ŋan bɔri saha pam, vihigu kamani ŋɔ tatabo bɔrila saha pam n-gari bɛ ni ti saha shɛli ni n zaŋ niŋ vihigu ŋɔ. Dinzuɣu, n daa bi nya li asama. Amaa n daa nyɛla ŋun zaŋ suɣulo ka lahi mali shili viɛnyɛliŋga n-tum tuma ŋɔ dede. Kundivihira gba daa nyɛla din yɛla daa muɣisi ma pam n tuma ŋɔ polo. Yɛlimaŋli, kundi shɛŋa ŋan sabi jɛndi n tuma ŋɔ Dagbani ni daa dii bi yaɣi lala balante din jɛndi pakoli kom subu. Amaa n daa kpaŋ m maŋa n-zaŋ n ni bɔbili n-gbaai kundi shɛŋa ka ŋa sɔŋ ma ka n tum tuma maa viɛnyɛla. Yaha, liɣidibo gba daa nyɛla muɣisigu shɛli din daa paai maa n tuma ŋɔ tumbu shee. Dama pɔi ka n daa ti naan yi ʒini kpɛma tooni n-deei lahibali bee o zilinkom zaŋ chaŋ n tuma ŋɔ polo faashee m bola guli niŋ jiŋlaa ni bee m-bo liɣiri m-pa gbana zuɣu pɔi ka o naan yi ti ma lahibali maa. Yɛlimuɣisirili din bahindi nyaaŋa nyɛla ninvuɣ’ shɛba n ni daa pii ka bɛ ti ma lahibali ŋɔ gba daa nyɛla muɣisigu nti ma. Bɛ pam daa dii bi bɔri ni bɛ kahigi bɛ maŋa viɛnyɛla nti ma lahibali ŋɔ deebu ni, dama n ni nyɛ paɣa zuɣu. Amaa n ni daa zaŋ haŋkali ni jilima nti pahi zilimballi n-che ka bɛ baŋ n tuma maa nia ni daa nyɛ shɛli ni di daanfaani n-ti m mini ba zaa. N daa lahi nyɛla ŋun bo suhudoo n-ti ba din kuli yɛn che ka bɛ mali suhu ʒiya ka ti ma lahibali ŋɔ viɛnyɛla. Vihigu ŋɔ yɛltɔɣikpani nyɛla pakoli kom subu. Pɔi ka nira mi ti tum tuuni kam di tuya ka o mali bɔhi’ shɛŋa o ni yɛn bɔhiri o maŋa ka ŋa labisibu nyɛla din ni sɔŋ o ka o tuma maa tum viɛnyɛla. Lala zuɣu vihigu ŋɔ ni yi yɛn vihi ni yɛlimaŋli din ŋuna di tu ka vihigu maa labisi bɔhi’ shɛŋa ŋan do gbunni ŋɔ. 1. Wula ka bɛ garigiri paɣa o yidana kuli ? 2. Bɔ n-lee nyɛ pakoli kom subu ? 3. Bɔ saha ka pakoli kom subu piligira kuli malibu saha? 4. Anfaani bɔ m-be pakoli kom subu ni ? 5. Pakoli ya polo ka bɛ pinda ? 6. Na’ ŋuni ʒɛmana ka di pili ? 7. Do’ ŋun pakoli n-lee daŋ su pakoli kom ? 8. Ŋun n-lee suri pakoli kom Dagbaŋ? 9. Tiŋ’ kani ka pakoli kom subu pili? 10. Doo yi kpi ka che paɣa wula ka bɛ booni o Dagbaŋ? N tɛhiya ni bɔhisi ŋɔ zaa yi labisi viɛnyɛla di nyɛla din ni sɔŋ ma ka n tum n tuma maa viɛnyɛla. Vihigu ŋɔ nyɛla din kuli yɛn vihi Dagbaŋ. Di mi yɛn jɛndila pakoli kom subu. Dinzuɣu, n yaa zaa yɛn dahila Dagbaŋ. M bi yɛn kpa yaɣ’ shɛli polo pahi. = SUURI AYI = Suuri ŋɔ jɛndila kundi shɛŋa n ni vihi ka di sɔŋ ma ka n tum tuma ŋɔ. Yɛlimaŋli, baŋdiba ban nyɛ Dagbamba ni ban pa Dagbamba pam pun yina nti sabi n-jɛndi ti kaya ni taada pam. Dinzuɣu, kundi shɛŋa baŋdiba ni pun sabi n-jɛndi pakoli kom subu bee kaya ni taada ka n yɛn zaŋ ka di sɔŋ ma ka n tum tuma ŋɔ shɛŋa n-do gbunni ŋɔ. Tia Sulemana (1970:30) wuhiya, ni Sabali ka pakoli kom subu pili. O yɛliya ni Sabali Yɛrinaa Yamusa Zuu Abarika pakoli n-daa tuui su pakoli kom. Ŋun lahi yɛli ni Naa Zanjina n-daa yɛli ni paɣa yidana yi lahi kpi ka che o, ŋun sum pakoli kom ka kuli doo din deei yi niŋ ka o na mali yaa bee ka o na bɔri doo kundi. Dagbaŋ yɛl’ kura (2007:33) buku la puuni, di yɛliya, ni Naawuni yi ti bɔhi doo bee paɣa zuɣu, yino ŋun kpalim maa yi bɔra ŋun lahi bɔmi paɣa bee doo. Di wuhiya ni di yi nyɛla paɣa n-kpi maa, o yidana surila pakoli kom ka naan yi tooi bo paɣa. Ni doo mi yi kpi, o pakoli maa yɛn dolila kali soli zuɣu n-su pakoli kom pɔi ka naan yi kuli doo yaha. Dina n-nyɛ pakoli kom subu bee mɔɣu subu. Di lahi wuhiya, ni pakoli bi saɣiri kuni doo ŋun nyɛ o yidan’ kuro maa tɔɣima, di nyɛla din ni tooi dam o suhu ka o kpi. Di yɛliya ni pakoli yi su pakoli kom ŋɔ ka lahi bo doo ni o kuli, o doo ŋɔ yiŋa paabu dali bɛ maanila baɣiyuli ka niŋ o saani ka doo maa mini paɣa maa laɣim din dali yuŋ bindirigu maa nyaaŋa. Ni goma saha yi ti paai, pakoli ŋɔ sɔrila Dagban’ chinchin maŋli n-kpe dooni ka o mini o yidana maa ti baŋ taba. Di wuhiya ni yim ka bɛ bɔri taba ka lɛbi bɛ nyaansi biri taba n-doya chichi hali ka biɛɣu ti neei. Ni biɛɣu yi neei doo maa yɛn labisila ŋman’ shɛli pakopanda maa ni daa zaŋ su pakoli maa kom pakopanda maa yiŋa. Ni di saha paɣa maa pakolim kpiya ka so ku lahi boli paɣa maa pakoli. Di wuhiya yaha, ni pakoli so ŋun bi su pakoli kom bee n-doli kali soli yi daɣiri yi doni doo, o lɛbirila pakopiɛlalana (pako’ piɛlalana nyɛla paɣ’ so ŋun yidana kpi ka pakoli maa bi su pakoli kom ka doni doo) . Ni dama o bi yi daɣiri ni. Di yɛliya, ni di saha lala paɣa maa yɛn lɛbila barina paɣa sokam sani. Di lahi wuhi, ni hali bɛ yi dɔɣi bia, ka lala paɣa maa shihi bia maa, bia maa kpirimi. Baŋda ŋɔ tuma ŋɔ mini n tuma ŋɔ kpini taba dama di tɔɣisiri pakolim yɛltɔɣa, amaa o leei sabi li mi jɛndi Dagbaŋ yɛl’ kura. Ka di ni woligi shɛm nyɛla o dini maa nyɛla buku ka m mi dini mi nyɛ vihigu. Tuma ŋɔ kpini n tuma maa, dama n nya pakoli kom subu ni kahigi shɛm. Di ni woli shɛm nyɛla o sabi li mi buku ka m mi sabiri li vihigu. Fenuku (2006:9) wuhiya, ni Degah kali soli zuɣu, pakoli kom subu nyɛla so’ shɛŋa pakoli ni doli yiri daɣiri ni din wuhiri bɛ tuma bee biɛhigu bɛ yidana yi kpi din jɛndi bɛ kali soli ni wuhi shɛm. O wuhiya ni doo mini o paɣ’ taba kpuɣibu alikauli ni mali yaa la zuɣu, bɛ ni yino yi kpi, o shia nyɛla din na be o kpee la sani din ni tooi ti o barina. Fenuku lahi wuhi ni pakolim piligirila dahinshɛli paɣa yidana ni kpi. O yɛliya ni paɣa yidana yi kpi paɣ’ shɛba ban yidaannima pun kpi n-nyɛ ban ni tooi ʒi pakoli maa sani. O wuhiya ni paɣa yidana yi kpi, pakoli bee pakoya yɛn bolila paɣa ŋɔ n-kpe duu nti fuɣi o situra mini o shee ni yari mini o zabiri zaa ka che o zaɣim. Di yi niŋ ka paɣa maa na bi wum o yidana ŋɔ kuli, biɛhigu ŋɔ n-yɛn nyihi o ni o yidana kani. O yɛliya ni lala saha maa paɣ’ shɛba ban be o sani maa ku ti o soli ka o kuhi ka di yina. O wuhiya ni bɛ yi fuɣi o naai bɛ yɛn zaŋla bin’ piɛli bɔbi o zuɣu, ka zaŋ shɛli gani o taanchili di saha, ka naan yi zaŋ bɛ kali chinchin n-soli o ka di bi lim o duna, din wuhiri kum maa mini o paɣa maa ku tooi lahi laɣim biɛhigu ni. O yɛliya ni yɛlimaŋli, ni Degah paɣa mini o yidana laɣimbu shee doo ŋɔ bi sɔri bin’ shɛɣu o shee ni. Tengan (2005:1) wuhiya, ni Dagara boonila pakoli “Ko-pog”. Di gbunni nyɛla paɣ’ so ŋun yidana kpi. O nyɛla paɣ’ so ŋun yaɣi yini kpi . O yɛliya ni Dagara booni pakoli la “Pog kuori.” O wuhiya ni pakoli nyɛla paɣ’ so ŋun yidana kpi ka che o. O wuhiya ni pako’ so ŋun yidana kpi kum biɛɣu bi suri pakoli kom. Tengan lahi wuhi ni Sisala zuliya ban yɛliya ni pakoli nyɛla paɣ’ so ŋun mini o yidana kpuɣi taba bɛ kali soli zuɣu ka doo maa kpi ka che o. Yaha, o wuhiya ni Sisala zuliya ni pakoli kom subu piini o yidana kum dali nti naai kuli maalibu dali Tengan (2005:28). Tuma ŋɔ kpini n tuma maa dama n nyɛ pakolim yɛltɔɣa dini, amaa o leei sabi li buku ka m mi dini nyɛ vihigu. Angsostinge (2002:1) wuhiya ni Dagaaba ban nyɛ pakoli kom subu ka di nyɛla din yihiri pakoli daɣiri ni, din sɔŋdi kpaŋsiri pakoli biɛhigu ʒilɛli ni. Angsostinge wuhiya ni pakolim piligirila paɣa yidana kum dali n-ti naai kum ŋɔ sɔɣibu chira bihi nyaaŋa. Tuma ŋɔ mini n tuma ŋɔ kpini taba dama n nyɛ lahibali jɛndi pakoli kom subu amaa o sabi li mi buku ka m mi sabiri n dini vihigu. Ibrahim (2004:123) wuhiya ni paɣa yi be dooyili ka yiri nti gɔri pagɔrisigu bi doli gambee gooni yiri o yidana kuyili. O wuhiya, ni di tu ni o doli dunoli daa n-yi ka zama nti pahi o paɣa taba zaa nyɛ ka baŋ ni o daa bi za o yidana maa yim. O lahi yɛli, ni paɣa shɛba ban ʒi bɛ yidaannima yim dooyili ka na ʒi n-go pagɔrisigu n-nyɛ ban yiri gambee bɛ yidaannima kuyiya. O wuhiya ni paɣa kam ŋun mi yɛn yi gambee o yidana kuyili o bihi bee pakoli maa dɔɣiriba yɛn tuɣi o mi yi lala gambee gooni maa. O yɛliya ni lala tuɣibu ŋɔ wuhirila suhupiɛlli mini jiri zaŋ ti pakoli maa mini o daŋ zaa, ka lahi wuhiri zamaatu ban zaa nya bɛ ni tuɣi pakoli ŋɔ yi gambee gooni maa ni paɣa maa daa bi gɔri pagɔrisigu tum dahinshɛli bɛ ni kulisi o doo maa yiŋa hali nti paai doo maa kum dali. O yɛligu ŋɔ kpini n tuma ŋɔ dama n nyɛ pakolim yɛltɔɣa di puuni. Di ni woli shɛm nyɛla o sabi li la buku ka m mi dini nyɛ vihigu. Helena Znaniecki Lopata (1973:17)O wuhiya, ni paɣiba ni kuni dabba ban gari ba la zuɣu, paɣiba pam nyɛla ban nyɛ pakoya. O wuhiya ni paɣiba ban yuma paai kamani yuun’ pihinu ni ayɔbu n-tooi leeri pakoya. O wuhiya, ni gbampiɛla pakoli nyɛla paɣ’ so ŋun yidana kpi. Baŋda ŋɔ tuma maa nyɛla din kpini n tuma maa dama di sɔŋ ma ka n nyɛ lahibali jɛndi pakoli kom subu. Amaa di woligimsi yɛla o dini nyɛla buku ka m mi dini nyɛ vihigu. Martey (2008:2) wuhiya, ni Ghana zuliyanima pam nyɛla ban mali pakoli kom subu bɛ kali soli zuɣu. O wuhiya ni Ga zuliya la ni, bɛ yi ti ku garigi paɣa o yidana kuli ni di tu ni o taɣi situr’ sabila n-ye ka di kpalim o situriyɛra hali ni yuuni. O yɛliya ni situr’ sabila ŋɔ n-yɛn wuhiri niriba ni pakoli maa kumdila o yidana kuli. O lahi wuhi ni di pala pakoli kɔŋko n-yɛri situr’ sabila ŋɔ, amaa ŋun kam nyɛ kum ŋɔ dɔɣiriba tu ni bɛ be situri sabila ni. Amaa pakoli dini ka sokam lihira. O wuhiya ni pakoli ŋun ti zaɣisi situr’ sabila zaŋ niŋ o maŋa ni niriba zurila o nyaaŋa zaŋ kpa o yidana maa kum polo. O lahi yɛli ni bɛ yi ti yihi kum ŋɔ na ashibiti ni, ni bɛ yɛn su o la kom ka mali o shili n-sɔŋ. Martey buku ŋɔ ni pakoli so yɛliya ni pakolim ni daa paagi o ni bɛ daa chɛmi ka o nyu ko’ shɛli bɛ ni daa zaŋ su o yidana maa. Martey wuhiya, ni ko’ biɛɣu ŋɔ nyubu maa wuhirila pakoli maa yurilim zaŋ ti kum maa saha shɛli o ni daa na be o nyɛvuli ni. Ka lahi wuhiri niriba ni pakoli maa nuu ka o yidana maa ʒim ni. Pakoli ŋɔ lahi wuhi Martey buku maa ni ni bin’ shɛŋa daa lahi beni ka pakoli niŋ o yidana maa kum ni, din daa wuhiri ni o shiri bi tim o yidana maa ʒim ni. O yɛliya ni yuŋ daa yi paai bɛ zaŋdila o mini kum maa n-laɣim duu ka bɛ gbe n-neei biɛɣu. Pakoli ŋɔ mini kum ŋɔ gbɛbu maa wuhirila o mini o yidana maa gbɛbu din bahindi nyaaŋa. O yɛliya ni pakoli ŋɔ yi gbe kum maa sani n-neei biɛɣu ka bɛ sɔɣiri kum ŋɔ, ni din dali lurila Asibiri. O yɛliya yaha, ni kum ŋɔ sɔɣibu shee, pakoli maa chanimi nti chɛbisi o. Martey lahi yɛli, ni bɛ yi sɔɣi kum maa naai, bɛ yɛn barila pakoli maa n-ʒili duu dabaayɔpɔin. Bɛ yi bari pakoli, o dirila yim dabisili puuni ka lahi yirina dundɔŋ ni yim dabisili puuni, kamani daŋ yibu kurigi ata saha. O wuhiya ni di saha ka pakoli maa lahi suri kom. Bɛ yi bari pakoli ni paɣ’ yino m-be o sani n-niŋdi binshɛɣu kam n-tiri o. Dabisili din yɛn bahindi nyaaŋa dabaayɔpɔin maa dali yuŋ, bɛ yɛn zaŋla pakoli maa chaŋ muɣili ni, nimaani ka o suri o pakoli kom. O wuhiya ni mɔɣili ŋɔ ni, bɛ yɛn bola bɔɣati dibaayi ni boduwa gba dibaayi n-ti pahi sɔɣiso mini chibo gba dibaayiyi. N-zaŋ yim zuɣu zali pakoli maa, ka zaŋ dini la n-zali kum maa ka bɛ su kom. O yɛliya ni pakoli ŋɔ mini o yidana shia binyɛra woli su kom ŋɔ din dali maa wuhirimi ni bɛ wolila taba maa. Bɛ yi su kom ŋɔ naai, doo maa shia yɛn chaŋmi nti doni ka bɛ lahi yiri paɣa maa zuɣu. Shia ŋɔ yi chaŋ naai, ka pakoli maa mini ban chaŋ mɔɣili maa ni gba labi yiŋa. Di saha paɣa maa yi o yidana kum daɣili ni ka ni tooi lahi bo doo din deei yi niŋ ka o na bɔri doo kundi. Baŋda ŋɔ tuma ŋɔ nyɛla din woligiya ka che n tuma maa shɛm nyɛla o sabi li mi jɛndi Ganima ni suri bɛ pakoya kom shɛm . O tuma ŋɔ mini n tuma ŋo kpini taba dama di sɔŋ ma ka n nyɛ pakoli kom subu yɛltɔɣa. Tasie (2013:159-160) wuhiya, ni paɣa yidana yi kpi, ni din dali hali ka kuli ti mali ni paɣa maa bi chani puu ni bee n-chani kuliga. Ni dama o yi chaŋ puu ni bee kuliga o ni chirigi o yidana maa soli ni, o mi yi chirigi o, o ni tooi ti o barina. O wuhiya ni kuli maa daa yi ti yiɣisi, bɛ yɛn barila pakoli maa, bɛ yi bari pakoli naai ni doo maa bayili polo paɣiba n-nyɛ ban yɛn be o sani. O lahi yɛli ni bɛ yi bari pakoli maa, o situra yɛn kpalim nyɛla din yɛn wuhiri niriba ni o kumdila o yidana kuli. O wuhiya, ni bɛ yi yɛn bari pakoli bɛ yɛn gani o la taanchili ka che o gbuna. Ka zaŋ yaɣiri m-be o niŋgbuna zaa. O lahi yɛli ni bɛ yi bari pakoli bɛ zaŋdila sutitali n-sɔŋ o sani ka di tuuni nyɛmi ni di kari o yidana maa ka che o. O yɛliya, ni pakoli ni zaŋdi situri shɛŋa niŋdi o maŋmaŋa ŋɔ nyɛla din bi viɛli n-ti biɛhigu bee nini ni. Ni lala zuɣu o yidana maa shia bi miriti o, di yi ti leei ka di nya pakoli maa ni lala situra maa. O yɛliya ni pakoli maa ni gandi taanchili ŋɔ daliri nyɛmi ni di che ka o yidana maa shia ku laɣim o gom shee. O lahi yɛli, ni sua la mi nyɛla ni di kari kum maa ka che pakoli maa. O wuhiya ni bɛ yi su kum ŋɔ kom ka niŋ o situra sɔŋ bɛ yɛn zaŋla pakoli maa ʒili baɣili kum maa. Di saha ka zaŋ gal’ piɛlli n-lo o nuu din ni che ka dabiɛm ku gbaai paɣa maa. O yɛliya, ni hali ka pakoli ŋɔ ti yi daɣiri ni o yɛn dirila bindirigu o nuzaa kpaakpa waɣu ni, ni di che ka o yidana maa shia mini o ku laɣim di. O lahi yɛli ni bɛ yi bari pakoli din dali maa hali ka dabaanii ti paai, pakoguliba yɛn daŋdila yibu n-neeri pakoli maa ka o kuhiri o yidana kuli. Pakoli ŋɔ yi kumda bɛ yɛn nyɔla furila n-lihiri o nini ni, ni bɛ nya o kuhiri bee o diɛmdi mi. Pakoli ŋɔ baribu dabaata dali yuŋ, bɛ yɛn pinila pakoli maa zaa din wuhiri o jilima zaŋ ti o yidana maa. O wuhiya ni dabaanii maa dali bɛ yɛn chɛmi ka pakoli maa mini o bihi chaŋ puu ni yuŋ nti bo dari kuna. Bɛ yi chani puu ŋɔ ni niriba yɛn bela mɔri ni n-varisiri ba. Bɛ yi varisi ba ka dabiɛm yi gbaai bɛ ni so ni dɔro yɛn gbaagi o mi ka o kɔŋ o nyɛvuli. O lahi yɛli ni din dali maa yaha, pakoli maa mini o bihi lahi chanila mɔɣili ni n-toori kom. Ka lala yuŋ tuma ŋɔ nyɛla din guri bee n-taɣiri ba ka chɛri kum maa barina. O lahi wuhi ni pakoli yi kumdi o yidana kuli bee m-be pakolim ni, bɛ bi ŋmaari bee n-yaari o niŋdi anfooni ni, o mi bɛ lihiri diɣi bee m-piriti namda hali saa yi ti mira o bi baɣiri o maŋa. O yɛliya ni yuuni maa bahigu, bɛ yɛn zaŋla pakoli maa chaŋ mɔɣili ni asiba ka o ti su pakoli kom. Pakoli maa yi su n-naa ka zaŋ situr’ sabila shɛŋa o ni yi yɛri maa n-nyo buɣim. Di saha ka paɣa maa pakolim naai ni ka o ni tooi lahi kuli doo yaha. Baŋda maa tuma ŋɔ nyɛla din kpini n tuma maa dama ti zaa yɛrila pakoli kom subu yɛltɔɣa. Amaa o sabi li buku ka m mi dini nyɛ vihigu. Abanga Akurugu (2012:88) wuhiya, ni paɣa pakolim piligirila o yidana kum dali. O yɛliya ni paɣa yidana yi kpi o bi diri bindirigu naɣila bɛ ti sɔɣi kum maa naai. O wuhiya ni bɛ yi ti yɛn sɔɣi kum ŋɔ, timalana yɛn zaŋla pakoli maa yi gulinyaaŋa dama di chihiri ni paɣa nya o yidana sɔɣibu. Bɛ yi sɔɣi naai, timalana maa yɛn zaŋla pakoli maa n-kpɛna kuyili maa nti zaŋ o ʒili daankuɣili zuɣu bunahi. Bɛ yi ʒili o daankuɣili maa zuɣu naai bɛ yɛn niŋla daankaliŋ nti o ka o nyu. Di saha ka timalana ŋɔ lahi che ka pakoli maa sahi nɛli buta ka lahi ta tari ka koli saɣiri, ka tum tuun’ shɛli kam o ni yi tumdi dundɔŋ maa ni. O yi tum tuma ŋɔ zaa ka bɛ che ka o su kom ka di bindirigu. O yi di n-naai, bɛ yɛn niŋla mi’ piɛla n-lo o nuhi mini naba ni o shee ni nti pahi o nyingoli ni. Di saha ka zaŋ sua n-gbubili o, ka gari za zim mini kom n-niŋ ŋmambuɣibila ni ka o gbubi. Lala mi’ piɛla maa kuli yɛn bela pakoli maa ni hali ka kuli maa ti maali naai. Paɣa maa yi di daa pun kuli doo ka yi, bee o yidana maa ni daa be o nyɛvuli ni ka paɣa maa gɔri pagɔrisigu, bɛ yɛn bola soli pakoli maa duu guli nyaaŋa ka o doli li yira ka kpɛri kuyili maa. Hali ban kam nyɛ pakoli maa niriba kuyili maa ni gba yɛn dolila lala dundoli maa, saha shɛli kam bɛ yi ti yiri bee n-kpɛri kuyili maa. Kuli maa daa yi yɛn doni yuma gba, pakoli maa ku tooi doli dundo’ daa n-kpe naɣila bɛ ni chibi shɛli maa. O lahi yɛli ni kuli ŋɔ maalibu bahigu, pakoli maa yɛn zaŋla tilahi na nti ʒini di zuɣu m-mɔni saɣim. O yi mɔni saɣim ŋɔ naai, bɛ yɛn pinila o zabiri ka zaŋ o n-chaŋ mɔɣili bee biliga ni ka o ti suri kom asiba mini zaawuni kam hali ka kuli maa binshɛɣu kam ti naai. Di yi ti che dabaata ni kuli maa naai, pakoli maa yɛn kpɛrila ya ni tiŋa maa ni n-suhira. Dabaata maa nyaaŋa, paɣiba yɛn yilila yila n-zaŋ pakoli maa kulisi o yidana maa yiŋa. O kundi maa wuhiya ni pakoli kom subu bi yi shɛli m-pahila di taɣi pakoli ka che o yidana maa shia muɣisigu. O yɛliya ni pako’ shɛba surila kotulim ka shɛba mi suri komahim, di zaa mi dolila pakoli maa ni yi daŋ shɛli ni na. Baŋda ŋɔ sabbu ŋɔ nyɛla din kpini n-tuma maa dama dini sɔŋ ma ka n-nya lahibali zaŋ jɛndi pakoli kom subu. Amaa o sabi li mi buku ka m mi sabiri vihigu. Mediafritiq (2013) wuhiya, ni paɣa yi kɔŋ o yidana, o kumdila o yidana kuli ni ka lahi kumdi so’ shɛŋa o ni yɛn doli yi o yidana maa kum daɣiri ni la gba zuɣu. Dimbɔŋɔ wuhiya ni doo yi kpi bɛ yɛrimi ni o paɣa n-ku o. Hali paɣa ŋɔ yi ti zaɣisi ni o ku doli bɛ kali soli zuɣu n-yi o yidana kum daɣiri ni bɛ booni o la sonnya. Lahibali ŋɔ puuni, yɛla pam sabi sɔŋ n-jɛndi yɛl’ shɛŋa pakoya ni kpɛra bee n-niŋda bɛ yi ti kɔŋ bɛ yidannima. Lala yɛla maa shɛŋa n-do gbunni ŋɔ. 1) Bɛ zandila piliŋ gbiɣu m-pindi pakoya. 2) Ka lahi muɣisiri pakoya ka bɛ kuhiri pampam saha gbaliŋ. 3) Bɛ lahi muɣisiri pakoya ka bɛ mini kum maa (o yidana) gbɛri duu n-neeri biɛɣu. 4) Bɛ chɛri ka pakoya chani bɛ zaɣima ka lahi suri ba kom zamaatu ni. 5) Pakoli ŋun ti zaɣisi pampam kuhibu bɛ maani o la ansarisi ka turi o ka lahi pari o yupahi. 6) Yaha, bɛ lahi muɣisiri pakoya n-ʒiini ba tantulim ni ka bɛ kuhira. 7) Ka chɛri ka pakoya yɛri sutura din ka kasi. 8) Bɛ lahi mɔŋdi pakoya yɛl’ shɛŋa niŋbu ka yɛri ni ban n-kuri bɛ yidaannima. 9) Bɔ lahi mɔŋdi pakoya kom subu. 10) Ka lahi chɛri ka pakoya diri bindira ŋmandaɣiri ni. 11) Bɛ muɣisiri pakoya ka bɛ kuhiri bɛ yidaannima kuya yuma. 12) Bɛ lahi muɣisiri pakoya ka bɛ nyuri pihim. Tuma ŋɔ nyɛla din woligi ka che n tuma maa dama n vihigu puuni pakoli so bi yɛli ma ni bɛ muɣisiri ba ka bɛ niŋdi yɛl’ shɛŋa o ni kali n-sɔŋ maa. Ethel (2012:6) yɛliya, ni pakoli nyɛla paɣ’ so ŋun yidana kpi ka o na bi kuli doo. O lahi yɛli ni pakoli nyɛla paɣ’ so ŋun yidana kpi ka biɛhigu mɔŋ o bin’ shɛŋa niŋbu ʒilɛli ni. O wuhiya ni Nigeria tingbani ni, paɣa yidana yi kpi paɣikpamba yɛn zaŋla paɣa maa n-kpɛhi duu nti che ka o ʒini tingbani ni hali ka bɛ ti sɔɣi kum maa. O yɛliya yaha, ni paɣa yi be pakolim ni o bi piriti namda bee n-ŋmahiri o nyinnyɛhi, bɛ di ti yɛri o su kom. Naɣila bɛ sɔɣi kum ŋɔ naai ka paɣikpamba maa naan yi che ka o taɣi n-ye situr’ sabila. O yi ye situri sabila ŋɔ naai, bɛ yɛn pinila o zabiri ka ŋmahi o nyinnyɛri, din saha ka o mini o yidana maa yi pa woli taba. Ka o naan yi pii o yidana bɛ daŋ maa ni yaha. Ethel (2012:7) lahi yɛli ni Ngwa zuliya ni paɣa yidana yi kpi bɛ yɛn zaŋla pakoli maa ʒili kum maa ni do du’ shɛli ni maa. Bɛ yi sɔɣi kum ŋɔ, pakoli maa bi chani o yubu shee hali ni biɛɣu pihiwei. O wuhiya ni kuli ŋɔ maalibu saha bɛ yɛn pinila pakoli maa zaa. Di dabaayi dali din saha kuli maa yɛla naaya, ka pakoli ŋɔ lahi be o biɛhigu kamani o ni daa pun be shɛm. Di nyaaŋa pakoli maa ni tooi lahi taɣi kuli doo. Baŋda ŋɔ tuma ŋɔ nyɛla din woligi ka che n tuma maa dama o sabi li mi buku ka m mi sabiri vihigu. Amaa di sɔŋ ma ka nyɛ pakoli kom subu yɛltɔɣa. Mary Ankrah. (2009:3-5) wuhiya, ni pakoli kom subu nyɛla din niŋda n-woligiri paɣa maa ka chɛri o kum maa. O lahi wuhiya, ni pakoli yi bi su kom n-yi o yidana kum daɣiri ni, di mali barina pam n-ti ŋun pakoli maa, hali di nyaaŋa, pakoli maa ni tooi kɔŋ o nyɛvuli. O yɛliya ni Krobonima ban surila paɣa pakoli kom bɛ yi sɔɣi o yidana naai. Bɛ yi sɔɣi kum ŋɔ, paɣa maa yɛn bela pakolim ni hali ni bakɔi. Bɛ yi sɔɣi naai, bɛ yɛn barila paɣa maa n-ʒili du’ shɛli ni kum maa ni daa beni maa. Baribu maa saha, pakoli maa bi dooni garo zuɣu bee n-ʒiini kuɣu zuɣu, amaa o yɛn ʒiinila sɔŋ zuɣu ka lahi dooni di zuɣu. O wuhiya ni bɛ yi bari pakoli ŋɔ, doo maa tuzopaɣa ŋun nyɛ kpɛma mini paɣikpamba ayi n-yɛn be o sani. O lahi yɛli ni bɛ yi bari Krobo pakoli, bindiri’ yini ko ka o dira hali ni bakɔi muni. O bindirigu yɛn kpalimla sakoro mini abe ʒɛri nti pahi zahim kuma ko. Ni abe yi kani bɛ zaŋdila abe kpam zali di zaani n-duɣiri o ʒɛri. O yɛliya ni paɣ’ shɛba ban be o sani maa n-duɣiri o bindirigu. O lahi yɛli ni bɛ yi ti pakoli maa bindirigu, o yɛn ŋmaai li mi m-bahi o yidana maa tiŋa pɔi ka naan yi pili li dibu. Ni pakoli ŋɔ yi di n-naai, ni o bi paɣiri o nuu, ni o yɛn zaŋ li mi n-ʒe o naba. O wuhiya ni bɛ yi bari Krobo pakoli o surila komahim mini sɔɣiso (bɔrade gbunni wula) asiba shi kam ka chibo kani. Pakoli maa mi yi su kom bɛ yɛn ti o la yaɣiri ka o zaŋ ʒe o maŋa. Yaha, o lahi wuhi ni pakoli ŋɔ bi diri alizama n-tiri doo, naɣila di nyɛla yɛli timsili. Di mi yi nyɛla yɛltɔɣ’ shɛli din timsa, bɛ yɛn zaŋla mojiligu n-niŋ o noli pɔi ka o naan yi tooi di alizama maa n-ti lala doo maa. Bɛ yi bi zaŋ mojiligu maa n-gbabi pakoli maa noli ka o yi di alizama n-ti doo kam lala doo maa gba yɛn kpimi ka o paɣa gba niŋ pakoli. O yɛliya yaha, ni saha shɛli kam pakoli maa yɛn zaŋdila o yidana maa kente chinchin n-limsiri o maŋa, ni ka zaŋ di tanchɛhi mi n-niŋ o shɛlɔrigu mini nyingokɔrigu. O yɛliya ni kente shɛlɔrigu maa n-yɛn taɣi pakoli maa ka o yidana maa shia ku laɣim o bee n-doni o. O wuhiya ni bushɛm zuɣu ka lala maa niŋ, ka doo shia doni o paɣa o gom shee ka o kɔŋ o nyɛvuli. O yɛliya ni bakɔi maa yi gari, bɛ yɛn chihila o ni zaŋ kente taanchi’ shɛŋa bɛ ni zaŋ niŋ o maa zaa m-bahi ka zaŋ o yidana maa kente n-ti o ka o zaŋ sɔŋ o yi ti kpi ka bɛ zaŋ li pili o. Di saha, bɛ yɛn zaŋla piliŋ m-pini pakoli maa zabiri zaa ka zaŋ paɣa chinchini m-bɔbi o ka o woligi o ko ka che o paɣa taba. O wuhiya ni pɔi ka pakoli maa labi o yiŋa, bɛ yɛn zaŋ o mi chaŋ mɔɣuni ka o ti kabi dari kuna n-ti kɔhi pɔi. Pakoli maa yi yihi chiha ŋɔ zaa naai, di saha o ni tooi chaŋ luɣili kam zaa bɛ ni daa yɛli ni o di chaŋ o baribu maa saha la. Dimbɔŋɔ nyaaŋa, pakoli maa ni tooi piri namda ka che sutura sabila maa gba yɛbu. Baŋda ŋɔ tuma ŋɔ nyɛla din woligi ka che n tuma maa dama o sabimila o di ni maa buku ka m mi dini nla o di ni maa buku ka m mi dini nyɛ vihigu.Amaa ka ti zaa lee yɛri pakoli kom subu yɛltɔɣa. Esi Arhin (30 september 2010) wuhiya Ghanaian chronicle puuni, ni nira yi lihi pakoli kom subu, di nyɛla bin’ shɛli din mɔŋdi pakoya yɛl’ shɛŋa niŋbu ti ʒilɛli ni. Di wuhiya ni paɣiba ban na mi n-su pakoli kom kali soli zuɣu nyɛla bɛ ni mɔŋ shɛba zaŋ kpa biɛhigu polo yɛl’ shɛŋa niŋbu. Di yɛliya ni Bolga kɔŋko pakoya gari pakoya tuhipia (1,000), ni bɛ puuni pakoya tusaayɔpɔin ni kɔbisinii ni pihiyɔbu ni anu (7,865) m-be bɛ pakoya tooni chandi laɣingu la ni. Paɣ’ so ŋun nyɛ laɣingu ŋɔ kpɛma nti pakoya mini kpibisi tooni chandi laɣingu ŋɔ, bihi piriba Betty Ayagiba yɛliya, ni di tu ka bɛ che pakoya muɣisibu kuya maalibu ni. O wuhiya ni pakoya zabiri pinibu, ni bɛ ni chɛri ka pakoya nyuri binshɛŋa la zaa tu ni di che, di yi ti niŋ ka paɣa kɔŋ o yidana. Yaha, bihi piriba ŋɔ lahi yɛli, ni di mini pakoya gbɛri bɛ kpiimba (o yidana) sani la zaa yoli, ni pakoya mini kpibisi maa lahi nyɛla ban gbɛri bindirigu kum. Ka lala maa tahiri futiina na, ka lahi mɔŋdi kpibisi shikuru chandi. Betty (2012:3) wuhiya, ni ka pa ni o ni daa ti niŋ pakoli, ŋun daa bi mi ni ninvuɣ’ shɛba be dunia ka bɛ booni ba pakoya. O yɛliya, ni paɣa yidana yi kpi, ŋuni n-nyɛ o (paɣa maa) ʒilɛli ni, bɛ yɛrimi ni ŋuna n-ku o yidana maa. O yɛliya ni biɛhi’ shɛli din bi tu ŋɔ piinila paɣa yidana kum dali. O lahi yɛli ni paɣa yidana yi kpi bɛ zaŋdila pihim n-nyuhiri o, ni bɛ nya ŋuna n-ku o yidana maa bee pa ŋuna. Ni ka pakoli ŋun yi ti zaɣisi li nyubu, bɛ yɛrimi ni ŋuna n-ku o yidana maa. O wuhiya ni doo ŋɔ kuli maalibu ni, niriba woligirila paɣa ŋɔ ka chɛri o yidana buni. Ka paɣa ŋɔ ku tooi niŋ bin’ shɛɣu zaŋ chaŋ o yidana maa buni polo naɣila o suhu la soli. Kuya maalibu ni, bɛ pindila pakoya zabiri ka zaŋdi mihi n-niŋdi pakoya maa nyingɔya ni. O yɛliya ni di mini pakoya maa na kuli kuhiri ka fabindi zaŋ chaŋ bɛ ni yɛn be shɛm biɛhigu ni maa yoli, niriba kuli turi ba mi ka gbibi ni bana n-ku bɛ yidanaannima maa. Yɛlimaŋli,baŋdiba ŋɔ tuma maa mini n tuma maa nyɛla din kpini taba, dama bɛ nyɛla ban sabi jɛndi kaya ni taada ni pakoli kom subu ni nyɛ shɛli. = SUURI ATA = Suuri ŋɔ jɛndila so’ shɛŋa n ni doli n-deei lahibaya bee sɔŋsim n-tum tuma ŋɔ. Suuri ŋɔ ni, n ni lahi wuhi vihigu daadam biɛligu ni nyɛ shɛm. Di ni lahi wuhi Dagbaŋ mini di sulinsi zaa kalinli. Suuri ŋɔ puuni ni lahi wuhi ninvuɣ’ shɛba n ni daa pii bee n-gahim niŋ vihigu ŋɔ. N ni lahi wuhi lala niriba ŋɔ yuya ni bɛ ni be tiŋ’ shɛŋa. N ni lahi wuhi vihigu ŋɔ ni vihi luɣ’ shɛli ni daliri shɛŋa din che ka m pii li ni n niŋ vihigu maa. Bahigu, n ni lahi wuhi neen’ shɛŋa n ni zaŋ tum tuma maa. N ni daa doli so’ shɛŋa n-deei lahibaya kpamba sani m-bɔŋɔ: Soya gari bushɛm ka n daa doli vihi gbaai yɛligbahira zaŋ jɛndi n tuma ŋɔ. Tuuli, n daa kpuɣila naba n-chaŋ gili tinsi ni ʒini kpamba tooni. Yɛlimaŋli, n daa yi paarila kpamba ŋɔ bee ninvuɣ’ shɛba n ni daa pii maa bɛ yinsi. Amaa, pɔi ka n naan yi chaŋ kpɛma kam yiŋa, faashee n ti o la tibili m-bahi ka o mi naan yi yuli nya dabisili ni saha din lu n-ti o. To, m mi daa yi chana, n ʒirila guli nti niŋ jiŋlaa ni bee liɣiri nti pa gbana zuɣu. Alizama dibu mini bɔhisi nti pahi buku mini alikalimi n-daa nyɛ neen’ shɛŋa din daa sɔŋ ma ka n gbahi lahibaya maa. N daa yi kuli chani shɛli polo ni n gbana, n nuu ni tarifɔm bela n nɛma ni. Lala tarifɔm ŋɔ ka n daa zaŋdi yaari kpamba ŋɔ yɛltɔɣa. N vihigu maa daa bi gbaala ninkura kɔŋko, n daa lahi vihi pakoya mini lunsi ni Afanima ni Dolodolo Yisa nyaandoliba nti pahi pakopandiba ka bɛ gba pahi ma baŋsim. Pɔi ka vihigu kamani ŋɔ tatabo ti yɛn niŋ viɛnyɛla, di tu ka nira mila ninvuɣ’ shɛba vihigu ŋɔ ni yɛn jɛndi kalinli ka naan yi tooi baŋ a ni yɛn doli so’ shɛŋa n-niŋ vihigu maa ka a nia pali. Dinzuɣu, n vihigu ŋɔ daa chaŋ ti jɛndila Dagbaŋ. Dagbaŋ bela “Ghana” Tudu polo ŋɔ, n yɛrila “Northern Region”. Amaa pa Dagbamba kɔŋko m-be di ni. Zuliya shɛba ban mini Dagbamba be “Northern Region” n-nyɛ Zabaɣisi, Ŋmampurisi, Nanumba nti pahi Kpunkpaamba. Zuliya shɛba n ni kali ŋɔ zaa mini Dagbamba malila tintarisi, Amaa zuliya shɛba beni ka bɛ mini Dagbamba n-laɣim ʒi Dagbaŋ. Zuliya kamani Cheemba, Chekɔhi, mini Kpunkpaamba. Dagbamba n-nyɛ zuliya shɛba ban galisi nyaŋ zuliya shɛba ban be “Northern Region maa zaa. Ti “Ghana” daadam biɛlim kalinli tuma yilinima wuhiya ni Dagbaŋ daadam biɛlim galisim paai kamani tuhituhili ni tuhikɔbishiyi ni pihinu ni anahi ni kɔshinahi ni pisopɔin ni ayobu (1,254,476) laasabu. Amaa Dagbamba kalinli nyɛla kamani tuhutuhili ni tuhikɔbishiyɔbu ni pihinu ni ata laasabu (1,060,053): “Ghana demographic profile 2013”. “Northern Region” pirila yaɣa pishi ni ayobu, ka Dagbaŋ su yaɣa pia ni ata. Amaa Dagbamba sula yaɣa pia. Lala yaɣa ŋɔ n-nyɛ: Tamali, Toliŋ, Kumbuŋ, Gushɛɣu, Savulugu/Naantɔŋ, Naya, Zabizuɣu, Kariga, Mion nti pahi Saɣinarigu. Tamali n-nyɛ “Northern Region” tinzuɣu ka Naya mi nyɛ Dagbamba kali yili. Dinzuɣu, Dagbamba zaa Nazuɣu nyɛla Yaan Naa ka o ʒi Naya. Dagbaŋ pirila buyi zuɣu. Dina n-nyɛ, Tomo mini Naya polo. Amaa kali soli zuɣu Dagbaŋ pirila bushɛm zuɣu ka Yaan naa leei nanima n-zili lala yaɣa maa ni, ka bɛ yuuni n-sɔŋdi o. Nanima ŋɔ shɛba n-nyɛ, n yaba Mion-lana (Saambu), n yaba Kariga-lana (Kariga), Yoo-naa (Savulugu), Gushe-naa (Gushɛɣu), Tolinnaa (Toliŋ) nti pahi n yaba Kumbunnaa (Kumbuŋ). Tomo polo nima yɛrila Tomosili ka Naya polo nima mi yɛri Nayahili. Tuma ŋɔ nyɛla din tum n-jɛndi Dagbaŋ zaa, amaa vihigu ŋɔ daa bi vihi Dagbaŋ zaa. Daliri shɛŋa ŋan daa tahili ka vihigu ŋɔ daa bi tooi vihi Dagbaŋ zaa maa daa nyɛla bushɛm. Dagbaŋ kaya ni taada nyɛla zaɣ’ yinsi, dinzuɣu n tɛha daa nyɛla n yi kuli vihi yaɣ’ shɛli n-gbaai yɛl’ shɛŋa, di nyɛla din ni lu n-zahim Dagbaŋ zaa. Din daa lahi pahi nyɛla Dagbaŋ daadam biɛlim nyɛla ban galisi pam ka nira ku tooi zaŋ bɛ zaa nia niŋ vihigu. Lala ŋɔ zuɣu, n daa zaŋla vihigu maa n-vihi Dabɔɣushee, Malishɛɣu, Gurugu nti pahi Zagbaŋa din be Naya yaɣili la. Tuuli, n daa nyɛla ŋun chaŋ Zagbaŋa din be Naya yaɣili la nti paai Mba Shee (pakopanda) n deei lahibali o sani zaŋ kpa n tuma ŋɔ polo. N ni daa yi ni n daa labi na Gukpɛɣu n-ti niŋ vihigu ŋɔ ni yaha. N ni daa paai Gukpɛɣu n daa chaŋla Gurugu n-ti paai M ba Mohammed (Malishɛɣu lunnaa). N ni daa yi Gurugu n daa chaŋla Dabɔɣushee pakopanda sani, M ba Yakubu Zibilim n-ti deei o kpamli zilinkom zaŋ kpa pakoli kom subu polo. N tɛhiya ni n ni daa kuli zɔri gindi n-deeri kpamba zilinkom ŋɔ di daa ti naala Malishɛɣu ka n daa zani. N ni daa deei zilinkom shɛba sani Malishɛɣu ŋɔ n-nyɛ: Alhassan Fuseina, Mahama Yahaya nti pahi Wumnya Charles. Ninvuɣ’ shɛba n ni daa pii yaɣa maa daa nyɛla ban mali tuma ŋɔ baŋsim ka lahi kpini li. Di zuɣu ka m pii ba maa. Yɛlimaŋli, ninvuɣ’ shɛba n ni daa pii ŋɔ daa sɔŋ ma pam ka n tum tuma ŋɔ viɛnyɛla. Vihigu puuni n daa kpahim ti nya lala ninvuɣ’ shɛba n kali ŋɔ daa mali n tuma baŋsim. Dinzuɣu ka n daa chaŋ deei lahibaya bɛ sani zaŋ jɛndi n tuma ŋɔ. Di tu ni nira yi niŋdi vihigu din nyɛ lahibaya deebu kamani vihigu ŋɔ tu ni o mali neen’ shɛŋa din ni sɔŋ o ka o tooi deei lahibaya n-tum o tuma maa viɛnyɛla. Neen’ shɛŋa n ni daa zaŋ ka di sɔŋ ma ka n tum tuma ŋɔ n-nyɛ: bɔhisi, alizama dibu, kpahimbu nti pahi buku mini alikalimi. N daa bɔhi kpamba bɔhisi zaŋ kpa n tuma ŋɔ polo ka bɛ daa ti ma baŋsim bee m-pahi ma haŋkali. Yɛlli kam mi nyɛla suɣilo, dinzuɣu, n daa nyɛla ŋun gbubi suɣilo m bɔhisi bɔhibu mini di labisibu polo. N daa yi ti paai kpɛma kam sani, m bɔhiri o la bɔhisi zaŋ jɛndi n tuma ŋɔ ka o labisiri bɔhisi maa ka n sabiri li niŋdi m buku ni bee ka n zaŋ nuu ni tarifɔm n-yaai o yɛltɔɣa maa. M mini niriba pam daa lahi di alizama pam ka di puuni bɛ daa baŋsi ma pakoli kom subu ni nyɛ shɛli. Kamani n daa yi chaŋ kpɛma sani n yɛn yɛri la yɛltɔɣa tiri o ka o labisira. Labisibu ŋɔ ni bɛ shɛba daa baŋsi ma ʒɛman’ shɛli pakoli kom subu ni daa pili. Ka shɛba mi pahi ma haŋkali pam zaŋ chaŋ pakoli kom subu. Dinzuɣu, alizama ŋɔ dibu puuni, n daa gbahi yɛligbahira pam ka ŋa daa sɔŋ ma ka n tuma ŋɔ chaŋ dede. N nyɛla ŋun ni kahigi li suuri anahi ni. Kpahimbu gba daa nyɛla din daa sɔŋ ma ka n niŋ n vihigu ŋɔ. Doo daa yi kani ti bɔbili maa, m bi yɛn naɣi lala yili maa ni hali ka bɛ ti maali kuli. Lala soli ŋɔ daa sɔŋ ma pam ka m baŋ din kɔɣira ka bihira zaa pakoli kom subu ni. Sabbu nɛma kamani bukunima mini alikalimi ka n daa zaŋ sabiri yɛligbahira shɛŋa n ni daa deeri maa niŋda. N daa yi chaŋ kpɛma sani, n ni daa kuli yoori n tiba shɛm, lala ka n daalikalimi mini m buku gba kuli tumdi tuma. Dinzuɣu kpamba ŋɔ daa yi kuli yɛli kam n yɛn sabi n-niŋ m buku ni. = SUURI ANAHI = Saha shɛli kam tiŋgbaŋ ŋɔ ni daadam biɛlim nyɛla ban pahiri ka filinda. Daadam biɛligu kalinli pahira dabisili kam ka di nyɛla dɔɣim zuɣu, ka lahi filinda ka di nyɛla nyɛvuli pooli. Yɛlimaŋli, nira yi ku tɛhiri zaɣ’ viɛlli yɛla, di tu ni o lahi tɛhiri zaɣ’ biɛɣu zuɣu. Kum nyɛla din paari daadam kam dunia ni. Di zuɣu so n-kani ni tooi ŋme nyɔɣu yɛli ni ŋun bi yɛn kpi, di lala nira n-kani. Paɣiba ni dabba ni bilɛri nti pahi ninkura zaa nyɛla ban kɔŋdi bɛ nyɛvuya. Lala zuɣu doo yi kpi ka che o paɣa di tu ni o su pakoli kom pɔi ka naan yi tooi yi o yidana kum daɣiri ni. Lala n-lahi nyɛ li, paɣa gba yi kpi ka che o yidana di tu ni o gba su pakoli kom pɔi ka naan yi yi o paɣa kum daɣiri ni ka biɛhigu lahi niŋ dede n-ti o. Suuri ŋɔ nyɛla din jɛndi pakolim piligu, suuri ŋɔ ni, n nyɛla ŋun ni kahigi wuhi ʒɛman’ shɛli ni pakoli kom subu ni pili, pakoli bee dakoli ni nyɛ so. N ni lahi wuhi pakolim ni piini dahinshɛli kuli maalibu ni mini pakoli baribu ni pakoli kom subu ni pakoli gambee yibu ni pakoli zimbuli kɔɣibu nti pahi mɔɣu subu. N ni lahi wuhi pakoli dooyili kundi (pakoli laɣibu mini pakoli dooyili kundi). Yaha, suuri ŋɔ ni, n nyɛla ŋun ni kahigi wuhi Musulinsi mini Dolodolo ni suuri pakoya kom shɛm nti pahi Ghana zalikpana ni yɛli shɛm zaŋ kpa pakoli kom subu polo shɛm. Mba Sheei daa yɛli ma ni Naa Zanjina m-pili pakoli kom subu. O daa lahi yɛli ni Naa Zanjina n-daa yɛli ni doo yi kpi ka che o paɣa ŋun bo mi doo, ka paɣa mi yi kpi ka che doo ŋun gba kpuɣimi paɣa. Mba Sheei daa lahi yɛli yaha, ni Naa Zanjina n-daa pili pakoli kom subu. O daa wuhiya ni Sabali ka pakoli kom subu daa pili. O daa lahi yɛli ni Sabali Yɛrinaa Yɛmusah yiŋa Zuu Abarika n- daa kani ka Naa Zanjina zali li. Lahibali ŋɔ bi woligi ka che Tia (1970:30) ni yɛli shɛm la. Dinzuɣu, Abarika pakoli n-daa tuui n-su pakoli kom. M ba Zibilim daa yɛli ma ni, musulinsi pakolim piligu ni nyɛ shɛli, ŋan nyɛ: ni na’ so n daa chaŋ Gbengbe tiŋa n-ti ʒi Musulinsi sabili n-kuna. Ni tuuli, paɣa yidana daa yi kpi o bɛ lahi kuni doo, di mi daa malila barina zaŋ ti paɣiba maa. Dina n-nyɛ Naa maa ti ŋme tɔbu n-chaŋ Gbengbe tiŋa nti paai lala tiŋa maa ni n-nyɛ sabili maa n-daa ʒi li kuna Dagbaŋ n-ti zaŋ li ti o daalifanima. Gbengbe do’ so ŋun daa zaŋ sabili maa ti o maa daa yɛli o mi, ni o yi zaŋ sabili maa kuna ka paɣa yidana yi ti kpi ni ban zaŋmi li yɛli o n-niŋ o takaba. Takaba nyɛla bɛ yi su paɣa amiliya bee n-niŋ paɣa amiliya ka bɛ ʒili o biɛɣ’ pihinahi n-sabi waligu nyuhi o, lala biɛɣ’ pihinahi maa yi ti paai ka bɛ yihi o n-ti su o kom. Lala naa maa ni daa kuna nti zan sabili maa n-ti o afanima maa ka yɛli ba ni o ʒila binshɛli din fari niriba m-bahiri kuna. Ni di mi nyɛla din pahi Dagbando’ hili zuɣu. Dinzuɣu, Musulim paɣa yi niŋ amiliya ka o yidana ti kpi bɛ yɛn sabila woligu n-ʒili o biɛɣu pihinahi, biɛɣu pihinahi maa yi ti paai ka bɛ yihi o na nti su o Musulinsi pakoli kom. 4.2 Pakoli/dakoli ni nyɛ so Mba Shee daa yɛli ma ni, pakoli nyɛla paɣ’ so ŋun yidana kpi ka che o. O daa yɛli ma ni Dagbamba lahi booni pakoya la dimmba. O daa yɛli ni, paɣa gba yi kpi ka che o yidana bɛ booni o la dakoli/dokoli, ni hali doo maa yi mali paɣ’ bɔbigu ka bɛ ni yino yi kɔŋ o nyɛvuli bɛ booni doo maa la dakoli. Dama, ni lala doo maa yi bi su pakoli kom n-yi o paɣ’ so ŋun kpi maa kum daɣiri ni o ku tooi doni bee n-laɣim o paɣ’ shɛba ban beni maa. Lala zuɣu, bɛ yɛn booni o la dakoli/dokoli di saha. Sokam mi ni doo yi kpi ka che o paɣa yɛl’ shɛŋa beni tu ni pakoli maa niŋ o yidana kum dali. Pakolim piligirila paɣa yidana kum dali n-ti naai dahinshɛli pakoli maa ni suri kom. Lahibali ŋɔ bi woligi ka che Fenuku (2006:9) ni yɛli shɛm zaŋ kpa Degah paɣa pakolim ni piina dahinshɛli. M ba Zibilim mini Mba Shee zaa daa yɛli ma ni paɣa yidana yi kpi bɛ yɛn nyɛla paɣ’ so ŋun mali yɛm bee haŋkali ka o garigi o o yidana maa kuli. Garigibu ŋɔ shee, paɣa maa yɛn zaŋla daankaliŋ n-niŋ kom ni nyuhi pakoli maa. Fenuku (2006:9) wuhiya ni Degahnima gba nyuhirila bɛ pakoya daankaliŋ n-gariba bɛ yidaanima kuli, daankaliŋ ka Degahnima boli “lelena”. O yi nyu daankaliŋ maa, di saha ka bɛ lahi niŋ gumdi n-gari o tiba ayi maa, Ka yɛli o ni zaɣila kani. Daankaliŋ nyubu gbunni nyɛla ni di dihi paɣa maa suhu ka o ku ti o maŋmaŋa barina. Gumdi la zaŋ ŋari tiba maa daliri mi n-nyɛ, ni di che ka o ku wum o yidana yɛligu (yɛl’ biɛri). Bɛ yi garigi o naai ka kpamba che ka tiŋa maa kombonnaa yihi kuli polo. Bɛ yi yihi kuli polo bɛ yɛn pilila kum ŋɔ kabiri gbibu. Di saha ŋun garigi pakoli maa o yidana kuli maa bee paɣ’ shɛba ban be o sani maa yɛn zaŋla bimmaŋli (Dagbamba ni mali shɛli n-sɔɣiri kum maa) m-pili pakoli maa. Bɛ yi pili o bimmaŋli ŋɔ naai, paɣiba ban ʒi pakoli maa sani ŋɔ ninvuɣ’ yino yɛn garila tooni n-gbaai pakoli ŋɔ nudirigu bɔɣu n-zaŋ o kpe kum ŋɔ sani ka pakoli maa ti gbani tiŋa o duni ayi zuɣu n-kum o yidana kuli, lala siɣim buta. Pakoli ŋɔ yi kum o yidana kuli naai, ka bɛ naan yi zaŋ pakoli maa doli paɣiba polo shinshɛɣu goon’ shɛli bɛ ni daai luhila n-yi kpe pakoli maa yilikpɛrili, dama di chiri ni paɣa nya o yidana sɔɣibu. O yi nya lala di ni dam o suhu ka o gba kpi. Di saha ka paɣiba be dundɔŋ ni ka dabba mi be sambani ni, ka yaawum mini lunsi mi ŋmɛri dundɔŋ ni. Kum ŋɔ kom subu saha, doo maa bi’ kpɛma sani n-daŋdi o subu, o yi su o naai ka o bihi ban kpalim maa mi naan yi kpɛri kum maa sani yimbayimba ka tiri taba n-ti su bɛ ba kom. Lala n-yɛn nyɛ li hali ka o talahi niriba ban gba bɔri ni bɛ su o gba ti paai n-su o . Bɛ yi su o naai ka kasiɣiriba mi naan yi mali o shili n-simsi o kabiri ni. Bɛ yi sɔɣi, dabba yɛn laɣimla sambani ni ka bɛ ʒili kuŋmani m-baŋ ŋun yɛn mali kuli maa. Bɛ yi ʒi kuŋmani maa naai ka paɣiba mi naan yi laɣisi pihim (kum maa ni be situr’ shɛŋa ni ka kɔŋ o nyɛvuli bee o ni do bindo’ shɛli zuɣu) n-niŋ ŋmani ni n-ʒili o bia bee o dɔɣira ka bɛ chaŋ bɛ ni paɣiri pihim luɣ’ shɛli nti paɣi ŋa zaa. Bɛ yi chana paɣ’ so ŋun ʒi pihim maa bi lihiri o nyaaŋa. M ba Mohammed daa yɛliya ni o yi lihi o nyaaŋa o mini kum maa ni lihi chirigi taba, lala mi yi niŋ o ni kɔŋ o nyɛvuli. Bɛ yi paɣi pihim ŋɔ naai, bɛ yɛn piila o situr’ shɛli bahi ni, ka yɛli ni ŋun kpi maa di lahi doli ba kuli. Dagbamba malila nyulinyua mini awɔbila m-paɣiri pihim. Dagbamba ni bi maani kuli Alaaba mini Asibiri shɛm lala ka bɛ bi lahi paɣiri pihim gba lala dabisa ayi maa. M ba Mohammed daa yɛliya ni doo yi kpi bɛ lɔɣirila o bɔɣili o kum dabaata dali din deei yi niŋ ka Asibiri mini Alaaba ka di sunsuuni. Dama, Dagbamba nyɛla dabisi ayi ŋɔ ka di nyɛla dabisa gahinda ŋan nyɛ zaɣ’ viɛla, bɛ wuhiya ni nira yi niŋ din viɛla din dali, di loorimi. Dinzuɣu, Dagbamba bɛ maani bɛ kuya lala dabisa ayi maa. Dabaata ŋɔ dali yi paai ka bɛ yɛn lɔɣi bɔɣili, pakoli maa yɛn bola yilikpɛrili n-kpe pɔi ka bɛ naan yi lɔɣi bɔɣili . Dama, paɣa yidana yi kpi ka bɛ maani kuli bee n-lɔɣiri bɔɣili paɣa maa bi diri kuyili maa dundoŋ ni bindirigu naɣila o yilikpɛrili maa ka bɛ duɣiri o bindirigu. Dama bɛ je ni pakoli maa di kuyili maa bindirigu. Pakoli maa yi di kuyili maa bindirigu o ni nya o yidana maa o gom shee, ka lala mi yi niŋ pakoli maa ni kɔŋ o nyɛvuli. Dinzuɣu, bɔɣili lɔɣibu dali pakoli maa yɛn bela o yilikpɛrili ka bɛ lɔɣi bɔɣili. Bɛ yi laɣim lɔɣi bɔɣili naai, ka kuli maa yɛn doni yuui bɛ yɛn bola gal’ piɛlli n-niŋ pakoli maa nudirigu gbali ni. Lala bin’ piɛlli maa n-yɛn teeri o ka o ku tum yaɣi o pakolim maa zuɣu. Yaha, m ba Mohammed daa lahi yɛli ni di yi leei ka kuli maa bi yɛn doni yuui din ŋuna bɛ ku niŋ gal’ piɛlli n-lo pakoli maa gbali. Tɔ, di yi niŋ ka kuli ti yiɣisi ni bɛ maali, kubihi bee daŋ kpamba ni gbaai dabisili shɛli bɛ ni yɛn pini kubihi. Kubihi pinibu ni tooi lu dabisili kam amaa Alaaba mini Asibiri ŋuna, Dagbamba bi maani kuli. Kubihi pinibu dali ka Dagbamba lahi booni zuɣu pinibu dali, din dali ka bɛ bariti pakoli. Ankrah (2009:3-5) gba yɛliya ni Krobonima gba baritila bɛ pakoya kuli maalibu saha. Mba Shee daa yɛliya ni pakoli kom subu piinila kubihi pinibu dali ka bari o ʒili duu, (pakoli baribu dali). Di yi niŋ ka bɛ pini kubihi Alizumma bɛ yɛn zaŋla maalibu zali di naba dali. Zuɣu pinibu dali ŋun zaa pakoli ŋɔ ŋun bi lahi yɛn be kuyili maa dundɔŋ ni m-pahila o yilikpɛrili. Pakoli maa baribu dali pakopanda ŋɔ yɛn bola pipia mini di liŋa ni pipi’ biɛla ni di liŋa ni Dagban’ duɣu ni kalinli nti pahi nolɔɣu ŋun saɣi noo na nti bari pakoli maa. Pakoli ŋɔ baribu saha yi ti paai di ni tooi nyɛla asiba bee wuntaŋni. Lala saha ŋɔ yi ti paai pakopanda maa yɛn zaŋla bin’ piɛla n-lo pakoli maa gbaya dibaayi maa zaa, ka zaŋ shɛŋa n-lo o nuhi ni ka zaŋ pakosaba mi n-yɛli o nyingoli ni. M ba Mohammed daa yɛliya ni, bɛ ni bariti pakoli ka zaŋdi galipiɛlli n-lɔri o maa gbunni nyɛla bɛ je ni pakoli maa ti yɛn di ka zoo lu o bindirigu ni, dama zoo yi lu pakoli maa bindirigu ni ka o di li o puli yɛn pirimi ka o kpi. O yi yɛli o bin’ piɛla maa naai, o yɛn zaŋla kalinli n-sɔŋ ka zaŋ Dagbanduɣu n-tam di zuɣu, ka zaŋ nolɔɣu mi n-niŋ mia niŋ o gbali ni n-lo o n-tabili kalinli maa, ka niŋ kom niŋ pipia mini di liŋa la mi ni n-zaŋ tam Dagbanduɣu din tam kalinli zuɣu maa, ka zaŋ sua sɔŋ pakoli maa sani, ka niŋ dabara (tima) gabi kpakahili ni n-niŋ pipia mini di liŋa la ni n-zali pakoli maa sani duu puuni, din ni ka o yɛn ʒɛri o kpam ʒɛrim. Dagbanduɣu yi tumdi pakolim tuma bɛ booni li la balinduɣu ka pipia mini di liŋa la mi pakochia. Bɛ yi zaŋ balinduɣu mini pakochia ni nolɔɣu ni kalinli ni pipia mini di liŋa n-ti pahi sua ŋɔ zaa niŋ pakoli bee n-zali pakoli sani naai, di saha maa ka Dagbamba yɛri ni bɛ barila pakoli maa. Alhassan Fusheina daa yɛliya ni bɛ yi bari pakoli o pakotaba ban nyɛ o talahi niriba n-tu ni bɛ ʒi o sani. Bɛ daa lahi yɛli ni bɛ yi bari pakoli ʒili o bi guriti o naba, o mi bi gahiri zɔhi bee n-kuri binshɛɣu. Bɛ yi bari pakoli o bi chani shɛli o ko, o mi bi chani ka kaɣiri lihiri o nyaaŋa bee ka gahiri o bɔɣiri dama ni o yi chani ka lihiri o nyaaŋa o ni ti lihi chirigi o yidana bee o ni ti gahi tuui o yidana maa. Alizumma dali bɛ ni pindi kubihi dahinsshɛli maa ka pakoli kom subu piina. N vihigu puuni, bɛ daa yɛli ma ni balinduɣu shɛli din be pakoli baribu shee ŋɔ nyɛla din yɛn balindi kum ŋɔ ka o che o pakoli ŋɔ barina tumbu. Pakochia din mali kpam la ni mi ka pakoli maa yɛn ʒɛri kpam hali nti yi o pakolim maa ni. Yaha, pipia la ni mi ka o yɛn nyuri kom. Nolɔɣu maa yɛn nyɛla shihirili ŋun za nti pakoli maa yidana. Nolɔɣu ŋɔ tuma bee o biɛhigu n-yɛn wuhi ni pakoli maa daa mali jilima zaŋ ti o yidana maa o ni daa na be o nyɛvuli ni, ka sua la mi daliri nyɛmi di kari o yidana maa ka o ku tum pakoli maa barina. Sua zaŋ sɔŋ pakoli sani ŋɔ nyɛla din be Isiokpo zuliya ni, Tasie (2013:159-160). M ba Mohammed daa yɛliya ni pɔi ka pakoli maa ti niŋ bindirigu bahi o noli ni, ni naɣila nolɔɣu maa n-di pɔi. Dinzuɣu, pɔi ka pakoli ti di bindirigu nolɔɣu ŋɔ n-yɛn ti o lala soli maa ka o di. M ba Mohammed daa yɛliya ni pɔi ka pakoli maa ti yɛn di, o yɛn niŋla chi m-bahi noo maa, noo maa yi pili dibu, di saha ka pakoli maa gba piligi dibu, noo maa yi ti che dibu pakoli maa gba lahi ka soli ni o di yaha. Pakoli ŋɔ mini noo maa dibu shee bɛ yi niŋ chi n-sɔŋ noo maa ka o dira ka pakoli ŋɔ gba dira amaa noo maa yi ti tiɣi o yɛn kummi di saha ka pakoli maa gba yɛn che dibu. Shɛli ni di yi ti niŋ ka pakoli ŋɔ daa mali jilima pam zaŋ ti o yidana maa, pakoli ŋɔ mini noo maa dibu shee, noo maa yi di n-tiɣi o bi yɛn kum, o yɛn kpalim mi diɛmdi chi maa hali ka pakoli maa ti di n-tiɣi ka tirisi o saɣidiriŋmani zali ka o naan yi kum. N ni kali shɛli ŋɔ zaa pakoli maa yi daa bi niŋdi li n-tiri o yidana maa ka o yi kpi, o yi ti yɛn di ka niŋ chi nti nolɔɣu maa o bi yɛn di chi biɛnli di ni, o yɛn malimi zani ka che bindirigu maa, di saha pakoli maa gba ku tooi di o bindirigu, hali kum yi wum pakoli maa ti yaɣi o ku tooi di. Dimbɔŋɔ yi niŋ pakoli, di wuhirila niriba ni pakoli maa daa ka jilima zaŋ ti o yidana o ni daa na be o nyɛvuli ni. M ba Mohammed daa yɛli ma ni bɛ yi bari Gukpɛɣu pakoli o bɔbiga yɛn kpalimla bɔbipiɛli. Lahibali ŋɔ woligiya ka che Nigeria Ngwa zuliyanima dini. Dama Ethel (2012:7) yɛliya ni bɛ yi sɔɣi kum maa Ngwa pakoli situra yɛn kpalimla situri sabila. Yɛlimaŋli, zuliya kam malila so’ shɛŋa bɛ pakoya ni doli n-yiri bɛ yidaannima kum daɣiri ni, amaa bɛ zaa nyɛla ban bɔri bin’ yini, dina n-nyɛ pakoli maa yi o yidana kum daɣiri ni. Shɛhira kamani, Ga, Degah, Dagaara, Ngwa, Gurunɛ n-ti pahi Sisala zuliya. Amaa soya maa m-be kɔŋkoba. Dinzuɣu, pakoli ku tooi lahi n-labi kuli doo naɣila o sula pakoli kom pɔi n-yi daɣiri ni ka naan yi tooi kuli doo. Lala n-lahi nyɛ li nira ku tooi yɛli bin’ shɛŋa ŋan niŋdi pakoli kom subu dali ka bi yɛli pakoli kom subu ni nyɛ shɛli. Mba Shee daa yɛliya ni pakoli kom subu nyɛla dabam, Dagbandabba tarimba dimba mini Nazuɣiri dimba. Ni tarim yi kani ka che o pakoli ban mali pakochiha (Pakotima) n-suri ba kom ni Nazuɣiri kamani Yaan Naa yi kani ka che o dimba, Mba Naa n-suri ba. Mba Naa nyɛla Mba Naayili din be Naya polo la tiŋa naa. Mba Naa mini pakotimalana zaa nyɛla pakopanda Dagbaŋ. Mba Shee daa yɛliya ni, pakoli kom subu nyɛla pakoli ni doli so’ shɛŋa n-yiri o yidana kum daɣiri ni bee Pakoli kom subu nyɛla paɣa yidana yi kpi ka paɣa maa doli kali soli zuɣu n-su pakoli kom n-yi o yidana kum daɣiri ni. Dagbamba kuli buni wuhibu dali ka pakoli suri kom, Alaamishi dali asiba bee wuntaŋni. Alaamishi dali ŋɔ yi paai, asiba bee wuntaŋni ka pakopanda ŋɔ yɛn su pakoli ŋɔ kom saha shɛli pakoli ŋɔ niriba ni zali maa yi paai. Kom maa subu saha yi ti paai pakopanda maa yɛn kamina nti zaŋ pakoli maa doli gambee gooni la yi kuyili maa gulinyaaŋa nti zaŋ o ŋɔ ʒili kuɣa zuɣu. Mba Shee daa wuhiya ni paɣa maa yi daa gɔri pagɔrisigu o yidana maa yiŋa o ku tooi doli gambee gooni maa yi n-ti su pakoli kom. Dinzuɣu, pakoli maa yi daa be lala ni pakopanda maa yɛn zaŋ ŋɔ mi doli dunodaa yi. Pakopanda maa yi zaŋ pakoli maa yina gulinyaaŋa, di saha ka pakoli maa bihi nti pahi o dɔɣiriba ban nyɛ paɣiba zaa laɣimna nti gili pakoli maa. Kom ŋɔ subu saha pakoli maa yɛn sola chinchini kɔŋko o shee ni. Di saha ka pakopanda maa zaŋ mo’ shɛli o ni tam maa niŋ ŋmani nti pahi ŋmanbuɣubila shɛli o ni yɛn zandi toori kom n-suri pakoli maa na nti zali pakoli maa sani ka naan yi pili pakoli maa subu. Lahibali ŋɔ woligiya ka che Martey (2008:2) dini, dama o yɛliya ni Ganima ban pakoya suri pakokom la mɔɣili ni. Pɔi ka pakopanda ŋɔ ti naan yi pili pakoli maa kom subu, o yɛn zaŋla piliŋ m-pini pakoli maa zuɣu ni zabiri nti pahi o bɔɣulɔŋ ni o ninikari zabiri nti pahi o tooni zaa kolikoli ka zabiga bi lahi tabi shɛli. Ethel (2012:7) gba wuhiya ni kuli maalibu saha bɛ pindi Nigeria Ngwa pakoli zabiri. Zabiri ŋɔ pinibu shee pakoli maa dɔɣiriba ban ʒi o sani maa yɛn zaŋla dovihi n-taɣitaɣi pakoli maa zuɣu ka o zabiri maa luri di ni ka bi laɣim li gbuni tanchee ni ka pakopanda maa zaŋ li yi kpaŋa nti pi. Dama bɛ yi che li m-bahi tiŋa zino ni tooi gahim li n-chaŋ ti tum pakoli maa barina. Pinibu ŋɔ shee paɣiba ban be pakoli maa sani yɛn kpalindila kpalinsi ka salindi o, ka bahiri pakoli maa liɣiri. Kpalinsi ŋɔ gbunni nyɛmi ni di che ka o ku wum o yidana maa boligu ka o tiba kpuri. Pakopanda ŋɔ yi pini o naai, di saha n-nyɛ o pili pakoli maa kom ŋɔ subu. Sɔɣiso maŋli mini awabila ka bɛ mali suri pakoli kom. O yi yɛn pili o subu, o yɛn zaŋla ŋmambuɣubila n-tooi kom maa, n-zaŋ li gili pakoli maa zuɣu buta pɔi ka kom maa naan yi shihi o. Di ni chihiri ni doo nya paɣ’ so ŋun pa o paɣa zaɣim zuɣu, pakopanda maa yɛn nanila o zuɣu n-siɣi o nyɔɣu ni na, ka zaŋ n-ti paɣa ka o bahi su o naai. Paɣa maa yi su o naai, ka bɛ mili o ni zaa di saha ka zaŋ bimmaŋli n-soli pakoli maa nyɔɣu ni ka di waɣi siɣi bee n-yaɣi o duna ni. Di saha ka pakopanda maa kana nti lahi tuɣi o chiha ni nyɛ shɛli. Bɛ yi su o naai, pakopanda maa yɛn zaŋla ŋmambuɣibila n-niŋ za zim gabi kom ni n-niŋ di ni n-zaŋ li ti pakoli maa ka o tabi li o nuhi ayi ni hali ka zoo (laliga) ti lu di ni ka pakopanda maa zaŋ o nuu tim n-sam zoo maa gari kom maa ni ka zaŋ li nti pakoli maa ka o vooi ka zaŋ din kpalim maa n-to bahi o tooni. Lala kom maa ka Dagbamba booni laliga. Paɣa ŋɔ yi daa ka biɛhi’ suŋ ni o yidana, kom ŋɔ subu shee laliga bi yɛn lali ni na bɛ di ti yɛri o lu kom maa ni. Paɣ’ shɛba ban be pakoli ŋɔ sani maa n-yɛn chaŋ fɛbi zoo na n-ti niŋ kom maa ni pɔi ka pakoli ŋɔ naan yi lala chihili maa ni, amaa paɣ’ so ŋun mali jilima ni o yidana ŋuna pɔi ka ŋmambuɣibila maa ti yɛn shihi o nuhi laliga pun yɛn lula din ni ka o yihi o chihili. Gambee yibu nyɛla shihira din wuhiri pakoli ʒɛ yimtali zaŋ ti o yidana (kum) maa o ni daa na be o nyɛvuli ni. Pakopanda yi su pakoli kom naai, pakopanda maa yɛn zaŋla bimmaŋli m-pili pakoli maa zuɣu ni kamani sariga ka o pala. Di saha ka bɛ (paɣiba ban be pakoli ŋɔ kom subu shee) yiɣisi pakoli ŋɔ zali saazuɣu, o yiɣisibu ŋɔ shee pakoli maa bi guriti o naba di kuli yɛn teela lala ka bɛ yiɣisi o zali. Bɛ yi yiɣisi o zani naai pakopanda maa yɛn bola do’ piɛli n-sa zɔŋ dunoli tibi ka niŋ tampilim n-gili, ka zaŋ paɣa mini doo ka bɛ gbaai pakoli maa nuhi na ka bɛ gili dɔɣu maa buta. Buta maa yi paai ka pakoli maa zaŋ o nudirigu gbali n-tabigi dɔɣu maa bahi. Di saha ka paɣa maa bihi kabina n-ti kpuɣi pakoli maa tuɣi, ka lunsi dii gbaai pakoli salimbu bimbim, mani daŋ yɛli ka nyin bɛ lahi nya. Din ka Dagbamba booni gambee yibu. Lahibali bi woligi ka che Ibrahim (2004:123) ni yɛli shɛm zaŋ kpa pakoli gambee gooni yibu. Lunsi salindi pakoli ŋun yi gambee bia ni gambe’ yirigu paɣa bia. Paɣa ŋun na mi n-go pagɔrisigu o yidaanyili, ka o yidana maa yi ti kpi o bi yiri gambee. Dina n-yɛ pakoli maa yi su pakoli kom naai o bi yɛn gili do’ piɛli maa. Pakopanda maa yi kuli su o naai o yɛn zaŋla pakoli maa n-kpe o duu ka o ti vuhi ka naan yi yina n-ti kɔɣi o zimbuli saɣim. Dama o yi yi gambee o ni kɔŋ o nyɛvuli. Pakoli maa yi yi gambee naai, din kpalim nyɛla o yina nti kɔɣi o zimbuli din bahindi nyaaŋa o yidana yiŋa. Dama, Dagbaŋ paɣa yi tuui kuli doo o yɛn kɔɣila o tuuli zimbuli o yidana yiŋa, ka di yi niŋ ka doo maa kpi ka o lahi kɔɣi o zimbuli din bahindi nyaaŋa o yidana yili. Zimbuli kɔɣibu ŋɔ din zami nti pakoli ŋun yi gambee bee ŋun bɛ yi gambee. Bɛ yi yɛn kɔɣi zimbuli ŋɔ ʒɛri pakoli maa yiŋanima yɛn ʒila piɛɣu na nti ti bɛ ŋahinsi (pakoli maa bihi) ni bi deei ti ka bɛ ma yi bɛ ba kum daɣiri ni. Mba Mohammed daa yɛli ma ni lala piɛɣu maa ka bɛ yɛn kɔrigi m-puɣi tim niŋ zimbuli saɣim maa ni ka pakoli maa di. O yi kɔɣi zimbuli saɣim naai, pakopanda maa yɛn zaŋla pakoli maa kpɛna o duu nti ŋmaala saɣim maa lahi o buta ka naai che ka pakoli maa pili saɣim maa dibu. Pakoli maa yi yi chiha ŋɔ ni o yɛn bola dabisili n-kulisi pakochia la mini balimduɣu maa pakopanda maa yiŋa. Dagbamba kali soli zuɣu doo yi kpi ka che o paɣa, ka paɣa maa bi su pakoli kom yi o yidana kum daɣiri ni lala paɣa maa lɛbirila barina paɣa nti Dagbamba. Yɛlimaŋli, Dagbamba malila pakoli kom subu buyi zuɣu. Dina n-nyɛ mɔɣu subu ni pakoli kom subu. Pakopanda n-nyɛ ŋun suri pakoya mɔɣu mini pakoli kom zaa. Pakopanda nyɛla ninvuɣ’ so ŋun suri pakoya kom. Mba Shee yɛliya ni pakopanda ni tooi nyɛ paɣa bee doo, dama ni pakopanda tuma bɔhindimi, di mi dolila pakopanda tuma yi be nira daŋ ni bee di yi nyɛ nira daankali tuma. Mba Shee yɛligu puuni o daa wuhiya ni nira yi ka pakotima o ku tooi su pakoli kom. O daa lahi yɛli ni pakopandi tali pilila Naa Zajina saha. Pakoli yi kulisi lala nɛma maa pakopanda maa yɛn bola saha n-labina n-ti gbɛhi pakoli maa. Mba Shee gba daa yɛliya ni, bɛ bi diri dabara tim niŋdi pakochia ni naɣila pakopanda ko, ni nira yi pa pakopanda yi di tim niŋ pakochia ni ni bɛ ni pa o sɔɣu. O daa lahi yɛli ma ni pakoli ŋɔ yi kulisi pakochia ŋɔ, din dali maa zaawuni ka pakpanda mi yɛn chaŋ n-ti gbɛhi lala pakoli maa. Ni gbɛhibu ŋɔ shee pakopanda maa yɛn bola bimbira n-ti pakoli maa, ni dama o yidana maa daa nyɛla pukpara. O yi ti o bimbira maa naai o yɛn bolila o mi o yuli ka pakoli maa saɣi kamani o yidana ni daa booni o shɛm ka bɛ chani puu ni la. Ni pakopanda maa yɛn boli o mi; ‘zaɣila .’ ka pakoli maa saɣi; ‘naa .’ ka pakopanda maa yɛli o, “A yi niŋ nyin karimi n naba na puu ni n-ti biri bimbira”. Ni di saha pakopanda maa yɛn zaŋla pakoli maa yi sambani nti bo dɔɣu n-shɛbira ka pakoli maa birita. Bɛ yi biri naai, pakopanda maa lahi yɛn boli o mi, ‘zaɣila .’ ka o saɣi, ‘naa .’ ka pakopanda maa yɛli o, “ti kulima”, Ka gari tooni ka o mini pakoli maa doli kpe dundɔŋ ni. Bɛ yi paana yiŋa, pakopanda maa yɛn ʒinila zɔŋ ni ka lahi boli o, ‘zaɣila .’ ka o lahi saɣi “naa .”, Ka pakopanda maa yɛli pakoli maa n-yi puu ni na tim ma konyurim. Di saha pakoli maa yɛn toola kom n-ti gbani o tiŋa ka o deei nyu. Di saha yaha, pakoli maa ni lahi kpuɣi saɣim na nti ti pakopanda maa, kamani o yidana ni daa yi yi puu ni kuna ka o niŋdi o shɛm. O daa yɛli ni pakopanda maa yi zaŋ pakoli maa n-yihi chiha ŋɔ zaa, o gbɛhi o mi maa. Pakopanda yi bi gbɛhi pakoli ka pakoli maa yi chaŋ puu ni o ni chirigi o yidana maa, ka lala yi niŋ pakoli maa ni kɔŋ o nyɛvuli. Alhassan Fusheina daa yɛli ma ni pakoli kom subu pala muɣisigu ni amaa di nyɛla saɣisigu n-ti pakoya. Ka lahi nyɛ din kpahiri paɣiba zuɣuri ni ni bɛ timi bɛ yidaannima jilima ka lahi be ba bɛr’ suŋ bɛ yi na be bɛ nyɛvuli ni. O daa lahi yɛli ma ni paɣa yidana yi kpi ka o bi su pakoli kom ka yi doni doo ni o leei binzɔrigu n-ti sokam, ni dama paɣa yi dɔɣi biliɛɣu ka lala pakoli yi shihi bia maa ni bia maa kpirimi. Ni hali paɣa yi bi su pakoli kom ni o yidana maa doli o mi luɣili kam o yi chana, ka paɣa maa yi bi niŋ yoma n-yi daɣiri ni o yidana maa ni zaŋ o chaŋ. Lahibali ŋɔ bi woligi ka che Dagbaŋ yɛl’ kura (2007:33) ni yɛli shɛm. Pakoli yi doli soya ŋɔ zaa n-yi o yidana kum daɣiri ni, din kpalim nyɛla o zo doo kuli ka pa ni lala doo yi kpi o ku tooi chaŋ li. Paɣa yidana yi kpi naɣila o yihi chihi shɛli Dagbamba ni booni kuli kpɛbu la pɔi ka naan yi tooi zo doo kuli. Kuli ŋɔ kpɛbu pakoli maa ni tooi na be o yidaanyili bee o niriba sani. Pakoli yi yɛn kpe kuli bɛ yɛn zaŋla bimmaŋli soli o, ka zaŋ shɛli mi m-pili o, ka paɣa doli o kpe kuli maa. Pakoli ŋɔ yɛn pillila bimmaŋli o yiŋa n-chaŋ hali ni kuyili maa dundɔŋ ni. Bɛ yi paai, bɛ yɛn chaŋmi ti kpe kum ŋɔ ni do du’ shɛli maa n-ti nya kum maa ka lahi yina labi bɛ biɛhigu shee. Dagbaŋ, pakoli yi bi kpe doo kumahili ka zo doo kam kuli barina ni tum o kuyili maa ka di nyaaŋa ka nyɛvuli pooli ti be ni. Mba Shee daa yɛli ma ni paɣa yi bi kpe doo kumahili ka yi zo doo kuli ka o yidana maa chirigi o kuyili maa ka boli o ni o ni kɔŋ o nyɛvuli di dabaayi sunsuuni. Ni lala saha maa mali chana doo kam ŋun bɔri o ni tooi lahi niŋ o kɔre. Pakoli maa mi yi bɔra, o yɛn kpalimla o niriba sani ka bi lahi kuli doo. Mba Shee alizama puuni, o daa lahi yɛli ma ni bɛ yi su o kom naai ka yihi chiha maa zaa, pakoli maa yi na nyɛ ninsariŋga ŋun nyɛ ŋun na yɛn kuli doo, pakopanda maa yɛn niŋla tim n-niŋ luɣuluɣu ni n-ti pakoli maa ka o ʒini o yidaan’ kurili maa yiŋa biɛɣu pihinahi n-ʒe luɣuluɣu maa ni tim maa di yi pa lala o mini o yidana maa n-kuli yɛn bala saha shɛli kam. Lala biɛɣu pihinahi maa yi paai, o yɛn yila nimaani n-labi o niriba sani n-ti bo doo kuli. Pakoli maa mi yi nyɛ ŋun gbaai kpamli, o yi su pakokom maa naai, o yɛn labila o yiŋa n-gba ti ʒe luɣuluɣu maa ni tim la gba biɛɣu pihinahi. Di nyaaŋa, o bihi yɛn chaŋla bɛ ŋahinima sani n-ti suhi o n-labisi na dabɔɣu maa ni. Dagɔr’ yino bi laɣiri pakoli ka o saɣiri n-tiri o bee n-zaɣisiri o. Dagɔra yi laɣiri pakoli o bi zaɣisira, o yɛn deerila dabba maa liɣiri n-sɔŋda ka mi doo kam liɣiri ni nyɛ shɛli. Dagɔra maa yi ti paai dabba pia bee m-mali kalinli, ka pakoli maa zaŋ bɛ liɣiri maa chaŋ n-ti ti o daŋ ni do’ so o nini ni tiɣi ka yɛli o liɣiri maa gbunni. O yi zaŋ ti o, doo maa yɛn zaŋ li mi chaŋ baɣa sani, ka baɣa ŋɔ ti buɣi. Baɣa yi buɣi ka baɣa kuɣili ti gbaai dagɔr’ so liɣiri, ŋuna ka pakoli maa yɛn kuli. Baɣisi ŋɔ buɣibu shee, doo ŋɔ yɛn chaŋla baɣa bɔbigu sani, kamani baɣisi anahi, bɛ zaa yi buɣi n-gbaai lala laɣ’ yini maa di saha ka bɛ yɛli ni pakoli maa daliri doo m-bala, hali dagɔrili maa yi nyɛla tunzundoo gba, ŋuna ka pakoli maa yɛn saɣi ti ka o bo o. Di saha dagɔra la liɣiri maa yɛn kpalimla baɣa so ŋun bahindi nyaaŋa buɣi maa sani. Doo yi bo pakoli naai, bɛ yɛn kulisila pakoli maa doo ŋɔ yiŋa, pakoli maa ni paari doo maa yiŋa dahinshɛli maa, bɛ yɛn niŋ o la saandi. Dindali maa doo maa yɛn chaŋla pakopanda sani n-ti suhi mɔɣu na. Pakoli maa yi paai yili maa ni, bɛ yɛn zaŋla mɔɣu maa nti o ka o tam li o maŋmaŋa (pakoli). Bɛ yi di saɣim naai pakoli maa yɛn doola mɔɣu maa zali doo maa ka o su ka ŋun pakoli maa gba su li. Bɛ yi su n-naai, doo maa dachee yɛn kpari ba mi n-niŋ doo maa duu. Bɛ yi kpe duu yim ka bɛ yɛn bo taba ka lɛbi bɛ nyaaŋa m-biri taba alizama dibu kani lala hali ka biɛɣu ti neei ka doo maa dachee maa lahi kana n-ti yooi ba. Di saha biɛɣu yi neei, pakoli maa yɛn kulisila o pakochia maa pakopanda so ŋun daa su o pakokom maa yiŋa. Dina n-nyɛ doo ni yi kpuɣi pakoli ka bɛ yɛri ni o daala pakochia maa. Dimbɔŋɔ yi niŋ naai pakoli maa pakolim kpimi maa ka so ku lahi boli o pakoli yaha, naɣila o ni yoli kuli do’ so maa n-lahi kpi. M ba Mohammed daa yɛli ma ni pakoli bi labiri kuni o yidana tɔɣima. Dama, o yi be doo maa yiŋa o suhu na kuli yɛn bela o yidan’ kurili maa ni, ni lala mi yi beni paɣa maa gba ni kɔŋ o nyɛvuli. Mba Shee kpamli zilikom puuni o daa yɛliya, ni paɣ’ so ŋun yi o yidaan’ tuuli yiŋa n-taɣi kuli do so, o yidaan’ tuuli maa yi kpi lala paɣa maa surila mɔɣu n-yi o yidana kuro bee o yidan’ tuuli maa kum daɣiri ni. Amaa do’ so yiŋa paɣa maa ni yoli kuli maa ŋun yi daŋ o yidaan’ tuuli maa kpibu pakoli maa bi suri mɔɣu bee n-niŋdi bin’ shɛɣu. O daa yɛliya ni lala yi niŋ, paɣa maa yɛn yila do’ so yiŋa o ni kuli maa n-labi o niriba sani nti su mɔɣu pɔi ka naan yi labi o yidaanyili. Lala mɔɣu ŋɔ pakopanda m-bɔri li. Paɣa yidaan’ tuuli yi kpi ka o be do’ so yiŋa, paɣa ŋɔ yiŋnima yɛn timmi n-ti garigi o yidana maa kuli. Bɛ yi garigi o naai, bɛ yɛn timmi nti sɔɣi kuli maa domini o mini o yidana maa ni daa laɣim nam zuliya shɛba (Dɔɣi bihi) la zuɣu. Kuli ŋɔ sɔɣibu nyaaŋa paɣa ŋɔ niriba yɛn bola dabisili ka tim ti yɛli pakopanda maa dabisili shɛli bɛ ni gbaai ni bɛ bia (pakoli) maa yi o yidana maa kum daɣiri ni. Di ni tooi niŋ asiba bee zaawuni, pakopanda ŋɔ yi su paɣa maa mɔɣu ŋɔ naai, paɣa ŋɔ ni be do’ so yiŋa la lahi yɛn bola paɣa bɔri nɛma labina nti bo paɣa maa yaha. O yi bo o naai ka paɣa maa niriba mi naan lahi bo dabisili n-lahi kulisi paɣa maa o yidana maa yiŋa. Di saha o yi o yidaan’ tuuli maa kum daɣiri ni, ka ni tooi lahi doni doo yaha. Musulinsi gba nyɛla adiini shɛli din be Dagbaŋ ka Dagbamba ban be di ni gba kpira ka bɛ pakoya doli adiini ŋɔ ni wuhi shɛm n-suri bɛ pakoya kom. N vihigu puuni m ba Yahaya daa yɛli ma ni Musulimmi yi kpi ka o che o pakoli, bɛ ʒiinila pakoli maa takaba biɛɣu pihinahi pɔi ka naan yi su o pakoli kom. O daa lahi yɛli ma ni, Musulimnima ban ka ka bɛ zaŋ kuli sɔŋ. Ni so yi ku kpi ka bɛ sɔɣi ka niŋ adua di naami maa. Dinzuɣu, Musulim doo yi kpi ka che o paɣa, bɛ yɛn ʒiila paɣa takaba biɛɣu pihinahi. Lala takaba maa n-nyɛ, Musulim bee afanima yɛn chanila pakoli maa sani n-ti karindi Qurani n-kpaŋsiri pakoli maa ka o tɛha ku be o yidana maa ni. Ni takaba ŋɔ biɛɣu pihinahi maa yi paai bɛ yɛn sabila woligu n-ti pakoli maa ka o, ka lahi zaŋ di shɛli n-su. O yi su woligu maa di saha o su la pakoli kom maa ka o yidana maa ku lahi yi o zuɣu. Din dali maa bɛ yɛn duɣila bindira n-tari niriba ka yɛli ni zaɣila yila o yidana biɛɣ’ pihinahi. O yi taɣi kuli doo shɛli lahi kani yaha. Dolodolo adiini nyɛla adiini balibu la ni zaɣ’ yini din kpe Dagbaŋ. Dagbamba nyɛla ban doli adiini ŋɔ. Dinzuɣu, bɛ ni doo yi kpi ka che o pakoli bɛ doli so’ shɛŋa adiini ŋɔ ni wuhi shɛm n-suri pakoya kom. M ba Wumya daa yɛli ma ni, di yi niŋ ka paɣa yidana yi kpi, Dolodolo kpamba maa ni so yɛn chaŋ to garigi o yidana kum. O yi yɛn garigi o kuli maa, o yɛn yɛli o mi ni Naawuni ti ma suhudoo, ka naan yi yɛli o ni o yidana kani. Bɛ yi sɔɣi kum ŋɔ naai ka bɛ bo dabisili n-suhi adua ti kum maa. Dolodolo ni adua ŋɔ dali ka pakoli maa suri kom n-yiri o yidana maa kum daɣiri ni. Din dali maa Dolodolonima maa yɛn zaŋla ‘wurozali’ n-yɛli pakoli maa nyingɔli ni. Di saha ka Bishop bee Faara bee cheechi Pasita yɛn suhu la Naawuni alibarika n-niŋ kom ni ti pakoli maa ka o su. Ka che li mi ka pakoli maa nyura. Di nyaaŋa ka Dolodolo mabiligu maa yɛn sɔŋdila pakoli maa ni wunsuhigu, lala hali ni biɛɣu pihinahi. Biɛɣu pihinahi maa yi gari pakoli maa ni tooi lahi bo doo so n-kuli yaha. Yɛlimaŋli, Ghana paɣiba nyɛla ban yina n-ti tuhiri ni bɛ kari pakoli kom subu. Dama, paɣiba ban nyali ka di nyɛla muɣisigu zaŋ ti ban paɣiba. Lala zuɣu bɛ yina n-ti kpa pakoya tooni chandi laɣingu Bolga, ka nia nyɛla di tuhi kari pakoli kom subu ti ȝilɛli ni. 1992 Ghana zalikpana la suuri anu zalikpan (26) wuhiya, ni kali tuuni kam din bɔri ninsala jilima bee din mali barina zaŋ ti ninsala niŋgbuŋ zuɣu, tɛha nti pahi o daalaafee zaa nyɛla din bi tu ni nira niŋ ʒilɛli puuni. Yaha, zalikpana ŋɔ suuri anu zalikpan (21) lahi wuhi, ni muɣisigu din guri daadam suhuyubu chandi ka di nyɛla o suhuyubu zaligu din guri o ka tooi ba o bandi, di yi niŋ ka o biɛhigu mini tumtumsa bi doli taba, di tumbu bi saɣi nti Ghana zalikpana la balente zaligu din be atikili ŋɔ ni. www.judicial.gov.gh/constitution/chapter/chap-005htm. = SUURI ANU = Suuri ŋɔ n-nyɛ tuma ŋɔ kpaliŋkpaa. Di puuni ka vihigu ŋɔ yɛligbahira be. Lala suuri ŋɔ puuni ka n lahi wuhi n tɛha zaŋ kpa tuma ŋɔ polo ni zilinkom shɛli n ni mali tiri n taba. Suuri ŋɔ puuni ka n lahi wuhi vihigu ŋɔ kolivaai mini di naabu. Yɛlimaŋli, tuma ŋɔ nyɛla din vii gbuni n-wuhi ni niriba pam dii bi mi Dagbamba ni suri pakoli kom shɛm. Lala yɛlimuɣisirili ŋɔ nyɛla din zooi pam ti zuŋɔ bi’ shɛba ban na yiɣisirina ŋɔ puuni. Pakoli kom subu nyɛla Dagbamba kaya ni taada la ni zaɣ’ yini, ka di tu ni Dagbaŋ bilichini mi shɛli, amaa ti yi yuli ti zuŋɔ biɛhigu ŋɔ, ninkur’ shɛba be Dagbaŋ ka bi mi Dagbamba ni daa suri pakoya kom shɛm,ka dimbɔŋɔ nyɛla vi ni nambɔɣu n-ti ti. N vihigu ŋɔ puuni n daa lahi nya ka ninvuɣ’ shɛba ban di tu ni bɛ mi Dagbamba ni suri bɛ pakoya kom shɛm ka mali ŋa wuhiri bi’ shɛba ban na yiɣisirina la gba shɛba daa bi mi li lala niriba ŋɔ n-nyɛ ti ninkura la. Yɛlimaŋli, yɛlli ŋɔ daa nyɛla din niŋ ma lahiʒibu pam, dama ninkura ŋɔ n-di nyɛ ti ni yɛn zɔri paari shɛba di yi ti niŋ ka ti bɔri lahibali zaŋ kpa pakoli kom subu. A ni nya ŋɔ, ka ban maŋmaŋa ti bi mi li wula ka ti mi yɛn niŋ? N daa lahi vihi ni m baŋ daliri shɛli din che ka doo yi kpi ka che o paɣa ka bɛ suri o pakoli kom, ni do’ so ŋun pakoli daa daŋ su pakoli kom, amaa ka so daa bi tooi yɛli ma paɣa so ŋun daŋ su bee ŋun daŋ pili pakoli kom subu. N vihigu ŋɔ puuni yɛli shɛli din daa lahi yina n-nyɛ; kadama pa taali n-nyɛ li ni nira nyɛ Musulimi bee Dolodolo nira ka doli Dagbaŋ kali soli n-su pako kom. Din lahi pahi, n daa lahi nya ka yɛla pam daa niŋdi ka bɛ lahi niŋdi ti zuŋɔ dunia ŋɔ. Shɛhira kamani, doo daa yi kpi naɣila o buni wuhibu dali ka bɛ su o pakoya kom, amaa pumpɔŋɔ pakoya n-kpalim piiri bɛ suhuyubu dabisili n-suri kom bee n-yiri daɣiri ni. Paɣiba daa yiri gambee gooni bɛ yidaanima kuyiya, amaa zuŋɔ dunia ŋɔ paɣiba pam bɛ lahi yiri gambee gooni ka di nyɛla bɛ ni kɔŋ bɛ maŋa gbibbu bɛ dooyili zuɣu. Yɛl’ shɛli din daa lahi pahi nyɛla, pakoya bi lahi yɛri niriba dahinshɛli bɛ ni suri kom, bɛ ku kpalim suri li mi ka saamba ban be kuyili maa bi mi. Ka di daliri nyɛla ninvuɣ’ shɛba chani kuyiya ka di nyɛla saɣiŋgu zuɣu, ni bɛ mi vihi m-baŋ bee n-nya lala bɛ bi suri pakoli maa kom ka zamaatu nyari a. Yaha, vihigu ŋɔ puuni lahibali daa yina wuhi ni Dagbaŋ puli ni, ni bɛ yi dɔɣi bilɛɣu ka bi niŋ nangbantɔtim liɣi duu ŋɔ dunoli tibi ka pakopanda yi nya bia maa, bia maa nyɛla ŋun ku niŋ nyɛvuli bee pakoli ŋun bi yaɣi doo yi nya o pakopiɛla ni tooi gbaai bia maa. Din lahi pahi, n daa lahi nya ka bɛ mali bin’ yɛra pam m-pahiri bariti bee n-suri pakoya kom, ka pakopandiba pam, niriba nti pahi pakoya bi mi di yuli bee gbunni bee daliri lala tuma maa shee. Dinzuɣu, dimbɔŋɔ wuhiya ni niriba pam dii bi niŋdi bɛ zaɣa n-niŋdi kali soli zuɣu pakoli kom subu ni, ka di che ka yɛla pam niŋda ka bɛ bi mi di daliri. Yɛl’ shɛli din daa lahi yina vihigu ŋɔ ni ka mali vi ni nambɔɣu pam nyɛla ti ninkura, nti pahi ti laamba la nyɛla ban gba bi mi Dagbamba kali soli zuɣu pakoli ni niŋdi shɛm n-yiri o yidana kum daɣiri ni. Ti lihimi yɛlli ŋɔ, wula ka di yɛn be di yi niŋ ka niriba mi a ka a nyɛla Dagbani karimba bee Dagbani alali ka tɛhi ni a ni mi Dagbamba ni suri bɛ pakoya kom shɛm, ka kana nti bɔri lahibali a sani zaŋ jɛndi pakoli kom subu ka a bi mi? N tɛhiya ni n ni buɣisi shɛm ŋɔ yi niŋ di vi bi yɛn mali kpee. Din bahindi nyaaŋa nyɛla, kundi shɛŋa din sabi jɛndi pakoli kom subu Dagbaŋ nyɛla din dii bi galisi ti shikuruti la ni ka di zuɣu che ka bihi pam kuli bi mi Dagbamba ni suri bɛ pakoya kom shɛm. Di zuɣu di tu ni ti kpaŋ ti maŋa m-bo kundinima balante din jɛndi pakoli kom subu Dagbaŋ, n-niŋ ti shikuruti la ni ka karimbihi mini karimbanima tooi karindi ŋa ka baŋ pakoya ni doli so’ shɛŋa n-yiri bɛ yidaannima kum daɣiri ni. N tɛha ni nyɛ shɛli zaŋ kpa tuma ŋɔ polo nyɛla, di tum viɛnyɛlinga dama n tooi kahigi wuhi pakoli kom subu ni nyɛ shɛli n kpiɛŋ tariga. Dagbankpamba mi m-bi tam ka yɛli ni ‘’nyinnyaɣu gba be zabili ni’’. Dinzuɣu di mini n tuma ŋɔ kuli pɔri ka gulingua maa zaa yoli di nyɛla din ni sɔŋ niriba pam ka bɛ nina nɛhi zaŋ kpa pakoli kom subu polo, ka muɣisigu shɛli din be dini maa baligi di yi bi naai kahikahi. Din lahi pahi ninvuɣ’ shɛba n ni daa pii niŋ vihigu ŋɔ nyɛla ban daa pɔra. Dama nira yi yuli Dagbaŋ daadam biɛligu kalinli ka lihi ninvuɣ’ shɛba n ni daa pii maa nyɛla din daa shiri pɔri pam. Dinzuɣu n yi ti lahi yɛn niŋ vihigu ŋ-ŋɔ tatabo n ni kpaŋ m maŋa ka n ni yɛn pii ninvuɣ’ shɛba maa galisi n-gari ŋɔ maa. N vihigu maa puuni n daa nya yɛlimuɣisira pam zaŋ kpa kundivihira polo. Lala zuɣu n ŋmɛri kuŋ n-tiri Dagbaŋ baŋdiba ban nyɛ sasabiriba ni bɛ kpaŋmi bɛ maŋa n-yina sabi Dagbani kundinima ka di sɔŋ yihi Dagbani karimbihi bee ninvuɣ’ shɛba ban bɔri ni bɛ niŋ vihigu n-jɛndi yaɣili ŋɔ kundi vihira yɛlimuɣisira ni, balante din jɛndi pakoli kom subu. Din bahindi nyaaŋa, mani sani pakoli kom subu nyɛla din viɛla pam n-ti Dagbamba mini pakoya, dinzuɣu, di bi tu ni ti cheli bahi. N ni mali shɛli n-tiri ninvuɣ’ so ŋun gba ti bɔri ni o nin vihigu zaŋ kpa n tuma ŋɔ tatabo polo n-nyɛ, o ti kpaŋmi o maŋa ka o ti pii ninvuɣ’ shɛba o ni yɛn pii ka bɛ sɔŋ o ka o tum tuma maa ka bɛ zooi n-gari n dini ŋɔ. N lahi kpaŋsiri lala nira ŋɔ ni o ti lahi kpaŋmi o maŋa ka o zaŋ n tuma ŋɔ ka di nyɛla vuɣu ka n wɔrigi m-bahi o ni o pili. Din bahindi nyaaŋa, n lahi bɔri ni n yɛli ŋun kam ti yɛn niŋ vihigu ŋɔ tatabo ni o baŋmi ni nimmɔhi tuma n-nyɛ li. Dinzuɣu, di tu ni o ti mali shili viɛnyɛla ka naan yi kpe dni ni. Yɛlimaŋli, vihigu ŋɔ nyɛla din di ma saha pam, amaa di zaa yoli di nia nyɛla din pali. Vihigu ŋɔ nyɛla di vihi pakoli kom subu. Tuma ŋɔ nia mi nyɛla di vihi wuhi Dagbamba ni suri bɛ pakoya kom shɛm. Di nia n-lahi nyɛ li ni di kahigi wuhi pakoli kom subu daanfaani ni nyɛ shɛli zaŋ ti Dagbaŋ bilichini kam nti pahi so’ shɛŋa ti ni yɛn doli n-che ka bihi baŋ li. Dinzuɣu, n daa vihi m-bo baŋsim zaŋ kpa tuma ŋɔ polo. Baŋsim mini haŋkali shɛŋa n ni daa deei kpamba sani ŋɔ daa sɔŋ ma ka m mali shili viɛnyɛla n-tum tuma ŋɔ ka di chaŋ dede. Suuri yini nyɛla din gbaai lahibali tuuli, yɛlimuɣisirili maa ni nyɛ shɛli, vihigu nianima, vihigu bɔhisi, vihigu yɛlimuɣisira, vihigu ŋɔ daanfaani, vihigu maa ni yɛn vihi zani shɛli tariga. Suuri ayi mi jɛndila kundi shɛŋa n ni daa vihi ka di sɔŋ ma ka n tum tuma ŋɔ. pakolim piligu, mɔɣu subu, pakoli baribu. Suuri ata mi chaŋmi ti jɛndi so’ shɛŋa n ni daa doli n-deei lahibaya ka ŋa sɔŋ ma ka n tum tuma ŋɔ. Di puuni n wuhi vihigu daadam biɛligu tariga, daadam biɛligu piibu soya nti pahi vihigu nɛma kamani: bɔhisi, alizama dibu, kpahimbu nti pahi bukunima mini alikaliminima. Suuri anahi ni mi n lahi kahigi wuhi ʒɛman’ shɛli ni pakolim ni piini shɛm ni pakoli baribu ni pakoli kom subu, mɔɣu subu nti pahi pakoli doo kundi (pakoli laɣibu mini pakoli dooyili kundi). N ni lahi wuhi Dolodolo Yisa nyaandoliba mini Musulimnima ni yɛli shɛm zaŋ kpa pakoli kom subu polo nti pahi Ghana zalikpana ni yɛli shɛm. Suuri anu n-nyɛ n tuma ŋɔ kpalinkpaa. Di mi jɛndila vihigu ŋɔ yɛligbahira, lahibal’ shɛli n ni mali n-tiri zamaatu. Yɛlimaŋli, n vihigu ŋɔ bi wuhi ni n nyɛla ŋun tum tuma ŋɔ n-naai. Tuma pam na be ni ka na bi tum zaŋ jɛndi pakoli kom subu. N ni tum tuun’ shɛli ŋɔ n kpiɛŋ tariga m-bala, amaa di bi wuhimi ni di zaa m-bala. Di zuɣu m mali tahima ka lahi suhiri Naawuni ni so gba yi polo n-tuɣi n ni zani shɛli ŋɔ, din ni che ka Dagbani yɛltɔɣa mali tooni chandi bee din yɛn sɔŋ ka Dagbaŋ kaya ni taada ku kpi bee n-gbarigi. Dinzuɣu, n tuma ŋɔ nia nyɛla din pali, dama di nyɛla din labisi vihigu ŋɔ bɔhisi maa bee di nyɛla din labisi vihigu ŋɔ ni daa bɔhi bɔhi’ shɛŋa maa zaa. Betty Ayagiba (2012). Widow’s Rights in Northern Ghana. Widows and orphans Movement (WOM). Bolgatanga, Ghana. Christine O. (2004). Gendered Family Strategies and Responsibility of Grandparents in Subsaharan Africa. University of Ghana Legon. Edward B.T.(2005).Traditional Beliefs and Rituals Surrounding Widowhood Among the Dagara and Sisala of Northwestern Ghana. Africa Research and Documentation Centre,Wa,UWR, Ghana. Ethel E.I. (2012). The Inhuman Treatment of Widows in African Communities. Department of Vocational and Technical Education, Ambrose Alli University, Ekpoma, Edo State, Nigeria Fidelis A.(2002). The Traditional Widowhood Ritual Among the Dagaaba of Northwestern Ghana. A thesis presented in partial fufilment of the requirements for the master’s Degree in theology. Kotholieke Universteit Leuven. Faculty of theology. George, I.K.T (2013). African Widowhood Tites, A bane or Boom for the African Woman. Department of Religious and Cultural Studies. University of port Harcourt, Nigeria. International Journal of Humanties and Social Science. Vol.3 No. 1: January 2013. Ghanaian Chronicle 30 September 2010. Widowhood rites still rife in Northern regions. Helena Z.L (1973). Widowood in an American City. Copyright. Joseph A.A. (2012). Human Rights Implication of Widowhood Rites among the Kusasi in the Bawku West Dictrick. A thesis in the Departments of Social studies, faculty of social science, submitted to the school of Graduate Studies, University of Education, Winneba, in partial Fulfilment of the requirements for the award of the Master of Philosophy (Human Rights) Degree. Literacy D.T.P.(2007). Dagbɔŋ Kaya ni Yɛlikura: Literacy and Bible Tanslation,Tamale,Ghana, West Africa. Mahama, I (2004), History and Traditions of Dagbon. Tamale: Gilbt Printing Press. Mary Ankrah (2009). Widowhood Rite Among the Krobo-Odumasi People. Research. Mediafritia (2013). That Widow is a Witch: Widowhood Rites, Medi-Ated West African Culture in the spirit of Sankofa. Michael M.T.A (2008). Widowhood Rites in the Ga Traditional Area of Accra-Ghana, A Review of Traditional Practices Against Human Rights. Norwegian University of Life Sciences. Department of International Environment and Development Studies, Noragric Norway Master Thesis 30 credits. Rev. Sampson F.SVD (2006). Widowhood rites in the Mo Tradition (pastoral Implications). A Dessertation in Partial Fulfillment of the Requirement for a Certicate in Theology. Tia S. (1970). Naa Zanjina. BUREAU of Ghanaian Languages. Accra. www.ghanadistricts.com/pdfs/2010-pop-census. www.judicial.gov.gh/constitution/chapter/chap-5htm. Dagbaŋ kaya ni taada nyɛla yɛl' kurili bee tuun' kurili shɛli din be nira daŋ ni ka o yi tum m-birigi li bee o yi siŋ li, zaɣ’biɛɣu kam ni tooi paagi o dunia yaaŋa zuɣu. wanzamtali, kɔligu, jina, machɛligu, tindaantali ni ŋan pahipahi. . Shehira kamani Dagbamba daaŋkaya; luntali, nakohigu, nyɛla ti yaannima ni daa pili n-niŋdi binshɛŋa ka di mali ba anfaani ka ti gba ti yiyisi na nti paai li ti biɛhigu puuni ka di mali ti anfaani. Taada tooi tayira n-doli zemana ni tayiri shem. Di shɛhiranima nyɛ yamɛbo, kpahiga wugibu, gbala wugibu ni yayiri mɛbu nyɛla niriba ɔ niɛyɛn tooi ɣayi di niŋbu ka di pahi ɛielim kd a lu n-zahim zemana maa ni borili shem. Binshɛŋa ŋan wuhiri nira kali bee taada ni nyɛ shɛli n-nye: i.O yɛltɔya (Language) ii.(bindira (Food) iii. O balli (Tribe) iv. O yɛda Mini Jɛma (Faith & Worship) v. () yila (songs) kamani [biyola yila, tuma yila, diɛma yila, kuyila, ziem yila], vi. Wahi (Dance/Entertainment) kamani [Baamaaya/Tuubaankpulli, Kambon’waa, Jera, Bila, Nyindoyu, Takai, Simpa, Nayibieyu, Goonje, Chiribua, Damba vii. Ya Mɛbo (Building Houses) viii. Diɛma (Play) kamani [Bieyimooya, vagöpu, kurayakuraya, Tora, Taafa, Lua, Tuutere, na'yuni wahu m-bɔŋy, n-no polo bi pari ma] ix. Sitira/Neenyera (Dress) kamani: [Binnmaa, Yensichi, Kurugu, Zupiligu, Muyiri, Zuli , Kpalanyirichoo, Kuya, Feensi, Jaangbee]. x. biɛhigu ni saamba (Hospitality) xi. paɣkpuɣibo (Marriage) xii. churi (Festivals) xiii. kuya maalibu (Performing Funeral) xiv. nam soya (Chieftaincy) XV. nam nɛma kamani jaangbee (stufd), wahu (horse), kpariti (gowns), difemema (leather pillows), zupiliti (traditional hats/caps), wadirigbana (skins) ni Kuriti (traditional trousers)] xvi. Daankaya kamani luntali, nakohigu, macheligu, jina ni din kpalim. Wikipedia:Mabiligu dundɔŋ "/ Apologies for writing in English. It would be great if you could help translate this message. / " Hello! Here is more news from the focus area “” by Wikimedia Germany’s : Your wiki will soon receive an overall improved interface for editing templates in VisualEditor and in the new wikitext mode (). This includes several improvements: More in-depth information can be found on . The planned deployment date for these changes is October 6. Please note We would be very happy to hear what you think of these changes. Please let us know . -- () 14:09, 22 Silimin gɔli September 2021 (GMT) Sorry for the inconvenience! – Johanna for the Technical Wishes team, () 10:46, 6 Silimin gɔli October 2021 (GMT) Thank you so much for the kind gesture. We look forward to a more super view. 16th November is already saved in my calendar to wake up to a new introduction of an interface. () 21:56, 4 Silimin gɔli November 2021 (GMT) Final deployment date: template dialog improvements for VisualEditor and new wiktext mode Unfortunately, the deployment had to be postponed and did not happen on November 16th as announced. I am very sorry about this. The extensive template dialog improvements for VisualEditor and new wiktext will finally be available from November 24th on your wiki. If you have any feedback, please let us know on the project’s talk page. -- Timur for Wikimedia Germany’s Technical Wishes team, () 14:06, 23 Silimin gɔli November 2021 (GMT) P.S.: We are still working out the final details with the new keyboard navigation which should be working smoothly soon. tooi sɔŋdi ka lahabaya kalinli nabigiri Wikipedia zuƔu. Sokama yi saɣi, ti ni tooi che ka Tɛmplati maa tum tuma kpe Dagbani Wikipedia ŋɔ zuƔu. -~' 10:12, 25 Silimin gɔli October 2021 (GMT) Thank you so much for the invitation.Here is the application for the Wiki Loves Folklore 2022 in Ghana. https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Project/Rapid/Alhassan_Mohammed_Awal/Wiki_Loves_Folklore_2022_in_Ghana. () 08:58, 14 Silimin gɔli January 2022 (GMT) Hello. To facilitate granting of bot access, I suggest implementing the on this wiki. In particular, this policy allows stewards to automatically flag known interlanguage linking bots (if this page says that is acceptable) or bots that fix double redirects. The policy also enables on this wiki (if this page says that is acceptable), which are trusted bots that will be given bot access on every wiki that allows global bots. This policy makes bot access requesting much easier for local users, operators, and stewards. To implement it we only need to create a redirect to this page from , and add a line at the top noting that it is used here. If you use or prefer to use a dedicated project page for handling bot flag requests, that is also acceptable. Please read before commenting. If you object, please say so; I hope to implement in two weeks if there is no objection, since it is particularly written to streamline bot requests on wikis with little or no community interested in bot access requests. Thank you for your consideration. -- () 17:17, 16 Silimin gɔli January 2022 (GMT) Hello, The Dagbani Wikimedians User Group is inviting to participate in the 2022 Wiki Loves Folklore contest in Ghana. Please feel free to comment or endorse the grant application here. () 05:22, 1 Silimin gɔli February 2022 (GMT) Dear Dagbani Wikipedia community, Please vote here on whether to extend the administrator positions of these two users. Adminship will expire at the end of February 2022 as an initial trial, but now we are voting on whether to indefinitely extend adminship. We have made good use of adminship for the past several months, and see our roles as more like online maintenance workers rather than 'bosses'. Everyone on this Wikipedia has been quite cooperative and helpful, so our work was mostly limited to fixing broken redirects and moving pages. There are currently only 3 admins maintaining this wiki, so manpower would definitely be helpful for the community. () 12:05, 21 Silimin gɔli February 2022 (GMT) Masssly is one of the most important members of our community. He played essential roles founding the Dagbani Wikipedia and is a member of the Wikimedia Board Election Committee, to help steward Wikimedia Foundation Board of Trustee and Funds Dissemination Committee elections. Sabon Harshe has created hundreds of new articles on the Dagbani Wikipedia and has also made major contributions to many African-language wikis. Sadik Shahadu is the Executive Director of the Dagbani Wikimedians User Group. He provides training and general support to contributors of the Dagbani Wikipedia. "Apologies for writing in English. It would be great if you could help translate this message." Hello! A few months ago, your wiki received these improvements from the project by team: On March 9, more improvements from the Templates project are coming to this and many more wikis: These improvements have been tested on a few other wikis for a few months now, but we’d love to hear what you think of them on the talk pages of the project pages linked above ([1] - [7]). A few weeks later, we’re also going to add a colorblind-friendly color scheme in syntax highlighting (CodeMirror extension). You’ll be able to activate it via a user setting. – Greetings from the Technical Wishes project, () 15:59, 1 Silimin gɔli March 2022 (GMT) Hi all, The Moore Wikimedia Community is organizing Wiki Loves Earth 2022 in Ghana]]. Please feel free to leave your comments and or endorse the [application] Thanks. Kamani din pa Solɔɣu zuɣu la, di tu ni ti nam namespace pala din yɛn laɣim lahabaya shɛŋa ŋan doya ŋɔ: N-yuli yaɣi namespace shɛŋa? Sabimi sɔŋ kpe ka ti nam ŋa zaa jilli! -~' 08:44, 22 Silimin gɔli April 2022 (GMT) "Apologies for writing in English. It would be great if you could help translate this message." Hello, one more change from WMDE’s focus area “” is coming to your wiki soon: In syntax highlighting (), you’ll be able to activate a colorblind-friendly color scheme with a user setting. () Deployment is planned for May 10. This is the last set of improvements from WMDE’s focus area “Templates”. We would love to . Thanks for being one of the first wikis to get the improvements from our project, and for giving valuable feedback! – () 09:57, 29 Silimin gɔli April 2022 (GMT) M mabihi, N zaŋ di puhiri suŋ din bi yoli m mali tiri so kam ti dundɔŋ gɔɣu ŋɔ ni. N suhiri la soli ni n lɛbi Adimisstireta n ti Dagbanli Wikipedia din yɛn chɛ ka n tooi sɔŋsi ni tɛmplɛti suma ʒin kpɛna ni ti Wikipedia maa yaɣa-yaɣa kalibu. Din niŋ ma suhupiɛlli pam ni yi dihi nuu ka be tima sɔli. M paɣiya! 11. () 04:15, 23 Silimin gɔli June 2022 (GMT) 12. () 07:10, 23 Silimin gɔli June 2022 (GMT) 13. () 10:20, 23 Silimin gɔli June 2022 (GMT) from the Wikimedia Foundation will be hosting two office hours to  demo the new , and train organizers how to  use it. In these office hours, you will learn how to: You can attend one office hour or both, depending on your availability on the following dates: These events will be multilingual, with live interpretations in Arabic, English, French, Italian, and Portuguese, and Swahili. Note that Portuguese will be available on the 21st, but not the 23rd. We strongly encourage you to join and share your feedback on the tool. Your feedback will help us improve the tool so that Wikimedians can have a better event experience. To register, please reply to this email or , by adding your signature. Thank you! Hello Campaign Product Newsletter subscribers! The will be having an office hour today, July 21, 2022 at 17:00 UTC via Zoom to demo the first release of the . You may join the office hour using this meeting link. We look forward to your participation. Thank you. Best, The Naa Yakubu Nantoo NAA YAKUBU NANTOO (Nantoo che biɛm muha gari kɔbiga, ninyino ku bahi moni o ya n -bahi ka ŋun dili? Nin yino mi ku pa tantani o ya n-pa ka ŋun vaali, ŋun ba bulchini suhuni bandi ŋuni gari ŋun kohi sobuɣula, balimbalim kɔligu ku chee yɔm) O daa siɣila o Yaba Naa Gariba (ŋumaŋuma yeligu kari sana) n dɔɣi bihi pam niŋ salaa puuni dizuɣu o bihi n di nama nyaŋ dagbaŋ Yaa Nanim' zaa bihi. O ni daa yan pili nam, Tuɣu ka o daa pili, n yi tuɣu di Tampiŋ,n yi tampiŋ n di miɛŋ,miɛŋ maa ka o daa dira ka daa chaŋ ti ŋme Naa Suman Zoli, o ni daa ŋme Naa Suman Zoli o daa labimi ti do miɛŋ ka yuuni yani, Kari Naa di bɔri o kundina o mi kutooi kuna dama miɛŋ lana n niŋ maa, Yoo Naa di bɔri kundina o mi ku tooi kuna bozuɣu miɛŋ lana n niŋ maa, dizuɣu ka bɛ salimdi o yari ni gbuɣunli bia n be mɔɣuni n bɔri nimdi ka yakubu ku n sɔŋ yiŋa n kɔŋ ŋun ŋubirili, di nyaanzum n bala. O ŋahanga n daa nye Yelizoli lana Laɣfu ka o yali ni o mayili ka fa nama apɔi di, o mini o paɣa n ti zabi ka o yali o ni ŋun ku kumdi o mayili o mayili ka ka bayili ŋɔ, ka o daa labi ti di o bayili nama ayi pahi ka di niŋ nama awɔi, ŋuni n daa pahi o ŋahaba zuɣu ka bɛ ŋme Naa Suman Zoli maa, ka Naa Sumani daa yali Naa Yakubu ni dɔli din ŋme makpema din ŋme mapira, dizuɣu ka Naa Ablai ni o nyali Andani gba daa laɣim ŋme o maa. O ni daa diri yani ka nɛm nuu n dɔɣiri o nam nachimba, ŋun daa kuli niŋ o zuu n daa nye NAA ABLAI NAƔBƐƔU (kambɔŋ dopuu zaɣisi kambɔŋ ʒibu ka bɔbli ʒiri kambɔŋ bɔbli) ŋun daa pahi ayi n daa nye NAA ANDANI JIRILONDI (ŋun bɔri andani bɛni ka o bɔri a, ŋun je andani bɛni ŋun zaŋ giri o lɔŋ jiya) ŋun daa pahiri ata n daa nye KƆRI NAA MAHAMI (Bɛ ʒin zaŋ doo nini lahi yuli baŋ doo, sochira niŋ sana zamba ka sana yirigi gbe mɔɣuni daba awɔi) ŋun daa pahiri anahi n daa nye TUƔU LANA SALIFU (sa' karakara che saa noonga sa' yuɣiyuɣi di mali kaeimbaani, walifaa mini zaŋguruŋ zabiri sɔli zuɣu walifaa di mali karimbaani zanguruŋ n be so nangbankpaŋa, yibilisi yi ku laɣim kɔbiga kpikpariga ko n daa gari) ŋun daa pahiri anu n daa nye SAVELUGU NAA BUKALI SHAƔBAA (kunduŋ kurili lu kpaɣa ka kunduŋ bihi naa n yi wari samirigami ni naawuni yi saɣi bɛ ba ya n kpimi ka bɛ zaŋ ŋubi ashee bɛ ba naya n sami ka o puuni mali, Naawuni ni yuri so ŋuni ka Naa dɔɣira dizuɣu ka naawuni daa yuri paɣawuni paɣanaa bia nyabikurugu, sheen bulunbuɣu a yi kuli tɔhigi nyin nyiima kapa lala a ni ti nya zunzuli ka zaŋ labi) ŋun daa pahiri ayɔbu n daa nye ZAŊGBALI NAA ADUNA (Napaɣa katin dapala zamba kɔbiga niŋmi yɔli dimi ku di aduna, andunia buni laɣim kɔbiga suhupɛlli ko n daa gari) ŋun daa pahiri apɔi n daa nye KARI NAA YINIFA (anamima lana paai yuŋ zaɣisi gɔm ka gindi moori liilii n kpahiri kui ka yinifa baɣibo n be kpandaa lanni) ŋun daa pahiri anii n daa nye ZUƔU LANA YINIFA (maliyam dapala dindɛma din vɛli ni laɣim bihi) ŋun daa pahiri awɔi n daa nye KUDULI LANA YISAA (tɔrili suɣulo zuɣu ka gbarizan dee yuli ŋɔ) ŋun daa pahiri n daa nye PIƔULANA ZIBLIM (ti bɛ booni o nandana dama nabia ka nandana, duɣu bɛ lari sali, bochetɔɣu mi bɛ lari kabiriga, Noo bundana miri ka a turi suluga ni nandana dama o ya n tɛ suwa mi tabli a bihi la) ŋun daa pahiri n daa nye TAMPIŊ LANA SAYIBU (zaɣala n pa nira bo n niŋ nyini ka a bɛ niŋ nira, saazuɣu pami yuuni tiŋa ka tiŋ dɔya yuuni saazuɣu, Nabihi pa nina yuuni taba ku gbahi taba, kotulim ku mali buɣuli, alizinbirigu ku ʒin tiŋa) Nantoo Bia GALIYEE NAA MAHAMURU (bɛm ku niŋ yɔli bɛ niŋ o mi ka o labisi, o daa ka damni ka dam be soochi ka o ti baŋ dam ka dam niŋ krikri) Nantoo Bia ZULƆƔU LANA MAHAMURU, Nantoo bia ZULƆƔU LANA NMORO, Nantoo bia MIƐŊ LANA MAHAMI, Nantoo bia MIƐŊ LANA SALIFU, Nantoo Bia YAMOKARI NAA SALIFU, Nantoo Bia ZAKPALISI LANA MAHAMI, Nantoo Bia GBRIMANDANA YAHAYA, Nantoo Bia ZOƔULANA YISAA, Nantoo Bia PIƐŊ LANA MAHAMI, Nantoo Bia GBAƔANDANA ZIBLIM, Nantoo Bia KUNKƆŊ LANA YAKUBA, Nantoo Bia KUNKƆŊ LANA BLEEMA, Nantoo Bia GUNDONAA MEMUNA, Nantoo Bia SAVELUGU NAA BUKALI KANTAMPARIM, Nantoo Bia SAVELUGU NAA DAHAMANI. Dizuɣu ti ku too kali NAA YAKUBU NANTOO bihi zaa, O daa yali Yani kpamba ni o bigbaliŋ ŋɔ maa zaa malila o yuli tɔɣam dizuɣu an nya ka yuya maa nye buyi yi bee buta ta, o kurijɔɣu ŋɔ ni ka ti mali ABURU ni ANDANI YILI ŋɔ maa. Lina Medina Lina Marcela Medina de Jurado (Spanish bɔlibu: [ˈlina meˈðina]; nyɛla Peruvian bipuɣinga bini daa dɔɣi so silimiin goli September 23, 1933). Ŋun n-nyɛ andunia bia ŋun dɔɣi o bia ka daa nyɛla yuma anu, chira ayopɔin ni biɛɣu pishi ni yini. = O Piligu ni o zoobu = = O ba ni o Biɛhigu = = Lahi Nyama = = Kundivihira = Jisonayili community library Jisonayili community library nyɛla karimbu duu din puuni viɛlli pam ka di be Jisonaayili tingbani ni. Lala karimbu duu ŋɔ mali laati ni kɔnyur' suŋ, ka mali karim kundunima ka di zooi. Di mali kundinima din jɛndi bihi ni ninkura, tabiibi baŋsim, laasabu malibu, pukparilim ni lahabali suma. Jisonayili community library biɛla luɣu shɛli din viɛli pam ka mali tihi ni mɔri pam. Korle Biɛŋ Korle Biɛŋ (Korle Lagoon) nyɛla ko' do' shɛli din be Accra, Ghana tiŋ zuɣu ni. Ka di kuli do tiŋ maa wulinluhili polo. Di mali zaa shei pam Accra taarihi ni. 1990 yuma puuni, di daa di yu biɛɣu zaŋ chaŋ daɣiri polo. Gbinyaɣu (yɛltɔɣa taɣamalsi) "A yi bɔri ni a karim vuhirigu shɛli bɛ ni booni Gbinyaɣu la lahabali, lihimi Gbunyaɣu." Gbinyaɣu, salnim yɛri ni n yɛla ka nini. Ni m mali daɣiri pam. Amaa ka n-suri kɔm bushɛm-shɛm. Ka m bihi suri bushɛm-shɛm. Bidɔɣiri suŋ, bi kpe niri ku baŋ halli. Salinim' ni m mali daɣiri pam. Daɣa bo ka n diri paai sala? Noo ga bina ka o kɔrigi o ŋubi. Ka zaŋ ŋɔŋli bindi duɣi konchuuŋa. Ka yɛli ni shinshɛbingari ŋɔ. Ka sal' ti yɛn tuma. Asheela sambara ka n dira. Asheela zunzuya ka n vanda. N vandi la noyala, ka vandi chɛrili. Sal' yibi lihi paai, o tɛhirimi ni daɣiri ka ti dira. Bɔ m-be sambara ni ka pa tankpaɣu. Bɔ m-be zunzuya ni ka pa mokɔm. Ka bo be noyala ni ka pa tankpaɣu Ka mɔʒi mi pali chɛrili puuni. Mani bi yɛn tu sala. N yɛn wuhi o la yɛm biɛla. Mani yikuli kaai biɛɣu N suri la m bihi kɔm. Ka zaŋ ba giligili, ti yi Kuli chana. Bani be tooni, ka m mi bɛ zaa yɛla. Ka so kutooi chaŋ yiriŋ. Ka m-be nyaaŋa kamdi gingaani. Nya bilaa bia ŋun yɛn tilim ba. Pubu:Biŋkɔbigu Biŋkɔbigu ("plural": Biŋkɔbiri): mammal. Pubu:Stubs Category for stubs Juɣu Juɣu nyɛla binyiɣirigu so ŋun diri binpɔma. Juri balibu zooya pam, ka bɛ tooi zuɣu polo. Juri nyɛla ban be dunia boba yaɣa, ballee Europe, Asia n-ti pahi Africa. Juri zooya ka bɛ diri binpoma. Tɔ amaa bɛ shɛba tooi diri binkob'bihi kamani piɛbihi, naɣibihi, kpakpiya, ni ŋan pahi. Juri balibu zooya pam. Bɛ balibu kuli paai balibu pishi ni ata (23). Kparibua Kparibua Gumachuɣu Gumachuɣu Gbuɣinli Gbuɣinli Tɔrili Tɔrili Kparili Kparili Zɔŋ Zɔŋ Zɔŋ nyɛla binniɛnyiɣ'ra puuni yino. Zɔŋ zaɣi bob'gu nyɛla zɔnsi bee zɔna Amaa zɔŋ lee bI tamdi tihi zuɣu ka ti ni mi ka binniɛma ban yiɣ'ri ni tamdi sham. Zɔŋ ŋun mali la o naba n gondi tihi wula ka o zuɣu tiligi ba tingbani ni. Zɔŋ lala golibu ŋɔ chɛmi o yi yɛn dulim dulim, o dulindi li mi n sariti o maŋa. Bihi tooi zooya ka bɛ mali taaya n tɔri kuri zɔŋsi. Bihi yi ku zɔŋa pɔi ka bɛ ti yɛn ŋubɔ, sheei bɛ shi n yihi o ningbungbaŋ ka naan yi she nimdi ŋɔ bee n duɣi li. Kahimpiɛɣu Kahimpiɛɣu Naɣibila Naɣibila Jɛŋkuno Jɛŋkuno biɛhigu ŋmani la "leopard". O mali la naba anahi,ka mali ninkpula ka viɣu nina la. Jɛŋkuno lahi mali nangban kobi waɣila ni zu waɣinli. Jɛŋkuno be yiŋa ka lan be mɔɣini. Yiŋ jɛŋkuno nyɛla ninsalinima ni mumsiri shɛba bɛ yiŋsi. Jɛŋkuno nyɛla ŋun gbahiri jangbara yili ni. Jɛŋkun nyaŋ Jɛŋkun lɔɣu Jɛŋkun birigu Jɛŋkuno dɔɣiri mi. Jɛŋkuno yi yɛn doɣi,o yɛn nyɛla zimsim shee n doɣi niŋ. Jɛŋkuno mi yi dɔɣi bihi, bɛ nina na bɛ niɛ. Bihi kuli yɛn bela zimsim ŋɔ ni hali ti nee zaa ka naan yi polo ni. Hali di yi niŋ daliri ka ninsali baŋ jɛŋkun bihi ŋɔ shee ka bɛ ma ŋɔ nyaa, o yɛn zaŋla o nɔli gbabi ba kahi ba taɣi sɔɣibu shee. Jɛŋkuno ŋɔ yɛn dihiri la bihi ŋɔ o biha ni (bihim ) hali ti pili ba nima dihibu ja bɛ gba naan ti saɣi bɛ zuɣu bo n di. Baɣimpiɔŋ Baɣimpiɔŋ ("Centropus senegalensis")Baɣimpiɔŋ nyɛla molɔɣuni binniɛmbila ŋun mali kpunkpama yiɣira. O lahi nyɛla ŋun lɔhiri wula ka sɔɣiri pam yihi zuɣu. Lala noongi ŋɔ malila kɔ ʒee ka o nyingoli zaŋ chaŋ o zuɣu polo lee sabigi. Nyɛbiga Nyɛbiga / Nyabiga nyɛla kom ni binniɛŋ ka o ningbiŋ gbaŋ mali gilagila. O nyɛla binkɔb' so ŋun nyeri gala ka O bindirigu nyɛ nimdi, o lahi gbahiri binkɔbiri ban miri o biɛhigu shee n-ŋubira o yi paai ba. Nyabisi nyɛla binneen so ninsalinima ni dira ka o gba mi yi nya ninsali yiko, o ni zaŋ o lebu dibu. Nyabiga malila nyinidahi ka o biɛhigu ŋmani baŋli amaa ka o lee galisi pam n-gari baŋli. Nyabiga bukaata; Nyabiga som nyɛla tilaa ntibiri puuni dɔ. Bɛ lahi mali o gbaŋ diri tima Dagbanli ni nti tabili o zuɣu. Baa Baa nyɛla binkɔb' so mogɔriba ni tooi wubisiri bɛ dundona ni. Baa kumsi nyɛla wahibu. Baa lahi nyɛla binkɔb' so ŋun guuri pam ka gbahira mogɔriba ni tooi bɔri binkɔb' shɛbi nimdi, kamani soonsi, dayuri, ŋɔŋa kparibuhi n-ti pahi sashirisi zaa. Shɛba tooi lahi wumisiri baa ka di nyɛla yili bee binkɔbiri gulibu zuɣu. Buŋa Buŋa nyɛla yiŋ binkɔbigu ŋun yi wahu zuliya puuni. O nyɛla binkɔb' so ŋun zooi gbansabila tiŋgbani ni ka bɛ zaŋ o lee binkɔb' so ŋun tumdi tuma pam kamani zuŋɔ yuun' tusa anu n-kuli bala (5000 years). Bunsi ban be dunia yaangi zuɣu zuŋɔ gari tuhi-kɔbisinahi (400 thousand). Bɛ tooi zooya ka bɛ bela tiŋgbani shɛŋa din na lɛbigira ni ka bɛ tooi kuli zaŋdi ba leeri bɛ tuuntumdi binkɔbiri. Tuuntumdi binkɔbiri tooi zooya ka bɛ nyɛla binkɔbiri ban bindira nyabu dii ka wahala. Bunsi bela n-tooi be tiŋgbani shɛŋa din pun lɛbigi puuni ka bɛ zaŋ ba lee yiŋ' binkɔbiri bee binkɔb' diɛmda.Lala n-lahi nyɛli, buŋa nyɛla alahaʒiba binkɔbiga, buŋa yi niŋla yuunkɔb'ga gba o ka o yi pa miliya, sahakam shee o lana kuli taɣiro n kpɛhiri, ka o tɛha nyɛmi ni o lan' ŋɔ yi guho n-je, o ni kari o laɣiri naba na. Yaha, di be bunsi biɛhisi puuni, ka ban maliba kuri bukaata ka mali kpahima nyɛrili, kotɔmsi, soyikana nti suhi n buŋa ni o chani la saɣnarigu ka buŋ maa yi ʒaya n wumda, o yi zaŋ buŋ maa yi chaŋ ka ti bɔri ni o zaŋ o n gari kukuo buŋ maa pala ŋun yɛn chaŋ, ni ka lala n nyɛ alikawule maa. Hali ayi yɛli mi ni a yɛn zaŋɔ tiʒila kawana kpalaŋ piya, ayi chaŋ nti pahi kawana tahili dizuɣu o pala ŋun ni chaŋ, naɣila kpalaŋ pia maa noli. Lala ka kpɛŋ lana Naawuni nam lala binkɔb'gi ŋɔ "buŋa"'. Gbunyaɣu Gbunyaɣu Gbunyaɣu nyɛla binniɛŋ ŋun be binniɛma ban mali kpunkpama zuliyani.Gbunyaɣu lan nyɛla binniɛŋ sɔ ninsalinima ni wumsiri yiŋa. Gbunyaɣu mali la naba ayi,ka mali kobiri,ni kpunkpama. O lahi mali nangbani din waɣa ka nyɛ zaɣ'pati, ka lan gɔɣi di nyoli ni bela. O naba polo nyɛla din niŋ naba nyɛla zaɣi tati. Gbunyaɣu nyɛla binniɛŋ ŋun yu kom diɛmbu pam. Gbunnya lɔɣu n yi du zaɣi nyaŋ ka gala nam o puli ni ka o naan nyɛ gala ŋɔ. Gala yi nam gbunyaɣu puni, o yɛn nyɛli mi ka ŋuni dizuɣu hali ka di ti waɣi gbunnya bihi. Gbunyari yi ti galisi luɣi shɛli bɛ ni tooi che dori binbira yɛligi ni,bɛ ni ka sabita la zuɣu. Bɛ lan nyɛla soŋdi daɣiri tingbani. Naɣipiɛliga Naɣipiɛliga (egret) Wɔbigu Wɔbigu Zahim Zahim nyɛla binniɛŋ ŋun be kuliga ni ka ku tooi niŋ nyɛvuli o yi yina duli Zahim nyɛla bindirigu bee nimdi n zaŋ ti ninsali nima. Zahim nyɛla binniɛŋ ŋun nyɛri gala pam. Zahim gba bindirigu nyɛla binniɛma bam be kom ni, kamani zunzuya,sambara bee binakpahi. Zahim ni tooi lahi gbaagi o zimbili kpee ŋun bɛ galisi paagi o n leei dibu n di. Pirim la o ni nyɛ kom ni binniɛŋ la zuɣu o gbaabu bɛ niŋ alaha n ti ban mi ko'duɣili bɛ di ti yɛri ban ʒi ko'duɣili. Amaa ninsalinima ni niŋdi shɛm gbahiri ba n-nyɛ, Shɛbi tooi zaŋdi goo, ka shɛbi mali awule, ka naan yi che ban bahiri ba tima. Bua Bua Bua nyɛla yiŋ' binkɔb'ga bee binnamdili ni bal' yino ŋun mali yila ka mali kɔbiri, ka o gbaŋ kpiɛm pam. Bua zaɣ' bɔbigu nyɛla buhi, ka o zaɣ' yino mi nyɛ bua. Buhi mini piɛri biɛhigu ŋmani taba pam, amaa ka buhi lee valim gari piɛri zaŋ chaŋ bɛ guubu polo. Sakɔɣu Sakɔɣu Suligu Suligu / Sulisi Nɔnyaŋ Nɔnyaŋ Ŋamli Ŋamli Wahu Wahu Kunduŋ Kunduŋ Baandɔɣu E-Class Baandɔɣu .Gala n-waɣiri baandɔɣu. Baandoɣu nyɛla binnɛŋ ŋun nyɛrita ka lahi nyɛ ŋI’m fuɣisiri o gbaŋ. O nahingbaŋ chaŋ ti ŋmani la yugu amaa ka lee pɔri gari yugu. Bihi tooi mali taaya tori kuri baandoɣu. Baandɔɣu tooi kperi ti mɔpila ni, dapahini, tiyɔri ni, ka lahi duri tihi. Jɛŋa Jɛŋa Viɣu Viɣu nyɛla noonsi puuni yino. Viɣu mali la biɛhi ayi ni kpunkpama ayi. Viɣu nyɛla noogi ŋun mali ninkara, hali ka o ni tooi lihi chirigi ninsali nini polo ka dabiɛm gbaagi a. Ka viɣu lee lan nyɛ noogi ŋun gbihiri pam. Binniɛŋ ŋɔ mali saha gba ka o tam tia zuɣu ka a ni tɔ taaya bee n labi o kuɣa bu shɛm ka o ku yiɣi. Viɣu balibu zooya, Viɣu wɔɣiri mi. Pɔi ka o ti yɛn wɔɣi shee ka o nyɛ gala. Viɣu nyɛrila o gala niŋdi tia yɔɣu ni. O tooi nyɛri gali yini zaŋ hali ni gali pia ni ata (1-13 eggs). Amaa viri pam lee zoomi ka bɛ nyɛri gala ayi zaŋ chaŋ di baa anu. Viɣu mi yi kuli pili la hali gali li nyɛbu tɔ o mi lan pili li la ŋunibu maa. Di niŋ tɔm pam ka viɣu nyɛ gali li ka lan yiri yiriŋ yiriŋ ka cheri li. Lala ka o yɛn pɔli gala ŋɔ hali kadi ti waɣi. Viɣu nyɛla binɣirigu ŋun bidirigu nyɛ nimdi. Viɣu mi dibu zaa doli la yuŋ, da yuŋ ka o tooi gɔra. Viɣu diri la binniɛma kamani, saba, jangbarisi,sakɔri, ni binniɛn baligu ban pahi. Viɣu ni mali balibu la zuɣu, bɛ shɛba tooi nyɛla ban diri zahama. Ka bɛ shɛba gba lan tooi gbahiri bɛ binyiɣiri taba dira. Din bo ŋɔ wuhiya ni pɔi ka viɣu ti yɛn tiligi kum sheei o kula o binniɛn kpee. Karakoo Karakoo Ŋmani Ŋmani Sooŋa Sooŋa nyɛla mɔɣini binniɛŋ. Amaa soonsi shaba tooi be yiŋa ka salinima wubisiri o. Dagbamba zooya ka bɛ booni yiŋa sooŋa la ni silimin sooŋa.Sooŋa biɛhigu di yɛn ŋmani la bu'bila ka mali ninkpula ni tibi (tiba ) waɣila ni naba anahi. Binniɛŋ ŋɔ (sooŋa) nyɛla ŋun mali tii pam di yi kana guubu polo. Sooŋa nyɛla ŋun soɣiri tuturi lona ni,tihi gbuna ni,vo'kaɣila ni bee singbun kura ni. Pɔi ka sooŋa ti yɛn soɣi lala luɣa ŋɔ zaa puuni yini,o yɛn kurila boɣili din saɣi boɣili, din yɛn niŋ daliri ka binniɛŋ ŋunni tooi gbaagi o bɛ nya o bee hali ninsala. Piɛ'goriba tooi kuri soŋa leeri nimdi bee dibu. Sooŋa nimdi nyɛla din nyaɣisi pam ka lahi mali bim. Sooŋa gbaabu dii bɛ niŋ alaha n zaŋti piɛ gɔriba bee tohinima. Tohanima ni tooi niŋdi saha shɛli kuri sooŋa nyɛ o yi ŋmɛ o malifa, toha baa yi kari gbaagi o,o yi niŋ katari n puɣisi paagi o doo shee febo jaanboŋ, ni o yihi lahi niŋ katari labo jaanboŋ ka di nyogi o. Sooŋa nyɛla binnamdili ŋun dɔɣiri o tooni. Sooŋa yi kpuɣi puli bee n niŋ baɣili, o ku yuui doɣibu zaa biɛɣu pihita ni yini bee biɛɣu pihita ni ata. Sooŋa ni tooi doɣi bia yino,bihi ayi, bihi ata hali sooŋa ni tooi doɣi bihi pia ni ayi gba. Sooŋa bindirigu nyɛla mɔri. Mɔ baligu din vaei bɛ kpema bee din mali vo'baligu. Piɛri Piɛɣu nyɛla yiŋa binkɔbi wumsirigu. Piɛɣu zaɣi bobigu nyɛla piɛri. Piɛɣu nyɛla binnamdili ŋun mali naba anahi ka namdi zuliya ka di nyɛla o dɔɣiri mi. Piɛɣu mini bua nama ŋmanila taba,amaa ka bua lee volimi chandi ni guubu polo gari piɛɣu. Bua lahi nyɛla binkob'gu ŋun mali poham n gari piɛɣu Kpatinariga Kpatinariga Pololi Pololi Dee DeeNaden, Tony. 2020. Pictures and words, "Dagbani Dictionary". Guluŋgua Guluŋgua / Tambaɣiŋga Laakumi Laakumi / Laakum Pubu:Nooŋa Nooŋa ("plural": Noonsi): bird. Nooŋa Nooŋa (Aves) Pubu:Bimbilli Bimbilli: plant (trees, crops, bushes, and more) Nyili Nyili Gɔva Gɔva Tuure Tuure (Europe) Dɔbino Dɔbino Doo Doo / Dɔvihi / Kpaligu ("Parkia biglobosa", "Parkia clappertoniana") Doo nyɛla tia din yoli tudu polo, di zaɣ' bɔbigu ka Dagbamba booni dɔhi la. Daɡbaŋ mi, luɣili kam bi kɔŋ dɔhi. Doo daanfaani zuɣu, Daɡbamba tooi yɛra ni di binshɛɣu bi labira. Doo n-tiri ti: Gaa Gaa ("Diospyros" spp.; "Diospyros mespiliformis") Kukomba Kukomba Kulinoolɔɣu Kulinoolɔɣu / Kunoolɔɣu Kpakpa Kpaakpa Bankani Bankani Tii Tii nyɛla bindirgu din nyɛ zaɣikom ka bɛ tooi zooi n maliŋa n-niŋdi nangbansuuli. Sinnamɔn Sinnamɔn Kpukpaliga Kpukpaliga Goo Goo Kabiga Kabiga Firiginli Firiginli Paya Paya Simkpilli Simkpilli Namiɔŋ Namiɔŋ / Namiɛŋ Yɔnahu Yɔnahu Mabiga Mabiga Tuuli Tuuli Kɔdu Kɔdu Pubu:Dunia Dunia (world) Pubu:Tuure Kɔtachi Kɔtachi ("Lebanese") Pubu:Balli Dunianima: People of the world Pɔtachi Pɔtachi ("Portuguese") Fukaɣili Fukaɣili Nyimsili Nyimsili Aleluyani Aleluuyani ("Assemblies of God" church) Timbuŋ Timbuŋ Baŋa Baŋa nyɛla binniɛma ban nyɛriti bɛ puya zugu. Baŋa ŋmanila yuri. Ka lee pɔri ni yuɣu. Baŋa nyɛla binniɛma ban nyɛri gala waɣira. Baŋli yi yɛn nye gala o gbirila bɔɣili nyɛ gala ŋɔ pi. Gala ŋɔ yɛn pila tiŋ hali ti wɔɣi baŋ bihi Baŋa pula ʒia bu yi. Ti mali baŋdɔɣu ka che baŋ nyaŋ. Baŋa nyɛla ban tooi zooi koma ni ka shɛli,tihi zuɣu,yiŋsi mopila ni, n ti pahi tuturini. Zini Zini Jaŋkumbuŋ Jaŋkumbuŋ Lɛligu Lɛligu Ŋmansuliga Ŋmansuliga Banchi Banchi (Katiŋguŋa) Shia Shia Bɛɛ Bɛɛ Balimkpɛɣu Balimkpɛɣu Tiita Tiita Ŋɔŋli Ŋɔŋli Noo Noo nyɛla binniɛŋ ŋun mali naba ayi ka daadama bahiri o bee n-wumsiri o. Noo ŋmani la nooŋa ka gba mali kɔbiri kamani noonsi kɔbiri la. Noo lee galisi mi gari noonsi pam. Noo mali la kpunkpama kamani binyiɣirira zaa ni mali kpunkpama shɛm. Noo lee ku tooi yiɣila pam ka ti ni mi binyiɣiri shɛba. Amaa o ni tooi yiɣi tam gooni din bi du zuɣu, dapahi zuɣu, ni dari yi laɣisi doya bee hali ti' bihi ban bi waɣa zuɣu. Pɔi ka noo ti yɛn wɔɣi, shee nolɔɣu n-du (laɣim) nonyaŋ ka o naan tooi nye gala. O yi yɛn nye gala ŋɔ, o kuriti la boɣ' bila n-nye gala ŋɔ niŋ. Noo nyɛrila gali yini dabisili kam. O yi nye gala ŋɔ ti saɣi o yiko tariga, O yɛn kpalim mi ŋundi gala ŋɔ zuɣu hali ni bakɔi dibaata ka gala maa naan yi pili bihi wɔɣibu. Nɔyuni Nɔyuni Bimpuli Bimpuli Kambɔŋgbara Kambɔŋgbara ("arthritis") Shinshimi Shinshimi ("athlete's foot") Looloo Looloo ("bauxite") Dulinsurigu Dulinsurigu ("bladder") Kɔbili Kɔbili Nahu Nahu nyɛla Naawuni binnamdi shɛli ŋun mali naba anahi. Nahu mali anfaani pam zaŋ ti ninsalinima. Dagbaŋ, doo ni doo n tooi mali nahu. Niri yi ti mali nahu bee niɣi to di zooya pam ka o nuuni maha (liɣiri lana). Nahu nyɛla binnamdi shɛli nira ni ni tooi kohi nyɛ liɣiri. Nahu lan nyɛla nimdi zaŋti salinima. Nahu zaɣi nyaŋ yi ti dɔɣi o nyɛla ŋun mali bihim pam. Bihim mali bukaata pam zaŋti daadama. Nahu bihim ni kuri bukaata shɛŋa n nyɛ; Ninsalinima nyurili n-kariti kum, bɛ mali wumsiri binniɛma ban ka manima. Nahu bihim lan nyɛla bɛ ni mali shɛli maani waagashe. Laɣipiɛliga Laɣipiɛliga (Naɣipiɛriga) Paaŋa Paaŋa Guruŋ Guruŋ ("Gurunsi") Daanbiɛɣu Daanbiɛɣu Pubu:Yɛtɔɣili Yɛtɔɣili: language Gurunli Gurunli ("Frafra language") Jaamani Jaamani ("Deutsch", "German language") Zabaɣisili Zabaɣisili ("Gonja language") Gbɛngbɛhili Gbɛngbɛhili ("Hausa language") nyɛla bal' shɛli bɛ ni yari Nageria yaɣ' shɛli. Zuliya shɛba ban yɛri Gbɛngbɛhili n-nyɛ Gbɛngbɛri/Jangbɛri. Zuliya yɛltɔɣa ŋɔ nyɛla din wuligi gili Africa tiŋgban' shɛŋa pam. Gbɛmbɛri zoola daabiligu ni. Yɛtɔɣili Yɛtɔɣili / Yɛligu ("language") Sambarishee Sambarishee Guli Guli Gabili Gabili Laɣifu Laɣifu (money, coin) nyɛla bin' shɛli sokam ni saɣi n-ti ni di yɔri nɛma, tuma ni samli zuɣu tingbani puuni. Jeeŋa Jeeŋa / Jatolɛlle Kahiŋkɔɣu Kahiŋkɔɣu Paandɔchirigu Paandɔchirigu Pumahigu Pumahigu ("dysentery") Pumahigu nyela baanjira din mali binsaa nahingbana.Di nyela binkom din be zɔɣizoɣi. Pumahigu bindi biɛhigu lahi chaŋ n ti ŋmani la nyɛmari.Pumahigu yi mali nira, o kuli yɛn damdiri la baanjira n labiri damdiri a. Pumahigu yi lahi gbaai daadam, o puuni ni tooi lahi biɛra. Kaɣiligu Kaɣiligu / Sompuɣili ("dysmenorrhea") Gbani Gbani ("eczema") Ʒim Ʒim Wubiga Wubiga ("Milvus"; "Macheiramphus alcinus"; "Chelictinia riocourii"; "Accipiter") Dafaduka Dafaduka ("jollof rice") nyɛla shinkaafa shɛli bɛ ni laɣim bee n-gabi shikaafa mini kpam n-duɣi nangbanyini. Di nyɛla bachi paŋdili n-yi Gbengberi sanina. Kpukpariga Kpukpariga ("alizini", "jinn") nyɛla bin'shɛɣu din nyɛ vorisa bee bin biɛri ka bɛ nye Naawuni nama. Farigu Farigu ("hemorrhage") di nyɛla ʒim yi ti doli ʒiso' shɛli din puhigi n-yira. Ʒim ŋɔ yibu ni tooi nyɛla di yirila puuni bee sambani ni, luɣishɛli din pun nyɛ voli kamani noli, nyee, tibili, yoli voli ni, pani ni bee nyirivɔɣu ni bee ningbunigbaŋ zuɣu yum. Yuɣimpini Yuɣimpini ("Atelerix albiventris") Kpibiga Kpibiga Laanigu Laanigu (kpaŋ, kpɔŋ) Tuliŋkpi Tuliŋkpi Sibiga Sibiga Luɣilaa Luɣilaa ("gingivitis") Kpaɣipiɛliga Kpaɣipiɛliga ("gonorrhoea") nyɛla dɔro din tooi yiri loori nira di yi niŋ ka o mini ninvuɣi so ŋun mali li dɔni (goli) taba. Binneebila so ŋun tahiri lala dɔro maa na ka bɛ booni "Neisseria gonorrhoeae" silimiinsili puuni. Simli Simli ("groundnut, peanut") Zoompiɛliga Zoompiɛliga ("glaucoma") Zakariʒeebuli Zakariʒeebuli ("ginger") Sabisiga Sabisiga Pubu:Bindirigu Bindirigu: food Sakɔro Sakɔro ("fufu") Zoo Zoo Kaʒiɛɣu Kaʒiɛɣu ("Sorghum bicolor") Tafarinom Tafarinom ("garlic") Piɛhili Piɛhili / Piha Kɔringa Kɔringa Lɔŋ Lɔŋ Chami Chami Balaŋkɔn Balaŋkɔn Luŋa Luŋa Pubu:Biɛɣu Biɛɣu: musical instrument Biŋkɔbigu Biŋkɔbigu Nyɛvili Nyɛvili Gbɔŋ Gbɔŋ Gampiliga Gampiliga / Galinʒelaa Ʒisoli Ʒisoli ("artery") Luɣili Luɣili ("splenomegaly") Kulilia Kulilia / Saapaɣa nyɛla binniɛŋ ŋumbiɛhigu ŋmani sakɔɣu amaa ka o lee waɣa ngari sakoɣu. Binajaɣirigu Binajaɣirigu Niɣilinli Niɣilinli nyɛla zahim bali shɛli. O kuli nyɛla zahim ka o ningbungbaŋ zuɣu tɔ zaɣi sabila sabila. Niɣilingi yi be kom nira gbaagi o, di maa n kpe niɣiniɣi. Kamani zahima zaa ban be kom ni ni kuli nyɛ nimdi ka bindirigu sham, lala ka niɣilinga gba nyɛ nimdi bee dibu ti daadama. Ninsalinima lahi mali niɣilinga gbaŋ n kuri bɛ bukaata nima, di zuɣu che ka shɛba yi gbaai lala zimbili ŋɔ bɛ shiri mi yihi o gbaŋ maa zaliya a ʒia. Kikaa Kikaa (harmattan) Nayiliga Nayiliga / Timbuli Yɔbaa Yɔbaa / Zɔbaa / Ŋɔɣu ("Canis adustus"; "Lycaon pictus") Aligbe Aligbe ("Ewe") Kpuŋkpana Kpuŋkpana ("Konkomba person") Laribu Laribu ("Arab") Kambɔŋa Kambɔŋa ("Akan person") Fulani Fulani Zabaɣa Zabaɣa / Ʒabaɣa ("Gonja person") Gbampiɛlli Gbampiɛlli ("European person") nyɛla yu shɛli Dagbamba ni lahi mali n-tiri silimiinsi. Nini Nini Buɣim Buɣimmolarigu Buɣimmolarigu / Buɣimmolanigu Buɣimtitia Buɣimtitia Dagbɔŋ Dagbɔŋ Malɛɣu Malɛɣu (Fungi) Pubu:Malɛɣu Malɛɣu: fungi, mushrooms Reference: Blench, Roger. 2012. "Aardvarks go shopping: Dagomba concepts of living things". Cambridge: Kay Williamson Educational Foundation. Jiriginchili Jiriginchili / Jirigintoli Pubu:Binnamda Binnamda: all living things, including both plants and animals Reference: Blench, Roger. 2012. "Aardvarks go shopping: Dagomba concepts of living things". Cambridge: Kay Williamson Educational Foundation. Pubu:Binneeŋa Binneeŋa: insects, flying arthropods Reference: Blench, Roger. 2012. "Aardvarks go shopping: Dagomba concepts of living things". Cambridge: Kay Williamson Educational Foundation. Binneeŋa Binniɛma ("insects") Tizoo Tizoo Zomia Zomia ("Tapinanthus" sp.) nyɛla bimbila bali shɛli. Titabili Titabili / Titabli ("strangler fig") Pubu:Zahim Zahim: fish Pubu:Binvuhirigu Binvuhirigu: animals (Animalia) Tipiɛliga Tipiɛliga ('; ') Tua Tua Nyoo Nyoo Zilim Zilim Banandɔɣu Banandɔɣu Antirinya An-tirinya Atirinya nyɛla tia din yi tiŋ yuli booni Brazil na. Tia ŋɔ nyɛla din be ti gban sabili tiŋsi (Africa) ŋɔ gba. Di nyɛla tia di wɔnda  ka lee nyɛ bindirigu. Ti ninsalinima tɔi mali di wɔla ŋɔ n-maani tima. Atirinya tima ŋɔ nyɛla din tɔɔ tibiri suhuni dɔro,puni dɔro, binnyɔri ti tabili ningbun gbaŋ zuɣu dɔriti ni dɔri shaŋa din pahipahi. Pɔɣu Pɔɣu Tubiga Tubiga Dayuɣu Dayuɣu Dayuɣu nyɛla moɣini binniɛŋ ŋun mali naba anahi ka o zuli nyolini ŋmaa niŋ zaɣi piɛlli. O ŋmani la sabili bee jangbariga ka lee galisi gari lala binniɛma ayi ŋɔ.Dayuɣu tɔɔ gorila yuŋ. Ka di bɛ viɛli dangbanli ni niri nyɛ dayuɣu ni gori wuntaŋ ni. Dayuɣu mali poham pam zaŋ chaŋ nyuya ni sima nim gbibu polo. Dayuɣu yi nyɛ sima bee nyuli, o kahirili mi niŋ o jiri bansi ni n-zaŋ kpe o voli ni ti soŋ. Lala sima bee nyuya ŋɔ ni tooi be voli ŋɔ n gari yuuni ka bɛ bili bee n saɣim. Dayuɣu yi waɣi bihi, lala bindira ŋɔ mini o biha ni bihim ka o yɛn zaŋ wumsi bihi ŋɔ ka bɛ gba ti saɣi bɛ zuɣu yim bo dibu. Lariŋga Lariŋga Laam Laam Jaŋa Jaŋa / Ŋmaaŋa ("Erythrocebus patas"; "Cercopithecus aethiops") Jaŋa zaɣibɔbili nyɛla jansi. Bɛ nyɛla mɔɣini binnema ban tooi zooi ka bɛ be tihi zuɣu. Jaŋa mali la ninsali nahingbana ka lee mali kobiri ni zuli din waɣa. Jaŋa lahi nyɛla binkobi so ŋun saɣindi pukpariba puzuri kamani kodu ni bɔraade. Jaŋa nyɛla binniɛŋ ŋun doɣira ka kpabiri o bia o puli ni. Piinyuwa Piinyuwa / Peenyua nyɛla mɔɣini binniɛŋ. Saŋgunli Saŋgunli Saŋkuriginli Saŋkuriginli / Saŋgundili Bambua Bambua Molifu Molifu Vuliɣu Vuliɣu Kɔɣu Kɔɣu Kpakpili Kpakpili nyɛla kom ni binniɛŋ. O mali la wɔɣu ka di guri o ka chɛri bingbahira. Lala o wɔɣu ŋɔ nyɛla binshɛɣu din kpɛma, ka o foori o nyingoli mini o zuɣu kpɛhiri di ni saha shɛli o ni bora bee di yi ti lee ka binshɛɣu yɛn gbaagi o. Kpakpiya bali shɛba diri la mori, ka bɛ shɛba mi lan tooi zooi ka bɛ diri binniɛma. Kpalaŋa Kpalaŋa / Kpaliga / Kpaŋguli Kpaliga Kpaliga / Yokepale / Rokpali Aduwa Aduwa nyɛla bindiri' shɛli Dagbamba ni tooi zooi ka bɛ dira. Aduwa dirimi ni gaali, manʒa bee kpaʒiɛɣu, alibalisa, kpakahili n ti pahi naanzuwa. Bɛ yi yan duɣi aduwa di yan niŋla buɣim n niŋ daaŋa ni ka yili Aduwa maa, kom ka bɛ mali yiini li pɔi ka nan zaŋ niŋ duɣuni n zaŋ tam. Abe tia Abe tia / Bakpa / Kpaakpa Alafiɛ Alafiɛ / Alaafee nyɛla binwalli din mali kom pam ka lahi dira. Vihigu puuni wuhiya ni alaafee tooi zooya ka di bela Amarika wuliŋ'puhili polo. Di mali la "vitamin C", ka di viɛli n ti salo alaafee pam. Alaafiɛ walli mali la gohi di ningbungbaŋ zuɣu ka lahi mali va'kaɣila di nyoli ni. Alfaatiha Alfaatiha (Din Yoori Suurili) (Al-Fatiha ٱلْفَاتِحَة) nyɛla aayanim’ ayɔpɔin (7), bɛ lahi boondi li Ummul-kitaab (litaafi asali), dama di laɣimla baŋsim balibu kam din be Alkur’aani puuni luɣuyini. Alfaatiha nyɛla suuri shɛli din gahim ti musulinima ka bɛ mali li pini jiŋli kam puhibu rakaɣa kam ni hali ni bahigu rakaɣa. Aaya nima Alikuraan Alikuraan Suurili: Pubu:Alikuraan Pubu:Musulunsi Musulunsi: Islam Basmala Basmala Nahu Suurili Nahu Suurili (Al-Baqarah ٱلْبَقَرَة) Suurili ŋɔ maa boondila ninsalinima n-zaŋ chaŋ adiini polo, ni di ni tu kamaata ni bɛ wumsi ninsalinim‟ haŋkali n-tam Naawuni jɛma soli zuɣu, ka chɛ ʒilinsi shεm. Alikuraan 2:255 (Ayat al-Kursi): 255. Naawuni! Duuma jεmdigu n-kani ni yεlimaŋli naɣila Ŋuna, O (Naawuni) nyɛla nyɛvulilana Ŋun bi kpira. Ŋuni n-lahi zani ti binshɛɣu kam. Gonyuunsi bi gbaari O, bɛ di ti yɛli ni gom. Ŋuna n-su din be sagbana ni, ni din be tiŋgbani ni. So n-kani n-yɛn tooi suhudee O sani (Zaadali) naɣila ni O yiko. O mila din be (O binnamda) tooni, ni din be bɛ nyaaŋa. Yaha! Bɛ ku tooi baŋ shɛli O (Naawuni) baŋsim puuni, naɣila O ni yu shɛli. O nam kuɣu 1 yɛlima n-gari sagbana mini tiŋgbani. Yaha! Di gulibu bi nyεŋdi O. Yaha! Ŋuna n-nyɛ Ŋun nam du ka galsi. Alikuraan 2:256: 256. Talahi (furminsi) ka adiini puuni. Achiika! Dolsigu yi na polo ni ka chɛ biriginsim. Dinzuɣu ŋun niŋ chɛfuritali ni tuaguutu (buɣuli) ka ti Naawuni yɛlimaŋli, tɔ! O shiri gbibi gabikpeeni din ka chihibu. Yaha! Naawuni nyɛla Wumda, Baŋda. Aaya nima: Imraana Yiŋnim' Suurili Imraana Yiŋnim' Suurili (Al Imran آلِ عِمْرَان) Suurili ŋɔ maa baŋsirila ninsalinim’ kadama Naawuni deerila aduwa din suhi ni tɛhiviεlli, ka di naan viiri kali kam daashili ni Naawuni boligu ŋɔ maa. Di bi tu kamaata ni Muslimi kpaŋsi o yaannim’ kali ka zaŋ Muslinsi kali bahi. Binshɛɣu bi to Naawuni sani, di yi niŋ ka yi gaŋsi O, ka niŋ O kasi, ka chɛ binshɛɣu kam din ŋmani nyintahili ni Ŋuna Naawuni. Aaya nima: Paɣaba Suurili Paɣaba Suurili (An-Nisa ٱلنِّسَاء) Suurili ŋɔ maa wuhirila so’ shεŋa din yɛn gu ninsalinim’ daarzichi ni bɛ nyɛvuya, ni di ni tu kamaata ni Muslinnim’ be ni taba bɛ sunsuuni, n-ti pahi bɛ mini ninvuɣu shεba ban pa Muslinnim’ sunsuuni shɛm. Aaya nima: Bindirgu Teebuli Suurili Bindirgu Teebuli Suurili (Al-Ma'idah ٱلْمَائِدَة) Suurili ŋɔ maa wuhirila alikauli palibu, ni din goli goli li, n-zaŋ chaŋ Naawuni ni bɔri shεli, ni O ni je shεli sunsuuni wolgibu, ni di ni tu kamaata ni ninsala vεlgi o tɛha ni tuma shεm. Aaya nima: Yiŋ Biŋkɔbri Suurili Yiŋ Biŋkɔbri Suurili (Al-An'am ٱلْأَنْعَام) Suurili ŋɔ maa wuhirila Naawuni gaŋsibu, ni di ni tu kamaata ni ninsala paɣi o suhi ni Naawuni yɛlimaŋtibo ka chɛ kali kam. So n-kani yɛn tooi ŋmaai fukumsi shɛli binnamda zuɣu naɣila Naawuni ko, dina n-nyɛ bɛ ni boondi shεli Tauhidir-Rububiyya la. Aaya nima: Goondaa Suurili Goondaa Suurili (Al-A'raf ٱلْأَعْرَاف) Suurili ŋɔ maa wuhirila yεlimaŋli mini ʒiri ni tuhiri taba shεm tun Dunia pilgu, di mi bi yɛn chɛ, ka kuli yɛn be lala hali ni Dunia bahigu. Aaya nima: Tobbuna Suurili Tobbuna Suurili (Al-Anfal ٱلْأَنْفَال) Suurili ŋɔ maa baŋsirila Muslinnim’ kadama Naawuni sɔŋsim n-nyɛ sɔŋsim n-zaŋ ti wuntizɔriba, ka pa ni chεfurinima. Ka di lahi baŋsiri Muslinnim’ tobdabara, ni din goli goli tobu yεltɔɣa ni, domin Naawuni daadiini duhibu zuɣu. Aaya nima: Tuuba Suurili Tuuba Suurili (At-Tawbah ٱلتَّوْبَة) Suurili ŋɔ maa wuhirila di ni tu kamaata ni Muslimi ŋmaai simli ni chεfura balibukam shεm, ni binshɛɣu din ni tooi tahi iliŋ Muslimi mini chεfura sunsuuni na. Ka di lahi baŋsiri ti chεfurinim’ ŋmahiŋgbana ni nyɛ shεm. Aaya nima: Annabi Yinusa Suurili Annabi Yinusa Suurili (Yunus يُونُس) Suurili ŋɔ maa wuhirila Naawuni gaŋsibu, ka lahi vɔri ninsalinim’ haŋkali n-zaŋ chaŋ Naawuni binnamda shεŋa din mali anfaani n-zaŋ ti Adam bia. Aaya nima: Annabi Hudu Suurili Annabi Hudu Suurili (Hud هُود) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni kadama Naawuni tuumba zaasa daa bolila ninsalinima n-zaŋ chaŋ Naawuni jεma ni soyinsi, ka ninsalinim’ mi tuhi tuumba maa soli ni haliyinsi, dina n-nyɛ nangbankpeeni, ni ʒiri labsi niŋ tuumba maa noya ni, ka di be kamani zaamani yinsi, bee ninvuɣu yinsi puuni ka Naawuni daa tim tuumba maa na. Aaya nima: Annabi Yisifu Suurili Annabi Yisifu Suurili (Yusuf يُوسُف) Suurili ŋɔ maa wuhirila ninsala Dunia ʒia biεhigu ni nyε shεm, ni di ni tu kamaata ni o be shεm o mini ban be sunsuuni, halli kam puuni. Aaya nima: Satahiŋga Suurili Satahiŋga Suurili (Ar-Ra'd ٱلرَّعْد) Suurili ŋɔ maa baŋsirila ninsalinim’ haŋkali vɔbu, n-zaŋ chaŋ Naawuni gaŋsibu polo, ni kpahimbu n-zaŋ chaŋ Naawuni binnamda ni mali lahiʒibisi shɛm, ka wuhiri Naawuni ni booni ninsalinima n-zaŋ chaŋ Annabi Muhammadu tuuntali saɣiti ni nyɛ shɛli. Aaya nima: Annabi Ibrahima Suurili Annabi Ibrahima Suurili (Ibrahim إِبْرَاهِيم) ŋɔ maa baŋsirila di ni tu kamaata ni bɛ niŋ wa’azu shεm, ni dolsigu n-zaŋ chaŋ binyεr’ shεŋa din daa paai ali’umma shaba ban pun gari la, di puuni din viεla ni din bi viεla. Aaya nima: Samudunim' Yiya Suurili Samudunim' Yiya Suurili (Al-Hijr ٱلْحِجْر) Suurili ŋɔ maa wuhirila wa’azu, ni di ni tu kamaata ni wa’azulana kam niŋ suɣulo, ka lahi mali suhukpeeni shεm, domin Naawuni niŋ alikauli kadama O ni gbaai ŋun kam maandi yεlimaŋli wa’azulana ansarsi. Wa’azunim’ nyɛla ninvuɣu shεba ban be maligu ni. Tɔ! Dinzuɣu bana n-nyɛ ban maandi Muslinnima n-zaani dede. Ŋun kam zaɣisi yεlimaŋli, tɔ! O leei ansarsilana. Aaya nima: Shihi Suurili Shihi Suurili (An-Nahl ٱلنَّحْل) Suurili ŋɔ maa wuhirila Naawuni ni yolisi daadam yolisiri shεŋa O binnamda puuni, kamani O ni larigi o bindir’ shεŋa, ni O ni dolsi o, n-ti pahi O ni ti o haŋkali shεli, domin o zaŋ li gaŋsi O ni jεma, ka di lahi baŋsiri ti O ni yɛn ti yolsi ninvuɣ' so ŋun doli O dolisigu maa yolisa shɛŋa Zaadali. Aaya nima: Yuŋgɔrim Suurili Yuŋgɔrim Suurili (Al-Isra ٱلْإِسْرَاء) Suurili ŋɔ maa wuhirila Naawuni ni nam binyεra, ka di saɣisiri taba, ka kpεri taba ni shεm. Aaya nima: Zoloŋ Suurili Zoloŋ Suurili (Al-Kahf ٱلْكَهْف) Suurili ŋɔ maa wuhirila maŋ’ gbargibu n-zaŋ ti Naawuni ni jεma. Ni Naawuni zalisi zaŋ tum tuma polo ni, ni di ni tu kamaata ni ninsala zaɣisi binshɛɣu kam din milgi ka chɛ Naawuni zalisi maa shɛm. Aaya nima: Aaya nima: Mariam Suurili Mariam Suurili (Maryam مَرْيَم) Suurili ŋɔ maa wuhirila Naawuni ni tiri ninsalinim’ dɔɣibu, ni O baŋsim puuni shεm, ni di ni tu kamaata ni ninsala paɣi Naawuni ni lala maa shεm. Aaya nima: Taa Ha Suurili Taa Ha Suurili (Ta-Ha طه) Suurili ŋɔ maa wuhirila ninsalinim’ kadama Alkur’aani bee Muslinsi daaddini nyεla soochi. Di kamina ni di ti dolsi ninsalinima n-zaŋ chaŋ binshɛɣu din nyɛ soochi, ŋun kam ti Naawuni yεlimaŋli, tɔ! O nyarila Muslinsi daadiini ka di nyɛ soochi. Aaya nima: Annabinim' Suurili Annabinim' Suurili (Al-Anbiya ٱلْأَنْبِيَاء) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni adiini shɛŋa din zaasa kana ka chaŋ maa asali nyɛla zaɣiyini, ka di lahi wuhiri di zaasa ni kana n-ti tam Naawuni gaŋsibu zuɣu ni shεm. Aaya nima: Haʒi Suurili Haʒi Suurili (Al-Hajj ٱلْحَجّ) Suurili ŋɔ maa wuhurila bɛ ni simsiri Naawuni ni gaŋsibu ka chεri kali kam shεm, ni di ni tu kamaata ni bɛ taɣi deei Muslinsi ka chε kayanim’ maa shɛm, dinzuɣu bɛ bi zaŋdi kali mini adiini n-gabri taba, Muslinsi daadiini bela di ko, ka kali mi be di ko, di bi kpεri taba ni. Aaya nima: Ban Ti Naawuni Yɛlimaŋli Suurili Ban Ti Naawuni Yɛlimaŋli Suurili (Al-Mu'minun ٱلْمُؤْمِنُون) Suurili ŋɔ maa wuhirila iimaansili (yɛlimaŋtibo), n-ti pahi di tuma ni nyɛ shɛli. Ninsala yɛlimaŋtibo bi paanda naɣila ni tuma. Aaya nima: Neesim Suurili Neesim Suurili (An-Nur ٱلنُّور) Suurili ŋɔ maa wuhirila fukumsi shεŋa din be ninsalinim’ ʒiʒiinitali puuni, ni di ni tu kamaata ni bɛ gu bɛ ninsalitali shεm. Aaya nima: Aaya nima: Din Wolgiri Yɛlimaŋli Mini Ʒiri Suurili Din Wolgiri Yɛlimaŋli Mini Ʒiri Suurili (Al-Furqan ٱلْفُرْقَان) Suurili ŋɔ maa wuhirila bɛ ni boondi ninsalinima n-zaŋ chaŋ Naawuni gaŋsibu polo shεm, ka lahi kariti zilsigu n-zaŋ chaŋ Annabi Muhammadu tuuntali polo, ni Alkur’aani yεlimaŋli tibu. Aaya nima: Yiliyindiba Suurili Yiliyindiba Suurili (Ash-Shu'ara ٱلشُّعَرَاء) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni Naawuni daadiini nyɛla zaɣiyini, ka lahi nyɛ yεlimaŋli. Di mini Naawuni tuumba daa kana ka pa zuliya yinsi, ka ʒɛmana waɣila lahi be bɛ sunsuuni maa zaasa, bɛ zaa daa boondila ninsalinima n-zaŋ chaŋ Naawuni gaŋsibu polo. Amaa! Adiini kam din kana ka di mini Naawuni tuumba maa dini bɛ saɣisi, tɔ! Yεlimaŋli ka di puuni. Aaya nima: Chɛra Suurili Chɛra Suurili (An-Naml ٱلنَّمْل) Suurili ŋɔ maa wuhiri ti mi ni Naawuni mali ashiya din ka tariga. Ka di wuhiri ni ashiya maa pirgili be ninvuɣu shεba O daba puuni sani, ka di lahi be O kundinim’ puuni, domin ninvuɣu shεba ban ti Naawuni yεlimaŋli kpaŋsi bɛ iimaansili, ka lahi zaŋ zalikpan’ shεŋa Ŋun’ Naawuni ni zaŋ m-pa bɛ zuɣu n-tum tuma. Aaya nima: Lahibaya Suurili Lahibaya Suurili (Al-Qasas ٱلْقَصَص) Suurili ŋɔ maa wuhirila hiʒira zobu daanfaani domin Muslinsi daadiini kpuɣibu zuɣu, ka lahi kpaŋsiri ninsalinim’ ni hiʒira niŋbu, ninvuɣu shɛba ban ti Naawuni yɛlimaŋli miri ka bɛ chɛ ka bɛ daarizichi mini bɛ bihi zuɣu chɛ ka bɛ zo dabεm ni hiʒira niŋbu, Naawuni n-nyɛ Ŋun su yεllikam, ka yεllikam fukumsi be O sani, ka suurili ŋɔ maa lahi mɔŋdi Muslinnim’ namgbana wolibu. Aaya nima: Kpatindariga Suurili Kpatindariga Suurili (Al-Ankabut ٱلْعَنْكَبُوت) Suurili ŋɔ maa baŋsiri ti mi ni ninsala ku tooi yεli ni o ti Naawuni yεlimaŋli ka di saɣi o, naɣila tuma m-pahi. Yaha! Naawuni dahindila Muslinnim’ domin O yihi Munaafichinim’ ninvuɣu suma puuni. Aaya nima: Roomnim' Suurili Roomnim' Suurili (Ar-Rum ٱلرُّوم) Suurili ŋɔ maa baŋsiri ti mi ni kadama ninsala yi yεli ni o ti Naawuni yεlimaŋli, tɔ! Di ko ku tooi leei daliri n-zaŋ ti o naɣila ni tuma. Aaya nima: Annabi Lukmanu Suurili Annabi Lukmanu Suurili (Luqmaan لُقْمَان) Suurili ŋɔ maa wuhirila di ni tu kamaata ni di wumsi bihi n-tam ladabsi zuɣu shεm. Ka di lahi wuhiri di ni tu kamaata ni bihi maa tɔɣsi yεltɔɣa n-zaŋ chaŋ nisalinim’ sani ni zilimballi shɛm. Aaya nima: Suzuuda Suurili Suzuuda Suurili (As-Sajda ٱلسَّجْدَة) Suurili ŋɔ maa baŋsiri ti mi ni wa’azu yihibu ni Alkur’aani nyɛla yεlimaŋli, ŋun kam doli li ni nya di nyɔri Dunia ni Chiyaama, ŋun mi zaɣisi li, tɔ! O be ashaara puuni. Aaya nima: Laɣinsi Suurili Laɣinsi Suurili (Al-Ahzaab ٱلْأَحْزَاب) Suurili ŋɔ maa wuhirila bɛ ni tuhiri kuri kaya ni ta’ada shɛŋa din bi saɣisi ni Muslinsi daadiini, ka zaandi Naawuni ni bɔri shεli shɛm. Dinzuɣu, kaya ni ta’ada din bi taɣili ni Muslinsi daadiini, tɔ! Di bi tu kamaata ni Muslimi gbibi li. Aaya nima: Saba'i Suurili Saba'i Suurili (Saba سَبَأ) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni ninvuɣu so ŋun jεm Naawuni ni suhuyini, tɔ! Naawuni balgirila jεma maa soya n-ti o, ka lahi balgi o bindirigu soya. Ŋun mi tum m-birgi Naawuni, tɔ! Hali o yi mali arzichi ka Naawuni bɔra, O farila arzichi maa ka chɛ o ni wahala. Aaya nima: Ŋun Pili Nambu Suuri Ŋun Pili Nambu Suuri (Faatir فَاطِر) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni Naawuni jεma m-be tuunvɛlli kam tooni. Ka di lahi wuhiri kadama ninsala ku tooi jεm Naawuni, ni di ni tu kamaata ni shεm, naɣila Ŋun’ Naawuni n-yu di lana ni jεma maa. Aaya nima: Yaasin Suurili Yaasin Suurili (Ya-Sin يس) Suurili ŋɔ maa wuhirila iimaansili ni Duuma so Ŋun timdi tuumba na, ni binshεɣu din zuɣu chɛ ka bɛ timdi tuumba maa na. Ni ninvuɣu shεba bɛ ni timdi tuumba maa bɛ sani na hala ni nyε shεm. Dinzuɣu, ka Annabi boli suurili ŋɔ maa Alkur’aani suhu. Aaya nima: Ban Ʒe N-ʒe Safu Ni Suurili Ban Ʒe N-ʒe Safu Ni Suurili (As-Saaffaat ٱلصَّافَّات) Suurili ŋɔ maa wuhirila Naawuni ni dolisi binyεr’ shεŋa din taɣiri tuumbεrinim’ ka chɛri bɛ tεhibεri O binnamda puuni shεm. Aaya nima: Saad Suurili Saad Suurili (Saad ص) Suurili ŋɔ maa wuhirila Muslinsi nam soli, ni di ni tu kamaata ni Muslimi di nam ka di doli Muslinsi zaligu shεm, ka di lahi saɣisiri ninsalinim’ kadama bɛ di doli so’ shεŋa din pa adiini zaligu soli, domin tarim mini naa zaasa yɛn ti labila Namlana Naawuni sani. Aaya nima: Salonim' Suurili Salonim' Suurili (Az-Zumar ٱلزُّمَر) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni ninsala yi baŋ ni Naawuni beni, ka lahi baŋ ni Ŋuna Naawuni n-nyɛ Ŋun nam binshɛɣu kam, di ku tooi saɣi ni bɛ yεli ni ninsala ti Naawuni yɛlimaŋli, naɣila o gaŋsila Ŋun’ Naawuni ni jεma. Aaya nima: Chɛmpaŋ Lana Suurili Chɛmpaŋ Lana Suurili (Ghafir غَافِر) Suurili ŋɔ maa wuhirila di ni niŋ talahi ni Muslimi yihi yεlimaŋli polo ni shεm, ka lahi wuhiri di ni bi tu kamaata ni Muslimi tuhi yεlimaŋli zuɣu shεm. Aaya nima: Bɛ Ni Kahigi Neei Shɛli Suurili Bɛ Ni Kahigi Neei Shɛli Suurili (Fussilat فُصِّلَت) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni ninsalinim’ bεhigu kam nyɛla chuuta n-zaŋ ti ba. Di mi tilaa nyɛla Alkur’aani. Aaya nima: Saawɔra Mandiba Saawɔra Mandiba (Ash-Shooraa ٱلشُّورىٰ) Suurili ŋɔ maa wuhirila Muslinnim’ namgbaniyini ni mali anfaani shεm, ni bɛ ni mɔŋ namgbankpeeni bɛ sunsuuni bεhigu kam puuni shεm. Aaya nima: Naɣachinsi Suurili Naɣachinsi Suurili (Az-Zukhruf ٱلْزُّخْرُف) Suurili ŋɔ maa wuhirila ninsalinim’ hala, n-zaŋ chaŋ bɛ ni bɔri bɛ kaya ni ta’ada gbibbu, ka tibgi li n-gari Naawuni jɛma shɛm, ka lahi kpahiri yεɣira, ni bɛ zaŋ li tuhi ŋun kam boli ba n-zaŋ chaŋ Naawuni gaŋsibu polo shɛm. Aaya nima: Nyɔhi Suurili Nyɔhi Suurili (Ad-Dukhaan ٱلدُّخَان) Suurili ŋɔ maa baŋsiri ti mi ni binshɛɣu kam ti yɛn niŋ, Naawuni n-nyɛ Ŋun zali li O daba zuɣu. Yaha! O lahi nyɛla Ŋun vuuri O yolisa ka chɛ ninsalinima, di yi niŋ ka bɛ kpahi yεɣi ka tumdi O ni je shɛli. Aaya nima: Gbanibu Suurili Gbanibu Suurili (Al-Jaathiyah ٱلْجَاثِيَة) Suurili ŋɔ maa wuhurila di ni niŋ talahi ni Muslimi kam doli Muslinsi zaligu shεm, Ŋun mi ti doli binshɛɣu din pa li, tɔ! O birgi ya birginsim din niŋ katiŋ’ ka chɛ dolsigu. Aaya nima: Bihigu Zoya Suurili Bihigu Zoya Suurili (Al-Ahqaaf ٱلْأَحْقَاف) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni ŋun kam saɣisiri o maŋ’ bee so, tɔ! O nyɛla wa’azulana. Di lana yi nyɛla Annabi bee ka nnabi, ninsala n-nyɛ o bee alizini. Aaya nima: Annabi Muhammadu Suurili Annabi Muhammadu Suurili (Muhammad مُحَمَّد) Suurili ŋɔ maa kpaŋsirila Muslinnim’ ni adiini tɔbu tuhibu, bɛ mini chεfurinim’ sunsuuni, ka lahi wuhiri di ni tu kamaata ni Muslimi yu o mabia, bee ka o zo o nambɔɣu shεm. Aaya nima: Nasara Suurili Nasara Suurili (Al-Fath ٱلْفَتْح) Suurili ŋɔ maa wuhirila Naawuni ni yεli ni bɛ kpa Muslinsi tiŋgbani ni yɛm bee pɔrpɔrganda shεm, domin di taɣi Naawuni daaddiini, ka lahi gu Muslinnim’ daamaana nima n-ti ba. Aaya nima: Annabi Yiŋ Gulnyaansi Suurili Annabi Yiŋ Gulnyaansi Suurili (Al-Hujuraat ٱلْحُجُرَات) Suurili ŋɔ maa wuhirila halisuma, ni adiini ladabsi, ni di ni tu kamaata ni ninsalinim’ ʒiya ni taba bɛ sunsuuni vεnyεlinga shεm. Aaya nima: Kaaf Suurili Kaaf Suurili (Qaaf ق) Suurili ŋɔ maa wuhirila di ni tu kamaata ni wa’azulana saɣisi ninsalinim’ ka di kpe bɛ suhuri ni shεm. Di zooiya ka Annabi daa tooi mali li niŋdi hutuba mimbari zuɣu alizumba dali. Aaya nima: Pɔhim Din Ʒɛri Ni Tankpaɣu Suurili Pɔhim Din Ʒɛri Ni Tankpaɣu Suurili (Adh-Dhaariyaat ٱلذَّارِيَات) Suurili ŋɔ maa wuhirila azaaba ni sheeri ninvuɣu shεba ban zaɣisi Naawuni yεltɔɣa dolibu zuɣu shεm ni yomyoma, bee ban tum birgi Ŋun’ Naawuni n-zaŋ chaŋ binshɛɣu O ni mɔŋ ba di niŋbu. Aaya nima: Tuuri Zoli Suurili Tuuri Zoli Suurili (At-Toor ٱلطُّور) Suurili ŋɔ maa wuhirila di ni tu kamaata ni bɛ zaŋ dalirinim’ wuhi ninvuɣu so ŋun ŋmεri adiini namgban kpeeni shεm, ni di ni tu kamaata ni bɛ vo o haŋkali n-zaŋ kana yεlimaŋli polo shεm. Aaya nima: Saŋmariga Suurili Saŋmariga Suurili (An-Najm ٱلنَّجْم) Suurili ŋɔ maa paɣarimi neeri Annabi Muhammadu tuuntali, ka chɛ binshɛɣu kam din nyɛ ʒiri, ka lahi dihi li n-tabli Naawuni sani. Ka naan lahi zaɣisiri binshɛɣu kam din nyɛ kaya ni ta’ada, ka bi saɣisi Muslinsi daadiini ni bɔri shεli. Aaya nima: Goli Suurili Goli Suurili (Al-Qamar ٱلْقَمَر) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni ŋun kam bɔri ni o nya Naawuni nam lahiʒibsi Annabi sani, pɔi ka naan ti yεlimaŋli, tɔ! Dina n-yɛn ti leei daliri ka Naawuni zaŋ li gbaagi o biɛɣuni Chiyaama. Aaya nima: Dunia Nambɔzobonaa Suurili Dunia Nambɔzobonaa Suurili (Ar-Rahman ٱلرَّحْمَٰن) Suurili ŋɔ maa wuhirila ni’ima shεŋa Naawuni ni ti ninsalinim’ mini alizinnim’ Dunia ŋɔ ni Chiyaama. Ka lahi kpaŋsiri ba ni bɛ paɣi Naawuni so ŋun tiri ba lala ni’imanim’ maa. Aaya nima: Din Yɛn Ti Niŋ Suurili Din Yɛn Ti Niŋ Suurili (Al-Waqi'a ٱلْوَاقِعَة) Suurili ŋɔ maa pula ninsalinim’ siɣim buta. Bɛ zaɣiyino kam mali so’ shεli o ni zaŋ be o Dunia bεhigu puuni, ni o ni yɛn kpi, ka labi o Duuma sani n-ti nya sanyo’ shεli. Aaya nima: Kurugu Suurili Kurugu Suurili (Al-Hadeed ٱلْحَدِيد) Suurili ŋɔ maa wuhirila Adiini tobu tuhibu daanfaani, ni di ni tu kamaata ni ninsalinim’ zaŋ bɛ daarzichi n-dihi domin Naawuni Daadiini kpiɣibu zuɣu shεm, dindee yi shiri niŋ ka daadam ti Naawuni mini O tumo yεlimaŋli. Aaya nima: Naŋgban Kpeeni Suurili Naŋgban Kpeeni Suurili (Al-Mujadila ٱلْمُجَادِلَة) Suurili ŋɔ maa wuhirila ninsala ni bi tu kamaata ni o tibgi o paɣa hali ti zaŋ o maɣisi o ma shεm, ka lahi wuhiri Annabi Muhammadu mini o sɔhibenim’ ni daa tiri taba jilma ʒiishεhi kam ni shεm, domin di leei kpahimbu n-zaŋ ti Muslinnima. Aaya nima: Kariyihi Tingbani Ni Suurili Kariyihi Tingbani Ni Suurili (Al-Hashr ٱلْحَشْر) Suurili ŋɔ maa wuhirila Naawuni ni sɔŋdi ŋun kam zaŋ o maŋ’ dalimi O, ka doli O zaligu shɛm, ka Ŋun Naawuni lahi largi o luɣushɛli polo o ni bi mi. Aaya nima: Bɛ Ni Yɛn Dahim Paɣa Shɛba Bɛ Ni Yɛn Dahim Paɣa Shɛba (Al-Mumtahanah ٱلْمُمْتَحَنَة) Suurili ŋɔ maa saɣisirila Muslinnim’ ni bɛ zani n-tuhi Naawuni ka chɛ chεfurinim’ yεla ni kpεbu, ka mɔŋdi ba ni bɛ di di chεfurnim’ maa zualinsi. Aaya nima: Ban Ʒɛ M-pa Taba Zuɣu Suurili Ban Ʒɛ M-pa Taba Zuɣu Suurili (As-Saff ٱلصَّفّ) Suurili ŋɔ maa wuhirila di ni tu kamaata ni ninsala yεltɔɣa mini o tuma saɣisi taba shεm. Di bi tu kamaata ni ninsala yεltɔɣa mini o tuma wolgi ka chɛ taba. Aaya nima: Alizumma Dabsili Suurili Alizumma Dabsili Suurili (Al-Jumu'ah ٱلْجُمُعَة) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni baŋsim ka pa ni tuma ka anfaani shεli, m-pahila wahala yoli. Ka di lahi wuhiri wokati shεŋa tuma ni niŋ halalsi n-ti Muslinnim’ alizumba dabsili maa puuni, ni din bi niŋ halalsi ti ba wokati shεŋa ni. Aaya nima: Munaafichinim' Suurili Munaafichinim' Suurili (Al-Munafiqoon ٱلْمُنَافِقُون) Suurili ŋɔ maa wuhirila Annabi Muhammadu zaamani munaafichinim’ hala ni daa nyε shεm, ka saɣisiri zaamani kam Muslinnim’ ni bɛ di kpiɣi lala hala maa, dama Muslimnim’ puuni ka munaafichinim’ be. Di mi nyɛla din be n-gari chεfuritali. Aaya nima: Taba Ʒishesuma Fabu Suurili Taba Ʒishesuma Fabu Suurili (At-Taghabun ٱلتَّغَابُن) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni ŋuŋ kam chɛ Adiini ka doli Dunia, tɔ! O kɔhi lu. Adiini mi n-nyɛ Naawuni dolibu, ni katiŋ’ niŋbu ka chɛ binshɛɣu kam O ni mɔŋ. Aaya nima: Paɣa Chɛbu Suurili Paɣa Chɛbu Suurili (At-Talaq ٱلطَّلَاق) Suurili ŋɔ maa wuhurila Naawuni zaligu din be amiliya paɣa chεbu ni, ni mara din be doo ni paɣa sunsuuni, di yi niŋ ka bɛ chɛ taba naai. Aaya nima: Mɔŋbu Suurili Mɔŋbu Suurili (At-Tahreem ٱلتَّحْرِيم) Suurili ŋɔ maa wuhirila bɛ ni gbibi biɛrisuŋ ʒiʒiinitali taba sunsuuni shɛm. Aaya nima: Naawuni Nam Suurili Naawuni Nam Suurili (Al-Mulk ٱلْمُلْك) Suurili ŋɔ maa wuhirila nam ni nyɛ Naawuni ko dini shεm, ni O ni lahi su binshɛɣu kam nambu shεm. Ka lahi wuhiri O ni paandi O yolisa n-tiri O daba ni O toosim shεli din nyɛ nambɔzɔbo dini shεm. Aaya nima: Alkalmi Suurili Alkalmi Suurili (Al-Qalam ٱلْقَلَم) Suurili ŋɔ maa tirila Annabi Muhammadu suhupiεlli lahibali kadama O niriba ban be Makka ni kpe Muslinsi Daadiini puuni, ka yoli tεm ni bɛ ni daa tum tuun’ shεŋa, n-ti pahi bɛ ni daa niŋ O biɛrim shεŋa bɛ chεfuritali maa saha. Din nyaaŋa, ka Naawuni deei bɛ tuuba. Aaya nima: Din Ku Tooi Mɔŋ Suurili Din Ku Tooi Mɔŋ Suurili (Al-Haaqqa ٱلْحَاقَّة) Suurili ŋɔ maa wuhirila di ni tu kamaata ni bɛ boli nisalinima n-zaŋ kpa yεlimaŋli polo shεm, ka di lahi wuhiri ni dolsigu bela Naawuni sani. Dinzuɣu, wa’azulana sula boligu, ka wumbu be Naawuni sani. Aaya nima: So' Shεŋa Di Duri Zuɣusaa Suurili So' Shεŋa Di Duri Zuɣusaa Suurili (Al-Ma'aarij ٱلْمَعَارِج) Suurili ŋɔ maa wuhirila azaaba ni yɛn shee chεfurinim’ zuɣu ka shɛli n-kani taɣiri li shɛm, ka lahi wuhiri binshɛɣu din niŋdi nyɛvuli chuuta, ni di tilaa ni nyɛ shɛli. Aaya nima: Annabi Nuhu Suurili Annabi Nuhu Suurili (Nooh نُوح) Suurili ŋɔ maa wuhurila Annabi Nuhu ni daa niŋ O niriba wa’azu shεm, hali ti paai ka O suhi adubiεɣu m-bahi bɛ zuɣu, ka Naawuni daa gbaai ba di zuɣu. Aaya nima: Alizinnim' Suurili Alizinnim' Suurili (Al-Jinn ٱلْجِنّ) Suurili ŋɔ maa nyɛla wa’azu n-ti ninvuɣu shεba ban jεmdi alizinnima, domin bɛ taɣi ba ka chɛ chuuta shεli, bee ka bɛ ti ba arzichi. Ka di lahi wuhiri ti di ni tu kamaata ni wa’azulana mali ladabsi shεm, toondannim’ yi ti tibgi bɛ maŋ’ yεɣi, ka bɛ nyaandoliba mi be ʒilinsi puuni, dina n-yi chɛ ka ninsalinim’ kpɛri yɔɣu. Aaya nima: Ŋun Zaŋ Chichini M-pili O Maŋ' Suurili Ŋun Zaŋ Chichini M-pili O Maŋ' Suurili (Al-Muzzammil ٱلْمُزَّمِّل) Suurili ŋɔ maa wuhirila di ni tu kamaata ni bɛ yi n-zani wumsi ninsalinim’ Muslinsi daadiini soli zuɣu shεm, domin bɛ zani n-tuhi Naawuni ni zali ba fukumsi shεŋa zuɣu. Aaya nima: Ŋun Zaŋ Sariga M-pili O Maŋ' Suurili Ŋun Zaŋ Sariga M-pili O Maŋ' Suurili (Al-Muddaththir ٱلْمُدَّثِّر) Suurili ŋɔ maa wuhirila wa’azulana kam ni tu kamaata ni o pili wa’azu o yiŋa, ka naan zaŋ li yi sambani ni shεm, ka lahi wuhiri Naawuni gaŋsibu, ni tipawumli lana kam ni yɛn ti be hali shεli puuni bεɣuni Chiyaama. Aaya nima: Zaadali Suurili Zaadali Suurili (Al-Qiyamah ٱلْقِيَامَة) Suurili ŋɔ maa wuhirila Chiyaama yiɣisibu ŋmahiŋgbana. Ni Annabi Muhammadu ni daa doli Malaaika Ziblila n-karindi Alkur`aani ni yomyom’ shεm, domin O ti tam li zuɣu. Ka lahi wuhi ŋun kam doli Naawuni, ni ŋun zaɣisi Naawuni dolibu sanyoo ni yɛn ti nyɛ shεli Zaadali. Aaya nima: Ninsala Suurili Ninsala Suurili (Al-Insaan ٱلْإِنْسَان) Suurili ŋɔ maa wulirila ninsala piligu ni o bahigu ni yɛn ti nyɛ shεm, ka wuhiri Alizanda puuni ni’ima balibu kam, domin ninsala kpaŋ o maŋ’ ni Naawuni jεma. Ka lahi bahindi suurili maa ni buɣum daazaaba shεli bɛ ni kpaɣisi zali n-guli chεfurinima (Zaadali). Aaya nima: Pɔhim Din Ʒɛri Parinda Suurili Pɔhim Din Ʒɛri Parinda Suurili (Al-Mursalaat المرسلات ٱلْمُرْسَلَات) Suurili ŋɔ maa saɣisirila ninsalinima, ka bɔri ni bɛ ti yɛlimaŋli ni Alkur’aani, ni di ni tɔɣisiri yɛltɔɣa shɛŋa n-zaŋ chaŋ Chiyaama yiɣisibu. Aaya nima: Chiyaama Yiɣisibu Lahibali Suurili Chiyaama Yiɣisibu Lahibali Suurili (An-Naba' ٱلنَّبَأ) Suurili ŋɔ maa baŋirila ninsalinim’ ni bi dihi Chiyaama yiɣisibu tabli, ka voori bɛ haŋkali n-labsiri Naawuni polo na shɛm. Aaya nima: Ban Tɔhigiri Deeri Nyɛvuya Suurili Ban Tɔhigiri Deeri Nyɛvuya Suurili (An-Naazi'aat ٱلنَّازِعَات) Suurili ŋɔ baŋsiri ti mi ni azaaba naɣisibu n-zaŋ kana tuumbetumdiba sani pala Naawuni chɛ ba mi, bee O tamila bɛ yɛla, Naawuni naɣisiri mi tiri ba ni O ti gbaai ba gbaari kpeeni. Aaya nima: O Saɣim O Nini Ni Suurili O Saɣim O Nini Ni Suurili (Abasa عَبَسَ) Suurili ŋɔ maa wuhirila gaŋbu ni ka Adiini puuni shɛm, Naawuni sani tibginsim nyɛla ninsala gbibi Adiini ni yɛlimaŋli, amaa! Ka buni ka Naawuni yuunda. Aaya nima: Bɛ Yi Ti Nyɛhi Wuntaŋ' Neesim Suurili Bɛ Yi Ti Nyɛhi Wuntaŋ' Neesim Suurili (At-Takweer ٱلتَّكْوِير) Suurili ŋɔ maa wuhiya ni Chiyaama yiɣisibu nyɛla yɛlimaŋli, ka Alkur’aani nyɛ yɛlimaŋli ka yi Naawuni sani na, di bi pahi shɛli, di mi bi booi shɛli. Aaya nima: Sagbana Yi Ti Cheei Suurili Sagbana Yi Ti Cheei Suurili (Al-Infitar ٱلْإِنْفِطَار) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni Chiyaama yiɣisibu nyɛla din yɛn niŋ, ka bɛ sabri ninsala tuuntumsa Dunia ŋɔ, domin bɛ ti kari o di saliya. Malaaika shɛba ban guli daba tuma kuli benimi, ka Naawuni yihi ba zali di zuɣu. Aaya nima: Ban Filindi Zaɣa Suurili Ban Filindi Zaɣa Suurili (Al-Mutaffifeen ٱلْمُطَفِّفِين) Suurili ŋɔ maa wuhirila ninsalinim’ daamaananim’ gulibu ni niŋ talahi bɛ sunsuuni shɛm, bɛ Daabilim polo, n-ti pahi bɛ bɛhigu kam puuni. Aaya nima: Sagbana Yi Ti Tahibɔɣi Suurili Sagbana Yi Ti Tahibɔɣi Suurili (Al-Inshiqaaq ٱلْإِنْشِقَاق) Suurili ŋɔ maa wuhirila Chiyaama yiɣisibu, binshɛɣu kam mi ka bɛ yi niŋdi li, ka di pa Chiyaama zuɣu, di leei wahala, di ka anfaani m-pahila di yɛn dila saha yoli. Aaya nima: Saŋmar' Kara Suurili Saŋmar' Kara Suurili (Al-Burooj ٱلْبُرُوج) Suurili ŋɔ maa wuhirila ninsalinim’ ni bi bahindi bahindisuŋ shɛm, di yi ti niŋ ka bɛ bɔri ni bɛ nahim Muslinnima, ka di nyɛla Adiini jɛlinsi zuɣu. Aaya nima: Saŋmar' So Ŋun Ne Pam Suurili Saŋmar' So Ŋun Ne Pam Suurili (At-Taariq ٱلطَّارِق) Suurili ŋɔ maa wuhirila Naawuni ni guri binshɛɣu kam din mali jilma shɛm, Alkur’aani nyɛla yɛlimaŋli, ka Naawun gu li ka chɛ ŋun kam bɔri ni o saɣim li. Aaya nima: Ŋun Nam Du Suurili Ŋun Nam Du Suurili (Al-A'laa ٱلْأَعْلَىٰ) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni kadama kpibu ni nyɛvuli bela Naawuni nuu ni, ka di kpibu lahi nyɛ payapaya. Lala n-lahi nyɛ li, ka zuɣusuŋlana ti yɛn beni ka zuɣubiɛɣu lana gba yɛn ti beni Zaadali. Dinzuɣu ŋun gahim Dunia yɛn ti malila o sanyoo, ka ŋun mi zaŋ o maŋ’ zaa n-ti Naawuni yɛn nya o sanyoo Naawuni sani. Aaya nima: Din Limsiri Niriba Suurili Din Limsiri Niriba Suurili (Al-Ghaashiyah ٱلْغَاشِيَة) Suurili ŋɔ maa wuhirila bɛ ni tiri daliri ni binshɛɣu ninsalinim’ ni nyari shɛm, ka bɛ ni bɔri ni ninvuɣu so dolsi maa haŋkali ni tooi gbaai ka dolsi. Aaya nima: Bekaali Suurili Bekaali Suurili (Al-Fajr ٱلْفَجْر) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni tibiginsim dolila ninsala iimaansili ni wuntia, amaa! Ka ni buni bee nam. Tiŋ' Titali Suurili Tiŋ' Titali Suurili (Al-Balad ٱلْبَلَد) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni bɛ namla ninsala niŋ wahala ni, ninsala yi nyɛla ŋun doli Naawuni bee ŋun bi doli Naawuni. Ninsala kam ŋun nyɛ Muslim’ maŋli tuya ni o doli o Duuma zaligu, ka sa ti lee zuɣusuŋlana bɛɣuni Chiyaama, ka di mali vuhim shɛli tamaha o Dunia ʒii puuni. Aaya nima: Wuntaŋ' Suurili Wuntaŋ' Suurili (Ash-Shams ٱلشَّمْس) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni alobo yi ti yɛn sheei tiŋ’ ni, di laɣindila ninvuɣubɛri mini ninvuɣu suma zaasa nangbaniyini, dinzuɣu di tuya ni ninvuɣu shɛba beni mɔŋdi Naawuni ni je shɛli, domin di daalobo ti kana n-ti di bɛ zaasa zuɣu. Aaya nima: Yuŋ' Suurili Yuŋ' Suurili (Al-Layl ٱللَّيْل) Suurili ŋɔ maa wuhirila kali mini binnamda sunsuuni, ni ninsala bahigu ni yεn ti nyɛ shɛm n-zaŋ jɛndi o tuuntumsa, ni Naawuni ni wolgi binyɛra din viɛla ni din bi viɛla shɛm. Aaya nima: Wuntaŋ' Palli Suurili Wuntaŋ' Palli Suurili (Ad-Dhuha ٱلضُّحَىٰ) Suurili ŋɔ maa wuhirila Naawuni ni ti Annabi Muhammadu (Naawuni nambɔzobo ni O naani be o zuɣu) ni’ima shɛŋa, n-zaŋ jɛndi o nama, domin O mi Muslinsi zalikpana n-tam di zuɣu. Aaya nima: Nyɔɣu Yɛlgibu Suurili Nyɔɣu Yɛlgibu Suurili (Ash-Sharh / Al-Inshirah ٱلشَّرْح) Suuril ŋɔ maa wuhirila Naawuni ni yolsi Annabu Muhammadu yolsiri shɛŋa n-zaŋ jɛndi o ŋmahiŋgbana, domin o me zalikpan’ shɛŋa n-tam di zuɣu. Aaya nima: Ʒitalli Suurili Ʒitalli Suurili (Al-Alaq ٱلْعَلَق) Suurili ŋɔ maa wuhirila so’ shεŋa din yɛn gu ninsalinim’ buna, ni di ni tu kamaata ni Muslimnim’ be ni taba bɛ sunsuuni, n-ti pahi bɛ mini ninvuɣu shεba ban pa Muslinnim’ shεm. Darza Yuŋ Suurili Dariza Yuŋ Suurili (Al-Qadr ٱلْقَدْر) Suurili ŋɔ maa wuhirila Naawuni ni yu Muslinsi Daali’umma n-zaŋ chaŋ O ni ti ba yuŋ shɛli din mali dariza la, domin O nabigi bɛ tuuntumsa laara di puuni, di mini bɛ nyɛvuya bi waɣa n-ti paai ali’ umma shɛba ban pun gari maa zaasa. Aaya nima: Kahigibu Suurili Kahigibu Suurili (Al-Bayyinah ٱلْبَيِّنَة) Suurili ŋɔ maa wuhirila chɛfurinim’ mini dolodolonima, n-ti pahi Yahuudunim’ hala, n-zaŋ chaŋ Annabi Muhammadu, Naawuni nambɔzobo ni naani ni be so zuɣu, saha shɛli o ni daa ti kana ni yɛlimaŋli Daadiini ŋɔ maa nyaaŋa. Aaya nima: Tiŋgbani Damli Suurili Tiŋgbani Damli Suurili (Az-Zalzalah ٱلزَّلْزَلَة) Suurili ŋɔ maa wuhirila Chiyaama dali tiŋgbani damli ni yɛn ti nyɛ shɛm, ni bɛ ni yɛn ti yo sokam o tuuntumsa sanyoo shɛm. Aaya nima: Yuri Ban Zora Ka Bɛ Puuni Kumda Suurili Yuri Ban Zora Ka Bɛ Puuni Kumda Suurili (Al-'Aadiyaat ٱلْعَادِيَات) Suurili ŋɔ maa wuhirila bɛ ni daŋdi yibu n-lirti chɛfurinim’ shɛm tobu ni, ni daliri shɛli din chɛ ka Naawuni yɛli ni bɛ tuhimi ba. Aaya nima: Din Tɔri Suhi Ni Suurili Din Tɔri Suhi Ni Suurili (Al-Qaari'ah ٱلْقَارِعَة) Suurili ŋɔ maa baŋsiri ti la ninsalinim’ ni yɛn ti be dabɛm ni shɛm, n-zaŋ chaŋ saliya karibu shee, ka bɛ yɛn ti yo sokam samli ni o tuuntumsa ni daa nyɛ shɛli. Aaya nima: Taba Buna Fuhibu Suurili Taba Buna Fuhibu Suurili (At-Takaathur ٱلتَّكَاثُر) Suurili ŋɔ maa moŋdila buni mini bihi fuhibu, domin di ni tooi chɛ ka ninsala tam kpibu yɛla. Aaya nima: Zaamani Suurili Zaamani Suurili (Al-'Asr ٱلْعَصْر) Suurili ŋɔ maa baŋsiri ti mi ni binshɛɣu kam ka ninsala niŋ nyɛla kɔhilu (ashaara), naɣila ŋun mali suɣulo, ka o tuma nyɛ din viɛla. Ŋun Parsiri Wuhira Suurili Ŋun Parsiri Wuhira Suurili (Al-Humazah ٱلْهُمَزَة) Suurili ŋɔ maa wuhirila bɛ ni mɔŋ nyaazum mini ninsalinim’ galimbu yiriŋ Muslinnim’ sunsuuni shɛm, ka di lahi vɔri haŋkaya n-zaŋ chaŋ ninvuɣu so ŋun mali buni, ka bi zaŋ li tum din viɛla sanyoo ni yɛn ti nyɛ shɛm Zaadali. Aaya nima: Tiin Suurili Tiin Suurili (At-Teen ٱلتِّين) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni binshɛɣu din tabi Adiini bi bahiri yoli, amaa! Din kam pa Adiini, di ʒɛmana yɛn ti yɛɣimi, ka di lahi kani. Aaya nima: Wobgu Suurili Wobgu Suurili (Al-Feel ٱلْفِيل) Suurili ŋɔ maa wuhirila Harami bee Maka jiŋli (Ka’aba) darza, ni Naawuni ni yɛn niŋ ŋun kam tɛhi li ni zaɣibiɛɣu, ka na li nabiɛri shɛm. Aaya nima: Kuraishinim' Suurili Kuraishinim' Suurili (Quraysh قُرَيْش) Suurili ŋɔ maa wuhiri ti la Kuraishinim’ darza, bana n-nyɛ ti Daannabi zuliya, ka lahi wuhiri ti Naawuni sɔŋsim ni be bɛ zuɣu shɛm, di mini wobgu suurili nyɛla zaɣiyini, amaa! Ka bɛ wolgi di sunsuuni ni bismillahi, domin bɛ wolgi Makka jilma di ko, ka chɛ bɛ Kuraishinim’ ban nyɛ Annabi zuliya gba jilma be di ko. Aaya nima: Ban Mɔŋdi Niriba Sɔŋsim Suurili Ban Mɔŋdi Niriba Sɔŋsim Suurili (Al-Maa'oon ٱلْمَاعُون) Suurili ŋɔ maa wuhirila bɛ ni baŋdi munaafichi ŋun bi zani tuhi Naawuni ni yɛlimaŋli, ni o hala mini o tuuntumsa ni nyε shɛm Muslinnim’ sunsuuni. Aaya nima: Pini Din Galsi Suurili Pini Din Galsi Suurili (Al-Kawthar ٱلْكَوْثَر) Suurili ŋɔ maa wuhirila Naawuni ni tibgi Annabi Muhammadu, ka tiri o pini shɛŋa, ka lahi tuhiri o dimnima n-tiri o shɛm. Aaya nima: Chɛfurinim' Suurili Chɛfurinim' Suurili (Al-Kaafiroon ٱلْكَافِرُون) Suurili ŋɔ maa wuhirimi ni bɛ bi pirindi ninvuɣu shɛba zuɣu ka chɛri adiini yɛlimaŋli ni nyɛ shɛli, domin ninsala suhuyurlim ku tooi gari Naawuni ni bɔri shɛli. Aaya nima: Naawuni Sɔŋsim Suurili Naawuni Sɔŋsim Suurili (An-Nasr ٱلنَّصْر) Suurili ŋɔ maa wuhirila Annabi Muhammadu ni zaŋ o tuuntali paai o niriba shɛm, ni ninkurugu ni yɛn be hali shɛŋa ni, o yi ti lahi ka yaa. Aaya nima: Ʒahannama Buɣum Mikpeeni Suurili Ʒahannama Buɣum Mikpeeni Suurili (Al-Masad ٱلْمَسَد) Suurili ŋɔ maa wuhirila Naawuni ni je suli niŋ Annabi dimnim’ shɛm, di mi mini suura shɛŋa din doli di nyaaŋa wuhirila chɛfurinim’ ni kuli bi milgi ka chɛ Muslimnim’ tuhibu Annabi hiʒira nyaaŋa, ni Adiini mi gba ni bi milgiri ka chɛri yɛlimaŋli shɛm, Naawuni mi nyɛla Ŋun yɛn gu Muslim’ maŋli kam ka chɛ o dimba nabɛri. Aaya nima: Suhi Ni Kasi Suurili Suhi Ni Kasi Suurili (Al-Ikhlaas ٱلْإِخْلَاص) nyɛla Alikuraani surili din pahiri 112. Suuril ŋɔ maa wuhirila Naawuni gaŋsibu, dina n-nyε din kariti binshεɣu kam din yεn bo nyintaa m-pahi Naawuni zuɣu O nagaŋtali puuni. Asibaasi Suurili Asibaasi Suurili (Al-Falaq ٱلْفَلَق) nyɛla Alikuraani surili din pahiri 113. Suurili ŋɔ maa wuhirila bɛ ni bɔri taɣibu ka chɛ bin’bɛɣu kam shɛm, ni ŋun kam zabiri nyubɛɣu nabɛri. Ninsalinim' Suurili Ninsalinim' Suurili (Al-Naas ٱلنَّاس) nyɛla Alikuraani surili din pahiri 114. Suurili ŋɔ maa wuhirila bɛ ni bɔri taɣibu ka chɛ ninsala bee alizin’ shintaŋ shɛm. Anaago Anaago ("Yoruba person") Asalaati Asalaati (Salah) Aʒi Aʒi (Hajj) - Naawuni duu kaabu din niŋ talahi ti musulinima ban mali di yiko. Aʒi nyɛla musulinima ban mali yiko ni chani Makka yuuni kam nti niŋdi li. Kaaba gilibu beni, ni binshɛŋa din kuli za talahi ni lala musulinima niŋ pɔi ka bɛ Aʒi maa naan yi pali. Doo yi yi Aʒi kuna, bɛ booni o la Alahiʒi. Paɣa mi gba yi yi Aʒi kuna, bɛ booni o la Aʒia. Bagalua Bagalua / Gbanzabigoo ("Acacia arabica", "Acacia nilotica") Baɣiŋga Baɣiŋga Baɣiga nyɛla tia yuli Dagbanli ni Baɣiŋgu maŋli Baɣiŋga maŋli ("Bauhinia alba") Bahigu Bahigu / Bahiga (puff adder) Bahiga nyɛla waɣi so ŋun nahingbaŋ ŋmani waɣimahili amaa ka lee ji pam n gari waɣimahili. O nyɛla waɣi so ŋun mali suɣulo pam ka ninsali ni tooi tam o zugu gba ka o bi dim o. Bahiga nyɛla waɣi so shaba ni ŋubira. Niri yi ku bahiga sheli, ni ka o lahi vundi o. Bahiga mini baa lee bi laɣindi diri chi. Baliga Baliga Balimbiɛɣu Balimbiɛɣu Balimbiɛɣu tooi zoo ka o biɛla mopili kpima ni. O nyɛla binniɛmbili ŋun pori pam ka o nyɔm lee biɛ hali koŋ tim. Balinyiri Balinyiri / Dasaa nyinyaɣu Baŋkalansilinli Baŋkalansilinli nyɛla binniɛŋ ŋumbiɛhigu ŋmani baŋa zuliya binniɛma la. O biɛhigu ŋmanila baŋli ka o lee be polipoli bee salili n nyaŋ baŋli. Baŋkom Baŋkom Baŋkom nyɛla waɣi so ŋun nahiŋgbaŋ nyɛ vokahili. Baŋkom tooi zooya ka o bela tihi zuɣu n-gari luɣulikam. Baŋtooŋa Baŋtooŋa Bɛnzaŋa Bɛnzaŋa / Gbanzaliŋga ("Burkea africana") Bibilitutuɣu Bibilitutuɣu Binneembila Binneembila ("microbe, microorganism") Binsaa Binsaa ("diarrhea") Binsaa nyɛla di yi ti niŋ ka ninsal' bindi nyɛ kom kom. Niri yi ti damdiri baanjira zaɣi komkom buta zuɣu dabisili puuni bee n-gari, di wuhirimi ni binsaa n-gbaagi o maa. Bee di yi ti niŋ ka o kuli damdiri pari taba ka di pa o ni yi pun damdiri shɛm dabisili pulini. Daɣiri mini binnɛma n-tooi tahiri binsaa na, di yi niŋ ka daɣiri mini binnɛma kpe ninsali puli ni bee o binnyɔri ni, di ni ti dilana maa binsaa. Din tooi che ka binsaa yeligiri n-nyɛ di yi niŋ ka daɣiri kpe bindirigu ni, bee ko' nyurim ni. Sabita kalinsi ʒilɛli ni gba too tahiri binsaa na. Binsaa ni tooi yuui ninsali ningbuna ni dabisi gbaliŋ ka ni tooi che ka ninsali ningbuna koŋ di yɛlibɔra ka o kɔɣisi yi fini zaa. Birili Bɛrili Birimia Birimia / Saabirili Buɣumlaligu Buɣumlaligu / Zapaliɛɣu Bulimbuɣu Bulimbuɣu / Ulaŋkwana nyɛla bimbilinli din tooi niŋdi tia ka di wala gba yuli booni Bulimbuɣu. Di wala maa nyɛla din dira ka malisa pam. Buŋgu Buŋgu Bupuŋga Bupuŋga Buruguni Buruguni ("Tephrosia flexuosa, Tephrosia platycarpa") Chee Chee Chɛribo Chɛribo Dakolisaɣabɔrili Dakolisaɣabɔrili / Sɔɣilakabiga Daridari Daridari ("tetanus") Dazuli tikpurili Dazuli tikpurili / Daʒu nimboɣu Diɣili Diɣili ("anthill") Duligu Duligu Fariŋgu Fariŋgu ("French-speaking territory") Filasiko Filasiko Gahiŋgoligu Gahiŋgoligu Gali Gali Galinʒiɛɣu Galinʒiɛɣu Galinʒiɛlaa Galinʒiɛlaa ("Ficus kawuri, Ficus iteophylla, Ficus glumosa") Gampilinyaŋ Gampilinyaŋ Garili Garili Gariʒiɛɣu Gariʒiɛɣu / Garsabli Gingaɣigoo Gingaɣigoo / Pumpɔnchia / Gingatia / Yokharaugu Kakpagyili Kakpagyili nyεla Yani Napaɣa Tiŋa. Di bela Tamali tingbani puuni, Zaŋ kpa nuzaa-zuɣu. Kakpagyili nima nyɛla ninvuɣ' shɛba ban gbubi Dagbaŋ kali ka di mali Yaa pam. Kaya Kamani: ʒiɛm Wɔbu, Simpa waa, ni wahi din pahi m-bɛ Dagbaŋ Kali ni taada puuni. Gingaɣifiŋa Gingaɣigoo / Gingaɣifeeŋa Gɔbili Gɔbili Gomachɛma Gomachɛma Gomancheen Gomancheen Gɔndili Gɔndili Gɔʒee Gɔʒee / Warfaa Guluŋguŋ Guluŋguŋ Guŋa Guŋa / Kantɔŋ Guŋ nyɛla tia (tree) ka bɛ sari li, amaa ka shɛŋa binda di toli. Dizuɣu di nyɛla yiŋ'tia. Gbandɔrigu Gbandɔrigu / Soso Gbɛɣu Gbɛɣu Binakpaa Binakpaa / Gbinakpaa ("millipede") binakpaa nyɛ binniɛŋ ŋun biɛhigu ŋmani wahu ka o lee mali napɔmbob'gu charimata. Ka lahi nyɛ zaɣibilifu. Binakpaa nyɛla ŋun saɣindi sima di dee yi niŋ moɣu galisi dini Gbiriga Gburiga Gbuluɣu Gbuluɣu Jakpiŋkpiŋa Jakpiŋkpiŋa / Jakpuŋkpuŋa Jɛŋgbini Jɛŋgbini / Jɛŋgbuni / Jaŋgbani Gbɛngbɛɣu Gbɛngbɛɣu / Jɛngbɛɣu ("Hausa person") Jɛŋgbɛyɔɣirili Jɛŋgbɛyɔɣirili (gyaŋgbe-yoɣora) Jɛpaa Jɛpaa ("Japanese person") nyɛla binshɛli Dagbamba ni bi dihi tabili ni di nyɛla zaɣimaŋli. Jiriyuŋ Jiriyuŋ Kahu Kahu Maliga Maliga / Kamaliga Ʒugulikukui Ʒugulikukui Ʒugulikɔŋga Ʒugulikɔŋga / Zolikurigu / Naɣnyoontia Ʒiɛgoli Ʒiɛgoli Zuŋguliŋmaarigu Zuŋguliŋmaarigu Zumbuli Zumbuli Zuɣubiɛtia Zuɣubiɛtia / Leŋgerigoŋgo / Tipielga ("Stereospermum kunthianum"; "Parkinsonia aculeata") Zɔbuŋa Zɔbuŋa Zinzam Zinzam Zaŋguriŋ Zaŋguriŋ / Nyaŋi Zabila Zabila Yuɣu Yuɣu nyɛla binniɛŋ ŋun biɛhigu chaŋ ti ŋmani baŋli bee wua. Amaa yuɣu lee galisi gari baŋli ka lee pɔra ni wua. Yuɣu ningbungbaŋ kpem pam ka o nimdi dabisa lala. Yuɣu nyɛla binniɛŋ ŋun mali zinli ka di waɣa. Ka o ningbungbaŋ pɔrisi pɔrisi. Yuɣu yi gɔra n-ti nya ninsala o fɔhirimi dɔni. Di zuɣu chɛmi ka o gbaabu bi tɔ kamani baŋli bee wua. Yuɣu soɣisinli shee nyɛla mɔri ni, kuɣa ni, ti'yɔri ni, nti pahi voya ni. Yualega Yualega / Yɔliga Yalim Yalim / Yɛlim ("sodium chloride") Wulijo Wulijo Wubilim Wubilim Wua Wua ŋmani la baŋli bee yuɣu. O mali la naba anahi. Wua ŋmani baŋli bee yuɣu ŋɔ, amaa ka galisi gariba. Wua ningbunbaŋ kpɛm pam,ka pɔrisi. Lala pɔrisibu ŋɔ nyɛla din boogi n ganga o yaanga zuɣu ti yi o zuli ni. Wua nyɛla binniɛŋ ŋun zooi ka o be kom ni,voli ni,mɔri ni,kuɣa ni.o mi ni tooi lan be tiyɔɣu ni.Wua ni tooi lan du tia zuɣu soɣiya. Wua nyɛla binniɛŋ ŋun nyɛri gala. Wua yi yɛn wɔɣi, shee Wu'nyaŋ mini wu'lɔɣu n laɣim ka wu'nyaŋ ŋɔ niŋ gala. Din nyaaŋa ka wu'nyaŋ ŋɔ naan yi gbi boɣili nyɛ gala maa pi. Ka wua ŋɔ naan kaari gala ŋɔ hali ka di ti wɔɣi wu'bihi. Wawa Wawa Wikipedia:Autoconfirmed users Autoconfirmed users need to be at least 4 days old and have at least 10 edits. Pubu:Nira Nira: person Pubu:Wikipidia Wikipiidia (Wikipedia-related topics) Kamli Kamli nyela bin walili din ŋubira. Musulunsi Musulunsi ("Islam") Arkan al-Islam (five pillars of Islam): Kaaba Kaaba Kiŋkansaligu Kiŋkansaligu Kiŋkaŋa Kiŋkaŋa ("Ficus gnaphalocarpa, Ficus thonningii") Kɔrili Kɔrili ("Terminalia avicennoides"; "Terminalia glaucescens"; "Terminalia reticulata") Kɔrilangbɔŋ Kɔrilangbɔŋ / Kɔrliŋyaŋ Kukpaliyoo Kukpaliyoo Kulinoo Kulinoo Kuliŋaŋ Kuliŋaŋ Kusumbuli Kusumbuli Kpaɣu Kpaɣu Kpalisɔɣu Kpalisɔɣu Kpalua Kpalua ("weaver") Kpihiga Kpihiga / Kpihili Kpiliŋkpia Kpiliŋkpia Lɛliŋga Lɛliŋga Luli Luli Maaganilua Maaganilua ("hydrated potassium aluminium sulphate") Mɛbinli Mɛbinli / Mɛbilo Meeŋa Meeŋa / Namɛŋ Mimiiŋa Mimiiŋa Mumɔɣili: "white hog plum" Mɔŋgu Mɔŋgu Moo Moo ("Mossi person") Nabikɔɣu Nabikɔɣu Naɣibariga Naɣibariga Pubu:Redirects connected to a Wikidata item Redirects connected to a Wikidata item Nansaɣili Nansaɣili Nantariga Nantariga nyɛla binniɛŋ ŋun biɛhigu ŋmani sabili bee jangbariga. Nantariga mali la naba anahi,ka mali kobri din nyɛ zaɣi sabila. Ti ni tooi lan buɣisi nantariga ni o nyɛla zaɣi sabinli. Amaa nantariga lee nyɛla binniɛŋ ŋun mali bam pam. Ninsali yi be luɣili kam ka nantariga be ni a ni tooi taɣi o bam ŋɔ ʒiɛɣu.Nantariga nangbani nyɛla zaɣi choo /munli /waɣinli ka mali kobi waɣila. Nɔbihi leri dima n nyɛ nantariga. Dama noo yi waɣi bihi ka bɛ na bɛ kpaŋ, nantariga ni tooi gbahiba ŋubi. Nanzili Nanzili / Laŋjiŋa ("Prosopsis africana" and "") Nyuwɔɣu Nyuwɔɣu / Nawɔɣu ("wateryam") Naalɔŋ Naalɔŋ (Abyssinian roller?) Nee Nee / Sagbe Dazuli Dazuli / Daʒu naanaaɣa Nimbɔɣu: fruit of "dazuli" tree Nyimsa Nyimsanyɛla ti' shɛli din yuui Dagbaŋ ka mali anfaani pam. Dama di tiri ti maham ti sambana ni, dama nyimsa bi suuri zaa. Di kuli suurimi ka puhiri va' pala gariti va' kura maa ni ka dizuɣu che ka saha kam di mali mahim saha shɛli kam. ka lahi tiri ti yɔɣira ka ti mali pindi ti duri n ti pahi buɣim dari. Hali pumpɔŋɔ, pukparigu baŋdiba kpahimya ti nya ka di wala gba mali anfaani pam. Bɛ yɛliya ni niri yi zaŋ di wala maa diɛli ka di kuui, ka a baɣisi li ka di niŋ zim, di nyɛla din gariti kariwana ni ka binniɛma ku tooi lahi kpe li, bee ka di ku du. Tɔ amaa nyimsa nima yi lee galisi tingbani luɣishɛli di nyuri la di tam. Nyuɣu Nyuɣu ("umbilical cord") Ŋariŋga Ŋariŋga ("Vitex cienkowskii", "Vitex doniana") Ŋmɛlinŋmee Ŋmɛlinŋmee Paɣaviɛligakushihikom Paɣaviɛligakushihikom (paɣiviɛligakushihikom; paɣa-viɛlli-ku-shihi-kom) nyɛla mɔri bali shɛli. Di zooiya ka di bindi binbila ni kamani kawana, sima, shinkaafa ni sima ni ti tudu bɔbili ŋɔ na. Piriŋkpaŋ Piriŋkpaŋ / Puluŋkpaŋ Puhiga Puhiga / Puhuga Fruit: Puhuri / Puha Pulimpuŋ Pulimpuŋ (pullimpunga; pulmpuŋga; pulumpung; pulmpuŋ) ("Sterculia tomentosa, Sterculia setigera, Sterculia tragacantha") Sabilɛɣu Sabilɛɣu Saŋkpaŋa Saŋkpaŋa Sapaɣu Sapaɣu / Sapaɣa (spitting cobra) Siɣirili Siɣirili "(cedar-mahogany)" nyɛla tia ka di mali bukaata ni anfaani n ti bɛhigu pam. Be mali suɣirili m'pahiri tilahi zuɣu tibiri saŋkaŋ ka lahi mali li tibiri kpaɣu. Sinsabiga Sinsabiga / Sinsabipiɛɣu ("Lannea microcarpa, Lannea acida") Sinsiliga Sinsiliga ("Xerus erythropus" ?) Sipɛlit Sipɛlit Pubu:Kahu Sulipiɛlli Sulipiɛlli / Sulipiɛliga Shɛɣu Shɛɣu / Yokaɣalaŋga Shɛlinli Shɛlinli ("Hystrix cristata") Shia (tia) Shia Shinshingooro Shinshingooro / Shinshiŋgɔro Taaŋa Taaŋanyɛla Dagbaŋ ti'gahinda la ni yini. Di nyɛla ti' shɛli din suuri zaa ka naan yi woli. Woligu saha ka di suura, ka wɔndi yim yuuni puli ni. Taaŋa ŋɔ mali anfaani pam n-ti Dagbamba ni dunia zaa nangbanyini. Dagbam' paɣaba nyari buni pam di ni. Dinzuɣu ka shɛb' booni li Dagbam' paɣaba "kookoo." Dama di nyɛla ti' shɛli din kɔŋko daanfaani ni tooi soli paɣa mini o bihi ka lahi mali bɛ yɛlli kam. 1.Taaŋa ni ka ti nyari tama n-dira. 2.Di puuni ka paɣiba nyari kpihi 3.Di puuni ka ti lahi nyari kpam n-dira ka ʒiɛra ti ningbuna. 4.Ti tingbani ŋɔ gomnanti gba yipa dari kpihi paɣaba sani m-mali li kɔhiri tinduyanim' zuɣu ka nyari tinduyani liɣiri na n ti tumdi lɛbiginsim tuma. 5.Ti nyari chibo kpambirigu ni, ka lahi mali kpambir' kom m-pahiri tari ni n-tari ti duri ka di mali yaa. 6.Ti lahi ŋmari tia ŋɔ n-kpɛri lunsi, toya nti pahi tilisi. 7.Taansuri gba ŋmaari ʒim kabbu nir' yi ti nya dantulli. Taataa Taataa Tɛruŋ Tɛruŋ / Tɛriŋga ("laterite") Pubu:WikiProject Geology Kurugu Kurugu / Kurigu ("iron") Toliga Toliga Vabiga Vabiga Waɣimahili Waɣimahili Waliga Waliga America Amɛrica nyɛla tiŋgbani Karili din be dunia wulinluhili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Bugu Bugu Bulaasani Bulaasani nyɛla mɔɣu din kpɛma ka di bukaata zooi pam. Bulaasani nyɛla mɔ' shɛli bunkɔbiri ni ŋubiri pam. Di yi kuui bɛ tooi zaŋ dili leeri sambanikaanigu. Buntibli Buŋ'tibili Busapirigu Busapirigu Chenchen dibga Chenchen dibga Chima Chima Daʒemam Daʒemam Dinkpanyuli Dinkpanyuli Fulumfulaa Fulumfulaa / Diesima Fuukaɣli Fuukaɣli ("Setaria pumila"; "") Gabliga Gabliga Gahaŋ gwolugu Gahaŋ gwolugu / Kambaŋa Garinyini Garinyini / Nyera Garʒegu Garʒegu Gbeba Gbeba ("Hyptis pectinata") Gotaba Gotaba Gunaazua Gunaazua Jaŋ kunon nyuli Jaŋkuno nyuli Jeŋkpibrigoo Jeŋkpibrigoo Kaa Kaa Kagli Kagli Kalifi maalam Kalifi maalam Kiriŋa Kiriŋa Kofe Kofe Konyirigo Konyirigo Korinchi Korinchi / Tariŋguli Korintali Korintali Kpaaliegu Kpaaliegu Kpagriga Kpagriga Kpakpwele kushikom Kpakpwele kushikom Kpalso pielega Kpalso pielega Kpansogwa Kpansogwa Kparacia Kparacia Kpargani Kpargani / Mbevele titoɣo / Takpariga loori Kparipihiga Kparipihiga / Pampiga Kpiiŋŋoɣu Kpiiŋŋoɣu Kuga Kuga Kulchi Kulchi Kulgoo Kulgoo Kulima Kulima Kulkarli Kulkarli Kultii Kultii Kunduŋ bogole Kunduŋ bogole / Tikublaakum pierli Laŋgandili Laŋgandili / Wobtia Laŋgirndoo Laŋgirndoo Lemu Lemu Liliŋga Liliŋga / Zaŋkuga Linliriŋ Linliriŋ Lukpoɣu Lukpoɣu Luŋkuŋmaaŋa Luŋkuŋmaaŋa Mamoŋmakpam Mamoŋmakpam Manci Manci / Benyoɣo tirigu Mani mabihege Mani mabihege Maŋ mabele Maŋ mabele Mubane zowla Mubane zowla Naa naa kporosoŋ Naa naa kporosoŋ Nagsaa Nagsaa Nagtipcheriga Nagtipcheriga Nahi nyamere Nahi nyamere Yiriginli Yiriginli / Yiŋ bina / Nansagti kpirli Nazu Nazu Neeŋahaba Neeŋahaba Nekyembilakosebegeoto Nekyembilakosebegeoto Nooma bihili Nooma bihili / Ŋmani ma bihili Ŋampoo Ŋampoo Ŋmaaŋniŋ kaɣu Ŋmaaŋniŋ kaɣu Nyerkobga Nyerkobga Nyomsili Nyomsili Nyulinyima Nyulinyima Pakurgu pyele Pakurgu pyele Paŋdam Paŋdam Pieɣu nyemari Pieɣu nyemari Pielaalom Pielaalom Pirimpielgu Pirimpielgu Poloponkore Poloponkore Poluole maani Poluole maani Puhu wuni Puhu wuni Pulumpuŋ Pulumpuŋ Saayambuli Saayambuli Salinvogu Salinvogu Sampeeŋa Sampeeŋa Saŋkaŋle Saŋkaŋle Saweni Saweni Selem vɔɣɔ Selem vɔɣɔ Shindazugu Shindazugu Sansabga Sansabga / Sinsabli Sinsabpiegu Sinsabpiegu Susuɣra Susuɣra Taba dugu nyurgu Taba dugu nyurgu Taŋjibga Taŋjibga Tikublaakum sabinle Tikublaakum sabinle Tiŋkpam Tiŋkpam Tohabagiŋgu Tohabagiŋgu Toli bindi Toli bindi Vavayi Vavayi Woɣmoɣu Woɣmoɣu / Hunglade Wuunliɣri Wuunliɣri Yabga Yabga Yinyaŋ Yinyaŋ Andunia Nam'tiɛri Yogrli Yogrli Yo naazuwa Yo naazuwa Yotuŋa Yotuŋa Yuleŋga tabele Yuleŋga tabele Yuriŋa Yuriŋa Zahiŋkoloɣu Zahiŋkoloɣu Zarili Zarili / Zarli Zuŋguli kukua Zuŋguli kukua Aneta Aneta Biyebingira Biyebingira Biyengawu Biyengawu Boboroa Boboroa Boŋ kapala Boŋ kapala / Papalatutubu Dandoŋgunle Dandoŋgunle Deborisaa Deborisaa Duo ngeman Duo ngeman Gundosollo Gundosollo Krosima Krosima Kumdandar Kumdandar Larapiri Larapiri Namihyi tanguwa Namihyi tanguwa Nanʒido Nanʒido Narga Narga Nchendua Nchendua Ŋodolega Ŋodolega Ŋgurun Ŋgurun Pagretega Pagretega / Paɣvieliɣu kushihi kom Powanyakruga zuperi Powanyakruga zuperi Sansaŋwa Sansaŋwa Sumbie Sumbie Tachale Tachale Trindobaga Trindobaga Ukpali Ukpali Wookpargu Wookpargu Apamaban Apamaban Asooma Asooma Balaŋgbini Balaŋgbini Baŋlaɣu Baŋlaɣu Bare kpandaa Bare kpandaa Baruŋgwini Baruŋgwini Bim Bim Biyoli simle Biyoli simle Bochaa Bochaa Daŋkuŋa Daŋkuŋa Mopele mɔɣu Mopil'mɔɣu Nagiyem Nagiyem Kpuŋkpaŋgoŋ Kpuŋkpaŋgoŋ / Bamrog Taŋkoro Taŋkoro Wolifaa Wolifaa / Wolfaa Ʒinyurigu Ʒinyurigu nyɛla mɔɣu balisheli bee bimbindili. Worsimli Worsimli Sinsabgbetiliga Sinsabgbetiliga / Sinsabgbetilga ("Lannea barteri"; "Lannea nigritana") Kulsaa Kulsaa ("Cyperus maculatus"; "Cyperus rotundus") Jaŋ yo korli Jaŋ yo korli ("Polycarpa corymbosa; Kyllinga squamulata") Ŋonsuri Ŋonsuri ("Pupalia lappacea; Gomphrena celosoides") Kpiliga Kpiliga Buduni Buduni Korli Korli / Korili ("Terminalia avicennioides; Terminalia glaucescens") Dakolizini Dakolizini ("acne") Ŋariŋ Ŋariŋ nyɛla ninsalinima ni mali dari bee silivanima m-maani shɛli m-mali li pari kom zuɣu n-kpɛri chani luɣili kam bɛ ni bɔra. Bɛ mali ŋariŋ, bɛ maani la di ŋarimpaa. Lala ŋarimpaa maa ka bɛ yɛn zaŋ daari kom maa ka ŋariŋ maa chana. Ŋarimpaa maa zaɣ' bɔbigu nyɛla ŋarimpahi ka niriba ayi bee niriba anahi zaa ni tooi gbubi lala ŋarimpahi maa n-duhiri ŋariŋ yino. Zunzuli Zunzuli Bikpaɣibu Biakpaɣ'bu ("abortion") Biakpaɣ'bu nyɛla puli saɣimbu bee puli yihibu. Napɔntimtimli Napɔntimtimli ("elephantiasis") Kɔkpɛɣu Kɔkpɛɣu ("flood") Som Som ("gall") Binsom Binsom ("gallbladder") Lamli Lamli ("gum") Nuu Nuu ("hand") Yahuda Yahuda ("Jew, Jewish person") Diɣiri Diɣiri ("tree resin, gum") Fariŋga Fariŋga ("French person") Gurunpaɣa Gurunpaɣa / Gurundoo / Guringa ("Frafra person") Baŋkaŋa Baŋkaŋa nyɛla binniɛŋ ŋun gbabiri binkobiri nyuri bɛ ʒima Balli Balli ("tribe, ethnic group") Ninsala balli nyɛla zuliya shɛli ni o ni yina ka wumda ka yɛri di yɛltɔɣa. Balli nyɛla alizama daantaliga ka daadama nima mali kuri bukaata, n-doli bɛ yɛltɔɣa mini buɣisibu, nahingbana, bee sabbu saha shɛŋa. Poli Poli ("hydrocele, elephantiasis of the scrotum") Tiŋgbani Tiŋgbani (dalinli: ; "planet Earth, world") Gbungbamba Gbungbamba ("drum-skin") Tiŋgbandamli Tiŋgbandamli ("earthquake") Galli Galli Shɛkɔbili Shɛkɔbili ("hipbone") Yilli Yilli Tibibindi Tibibindi ("earwax") Sagboo Sagboo ("bottle (calabash)") Jɛnjili Jɛnjili Tibili Tibili nyɛla daadam ningbuna puuni yaɣali.dini ka niri kam mali wumdi yɛltɔɣa. Tibili ("ear") Namɔɣili Namɔɣili ("eunuch") Wumsim Wumsim ("fatigue") Kpilikpariga Kpilikpariga ("demon") Sankaŋ Sankaŋ ("earache") Nɛli Nɛli ("grinding stone") Nɔbindi Nɔbindi ("guano") Kpani Kpani ("javelin") nyɛla kuri shɛli bɛ ni mali ka di noli mulim ka nira ni tooi zaŋ li labi ka di chaŋ luɣili kam o ni bɔra bee n-ti lu o yaa ni ni tooi zani shɛli. Kpani nyɛla zaɣi yini ka di zaɣibɔbigu mi nyɛ kpana. Kpani mali tumanima pam ʒilɛli ni ka bɛ mali li tumda. Tuuli, bɛ mali kpani gɔri mɔɣu: Mogɔriba pam gɔri mɔɣu ka di nyɛla kpana ka bɛ mali gɔri lala mɔri maa. Bɛ tooi mali li kuri binkɔbiri mɔɣu maa ni di yi ti niŋ ka binkɔbigu be katiŋa ka bɛ je ni bɛ ti yɛn paagi o ka o guui. Bɛ zaanila katiŋa ka labi lala binkɔbigu maa luhi ka naan yi miri ti kpuɣi o. Bɛ lahi mali kpani chani tɔbu ni: Tɔb' tuhiriba pam n-chani tɔbu ni ka gbibi kpana chana dama dina n-tooi kuri bɛ ni mali nia ni bɛ ku ninvuɣ' shɛba. Laabaŋa Laabaŋa ("Larabanga") Abinfuura Abinfuura ("balloon") Abinfuura nyɛla bɛ ni zaŋ lɔba mali bihi bindiɛmdi' shɛli. Di nyɛla lɔba muni din mali nangban chobila ka bihi tooi mali bɛ nangbana pɔbisiri pɔhim niŋdi di ni puuni ka di pirita. Pirimila abinfuura ni bi timsila zuɣu, pɔhim ni tooi zaŋ li yiɣi saa zuɣu. Ka di lahi nyɛ din tahibu bi tɔ din dee yi ti niŋ ka a piri li yaɣi di pɔhim deebu tariga. Walli Walli ("fruit") Pum Pum / Mɔpum ("flower") Tia Tia ("tree") Zim Zim ("flour") Kɔbigu Kɔbigu ("feather") Baɣanga Baɣanga Sabitiŋgbuŋ Sabitiŋgbuŋ Sagani TV Sagani TV nyɛla ninyula kpanjɔɣu m-be Tamale din be Ghana Tudu yaɣili polo la. Bɛ daa kpa li la Silimiingoli February biɛɣu pishi ni anu dali (25), yuuni 2017. Lahibali wuligibu tuma du' shɛli din yuli booni Sagani Multimedia la kparibɔɣu n-nyɛ Sagani TV. Tuma duu ŋɔ nia nyɛla ni di wuligiri lahibal' shɛŋa ŋan yɛn kpaŋsiri biɛhigu toon' tibo, lɛbigimsim, suhudoo, kaya ni taɣada, daabiligu, ni Tudu yaɣili ninviɛla zaŋ wuhi dunia zaa. TV siteesa ŋɔ be Multi TV mini Star Times zuɣu ka salo pam be dunia bɔba ni yaɣa zaa mali li diri anfaani, dibahibahindi ban yi Ghana Tudu yaɣili na ka be sambana ni. Kɔnsonantinima Kɔnsonantinima, nyɛla pishi ni ayopɔin ti Dagbanli puuni ka bu buyi zaɣ' gansi mini zaɣ' jɛba. b,d, f, g, ɣ, h, j, k, l, m, n, ŋ, p, r, s, t, u, v, w, y, z, ʒ. ch, gb, sh, ŋm ni ny. Vaawulinim nyɛla diba ayopɔin. a, e, ɛ, i, o, ɔ, u. Vaawuli waɣila ŋɔ nyɛla Vaawuli din booni darigira. aa, ee, ii, uu. Naa Zokuli Naa Zokuli (Zo-kuli ku pini zuɣu kpuni, O kumdila yuuni n-ŋmaligi man gama bandi, Yoo saɣa borili bԑ zori vi, a-kpԑԑ Yi ŋmaa kadi bara agba kpaŋdila a-manŋ ŋmaa kadi yaɣi O zuɣu) daa nyɛla Naa Luro zuu ŋun daa zali yuli pam Dagbaŋ pulini. Ŋuni n-daa di yani ka go hali ni Wa din be Upper East yaɣili ni o ti bo salima. Kpamba yɛli la Dagbamba mini Wa nim bɛhigu maa buyi zuɣu. Tuuli, ni Ndaan Yaan Naa Zokuli daa piila paɣa n-niɛm nuu n-dɔɣi nabipuɣinsi mini nachimba. Ni o 'Waala' paɣa maa zuɣu ka lunsi yɛri ni "WA Naa Ӡԑsunŋ Ni Tii Nabli". =Kundivihira= Buɣim Chuɣu Buɣim Chuɣu nyɛla chuɣu shɛli tini puhiri Buɣim goli ni. Taarihi wuhiya ni Buɣim Chuɣu nyɛla Dagbamba chuɣu kurili. Goli ŋɔ ka Dagbamba mali piini bɛ yuuni. Di piligu zaŋmi gbaai , din daa niŋ ka Naa Zoligu nyɛ Dagbaŋ Naa. Naa Zoligu n-daa nyɛ Yaa-Nanima puuni ŋun pahiri ayopɔin zaŋ gbaai Naa Shitɔbu n-di Yani gbana Naa Nyaɣisi Wumbee Yani gbana zuɣu ʒinibu nyaaŋa. O Nam dibu daa gbaala 1469 yuuni hali ti kpa 1486 yuuni. O Nam dibu yuuni ka o tuuli yaaŋa, Naa Dariʒɛiɣu daa barigi mɔɣini. Di mi daa kamina n-ti lu goli ŋɔ dahinyini dali. Taaarihi din yi noli ni wuhiya, ni kpukparisi bee yɔɣasi n-daa kpuɣi o. Kpamba buɣisiya ni bɛ daa bo bia ŋɔ dabisi munaanii ka bi nya o. Wahala kam bɛ ni daa di m-bɔri Naa Zoligu yaan' yurigu ŋɔ shee daa bahi la yoli. Ka Naa Zoligu mi yɛli ni shee ka bɛ bo Dariʒɛiɣu shee dama baɣisi daa yɛliya ni o be o nyɛvuli ni ka mali alaafee. Naa Dariʒɛiɣu bɔbu daa lɛbila maliŋ, ka bɛ bɔri o yuŋ ni wuntaŋ ni, n-kpɛri barina yɔrini. Barina mini dabiɛm din daa be o bɔbu shee la zuɣu, doo kam daa yi mi na ni bɛ ti tiɣisi o, ka mali o shili di yi ti niŋ ka muɣisigu kam paagi o mɔɣu maa ni, ka o ni tooi tiligi. Baɣisi daa yɛliya ni dabisili din pahiri awei dali ka bɛ yɛn bo n-nya Dariʒiɛɣu, ni di mi ti yɛn niŋla yuŋ. Lala ŋɔ zuɣu, yuŋ kam, bɛ daa yɛn nyola buɣim mɔkpala din yɛn niŋ ka bɛ nyari soli. Bɛ daa ti nyala bia ŋɔ ni do tia gbunni n-gbihira. Ka ban daa bo n-nya o maa dihitabili ni tia maa mali dabara, di ni daa niŋ ka di nyɛla kpukparisi bee yɔɣasi n-daa zaŋ o sɔɣi dini maa. Shɛba daa dii zaŋla buɣim mɔ' kpala maa n-labiri tia maa zuɣu ka shɛba mi kabisiri di vari ni bɛ zaŋ ku bukaata. Ka bɛ dii ŋmɛri guŋgɔna ka wari wahi n-ʒi Naa Dariʒiɛɣu kuna yiŋa. Lala niŋsim ŋɔ n-daa kpuri buɣim chuɣu hali ni zuŋɔ. Di tɔbu ni, bɛ yiini la ʒiɛm yila. Buɣim chuɣu tɔrila Buɣim goli dabaawɔi dali. Di nyɛla dabisi' shɛli Naa Zoligu yaan yurigu ni daa barigi. Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu tuuli din pahi churi anu shɛli Dagbamba ni puhira. Di mini chuɣu ŋɔ ku pilila Dagbaŋ maa zaa yoli, zuliya shɛŋa kamani Zabaɣisi, Kusahi nti pahi ŋmamprisi taɣimi n-deei li, n-che ka di wuligi gili duniya luɣuli kam n-wuhiri ni di nyɛla Tudu yaɣili ŋɔ na chuɣu. Shili maalibu zaŋ kpa buɣim chuɣu piinila di yi ti niŋ ka bɛ nya buɣim goli. Saha ŋɔ ka bihi kpɛri mɔɣini n-ti bo mɔri pam bɛ ni tooi nya, n-lɔ mɔ' kpala. Ka bɛ naan yi pili n-gili tari bɛ ŋahinima, bɛ yab' donima nti pahi bɛ yab'paɣinima. Lala niŋsim maa yɛn che mi ka ninkura ŋɔ kulahi kpe mɔɣini bɛ maŋmaŋa. Tɔ amaa lala mɔ' kpala zaŋ ti ninkura ŋɔ yɛn lɛbila samili n-ti ba ka bɛ ti yɔli chuɣu maa yi puhi naai neei biɛɣu. Bɛ yɛn yɔla samili ŋɔ ka di nyɛ liɣiri ka Dagbamba bolli "liɣiri awɔi". Buɣim tɔbu ni ka mɔ'kpala ko ka bɛ gbubira, nachimba tooi gbubiri su'kara, su'bihi, piɛma mini piɛm-mola, malifanima nti pahi lebihi ka di ŋmani tɔbu ni ka bɛ be, ka di lahi che ka buɣim maa tɔbu mali jiri. Binshɛɣu din tooi lahi niŋdi buɣim goli dabaa anu saha nyɛla daadama gindimi laɣindi binkɔbiri din gbaai nɔhi mini buhi. Lala binkɔbiri ŋɔ ka bɛ mali maani tiŋgbana mini buɣa din be niriba dundona ni ka ti booni li Daŋ Tia. Buɣim tɔbu nyɛla Dagbandabba chuɣu. Di nyɛla goli shɛli bɛ ni maani malima din guri ka taɣiri bɛ daŋ. Din zuɣu ka bɛ booni li " Dagbandabba chuɣu maa. Buɣim tɔbu piinila yuŋ saɣidihili nyaaŋa. Din dali maa bindira nyɛla bindir' gahinda dama nima n-kuli nyɛ li ʒii zaa. Daŋ kpamba zaŋdila saɣibɔra m-pa goma zuɣu ni kpiin' kura gba di. Pɔi ka yuŋ zibi, niriba yɛn zaŋla lala saha ŋɔ m-mali bɛ tobu tima shɛŋa ti ni booni noli wuna. Jɛhi gba nyɛla bɛ ni tibigi shɛba, ka tiri ba pina ni bɛ bo alibarika bɛ sani, daŋ tihi nti pahi yɛlikura zaa yɛn nyɛla maalibu dindali maa. Daliri maa nyɛla bɛ ni yɛn chaŋ nimohi chandi shɛli maa zuɣu. Shɛba gba zaŋdila dabaa awɔi dali ŋɔ wuntaŋni n-zahindi bɛ tiima pɔi ka yuŋ naan zibi. Naa Limam niŋ nimmohi Nayili sampaani m-maani sabba sɔŋda n-guhiri yuŋ. Buɣim tɔbu dali yuŋ saɣidihili nyaaŋa, guŋgɔŋ' karili yɛn kumila nayili sambanni. Guŋgɔŋ ŋɔ kumsi yɛn laɣimla bihi ni ninkura nayili pɔi ka buɣim tɔbu ŋɔ naan yi pili. Kpambaliba n-yɛn zaŋ Naa yina ka o ti di zamaatu maa alizama. O yɛn zaŋla saha bihi n-wuhi kali ŋɔ ni pili shɛm hali ti paai zuŋɔ. O lahi yɛn saɣisila salo maa zaŋ kpa tuun' shɛŋa din ni tooi saɣim chuɣu maa zaɣi viɛl’tali. Naa n-yɛn taai buɣim maa tuuli, ka kpambaliba mi taai o sani, ka salo maa gba taai taba sani hali ni ŋun bahindi nyaaŋa. Naa bi pahiri ban chani buɣim tɔbu ŋɔ ni, o yɛn doliba mi n-chaŋ bɛla ka labi zɔŋ ni. Buɣim tɔriba ŋɔ yɛn dolila so shɛli din tu ni bɛ doli, ka yiini yila ka ŋmɛri ʒiɛm, ka piɛbiri yuhi nti pahi gungɔŋ' kara kumsi ni malifa ti ŋmam. So n-yɛn yiini ʒiɛm kuligi ata yila, ka ban kpalim mi saɣira ni yaa. N-ŋɔ ka yila maa chana; Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya" Yoo yoo yoo yaa yo Yoo yoo yoo yaa yo Yoo yoo yoo yaa yo Buɣim dima mɔɣini ka n-zo kuli n ya". Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei, O ʒɛm saa nyinnyɛɣu, Bia ŋun ʒɛm ti Naa ŋɔ yeei, O ʒɛm saa nyinnyɛɣu, O ʒɛm saa nyinnyɛɣu. Siblaa bia be mɔɣuni bo n-diri o yee? Yoo yoo yoo yaa yoo, kɔlaa bia be mɔɣuni bo n-diri o yee, Yoo yoo yoo yaa yoo. Zuliya shɛba ban tɔri buɣim n-nyɛ: Dagbamba, Nanumba, Zabaɣisi, ŋmamprisi, Kusahi, Mohi, Gurinsi, Kpunkpaamba ni ban pahi. Zuliyanim' ŋɔ zaa nyɛla ban tɔri buɣim ka di daliri nyɛla bɛ zaa yila Naa Gbewaa zuliya ni na, gbaai yihi kpunkpaamba. Amaa bɛ gba puhirili ka di daliri nyɛla bɛ ni be Naa Gbewaa sulinsi ni la zuɣu. Dagbamba Dagbamba nyɛla zuliya ban be tuduu yaɣili. Bɛ asali nyɛla Naa Gbewaa. Bɛ yaa bela Dagbaŋ pulini ka bi lee tɛli anduniya zaa. Bɛ na zuɣu n-nyɛ Ndan Yaan Naa ka o nayili maa be Naya (Yendi). Bagabaga College of Education Bagabaga College of Education (bɛ ni daa mi shɛli Bagabaga Training College, bee BATCO la) nyɛla karimzɔŋ karili din be Tamale (Sagnarigu Municipality, Northern region, Ghana) n-wumisiri karimbanima. Karimzɔŋ maa nyɛla din be Northern zone la ni. Di nyɛla Ghana tingbani ŋɔ ni karimbanima karim zɔndi din kalinli yiɣisi kaman pihinahi ni ayɔbu (46) la puuni yini. Silimiingoli January biɛɣu pihita ni yini dali (31 st),1944 yuuni ka bɛ daa kpa lala karimzɔŋ ŋɔ. Bɛ daa zaŋ la shikurubihi pia ni ayopɔin (17) m-pili [[shikuru ŋɔ, ka zaŋ tɛhisuma din nyɛ [[Baŋsim dunoli:Alaafei mini Tilahi|baŋsim]] lɛbu dini ni di che ka bɛ lee [[Karimba nima dabisili|karimba]] maŋa n-wuhiri m mayaankalɛhi shikuriti. Bagabaga College of Education nyɛla shikuru shɛli din ba daansi ni [[Sagnarigu Municipal Education]] duu la yaɣili ni [[Tamale Senior High School]] nti pahi Tamale Technical University karimzɔŋ kara la. [[Bagabaga College of Education]] (BACE), [[Tamale Technical University]] [[(TaTU)]], [[Tamale College of Education(TACE)|Tamale College of Education (TACE)]], [[Bagabaga Demonstration KG/PRIMARY/JHS]] zaa ka bɛ laɣim boli [[Education Ridge]] la [[Sagnarigu Municipality|Sagnarigu]] yaɣili la. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla karimzɔŋ shɛli din bɛ [[University of Education, Winneba]]nima fukumsi ni. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla karimzɔŋ shɛli ban wumsi karimbanima pam ka bɛ be bolli ni yiɣ'jam yaɣili [[Northern Region|Northern]] tudu yaɣili. [[Bagabaga College of Education]] nyɛla ban kpaŋdi bɛ maŋ pam zaŋ chaŋ karimba mini karimmanima bɔhimbu polo. Bɛ daa kpala [[Bagabaga College of Education]] (BACE) la Silimiingoli [[January]] biɛɣu pihita ni yini (31) dali, 1944 yuuni ka di taachi daa nyɛ "[[ADVANCE]] WITH THE [[SCIENCES]]"; waato [[Tabibi Baŋsim]] Toontibo". Karimbi' shɛba bɛ ni daa tuui kpuɣi niŋ [[karimzɔŋ]] ŋɔ ni daa nyɛla pia ni ayopɔin (17); bi zaa daa nyɛla [[bidibisi]]. Di tuuli [[karimba]] kpɛm n-daa nyɛ [[Mr.K. J Dickens]]. [[Abu Wemah]] mini [[J. C. Annan]] n daa nyɛ tuuli karimba shɛba ban daa pahi Mr. Dickens zuɣu n-wuhi kolaji ŋɔ ni. [[BATCO]] nia nyɛla di wumsi karimbanima ban mali [[Baŋsim dunoli:Saŋmarisi baŋsim|baŋsim]], nimmɔhi ni [[bilichiinsi]], ka bɛ ni tooi wuhi Ghana karimzɔŋ bihi la ni [[viɛnyɛla]]. Karimzɔŋ maa ni na min mali yu'sheŋa n-nyɛ: [[Karimzɔŋ]] maa tooi wumsi [[Karimba nima dabisili|karimbanima]] ban kalinli yaɣi 7,000 zuɣu zaŋ ti [[Ghana Education service (GES)|Ghana Education Service]]. Di zuɣu bi [[Karimba|karimbikura]] tooi nyɛ zaashɛhi din niŋ kamaata [[Ghana]] bɔba ni yaɣa zaa. Bi puuni shɛba ban gahim n-nyɛ: [[Bagabaga College of Education]] deei yuli pam [[Ghana]] mini tiŋduya ka di bi yi shɛli pahila bɛ kpaŋmaŋ zaŋ jandila [[shikuru]]bihi karimbu kpaŋmaŋ, diɛma ni yiɣi jam polo ni din pahi pahi. [[Pubu:Ghana]] [[Pubu:Lahabaya Zaa]] [[Pubu:Shikuriti]] [[Pubu:Shikuru]] [[Pubu:Northern Region]] [[Pubu:Tamale]] Daluŋ Daluŋ nyɛla tiŋshɛli din be Kumbungu district Ghana tudu yaɣili. Di pahila Dagbaŋ tiŋsi ni. Di mali ya biɛlim ka di zooi ka me n-zaya viɛnyɛla. Ya biɛlim maa pam me mi ni gbungbeli ka shɛŋa me ni bilchisi. Daluŋ nyɛla Siŋlana bia nam. Ka Siŋ nye Yaa-naa Kparbɔɣu, Ka di be mɔɣ' duli zaŋ kpa ŋmampirigu polo. Daluŋ daa pilimi ni zahim gbahibu. Di mulchi daa bi kora m-pahila kulpaltali. Daluŋ Gba nyɛla Yaa-naa Kparbɔɣu, ka di lee mali tinkpansi anahi. Dina n-nyɛ, Kukuo, Bihinaayili, Nawunni n-ti pahi zoonaayili. Naa Gariba I Naa Gariba daa nyɛla Ndan' Yaa Naa, Naa Zangina bia n-daa nye O. Naa Gariba daa dɔɣi bihi pam Dagbaŋ ka bɛ pam gba daa paai Yani n-di. Naa Gariba yuya lunsi salima ni n daa nyɛ "Shiɛɣuni noo tiligi suliga ku tiligi ŋɔɣu." Naa Gariba ma n daa nye Naa Zokuli Pakpan Laamihi. Naa Gariba ni daa zo n che nam sama, Savelugu Naa Ziblim (Gurufili) n daa n di Yani, ŋuni ka bɛ lahi booni Naa Saalan Ziblim maa, Naa Siɣili bia n-daa nyɛ o. Black Sherif Mohammed Ismail Sherif ka be mio Black Sherif nyɛla Ghana yila yiinda ŋun yi Konongo na. Ʒiɛm Yila Ʒiɛm yila nyԑla Dagbaŋ kaya ni taɣada la puuni yil’ shɛŋa Dagbamba ni yiini nimoo shee bee ni di bɔ ninyambo niŋ daadamanima biɛhigu puuni. N vihigu puuni n dee lahibali ni ᴣiɛm yila bi yiini yiriŋ pahila nimoo shee, ᴣiɛm yila ni yiini luɣ’ shɛŋa zooya pam ka n ku too kali ŋa zaa amaa n-yɛn yulila yaɣ’ shɛŋa din kpa talahi ka bɛ ku tooi be lala yɛla ŋɔ puuni ka bɛ yiini ᴣiɛm yila. shɛhira kamani tɔbu tuhibu ni, ayirimo tɔbu ni, buɣum tɔbu ni n-ti pahi guŋgɔŋ kpɛbu ni. Bia ŋun ʒiεm ti naa la yi daŋ yibu zo Bia ŋun ʒiɛm ti Naa la yeei o ᴣiɛm saa nyinyaɣu. Bia ŋun ʒiɛm ti Naa la yeei o ᴣiɛm saa nyinyaɣu. Bia ŋun ʒiɛm ti Naa la yeei o ᴣiɛm saa nyinyaɣu. Bia ŋun ʒiɛm ti Naa la yeei o ᴣiɛm saa nyinyaɣu. N nyuri dam pam Sonya dam ka n-je Wabilaa sabili ka m-bɔra Din bee labalaba Wabilaa sabili ka m-bɔra Dini bee labalaba wabilaa sabili ka m-bɔra Dini bee labalaba wabilaa sabili ka m-bɔra Dini bee labalaba. N nyuri dam pam Sonya dam ka n-je N nyuri dam pam Sonya dam ka n-je N nyuri dam pam Sonya dam ka n-je N nyuri dam pam Sonya dam ka n-je. N nyuri dam pam Sonya dam ka n-je sokam niŋmi o yubu yee Sokam niŋmi o yubu yeei, Tiŋ Naa ka yaŋɔ Sokam niŋmi o yubu yee, Tiŋ Naa ka yaŋɔ. Sokam niŋmi o yubu yee, Tiŋ Naa ka yaŋɔ. Sokam niŋmi o yubu yee, Tiŋ Naa ka yaŋɔ. Sokam niŋmi o yubu yee, Tiŋ Naa ka yaŋɔ. N ka bia ka o ᴣiri n ŋmana Ŋun yiina: N ka bia ka o ᴣiri n ŋmana Ŋun saɣira:Bia ku ŋubi n yama Ŋun yinna:N ka bia ka o ᴣiri n ŋmana Ŋun saɣira:Bia ku ŋubi n yama. Oti-Volta bala 'Oti–Volta bala pahi la bal' shɛŋa bɛ ni boondi Gur zuliya nima bala la ni. Bala pihita n-laɣim be Oti-Volta bala maa ni. Wikipedia:Administrators Current list of administrators on the Dagbani Wikipedia: We currently don't have local admins here, and I'd like to take the first step. As a new Wiki we don't have the usual problems big wikis have; like spam or having to protect pages or block users, and so there's not a strong need for admins yet. Until then, I will mainly be using the tool to delete pages and move articles without leaving redirects. I joined Dagbani Wikipedia within the first month of its launch and have been doing lots of maintenance work such as adding categories, creating basic templates, wikifying articles, and many more essential tasks. I plan to use admin tools to do "janitorial" and maintenance work on Wikipedia, such as removing spam articles and moving articles. I have also created hundreds of new articles and plan to continue improving the Dagbani Wikipedia in the future. Most importantly, I would like to make sure that the Dagbani Wikipedia remains an open and welcoming educational online space for all Africans and anyone interested in Africa. Across all Wikimedia projects, I have several thousand edits and have also contributed extensively to various African-language Wikipedias such as Hausa, Ewe, Bambara, Fulfulde, Sango, and Dinka, doing lots of essential maintenance work and creating many new articles. You can see for further information. () 12:23, 6 Silimin gɔli August 2021 (GMT) Shahadusadik is one of the most active members of the and has done a great deal to help get the Dagbani Wikipedia started. I, Sabon Harshe, hereby nominate Shahadusadik to be an administrator on the Dagbani Wikipedia. () 12:23, 6 Silimin gɔli August 2021 (GMT) Ghana Senior High School (Tamale) Ghana Senior High School (GHANASCO) nyɛla bi’ kura karim zɔŋ shɛli din be Tamale Northern Region, Ghana tiŋgbani ni. Dani Suma ni Suglo Di daa kpala 1960 yuuni Di biɛla pubu yaɣili din nyɛ A Shikuru maa tuma nyɛla ni di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Ghana Senior High School nianima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikurunima ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu. GHANASCO daa pilimi ka di yuli booni Ghana College. Di daa pilila silimiingoli January, 1960 yuuni, Kwame Nkrumah gɔmnanti ni. Lala shikuru ŋɔ nyɛla Ghana Education Trust nima shikuriti la ni yini, di nyɛla din be Kukuo, Tamali ka nyɛ shikuru shɛli din pahi ayi shikuru kara ni tudu yaɣili ŋɔ na. Shikuru ŋɔ ni daa pili, karimbihi pisopɔin (70) n-daa na be di puuni. Lala karimbihi ŋɔ zaa daa nyɛla bidibisi. Silimiingoli June, 1970 yuuni ka di Ghana College yuli maa daa taɣi n-leei Ghana Secondary School. Shikuru maa tuuli karimbakpɛma daa yila Jamaica tingbani ni na ka o yuli daa booni Mr. Kenneth Luther Purser. Abu Kassim Tahidu ŋun daa yi Kwame Danso din be Brong Ahafo Region n-daa nyɛ tuuli shikurubihi toondana. Ghana shikuriti puuni, Ghana Secondary School nyɛla din pahi shikuru shɛŋa din zali yuli zuŋɔ. Silimiingoli June, 1970 yuuni puuni, shikuru ŋɔ laasabu malibu yaɣili karimba, Mr. Lalaji daa nyɛla ŋun zaŋ o karimbihi ban daa bɔhindi tabibi yuma anu yaɣili m-pahi o maŋa zuɣu ka bɛ mali rocket. Silimiingoli June 22nd dabisili, 1970 yuuni ka bɛ daa niŋ lala rocket maa suuna ka daa zaŋ li wuhi salo. Lala dabisili maa, Ghana fukumsi kpambala ŋun daa su shikuru karim baŋsim bɔbu yaɣili, Mr. William Offori-Attah n-daa gari tooni n-zaŋ rocket maa wuhi Ghana mulichi. Tum ni zuŋɔ, shikuru maa nyɛla kpaŋmaŋa ni be shikuru shɛŋa puuni zaɣ' yini tingbani ŋɔ ni dibahibahindi Ghana tudu yaɣili ŋɔ na. GHANASCO shikurubihi kalinli yiɣisi yaɣi pisopɔi (70) m-paai tusa ayi ni kobisinii (2,800). Amaa di yuun'pihiyɔbu (60th Anniversary) chuɣu puhibu dali silimiingoli November, biɛɣu pishi ni ayopɔin, yuuni 2021 dali. Karimbakpɛma zaŋ ti shikuru maa daa nyɛla ŋun yɛli ni shikuru maa shikurubihi kalinli pa yiɣisi tusa ata ni kɔbiga ni anii (3,108) di puuni ka shikurubihi ban nyɛ dabba yiɣisi tuhuli, kɔbisiyɔbu ni pihinii(1,680) ka shikurubihi ban nyɛ paɣiba yiɣisi tuhuli, kɔbisinahi ni pihinahi(1,440) ka ban nyɛ ban gbɛri shikuru maa ni yiɣisi tusaayi ni kɔbisiyɔbu ni pihinu ni anu(2,655) ka ban mi be bɛ yinsi ka kanna shikuru maa ni yiɣisi kɔbisinahi ni pihinu ni ata(453). Di yuuni yuuni kpaŋmaŋa dahimbu sabbu shɛhira gbana pa paai kobigi puuni vaabu pihiwɔi pirigili kani (89.5%). Dina n-nyɛ karinzɔŋ shɛli din pa Tamale Senior High School (Tamasco) zuɣu zaŋ jɛndi shikurubihi galisim Northern Region puuni. Saha ŋɔ, Kumbungu Senior High school shikurubihi kpalim gari Tamale Senior High School mini Ghana Senior High School. Yuuni tuma du zuɣu ban yuli booni "Research Institute daa yina n-ti yɛli ni bɛ vihigu wuhiya ni GHANASCO karimbihi baŋsim bɔbu kpaŋmaŋ yuma din garila yiɣisila 68.38% Ghana zaa shikuriti yi laɣim. Ghanasco m-mali karim bi’kura n-gari sokam Ghana jintɔri duu la ni. Ghanasco karim bi’kura biɛla Ghana yaɣili kam. Ghana Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; General Science Elective Mathematics, Biology, Physics and Chemistry. Home Economics Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. General Arts Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. General Agriculture General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture Business Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics Shikuru ŋɔ mali yaɣa pam amaa di puuni yaɣ' kpana maa sheŋa n-nyɛ; Administration duu, Jaara du kurili, Jaara du kari palli, waa duu, tuun'baŋsim/ karimbanima mini laamba duu, science tabibi duu, science tabibi zahimbu duu nti tabili Home economic duɣibu duu, Jiŋli, Nkurumah yili, Gbewaa yili, Dakpema yili, ni Purser yili. Bidibisi dugbɛra, bipuɣinsi dugbɛra m-pahi; Indice 1, Indice 2, Annex 1, Annex 2, ni Lordina yili, karimbakpema bɔŋgili ni karimbanima bɔŋgili. Ghanasco lahi mali mɔɣili ka di nyɛla din mali bukaata n-ti tiŋ kɔɣila kamani Kukuo, vitiŋ ni Ghana Senior High School shikurubihi zaa. Ghanasco karimbihi du' gbɛra pula buyi, din nyɛ dabba dini mini paɣaba dini. 2.Lordina Mahama (Jilima John Dramani Mahama paɣa). 3.Dr. Nihad Salifu (paediatric oncologist). 4.Hajia Mariam Iddrisu (MCE kuro zaŋ ti Sagnarigu) 2. Indice 2 yili 3. Annex 1 yili 4. Annex 2 yili 5. Lordina yili Shikuru ŋɔ nyɛla shikuru sheli din kpaŋ di maŋ pam tum 1960 hali ni zuŋɔ, di sheŋa nyɛ; 6. 2019 yuuni la, shikuru maa daa nyɛŋ Armed Forces Senior High School mini Juaben Senior High School Ghana National Science and Maths Quiz la ni. Dina n-daa tiba nasara n-tahi kompatiisa maa pirigili zuɣu yuuni 2019. 7. Shikuru shɛli din yihi tiŋgbani zuɣulana mini tiŋgbani paɣ'tulli na, m-pahi tiŋgbani zuɣulaam paa mini tiŋgbani paɣ'so ŋun pahi ayi. Rejoice my soul for being a GHANASCAN The home of learning. " Patience and good intentions" is our motto. We Shall work for our mother school with good intention, We are proud to be GHANASCANS. 2X Great GHANASCO The home of learning Great GHANASCO; The route of success We deserve glory; We deserve the honour That we adore thee our mother great GHANASCO; Rejoice my soul for being a GHANASCAN. The home of learning; " Patience and good intention" is our motto. We Shall work for our mother school with good intention; We are proud to be GHANASCANS. Burkina Faso F*** Burkina Faso dixit Francia Occidentalis n-nyɛ tiŋgbani shɛli din bi baɣi mɔɣ'kara ka be West Africa Ghana puuni. Di galisim nyɛla 274,200 square kilometerd (105,900 sq mi). Tiŋ'shɛŋa din gili li n-nyɛ Mali, Ghana, Benin, Niger ni Togo. Di yu'kurili nyɛla Republic of Upper Volta (1958 - 1984), Thomas Sankara daa taɣila yuli maa "Burkina Faso" yuuni 4 August 1984. Pubu:Candidates for speedy deletion Candidates for speedy deletion Pubu:Bala Gingalanyɔɣu Gingalanyɔɣu / Giŋgalayɔɣu Pubu:Pages using ISBN magic links Pages using ISBN magic links Niʒer-Kɔŋɔ bala Niʒer-Kɔŋɔ bala (Niger-Congo bala): Gur bala Gur bala: Ubangi bala Ubangi bala: Shahada Shahada (ٱلشَّهَادَةُ‎): Asam Asam ("Tarawih"; Muslim night prayers during Ramadan) Goli Goli ("month" [countable]) Pubu:Goli Goli (months) Buɣim (goli) Buɣim ("Muharram") Damba-Bilaa Damba-Bilaa ("Safar") Damba-Goli Damba-Goli ("Rabiʽ al-Awwal") Gambanda Gambanda ("Rabiʽ al-Thani") Bandacheena Bandacheena ("Jumada al-Awwal") Kpini-Bilaa Kpini-Bilaa ("Jumada al-Thani") Kpini-Goli Kpini-Goli ("Rajab") Nolɔri-Bilaa Nolɔri-Bilaa ("Sha'ban") Nolɔri-Goli Nolɔri-Goli ("Ramadan") Kɔnyuri-Goli Kɔnyuri-Goli ("Shawwal") Chimsi-Bilaa Chimsi-Bilaa ("hu al-Qadah")Chimsi-Bilaa nyɛla gɔli din pahira pia ni yini ti dagban gɔya puuni. Chimsi Chimsi ("Dhu al-Hijjah") Golipalli Golipalli ("new moon") Golimuni Golimuni ("full moon") Biɛŋmariga Biɛŋmariga (dalinli: ; "Venus") Pubu:Saha Saha (time) Siliminsili Siliminsili ("English language") Bakɔi Bakɔi ("week") nyɛla dabaa ayɔpɔi din gahim doli taba. Dabisa din be bakɔi puuni n-nye; Alahari,Atani,Atalaata,Alaaba,Alaamishi,Alizuma ni Asibiri. Pubu:Bakɔi Bakɔi (week) Atalata Atalaata ("Tuesday") nyɛla bakɔi puuni dabisa zaɣiyini. Atalata bela Atani mini Alaaba sunsuuni bakɔi puuni.Atani n kani na ka tiri atalaata dabisili ŋɔ. Atani Atani ("Monday") nyɛla dabisili din be Alahiri mini Atalaata sunsuuni. Alaaba Alaaba beh Alarabu ("Wednesday") Alaamishi Alaamishi ("Thursday") Alaamishi nyɛla bakɔi puuni dabisili Dagbanli ni. Alaamishi nyɛla dabisili din be Alaaba mini Alizuma sunsuuni. Dagbaŋ bɛ yi dɔɣi bipuɣinbila Alaamishi dali bɛ ni tooi boli o Laamihi. Alizimba Alizimba ("Friday") nyɛla dabisili shɛli din be Alaamishi mini Asibiri sunsuuni n-nyɛ dabisili timsili zaŋ ti Dagbamba. Alizumma mini Atani dali ka Dagbamba puhiri nayili. Bɛ yi yɛn pini kuli bee n-tari kuli sara, di tooi zooya pam ka di nyɛla Alizumma bee Atani dali. Asibiri Asibiri (siliminsili:Saturday) nyɛla Dagbamba bakɔi puuni dabisili. Dini m-be Alizuma mini Alahari sunsuni. Salo pam zaŋla dabisili ŋɔ n-niŋ vuhim dabisili. Alahari Alahari ("Sunday") Alahari nyɛla bakɔi puuni dabisili yini. Lala dabisili ŋɔ mbe Asibiri ni Atani sunsuuni. Ti ninsalinim' pam zaŋli niŋ la vuhim dabisili. Gbiŋgbiŋ Gbiŋgbiŋ ("Pleiades"; "short-feathered hen") Pubu:Saŋmariga saŋmariga; Pl: saŋmarisi. Variant: saŋmaribihi. n. star. Carl Sagan Carl Sagan - saŋmaribaŋda. Zaka Zaka ("Zakat") Kɔnyuri chuɣu Kɔnyuri Chuɣu nyɛla Adiini Musulinsi chuɣu, ka bɛ puhiri li yuuni kam Kɔnyuri Chʋɣʋ gɔlini(Shawal).Di nyɛla raka ã dibaayi,ka tuuli Allahu Akbar maa nyɛla dibaa ayɔpoin(7)Allãhu Akbar din mɔŋdi bɛnshaɣʋ kam dɛn ka jiŋlimaa tuma puuni. Raka ã dɛn pahira ayi maa mi puuni,Allahu Akbar maa nyɛ dibaa ayɔbu(6),bɛ yi pali jiŋli maa nãi zã ka lɛmam karim kundi ka yali salo maa Nãwun yɛtɔɣa,pɔi kabi kuli bɛ yɛnsi ti di kanyu,ka niŋ suhu piɛli. Kɔnyʋri chuɣu nyɛla chʋɣʋ shali bɛ ni pʋhiri nolori gɔli nyaaŋa,di mi puhirimi n dɔli tiŋ galisim,tiŋ yi bara bin pʋ yaɣã sham puhili, amã tiŋmaa yi nyɛ tiŋbila bɛzaa laɣindila lʋɣʋ yini chisimam n puhuli. Bɛ lahi boonila kɔnyuri chuɣu, chuɣu bila. Kɔnyuri Chuɣu (Eid al-Adha) - adiini chuɣu. Pubu:Chuɣu Chuɣu - festival Yaɣigari Chuɣu Yaɣigari Chuɣu (Passover) - adiini chuɣu. Damba chuɣu Damba Chuɣu nyɛla Dagbamba ni puhiri chuɣu shɛli Damba goli ni. Dina n-nyɛ Dagbamba chuɣu shɛli din pahiri ayi yuuni puli ni Buɣim chuɣu nyaanga . Ghana tiŋgbani yaɣa shɛŋa ban puhiri Damba chuɣu n-nyɛ; Northern, Savanna, North East ni Upper West yaɣa. Zuliya nima pam mali yuya tiri lala chuɣu ŋɔ, di shɛŋa n-nyɛ; Dagbamba booni li mi Damba, ka Ŋmampirisi booni li Damma, ka Waala nima booni li Jingbenti. Damba wabu jɛndila Anabi Mahamaru dɔɣim mini o yuli bolibu dabisili. Naa Zanjina, "Nyɔɣu yalimmi ni deei bɔbili, biliɛri laɣim doya ku baŋ zoligu, gunguma tiɣisi yiliya ku baŋ kpɛma, Zanjina mankaanu, akɔɣu sataŋkuɣili bilim ku ŋma, na' binbiɛɣu maali kuli zaŋ fali ku zaŋ buɣili." O ni daa diri Yani saha shɛli maa, o daa yaai noli yali yɔɣu kpamba ni o yaan nima ni o ba nima daa yi deei Yɔɣu Tolandi bɛ malila kpandaa maani bɛ dunia, to amaa ŋuni yɛn zaŋla Naawuni ni anabi bahi tooni ka dunia mali. Ti yaba Naa Zanjina saha ka Musulinsi niŋ bayana Dagbaŋ ka Gbengberi daa lahi kpɛna n-ti kpaŋsi Musulinsi yaha. Naa Zanjina simnima n-daa nyɛ ba. O daa yi ti tim ni bɛ ti nya bɛ daalaafee, bee bɛ ti yɛli ba yɛltɔɣ' shɛli bɛ yi chaŋ ban kuli bela tasibaha vabu ni; n sɔɣiri yari biɛlabiɛla. Bɛ lala biɛlabiɛla ŋɔ yɛlibu zuɣu ka Dagbamba daa bɔliba sɔɣiyalisi. Lala daliri ŋɔ zuɣu, Dagbamba booni la Afanima sɔɣiyalisi. Yuuni daa yi giligi, sɔɣiyalisi ŋɔ maa daa yi mali la laɣim-ʒini shɛli ʒiina, n-wuhiri suhupiɛlli, ka Naa Zanjina daa bɔhiba ka bɛ yali ni bɛ puhirila Anabi Mahamaru dɔɣim dabisili mini o yuli bolibu bee o zuɣupinibu suhupiɛlli chuɣu. Naa Zanjina ni daa wum lala, ka o daa yɛli ni diniŋuna o gba bi chihiri di puhibu. Yuuni daa yi ti giligi paai lala saha maa, sokam yirimi na n-ti puhi lala chuɣu maa ka wa wahi. Lala ŋɔ zuɣu daa chɛmi ka bɛ booni li dam maŋa chuɣu. Damba yila bachi wulli din nyɛ "Damma mba". Yuli ŋɔ yimi na lunsi ni yɛri Yani Kpamba ni bɛ dammi bɛ maŋa bee n-wa n doli Damba luŋ kumsi. Din zuɣu Damba dii pala chuɣu maa yuli amaa waa napɔŋ n-ti Dagbaŋ bilichininima. Dinin tahili hali ni zuŋɔ, luŋsi yi boli wawara ni o yina ti wa waa, bɛ booni ba mi ni luŋ kumsi zaɣala zaɣala wam Damba". Shɛb' dihitabili ni Damba yuli ŋɔ nyɛla tini deei yu'shɛli din nyɛ wangarinli n yi wangarinsi ni, ka bɛ mi li "Dumba". Damba nyɛla suhupiɛlli chuɣu zaŋ-ti Ghana tudu yaɣili polo zuliya nima pam. Damba pala Dagbamba ko ni wari shɛli, amaa mole-Dagbamba pirigili gba nyɛla ban wari ŋa. Damba ni nyɛ musulinim' zaa chuɣu maa zuɣu, pa Dagbamba kɔŋko m-puhiri li. Mole-Dagbani zuliya shɛba ban wari damba maa puuni shɛba n-nyɛ: Dagbamba, Ŋmamprisi, Walisi, Nanumba, Mɔhi ni ban pahipahi. Ban mi ka ti Mole-Dagbani mabiligu maa puuni ka wari Damba n-nyɛ Zabaɣasi n-ti pahi Wangarinsi. Taarihi din yi nolini mini din sabi sɔŋ wuhiya ni Damba chuɣu zaŋ-mi ŋmahindi Anabi Mahamaru dɔɣim. Ŋuni n daa ʒi Musulinsi adiini na, n-ti ti salinima zaasa, ŋɔ n-chɛ ka di nyɛ adiini chuɣu maa. Damba pa lɛbi la kali Chuɣu ni yɛliniŋda din nyɛ kali n gari Adiini. Taarihi baŋdiba pam yɛliya ni Damba chuɣu pilla Naa Zangina saha. Shahara din beni wuhiya ka dama, Damba chuɣu daa nyɛla din wa tuuli pɔi ka Naa Zangina lɛbi Yɔɣu Tolana n ʒini Yani gbana zuɣu. Shahara nahiŋgbana wuhiya, ni Yaan-Naa ŋun daa pahiri piya ni anahi n-nyɛ Naa nti Dagbaŋ, Naa Tituɣiri ni daa tirisi Dagbaŋ Nam ʒi shee n yi Yani Dabari chaŋ dini pa be shɛli ŋɔ, o daa paa la Gbengberi ka bɛ pun ʒi ni, ka ʒɛmana kura mi ba Laabansi bee Laribaŋa ka di nyɛla Laribaawa ka bɛ chilim boli shɛm maa. Lala niriba ŋɔ daa nyɛla Musulum nima ni ban nyɛ nyɛbili nti Kamshe-Naa saha ŋɔ. Laabansi ŋɔ toondana, Kamshe-Naa Mahamuru Zangina n-daa lɛbi ŋun saɣisiri Naa Tituɣiri shii ni. Bɛhi shɛli din daa be Naa Tituɣiri mini Kamshe-Naa n daa chɛ ka Naa Tituɣiri bɔli o bidibsi ayi Kamshe Naa kpibu nyaaŋa; din nyɛ Laagbandan Zangina nti pahi Yaan-Na so ŋun pahiri pishi ayika nti Dagbaŋ, Naa Zangina. Kambarinsi taɣinamsi n pa nyɛ Kambala-Yili zuŋɔ la n daa kana ti pahi Kamshe Naa zuɣu. Wangarinsi Limama ban bɛ Sabali doli nyaaŋa, ka pahigu Yidan-Moli mini o niriba. Lala musulinsi Afanima kpɛbu na n dalim piligu taɣibu pam Dagbamba yɛli maana ni. Hali Naa Zuu Tituɣiri ni daa saɣiti Damba chuɣu wabu, o daa bi garigi di yɛltɔɣa, Dagbamba daa bi mi di yɛla. Kpamba bɛla ka Afanima ŋɔ daa yi gahiri nuu booni ka Dagbaŋ niriba baɣa ka lala yɛli palli ŋɔ ni, dama bɛ daa ka niŋsim shɛli chuɣu ŋɔ puhibu ni. Naa Tituɣiri ni daa zaŋ o nuu dihi buɣa tiŋa, ka Naa Zaɣili deei Dagbaŋ, adiini chuɣu daa na ka milinsi Dagbaŋ. Naa Zaɣili kpibu nyaaŋa, Naa Zokuli ndaa lɛbi Yaan-Naa ka daa bi tooi ʒini Dagbaŋ dama o daa kpuɣila napɔŋ, ka bi lahi labina. Damba chuɣu daa bi nani Naa Gungobili gba ʒɛmani. Din zuɣu di tu ni tiri wuhi saha ŋɔ, Damba chuɣu Naa Tituɣiri saha zaŋ na hali ni Naa Gungobili daa nyɛla maaligu din niŋdi yim Damba goli biɛɣu piiya ni yini. Kaya mini ta'ada daa bi kpɛri chuɣu ŋɔ puhibu ni, din zuɣu di daa kuli nyɛla musulinsi chuɣu ka bɛ puhiri bɛ yinsi. Damba chuɣu nyɛla naba zani Naa Zangina ni lee Yaan-Naa. Naa Zangina nyɛla Naa so ŋun daa niŋ kpaŋmaŋa ni bɛ dee adiini palli din mali neesim. Naa Zangina ʒɛmani ka tuuli Jiŋli mɛ Yendi ka Damba chuɣu labi neei. Naa Zangina ʒɛmani Damba chuɣu daa dii bi nyɛ naba zani viɛnyɛla, fashee Naa Gariba I ʒɛmani. Damba n-nyɛ Dagbamba chuɣu din pahiri ayi yuuni puuni. Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli niriba pam ni dari neen'pala mini pina, dama sokam bɔri mi ni o yɛ sitira viɛla o yiko tariga. Dabba yɛri la sitira shɛŋa din mali kamanima, nuu wuɣibu binŋmahi din n-nyɛ waa dini, ka paɣaba gba yɛ tan' maŋa, din nyɛ nuuni wuɣibu, ka zaŋ tani n-lo bɛ shɛhi ni ka yɛ laɣ’ kara cheeni nima, bansi ni nyingokoriti. Damba wabu pula bu nahi zuɣu Damba goli yi kuli yi. Lala pubu maa m-bɔŋɔ: 1. Shinkaafa Gahimbu Shinkaafa gahimbu nyɛla niŋsim din gahim di ko Damba chuɣu puhibu Dagbaŋ. Shinkaafa gahimbu nyɛla buyi zuɣu, bɛ gahinda shɛli pɔi ni Somo Damba ka lahi gahindi shɛli pɔi ni Naa Damba. Tuuli shinkaafa gahimbu niŋdi la asiba Somo Damba dazɔhigu dali. Yidan Moli n-yan deei shinkaafa shɛli Yidan Gorma ni ko n-kpuɣi nti ti Ndan Yaan-Naa o yiŋa. Taarihi puuni, shinkaafa gahimbu kpela Damba chuɣu wabu ni Naa Gariba I ʒɛmani ka di nyɛ Yidan Moli n pilli. Moli ŋɔ (Mo'doo) tuuli daa ʒini mi ni Kam she-Naa pɔi ka naai yi chaŋ ti ʒini pumpoŋɔ ti mi shɛli Moli-Yili. Bɛni daa zaŋ shinkaafa bindirigu wuhi Dagbaŋ. Di daliri n-chɛ ka Dagbamba booni li Mo'chi( Mohi za). Yidan-Moli n daa yɛli Naa Gariba I ni o chɛ ka o zaŋ bindiri palli kpehi Damba chuɣu ni. Shinkaafa ŋɔ daa nyɛla Yidan-Kormoli ni kora n zaŋ tim Yendi ni bɛ ti zaŋ puhi Damba chuɣu. Dagbamba daa bi mi bɛni gbaari li shɛm, ka Yidan-Moli laɣim afanima ni bɛ ti mali shinkaafa ka bɛ zaŋ puhi Damba chuɣu ka gahindi kuɣa mini bingalima. Niŋsim n-dɔɣi tini ba mi shɛli saha ŋɔ "Shinkaafa Gahimbu". Yidan-Moli na kuli nyɛla ŋun gahinda shinkaafa nti pahi Afanima shɛba ni Nayili Kpamba Gbewaa yiŋa 2. Binchɛra Damba Binchera Damba ŋɔ nyɛla bini wari wa' shɛli n-guhiri Damba maŋmaŋa. Damba goli yi kuli zani m mali hali ni o biɛɣu pia ŋɔ ka bɛ booni binchera damba. Ŋa puuni, a nyarimi ka paɣisara ni nachimba laɣindi nayili n ti bɔhindi waa wabu m maani shili guhiri Damba maa nimmɔhi saha. Goli maa yi kuli yi hali ni o biɛɣu pia dali n-nyɛ binchɛra Damba maa. Lala saha ŋɔ ka bɛ mali bɔhindi Damba wabu mini di yila. Binchera Damba ŋɔ biɛɣu pia (10) dali nayili kpamba laɣindi la nayili zɔŋni n ti gahim shinkaafa n naan yi biɛɣu n wa somo Damba (Damba tooni). 3. Somo Damba (Damba tooni) Somo-Damba n-nyɛ Damba tuuli. Di warila goli biɛɣu pia ni yini (11) dali. Di puhiri mi jɛndiri Anabi Mahamaru dɔɣim dabisili. Lala damba ŋɔ nyaaŋa ka nayili kpamba lan yɛn laɣim nayili zɔŋni n ti gahim shinkaafa biɛɣu pia ni ayɔbu (16) dali n kaa biɛɣu naa Damba. 4. Naa Damba Naa Damba nyɛla din kanna biɛɣu pinaayopɔin (17) dali Damba goli ni. Naa Damba n-nyɛ Damba wabu puuni din mali yaa pam n-gari Binchɛra Damba, Somo Damba n-ti pahi Damba Biɛlikulisi. Naa Damba puuni ka wahi wabu, nachiinsi dibu, n-ti pahi di ka nyu be. Sokam bɔrimi ni o chaŋ Naa Damba ni n-ti nya chaŋgam ni waŋgam. 5. Bɛlikulisi Damba Bɛlikulisi n-nyɛ Damba wabu kpalinkpaa. Din warila Naa Damba yi wa n-neei biɛɣu pishi ayi ka (18) . Damba Bɛlikulisi ni bɛ yiini yila m-paɣiri Naawuni, yaannima, nanima, kpiimba, n-ti pahi ninvuɣ' gahinda. Dabsili ŋɔ n-nyɛ dabsi shɛli salo ni mali ti kali niɛma n-tooi dihiri bi maŋ nachiinsi. Kpini Chuɣu Kpini Chuɣu (Guinea fowl Festival) nyɛla chuɣu bila n-zaŋ ti Dagbamba, Nanumba n'ti pahi Mampurisi yaɣa polo zaa..kpini chuɣu puhirila kpini Goli biɛɣu pishi ni ayɔpoi (27) dali. Chuɣu ŋɔ piligu ni daa nyɛla Dagbamba zaŋ li mi dalim kpaŋ ni daa niŋ ti daanabi Muhammad biɛm shɛm. Ni dahinshɛli ka Anabi mini o sɔhibe nima chani luɣishɛli ka konyuri ti wumba hali ka bɛ bi mi bɛ ni lahi gbaari shɛm. Ka bɛ zaa ti gbarigi ka kuli bi zaɣisi ka bɛ kuli nya ko' bɔrili zaɣi gaŋ gaŋ gba n-lee gali bɛ nyɔri. Bɛ daa kuli bela lala wahala ŋɔ puuni ka kpaŋ ti yiɣina ti gari bɛ zuɣusaa ka ko'yɔra lu bɛ zuɣu na. Bɛ daa bɔli kpaŋna n-ti balim o balimbu kam ni o wuhiba kom ni be luɣishɛli ka bɛ chaŋ ti nyu. Kpaŋ daa bi garigi ba ka yiɣi chaŋ ka che ba. Bɛ daa kuli ʒimi walisira bɛ ni yɛn niŋ shɛm nya kom shɛli nyu. Dee daa yila mori ni na n-ti zaŋ Anabi mini o niriba maa ndaa gari tooni zaŋba chaŋ komni be shɛli ka bɛ ti nyu. Anabi daa mɔŋ la o niriba maa ni bɛ miri ka bɛ ti ŋuni dee nimdi ka lee wuhi kpaŋ ŋɔ maa mi bɛ ni yɛn niŋdi o shɛm yuuni kam. Saɣila Saɣila ("iftar") Nolɔri Nolɔri ("sawm") Sara Sara ("Sadaqah") Maka Maka ("Makkah, Mecca") Alangbɔ Alangbɔ (sanka piano) Alichiyama Alichiyaama ("al-Qiyāmah") Alichiyaama nyɛla binvuhirigu kam ni yɛn labi shɛli. Dimbɔŋɔ wuhiri a mi ni nira yi kani o labibu shee nyɛla alichiyaama. Di lahi nyɛla luɣ' shɛli ban ti yada ni Naawuni ni saɣiti ni sariya karibu sa beni. Alimaʒiri Alimaʒiri (Gbɛngbɛhili: "Almajiri") Issa Anabi Issa (Isa, Jesus) Be dɔɣi o Bethlehem, Nazzareth. Aliwalla Aliwalla ("Wudu") Aliwalla nyɛla binshɛɣu din gbaai musulinima kom paɣibu. Di che musulinima niŋ kasi ka mali dihi tabili ni Naawuni miribu. Musulimi yi yɛn puhi jiŋli talahi nyɛli ni o kpaŋsi aliwalla piligu. Kom ka musulinima mali niŋdi aliwalla. Poi ka kom mi ti saɣi ni di niŋ aliwalla shee di malila sabita. Binshaŋa din moŋdi kom sabita ni aliwalla niŋbu n nyɛ; kpam,bihikpam, sinsindi,bim,nti pahi bɔligu kpam. Kom mi nin'kom yi taɣi bee di lambu yi taɣi, di lahi pa ko shɛli din ni tooi kpaŋsi aliwalla. Amaa di yi niŋ ka tankpaɣu bee kanwa n yi lu kom ni, di na nyɛla dim ni tooi niŋ aliwalla. Aleji Aleeji (palm oil) Aleeji nyɛla kpam din yiri abiɛ kpilani na. Pagaba mali Aleeji duɣiri bindirigu. Ti tɔɔ lahi mali aleeji niŋ di ti yuma ka di guri yum ka che zɔhi gub'bu ka lahi tabiri sɔŋ di ka yum garita. Hausa Hausa: Pubu:Disambiguation pages Disambiguation pages Ibrahim Anabi Ibrahim (Abraham) Yakubu Anabi Yakubu (Jacob) John Bogolo Erzuah Komla Agbeli Gbedemah Ashford Emmanuel Inkumsah Aaron Ofori-Atta Aaron Ofori-Atta Kwaku Amoa-Awuah Joseph Richardson Asiedu Italia Italia yu' maŋli nyɛla Italian Republic. Joseph Essilfie Hagan Joseph Essilfie Hagan Anthony Seibu Alec Abban Robert Mensah Abbey Lawrence Rosario Abavana Yoodara Salima Yoodara Salima nyɛla salinwaɣinli shɛli din naari ni bɔhigu bee nagbankpeeni. Yoodara salima tooi zooi la binkɔbiri ni ninsalinima. Salinli ma puuni, a yɛn nyami ka bi yɛli yɛltɔɣili ka naali ni bɔhigu ni bi zahim a haŋkali zaŋ jɛndi lala yɛltɔɣili maa polo. =Shɛhira= =Kundivihira= Kwasi Sintim Aboagye Wasawasa Wasawasa nyɛla bindirigu ti tudu polo. Jaliŋ bee nyuli maŋmaŋa ka be mali niŋdi li. Bɛ lahi tooi booni li Mɔɣimeenini. Wasawasa nyɛla bindir' shɛli din je daɣari. Ayi niŋdi li ka ka sabita di nyɛla din ku niŋ viɛnyɛla bee n-saɣim. Ti Dagbaŋ puli ni, wasawasa duɣibu mali chiha pam. d =Kundivihira= Kuli kuli nyɛla binshɛli tini mali booni niri yi ti kani,din saha kuli n-niŋ maa. Naa Zaɣili Naa Zaɣili nyɛla Yaan Na' kura la puuni zaɣ' yino. O daa deei la nam maa Naa Tituɣuri ni daa di o saɣim n-tiɣi. O daa dila nam maa yuuni 1589 hali ni yuuni 1609. Salima:Baɣanga, Priŋ'kpanŋ ni Taaŋa Baɣanga, priŋ'kpanŋ ni taaŋa n daa nyɛ zosimli ni taba. N laɣim ʒe luɣiyini maani tab' saawara. Wuntaŋ yini ka doro ti gbaai taaŋa. Priŋ' ŋun yɛli baɣanga, "Baɣanga, ti bomi soli n tibi taaŋa. Ti ni yɛn niŋ kam ka o kpaŋ, ti niŋmi li". Baɣanga ŋun yɛli Priŋ, "Ka di nya ti ya'?Ti nyɛla zɔri, ti pa daŋ.Ti nyɛla zɔri, ti pa daŋ. Zo'kuli mi bi pindi zuɣu'kpuni.Di zuɣu o yi kpi yaa, salinim' zaŋdi o mi n ti mali buɣum.Di zuɣu o yi kpi yaa, salinim' zaŋdi o mi n ti mali buɣum.Bee bɛ zaŋdi la ti mi maani buɣim?" Priŋ' ŋun yɛli, "ni to dini ŋuna, bɛ bahimi binpɔŋ ka vuhi zɔhi". "ni to dini ŋuna, bɛ bahimi binpɔŋ ka vuhi zɔhi". Di dakulo maa ni, ka taaŋa kpi.Ka m-ba Binbiɛɣu-Kudaai-Nuu ti kana puu kaabu,ka nya ka taaŋa kpi mi ʒaya.Di saha ka o yɛli ni o ni ŋma taaŋa maa n kuli n ti zaŋ ti o paɣaba.Ka ŋma taaŋa zaa wuliwuli sɔŋ. Wula ka o niŋdi ʒiri li ?O ni yuli o luɣa ni gili, o ti nya la baɣanga,ŋun tɔhi tɔhi baɣanga zaa niŋ miya, n zaŋ lo dabɔbili.Ka yuli yaha,n nya Priŋ'kpaŋ ni ʒaya, ŋun sibi Priŋ' n ka tuzuɣu.O ni zaŋ dabɔbili kuli na n ti luhi sambanni ka ŋmaligi,Priŋ bɔhi la baɣanga, "A ni nya ŋɔ,zuɣu ʒim bi vie nyingɔli ? Ni daa yɛli ni ti tibi mi taaŋa la,ti yi daa tibi o ka o kpaŋ, so naa n ŋmahi o kuli yiŋa ballee o ti ʒi ti mali ?Di ni m bala ka o kpi ka ʒi ti mali ŋɔ,ti di pun kpiri mi "?Baɣanga ŋun yɛli, "hmmm,zuɣu ʒim shiri viɛri nyingɔli.N daa bi mi ni di tu ni so yɛlli nyɛ a gba dini.N daa bi tiɛhi paai ka niŋ lala m baɣa ka maa.A shee a yi zaɣisi dabili baanjira biɛlibu, a ti vari la o bina.? To ti nim' nya ti dini,ban kpalim niŋmi hankali ka yihimi tab' yɛla ni. Naa Bimbiɛɣu Naa Bimbiɛɣu's yumaŋli ndaa booni Naa Jiŋli. Zuu Jiŋli n-daa nyɛ ayabi Naa Zanjina ( " Sakuŋ mini Sabalnim paɣbiɛɣu bia" " Gunguma tiɣisi yiliya kun baŋ kpema" " Na'biɛɣu mali kuli kun zaŋ buɣuli" When your grandfather, Naa Andani Siɣili " Zaŋ gumaŋ Siɣili " " Chi biela Zaŋ gu maŋa" " Bil bil ni Nam polo, polo kun Nam yoli"). O ni daa zaŋ o nuu dihi buɣa tiŋa ka che Gbewaa nam gbana sɔŋ, be dabisili daa gbaaya ni bi nyuhi o kom. O gbaŋlana n-daa nyɛ Tɔŋlan Yamusah. Tɔŋlan Yamusah daa nyɛla do ʒee do viɛliga ŋun daa ŋmani ayaba doo zuu jiŋli . O daa nyɛla do so a ni nyɛn nya ka zuhi bi gbai o.He and the word ugly were synonymous, if not siblings. This is what earned him the name Naa Bimbiɛɣu.On the occasion of the funeral rites of Naa Andani Siɣili, the napaɣaba used Zuu Jiŋli as an amusement,whenever they felt boredom. They'll call him into the palace, adorn him with the Gbewaa regalia and sang songs for him to dance, while they made fun of him. they'd often tease him, saying " So an ugly nabia like you will also like to occupy the Gbewaa skin" if that ever happens, what will be your name? Naa Bimbiɛɣu? They'll then burst into laughter. This they did to him every Friday.One day, Zuu Jiŋli complained to one of the elders and the elder advised him. So on the next Friday, the Napaɣaba sent for Zuu jiŋli and got him dressed up as usual. And the singing commenced. Zuu Jiŋli danced and danced. He danced towards the door and when he was two steps to the door, he ran out with the Gbewaa regalia. As soon as the Akarima saw him, the big drum was beaten, Namo-Naa followed it with the Gingaani. When Yani-Kpamba heard this strange occurrence, they all rushed to the palace, only to see your grandfather Naa Bimbiɛɣu " Bimbiɛɣu yi polo ku lan sɔɣi" They saw him sitting with the Gbewaa regalia. So each elder took his place near Naa Bimbiɛɣu, as they'd do with a Yaa-Naa. When Zuu Yaamusah drew near, Naa Bimbiɛɣu ordered him to sit further away from him. And he gladly obeyed. This is how your grandfather, Zuu Jiŋli ascended the Gbewaa skin of Dagbon and became ; Gbewaa Zuu Siɣiri ni tɔbu Zuu Gbuɣinli. When Tɔŋ became vacant, he enskinned Zuu Yaamusah as Tɔŋlana. " Bimbiɛɣu yi polo ku lan sɔɣu" " Shiri kom kun suɣuri nolini". Hakainde Hichilema Hakainde Hichilema (doɣam dabisili: 4 June 1962) nyɛla Zambia bilichina ŋun lahi n-nyɛ daabia ni siyaasa nira. Ŋuni n-nyɛ Zambia nim tiŋgbaŋ zuɣulana ŋun n-di yuuni 2021 piibu-piibu din niŋ Zambia tiŋgbani maa. O bɔ' nam maa yuuni 2006, 2008, 2011, 2015 ni 2016 ka naan yi pati nyɛ nasara yuuni 2021 piibu-piibu maa ni maa. Mɔɣu Nyɔbu Bo n-lee nyɛ mɔɣu nyɔbu? Mɔɣu nyɔbu nyɛla niŋ buɣim n-dabi mɔkariwaa ka di di m-pihi za wuliwuli ka che tiŋgbani nɛli. Vihigu wuhiya ni kurimbunni ha, mɔɣu nyɔbu daa be di ko ka chɛ pumpɔŋɔ mɔɣu nyɔbu. Di guri ti ka chari bin vuri wɔɣ'ri nɔnsi ni ban pahi. Di lahi guriti ka chari korinsi puzuri saɣimbu. Laɣakpahara Laɣakpahara / laɣikpahira (cowries) Kamonaa mini Kambonnaa Kamonaa beni mi ka che Kambon’ naa. Kambon’ naa nyɛla Kambonsi ban ʒi Dagbaŋ tiŋ' shɛli naa. Amaa Kamonaa ŋun nyɛla Dagbamba taada shɛli tini dee Kambonsi sani ka di nyɛ nam ka ti dira. Dagbaŋ kali soli zuɣu, Kamonaa m-be Kambonsi na' shɛŋa din yoli pahi Sapahin' nama puuni tooni. Sapashin' nama maa shɛŋa n-nyɛ Kamona’ kpɛma, Adu, Chirifo, Buadu, Achiri, Damanckuŋ, Sanchi, Gangu, ni din kam pahi. Vihigu wuhiya ni Chirifo, Buadu, Achiri mini di balibu ŋɔ din daa pun beni mi ka Kamonaa bee Kamona’ kpɛma ti kpe Dagbɔŋ na. Kpamba wuhiya ni din ti li yaa maa nyɛla sapashin' bila so n-daa di Kamonaa yili maa ka mali yaa pam ka di zuɣu che ka di nyɛ dariza ka lɛbigi be naa. Lala zuɣu Kamonaa maa n-lahi nyɛ Kamona’ kpɛma maa.Dimbɔŋɔ wuhiya ni pa Kamonaa n-daŋ gɔbi chinchini sapashin' nama polo. Sapashini nama ŋɔ malila di ni pili Dagbaŋ saha shɛli.Di nama ŋɔ zaa nyɛla na' shɛba ban mali bi tuma ni nyɛ shɛli ni beni ʒiini luɣushɛli nayili zɔŋ ni. Saha yi sahi ti ti pani kahigi li dahinshɛli. Naa Zoligu Naa Zoligu nyɛla Yaana kura la puuni yino ŋun pahiri anu. O dila nam maa yuuni 1469 hali ni yuuni 1486. Naa Dariʒiɛɣu Naa Dariʒiɛɣu nyɛla Yaan Na' kura la puuni yino ŋun pahiri pia. O dila nam maa yuuni 1543 hali ni yuuni 1554. Asafihili: Su'tili bee Ko'saligu A pun tiɣisi a maŋa? Di niŋ zinchili, tahimi a maŋ' na. Su'tili n-bɔŋɔ Malfa ko'saligu n-bɔŋɔ Piimi a ni bɔri shɛli ka zaŋ a binbɔra na. Saha na biɛni. SU'TILI A yɛn bola; Nyin' dee yi che ka binbɔra ŋɔ paai ma, yuŋ ŋɔ, bɛ kuli yɛn nyɛla a luɣilikam suhi dai-dai ka a pihiri bahira. Di salima nyɛla "Mani n kpa mini o paɣa bi' di mali ma.ŋme maŋ bi kumda". Di bi to. Alaha biɛri! ~~MALFA KO'SALGU~~ Di binbɔra n-nyɛ; N yi kpiɛhi binbɔra ŋɔ nuuni, malfa noli kam din tiri a, mɔɣili n-kuli yɛn chee di noli maani. Di salima n-nyɛ " Nya kum ka da.ŋun kpa o yɛlli n-nyari o yɛlli. A yi mali bɔhigu, nyin guhimi ka Mba Gunu pini ma naai. N je ni pliŋ ŋmaama. Shinkafa Shinkafa nyɛla mochi din niŋdi baani. Kalinli Kalinli (namba): Bachikɔba Bachikɔba nyɛla bachi bɛilima ŋan laɣimdi taba n-namdi bachinima, yɛltɔɣ' ŋmaa bee yɛltɔɣa muni. Dagbani malila bachikɔba buyi; kɔnsɔnatinima mini vaawulinima. Kɔnsɔnatinima nyɛla bachikɔb' shɛŋa din bɔlibu puuni nira nangban' puuni yaɣa ni tumdi tuma. Dagbani malila kɔnsɔnatinima nyɛla pishi ni ayɔpɔin. Lala pishi ni ayɔpɔin ŋɔ gba nyɛla din pu buyi; kɔnsɔnati'gansi mini kɔnsɔnati'jɛba. Kɔnsonanti'gansi ŋɔ nyɛla pishi ni ayɔbu ka zaɣ' jɛba ŋɔ mi nyɛ dibaayɔbu. Kɔnsonatinima shɛhira b ch d f g gb ŋ ŋm h ɣ j k l m n ny p kp t s r sh v w y z ʒ Kɔnsonati Gansi b d f ŋ ɣ g h j k l m n p r s t v w y z ʒ Kɔnsonati Jɛba gb ch sh ŋm kp ny Vaawulinima nyɛla bachikɔb' shɛŋa din pahiri kɔnsonantinima zuɣu ka di namdi bachinima. Vaawuli bolibu puuni pɔhim yirimina di yubu. Dagbani malila Vaawulinima anii m-mali tumdi tuma sabbu puuni. Dini n-nyɛ; a, e, ɛ, i, o, ɔ, u, + Pubu:Kalinli Kalinli (numerals) Kɔbiga Kɔbiga (100): Ayi Ayi (2): Ata Ata (3): Anahi Anahi (4): Anahi nyɛla kalinli Dangbanli ni. Ayi kaani binyara Dagbanli ni hali ti paagi ata, anahi n-nyɛ din pahira. Nira yi yɛn pirigi kalinli din nyɛ anahi nti niriba ayi bɛ zaa yɛn deela dibaa ayi yi. Anu Anu (5): Anu nyɛla kalinli din pahiri anahi zuɣu dagbanli ni. Anu nyɛla kalinli din be anahi ni ayobu sunsuuni Ayɔbu Ayɔbu (6): Ayɔpɔin Ayɔpɔin (7): Anii Anii (8): Anii nyɛla kalinli kani na ka tiri awɔi. Di bela apɔin mini awɔi sunsuuni. Awɔi Awɔi (9): nyɛla kalinli din be anii mini pia sunsuuni. Pia Pia (10) Pisi Pisi (20) Tony Naden Tony Naden (Anthony Joshua Naden) Knut Olawsky Knut Olawsky Sadik Shahadu Sadik Shahadu nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so silimiin' gɔli February dabaa ayɔpɔi dali (February 7). Jimmy Wales Jimmy Wales nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so silimin goli August 7 1966 yuuni. O nyɛla American British ni computer tabibi baŋda. O nyɛla Wikipedia zuɣu lana. Bɛ daa dɔɣi o la Huntsville, Alabama, ka o daa chaŋ Randolph shikuru, o daa lahi chaŋ Auburn University mini University of Alabama n ti niŋ o degree mini masters Finance bohimbu yaɣili, n yɛlila laɣiri gbubbu mini kalibu yɛltɔɣa. O daa wuhila shikuriti di baayi ka daa che pooi ka naai o PHD n daa lee nyɛ tuma finance yaɣili. O daa ti lԑbi "Chicago futures and options firms" nima Research Director. Wales mini o taba niriba ayi daa kpa Bomis 1996 yuuni, lala beni ŋɔ daa nyɛla din sabiri washikanima ka lahi wuligiri alizama zaŋ jɛndi ninsarinsi. Wales pahila Wikimedia Foundation Board of Trustees kpamba puuni. Time nima vihigu daa che ka bɛ zaŋ o pahi vaabu puuni nim'vuɣu kobiga ban bo lɛbginsim mini sɔŋsim duniya (100 most influential people in the world) 2006 yuuni ni. Global Open Initiative Global Open Initiative Dagbani Wikimedians User Group Dagbanli Wikimedians User Group nyɛla zaŋ gama yili tuma laɣingu din tumdi tuma zaŋ chaŋ Wikimedia Tuun’ shɛŋa din soŋdi Mole Dagbanli Zuliya nima. Wikidata Wikidata Pubu:!Main category Main root category (index of categories) Naa Dimani Naa Dimani nyɛla Yaa Naa kuro Dagbaŋ. O saha ka nakɔhigu pili Dagbaŋ. Togo Togo nyɛla tiŋgbani shɛli din za di gama zuɣu. Tamale College of Education Tamali chiicha nima wumisibu shikuru ŋɔ nyɛla shikuru shɛli bɛ ni booni Tamale College Of Education la. Ka lee ŋmaali jia m- bɔli ni TACE bee TATCO. Shikuru ŋɔ nyɛla din be Tamali tingbani ni (Sagnarigu District, Northern Region, Ghana). Tuduu yaɣili palo tiŋ' zugu la ni m-bala. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni daa kpa shɛli 1958 yuuni la. Ban daa kpa shikuru ŋɔ niya daa nyɛla bɛ wumisi chichanima ban nyɛ paɣiba. A maa zuŋɔ ti ni ʒiya ŋɔ paɣiba ni dabba zaa laɣim bela shikuru ŋɔ ni bɔhindi karimba tali ŋɔ ka di bira. ‘Ora et Labora’ Tamale college of education bela Education Ridge din be Tamale,Ghana Metropolis polo. Osagyefo Dr.Kwame Nkrumah ŋun daa nyɛ Ghana zuɣulan tuuli la n daa yooli yuuni 1958, ka pii di taachi ‘ORA ET LABORA’ . Bipuɣimbihi pihiyɔbu ka bɛ daa zaŋ pili shikiru ŋɔ lala yuuni maa. Di daa nyɛla paɣaba shikuru, pɔi ka bɛ naan yi ti zaŋli leei paɣaba ni dabba shikuru yuuni 1977. Shikuru maa nyɛla din maa yɛla bei benyɛra pam din ku yɛn soŋ ka bohimbu mini wuhibu chana. Benyɛra maa shaŋa n do gbunni ŋɔ. Du gbera (Dormitory) zaŋti paɣba ni nachimba. Du duhigu Dibu duu Bɔlli paaki Salima:Nolɔɣu mini Ŋɔɣu Nolɔɣu n-daa zaya ka ŋɔɣu kana ni o ti gari, ka naan yi yɛli nolɔɣu; "N zo nolɔɣu, a ba kukɔli daa viɛli pam. Ka daɣila a gba kukɔli viɛli la lala?" Nolɔɣu ŋun yɛli o ni yɛlimaŋli n nyɛli, o kukɔli gba viɛla. Dinsaha ka ŋɔɣu yɛli o, "ka kuhimi biɛla ka n wum". Ka nolɔɣu pɔbi o nina. O ti yɛn kum la, ŋɔɣu ŋun vaana n-ti gbaagi o, n dii vaai guui. Ka tiŋ maa ni bahi doli ŋɔɣu ni bɛ gba gbaai ŋɔɣu. M ma bia, ka nolɔɣu ti yɛli ŋɔɣu "N zo ŋɔɣu, yɛli mi bahi ban doli a ŋɔ, ni ka bɛ ya noo n nyɛ a. A ni nya ka bɛ zani. Ka pa lala, bɛ ni gbaagi a. "Ŋɔɣu ti yɛn yaai o noli ni o yɛli lala, nolɔɣu ŋun pibiri luna. N dii guui ti zani ha. Ka ŋɔɣu vuhi fuuu, ka yɛli, " Naawuni nari nangbani shɛli din di tu ni di fo, ka di zaɣisi ka yɛli yɛltɔɣa". Nolɔɣu ŋun gba zani ha ka yɛli, "Naawuni nari nimbihi shɛŋa din di tu ni di nee, ka di zaɣisi ka pɔbi". So fobu min mali alibarika n gari o yɛltɔɣa. Biɛhigu shɛli min beni ka shinigu m maani li. A yi yɛli yɛltɔɣa lala saha, biɛhigu ni saɣim. Yɛlli yi ti kani na ka di tu ni a neei a nina yuli nya yɛlimaŋli, ka a zaɣisi ka pɔbi a nina niŋli, yɛlli maa ti diri a mi. Pubu:Lahabaya zaa Nigeria Nigeria nyɛla maŋ'sulinsi tiŋgbani din be Africa. South Africa South Africa Saɣisigu: Baŋmi bɛbu E-Class M mabia, zomi dabiɛm Che ka sala biɛhigu wuhi a yɛm Teemi ni bia yi ʒinimi pɔi ka ti naan yi gbam ka chaŋ. Ka ti kurigi dihi jaangbee pɔi ka naan yi labi ʒini yiŋa. Amaa nyɛvulilana yɛla m-bala Nina bela tooni N-nyari din kanna Pa din garita. Bi tuɣirila gbarigu ni o nya din garita ka din kanna. M mabia, lihimi a tooni, Ka Che a nyaaŋa mini a luɣa ni lihibu. Sɔhila gariya ni di yɛlimuɣisira Tammi di yɛla. Zuŋɔ paana ni di yɛlimuɣisira Nyaŋmi li. Biɛɣuni be soli ni di yɛla Lomi shɛlɔra gu li. Sɔhila nyɛla zuŋɔ saɣiri Ka di milinsi yɛn sɔŋ ti ka ti nyaŋ zuŋɔ. Zuŋɔ nyɛla lahibal' palli Din pili ka na bi naai. Ka biɛɣuni mi nyɛ bɔhigu. M mabia, yimi a biɛr' kurili ni Ka deei zuŋɔ dabsili ŋɔ fukumsi n-su Ka gu ka taɣi biɛɣuni. Gamo yi niŋ Yɛla ata m-beni. Yɛl' yini buɣisiri daadam Ka shɛli saɣindi daadam Ka dini la mi kpaŋsiri daadam. A ni daa nyɛ bia, Pɛnsili ka a daa mali sabira. Amaa zuŋɔ pɛn ka a sabira Dama bilim ni chiriŋ kpihinda Ninkurilim ni chiriŋ bi kpihinda. Teemi ni sala ku be o ko Ninvuɣ' yino mi ku nyɛ zuliya Deemi biɛla niŋ a nangban' biɛɣu ni mi pala turi. Takahizabira kam daa di takahi. M mabia, m bɔri yuɣu bi pihiri yuɣu Shɛhiragbana bi diri fali. Pololi du tia O chomda n-kani. Malimi so Ka so sa mali a. Diribarilim yi di kani Sokam puli naan pali. A ko maa, Ka di pahi a bɔ? Pubu:Salima Salima: traditional Dagbani stories, tales, legends Zoli Zoli nyela tingbani yaɣ' shɛli din du zuɣusaa. Malawi Saŋmariga Saŋmariga nyɛla binnamdili shɛli din be sagbana ni n-neeri buɣim bee firila. Buku Buku nyɛla binshɛli din mali gbana ka sabbu be di ni ka nira ni tooi karim li. Buku nyɛla karimbanima ni mali shɛli lɛri bihi baŋsim.Di lahi nyɛla bihi ni bɔhindi baŋsim sham. Buku mali balibu balibu pam. Di mali zaɣ bihi ni zaɣ kara, din timsa ni din bi timsa. = Balibu == Ti mali buku n sabira ka karinda Ti lahi nyɛri baŋsim buku ni Di sɔŊdi ti ka ti gbihira https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/book Synergy Star International School Jiŋli Jiŋli nyɛla luɣ'shɛli Musulnima ni laɣinda jɛmdi bɛ duuma Naawuni. A yi kpe jiŋli kam ni a ni nyɛ ka bɛ soŋ sona ka yarigili ka di tuhi viɛnyela ka be booni li safu nima. Alikuraani nima n-ti tabili litaafi nima be jiŋli ni ka musulinima karindi li. A yi lahi kpe jiŋli ni a ni nyɛ me meei bee ka bɛ zaŋ tani bee taab n pirigi paɣaba jama polo ka che dabba gba polo. Afanima toondana (Limam) n zaani tooni n maliba jamdi Naawuni bee n puhiri jiŋli. Jiŋ puhiriba bee Jiŋ meriba yi meri jiŋli, bɛ ziligiri la (lɔɣisirila ) di luɣishɛli bɛ nina ni kpari ka bɛ jamdi bɛ duuma Naawuni. Bɛ booni lala lolɔɣisibu ŋɔ shee jiŋ zuɣu. Bɛ yi me jiŋa pam ti naara bɛ meri la bin waɣinli zaɣi choo n tam Jiŋ zuɣu ŋɔ shee ka pii yuli boli li ni "manaara". Manaara ŋɔ naabu shee,bɛ lahi meri gɔli mini saŋmariga n tamdi di zuɣu. Di zooya pam ka niri yi be haliya a ni tooi nyɛ jiŋli manaara ka baŋ jiŋli ni be luɣisheli polo. Kali niɛma Kali niɛma mali zaashee tibisili pam ti Dagbaŋ . Kali niɛma teeri ti la yɛlikura, ka pahiri Dagbaŋ jilima, ka wuhiri Dunia nim' Dagbamba vurili, ni bɛ ni nyɛ shɛba. Dagbaŋ, hali ni zuŋɔ ni biɛɣuni, sitira yɛrila yɛltɔɣa, ka wuhiri sokam o zaashee biɛhigu puuni. Binŋmaa Binŋmaa nyɛla yensichi din mali bɔɣiri. Ka di bɔɣiri maa waɣi saɣisi ŋun yali maa kpunkpanguhi. Ka di waɣilim paai gbali pina ni. Di binsuriti bela di tooni. Ka di nyingoli ni kuhi viɛnyɛla. So yi ye binŋmaa ka di waɣi paai o dina, tɔ bɛ baŋya ni ka o binŋmaa bala. Ti yari "Kpaakuto" m pari binŋmaa zuɣu. Ka lahi yari "Yebili" m pari di zuɣu. Dagbaŋ binŋmaa daa nyɛla nabihi binyɛra. Amaa zuŋɔ, ŋun mali yiko dini n nyɛli. Binŋmaa ka Dagbamba mali diɛmdi diɛma ti churi puhibu ni, ti kuya malibu ni, n ti pahi ti deen' nim kaaibu. Kparigu Gbaɣino Kurigu Zupiligu Naa Gungɔbili Naa Gungɔbili daa nyɛla Dagbaŋ Yaan Naa ŋun daa di Yani o biɛli Naa Zokuli, "Salima ŋandaa" nyaaŋa. Kanvuli tindana n daa dɔɣi o bia ka o yuli booni Anishɛda. Anishɛda maa ka bɛ daa gbaai m-balim Kakpaɣu tindana ni o wumsi o, ka o wumsi o n-wumsi je, wumsi je maa zuɣu daa che ka bɛ yɛli ni ŋun yɛla saɣi o. Bɛ daa zaŋli mi ti o yuli booni o Asaɣiya bee Saɣisije. Naa Luro (Sampimo Nayuɣiba Tindaan paɣa'bia) n-daa dɔɣi Naa Gungɔbili. Naa Gungɔbili n-daa pahiri Dagbaŋ Na' nima pia ni anu n-ʒini Yɔɣu gbana zuɣu. Pɔi ka O di Yɔɣu tolanani, o daa dirila tiŋ' yuli booni Yamo-kariga ka di be Kariga piibu-piibu yaɣili. Yamo kariga maa ka o daa dira ka lahabali ti chaŋ n-ti to o dahinshɛli ni o biɛli Naa Zokuli zaŋ o nuhi dihi buɣatiŋa. buɣat buɣat i a.a Tli weee -N OaK undoni n-d aatimtumo kaot ig arigiNaaGungɔbiliYɔɣunilutiŋ' shɛm. Galiwee Naa Kundoo nid aanyɛ laŋ unma libu Pip amkala hin Yɛyɔ ɣuNab ian-di riGaliwee. Galiwee-Naa Kundoni yuli daa wuligi gili Dagbaŋ bɔba ni yaɣa zaŋ chaŋ o daa rizichi polo, ka niriba daa tiri otiri o-jilima Pam. Naa Zokuli ni daa siɣi o k pimba,Galiwee-Naa Kundoni da yimi na. Naa Yab' Tolin Naa Bukali Wunyuɣuri Naa, Nadima, Zanduu tobu laan kpem bia, Zanduu kpandaalana, Tobu nudirigulana bi su bia balim timda Naa, Kuli titaa tia ku jiɣi wori daboɣulana, gbuluɣu dapala kun jiɣi wori daboɣulana, wundabili gbalili kun bili mori daboɣulana. Chɔɣu Naa Mahami Gurugu yoɣiʒiya Naa tandum Naa, Tishiɣu ŋunyuɣiri Naa, Nyaanshaɣu yilikpaŋ Naa, kalipohim koriyoɣu Naa, Chɔɣu Naa Asansabiliga zuu, Asansabiliga mini yuŋ daa ŋmeri nangbankpeeni yuŋ ni ŋunin sabagi garo Asansabiliga ni ŋun sabigi gari yuŋ, ka Asansabiliga daa yɛli ni yɛli ni mani sabigi gara maa mani n sabigi hali ka n dulim ti sabigi, kan n Nam sabigi, ka n paɣaba sabigi, Kahinkoɣu kpuɣu maligu bia n duɣi sabilim n lan doɣi sabilim n lan doɣim n maan pahili ka Naa siɣili yili tuŋ maa maai sabigi tim tim tim, ŋma Naa. Nantɔŋ Sahandan Salifu Goonje Bataŋ Naa zuu, Nusomli zuu, Kparigu zuu, Yaanshaɣu Naa zuu, Kparigu Naa zuu, Zabʒirigu zuu,Baŋli Naa zuu, Naa Andani Siɣili Nachima, Naanton Naa, Blema "sudirigu bi nyɛ kuɣuli pororiti naɣima naɣima Yaantitaa, O yab' n nyɛ Naanton Naa Tiku "zuɣusuŋlan yelili di gubiri maana, Nusomli, Duɣubili ʒeri ni poo Sheba daboɣulan zuu Naantɔŋ Naa Bawa Banyoliyɛligu Naantɔŋ Naa Bawa Banyoliyɛligu Kparigu Naa, Vubigu Naa, Bataŋ Naa Nusobili Naa, Baŋli Naa, O siɣila O Yab' Naanton Naa Musah. "wobiri laɣim kobiga ku daa zoli O ba daa bi di Naantoŋ ka O daa di kparigu nam n kpalim Kparigu N siɣi O Yab' Naantoŋ Naa Mahimi Yiŋdoo "Yiŋ doo ku kaɣili ŋmaansi, Balo Naa nyɛla ŋmaangula, kumlan nyɛla ŋmaan gula, Kpatihi Naa ŋmaan gula" O ba daa bi di Naantoŋ ka daa ʒini kparigu gbaŋ zuɣu n kpalim Kparigu N siɣi Yab' Naantoŋ Naa Tiku O ba daa bi di Naantoŋ ka O daa ʒini Kparigu gbaŋ zuɣu n kpalim Kparigu. N siɣi O Yab' Naantoŋ Naa Yirifa "gurimanchuɣu turi gingalŋ tapaɣamoɣu bozuɣu ka O turi gingaliŋ ni O nangbaniŋmaliŋ?, machela doori waayo ku dooi gingaliŋ" O ba daa bi di Naantoŋ ka O daa ʒini kparigu zuɣu n kpalim Kparigu N siɣi O Yab' Naantoŋ Naa Yisaa "fɔŋ paɣabia, bia ŋun ka n je kuliga chendi, bia ŋun ka ma n je darini chendi" O ba daa bi di Naantoŋ ka O daa ʒini kparigu gbaŋ n kpalim kparigu Kulashenim je Naa ka Naa  gbubi b,  bi ni ti bori  Naa ka Naa lan kani Wikipedia:Interface administrators We currently don't have local interface admins here, that means we will always need to rely on stewards or global admins to enable extensions and edit JS, CSS, and JSON pages. - () 10:17, 26 Silimin gɔli August 2021 (GMT) Strong support One of the most technically knowledgable users on the Dagbani Wikipedia. () 11:10, 26 Silimin gɔli August 2021 (GMT) Strong support Very necessary for the community. () 00:04, 3 Silimin gɔli September 2021 (GMT) Strong support This will greatly impact positively on the community () 15:30, 3 Silimin gɔli December 2021 (GMT) Bachigahinda din be Dagbanli Kur'aani puuni Bachigahinda din be Dagbanli Kur'aani puuni: Wikipedia:Pumpɔŋɔ na yɛla Welcome to the Dagbani Wikipedia's current events page! Dagbani wikimedia nima nyɛla ban lebigiri Wikimedia nima sochibisi din dalim di sodoligu zuɣu yɛli gbahira ni di zalisi yuuni 2018 - 20 puuni. Dariga ŋan doli n kpɛri din ni n boŋɔ https://meta.wikimedia.org/wiki/Strategy/Wikimedia_movement/2018-20/Recommendations/Movement_Strategy_Principles Naa Yab'Yɛlzolilan Mmoro Salima Naɣilɔɣu Naa, Zulandi Naa, Maligu Naa, Yelim Naa, Gungona Naa, Zobaɣisi Naa, Tuuzabili Naa, nye ʒim yɛli ni woligu paɣabia, kum pooi diri dari paɣabia, Jenkoni paɣabia, Naa bori la ŋun malinda O je ŋun saɣimda, Naa Yab'Gulkpɛ Naa Ablai Salima Gbewaa yaba, Sigri ni tɔbu yaba, Tulɛbi, Gukpeɣʋ nim daa yɛliya ni doo Ku paana, bɛ daa ti yɛn n baŋ la ka doo ziini tulɛbi gbana zuɣʋ. Nyili baɣilinga laan yɛliya ni o ku malima, n sim ni malima Doo kuliya ka o yuli kuborigi. Naa Piriba Kpatu Naa Fatima Demo Naa Gbewaa paɣakpaŋ Bidisoɣiriyɛla, ŋmantuna yɛrigu, ŋun piriti muɣuri kperi dooni buntaan barigu, chɛ wuntaŋ gobu gori tusua ka yɛli ni tusua gobu malisi malimali, O yɛn chaŋ dari ni ka Nam zaɣisi, O yɛn chaŋ puuni ka Nam zaɣisi, O yɛn chaŋ kuliga ka Nam zaɣisi, Piriba Gushaɣu Mantaŋ Naa Salima Naa Gbewaa paɣakpaŋ ŋmantuna yɛrigu, ŋun piriti muɣuri kperi dooni buntaan barigu, chɛ wuntaŋ gobu gori tusua ka yɛli ni tusua gobu malisi malimali, O yɛn chaŋ dari ni ka Nam zaɣisi, O yɛn chaŋ puuni ka Nam zaɣisi, O yɛn chaŋ kuliga ka Nam zaɣisi, Naa Mahanmaŋ (Naa Kulinoli) Naa Mahammaru, sokam ni mi so Naa Kulinoli la nyɛla Ndan Yaan Naa kuro. Ŋuna n-daa nyɛ o ba Naa Alai Bla bee Naa Ŋmarigɔŋ zuu. Kulinoli din viɛla ni laɣim yɔɣu nyuriba, Woriwubigu paɣabia, niri ŋun yaaŋa bi yelimma O ku kpabi Mankaana, Jerigu yɛli zaa yuwa zaa yen Juwa ka a niŋ bo, O daa siɣi la O Yab' Naa Luro zuu Tituɣuri O daa ʒini la Salaagbaŋ kpalim Salaa Namni ka Zanjina wulimili ʒini salaagbaŋ n'kpalim Salaa Namni N siɣi O Yab' Naa Zoligu zuu Zɔŋ O daa ʒini la Salaagbaŋ kpalim Salaa Namni ka Zanjina wulimili ʒini salaagbaŋ n'kpalim Salaa Namni N siɣi O Yab' Naa Zɔŋ zuu Dariʒiɛɣu O daa ʒini la Salaagbaŋ kpalim Salaa Namni ka Zanjina wulimili ʒini salaagbaŋ n'kpalim Salaa Namni N siɣi O Yab' Naa Luro zuu Tituɣuri O daa ʒini la Salaagbaŋ kpalim Salaa Namni ka Zanjina wulimili ʒini salaagbaŋ n'kpalim Salaa Namni N siɣi O Yab' Naa Naa Aburu O daa ʒini la Salaagbaŋ kpalim Salaa Namni ka Zanjina wulimili ʒini salaagbaŋ n'kpalim Salaa Namni O ma niŋ gbanzaluŋ Naa Lamihi O ma yuli ku boli laa mihi naɣila Gbanzaliŋ Abdulai Mahamadu Abdulai Mahamadu nyɛla Miɛŋ-lana. O daa ʒinila o ba gbaŋ saha shɛli Naawuni ni daa bɔhi Yaa Naa Mahamudu Abdulai IV zuɣu, ka daa lɛbi Boliŋ-lana. O yuum-piya ni anahi ni ka o daa ʒini gbaŋ maa. O nyɛla bidib' tuuli o ba bihi ni. Bɛ daa dihi o la lala nam ŋɔ Alahari dali silimin goli March dabaata dali, yuuni 2019 (Sunday March 3, 2019). Yaa Naa n-daa nyɛ ŋun daa yɛli o kparigu ŋɔ Gbewaa yili. O daa chani la SDA Primary shikuru din be Tamale saha shɛli Naawuni ni daa bɔhi o ba zuɣu. Saha ŋɔ Miɛŋlana malila paɣaba anahi ni bihi pia ni ayi. O nyɛla Yaan-Naa Mahamadu IV bi'kpɛma. Yuuni 1974 ka bɛ dɔɣi o, ka o daa chaŋ SDA primary school din be Tamale. Yuun'pia ni anahi ni ka o lɛbi Boliŋ-lana bɛ ni daa zaŋ o ba sɔɣi katini duu. O ba n-daa nyɛ Yaan-Naa Mahamadu Abdulai IV. Bɛ daa dɔɣi o la silimiin-goli March, 1949 yuuni n-ti Naa Abdulai III (ŋmarigɔŋ). Naa Mahamadu daa chaŋla Gbewaa Secondary School din pa nyɛ Tamale Senior High School saha ŋɔ, o daa bela kariŋ zɔŋ duri ayi (SSS 2) ka o ba kpi. Naa Abdulai Mahamadu ba daa lɛbila o ba Naa Abdulai lll Gbaŋ-lana nti Dagbaŋ yuuni 1967. Yaan-Naa Mahamadu Abdulai IV daa ʒini la Yani gbana zuɣu silimiin-goli September biɛɣu pia ni ata, yuuni 1969. O nyɛla Ndan Yaa Naa ŋun pahiri pihita ni anu Dagbaŋ bɛ ni daa zaŋ o kpehi Katini duu n yina. Taarihi wuhiya, ni o daa nyɛla Na so ŋun bɔri suhudoo, ka lahi nyɛ suɣulo-lana. O Nam salima n-nyɛ: "kuli noli din vɛila, ni laɣim nyuriba" "Daripaɣ'bi' mankaanu" "ŋun yaaŋa yɛlimma ku kpabi Mankaanu" "Chi ku bi ka lahi niŋ wurugu" "Buɣim datei baɣa ni gɔyuunsilan' ni". O Nam dibu saha, Dagbaŋ daa niŋ abaraka ni taɣiri suŋ o tuuli yuma anu nam ni. O daa nyɛla Council of State puuni yino silimiin-goli September yuuni 1969 Ghana. Di nyaaŋa o daa lɛbi Nanima jinaduu zuɣulana Tudu yaɣili ( President of Northern Regional House of Chiefs) silimiin-goli May, yuuni 1970. Taarihi wuhiya, ni di daa ŋmanila din diɛma ka o dimnima yiɣisi zani ni bɛ yihi o Nam ni, n ŋmari gbana n-tiri Gɔbnanti ni o yihi o. Bɛla bɛla ka nyaan yibo mini noli naabu kpaŋsi. Silimiin-goli April biɛɣu pishi ni ata dali, yuuni 1974, ka lahabali wuligi gili Dagbaŋ zaa ni bi yihi Yaan-Naa Mahamadu Abdulai IV Nam ni ka di pala kali soli zuɣu, amaa Acheampong Gɔmnanti yaa. Silimiin-goli October biɛɣu pia ni anu dali, yuuni 1988, ka kom bori, Naa Mahamadu Abdulai IV daa zaŋ o nuu dihi buɣatiŋa. Silimiin-goli October biɛɣu pia ni ayopɔin dali yuuni 1988 ka bɛ daa simsi o Katini. Bɛ daa maali la o ba kuli silimiin-goli December biɛɣu pia ni anahi hali ti gbaai Silimiin-goli December biɛɣu pihita ayi ka yuuni 2018. Naa Mahamadu Abdulai IV daa mali la paɣiba pia ni anu. Bɛ yuya n-nyɛ; Yaan-Naa Mahamadu Abdulai IV daa ŋmaligi mi ka che bihi pia ni anahi. Bɛ yuya n-doya ŋɔ; Bɛ daa dihi o mi Miɛŋlana silimin goli March dabaata yuuni 2019. Ka di nyɛla Naa Gariba II n-dihi o li. Miɛŋlan' Mahamaru Abdulai daa niŋ la haʒi yuuni 2019. Bɛ daa kulimina ka Covid-19 doro maa yiɣisi. Miɛŋ nanima ban di Yɛni zaŋ gbaai 1938 hali ni zuŋɔ n-nyɛ: " Nantoo che biɛm ka muha gari kɔbiga", "balim balim, kɔligu ku chei yom", "Ninvuɣ'yino ku bahi mɔni", "Ninvuɣ'yino mi ku pa tantani" "Kambɔŋ dapuli zaɣisi kambɔŋ ʒibu, ka dabala ʒiri kambɔŋ bɔbili", "Gbungburima laɣim kɔbiga ku luhi ŋandaa", "Tiyɔɣu galim ʒiɛrigu, ʒiɛrigu biɛm zuɣu" "Pakurugu bia", "Tampima dundɔŋ ku zo saa", "Zahim taala kuliga, ka chinchɛnsi wolim je", "o daa zaŋla o mayili m-puhiri jiŋli, ka naanyi zaŋ o ba yili n-di Nam" "Zagbaŋ Sanatu bia", "Ʒiri doori baŋa, yɛlimaŋli lan' bini ", "Jɛrigu yɛli ni di yɛn niŋ, di yɛn niŋ ka nyin kpe ya?" "Zambalan' dim kurugu, ka o nyina kabi niŋ kurugu ni", "Suɣulo bin din gbamda ku kpalim soli", "Kom dirila Saalan bia", "Satim mi ku nyuui kuliga", "Piɛri kɔbiga siɣiri kuliga, ka yu'bil kari kari na n-ti deei nasara". "Saa paɣa bia - Alizini", "Bɛ daa yi boli o tiŋa, o saɣirila saa zuɣu, ka bɛ ti boli o saa zuɣu ka o saɣi tiŋa" "Ninsalinim di bɔri Naawuni nyabu, bɛ mi kutooi" "kuli noli din vɛila, ni laɣim nyuriba" "Daripaɣ'bi' mankaanu" "ŋun yaaŋa yɛlimma ku kpabi Mankaanu " "Chi ku bi ka lahi niŋ wurugu " " Buɣim datei baɣa ni goyuunsilan ni" " Binchɛra so gali". Shɛli di kani n-diri Naa. Amaa o saha n daa paai. Naawuni malimi tiŋ' ka Naa dɔni. Naa Abdulai Mahamadu daa kpila Alaaba, Silimiin-goli August biɛɣu pia ni ayopɔin, yuuni 2022. Korle-Bu Ashibiti din be Ankara din daa niŋ ka o nyɛ yuun pihinu ni ayi ka la. Ka bɛ daa zaŋ o kuna n-ti sɔɣi Saambu dindali maa yuŋ. Bɛ daa ʒilila Naa Abdulai Mahamadu gbaŋ Alizumma, silimiin-goli August biɛɣu pishi ni ayɔbu, yuuni 2022. O bi kpɛma n-nyɛ Alaasan Abdulai. ŊunI daa ʒini O ba gbaŋ Saambu tiŋgbanni. Abdulai Yakubu Andani Naa Abdulai Yakubu Andani n-nyɛ Savulugulana. O daa ʒini la o ba gbaŋ ka daa boli o yuli Kampakuya Naa. Yushaw Hussein (Fuzak) Alhaji Yushaw Hussein, sokam ni mi so Alhaji Fuzak nyɛla laɣiri karachi daabia ŋun daa ʒi 'Stock Exchange' n kpɛna Dagbaŋ. Saha ŋɔ, o zala o gama zuɣu n-tumdi o pala Kontraji tuma nima. Lɛm paati ni ka o be. O daa pili la o tuuli Shikuru Baŋsim bɔbu la Dakpema Primary School. O ni daa naai, Vitting Junior Secondary Shikuru, sokam ni pa mi shɛli Vitting Senior High School maa ka o daa chaŋ ti tuɣi o baŋsim. O nyɛla Kontraji biŋ ŋun yaɣili nyɛ pala malibu. Wikipedia:Introduction Welcome to the Dagbani Wikipedia, officially launched on June 30, 2021! Dagbani is a Gur language spoken by the Dagomba people in cities such as Tamale and Yendi in northern Ghana. At the Dagbani Wikipedia, we are an open, friendly, inclusive, and welcoming educational online community. Here, not only the Dagomba people, but also anyone from around the world interested in African cultures and languages, can share their knowledge with the world. If you want to start new articles, be sure to: You can copy this code to start a new article. You can use dictionaries such as Tony Naden's "Dagbani dictionary" (2014) to check for spelling and usage. If the entries in Naden (2014) are incorrect, you can make a note of it and put the correct one on Wikipedia instead. Knut Olawsky's Dagbani grammar book and 's lists of Dagbani plant and animal names are also very useful. We do not have complex rules or bureaucracies here at the Dagbani Wikipedia, and we like to follow the : We also have a few tips: For questions and comments, you can leave a message at . Thank you and happy editing! We hope you decide to stay and help share free knowledge for all of humanity. Yɛlitɔɣitaɣimalisi: Yum ma ka n na ne Yum Ma Ka N Na Ne Wuhimi ma yurilim Che ka m baŋ ni a yuri ma Di che ka n kalinsi nyaaŋa Ka a naan wuhi ma yurilim Wuhimi ma nirilim Di che ka m bɔɣili lɔɣibu dali Ka a nirilim ni mani Naan yi polo Dihimi ma Di che ka n-ti di n saɣim n-tiɣi Ka a zaŋ dihi n ku'tiriba N daadua dali Sɔŋmi ma Di che ka a sɔŋsim ni mani zaa ti kuli nyɛla Tandi daai pa n zuɣu N yi ti kuli n yilibil' ni Chɛli ma ninkuunsi N chɛ ma gutulunsi Ka chɛ ma furimiinsi N-tɔm chɛ ma anyiinsi Yum ma Dihimi ma Sɔŋmi ma Ka n-na ne Mma Pakurugu Mma pakurugu Pakurugu nyɛla ŋun be ti ʒilɛli puuni Bia zuɣu yaara, Ban zaŋ meei yil' shɛli pakurugu Bɛ na ʒin zaŋ yɛla meei dokurugu Ka naɣila Pakurugu Bɛ yɛli ni bɛ zɔmi n-ti gbaai ŋuni? Ka o nyina ti kuui Wikipedia:AutoWikiBrowser/Typos Wikipedia:AutoWikiBrowser/CheckPageJSON Pubu:Dabisa created category Abu Bakr Abu Bakr Abdullah ibn Uthman Abi Quhafa (573 CE - 23 August 634 CE) daa nyɛla diɛmba n-zaŋ ti Anabi Muhammad (S.A.W.), o nyɛla ŋun gbaai o bia Aish n-zaŋ ti Anabi ka Anabi zaŋ o lee o paɣa. Abu Bakr ndaa lahi nyɛ tuuli ninvuɣi so ŋun dee Musulinsi ka ka Anabi yiŋa dundɔŋ puuni. Anabi Muhammad (S.A.W) kalinsi nyaaŋa ŋuna n-nyɛ tuuli bɛ ni pii so Musulinsi toondana, ka o be Dunia Musulinnima zaa tooni n-gbubi Musulinsi ka sokam dɔla. Niriba pam daa tooi mi o mi ni yu' shɛli din gahim, Al-Siddiq. Abu Bakr daa leela ninvuɣu Shɛba ban dee adiini Musulinsi tuuli la puuni yini ka daa sɔŋ pam ni o daariziki zaŋ chaŋ Anabi Muhammad tuma palo. O daa pahila Anabi sohibe nima bandaa miri o pam la puuni, ka daa nyɛ ŋun dɔli o niŋ hijira kuli Medina, ka daa lahi be tɔbu shɛŋa puuni zaa Anabi ni daa chaŋ, din gbaai Badr tobu ni Uhud tobu zaa. Di yi yɛn dɔli Anabi Muhammad ni daa kani yuuni 632 maa, Abu Bakr daa deela Musulinsi toondan tali n-daa lee tuuli Anabi Muhammad gbaŋlana. O ni daa nyɛ toondana saha shɛli maa, o daa tooi tuhiri nyaŋdi ninvuɣu yɔlim, zaa ni daa mi shɛli Ridda tobiri la, lala ŋɔ zuɣu ka o daa tooi kpaŋsi ka yaligi Musulinsi zalisi gili Musulin-tiŋgbana zaa din be Laribu tiŋgbani sulinsi puuni. Abu Bakr daa gbubila Musulinsi toondantali ŋɔ yuma ayi, chira ayi ni biɛɣu pia ni anahi, ka daa ti gbaai doro n-kani o barigu maa ni. Abu Bakr yuli zaɣimuni daa nyɛla Abdullah ibn Abi Quhafa ibn Amir ibn Amr ibn Ka'b ibn Sa'd ibn Taym ibn Murrah ibn Ka'b ibn Lu'ayy ibn Ghalib ibn Fihr. Laribu zinli zuɣu "Abd Allah" gbunni nyɛla "Naawuni dabili". tuuli yu' bɔlisi puuni  zaɣiyini din daa niŋ ka o deei Musulisi n-daa nyɛ Ateeq, ka di gbuuni nyɛ "Ŋun tiligi". Ka Anabi gba daa lahi kpaŋsi lala yuli ŋɔ din daa niŋ ka o daa yɛli ni Abu Bakr nyɛla "Ateeq". Anabi Muhammad (S.A.W) daa lahi booni o la Al-Saddiq ka di gbuuni nyɛ "Yɛlimaŋ' yɛra" din daa niŋ ka Abu Bakr daa dihi o tabili o ni daa chaŋ o yuŋ chandila (Isra mini Mi'raj) ka kuna, ka niriba pam daa bi saɣi ti li ka Ali daa kpaŋsi lala yuli maa saha kam pam. O lahi nyɛla bɛ ni yɛli ni bɛ bɔli so Kurani puuni ni "ŋun pahi ayi niriba ayi zolɔŋ ni" din tiriti wuhiri yɛli shɛli din daa niŋ hijra (Anabi Madina kundi) la puuni, din daa niŋ ka o mini Anabi Muhammad sɔɣi Thawr zolɔŋ la ni, bɛ ni daa tim niriba ka bɛ yi Maka na ka daa bɔri bɛ shee la. Abu Bakr daa nyɛla bɛ ni dɔɣi so niŋ ariziki daŋ puuni din yuli booni Banu Taym, Makka tiŋgban ni, yuuni 573 CE. Bɛ zuliya maa daa yila Kuranshawa nima zuliya puuni na. O ba yuli ndaa booni Uthman Laqab Abu Quhafa, ka o ma mi yuli booni Salma bint Sakhar ka bɛ daa ti o yuli lahi booni o Laqab Umm ul-Khair. O bilim ni, o daa kuli bela o biɛhigu kamani Laribaawa bihi ni daa yi be shɛm lala saha maa m-be Bedouins ban daa booni bɛ maŋa Ahl-i-Ba'eer Ban su laakum nima), ka daa kpuri laakum nima zaashɛhi zaashɛhi pam. O yuma tuuli puuni o daa nyɛla piɛ' kpara ni bu' gula ka o yurilim ni laakum nima zuɣu daa chɛ ka bɛ pa o yupaa n-booni o "Kunya" Abu Bakr (Laakumbil' ba). Kamani bi' shɛba ban daa yi Maka ariziki zuliya puuni na, Abu Bakr daa nyɛla baŋda ka daa lahi mali baŋsim ni  zaɣa pam zaŋ kpa poetry polo. O daa yi tooi chani yuuni yuuni karimbu puuni din daa niŋdi Ukaz la, ka daa pahiri poetical symposia nima ni. O daa mali gbaabu pam ka daa lahi mali baŋsim zaŋ kpa Laribaawa zuliya nima taarihi puuni, bɛ lahibaya ni bɛ siyaasa polo. Lahibali dɔya wuhi ka dama o ni daa nyɛ bia o ba daa ʒi o mi chaŋ kaɣaba puuni, n-daa ti yɛli o ni o jam buɣa maa. O ba daa che o mi ka ŋmaligi ni o nya binkɔhi' shɛba kaa daa che Abu Bakr zali ni o kɔnko. O ni daa yɛri buɣa maa ka o ti yɛli "n duuma, m bɔrila binyari viɛlli; tim ma li." Ka buɣili maa daa kuli bi dam gba. Ka o labi taɣi buɣi' shɛli n-yɛli o "n duuma tim ma bindiri nyaɣisili. A bi nya kum mali ma pam." Ka buɣili maa kuli zaya chichi.Ka di daa nyɔni Abu Bakr nyee o ni daa bi garigi o maa zuɣu. O daa kpuɣila kuɣili, ka yɛli buɣili maa, punpɔŋɔ n gbubi la kuɣili, a yi nyɛla wuni ka ni tooi taɣi a maŋa nyin taɣima." Abu Bakr daa zaŋla kuɣili  maa labi wurim buɣili maa ka daa yi kaɣaba maa puuni. Ŋɔ maa zuɣu, di wuhirimi ka dama hali Abu Bakr daa na bi mi Musulinsi maa zaa yɔli o daa nyɛla ŋun bɛ saɣi ti buɣuli di zuɣu o daa na ʒin jɛm li. O mi daa naʒin nyu dam. Pubu:Yɛlitɔɣitaɣimalisi Poems Pubu:Asia Asia Hunan Hunan (湖南) nyɛla tiŋ' shɛli din bi baɣi kuliga ka be People's Republic of China yaɣ' shɛli din yuli booni Central China region la. Pubu:China China Mohi mini Dagbamba Kali n-nyɛli ni Dagbamba mini Mohi diɛmdi taba. Canada Canada nyɛla tiŋgbaŋ karili din be north America. Saudi Arabia Saudi Arabia nyɛla tiŋgbani karili din be Asia. Abdul Rahman Baba Abdul Rahman Baba bee sokam ni mi so Baba Rahman ŋun nyɛ Ghana bolli ŋmɛriba puuni yino. O nyɛla Chelsea bol' ŋmɛr' si bɛ ni zaŋ paŋ Reading. Nuzaa polo ka o ŋmɛra. Baba Rahman nyɛla ŋun pili o bol' ŋmɛbo Dream FC. O lahi ŋme n-ti Asante Kototo Ghana. Kusumbile Kusumbile nyɛla binshɛli ninsalinima ni mali dihitabili ni o bɛni amaa ka bi nyari o ka ma li o n pahiri kalinli ni yɛltɔɣa ni. Mohammed Haroon Mohammed Haroon (Alhaji Mohammed Haroon) nyɛla Ghana bilichin so ŋun nyɛ siyaasa nira ka daa lahi nyɛ jintora ti Chogu-Tishigu piibu-piibu yaɣili ŋɔ na din nyɛ Sagnarigu Municipality pumpoŋɔ. O lahi nyɛla karim baŋda; poi ka o che tuma, o daa nyɛla tudu yaɣili zaa karim baŋsim bomma toondana. O nyɛla ninvuɣ so bɛn doɣi silimiin-gɔli September bɛɣu pinaa ayi dali yuuni 1959, Jisonayili, Sagnarigu Municipality, Tamale. O daa dɛɛi la o shahira gbaŋ shikuru karli din bɛ nyoŋ polo kati booni li University of Cape Coast la. O daa nyɛla jintora zaŋti Chogu-Tishigu piibu-piibu yaɣili ŋɔ na din nyɛ Sagnarigu Municipality pumpoŋɔ la nti lɛm paati tudu yaɣili gɔ na. O daa kpɛla jina duu ŋɔ yuuni 1992 dini daa niŋ ka o nyɛ nasara yuuni 1992 piibu-piibu saha la. Abdul Majeed Waris Abdul Majeed Waris nyɛla Ghana bilchina. Bɛ dɔɣi o la Tamale silimin-goli September 19th yuuni 1991. O nyɛla Ghana bol' ŋmɛr' biiŋa m-be Ghana National team. O lahi ŋmɛri bɔlli n-tiri tiŋdu' shɛŋa. Abdul Majeed Waris nyɛla musulimi. O paɣa koro n daa Habiba Sinare. Kafuni Kafuni nyɛla daadam ni mali bin shɛli m mali vubiri o maŋa diyi ti niŋ ka tulim paagi o bee ka wɔligu yiri o. Di ni tooi nyɛ Mɔri, Takara, Kurugu, Gba bila bee Ti vɔri Salima:Kpatinaringa mini chuɣu Di daa yaa niŋla lala ka niŋ lala, ka Kpatindariga lo nia ni o laɣim andunia zaa yƐm n-leegi o dini. Di saha ka Kpatindariga gɔ dunia boba ni yaɣa zaa. O daa go n-kpa dunia tudu polo, saafa polo, wulimpuhili polo n-ti tabili dunia wulinluhili polo. O daa laɣim dunia yili yƐm o yaa tariga, n-zaŋ niŋ chuɣu ni. Kpatindariga daa labi yiŋa ka yeli o suhu ni, N ni zaŋ "n chuɣu maa n-tam ti' titali zuɣu!"Kpatindariga Di saha ka Kpatindariga zaŋ chuɣu maa n-yili o tooni, ka mori ni o du ti' titali. O nim mohi zaa yoli, o daa bi tooi du tia maa. O bi' kpema daa Ʒi yoma ka yƐli "M ba, a yi zaŋ chuɣu maa n-lab a nyaaŋa, di ni che ka a tooi du ti' maa ka di bi to!" Di saha ka Kpatindariga saɣi ti o bia maa yeltɔɣa. Ka daa zaŋ chuɣu maa n-labisi o nyaaŋa ka naan tooi du ti' maa. Ka o bi' maa daa bohi Kpatindariga ni bo n-lee be chuɣu maa ni. Ka Kpatindariga daa yƐli ni o zaŋla duniya zaa yƐm n-niŋ chuɣu maa ni, ka o bia maa daa bohi O Ba' ni ya ka o nya yƐm n-wuhi Kpatindariga, di yi shiri niŋ ka di nyƐla o zaŋ duniya zaa yƐm n-niŋ chuɣu maa ni ka ya polo bi' maa nya yɛm. ka Kpatindariga suhi daa yiƔisi ka o zaŋ chuɣu maa luhi tiŋ' na ka di daa n-wurim zaa. Ka o bi' maa daa yƐli o ni yƐm yaɣi nin' yino malibu. Alaafee n-nye baŋsim Dahinshɛli karimba daa yɛli o karimbihi ni bɛ paagi o bolli paaki ni na ka bɛ diɛm diɛma. Wuntaŋ na bi bii amaa ka luɣilikam tula. Bihi maa baɣa ka tulim maa ni. Bɛ suhu paligiya ka bɛ pili guuri ginda ka yiɣiri jɛmda. Di saha ka bɛ karimba yɛli, "Bihi, zuŋɔ ti yen diemila diema ayi. Yi shɛba yɛn ŋmɛla bolli". Bihi maa shɛba niŋ'daa ŋmɛrimi ni bɛ piligi bolli maa ŋmɛbu. Karimba maa ŋun yeli, "Bihi! Ban bɔri ni bɛ ŋmɛ bolli ni tooi pili pumpɔŋɔ. Ban mí bɔri ni bɛ ŋmɛ nuu ni bolli kpalimmi n sani." Bidibisi mini bipuɣinsi maa zaa wum diɛma maa nyaɣ'sim. Bidibisi ayi ban baɣa daa ka diɛma maa ni ka bɛ chaŋ n ti sɔɣi mɔri ni m-bori moonsi Karimba ŋun boli ba ka yɛli," Bihi! Pahimi Ya yi taba maa ni n-diɛm! Shikuru nyɛla baŋsim bobu shee, amaa Di lahi nyɛla koba kpaŋsibu shee. Di tuya ka yi kpaŋsi yi daa alaafee ka Di kpaŋsi yi tiɛha. Bihi, kami Ya na ka ti zaa laɣim diɛm!". Cheche Cheche nyɛla ninsalanima ni mali bɛ naba n nɔri shɛli ka di mali ba tahiri bɛ chɛndi shee. Ŋun tuui mali cheche n-nye Karl Friedrich Drais. Cheche maa daa mali la naba ayi ka di ka yila, bireechi ni gali. Di daa lahi ka paadirinima ka di zuɣu chɛ ka ŋun barili tu ni o zini la viɛnyenlinga ka bi lu. Lala tuuli cheche ŋɔ daa ka diŋ yɛn soŋ li ka di chaŋ, ŋun bari li maa n daa mali o naba n-daari li ka chana. Zuŋɔ cheche biɛhigu ni di babu bɛ Tɔ. Niriba pam mali ŋa m-bori alaafee. Ghana puuni pukpari sheba mali chechenima n-ziri bɛ puzuri. Ninvuɣ sheba zaŋ ŋa leegi Bɛ tuma. Pololi ni Daa Kɔŋ o Gbali Viɛla Shɛm Pololi daa bɔrimi ni o yiɣi. O zo Tɔrili daa yɛli o ni o ni sɔŋ o ka o yiɣi amaa ka nyɔɣu ŋmɛbu daa che ka o yi zuɣusaa n-luna ka o gbali viɛla maa kabisi. Sooŋa Mini Kpakpili Diɛma Dabsili shɛli ka sooŋa daa fuhuri o guubu. O daa kuli larila kpakpili o ni be muaa muaa zuɣu. Sooŋa daa yɛli Kpakpili ni bɛ guuma n-nya ŋun yɛn di. Di daa niŋla Sooŋa lahaȝiba Kpakpili ni daa guui n-nyaŋ o maa. Abdul Fatawu Issahaku Abdul Fatawu Issahaku nyɛla boli ŋmɛra ŋun yi Ghana na. Bɛ dɔɣi o la silimin gɔli March dabaa anii(8) dali, yuuni 2004. o lan nyɛla ŋun ŋmɛri bolli n-tiri portugal bol'ŋmɛri yili booni Sporting Cp. Steadfast bolli tiim din be Tamale la ka o ŋmɛri bolli n-tira. silimin gɔli 1, 2019 ka o daa kpe lala bolli tiim ŋɔ ni. Nanima mini Magaaʒia nima Dagbaŋ tinsi Mini di tiŋkpansi ni, nanima n-nyɛtoondaanima. Naa mali yiko ni yaa pam. O akariti sariya o niriba sunsuuni. O kpaŋsiri alaafee Mini suhudoo o niriba ni. Naa kpaŋsiri zalisi o tiŋgbani ni. Ŋuna n-guli tiŋa maa buni. Niribi yi zabi tiŋgbani maa ni Ŋuna m-maani bɛ sunsuuni ka suhudoo ka na. Ŋuna n-guli tiŋa maa kaya ni taada ni gbaŋ shɛŋa zuɣu o ni ziya maa. O kpaŋsiri churi puhibu ka teeri kpimba yɛla. Magazia soŋdi Naa o tuma shee, Ŋun m-be paɣiba tooni tiŋa ni. Ŋuna n-laɣindi paɣiba ka bɛ tumdi maŋsoŋsim tuma, ka baŋsiri paɣiba di ni tu ni bɛ gbubi bɛ bihi shɛm Dunia Namteri Gubu Ti miri ka ti kuri tihi!, ka maandi ti yiŋ sambana ni ti goota nima, ti di Mali saɣI ri m-bahiri ti yiŋa sambanani ka lahi gu ka ti bihi be nyeri binna ti yiŋsi sambanani. Ti yaami goota nima diŋ yen che Ka ti gu ti Maŋa ka be dori yoya kaman kpaɣa wurgu, tiri ka nyeri doro. MiidiyaWiki:Gadgets-definition MiidiyaWiki:Gadget-HotCat MiidiyaWiki:Gadget-HotCat.js window.hotcat_translations_from_commons = true; mw.loader.load( '//commons.wikimedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Gadget-HotCat.js&action=raw&ctype=text/javascript' ); MiidiyaWiki:Gadget-HotCat.js/local defaults if (typeof (HotCat) != 'undefined') { Wikipedia:AutoWikiBrowser Pubu:AWB Wikipedia:AutoWikiBrowser/Typos/Find and Replace Daba Kasitilinima Kasitinima dibaayi ŋan yuli su Ghana puuni n nyɛ Kɛbi koosi mini Elimina Kasitilinima. Kasitilinima ŋɔ daa malila daba sarikanima ka bɛ mali daba n-niŋdi ŋa ni. Dabili nyɛla ninvuɣ'so ŋun tu ni o tum ti so ka bi dee laɣ' shɛli. Dabili ka o yubu. Siyaasa Siyaasa nyɛla anashaara tuma. Dunia Dunia nyɛla bin namda zaa ni be shɛli. Shikuru shikuru nyɛla baŋsim bɔhimbu shee. Shikuru nyɛla din mali anfaani pam. Di shaŋa n nyɛ, di yɛligiri baŋsim ti tinsini,ka tahiri ni neesim na. Shikuru lahi nyɛla sɔ sheli din wumsiri bihi mini karimba nima tamdi sɔ suŋ zuɣu. Shikuru bohambu ni tooi lahi nyɛ ariziki bɔbu ti daada.Shɛhira,nira yi chaŋ shikuru ti lebi karachi,kamani chiicha,dɔɣite ti tabili awuraba nima nyɛla ban deeri yori gɔli yi kpi. Dagbani National Anthem Tiŋgbani nyɛla ti ba tiŋgbani Ti yaanima n-daa mali ka kani Ti ni kpaŋ timaŋa n-che Ka di yuli duu dahansheli zuɣu, Ti mali kpamba ka bni suŋ ti Ka ti mali ti baa tiŋgbani Naawuni niŋmi ti yiiko ka ti Tum bin Tum sheli Ka baŋ kpalim mii kana n-ti Tum tim Tum Tini Tum ka sheli ka, So kamzaa kpaŋ maŋa yee ka o tumdi tuunvelii So kamzaa kpaŋ Maŋa yee ka o tumdituunvieli Tinkurugu Tinkurugu nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region. Lala tiŋ' ŋɔ nyɛla din be Nanton District Tinkpansi puuni m-be ti Ghana ŋɔ. Tinkurugu nyɛla Tin'shɛli din be Tampion mini Nanton sunsuuni.Di nyɛla maali pirigili zaŋ chaŋ Tampion ka nyɛ maali yini ni pirigili ni biɛla zaŋ chaŋ Nanton. Di salo kuli ni yiɣisi daadam beligu tuhuli ni pihinu (1050). Tolon Tolon nyɛla district sheli din pahi districts pishi ni ayobu la puuni din be Northern Region Ghana tiŋgban ni. Tolon District nyɛla din be northern region. Tolon tiŋpuuni malila fondi dibaa anahi, fondi maa n boŋo ; nayilifonŋ Limam fonŋ Palli yaɣli Baaduli. Tolon mali Tinkpansi pam kadi simsi ni ti kaliŋa sonŋ. Tinkpansi maa shɛŋa n boŋo; Tolon ashibititali ni ( Tolon district hospital ) Tolon asibitibila ni ( Tolon health center ) Tolon paɣ'bi zahanbu duu Kananyichɛ Tima shitori nima Sɔŋsim:CS1 errors This page describes the error messages reported by the and citations, what they mean, and how editors might resolve the errors. is the general errors category and is the general maintenance category. Errors issued by Wikipedia's codice_1 system, in which citation templates are typically embedded, can be found at . By default, and error messages are visible to all readers and maintenance category messages are hidden from all readers. To display maintenance messages, include the following text in your common CSS page or your specific skin's CSS page ( and respectively): .mw-parser-output span.cs1-maint {display: inline;} /* display Citation Style 1 maintenance messages */ To display hidden-by-default error messages: .mw-parser-output span.cs1-hidden-error {display: inline;} /* display hidden Citation Style 1 error messages */ Even with this CSS installed, older pages in Wikipedia's cache may not have been updated to show these error messages even though the page is listed in one of the tracking categories. A will resolve that issue. To hide normally-displayed error messages: .mw-parser-output span.cs1-visible-error {display: none;} /* hide Citation Style 1 error messages */ You can personalize the display of these messages (such as changing the color), but you will need to ask someone who knows CSS or at if you do not understand how. The is the date that the online resource addressed by was added to the article. If has been included in the citation without then this message appears. If the citation does not use a web link, then is redundant and should be removed. When the online resource has a publication or other fixed date associated with it, is of limited value though may be useful in identifying an appropriate archived version of the resource. Without , is not considered useful. To resolve this error, provide a value for or remove . Editors should try to determine why the citation has without . For example, the citation may never have had a , or may have been removed because it links to a site that violates the creator's copyright (see ), or because was deemed to be dead. If the citation never had or it was removed for copyright violations, remove . When a dead has been removed, restore the and if possible repair it (see ). Pages with this error are automatically placed in . Archive.org allows a variety of URLs to access snapshots of an archived page. Some of these are: There are two forms of the basic URL: The error message identifies the reason for the message. The reasons are: When the archive.org URL has any of these errors, Module:Citation/CS1 does not link to archive.org in normal article view and emits an appropriate error message. However, in article preview mode, the module creates a modified link to archive.org that uses a partial timestamp with codice_9 wildcard suffix. This new URL links to an archive.org calendar view so that editors may more easily select a suitable archived snapshot from those available at archive.org to fix the malformed link. (If no snapshots have been archived at archive.org, and the cited page is still live, this link also allows editors to save the first snapshot of the page at archive.org.) To resolve this error, choose the URL of an appropriate snapshot from those held at archive.org. Search for the target URL at archive.org. Pages with this error are automatically placed in . , identifies the date that the web resource was archived. To resolve this error, provide a value for (see acceptable date formats in ). For web resources archived at archive.org, the archival date can be found in the ; for resources archived at webcitation.org, the cache date is included in the archive header. Pages with this error are automatically placed in . A properly formatted citation that includes and requires . When the citation includes , the ordering of elements in the rendered citation is changed to put the original URL first. To resolve this error, provide a value for . For web resources archived at archive.org, the original URL can be found in the value; for resources archived at webcitation.org, the original URL is included in the archive header. Pages with this error are automatically placed in . To resolve this error, ensure that the template has or with a properly constructed value. Pages with this error are automatically placed in . When is used in a CS1|2 template, (with value) must also be present. To resolve this error, either add the missing ASIN or remove the 'broken' parameter. Pages with this error are automatically placed in . To resolve this error, ensure that the template has with a properly constructed value. Pages with this error are automatically placed in . To resolve this error: Pages with this error are automatically placed in . This error is reported for citations with parameter values that contain invisible or non-printable characters known as control characters; the error includes the position at which the character can be found. detects parameter values that contain any of these characters: To resolve invisible-character errors, remove or replace the identified character. Most intentional white-space characters should be replaced with a normal space character (i.e. press your keyboard's space bar). See for guidance on insertion of intentional non-breaking spaces. Because these characters are mostly invisible, the error message identifies the character's position in the parameter value counted from the left. Space characters between the assignment operator (the '=' sign) and the parameter value are not counted. If you move through the citation with the arrow keys then the cursor may stand still once at an invisible character, which can be removed with or . If you copy-paste a string to the "Characters" field at https://r12a.github.io/app-conversion/ and click "View in UniView" then the position and name of all characters is shown. To resolve strip marker errors, remove or replace the identified tag. The error message identifies the strip marker's position in the parameter value counted from the left. Space characters between the assignment operator (the '=' sign) and the parameter value are not counted when calculating the position. Strip marker errors can also be caused by unsupported additional text or templates in parameter valuesfor example, in . Resolve the problem by moving the extraneous text outside of the citation template, or by removing the extraneous text or template markup, as appropriate. Pages with this error are automatically placed in . When and templates contain , a test is done to see if the arXiv identifier conforms with the arXiv identifier scheme. The identifier is checked for a valid number of digits in the article id; valid year and month values; and properly-placed hyphens, slashes, and dots. To resolve this error, ensure that the value is correct. Pages with this error are automatically placed in . When and templates contain , a test is done to see if the ASIN identifier contains ten upper-case alphanumeric characters without punctuation or spaces and that if the first character is numeric, that the ASIN conforms to the rules for a ten-digit ISBN. To resolve this error, ensure that the value is correct. If the value is correct and all-numeric, use instead and delete any parameters. Articles with CS1 citations that use with all numeric values are categorized in . Pages with this error are automatically placed in . codice_10, codice_11, codice_12, codice_13, codice_14, codice_15, codice_16, codice_17, codice_18, codice_19, codice_20, codice_21, codice_22, codice_23, codice_24, codice_25, codice_26, codice_27, codice_28 It is not necessary to provide to specify the default (United States). If you want to specify this condition explicitly, a pseudo-value of codice_29 can be given to denote this. All these values are automatically resolved to the correct TLD following one of the schemes codice_30, codice_31, codice_32, codice_33, and codice_34. If an unsupported value is encountered, the template will issue this error message. To resolve this error, ensure that the value is correct. If the value is correct, please report this at , so that it can be added to the list of supported values. Pages with this error are automatically placed in . When and templates contain , a test is done to see if the bibcode identifier has the proper format. Bibcodes are expected to match these requirements: To resolve this error, ensure that the value is correct. Pages with this error are automatically placed in . When and templates contain , a test is done to see if the bioRxiv identifier has the proper form. There are two valid forms, each beginning with bioRxiv's doi directory indicator and registrant code (10.1101) and followed by: A common error is to include the bioRxiv "URL" (codice_40). To resolve this error, ensure that the value is correct. Pages with this error are automatically placed in . When and templates contain , a test is done to see if the CiteSeerX identifier has the proper format. The expected identifier is the value assigned to the codice_41 query key in the URL of a CiteSeerX document. (This query key should not be confused with a Digital Object Identifier: it should not be input as .) For instance, if you want to link to codice_42, use . Pages with this error are automatically placed in . When and templates contain date-holding parameters, an automated test is done to see if the dates are real dates that comply with a in Wikipedia's Manual of Style, specifically checking for violations of . To resolve this error, ensure that the date is an actual date and that the date format follows the in the named parameter. See , below. Or, some conceptual issues to look for: See for information about limitations in the CS1 citation templates' handling of date formats. describes how to separate dates in a date range. Do not use codice_43, codice_44, or as these corrupt the metadata. To add an en dash, use the edit tool or see . You may also use this one: –. A bot is often able to correct the separator, provided the overall format is unambiguous. Future dates in in CS1|2 citations are limited to current year + 1; that is, for , citation dates in are acceptable but citation dates in and beyond are not. Dates prior to 1582 are treated as Julian calendar dates. Dates from 1582 onward are treated as Gregorian calendar dates. The Julian calendar was used in some places until approximately 1923. Three Julian calendar dates in the overlap period, 29 February in the years 1700, 1800, and 1900, will cause this error message because those years are not leap years in the Gregorian calendar. The access date (in ) is checked to ensure that it contains a full date (day, month, and year) and is between 15 January 2001 (the founding date of Wikipedia) and today's date plus one day, because it represents the date that an editor viewed a web-based source to verify a statement on Wikipedia. Because editors may be in time zones that are one day ahead of the UTC date, one extra day is accepted. Pages with this error are automatically placed in . When and templates contain , a test is done to see if the prefix portion of the DOI value is correctly formatted and has what appears to be a valid registrant code. A proper DOI prefix begins with the codice_45 directory indicator. The remaining portion of the prefix is a string of digits and the dot character which form the registrant code. When the directory indicator is codice_45, the CS1|2 templates test for a valid registrant code. Valid registrant codes: Additionally, the value is checked to make sure that it does not contain spaces, en dashes, does not end with punctuation. Further validation of the DOI is not performed. Do not include the codice_47 scheme and domain name from a URL. A proper value looks like . To resolve this error, ensure that the value is correct. In very rare cases, publishers have released works with a DOI deviating from the standard form. If you are certain that such a non-conforming DOI truly corresponds to the published work, then you can add around the identifier to suppress the error message. (Do not use this markup for DOIs, which are "inactive" rather than "non-conforming". Instead, use for them.) Pages with this error are automatically placed in . When and templates contain , a test is done to see if the hdl value looks like a properly defined value. The value is checked to make sure that it does not contain spaces or en dashes and does not end with punctuation. Further validation of the hdl is not performed. To resolve this error, ensure that the value is correct. Pages with this error are automatically placed in . The error message indicator can be: To resolve this error, ensure that the value is correct, that only one ISBN is used, that the proper optional separators are used, and that no other text is included. Use the ISBN printed on the work rather than one retrieved from third-party sources. If "both are available", use the 13-digit ISBN.. When a 10-digit ISBN is used, if the check digit is a lowercase 'x', change it to an uppercase 'X'. In very rare cases, publishers have released books with malformed ISBNs. If you are certain that a non-conforming ISBN truly corresponds to the published work, then you can add around the identifier to suppress the error message. In many cases, books may have been reissued with a corrected ISBN. Use a corrected ISBN when possible. Sometimes there are numbers assigned to that appear to be legitimate – length is right, check digit is correct – but that aren't true ISBN numbers. This tool may be helpful. See also . Pages with this error are automatically placed in . To resolve this error, ensure that the value is correct, that only one ISMN is used, that the proper optional separators are used, and that no other text is included. Make sure that the ISMN contains exactly 13 digits. Pages with this error are automatically placed in . The ISSN and eISSN are always rendered as two four-digit numbers separated with a hyphen. To resolve this error, ensure that the and values are correct, that only one value per parameter is used, and that no other text is included (allowable characters are 0–9, X, and -). If the check-digit is a lowercase 'x', change it to an uppercase 'X'. In very rare cases, publishers have released works with a malformed identifier. If you are certain that a non-conforming identifier truly corresponds to the published work, then you can add around the identifier to suppress the error message. In some cases, works may have been reissued with a corrected identifier. Use the corrected one when possible. Pages with this error are automatically placed in . When and templates contain , a test is done to see if the JFM identifier value looks like a properly defined value. The identifier is checked to make sure that it has the form: codice_48 where codice_49 is any digit 0–9. Further validation of the JFM identifier is not performed. To resolve this error, ensure that the value is correct. Pages with this error are automatically placed in . When and templates contain , a test is done to see if the JSTOR identifier value looks like a properly defined value. Error messages are emitted when the assigned value has some form of the string 'jstor' (case-agnostic), or has a URI scheme (codice_50 or codice_51), or has any space characters. To resolve this error, ensure that the value is correct. Pages with this error are automatically placed in . The parameter is for the Library of Congress Control Number identifier. It is checked to ensure that the identifier is the proper length and has the correct initial digits. LCCN is a character string 8–12 characters long. The length of the LCCN dictates the character type of the initial 1–3 characters; the rightmost eight are always digits. Further validation is not performed. To resolve this error, ensure that the value is correct and that there are no other letters, punctuation, or other characters. When receiving this error, be on the lookout for publishers who omitted leading zeros in the LCCN following the two or four digit year. For example, an LCCN that is properly 92-035427 could be shortened in the printed work to 92-35247. When experimenting with inserting omitted zeroes, cross-check the finished number against the LCCN permalinks online. Pages with this error are automatically placed in . The parameter holds the unique identifier associated with a netnews message. The value in is checked to make sure that it contains codice_52 between left and right identifiers. is also checked to make sure that the first character is not codice_53 and the last character is not codice_54. adds the URI scheme codice_55 to the value in . If the value in is wrapped in codice_56 characters, the link created fails. Further validation is not performed. To resolve this error, ensure that the value is correct, that it contains codice_52 and is not wrapped in codice_56 characters. Pages with this error are automatically placed in . When and templates contain , a test is done to see if the MR identifier value looks like a properly defined value. The identifier is checked to make sure that it contains only digits and that it is no more than seven digits in length. Further validation of the MR identifier is not performed. To resolve this error, ensure that the value is correct. Pages with this error are automatically placed in . The parameter is for the OCLC identifier. Only a single OCLC identifier is allowed. (If relevant, multiple OCLCs can be specified using instead.) The identifier must be in one of these forms: Further validation is not performed. To resolve this error, ensure that the value is correct. If the value is correct and larger than the currently configured limit of , please report this at , so that the limit can be updated. A tip for fixing this error: Editors sometimes place valid ISBN, LCCN, ASIN, or other identifiers in . Pages with this error are automatically placed in . The parameter is for the Open Library identifier. The identifier is one or more digits followed by a last character that is either codice_63 (authors), codice_64 (books), or codice_65 (works). Further validation is not performed. To resolve this error, ensure that the value is correct. Do not include "OL" in the value. Pages with this error are automatically placed in . The parameter is for the Office of Scientific and Technical Information (OSTI) identifier. OSTIs are checked to ensure that the identifier is a simple number without punctuation or spaces with a value between 1018 and . Further validation is not performed. A common error is to include the OSTI "URL" (codice_66), or the OSTI "DOI" (codice_67). To resolve this error, ensure that the value is correct. If the value is correct and lower than 1018 or larger than the currently configured limit of , please report this at , so that the limit can be updated. Pages with this error are automatically placed in . These link-holding parameters and their matching title-holding parameters are combined to create a working wikilink to a related article. (Parameters checked for this error may also be of the form or .) This error occurs when any of these parameters contain a wikilink or a URL, or they contain any of the characters not permitted in Wikipedia article titles per (except codice_68 (underscore), used as a replacement for spaces, and codice_69, used as a fragment identifier when linking to article sections). The prohibited characters are: codice_70. The parameter value should contain only the title of a Wikipedia article or a link to a section of a Wikipedia article. checks the parameter values for wikimarkup and for a URI scheme (codice_50, codice_51, the protocol relative scheme codice_73, etc.). Interlanguage links in any of the parameters require a leading colon: While primarily intended to catch the errors mentioned above, Module:Citation/CS1 will also catch malformed interlanguage wikilinks wherever they occur. Interlanguage wikilinks that have the form: do not create visible clickable links in the article text. Instead, these links appear in the left pane in the languages list. Module:Citation/CS1 disables interlanguage links in this form and emits an error message. The correct form is: This error can also be caused when there is a value and the matching parameter contains a wikilink. To resolve this error, do one of the following: Pages with this error are automatically placed in . The parameter is for the PubMed Central identifier. PMCs are sequential numbers beginning at 1 and counting up. checks the PMC identifier to make sure that the value is a number greater than zero and less than and that the identifier contains only digits. Further validation is not performed. To resolve this error, ensure that the value is correct, and that there are no letters, punctuation, or other characters. Do not include "PMC" in the value. If the value is correct and larger than the currently configured limit of , please report this at , so that the limit can be updated. Pages with this error are automatically placed in . The parameter is for the PubMed identifier. PMIDs are checked to ensure that the identifier is a simple number without punctuation or spaces with a value between 1 and . Further validation is not performed. To resolve this error, ensure that the value is correct. If you find something that looks like a PMID and begins with "PMC", use instead of . If the value is correct and larger than the currently configured limit of , please report this at , so that the limit can be updated. Pages with this error are automatically placed in . The parameter is for the Internet Engineering Task Force (IETF) RFC identifier (unrelated to Wikipedia's internal RfCs). IETF RFCs are checked to ensure that the identifier is a simple number without punctuation or spaces with a value between 1 and . Further validation is not performed. To resolve this error, ensure that the value is correct. If the value is correct and larger than the currently configured limit of , please report this at , so that the limit can be updated. Pages with this error are automatically placed in . The error message indicator can be: To resolve this error, ensure that the value is correct, that only one SBN is used, that the proper optional separators are used, and that no other text is included. If the check digit is a lowercase 'x', change it to an uppercase 'X'. In very rare cases, publishers have released books with malformed SBNs. If you are certain that a non-conforming SBN truly corresponds to the published work, then you can add around the identifier to suppress the error message. In many cases, books may have been reissued with a corrected SBN. Use a corrected SBN when possible. Pages with this error are automatically placed in . The parameter is for the Social Science Research Network identifier. SSRNs are checked to ensure that the identifier is a simple number without punctuation or spaces with a value between 100 and . Further validation is not performed. To resolve this error, ensure that the value is correct. If the value is correct and larger than the currently configured limit of , please report this at , so that the limit can be updated. Pages with this error are automatically placed in . The parameter is for the Semantic Scholar corpus identifier. S2CIDs are checked to ensure that the identifier is a simple number without punctuation or spaces with a value between 1 and . Further validation is not performed. To resolve this error, ensure that the value is correct. If the value is correct and larger than the currently configured limit of , please report this at , so that the limit can be updated. Pages with this error are automatically placed in . External links in and templates are made from two parts: the "title" (, , etc.) and the "URL" (, , , , etc.). The parameter and other URL parameters must begin with a supported URI scheme. The URI schemes codice_50, codice_51 and the protocol relative scheme codice_73 are most commonly used; codice_80, codice_81, codice_82, codice_55, codice_84 and codice_85 are also supported. The URL field is checked to ensure that it contains only Latin characters and does not contain spaces. The URL may be protocol relative (begins with codice_73). If there are no spaces and the URL is not protocol relative, then the scheme must comply with RFC 3986. Top- and second-level domain names are checked for proper form. Generally, top-level domain names must be two or more letters; second-level domain names must be two or more letters, digits, or hyphens (first and last character must be a letter or digit). Single-letter second-level domains are supported for: Third- and subsequent-level domain names are not checked. The path portion of the URL is not checked. The cs1|2 templates expect that will hold a unique url for an archived snapshot of the source identified by or (or any of its aliases). This error message is emitted when the value assigned to is the same as the matching title or chapter url. To resolve this error, ensure that and other URL parameters contain valid URLs. Online tools are available to internationalize URLs that are written in non-Latin scripts: Pages with this error are automatically placed in . When and templates contain , a test is done to see if the Zbl identifier value looks like a properly defined value. The identifier is checked to make sure that it has the form: codice_87 where codice_49 is any digit 0–9. Up to three leading zeros in the first quartet may be omitted. Further validation of the Zbl identifier is not performed. To resolve this error, ensure that the value is correct. Pages with this error are automatically placed in . This error message is hidden. To show this error message see . This error message highlights CS1|2 templates that hold empty parameters with names that are not known to CS1|2. This error message is a companion to . Empty positional parameters, which typically look like two adjacent pipes in a template, codice_89, or a pipe and then the end of the template, codice_90, are identified as numbered parameters: . Similarly, a pipe followed by an HTML comment that encloses everything before the next pipe or closing brace, codice_91 will be identified as an empty numbered parameter. Parameters that have both a pipe and an equal sign but do not have a name are identified as empty-string parameters: codice_92 or codice_93 → . Various templates that wrap CS1|2 templates may cause this error when they use constructs like this: codice_92. When codice_75 does not have a value, the template creates codice_92. To resolve this error, remove the extra pipe, correct the parameter name, or remove the parameter from the CS1|2 template. Pages with this error are automatically placed in . This error message is hidden. To show this error message see . These CS1 periodical templates require a periodical parameter. The periodical templates are: The error message suggests a periodical parameter that matches the template, but there is no requirement to use the suggested parameter; any one of these periodical parameters may be used: In some cases, an incorrect template has been used (e.g. for a web page, book, or standalone document). The appropriate resolution in these cases is to change the incorrect template to , , or a different, more appropriate template. Pages with this error are automatically placed in . Over time, some parameters have become obsolete or unnecessary. When this happens, the parameters are identified as deprecated. Editors are encouraged to use other parameters that accomplish the same purpose as those that have been deprecated. The CS1|2 deprecated parameters are listed in the following table, along with recommended replacement parameters. Parameter names are case-sensitive. Editors should expect that support for deprecated parameters will soon be withdrawn. To resolve this error, use a supported parameter. Pages with this error are automatically placed in . Articles are listed in this category when identifies template parameters that use place-holder titles. Such titles may have been provided by bots or other tools that are unable to identify the source's correct title. Pages in this category should only be added by Module:Citation/CS1. CS1|2 maintains a short list of 'titles' that are typically not the title of the cited source. Some examples are: If you are aware of other common place-holder titles, please report them at , so that they can be added to the list. To resolve this error, replace the place-holder title with the source's actual title. Pages with this error are automatically placed in . See also the maintenance category . To resolve this error, ensure that the template has with a properly constructed value. Pages with this error are automatically placed in . Only used in templates, is only appropriate when the template uses or identifier formats; see . To resolve this error, remove . Pages with this error are automatically placed in . Only used in book citations, identifies the author of a contribution, typically an afterword, foreword, introduction, preface, etc., to another (primary) author's work. This error occurs when is used in a template that is not or or is one of these two templates and one of the parameter aliases is set. To resolve this error, consider the parameter, choose a more appropriate CS1 or CS2 template or remove . Pages with this error are automatically placed in . Only used in book citations, identifies the author of a contribution, typically an afterword, foreword, introduction, preface, etc., to another (primary) author's work. As such, the primary author is required ( or appropriate alias) as is the title of the contribution (). To resolve this error, include the book's primary author in , or , , or and include the contribution title in ; or consider the parameter or remove . Pages with this error are automatically placed in . When is used in a CS1|2 template, (with value) must also be present. To resolve this error, either add the missing DOI or remove the 'broken' parameter. Pages with this error are automatically placed in . The templates are responsible for static text rendered in the citation. When is used in a template, cs1|2 adds the abbreviation 'ed.' to the value in the parameter so: renders as: The templates emit this error message when various forms of codice_97, codice_98, or codice_99 are found in the value assigned to . To resolve this error, remove the extraneous text from the parameter value. Pages with this error are automatically placed in . A or template marked as "Empty" contains no recognizable parameter identifiers. For example, this citation is marked as "empty" even though it contains usable information: The citation is "empty" because it does not contain the necessary parameter identifiers (in this case and ) that tell how to use the information that the citation does contain. A citation is also marked as "empty" when it contains only parameters that it doesn't recognize: This citation is "empty" because the Italian-language parameters and are not recognized as valid parameter names on the English Wikipedia. "Empty citation" may also mean that an editor meant to use another template entirely. Perhaps the editor used when the intent was to use or . To resolve this error, add appropriate parameter identifiers, translate foreign language parameter names to their English equivalents, or replace the CS1/CS2 template with a more appropriate template. Pages with this error are automatically placed in . This error occurs where a or template detects that one of the names parameters contains some form of "et al." either as a separate name parameter () or as a suffix added to a name list () or first name (). This error can occur in any of the author, editor, interviewer, translator, or contributor parameters. Use the parameter instead (or other applicable parameter), as documented at . Pages with this error are automatically placed in . This error occurs when any of the or title-holding parameters – , , , or any of its aliases: , , , and – hold an external link (URL). External links in these parameters corrupt the citation's metadata and can be the source of a variety of other error messages. To resolve this error, remove the external link from the identified parameter. Consider placing the external link in a more appropriate parameter: Pages with this error are automatically placed in . There is no requirement that each have a matching . To resolve this error, ensure that each has a corresponding . Pages with this error are automatically placed in . These errors occur when and templates use or without also providing a corresponding URL for or , respectively. The and parameters are used to specify the file format of a web resource, such as PDF, DOC, or XLS. In some cases an editor may have intended to use to specify a kind of document, such as hard cover, paperback, or pamphlet. The and value is always displayed. The list of parameters is: To resolve this error, remove or ; define or ; or change to (or to if is used without . Pages with this error are automatically placed in . These error messages are emitted when identifies citations that use one or more of the parameters with an invalid assigned codice_102. An invalid assigned codice_102 is a number that is greater than or equal to the number of codice_104 in the associated name-list or it is non-numeric text that Module:Citation/CS1 cannot recognize as a form of the keyword codice_105. To resolve this error, do one of the following: Pages with this error are automatically placed in . To function properly, some parameters are limited to a certain set of acceptable values. This error message indicates that a parameter has been assigned a value that is not a member of the parameter's defined set of acceptable values. Letters in values must all be in lower case, as shown below. To resolve this error, use an appropriate value. Pages with this error are automatically placed in . The various parameters are checked for proper form. When an error is detected, the error message briefly identifies the type of the error: Language codes known to CS1|2 for languages that do not use a Latin script are: Pages with this error are automatically placed in . The templates are responsible for static text rendered in the citation. When or is used in a template, cs1|2 formats the issue number according to the style corresponding with the publication type associated with the used citation template. The templates emit this error message when various forms of issue or number prefixes (like codice_116 or codice_117) are found in the value assigned to or . To resolve this error, remove the extraneous text from the parameter value. If the extraneous text removed is related to issues, please use the parameter rather then for this, and vice versa. At present, the output is the same for both parameters, but this may not hold true in future versions, therefore it is important that issues and number values are used with the proper parameter as per what nomenclature is used in the actual publication. Pages with this error are automatically placed in . Italic (codice_118) or bold (codice_119) wikimarkup is not allowed in publisher and periodical parameters. These parameters include: To resolve this error, remove wiki markup from the named parameter's value and ensure that the template is using the correct parameters; when citing a newspaper, use for the newspaper's name, not , etc. Pages with this error are automatically placed in . So that all names are listed in a rendered citation, and templates require "n" in (and its aliases) to increment by 1 for each name in the list (author, contributor, editor, interviewer, translator). This error message is emitted when there is a 'hole' in the numbering (an author list made up of and but without for example). The test will not detect a 'hole' that is larger than 1. It is presumed that when and are both not present, then the test has reached the end of the list. To resolve this error, ensure that the numbering of the parameters increments properly. Pages with this error are automatically placed in . There are two slightly different error conditions that can arise when lack appropriate titles. In each case, CS1 reports this error message. The necessary resolution may vary depending on the cause of the error. The error message links to the appropriate description below. All and templates report this error when one of the URL-containing parameters cannot be paired with an associated title. This error may also occur when cannot be linked with because the citation also contains a conflicting parameter. A unique case exists for : if or has a value, is omitted or empty, and does not point to an article, then is automatically linked with the same URL as the PMC or DOI. This default behaviour can be overridden using . Because URLs are ugly and generally uninformative, it is expected that editors should provide a meaningful title for each URL. In most cases this can be accomplished by using the parameter. To resolve this error, provide an appropriate title for the URL-containing parameter. In the case where and are contending for you must choose which one to keep. Consider moving or to a more suitable parameter. Pages with this error are automatically placed in . This error occurs for and templates when all of , , and are omitted or left blank. At least one of these title parameters must be provided for each citation. Sometimes this error occurs because an editor has used a CS1|2 citation as a when or one of the family of templates would have been more appropriate. This error also occurs when an editor used but intended to use . To resolve this error, provide a value for , , and/or or replace the CS1|2 template with a more appropriate template. If you are listing a periodical or an issue of a periodical in a bibliography rather than within tags, may be more appropriate. Pages with this error are automatically placed in . This error message is reported by , , and when the template parameters and are both missing, blank or not properly entered. Note that or is the name of the site, not the URL. To resolve this error, provide a value for or use a more appropriate template such as , or other or template. Pages with this error are automatically placed in . Some legitimate titles will contain a CS1|2 parameter name followed by an equal sign. In that case, enclose the equal sign in nowiki tags, like this: . For most other cases, simply add the missing pipe. Pages with this error are automatically placed in . This error occurs when a or template includes more than one parameter that maps to the same meaning. For example, , , and are all synonyms of each other, so no more than one of these parameters should ever be used in a single template. To resolve this error, remove or modify the redundant parameter(s). This error occurs when a CS1 or CS2 template uses more than one type of author or editor name-list style. There are three kinds of incompatible author-name-list styles: and similarly, three editor-name-list styles: To resolve this error, choose one name-list-style. Use the chosen style for both of the author and editor name-lists. Pages with these errors are automatically placed in . The templates are responsible for static text rendered in the citation. When /, /, or is used in a template, cs1|2 inserts the appropriate pagination prefix 'p.' or 'pp.' ahead of the value in the parameter so: renders as: and: renders as: The templates emit this error message when various forms of codice_121, codice_122, codice_123, codice_124, codice_125, or codice_126 are found in the value assigned to /, /, or . To resolve this error, remove the extraneous text from the parameter value. Pages with this error are automatically placed in . This error is reported when an access level has been specified for some external link, but the corresponding required parameter is missing or empty. The parameter can be one of To resolve this error, either provide a value for the parameter, or remove the access level specification. Pages with this error are automatically placed in . When is used in a CS1|2 template, (with value) must also be present. To resolve this error, either add the missing PMC or remove the 'broken' parameter. Pages with this error are automatically placed in . To resolve this error, ensure that the template has with a properly constructed value. Pages with this error are automatically placed in . Unlike many Wikipedia templates, the and templates do not use unnamed or positional parameters. When a citation contains text between vertical bars and that text does not contain an equal sign (=), CS1|2 ignores the text and reports the error. This is true even when the text is the name of a valid parameter. This error can also be caused by vertical bars (pipe characters) that are part of URLs or titles. When vertical bars occur in URLs, replace each vertical bar with codice_127. When vertical bars occur in parameter values that are not URLs, replace each vertical bar with codice_128 or codice_75. To resolve this error, remove the extraneous text, add '=', add an appropriate parameter name from the template you're using to complete the parameter, or properly encode vertical bars in URLs and titles. Pages with this error are automatically placed in . To resolve this error, provide the original language title for or chapter title for . Consider adding if not already part of the citation. Pages with this error are automatically placed in . The CS1|2 engine does not ignore unrecognized parameters. The purpose of the citation is to properly identify the source, not to act as a repository of notes and ancillary information. CS1|2 template parameters are lower case. CS1|2 will report this error when the parameter's name contains uppercase letters () but the parameter's name is defined as lowercase (). Some identifier parameters, like , , , etc., can be either lower case or upper case, but not of mixed case ( or but not ). For , like instead of and some former template parameters, CS1|2 will suggest a valid parameter name. The may contain additional information as well. Reported unknown parameters following a scheme are created by when it finds duplicate parameters in a template. To resolve this error, replace the erroneous parameter name with a correct one, possibly using the suggested name. Ensure that the parameter's name is correctly spelled and that there are no characters except spaces between the parameter's name and the leading vertical bar (|) or trailing equals sign (=). A list of valid parameters can be found by consulting or visiting the description page of the specific template being used, such as , , , etc. Consider moving information associated with the unknown parameter into an appropriate parameter or to a section of the article's talk page for preservation. Pages with this error are automatically placed in . External links in a rendered citation are a combination of url-holding parameters, , , etc., with title-holding parameters, , , etc. Title-holding parameters may be wikilinked to another Wikipedia article but not when there is a matching url-holding parameter in the citation. When this condition occurs, the wikilink is suppressed, the wiki markup ignored, and the rendered citation links to the external site. With , auto-linking of the or parameter value can cause this condition to occur implicitly without a specific url-holding parameter. Some will also cause this error if they are part of a title-holding parameter. The error occurs when the template produces wikilinked content. For example, templates output a wikilinked category. Templates in title-holding parameters may also corrupt the citation's metadata. As a general rule, avoid using templates in title-holding parameters unless you know that the template's effects are entirely visual ( and the like). This type of error may also occur in identifier-based templates (, etc.). When this happens, the error message is shown in the article but the error is actually located in the identifier-based citation template. To resolve this error, remove wikilinks from title-holding parameters that are intended to be externally linked or remove the external URL, which will allow the internal wikilinks to work as expected. If the conflict is implicitly caused through auto-linking (see above), this can be disabled using . If wikilink-producing templates are important to the citation, move them out of the CS1 template but leave them inside the citation's tags. Some of the functionality provided by templates may also be available through CS1 parameters. To resolve errors in identifier-based citation templates, the template must be edited to correct the error. Exercise caution when editing these templates because identifier-based citation templates are often used in multiple articles. Pages with this error are automatically placed in . This error is reported for citations that use , , . Vancouver style restricts author or editor names to the Latin alphabet. For the purposes of this test, defines the Latin alphabet as the letters defined in the Unicode Latin character sets: This error is also reported when more than two initials are used: in case of more than two initials, list only the first two. This error is also reported when a corporate or institutional author is listed in without proper delimiters. Corporate authors should be listed this way: While normally correct, sometimes the names listed on a PMID page contain errors when the author surname has a lowercase nobiliary particle. For example, lists Magnus von Knebel Doeberitz as Doeberitz Mv which is not correct. This author's name should be listed as . Certain punctuation will be flagged as an error. For example, Unicode U+2019, right single quotation mark, causes an error because it is not a member of the Latin character sets identified above: . Replace this character with the straight (or typewriter) apostrophe: . To resolve this error, Romanize author and editor names. Romanizing can result in two-letter initials, for example, the Greek letter 'Θ' Romanizes to 'Th'. When author names have this kind of initial, Module:Citation/CS1 can't know if this kind of initial is a typo or a legitimate Romanized character so it will emit the Vancouver error. To suppress the error after determining that the two-character initial is correct and not a typo, treat the name as if it were a corporate name by wrapping it in : → Similarly, Chinese hyphenated given names may appear in PubMed listings. For example: 'Wang Hsien-yu' may be listed on PubMed as 'Wang Hy' which will result in a Vancouver error. When this occurs, and upon verification that such names are correct, wrap them in doubled parentheses. Specific rules for names: Pages with this error are automatically placed in . The templates are responsible for static text rendered in the citation. When is used in a template, cs1|2 formats the volume value according to the style corresponding with the publication type associated with the used citation template. The templates emit this error message when some form of the word "volume" ("volume", "vol.") is found in the value assigned to . To resolve this error, remove the extraneous text from the parameter value. Pages with this error are automatically placed in . Salinlɔha Salinlɔha nyɛla Bɔhaji shɛnja ti ni mali bɔhiri taba pɔi ka naan yi piini salima salimbu. Lala bɔhisi ni tooi nyɛla bachinima ŋan pe ka ka gbunni, ka lee mali labisibu. Labisibu maa din' mali gbunni. Di daliri nyɛla di ku ban salindi ka wumdi salima lari ka bɛ nii nyam ka bɛ naan yi pili salima salimbu. Ti mali salinlɔha m-maani salima salimbu shili. Salinlɔha: Labisibu 1. "N lii” Yilibila buɣim 2. "N vim” Katiŋa taani 3. Mani n gbubi n nimkpulli Kpɛŋɔ hali ni Naya ka zoo bi shihi li - Buɣumkpulli 4. Mani n chani ka di yuuni ma Kan ti labiri na ka di yuuni ma - Voli 5. M ba m-mali o kpariba, bɛ yi ʒeya bɛ waɣimi gari taba, amaa bɛ yi kurum be saɣimi - nubihi 6. Mani n chani ka di be n tooni ka ben nyaaŋa -Soli Habib Iddrisu Alhaji Habib Iddrisu nyɛla siyaasa nira ŋun be Ghana tudu yaɣili ka nyɛ jintora zaŋ ti Tolon yaɣili Ghana jina duu la ni. Tolon yaɣili nim daa piigi o la December 2020 piibu piibu la ni. Alhaji Habib Iddrisu nyɛla ŋun chaŋ shikuru pam o daa yi Savuligu Senior High School. O nyɛla jintɔra zaŋ ti Tolon piibu piibu yaɣili. https://en.wikipedia.org/wiki/Tolon-Kumbungu_District Pubu:No local image but image on Wikidata Pubu:Tracking categories For a list of the tracking categories that are automatically populated by the wiki software, see . Pubu:Wikipedia categories tracking Wikidata differences Pubu:Wikidata tracking categories Tamale International School Tamale International School (TIS) nyɛla kariŋ zuŋ ti talli m bɛ Jisonayili, Sagnarigu Municipality tingbani. Sulemana Abubakari Naa Major (retd) Sulemana Abubakari (niriba pam mi o la Major Sulemana) nyɛla sooja kurili ka lahi nyɛ na' zuɣu n-ti Tolon, din be Ghana tudu yaɣili la. Tolon' lana nyɛla na' So ŋun nam mali dariza pam Dagbaŋ nama puuni ka lahi pahi ban mali saawara ni Yaa Naa sani. Bɛ dɔɣila Major Sulemana la Tali, din be Toliŋ yaɣili la 1943 yuuni. Ŋuna n-nyɛ o ba Tolin Naa Alhassan Sulemana bi'kpɛma. Naa Rtd Major Sulemana Abubakari pilila o shikuru Toloŋ yuuni 1949. Yuma ayɔbu ka o daa karim ni ka daa chaŋ Kalpohin Middle shikuru din daa be Tamali la. Yuma ayi nyaaŋa ka o chaŋ T.I Ahmadiya Secondary din daa be Naya la, ka daa naai yuuni 1961. Major Sulemana n-nyɛ na'zuɣu zaŋ ti Toliŋ yaɣili din be Dagbaŋ la. O namin nyɛ linjima zaŋ ti Ghana tingbani. 1963 yuuni ka o daa kpe sooja tuma ni. Poi ka o daa ti di Toliŋ March goli ni yuuni 2019, ŋuna n-daa nyɛ Toliŋ gbaŋlana. Yɛlitɔɣitaɣimalisi: Azali Biɛɣu yi kuli neera Ka yuŋ zibira Dabisili kanna Ka a ni neei biɛɣu Ka ku zib' yuŋ Bee ka a nya yuŋ Ka ku kaai biɛɣu A daazali dali m-bala Dabisi' shɛli vuhirigu kam ni yɛn paai Azali! Solɔɣu, din kuni Zaayili Di ka lɔɣibu Shɛb' din dolila gamo Ka shɛb' mi din doli doro Shɛb' mi ban azali bi doli shɛli Amaa zaa ni kuli Yu' taɣira Adambi' n-yi nya o azali Ka yɛlli kam din shihi o yuli taɣi Bɛ ni boli o kum Ka o bihi lee kpibisi Ka boli o paɣaba pakɔya Ka o buni la lee fali O yili la mi din lɛbi dabɔɣu Hmmm Tahima ŋmaara Nabiyɔŋ Shero ni shee o paai o ba yili Bisa Ablai ni o ni karim hali ti lee Pɔrifɛɛsa Daajuɣu ni o ni bo buni pali duu Zanjinbil' ni shee o zali paɣaba kɔbiga, bihi tuha Busaɣari mi ni o ni zaŋ o viɛlim ŋɔ di o maŋa poi ka naan ʒini dooyili Ashee alaafee n-yi yɔhim lɛhiya piɛɣu Ka o gbir' o lan' bihi Tahima waɣila la yaɣiya Ka saha mi vu n-kɔɣili Azali! Chandi la ka biɛhiŋ Di dali maa n-lee be bumbɔn' ni Zuŋɔ, biɛɣuni, bondali? Naa maa ko n-ni baŋ li Amaa zaa ni kuli Naawuni che ka ti chɛndi ti viɛla ©Musah Fuseini, 2019. Sudan Sudan nyɛla maŋsulunsi tiŋgbani n-be Africa. Kenya kanya nyɛla maŋ' sulunsi tiŋgbani shɛli din be East Africa Ethiopia Ethiopia nyɛla maŋ' sulunsi tiŋgbani shɛli din be East Africa. Tanzania Uganda Burundi Burundi nyɛla maŋ' sulunsi tiŋgbani shɛli din be East Africa. Rwanda Rwanda nyɛla maŋ' sulunsi tiŋgbani shɛli din be East Africa. Somalia Somalia nyɛla maŋ' sulinsi tiŋ' zuɣu shɛli din be East Africa yaɣili. Madagascar Madagascar nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din-be Africa. Zambia Zamba nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be East Africa. Mozambique mozambique nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be East Africa. Mauritius Mauritius nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be East Africa. South sudan South Sudan nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be East Africa Seychelles Seychelles nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛɔi dinbe East Africa. DR.Congo DR. Congo nyɛla maŋ'sulinsi tiŋgbani shɛli din be Central Africa. Gabon Gabon nyɛla maŋ'sulinsi tiŋgbani shɛli din be EastAfrica. Comoros Senegal Senegal nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be west Africa. Niger Niger nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be west Africa. Guinea Guinea nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani n-be Africa. Benin Benin nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be West Africa. Ivory coast Gambia Guinea Bissau Guinea Bissau nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be West Africa. Mali Mali nyɛla maŋ'sulinsi tiŋgbani shɛli din be West Africa. Liberia Liberia nyɛla maŋ'sulinsi tiŋgbani shɛli din be West Africa. Sierra leone Sudan nyɛla maŋ'sulinsi tiŋgbani shɛli din be West Africa. Cape verde Cape Verde nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be West Africa. Mauritania Mauritania nyɛla maŋ'sulinsi tiŋgbani shɛli din be West Africa. Republic of chad Republic of chad nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be West Africa. Cameroon Cameroon nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani din be West Africa. Egypt Egypt nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani din be North Africa. Algeria Algeria nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be North Africa. Morroco Morroco nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be North Africa. Tunisia Libya Libya nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be Northern Africa. Chad Chad nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be East Africa. Étoile Royale Educational Service Center Étoile Royale Educational Service Center bɛla Jisonayili, Sagnarigu Municipality, ka di mini Tamale International School ba daansi ni taba. Shikuru ŋɔ pilla silimiin-ŋɔli September yuuni 2001. Faith-Hill community School Faith-Hill community School nyɛla shikuru ti tali m bɛ Norrip Village, Jisonayili wulin puhili zuɣu. Volta mɔɣili Volta Mɔɣili nyɛla mɔɣi'shɛli din be west Africa tingbani din nyɛ Ghana la.Di zorimi yiri Bobo-Dioulasso Zoya din yiri Burkina Faso wulinpuhil m-kpɛri Ghana. Di mɔɣi'zuɣu shɛŋa n-nyɛ; mɔɣi'sabinli, mɔɣi'piɛlli nti pahi mɔɣi'ʒee. Elmina Castle Elmina Castle nyɛla yili shɛli shiliminsi ban daa yi Portugal n-kana Ghana yuuni 1482 la n-daa me li zali Elmina tiŋgbani ni. Silimin'so ŋun daa gari tooni ka Castle maa me yuli n-daa booni " Sao Jorge da Mina". Lala shiliminga maa yuli ka bɛ zaŋ ti Castle maa. Elmina Castle ŋɔ n-nyɛ tuuli daabilim yili din me "Gold coast " punpɔŋɔ Ghana tiŋgbani Africa zaa. Din lahi nyɛ daabilim yili siliminsi ni me ka di yuui gari daabilim yili kam din be Africa Yaɣili ŋɔ. Nia shɛli siliminsi maa ni daa mali ka me lala Castle maa nyɛla dahi dibu zuɣu, ka Castle maa ti leegi luɣ'shɛli bini kɔhiri ka lahi dari daba chani shilimintiŋa. Yuuni 1637 ka Holland shiliminsi daa tuhi deegi Castle maa Portugal shiliminsi maa sani dini daa niŋ ka bɛ buɣisi li deebu yuuni 1596, ka daa bi nyɛ nasara la, ka daa labina n ti fa Gold Coast ka chɛ Portuguese shiliminsi yuuni 1642. Daba daabilim maa daa diri mi hali ni yuuni 1814 ka di nyɛla Holland shiliminsi maa n-daa su li. Yuuni 1872 ka Britain shiliminsi daa kana ti ŋme n-kari Holland shiliminsi maa ka fa Castle maa n-ti pahi Gold Coast zaa daa leela Britain shiliminsi maa dini. Ankobra Mɔɣili Ankobra mɔɣili nyɛla din pilli pili Ghana. Di bela wiawso wulinluhili zan chani nuzaa polo, di nyɛla din zori kamani kilomitanima tuhili ni pihiwɔi (190) zaŋ kpa Gulf of Guinea. Di pilli zaa nyɛla din be Ghana wulinluhili polo. Tamale Islamic Science Senior High School Tamale Islamic Science Senior High School (TISSEC) nyɛla shikuru karili m'bɛ Tamale, Northern Region, Sagnarigu Municipal yaɣili la ka be wubisiri shikuru bihi tabiibi baŋsim. Bi daa kpala shikuru ŋɔ yuuni 1997 Volta mɔɣi'sabinli Volta mɔɣi'sabinli bee Mouhoun mɔɣili nyɛla mɔɣi' shɛli din zori yirina Burikina Faso puuni, Ka di zori kamani kilometres bin'tuhipia ni tusaata ni pihinu no ayi (1,352km) n-chani ti kpɛri Volta mɔɣi'piɛlli din be Dagbaŋ pulini, Ghana. Volta mɔɣi'sabinli ŋɔ nyɛla din be yaɣi' shɛli din yuli booni cascade din be Burikina Faso, din miri Mout Tenakourou, luɣishɛli polo din du tiŋa maa ni. Tano bee Tanoe` Mɔɣili Tano bee Tanoe` mɔɣili nyɛla mɔɣi' shɛli din be Ghana. Di zorila kilomitanima tusaanahi (400) n-yiri Techiman din be Ghana n-ti kpɛri Ehy Lagoon, Tendo Lagoon ka bahi chaŋ ti lu Aby Lagoon din be Ivory Coast tingbani ni, ka chaŋ ti kpɛ luɣishɛli din nyɛ Atlantic Ocean maa ni. Mɔɣili maa kilomita din bahindi nyaaŋa n-nam tiŋ'duli tiŋ'tariga ti Ghana mini Ivory coast sunsuuni. Oti bee pendjari mɔɣili Oti mɔɣili bee Pendjari mɔɣili nyɛla tiŋduli mɔɣili din be West Africa. Di pilila Beni, dini n-nam tintarisi ti Benin mini Burikina Faso. Di zorimi yiri Togo puuni na nti tuɣiri Volta Mɔɣili Ghana puuni. MiidiyaWiki:GrowthExperimentsConfig.json MiidiyaWiki:NewcomerTasks.json Wikipedia:Mabiligu dundɔŋ/Archive/August 2021 N-zani mi ni bɛ lɛbigima Dagbanli Wikipedia Administrator. Fiila maa li luri shɛli m-bɔŋɔ: . Ani tooi chɛŋ ni maa ni n-ti pahi a toɣino. - () 15:45, 4 Silimin gɔli August 2021 (GMT) I think we can create a template to introduce new users to the Dagbani Wikipedia. You can post a proposed message below. () 12:49, 6 Silimin gɔli August 2021 (GMT) Welcome to the Dagbani Wikipedia, officially launched on June 30, 2021! At the Dagbani Wikipedia, we are an open, friendly, inclusive, and welcoming educational online community. Here, not only the Dagomba people but also anyone from around the world interested in African cultures and languages can share their knowledge with the world and write their own narratives. Here are some of the new categories and their respective articles that I have started. I have tried my best to link them to the correct Wikidata items. They don't have any text yet, just infoboxes, pictures, and links via Wikidata (more at ). We will need editors to add text and content to the articles, so that we can have a nice-looking encyclopedia instead of just a picture dictionary (which is a good start though). You can expand the articles and add Dagbani content to them. I am more familiar with languages in Nigeria, and am not a fluent speaker or writer of Dagbani, so I would gladly appreciate Dagbani translation help from time to time. Be sure to use dictionaries such as Tony Naden's "Dagbani dictionary" (2014) to check for spelling and usage. If the entries in Naden (2014) are incorrect, you can make a note of it and put the correct one on Wikipedia instead. Knut Olawsky's Dagbani grammar book and 's lists of Dagbani plant and animal names are also very useful. If you want to start new articles, be sure to: Currently, a few of the Dagbani Wikipedia's most active editors are: More information can be found at . Thank you and happy editing! () 09:30, 22 Silimin gɔli July 2021 (GMT) is coming soon scheduled for September 2021 and Dagbani Wikimedians will take part in the local photo walk in the northern part of Ghana. All are encouraged to endorse. () 15:12, 23 Silimin gɔli August 2021 (GMT) https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Project/Rapid/Dagbani_Wikimedians/Wiki_Loves_Monuments_2021_in_Ghana Dear all, we wish to share our proposed rapid grant for the Gurenɛ Wikimedia Community project. Please feel free to endorse and share. Thanks () Hello fellow wikimedians! I request your support once more to endorse this project for our sister sub group. Gurene Wikimedia Community. Your usual cooperation is highly anticipated. Open the link below to endorse. https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Project/Rapid/Guren%C9%9B_Wikimedia_Community/TranslateWiki.net () 21:06, 24 Silimin gɔli August 2021 (GMT) Watch out for Wikidata vandalism. It is probably good practice to add at least a short definition to each new article or page, not just a databox, so that we can check if anything goes wrong when Wikidata gets vandalized by persistent vandals such as (This vandal keeps adding random unrelated articles to Wikidata items about Disney cartoon characters). () 07:45, 26 Silimin gɔli August 2021 (GMT) N-zani mi ni bɛ lɛbigima Dagbanli Wikipedia Interface administrator. Fiila maa li luri shɛli m-bɔŋɔ: . Ani tooi chɛŋ ni maa ni n-ti pahi a toɣino. - () 10:12, 26 Silimin gɔli August 2021 (GMT) () 18:41, 22 Silimin gɔli August 2021 (GMT) I support the idea for you to go ahead and file a phab ticket. () 19:46, 23 Silimin gɔli August 2021 (GMT) Mohammed Amin Adam Mohammed Amin Adam nyɛla ŋun yi Karaga din be Northern Region la na, ka sokam lahi mi o Amin Anta.. O Lahi nyɛla ŋun be siyaasa puuni. Saha ŋɔ, ŋun nyɛ jintuɣra n zaŋti Karaga. Anbariya Senior High School Anbariya Senior High School nyɛla shikuru karili m-be Tamale, Northern Region, Ghana. Di nyɛla shikuru shɛli din chɛ ka shikuru bihi shɛba gbɛri shikuru maa ni ka shɛba mi be bɛ yinsi ka kanna shikuru. Bɛ daa kpala shikuru ŋɔ yuuni 2009 pirinla Anbariya Islamic Institute ni daa ʒini n-gbaai shawara ka di niŋ talahi ni bɛ kpala shikuru ŋɔ ka di wumsiri shikurubihi ka be tooi chani university. Dagbaŋ Tiŋsi Yuya ni di Salima Dagbaŋ tiŋ kam mali la yuli, ka di pirigili mali di Salima, ŋan shɛŋa n dɔya ŋɔ Chaankpem Chaalam Gushegu - maltima ka'kuli nko yili/dungshali yili maltima ka dee duŋ Lamashɛɣu - Daŋʒia yili. Nanton Bataŋ Zabʒiriguyili Nyɔŋ - Danoo yili Nakpanzoo - Malimaŋ yili Naabɔɣu - Bɔɣ'nyɔma yili Naya -Saŋkara yili Nyankpala - Beyɔm yili Cathedral Basilica of Our Lady of Seven Sorrows Cathedral Basilica of Our Lady of Seven Sorrows Pikworo Slave Camp Pikworo Slave Camp Pikworo slave camp daa nyɛla bɛ ni kohiri daba luɣ' shɛli yuuni 1704 hali ni yuuni 1845. Bɛ ni daa kohiri daba ŋɔ n tiri ninvuɣ' shɛba n-daa nyɛ; Dutchnima, Franginima n ti pahi Germani Doʒɛgunima. Lingbuŋ Lingbuŋ nyɛla tiŋ shɛli din be Tɔluŋ yaɣili tɔ a maa di lee ka la toloŋ lan sulin sini, di mali ya belim ka di galisi pam. Mukarama Abdulai Mukarama Abdulai nyɛla bɔlli ŋmɛra ŋun yi Ghana na. O nyɛla Ghana boli ŋmɛri biŋ ŋun ŋmɛri tooni n tiri "Spanish club Deportivo Alavés". Bɛ dɔɣi o la silimin gɔli October biɛɣu pia ni ayɔbu, yuuni 2002. Yuuni 2018, bɛ daa kpuɣi Mukarama niŋ Shikuru shɛli ti ni boli "University For Development Studies (UDS)" la. O ni daa kpe Shikuru ŋɔ ni o daa pahi la boli ŋmɛriba ban pun be di ni zuɣu. Yuuni 2019 bɛ ni daa ti yɛn ŋmɛ "8th edition of the Ghana University Sports Association (GUSA) mini games" la, ŋuni ka bɛ daa che ka o gari tooni lee shikuru ŋɔ paɣaba ŋɔ bɔli ŋmɛri tooni (captain). O no daa gari tooni zaŋ paɣaba ŋɔ ŋmɛ bolli ŋɔ bɛ daa nyɛla ban di nasara. Bipuɣingu ŋɔ daa nyɛla ŋun di pɔra ata bolli li ŋɔ ŋmɛbu ni. So da bi tooi di pɔri paagi o. Ka di zuɣu daa che ka bɛ piigi o bol'ŋmɛri ŋun ti pɔri pam bolli ŋɔ ŋmɛbu ni. Bɛ daa lan piigi o boli ŋmɛri ŋun kpaŋ o maŋa nyaŋ sɔ kam. Yuuni 2019,silimiin gɔli August, O daa nyɛla bɛ ni zaŋ sɔ chaŋ ni o ti tuɣi o bohambu Shikuru shɛli din be Texas, USA ka di yuli booni Tyler Junior College la. O daa nyɛla ŋun be bohambu ŋɔ ni ka lan ŋmɛri o bɔlli.. "Tyler Junior College women's soccer team" la ni daa yɛn ŋmɛ bɛ yuuni yuuni bɔla ni bɛ bɔli ŋmɛri taba la, Mukarama daa nyɛla ŋun di pɔɣu pishi ni ayɔpɔin (27 goals). Ka daa lan nyɛ ŋun sɔŋ ka bɛ di pɔɣu pia ni ata (13 goals). O kpaŋ maŋa lala diɛma ŋɔ ni daa che ka bɛ kpuɣi kpaŋ maŋa kopu din nyɛ (2019 NJCAA Gulf South District Championship). Bɛ daa lan di nasara zaŋ chaŋ "NJCAA Women's Soccer Championship". Bɛ ni daa ti yɛn labi ŋmɛ lala tabɔ bɔlli ŋɔ o daa lan nyɛla ŋun di pɔɣu pishi ni ata,ka sɔŋ ka bɛ di pɔɣu pia. O lala kpaŋ maŋa ŋɔ daa lan nyɛla din sɔŋsi ka kpuɣi "2020 "NJCAA Gulf South District Championship" mini "NJCAA Women's Soccer Championship" n pahi bɛ buyi ni. Din bo ŋɔ wuhi ya ni bɛ daa kpuɣi li mi pa taba buyi ka naɣibu ka dini. Bɛ marchi di daa nyɛ bahigu o da nyɛla ŋun di "brace" Tyler College ni daa di Salt Lake (Utah) 2-0 la,ka di daa naai 18-0. Diɛma ni yiɣi jam ŋɔ ni daa ti yɛn naai, bɛ daa piigi o la pɔdiri gonaati,pɔnchi nima kpɛma ni bol'ŋmɛri sɔ sɔkam ni mali nintiɣili ti. Abdulai Mukarama daa kpe la "Ghana Premier League" yaɣili Northern Ladies FC,yuuni 2011 o ni daa nyɛ yuma awɔi.Bɛ ni daa pili bɛ yuuni 2020-21 yuuni bola la ŋmɛbu, o daa di la pɔri ata bɛ mini Ashtown Ladies ni daa ŋmɛ silimin gɔli 17th,January 2021. Amaa Ashtown Ladies gba daa nyɛla ban pii pɔ yini,ka bɔlli maa daa naa 3-1. Mukarama daa di la pɔra ayi tuuli minti pihinahi ni anu la ni(first half),bɛ ni daa yi n ti vuhi ka labi na, ka o daa di pɔ yini ka di niŋ pɔra ata,pɔ yini (3-1).Lala maachi ŋɔ n daa nyɛ bɛ ni di shɛli nasara tuuli. Silimin gɔli 16 July 2021, Deportivo Alavés Gloriosas, daa yina ti di gbana zuɣu ni Mukarama ŋmɛ bɔlli tiba yuma ayi,ka kpuɣi alikawle ni o be bɛ sani hali ni yuuni 2023. Ŋuni n daa nyɛ bɔlli ŋmɛri kpɛma (captain) n ti Ghana bipuɣinsi bɔlli li ŋmɛriba "2018 FIFA U-17 Women's World Cup" din daa ŋmu Uruguay la. Bɛ daa ti o salima namda di ni daa niŋ ka o di pɔ gahinda di baa ayopɔin ka sɔŋ ka bɛ di baa ayi la. Ghana mini Uruguay (tiŋgbani shɛli ni bɔlla ŋɔ ni daa ŋmɛri la), o ko daa nyɛla ŋun di pɔra ata. Ka bɛ daa lan ti o "Bronze Ball". O ŋmariga ni daa puhi bɔlli ŋɔ ŋmɛbu ni, O mini Grace Asantewaa ni Faustina Ampah daa kpaɣiri taba bɔ SWAG nim' "paɣaba bɔlli ŋmɛri gonaati tali yuuni 2018, ka o daa lan di li. Yuuni 2019, "2019 WAFU Zone B Women's Cup" nima daa nyɛla ban boli o ni o ti ŋmɛ bɔlli sɔŋ ba. O ni daa chaŋ, Ghanamini Senegal n daa ŋmɛ maachi tuuli, ka o daa di pɔɣu ti Ghana. Ghana daa nyɛla ban di nasara Senegal zuɣu di ni daa niŋ ka bɔlli ŋɔ yiɣisi pɔra ayi yoli (2-0). Din nyaaŋa bɛ daa zaŋ Mukarama pahi Ghana bɔlli ŋmɛriba ban yuma chaŋ yuun pishi pɔlo. Bɛ daa lan piigi o bɛ bɔli ŋmɛri kpɛm guli bɛ mini Morocco nima zosimli bɔlli din daa yɛn ŋmɛ silimin gɔli November 2022 yuuni la. Lala bɔlli ŋɔ daa ŋmɛ la silimin gɔli 23 November 2020.Ghana daa lee bi tooi di la nasara lala maachi ŋɔ ni,dama Morocco daa di Ghana pɔ yini yɔli. Amaa,bɛ ni daa ti yɛn ŋmɛ n pahi buyi, o daa nyɛla ŋun di "brace". Di daa nyɛla din sɔŋ ka Ghana di nasara pɔra anahi yɔli (4-0). Ghana MiidiyaWiki:Visualeditor-cite-tool-definition.json [ ] MiidiyaWiki:Citoid-template-type-map.json Bachinim' Pubu Bachikɔba n-yi laɣim taba m-mali bolibu, ka mali gbunni n-lee bachi. Yɛltɔɣa puuni,bachinima nyɛla din pu balibu balibu. Lala pubu ŋɔ dolila bachi kam tuma yɛltɔɣili ni. Bachi pubu shɛŋa m-bɔŋɔ: Bachinamda Bachizaana Bachiniŋda Bachibuɣisira Bachituɣira Bachiniŋdipahira Zaashee bachi Bachituɣira Bachituɣira nyɛla bachi shɛŋa din laɣindi bachinima, yɛltɔɣiŋmasɔri, yɛltɔɣiŋmahi, bee yɛltɔɣa. Districts din be Ghana Districts of Ghana nyɛla din kuli pa Ghana Region nima. Ghana Siyaasa Ghana Siyaasa David Abdulai David Fuseini Abdulai (Bɛ dɔɣi o la 1951 ka o ti kpi October goli 2, yuuni 2016), bɛ ni daa lahi mi so Dɔɣite Chɔɣu bee Dɔɣite Gurugu la daa nyɛla asanza nira ŋun yi Ghana tuduu yaɣili (northern region) polo na ka daa lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti Shekina Clinic ashibiti din be Tamale la. 1951 yuuni ka bɛ daa dɔɣi Dɔɣite Chɔɣu. O ba yuli n-daa booni Abdul Kaleem Yidantogma ka o ma mi yuli daa booni Amishetu Yahaya. O laamba daa nyɛla nandaamba; o ba daa nyɛla kɔŋa ka o ma mi nyɛ barimaanda. O laamba ŋɔ bihi piniyini (11) puuni, Dɔɣite Chɔɣu ko n-daa nyɛ ŋun gali, dama o mabihi maa zaa daa nyɛla ban kɔŋ bɛ nyɛvuya pirimla fakari zuɣu. Boolanim' zuɣu ka Dɔɣite Ablai daa kuli gindi pihiri n-dira hali n-ti saɣi daadam. David Abdulai n-daa niŋ alali hali n-ti kpehi ka yuli o maŋ shikuru hali ni univesiti. Tamale Senior High School ka o daa chaŋ o shikuru, n-yi ni chaŋ University of Ghana n-ti bohim dɔɣite tuma. 1989 yuuni ka Dɔɣite Ablai daa kpa Shekina Clinic ashibiti, n-lee di zuɣulana hali ni o nyevili tariga 2016 yuuni. Ashibitinima ayi ka o daa yuuna; Gurugu dini mini Wamale dini. O daashibiti ŋɔ daa tibira ka dihira barinima mini yinyahi. David Abdulai daa di kpaŋmaŋ pina pam o nyɛvili ni. Yuuni 2012 puuni o dee pin' gahindili din yuli booni "Martin Luther King Jr. Award for Peace and Social Justice" ka di yi U.S Embassy nim sani na pirimla kpaŋmaŋ mini sɔŋsim shɛli o ni daa zaŋ ti nandaamba biɛhigu ni. Dɔɣite Abdulai n-daa lahi nye ninvuɣu so ŋun pahiri anu n-daa dee Martin Luther King Jnr II. Award for Peace and Social Justice Award pin gahindili maa 2008 yuuni. Soya biisi Salin tuya biɛ soya biisi nyɛla bin kɔrigu. Soyabiinsi nyɛla pukpariba ni biriti binbiri shɛli. Pukpariba mali la kuya bee tarata kori soyabiinsi puu. Soyabiinsi yi bili, di gbuŋ ti tabili di vari zaa malila kobiri laasabu. Soyabiinsi yi bilikpaŋ ka ti yɛn wɔli,di nyɛla din ni tooi wɔli pam. Di yi ti wɔli naai,wɔlli zaɣi yini ni tooi mali biɛlim di baa ayi bee hali di baa anahi. Di wɔla ŋɔ gba nyɛla din mali kobiri ka mani di vari mini di gbuŋ la. Dagbaŋ Nam Piligu Dagbamba yila Anabi Nuhu bi' so ŋun daa dɔɣi gbaŋ sabila zuliya andunia. O daa ʒila Masari(Egypt). Dagbamba daa yiɣisila Egypt n -chaŋ Sudan, n-yi Sudan and kpe Zamfara(Gombe) din be Nigeria la. Taarihi wuhiya, ni Tohaʒee ba yuli n-daa booni Tiyaawumya. Yuli ŋɔ daa bi yi shɛli pahila o ni daa waɣi pam la zuɣu, dama bɛ yi daa yɛn di o fiila sheela o kurimmi pɔi ka naanyi wum bɛ yɛltɔɣa. Tiyaawumya daa dɔɣi bihi pam ka bɛ yino n-nyɛ Tohaʒee ŋun daa nyaŋ biyariga pam, o ni daa ti saɣi daadam o daa kpuɣila o ba napɔŋ n-kuri mɔɣini binkɔb' bihi ni zaɣ' kara. O daa gɔrimi n-ti yi tiŋ yuli booni Mali, ka konyuri wum o pam ka o gindi bori kom n-ti yi paɣakurugu zuɣu ŋun daa be du kpula ata ni, din saha n-nyɛ Tohaʒee ni puhi paɣ' kpɛma ŋɔ ka yɛli ni o bɔrila kom ni o nyu, ka paɣ'kpɛma yɛli ni o ka kom dama mɔɣini binkɔbigu n-fa bɛ kuligi soli. Ka Tohaʒee daa vaa yiɣisi ni piɛm ni lɔɣu n-lu kuligi soli, o daa kula binkɔbigi ŋɔ ka ŋmaai o zuli n-kuna n-ti wuhi paɣa kpɛma ka lahi tooi kom maa kuna. Paɣ' kpɛma daa yɛliya ni o ko ku tooi nya, ka daa zaŋ Tohaʒee chaŋ bɛ ya nayili n-ti yɛli Naa di ni kana shɛm, ka Naa ŋɔ suhi daa paligi pam ka o yɛli ni di tu ni o balisi Tohaʒee wahu (ti o pini). Dina n-nyɛ Naa daa laɣisi tiŋ maa paɣasara zaa chisimam ni Tohaʒee lihi piigi o suhi ni gbaai so, ka o daa lihimi n-ti piigi paɣasaribil' ŋun luri wabili, dina n-nyɛ Naa bɔhi o ni wula n-chɛ ka o ti piila ŋuna ka chɛ ban za bɛ naba ayi zuɣu/ Tohaʒee ŋun yɛli ni "ŋun bɔri o paɣa wabiga, ŋuna n-tuɣira" ni ka lala ŋahili ŋɔ yina. Taarihi lahi wuhiya ni Sundiata n-daa nyɛ Naa Mali lala saha maa, ka daa zaŋ Tohaʒee m-pahi o tɔb' tuhiriba ni, o daa nyɛla ŋun di nasaranima pam tɔbiri puuni dama o daa zaŋla ʒim lɛbi o woligu. Paɣawabga n-daa tiɣi puu dɔɣi bi' so ŋun yɛla ka baŋbu dama o daa kuli mali la kɔbiri n-ŋmani bingbaarigu, ka bɛ daa ti o yuli m-boli o ʒinani. O daa yiɣisina n-ti gorilla tɔhigu n-daa ti gɔ n-yi kuligi zuɣu kadi be tiŋ yuli booni Biunŋ din pa nyɛ Burkina Faso ka Dagbamba lee mili bilchinim faaso. Ni ka o daa nyɛ paɣasaribil ŋun saɣi paɣa, dina n-yɛ paɣasaribilia yɛn vaai guui, ka ʒinani yɛli o ni dimsuɣulo ni ninsali n-nyɛ o kaman ŋuna ka bɔhi paɣasaribila ŋɔ yuli ka o yɛli ni o yuli Siɣisibiga ni o ba n-nyɛ Biunŋ Tindana. Ʒinani daa dɔlila siɣisibiga n-kuli o ya n paai yuŋ ka bɛ duɣi ka yɛli o ni o ti kpuɣi bindirigu n-ti o numbo ni dama ŋuni kpuɣi o numbo, din saha ka tiŋ maanima booni o kpuɣunumbo. Siɣisibiga daa kpuɣi la puli dama o ni daa kpɛti ti mali bindirigu tiri Ʒinani saha shɛli maa, bɛ daa laɣimdimi, ŋuni daa dɔɣi Nyɛrigili, Namʒisheli n-ti pahi Maligimsim. Ʒinani daa kula Biuŋ Tindana ka o daliri nyami tiŋ maa daa maani la o bihi maa ansarisi diyi daa niŋ ka bɛ ku binkobigu mali bɛ buɣa, bɛ zaŋ dila binbehi n-tiri o bihi ŋɔ. Lala ŋɔ zuɣu siɣisibiga daa zaɣisi la o yidan Ʒinani. Nabiyɔŋ Dahamani ni daa wum lala, ka o vaai yiɣisi ni o tɔbiri ni o kana ti ku Ʒinani, o paai n-ti nyɛ Ʒinani ka o baŋ ni ka o ni tooi ku so m-bala din saha ka o sɔŋ o kpara ka zaŋ suɣulo ni o mini Ʒinani gbaai saawara, ka Nabiyɔŋ Dahamani zaŋ o bi puɣiŋga yuli booni Suhiyini n-ti Ʒinani. Nabiyɔŋ Dahamani daa ti lɛbila Biuŋ Naa, o nam yuli n-daa nyɛ Tiŋkurugu Naa. Suhiyini daa tiɣila puu n-dɔɣi bidibga yuli daa booni Ʒipupɔra. Nyɛrigili daa chaŋ mi ti ʒini ti ni pa booni tiŋ' shɛli pumpɔŋɔ Tongo la, ka Namzɛsheli mi chaŋ ti ʒini pumpɔŋɔ tiŋ yuli booni Wa, dina n-nyɛ Maligimsim mi yiɣisi chaŋ tiŋ yuli booni Navrongo. Ʒipupura n-daa ti di Biuŋ Tindana o ba ʒinani ni daa zaŋ o nuhi dihi buɣa tiŋa, lala saha ŋɔ diyi daa niŋ ka Tindana yɛn chaŋ laɣiŋgu shee, bɛ yɛn dala dabili ŋun nyɛ ninsaringa ka bo anʒinfa tikpara n-dalim o di yi niŋ ka kpe zama ni. Tuɣiri-Nam ka bɛ daa booni o dam o tuɣirila Naa, dina su Dagbamba ni mali Tuɣiri-Nam shɛli polo ti nyɛli m-bala. Suhiyini n-daa dɔɣi Kumtili Ʒipupura bi'kpɛm sani n-zaŋ Gbewaa m-pa. Tɔ amaa, niriba pam daa booni o la kumtuurili dama taarihi wuhiya ni o dɔɣim dali Naa timsili n-daa kani. Kumtili n-daa di Biouŋ Tindana o ba Ʒipupura ni daa faa siɣi, di bi niŋ dabaayi ka Kumtili ŋmaligi ka chɛ Nam gbana, ka Gbewaa lɛbi Tindana. Gbewaa daa yiɣisimi ni o niriba n-chaŋ luɣishɛli be Burkina faso ka bɛ booni li Koopela, amaa ka Dagbamba mili " Kuɣu Pɛla". Nolini taarihi lahi wuhiya, ni daliri shɛli din daa chɛ ka Gbewaa birigi yɔɣu ni o niriba daa bi yila shɛli pahila saha shɛli o ni daa di Biuŋ Tindana, ka nabiyɔŋ Dahamani mi nyɛ Biuŋ Tiŋ-Naa ka Gbewaa yɛli ni nolori ayi kutooi kpe nosuɣu yini ni ni din zuɣu o ni birigi yɔɣu. Taarihi wuhiya yaha, ni Gbewaa daa to pam o nam polo dinzuɣu ka bɛ booni o "Yɔɣu Tolana". Gbewaa daa lahi yiɣisila Bawku n-chaŋ ti ʒini Pusiga. O paɣa tuuli yuli n-daa booni Gbaŋzaliŋ, n-zaŋ ŋun pahiri ayi booni Kaziya, ŋun pahiri ata n-daa nyɛ Galbaŋ n-ti pahi Katini. Lala daliri ŋɔ n su ka Yaa-Naa kam paɣa tuuli ni ban pahi diri Gbaŋzaliŋ, Kaʒiya, Galbaŋ, Katini ni ŋan pahi. Gbewaa bi tuuli daa nyɛla bipuɣiŋga ka o yuli booni Fatɛɣu ka Dagbamba lee mi o Kachɛɣu ŋun daa nyɛ Napaɣa Gbanzaliŋ bia, n zaŋ Fɔɣu pa. Zirili n daa nyɛ Napaɣa Kaʒiya bia. Tohagu n-daa pahiri ayi, n-zaŋ Shitɔbu, ŋmantambo, Shibee kpɛma, Beemoni, Lariwaaya, Yɛmtɔri, Ka yili kperi n-ti pahi ban kpalim dama o daa nam zuliya pam. Naa Gbewaa daa mali la niya ni o yi ti kani, ni o napaɣa Gbanzaluŋ bia Fɔɣu n-nyɛ ŋun yan ʒini nam gbana zuɣu. Dahinshɛli ka Naa Gbewaa tim boli Gbanzaluŋ ka yɛli o, ni o yi kani ŋuni kpaŋmi o maŋ ka Fɔɣu zini gbaŋ n-kpalim nam ni, nolini Taarihi wuhiya ni Naazo ka o daa tim ni o ti boli napaɣa Gbanzaluŋ na dinzuɣu bɛ ni daa diri alizama shɛli maa zaa daa lu o tiba ni ka o daa zo yom chaŋ n-ti ti napaɣa Kaʒiya lahabali Naa Gbewaa ni bori ni Fɔɣu di nam shɛm o kalinsi nyaaŋa. Napaɣ Kaʒiya daa bɔli o bia Zirili na n-ti yɛli o ni wum shɛm din zuɣu o daŋ yiɣisi di zuɣu, disaha n-nyɛ Zirili chɛ ka bi tam da'duɣiri ka di kpeei hali n-ti kɔŋ tiim, ka o chɛ ka bi gbi bɔɣi karili ka zaŋ gbala pili. Ka tim ni bɛ ti boli o tuzo ka o kana ka bɛ laɣim gbaai dama bɛ nya suhupielli, ka Fɔɣu kpuɣi napɔŋ ni o chaŋ o biɛli bɔligu, o ni kuli chɛ bela ni o paai Zirili ni ʒe kuɣu shɛli zuɣu maa ka gbala maa vurigi o niŋ bɔɣili maa ni, ka Zirili dii che ka bɛ kpaari da tula bahiri o zuɣu hali ka Fɔɣu ti kpi. Dabiɛm ni gbaai bana pɛbiriba ka pɛbri bɛ bana maa ka di kumdi" Zirili ku Fɔɣu wula ka ti yɛn yɛli Naa ". Din zuɣu n chɛ ka bɛ daa di booni o kufɔɣu amaa o nyuli n-daa booni Fɔɣu. Taarihi wuhiya, ni bana ŋɔ kumsi ni daa ti lu Naa Gbewaa tibili ni, ka o tahi o kpamba zuɣu ni bɔ fɔmi ka o wum bana ŋɔ kumsi. O ni daa wumli pali o tiba ka di nyɛla Ʒirili ku Fɔɣu, ni Naa suhu daa yiɣisimi ka o zaŋ o nua kpahi tiŋa ka di bɔɣi ka o biligi lu dini ka labi ti mum. Naa Gbewaa kum n-daa bala. Kadia Kadia nyɛla tiŋ karili m'bɛ Savelugu District, Northern Region Ghana tiŋ gbanni. Kadia mali salo pam ka bi zooi pukparilim ni binkobiri gulibu pam. Yong Duuni Yong Duuni nyɛla tindaan' tiŋ ti tali. Yong Duuni bɛla Tamale, Sagnarigu Municipal yaɣili polo. Di bala daansi ni Malshegu, Batanyili. Di mali salo pam, ka dabba zoogi pukpariba, ka paɣaba mi tori kpam. Malshegu Malshegu nyɛla tiŋkpan sheli din bɛ Tamale yaɣili. Di lahi nyɛla Gulpkɛɣu kparibɔɣu di zuɣu Gulkpɛ-naa n-leeri li. Bachiliba Bachiliba (Synonyms) bachiliba nyɛla bachi shɛŋa din kumsi pa yim amaa ka di gbunni lee nyɛ yim. 1. Hankali – Yɛm /kookali 2. Alibarika – Anfaani 3. Anzansi – Suhukpeeni 4. Yɛda – Naani /Dihi tabili 5. Arizichi – Buni 6. Nasara – Katari 7. Sarati – barina / gamo 8. Yom – valiŋ 9. Suŋ – Viɛlli /kasi 10. Jelinsi – Dimli /duŋ 11. Jɛlinsi – Wumsi 12. Lihi – yuli 13. ŋme – bu 14. Bidibiga – Doo 15. Bi’puɣiŋga – paɣa 16. Kpema – toondana 17. Kore – lɔŋ /gara 19. Waligu – tulim 20. Wari- maasim 21. Bundana- liɣirilana 22. Fakari- fara 23. Nandana – Faralana 24. Yaa – kpiɛŋ 25. Biɛm – Shim 26. Gbuɣinli – Gbungburugu 27. Salo- zama/ zamaatu 28. Pu’kparim – Zamba/ Pu’sabilim 29. Karimbaani – Kapirichi/ ninchini 30. Nyaam – Balim 31.jɛnkuno – zambaŋa 32. Baŋsim – fɔhim/ neesim 33. Nu’zaa – gɔbiga 34. Nintarim – zɔm 35. Tuuli – piligu 36. Kambonnaa- Sapashini 37. Damli – tɔbu 38. Fɔŋbilim – Yɛm 39. Gbuɣiŋli – gbungburugu 40. Ʒilinsi – Zuɣu sabilim 41. Labi zilli – tu 42. Kpalaŋa – peto 43. Daliya- liiga 44. Gbaŋ – washiika 45. Sampaa – leeŋa 46. gbali – napɔŋ 47. Nuu – bɔɣu 48. Mɔɣuni – Yɔɣu 49. Pipia – sabilleeŋa 50. Zilisigu – Siɣa Dungu Dungu "(Sagnarigu Dungu)" nyɛla tiŋkpan ti tali m'bɛ Tamale Metropolis. Dungu mali shikuriti pam ka shɛli n nyɛ ti tudu ŋɔ na kariŋ zɔŋ titali la University for Development Studies (UDS). Nantɔŋ Jana Naa Maaliku Nantɔŋ Jana Naa Maaliku Kparigu Naa Zuu, Vubigu Naa Zuu, Bataŋ Naa Zuu, Nusobili Naa Zuu, Kahinkoɣu maligu bia n duɣi sabilim n lan doɣi sabilim n lan doɣim n maan pahili ka ka Naa siɣili yili tuŋ maa maai sabigi tim tim tim, ŋma Naa. Naa Gbewaa Napaɣa Fatima Gbanzalin Naa Fatima, Kaʒii Fatima, Andan Jengbariga Yaantitaa, Savelugu naa Mahami Nubila Yaantitaa, Diŋɔɣu paɣa bia Fatima, Wolishe tabi tiŋ bia Fatima, Gundu buɣuri kpana bia Fatima, Gbanjɔɣila varibiɛri bia Fatima, ŋaba shebi zora bia Fatima,Gurugu yɔɣuʒiya bia Fatima, Kaa yendu kuliga bia Fatima, Gundu buɣuri kpana bia Fatima, Vawɔɣiri yiŋ ka ʒii bia Fatima, Savelugu luɣu yoo paɣa, Dingambu paɣa, Falwoɣili paɣa. Yɛlitɔɣitaɣimalisi:M Ba Yɛligu M Ba Yɛligu M ba daa yɛli ma Ka m ma mi yɛli ma M maan labi yɛli ma Ni n zom ʒiri Ni ʒiri dihiri niri vi Ka labisiri bilichini nyaaŋa Ka n ti yiɣisina Ka ʒɛmana kana Ka ʒiri mali nyɔri Ka yɛlimaŋli kɔŋ nyɔri Koi koi bɔ ʒɛmana m-bɔŋɔ? Ka ʒiri ti deei zaashee Ka yɛlimaŋli kɔŋ zaashee Tɔ amaa, ʒiri yi kuli kɔri vuɣusi Yɛlimaŋli m-birita Sitira laɣim kɔbiga, tampiɛlli n-daa gari Dinzuɣu ʒiri yi laɣim kɔbiga, yɛlimaŋli n gari. Amaana Doo Amaana Doo nyɛla Doo din be Tamale mini Savelugu soli zuɣu ka pirinsi yipolo n-diri gubɛri lala doo ŋɔ gbuni. Bi zandi la doo ŋɔ gbuni asiba hali ni yuŋ n-taɣiri lɔra durooba nima n-diriba gubɛri. Larabaŋa Jiŋli Larabaŋa Jiŋli Mexico Mexico nyɛla tiŋgban Karili din be dunia wulun luhili polo. Di nyɛla gbanpiɛla ya. Sabita Sabita nyɛla ti biɛhisi shee mini ti ʒilɛli ni kashi niŋbu. Di nyɛla binshɛli din mali bukaata pam ti ti ʒilɛli ni ni ti daalaafee.Yuuni 2008 Ghana daa nyɛla ban niŋ vihigu zaŋ jɛndi sabita polo. Palo ni saɣiri bahibu ti pahi yɔɣuni damdibu yiriŋ daa nyɛla bin shɛli vihigu bandiba ŋɔ ni daa yuli nya ka daa kpaŋsi asanza nima ti pahi yɛlikadizani kpamba ni bɛ kpaŋmi bi maŋa ka ti tooi tuhi kari lala yɛlmuɣisira ŋɔ. Kom Subu Kom Subu nyɛla ka a zaŋ a niŋ gbina niŋ Kom ni m paɣi. Puzuri puzuri nyɛla pukpariba ni ʒi bindiri shɛŋa n yi puuni na . Di tooi zooya ka di nyɛla bin ʒi. Tuya Duɣibu Tuya duɣibu nyɛla salima puuni yɛliyini ka di nyɛ bohasi ka ninvuɣ' yino bɔhira ka ban kpalim maa mi labisirili ni nangban yini. Bɔ m be a nolini. Tuya Bɔ tuya. Tuya baŋdi. Bɔ baŋdi. Bandi kulo. Bɔ kulo. Kulo kpam. Bɔ kpam. Kpam dirigili. Bɔ dirigili. Dirigili saŋgara. Bɔ saŋgara. Saŋgara suɣulo Bɔ suɣulo. Suɣulo ku n-kpe. Bɔ ku n-kpe. Ku n-kpe yamba. Bɔ yamba. Yamba paɣasara. Bɔ paɣasara. Paɣasara dii. Bɔ dii. Dii lam. Bɔ lam. Lam tara. Bɔ tara. Tara wumsi. Bɔ wumsi. Wumsi chaɣila. Bɔ chaɣila. Chaɣila fiiyo. Bɔ fiiyo. Fiiyo gɔŋ. Bɔ gɔŋ. Gɔŋ piti. Bɔ piti. Piti zaa mbala ka a bɛ nya shɛli. Daa dali binchɛra ka so zaŋ bahi ka so pihi ye, ayaayoo. Yɛltɔɣataɣimalisi:Laɣifu Laɣifu ka kpam. Laɣifu mi ka yalim. Laɣifu mi bi tiɣira. Ka ban yuri o gari kobiga. Laɣifu nyini yi dunia. Ka gutulu nya yɛm. Laɣifu nyini yi dunia. Ka zolugu baŋ a nyaɣisim. Laɣifu nyini yi dunia. Ka simili naai. Ka fara lana kɔŋ sima. Laɣifu nyini yi dunia. Ka dɔɣim lahi je taba. Laɣifu nyini yi dunia. Ka yarida naai. Ka mabiligu bɔrigi. Laɣifu jande bondali ka a yɛn naai. Ka simili yu taba. Ka mabiligu yu taba. Ka yarida labine Laɣifu jande sɔŋmi dunia. Ka ŋɔ zaa labina. Ka dɔɣim me Ka simdi ti tooni. Dama simdi din viɛla. Dini lɛbi dɔɣim. Naa Gungobili (Nabi' Nandana) Naa Gungobili daa nyɛla Dagbaŋ Yaan-Naa ŋun pahiri piiya ni ayopɔin. O daa ʒini la Dagbaŋ Gbewaa gbana zuɣu zaŋ gbaai 17th century saha la. O nam dibu yuma pilla 1627-1648. Naa Gungobili daa nyɛla Naa Luro ŋun daa nye Dagbaŋ Naa bidibga. Din boŋɔ n-che ka o nyɛ Nabia nti Gbewaa gbana. Pɔi ka Naa Gungobili daa ti ʒini Yani gbana zuɣu, o daa nyɛla Yɛmo-Kari-Naa. Gbana ŋɔ zuɣu ka o daa na ʒiya ka lahabali yina wuhi ni Naa Zokuli zaŋ o nuhi dihi buɣa tiŋa. Naa Zokuli kum ni daa paai Yɛmo-Kari-Naa Gungobili, O ma bia Galiwe-Naa Kundoni n-daa tim tumo na ni o ti garigi kuli maa. Galiwe-Naa Kundoni daa nyɛla ŋun mali buni pam ka lahi nyɛ Galiwe Naa. O daa lahi nyɛla ŋun nye Nabia n-ti Yani gbana. O daa mali jilma pam Dagbaŋ pirinla o buni maa zuɣu. O ni daa mali niya ni o ʒini Yani gbana la zuɣu, o daa zaŋla o buni maa n yohim ŋun kam mali nuu Yaan-Naa gbaaibu ni. Dinzuɣu din daa niŋ ka Yani lu, ŋuni n daa nyɛ Yɔɣu kpamba ni bori so. Galiwe-naa Kundoni ni daa wum ni Naa Zokuli kani, o daa tim la tumo ni o chaŋ ti ti Yɛmo-Kari-Naa Gungobili lahibali ni o kana ti bɛli o ka o chaŋ ti mali Naa Zokuli kuli. O daa lahi gbaai Naa Gungobili alikaule ni o yi di Yani, Yɛmo-Kari-Naa Gungobili ni lee Galiwe-naa. Amaa Naa Gungobili daa saɣisila boligu maa ka yɛli" Cham n-ti yɛli Kundoni Naa ni n-ku saɣi ka o mali ma ansarisi. O mi ni n-ka binŋma maŋli bi ti yɛri wahu. Wula ka n yan niŋ chaŋ Yɔɣu". Achiika, kaman Galiwe-Naa Kundoni Naa Gungobili daa nyɛla nandana di mini o kuli nye Yaan-Naa kuro bia la, so daabi tehiri o yɛla. O zonim daa bi galisi o zosimo daa nyɛla o paɣa ŋun daa kurigi gari o yuma pirinla, wahala mini bi nyɛri diri o yubu. Tumo ŋɔ ni labina Galiwe, ka o zaŋ Yɛmo-Kari-Naa Gungobili labisigu nti Kundoni Naa. Gali we-Naa Kundoni daa labisila tumo ŋɔ ni wari-pɛilli nti pahi binŋma palli. O daa lahi pahi o la laɣifu din yen sɔŋ ka Gungobili tooi kpuɣi napɔŋ kana Naya nti nyɛ Naa Zokuli kuli ni yen mali shɛm. Di daa nyɛla shɛɣu nini ka mɔɣa mini bɛma pali marimari hali ti chee bahi, kadi chɛ ka gorim ŋɔ niŋ tɔm nti Naa Gungobili mini o nyaandoliba. Gorim ŋɔ daa nyɛla mɔɣu ni gohi soli ka chandi ŋɔ ŋmanla di ku nani, ka Gungobili tɛhiri ni o labi yiŋa. Gorim maa sunsuuni, ka Naa Gungobili yuli o paɣa ninni, ka yeli o "suhimi Naawuni ka n lɛbi Yaan-Naa palli ka bɛ bɔla Gbanzaluŋ". Amaa ka o paɣa la ka yelli "a kutooi da biŋmaa mini wahu n chaŋ naya. Yɛlima a ni yan niŋ shɛm ndi a ba yili gbana zuɣu? Dimsuɣlo chɛlima" ka o paɣa labisi. Saha shɛli Naa Gungobili ni paai kulikpuni mɔɣili, ka batonim pun zaŋ Nabihi zaa duhi kuligi duli, ka bɛ kpalim vuhira ka Naa Luro bia Gungobili ti paai na. Bɛ ni nye Naa Gungobili, so daa bi gbuligi lihi o. " ti naai dabisili maa tuma, a tabi zaa kamna wuntaŋ ni. Yuŋ n zibiri maa ka nyin na kan na. Ti yiɣisi la Dabsili maa" ka batonim yino yɛli ka lihiri o zo nini ni lari. Ka Naa Gungobili vihi o baagi ni n-yihi laɣifu na. Ka o saɣiti ni o ni yɔ n gari bɛ ni pun deeri shɛm. Dini nye bɛ yino saɣi ka zaŋ Naa Luro bia n baa yaɣi kulikpuni kuligi ŋɔ. Naa Gungobili ni mali ti kpe Saŋkara-Yili, ka o nye ka tiŋ maa zaa be nimmohi ni, din wuhi ni o yuuya. Naa Gungobili paa na ni o nyandoliba, ka zaŋ ba kpe fɔŋ yuli booni " Nayili Fɔŋ". O daa mali la niya ni o gbe ni. O ni daa kpe o tuuli yili, bɛ daa bi taɣi dee o venyela. "Duri lahi ka yili ŋɔ, duri maa zaa palimi", ka yili lana yɛli ka sɔɣiri o nini polo. Yili kam ka Naa Gungobili kpe, yɛtɔɣa yini maa ka bɛ zaa yara, di duri maa pali ya. O ni kɔŋ duu nyebu Nayili-Fɔŋ ni o gbe, ka o zaŋ o zuɣu ʒe Balɔɣu, amaa yaha ka Balɔɣu nim yɛli ti bi bori Nabi bincherlana. O yi Balɔɣu o zani bu shee daa nyɛla Gagbuni, ka Gagbuni nim gba zaɣi so. Ka Naa Gungobili lahi ŋmali lu Kumlan-Fɔŋ. Kumlan-Fɔŋ mi nyɛla fɔŋ shɛli Nabia kam ni ku saɣi gbe ni. Di nyɛla fɔŋ shɛli ŋun ŋmari zuɣuri nayili. Din zuɣu Naa bia kam bɛ bori di yɛtɔɣa. Naa Gungobili daa kpalim bori la shɛli polo o ni yen zaŋ o zuɣu sɔŋ dama saha ŋɔ di daa wumo pam, din zuɣu o yi kuli doni shɛli di saɣi too. Mba-Kumlan ni nyɛ o, ka o tahi ka yɛli ni bo alaamu Nabia n-nyɛ o? Nabia ŋuni yan nye din viɛli shee ka kana ni o ti gbe ti fɔŋɔ ni? Vi daa gbaai Naa Gungobili ni nyeb Kumlan yɛtɔɣili maa ka daa yi fɔŋ maa ni. Din saha ka Naa Gungobili yɛli o suhuni ni di pa shɛli Mba Zohɛ-Naa ni deei o ni dama o nyɛla sokam ba. Pɔi ka o daa ti yan paai ni, nzo Galwe-Naa Kundoni mini o saamba n daa pun be ni. Ka Naa Gungobili daa tirisi n chaŋ Gamanzi ni ka o daa nyɛ bɛhigu shee n doni. Yili shɛli ni o ni daa doni maa daa nyɛla Kpunkpan-paɣa yili, duri ayi ndaa nyɛli ka o zaŋ du yini lɛbi bindira duu ka gberi yini ni. Lala du shɛli bindirigu maa ni dooni maa ka gbuɣinli bia mini o paɣa daa doni n guhiri Naawuni ni yan niŋba shɛm. Bɛni daa mali Naa Zokuli kuli naai, Gushee-Naa daa chaŋmi ti kaai Naa Zokuli yiŋa, ni o pili shili malibu zaŋ kpa Naa palli gbaaibu. O daa gili la Naa kuro ŋɔ yiŋa n-ŋooi mɔɣu kaman kali ni wuhi shɛm. Ka o ba wahu n-chaŋ mba Kuɣu-Naa yiŋa nti zaŋ mɔ'pili maa ti o. Ka yɛli yɔɣu kpamba ni bi bɔm yaaŋa nti o ka o ʒini Gbewaa gbana zuɣu. Ka di pun nyɛ shɛm kurumbuna saha zaŋ na hali ni zuŋɔ, pɔi ka bi gbaai Naa palli bɛ yan buɣila baɣisi n-nye Nabia ŋuni yan di ka suhudoo beni. Din boŋɔ yi niŋ lala Nabia ŋɔ ka bɛ yan saɣiti buɣa ni pii So. Ka Gushie-Naa paai yɔɣu kpamba n yɛli ba ni o borila Naa pali. Ka Kuɣu-Naa tim Tuɣiri-Nam ni o chaŋ ti zaŋ baɣa na nayili-fɔŋ. Dibi yuui ka Nayili-Fɔŋ baɣa pun ʒi yɔɣu kpamba tooni ni o baɣa bihi. Din saha n-nye baɣa ŋɔ bahi baɣibihi ŋmani ka yera; " kpuŋ kotiŋ nɛrigu, n yan kahimla suma ka che bɛrim, " Mba turi pali pɛiɣu, kan dini pali ŋmani. " mbi nya n dini bɛ ti yɛri so yala". Ka wuɣi o zuɣu ka yeli Yɔɣu kpamba " yi borila Naa pali. Tɔ buɣa mi bi pii so pahila Yɛmo-Kariga-lan Gungobili. " Bo? Bɔ ʒiri mbala?. A zaŋla a noli naai Nabia bincherlana ŋɔ ni a mɔŋ gbana ŋɔ Na'suŋ? A shiri bɛ yeri buɣa maa ni yeli shɛm ka kpamba maa yino tahi". "Di lahi chɛliya kati nimbil pa nye o" , ka kpamba maa yino lahi yɛli ni di ka lahiʒibu. Ni o dila naanzuu yaɣa dini fa o nina ka o kulahi nye vɛinyela, ka kpamba maa yino gba lahi yɛli. Ka Nayili-Foŋ baɣa kpuɣi o koligu n yi zɔŋ maa ni kuli. Cham Yɛlizoli nti zaŋ bɛ baɣa maa na, ŋuni yɛri yɛlimaŋli ka di bi yiɣisira. Pumpɔŋɔ ka Tugri-Nam mini baɣa pun ʒi Yɔɣu-Kpamba tooni. Ka baɣa yihi ŋmani o koligu ni nti pahi laɣkpahira. Ka zaŋ laɣkpahira bahi ŋmani ka yeli: " Kpuŋ kotiŋ nɛrigu, n yan kahimla suma ka che bɛri " Mba turi pali pɛiɣu, ka n dini pali ŋmani . " Mbi nye n dini bi ti yeri So dini yala. Ka baɣa bohi Yɔɣu-Kpamba, yi borila Yaan-Naa palo? Yɛlimaŋli diyi niŋ ka suhidoo yan be Dagbaŋ, m mahi gbum ka yaɣiri la, Yaan-Naa palli ŋɔ pala so pahila Naa Luro bia. N wuhirimi ni Naa Gungobili buɣa ni yeli shɛm mbala". Yɛltɔɣa ŋɔ zaa, ka kpamba mali ʒini ka ka dihitabili ni yeli ŋɔ, dini n-nye bi bohiri bɛ suhiri baɣasi ŋɔ tinim naai la noli yɔɣɔ? Ni suhi yiɣisila ka kari Yɛlizoli baɣa. Ka Yɔɣɔ-Kpamba yino yeli bee o ti dila naazuu pam kadi fa o nina? Din saha ka bɛ lahi tim ni bi ti bo baɣa so na, Gushiegu baɣa ka bɛ daa zaŋ na ka o gba ti yeli lala" ni Dagbaŋ ni yan maai gbum ka yaɣiri ni suhudoo, din ŋuna Naa Gungobili n tu ni o lee Yaan-Naa palli". Ka bɛ lahi kari o gba. Ka bɛ lahi tim ni bi ti bo baɣa ŋun pahiri anahi ka o yi Bɛɛmoni-Yili, ka bɛ kari o gba dama yɛltɔɣ' yina maa ka o gba yɛra. Saha ŋɔ ka Yɔɣu-Kpamba lahi ka bɛni gbaari shɛm, ka kpalim ŋumda. Ka Mba Duɣu tim ti boli kanjaŋ baɣa Naa, o yuli n daa booni baɣa-Naa Tawumya. Baɣ'naa Tawumya daa nyɛla bɛni dihitabili pam ni yaa zaŋkpa nyɛbu polo Dagbaŋ zaa lala saha maa. Baɣa ŋɔ n-nye ŋun daa ti yɛli Bimbila Naa Suliga ni, o ku lam bindiri shɛli din za o tooni ŋɔ. Achiika, saha shɛli Naa ŋɔ ni shihi ŋmani maa, ka o kpi. O nyɛbu yaa daa nyɛla din ka zilisigu ni behim ka o yɛltɔɣa nyɛ din timsa. Dabsa gariya ka Gushie-Naa guhiri Maliʒɛli, n guhiri ni bi pii Yaan-Naa palli ka o naan yi kuli. Gushie-Naa bi gberi Yani din zuɣu ka o daa guli o Maliʒɛli maa. Ntoo bela Mba Kuɣu-Naa zɔŋni ka baɣa Tawumya paa na. Ka o ʒini tiŋgban' ni ni o koligu, ntoo bela wuɣi o zuɣu n lihi kpamba nina ni, ka yɛli "bo zuɣu ka yi boli ma yini pun mi shɛli zuɣu? Pa tiŋmari n nyema din zuɣu niŋ miya bɛ ni wuhiya shɛm, ka pa lala alɔbo ni niŋ". Yɛtɔɣili ŋɔ ni naa ka van yina Kuɣu-Naa zɔŋni. Lala saha ŋɔ, ka Yɔɣu-Kpamba van yiɣisi bɛ ʒɛshihi ka yira, n ŋumda ti niŋ ti kpɛŋ tariga. Galiwe- Naa Kundoni ka bɛhigu ni ti yaanima. Kati taali n-nyɛli. "Dim baŋ ku loonima" " Koriŋkpɛŋ gbali, baŋ yinima" " Naansara baɣiyuli ku mali soli, di dolila kaŋwa". Soli kam bɛni daa kpuɣi ni naai, ka Mba Duɣu che ka bi bo naɣipɛili mini naɣi sabinli. Ka o zaŋba ti Tugri Nam ka yɛli o " chem Gamanʒi nti bo Gungobili shee. Yɛli mi o ni o zaŋmi naɣipɛili m-mali o ba Naa Luro ka zaŋ naɣisabinli mi mali o yabdoo Zoligu". Di nyaaŋa, yɛlimi Gungobili ni o labina yiŋa nti kpuɣi o yaanim gbana. Amaa Tuɣiri-Nam ni paai Gungobili o zaɣisila niɣi ayi maa ka yɛra " ka daɣila zuŋɔ Yɔɣu-Kpamba mi ni mba n-nyɛ Naa Luro ka Naa Zoligu mi nyɛ n-nyabdoo, di zaa yoli ka mɔŋma bɛhigu shee? N ku saɣi ka lahi mali ma ansarisi". Naa Gbewaa bi zaɣisiri pini bi ti yeri ni o suhi yiɣisi yaɣa o yaansi zuɣu. A ba Naa Luro daa bi niŋ li, a yabdoo Zoligu gba daa bi zaɣisi boligu zaŋ kana o ba gbana zuɣu". Ka Tuɣiri-Nam gba tiŋ balimdi Naa Gungobili. Gbewaa zuu Ban mali laamba zuu Ban ka laamba zuu. Pahimi suɣulo doli ma kati chaŋ a yaanim tiŋa. Kam na ti nyahi a ba kpib'si nintam. Lala yɛtɔɣa ŋɔ, ka Naa Gungobili taɣi deei niɣi ayi ŋɔ, n zaŋ ba mali o yaanima ka ba wahu ka Tuɣiri-nam be tooni ka o doli, ka bɛ gbaai Yɔɣu soli. Yuŋ ti yan zibi, ka vuri deei Yani luɣili kam, n wuhiri ni Yamo-Kar'naa Gungobili lԑbi Gbewaa Naa. Naa Gungobili ni ʒini Gbewaa gbana zuɣu n lɛbi ŋun pahiri pishi ayopɔin ndi Dagbaŋ Nam, di daa muɣisi o pam ni dahinsheli o nyaandoliba gba ni tooi ti nyɛ nahingu mini fitiina din paai o mamaŋa. O daa tɛhirila sohi biɛɣu Yaanabihi shɛb gba ni tooi tibi paai Yani gbana pirimla bɛ ka zuɣu. Ka o gbaai ni o ni darigi Yɔɣu Kpamba tibli. Alizimma dali asiba, ka lahibali paai Yɔɣu Kpamba ni Naa boriba Nayili. Gbewaa nayili, ka Naa Gungobili zaŋ ba kpe Buɣili Pabo ka yɛli ba ni bɛ gbim yihi kuɣu Kara. O ni lihi bɛ kuɣa maa naai, ka o yɛliba ni bi ʒim kuɣa maa bɛ zuɣu kpuni hali ni Kulikpuni biɛŋ din nyɛ River Daka. Daba ayi dali, Yɔɣu Kpamba pam daa luya n kpi, ka shɛb mi zo n barigi ka bi bɛ lahi nyaba. Naa Gungobili ni dihitabili ni tibdarigibo shɛli o ni bori maa bɛ baŋ di gbunni, ka o chɛ Yani Kpamba ni di lɛbi shahira dahinsheli. Ni dahinsheli kam ka Yaan-Naa bihi paai bi bayili, ban niŋmi aadalchi. Naa Gungobili daa labila Yɔɣu nti ʒini o yaanima gbana zuɣu n dɔɣi o zuu; Mioŋlan Mahama Kuduli-lan tɔbuʒia Kuduli-lan Luro Kuduli-lan kokpaɣu Yɛmo-Kari-Naa Tiŋbɔbli ni din pahi. Naa Gungobili daa zaŋ O nuu dihi buɣatiŋa ka chɛ o yaanima gbana, o ni daa niŋ yuun pishi ni yini nam gbana zuɣu. Naa Zangina, Naa Tutuɣiri bia n daa ʒini Yani gbana zuɣu Naa Gungobili ni ŋmalgi ŋmaai. Luɣ' Shɛŋa Din Teeri Ti Yɛli Kura Yala Piligu Ninsal' kam malila saha buta o biɛhigu ni, din n-nyɛ, Sɔhala, Zuŋɔ ni Biɛɣuni (Din Gari, Punpɔŋɔ ni Din be Tooni/Din Kan na). Di puuni shɛli yɛla milinsi yi pɔi nira, o yɛla gba shɛŋa ni gbiligi. Dabba Dabba nyɛla ninsalima ban mali doo dabilim (yoli) ka mi lahi ka bihi ni. Zanetor Agyeman-Rawlings Zanetor Agyeman-Rawlings Zanetor Agyeman Rawlings nyɛla tiŋgban' zuɣulan' kuro Jerry John Rawlings mini o paɣa Nana Konadu Agyeman bi' kpɛma sani. Bɛ daa dɔɣila June 1, 1978. O malila tuzobihi ata. Bɛ zaa nyɛla bipuɣinsi ata bidibga zaɣ' yini. Ka Zanator Agyeman Rawlings lee nyɛ bɛ kpɛma. Zanetor Agyeman Rawlings nyɛla dɔɣite mini politiisa biiŋa. ŋuni n-nyɛ Ghana jintɔra n-ti Klottey-Korle yaɣili. Amina Rawlings Amina Rawlings nyɛla tiŋgban' zuɣulan' kuro (Jerry John Rawlings) bia. O nyɛla bia ŋun pahiri ata J.J bihi puuni. Amina Rawlings nyɛla looya biiŋa ŋun be looyanima laɣinsi puuni kamani International Lawyers Association, Chartered Institute of Arbitrators, AIPN, UK Energy Lawyers Group, LCLCBA n-ti pahi Scottish Oil Club. Amina Rawlings yuun' pia m-bɔŋɔ looya tuma puuni. January January ("Januwari") nyɛla silmin' goli shɛli bɛ ni boli zaŋ jɛndi Roman buɣili beni daa booni Janus, buɣili din guli dindɔya. Be zaŋla nina ayi n buɣisi Janus. Nini yini ŋmahiri lala suɣala ka nini ŋan pahiri ayi maa ŋmahiri la biɛni. Daada Roman saha maa, dindɔya di ni kperi Janus buɣ' duu maa daa yoori la tɔbu saha ka kpariti suhudoo saha. February February nyɛla silmin'goli din yina Latin balli yɛltɔɣili februa ŋan gbinni nyɛ "paɣibu" bee "nyahibu". Roman calenda daa bɔli mi Februalia, chuɣu shɛli beni puhiri ka di nyɛla paɣibu bee nyahibu kam ŋan be goli maa ni zaŋ chaŋ tum biɛri polo. =Kundivihira= March March nyɛla silmin'goli bɛ ni boli shɛli jɛndi Mars. Mars nyɛla Roman buɣili so ŋan su tɔbu. Goli ŋɔ puuni n-nyɛ saha shɛli beni maan di tɔbu shiili. =Kundivihira= April April goli ŋan nyɛ silmin'goli din pahiri anahi yuli maa yila Latin yɛltɔɣili 'aperio'. Di gbinni wuhiri la yoobu. Goli ŋɔ puuni n yoori bindira bilibu. =Kundivihira= May May nyɛla silmin'goli beni boli shɛli jɛndi Roman buɣili shɛli beni boli Maia. Maia daa nyɛla Roman buɣili shɛli din su tihi ni mɔri bilibu. =Kundivihira= June June nyɛla silmin' goli shɛli bɛ ni boli zaŋ jɛndi Roman buɣili shɛli bɛ ni boli Juno, Juno nyɛla buɣili zaŋ ti amiliya mini paɣaba biɛri' suŋ yɛla. Be daa lahi booni goli maa zaŋ jɛndi Latin yɛltɔɣ'biɛlim "juvenis" ŋan gbunni nyɛ 'bi' pɔla'. =Kundivihira= July July nyɛla silmin'goli shɛli beni boli shɛli jɛndi Roman zuɣulan kuro Julius Caesar (100 B.C - 44 B.C). Lala gɔli ŋɔ n pahiri silimin'gɔli kanlinli chira ayopɔin. August August nyɛla silmin'goli shɛli beni boli shɛli jɛndi Roman zuɣulan kuro (Julius Caesar yaanga) Augustus Caesar (63 B.C. - A.D. 14) =Kundivihira= September September nyɛla silmin'goli shɛli beni boli shɛli jɛndi Latin yɛltɔɣili biɛlli 'septem' =Kundivihira= October October ("Oktooba") nyɛla silmin'goli beni boli shɛli jɛndi Latin yɛltɔɣ' biɛlli 'octo'. November November nyɛla silmin'goli beni boli shɛli jɛndi Latin biɛlli 'novem'. =Kundivihira= December December nyɛla silmin'goli beni boli shɛli jɛndi Latin yɛltɔɣ'biɛlli 'decem'. =Kundivihira= Bia Bia nyɛla ninsala so ŋun yuma bi paagi yuun pia ni anii. Yuma ka ti mali waligiri bihi ni zaɣakura. Takai Takai nyɛla Dagbaŋ kali wahi ni zaɣi yini. Takai nyɛla dabba ko waa ka bɛ tooi wari li kuyiya, kpariyali puuni, paɣikpuɣibo, Amilya yiya ni din pahi pahi. Takai nyɛla Dagbaŋ wahi ni wa' kpeeni. Kurumbuni ha waa m-bala. Ninkura yɛliya ni ʒiɛŋ ka di daa pili. Di nyuli n-daa nyɛ takahi. Dagbaŋ nachimbila yi daa saɣi nachimbila di simdi ni o mali binŋmaa,kurugu nti pahi muɣiri zuɣu. Dimbɔŋɔ n-daa wuhiri ni niri saɣi nachimbila. Bɛ daa wari li la daa dali, daa dali. Tɔ nachimbila ŋun daa ka binshɛŋa n ni kali ŋɔ daa naan ku tooi yina bɛ di ti yɛli ni o wa li. Lunsi ni gungɔna n-nyɛ di binkumda, ka ban wari li maa mi gbubi dari bee kuriti bɛ nuhi ni n-kpahiri taba. Puusuɣa Puusuɣa bee Pusuga nyɛla tiŋ’ shɛli din be Nanuŋ bɔbili. Di nyɛla sapashinnima tinsi puuni yini n-ti Bimbilla Naa. Gbali Gbali nyɛla tiŋ shɛli din kumbungu district ni Northern region yaɣili din Ghana tingbanni. Situra Situra nyɛla mihi ka bɛ maani li yihiri wuɣibu ni na bee shɛbu ni na gumdi ni, kobiri ni bee Gbana ni. Yɛri Yɛri nyɛla tini mali binshɛli maani nachintɛri. 1. Ti mali yɛri maani paɣaba sheeni nachin’ tɛri. 2. Yɛri lahi maani namda nima 3.  Yɛri lahi maani namdanima 4.Yɛri lahi maani baagi nima Naa Saalan Ziblim Naa Saalan Ziblim nyɛla Dagbaŋ Yaa Na' kuro. kundivihira Ashibiti Ashibiti Ashibiti nyɛla luɣushɛli barinima ni chana n-ti bɔri alaafee tiri bɛ mansi. Dɔro kam malila baŋdi so ŋun tibiri li ka bɛ zaa be ashibiti ni. Tibung lana Abukari Tibung lana Abukari nyɛla Tibung din be Kumbungu piibu-piibu yaɣili la naa. O ba daa dila Tibung ka kani yuuni 2019 ka o daa nyɛ o ba zuu ka daa ʒini gbaŋ kpalim nam ni. Luɣuluɣu Luɣuluɣu nyɛla binshɛli bɛ ni lahi booni koliba la. Bimbilla Bimbila nyɛla tiŋa din be Tudu polo. Dini n-nyɛ Nanumba tiŋ' zuɣu. Bimbilla ka Nanumba naa ʒiya (Bimbilla Naa). Naa Ŋmantambo m-pili Nanuŋ nam dibu. Wikipedia:Mabiligu dundɔŋ/Archive/July 2021 I have started a new FAQ at . You can put your thoughts in there if you would like. () 02:09, 29 Silimin gɔli July 2021 (GMT) Angola Angola nyɛla maŋsulinsi tiŋa din be Africa. Karimba nima dabisili Dunia zaa Karimbanima dabisili din yuli lahi booni tiŋgbani kam karimbanima dabisili la nyɛla dunia zaa dabisi' shɛli din kani na yuuni kam silimiin' goli October dabaa anu(5)dali. Di daa nyɛla din zali yuuni 1994, ka daa lahi nyɛ bɛ ni mali shɛli teeri UNESCO/ILO taɣi dee din daa niŋ yuuni 1966 la ka nyɛla din saɣi ti ka kpini karimbanima biɛhigu, din daa zaya n-lee binzahindi' maŋli din maani dunia zaa karimbanima biɛhigu yɛlimuɣisira ni bɛ saha shɛŋa la. Lala saɣiti ŋɔ maa yihila yɛligbahira din kpini karimba nima biɛhigu, din daa zaya n-lee binzahindi' maŋli din maani dunia zaa karimba nima biɛhigu yɛlimuɣisira ni bɛ saha shɛŋa la. Lala saɣi ti ŋɔ maa yihila yaligbahira din kpini bɔhimbu ni wuhibu tuun tumdiba zalisi, bɛ zaɣi pala zaŋ kpɛhi na, ni pumpɔŋɔ bɔhimbu nti pahi karimbanima shikuru tuɣi chaŋ, bɛ tuma maa ni bɛ ni tumdili shɛm. Dunia karimba nima dabisili kpuɣ'la nia ni di zaŋ di nini kpa "nintiɣibo, vihibu ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ dunia karimba nima palo" ni di lahi bo sochibisi din yɛn yuuni yɛl' shɛŋa din kpini karimba nima ni wuhibu. A yi yɛn puhi Dunia Karimba nima dabisili chuɣu ŋɔ, UNESCO mini Educational International (EI) zali la zaŋ maŋa wuhi (campaign) yuuni kam din yɛn tooi sɔŋ n-ti dunia zaa gbaabu ni hankali zaŋ kpa karimba nima polo ni bɛ zaashee zaŋ chaŋ lɛbiginsim zaŋ ti shikuru bihi mini ʒileli puuni. Bɛ laɣim mi ni ʒingamazuɣu yaɣili nima din gbaai media laɣimsi din yɛn niŋ ka bɛ tooi di nasara ni bɛ ni bɔri shɛli maa. Zaŋ maŋa wuhi maa daliri nyɛla payapaya ka ʒiri dari konkoba yuuni kam. Kamani, "Empowering teachers" (karimba nima anfaani niŋbu) ndaa nyɛ daliri yuuni 2017. Lala yuuni maa Dunia karimba nima dabisili daa laɣim mi ni 20th anniversary of the 1997 UNESCO ni daa zali shɛli zaŋ chaŋ biɛhigu zaŋ kpa Higher-Education wuhibu tumtumdiba palo. Ka tooi zaŋdi saha shɛli bɛ ni zooi ka bɛ yihiri bɛ zaɣa ka chɛri wihibu baŋdiba yaɣ' shɛŋa din be Higher Education karimzɔŋ' kara puuni yɛltɔɣa sɔŋdi na zaŋ kpa karimba nima biɛhigu polo. Yuuni 2018, UNESCO nima daa piila daliri: "The right to education means the right to a qualified teacher." Di gbuuni daa nyɛmi, ni sokam mali soli ni o chaŋ shikuru gbuuni nyɛla karimba nima lee karimba maŋa. Daŋ Daŋ nyɛla ʒineli din laɣim ni amiliya,ʒim,biɛ wumsibu n lԑbi dundɔ yini. Ghana tingbani ni daŋ pubu zooya pam di shɛŋa n nyɛ; Daŋ Daafaani nim zooya pam, di shɛŋa n-nyɛ; The Carpenters The Carpenters nyɛla band America. Sam'diri Nye Yela GADABSI: Yili ŋɔ nim' gaafara. Nyama Zara! Yiɣisi kpe n-ti zaŋ n liɣiri ti ma na. ZARA: Abba nzo! Hali puhigu lahi kani gba? GADABSI: Din tahima na yɛla ka n bɔhi a maa. Di yi di nyɛla puhigu n tahima na, a naan nya ni dabi tiŋa. A puhigu samli mi bi dolima. Niŋ mi yɔma. Man naba ʒila zuɣusaa. ZARA: Pahimi suɣulo. Di yi tooi biɛla, n ni kana yiŋa. GADABSI: Mali a yɛla! A nyɛ man' ni daŋ yibu n-kpe a na kpiɛri shɛli ŋɔ maa, n bi yiri dundɔŋ ŋɔ ni, naɣila n kpɛhila n liɣiri nuuni. ZARA: N ni yɛli a maa, hankali yɛltɔɣa ka n tɔɣisi a maa. Asibaasi mahili ŋɔ, n bi gbubili ʒiya. Faashee di kahigimi na ka n yina bɔbili gili n-nya Naawuni ni yɛn labi shɛli n-luhi na. Dinzuɣu a pahirila suɣulo. GADABSI: Yɛltɔɣa yoli ka a yɛri ma maa. A daa bi yɛli ma lala ka piigi chinchini maa. Ti daa gbaaila dakulo anahi. Di zuŋɔ dakulo ayɔbu n-chani maa. N yi kuli kana, "m-mini a ni nya taba". A tiɛhi ni 'vo n-ti lo' n-nyɛ ma? ZARA: Sɔŋ mi a kukoli tiŋa. N duulan' na bi yiɣisi. N je ni o baŋ din biɛni. GADABSI: (O duhi o yee) M baɣa bo n biɛni? A duulan' baŋ ya ni o bi baŋ yaa, di nya m-mi ya? N liɣiri ka n bɔra. ZARA: A bini maa nyaŋya. M bi gbubili ʒiya asiba ŋɔ, ka a po ni faashee ka n yihili na. N yɛn gbuɣi li mi? To a yi bɔra nyin che ka n kpe n kpuɣi a chinchini n ti a na. GADABSI: Chinchini dini? Amaa pa a ni tooi kuli so shɛli n yɛbsiri a gbuna chani daa ŋɔ? Mali a yɛla. Hali n zuɣu yi kuli kpi gba. Deng chuɣu Lukusi chuɣu Lukusi chuɣu nyɛla adaa nim ni puhiri chuɣu shali Homowo Homowo nyɛla chuɣu shɛli Ga zuliya nim ni puhiri shɛli Ghana Nyuli dibu nyuli dibu nyala dagban kaya nim ni puhiri shali yuuni pulli Hogbetsotso chuɣu Hogbetsotso chuɣu nyɛla Anlo nanima mini bɛ niriba ban bɛ Volta Region yaɣli nima ni puhiri shɛli, nanima mini bɛ niriba m puhiri li . Anlo din be Volta kuligi duli yaɣ'li Ghana tiŋgbanni.Tiŋ shɛŋa din nyɛ tiŋ kpana zaŋti Anlo m boŋɔ ,Keta, Kadzi, Vodza,Whuti, Tegbi, Dzita, Abor, Afiadenyigbqla, Anyako,Konu, Alakple, Tsito ,Atiavi,Devegodo ni din pahipahi. Bɛ puhirilila yuuni kam Asibiri tuuli November gɔlini. Chuɣu ŋɔ yuli yimina Ewe nima yɛltɔɣani,kadi gbuni nyɛ, exodus chuɣu. Kuribi festival Kuribi chuɣu nyɛla chuɣu shɛli salo ban be Ahafo yaɣili nim ni puhiri shɛli Papa chuɣu Papa Nantwi chuɣu nyɛla chuɣu shɛli kanbuŋsi ni puhira yuuni kam.Kumawu nim puhiri lala chuɣu ŋɔ, bɛ bɛla Ashanti Region ɣaŋlɛ Ghana. Baɣayuli maalibu Baɣayuli maalibu nyɛla Dagbamba ni doli so' shɛli n-labisiri baɣayuli pulibu. Niri yi puli baɣayuli, di tuya ni o labina ti maali li o yubu yi niŋ naai. Ohum chuɣu ohum chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Akans mini Akwapem nima ni puhiri chuɣu shɛli yuuni kam ti Ghana tingbani ŋɔ puuni. Bakatue chuɣu Bakatue chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Elimina na' nim mini bɛ niriba ni puhiri chuɣu shɛli yuuni yuuni Ghana puli ni. Lala chuɣu ŋɔ nyɛla din pili yuuni 1847 laasabu. Di nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhiri silimiin-goli July puuni tuuli Alaaba maa dali yuuni kam. Chuɣu maa nyɛla bɛ ni puhiri chuɣu shɛli piini zahim gbahibu Dutch yɛli zaŋ kpa chuɣu maa polo ka yɛli ni di piligu yi kuli bi yuui, to amaa di kuli piliya kamani yuuni 1847 ka di yuli daa boli Governor Cornelis Nagtglas lahibali puuni yuuni 1860. Bakatue maa nyɛla bɛ ni puhiri chuɣu shɛli piini zahim gbahibu Elmina yuuni kam. Bɛ ni boli chuɣu maa yuli "Bakatue" maa di nyɛla Fante nima zinli zuɣu yɛltɔɣa ka di gbunni nyɛla "lagoon yuubu." Gologo chuɣʋ Gologu Chuɣʋ nyela chuɣʋ shɛli Talensi nim ni puhira. Fetu chuɣu Fetu chuɣu nyɛla Cape Coast yaɣli nanima ni puhiri chu' shɛli yuuni kam bɛ yaɣili maa. Mgmayem chuɣu Mgmayem chuɣu nyɛla chuɣu shali krobo nanim min bi niribi ban bɛ eastern region yaɣli ni puhiri shali Fiok chuɣu Fiok chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Upper East niriba mini bɛ nanima ni puhira. Gologo festival Gologo chuɣu nyɛla chuɣu shɛli tudu yaɣili wulinpuhili nima zaa ni puhira.Zuliya shɛba ban puhiri gologo chuɣun nyɛ Ƒarafarinima ban be Ghana tuduyaɣili. Colugo chuɣu Bolivar yaɣili polonima puhiri lala datable chuɣu ŋɔ Osudaku Osudaku chʋɣʋ,osudaku nyɛla chʋɣʋ shali Asutsuare nim ni puhira, yuuni kam Ghana tiŋ gbana. Nyulidibu Nyulidibu nyɛla Chuɣu shɛli Dagbamba ni puhira di yi ti niŋ ka bi ko n-kpuɣi nyuuli ka yɛn di nyupala maa.Di mi pala Dagbamba zaa ni puhiri shɛli amaa ban Mali nyuli tia n-ti pahi kasiɣiriba ni timanima.Lala niriba ŋɔ zaa yuuni yi paagi ka bɛ bi di nyuuli bɛ yinsi bɛ mi ku tooi dili luɣ' shɛli. Apoo chuɣu Apoo chuɣu nyɛla Nsokwanima chuɣu. Lahabali wuhiya ni di pilla Nana Kwakye Ameyaw Ʒiaamani. Kuribi chuɣu Kuribi chuɣu Nyɛla namese ban bɛ brong ahafo nimNi puhiri chuɣu shɛli. [1] di che ka teeri yuuni gilibu bihigu ni. [2] di tiriti suhipili ni nyaɣisim ti bihigu ni yuuni Nam. [2] di tahiri yurilim na ti sunsuuni. Adaekese chuɣu Adaekese chuɣu nyɛla kambonsi ni puhiri chuɣu shɛli tudu ŋɔ na bee di nyɛla kambonsi chuɣu. Sua zabbu Ɔvazu chuɣu Ɔvazu chuɣu Di nyɛla chuɣu shɛli oti region yaɣli nima ni puhiri shɛli yuuni kam. Gmayem chuɣu Gmayem chuɣu nyɛla chuɣu shɛli shai osudoku nanima mini bɛ niriba ni puhiri shɛli Gologo chuɣu gologo chuɣu nyala Boliganima yaɣili nima ni puhiri shɛli. Don festival Don chuɣu nyɛla chuɣu shɛli wa mini bolga nim ni puhira Homowo chuɣu Homowo chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Ga zuliyanima ni puhiri shɛli yuuni kam. Danyiba chuɣu Danyiba chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Kpandonima ni puhira. Opemso chuɣu Opemso chuɣu nyala chuɣu shali Ashanti nima ni puhiri chuɣu shali ti Ghana ŋɔ kadi zani n ti osei Tutu doɣbu dabisili Opemso Opemso chuɣu nyɛla chuɣu Nti kambonsi.chuɣu din puhiri kadi daliri nyela Otumfuo Osei Tutu ŋun tuli doam dabsili Divouse Paɣa chebo nyɛla yɛlisim shɛli din tahiri doo mini o paɣa tab'waligibu Daliri shɛŋa din tahiri paɣ'chebo na Jintigi chuɣu Jintigi chuɣu nyela zabaɣisi chuɣu. Apafram Apafram chuɣu nyɛla Kwamu zuliya ban be Eastern region yagli ni puhira. Di puhibu saha, lagingu ni dema balbu deeri la ziizaa. bi mali li mi n teeiri bi yaannim yala. Don chuɣu Don chʋɣʋ,nyɛla chuɣʋ shali upper west mini upper east nim ni pʋhiri yʋʋni kam, Ghana tiŋgbani Dzawuwu chuɣu Dzawuwu chuɣu nyɛla chuɣu shɛla Agave yaɣli dinbɛ Volta kulugu duli yaɣli. Kloyosikplem Chuɣu Kloyosikplem Chuɣu nyɛla chuɣu shɛli yilo Krobo dini bɛ Eastern Region Yaɣli nima Ni puhiri chuɣu shɛli. Kundum chuɣu Kundum chuɣu nyɛla Ahanta bee Nzema nim ban be western region polo la nim ni puhiri shɛli Kpiru kyiu chuɣu Kpiru kyiu chuɣu nyɛla waa polonim ni puhiri chuɣu shɛli Epor chuɣu Epor chuɣu nyɛla chuɣu shɛli nanima mini lolobi nim ni puhira di puhirila Kumasi. Ngmayem chʋɣʋ Ngmayem chʋɣʋ di nyɛla chʋɣʋ shɛli krobo yuuni kam poli di be puhira chʋɣʋ yuuni kam ka in suhi pile. Beng chuɣu Beng chuɣu nyɛla Zabaɣisi chuɣu shɛli bɛ ni puhuri yuuni kam. Zabaɣisi tiŋzuɣu n-nyɛ Savana region. Ngmayem chuɣu Ngmayem chuɣu nyɛla chuɣu shɛli nanima mini salo bambe Manya krobo yaɣi li din be Eastern Region yaɣili Ghana tiŋgbanni ni puhira. Ba Ba nyɛla doo ŋun dɔɣi bia. Ba n nyɛ Naa n ti o mulchi (paɣaba mini bihi). O nyɛla kpɛma n zaŋ ti o maŋa, paɣaba mini bi yino kam. Ŋuni n-nyɛ ŋun laɣindi o dundɔŋ zaa yini. O biɛhigu ni o mulchi ŋɔ wuhiri o mini o mulchi maa nasara biɛhigu ni. Afernorto chuɣu Apenorto chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Mepe nima ban be Volta Region yaɣili ni puhiri shɛli Chimsi chuɣu Chimsi chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Dagbamba ni puhira ka di nyɛ yuuni bahigu. Dagbamba puhiri la chuɣu maa ka di pilli yi Musulinsi adiini ni na. Chimsi chuɣu biɛɣu pia dali ka chugu maa puhira. Kudum chuɣu Mmoaninko chuɣu Kɔnyuri chɣu Ŋyuli dibu(chuɣu) nyuli dibu (chuɣu) nyala chuɣu shɛli dagbamba ni puhiri yim yuuni kam puuni. Adae chuɣu Adae chuɣu Nyala chuɣu shɛli Kambɔnsi Ni pohiri shɛli. Anabi Mahamaru Anabi Mahamaru nyɛla ninvuɣ'so ŋun nyɛ Anabi nima bahigu. O laribu yuli nyɛ Aḥmad, Abū al-Qāsim Muḥammad ibn ʿAbd Allāh ibn ʿAbd al-Muṭṭalib ibn Hāshim Mahamaru ka be daa siɣsi Al Kurani n-ti. Be daa dɔɣi o mi Macca tinŋbani yuuni 570 CE ka o labi o duuma Naawuni sani yuuni 632 Madina tinŋbani. O daa niŋla yuunpihiyɔbu ni ata anduniya yaangizuɣu. Musilinsi adiini wuhiya ni Al kurani maa daa siɣila Anabi Mahamaru belabela ka di nyɛ ti duuma Naawuni maŋ maŋ yɛltɔɣa. Al kurani maa daa piligi la siɣibu yuuni 610. Odwira chuɣu Odwira Chuɣu nyela Akropong-Akuapim,Aburi,Larteh,mini Mamfi nim Chuɣu. Bi mali ŋa la n wuhirila taba yurilim ni suhipelili. Fofi Chuɣu Fofi Chuɣu nyala Kambonsi chuɣu ka bi mali li n ŋmeri bolli n wuhiri suhipeli. Fofie Chuɣu Fofie Chuɣu nyala Chuɣu shali Nchira nanim mini bi mulichi ni puhira n diri nyupala.Brong Ahafo yaɣili. Bi puhiri li la October goli ni yuuni kam. Kobine chuɣu Kobine Chuɣu nyɛla Lawra din be Upper West Region nanim mini bi mulichi Chuɣu. Akwambo Chuɣu Akwambo Chuɣu nyɛla Agona Nyankrom nim mini Agona Swedru nim ban be Ghana tinŋgban sunsuunila Central Region la ni.Bi puhiri la silimin goli August yuuni kam. Kuribi chʋɣʋ Kuribi chʋɣʋ di nyɛla chʋɣʋ shɛli be ni puhira yuuni kam pulini di nyɛla di tiŋgbani ŋɔ ni yɛgishɛli bin booni Ahafo region laa Foo chuɣu foo chuɣu nyɛla chuɣu shɛli navargu polo Nanima ni puhira. Kabube chuɣu kabube chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Nandom nanima mini bɛ niriba ni puhira. Ti Ghana tingbani yaɣli di ni be upper west region. Kpiru kyiu Kpiru kyiu di nyɛla chʋɣʋ shɛli di ni puhira yuuni kam pʋlini ka wuhiri suhipiɛlli, lala chʋɣʋ ma ni ka banritaba di be lair tingbani ŋɔ puuni Ghana yaɣ' shɛli polo di Wulin' luhili Osudaku chuɣu osudaku chuɣu(gmayem chuɣu) nyɛla chuɣu cgɛli bɛ nanima mini bɛ mulichi ni puhiri a. Ka di niɣ talahi n-ti bɛ mulichi ban be sanbani gba toi kpaŋdi bɛ maŋa n tooi kunna ti puhiri li, Sonyor deng chuɣu Sonyor deng chuɣu nyɛla chuɣu shɛli sonyor nanim mini bi niriba ni puhiri Shɛli Di Awubia chuɣu Awubia chuɣu nyɛla chuɣu shɛli awutu nanima mini bɛ salo ni puhiri chuɣu shɛli yuuni kam puli ni Odambea chuɣu Odambea chuɣu nyɛla chuɣu shɛli nkusukum kaya nanima mini bɛ niriba ni puhiri chuɣu shɛli. Yaɣ' shɛli bɛni booni central region. Kotoklo festival Kotoklo chʋɣʋ nyɛla chʋɣʋ shɛli bɛ ni pʋhira, ka di nyɛla taali taali m-bo n-faaŋa zaŋti bʋɣ' shɛli bini booni Kotoklo maa. Ka di nyɛla kpaŋmaŋa shɛli di ni daa mali tiba, bɛ tɔbu tuhibʋ saha kuruŋbʋna ha. Somanya mini Krobo Adumasinima n-pʋhiri chʋɣu ŋɔ Eastern Region tiŋgbani ni. Ayerye chuɣu Ayerye chuɣu nyɛla chuɣu shɛli nanim mini salo bambɛ Akyemfo Nankesedo dinbɛ Nkusukum Nam dinbɛ Saltpond yaɣli Kotoklo chuɣu Kotoklo chuɣu nyɛla chuɣu shɛli somanya mini krobo odumase dini bɛ Ghana Eastern Region Yaɣli Nima ni puhiri shɛli. Ahobaa chuɣu Ahobaa chuɣu nyɛla chuɣu shɛli nanima mini bɛ niriba ni puhiri shɛli yuuni kam ka yi yaɣli booni Enyan-kakraba ka di mini saltpond dini yi yaɣli dini nyɛ central region Kwafie chuɣu Kwafie chuɣu nyɛla wunchi nanim mini bi niriba ni puhiri shɛli. Fofie yam festival Fofie yuli chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Techiman nim ni puhira bɛ polo maa ka di nyɛla bɛ mini bɛ nanim mini ninvuɣu shɛb ban bɛ tingban maa puuni. fofie nyɛla Akan nim zinlizuɣu yɛltoɣa. Bayere Afahye chuɣu Bayere Afahye chuɣu niribi ni lan mi shɛli yuli chehibula kwafie nim ni maanili zanchɛn bɛ daamiliya soli bɛɛ suuna gba soli buy ka by lan nindi apoo malibu Rice chuɣu Di daanfaani Di vihigu Amubia chuɣʋ Amubia chuɣu nyɛla chuɣu shɛli awutu nim ban bɛ Ghana Central Region yaɣli Nima ni puhiri shɛli September goli puuni. Akonnedi chuɣu Akonnedi chuɣu nyɛla chuɣu shɛli manya mini yilo krobo nim puhira Bayere Afahye Kundu vihira Odambae chuɣu Odambae chuɣu nyɛla chuɣu shɛli na nim baŋ bɛ nkusukun ni saltpond din bɛ central region yaɣli nim ni puhiri shɛli korsah di nyɛla bɛ yila chuɣu din puhiri alizumma dali silimin goli August bɛɣ pihita dali Kwafie Kwafie chuɣu nyɛla chuɣu shɛli wenchi Nanima mini bi mulchi ni puhiri chuɣu shɛli. Feok chuɣu Feok chuɣu nyɛla chuɣu shɛli builsa nima ni puhira, bɛ nanima mini bɛ niribia n-puhirili. di puhirila sandema builsa din be ti tudu ŋɔ nala ka bɛ lahi pahi Upper East yagili din be Ghana ŋɔ la Wikipedia:WikiProject Chuɣu ... (This will be overwritten by ListeriaBot) ... Ma Ma nyɛla paɣa ŋun dɔɣi bia. Hachinima din be Ma zuɣu shɛŋa n-nyɛ; Dundɔŋ gulibu : Ma n-nyɛ ninvuɣ' so ŋun su dundɔŋ tuma pam. Ŋuni kooni saɣiri ka duɣira. Gologo chʋɣʋ Gologo chʋɣʋ nyɛla chuɣu shɛli frafranima ban be Upper East Boliga yaɣilinima ni puhiri shɛli. Kpini chʋɣʋ Kpini Chuɣu nyɛla chʋɣʋ shɛli dagbamba ni puhiri yuuni kam puli ni ka niŋ di suhupiɛlli ka puhiri tabi ni ti yuun pal li. 1. Di tiriti suhupiɛlli 2. Di kpaŋsiri ti kaya ni taada 3. Di kpaŋsiri mabiligu 4.Di lahi laɣim di dɔɣim nangbanyini Shinkaafa chuɣu Shinkaafa Chuɣu nyela Akan (Adaanima)ban be Volta kuligiduli nim Chuɣu Akpafu yiŋa. Di ni pili sham. Di Anfaani. Paɣasigu Paɣasigu nyɛla tini mali binshɛli paɣ'ri ti ŋman daɣari.Ti lahi mal li n paɣari namdanima. Gbanzaba Gbanzaba nyɛla ninvuɣ'so ŋun tumdi gbanzab' tuma. Gbanzab'nim n n-ye ban maani ti namdanim mini ti baagi nima. Gbanzaba yi da gbaŋ, o bɔrila nolɔɣukamli mini yɔɣuli n-so gbaŋ maa, ka naan yi tooi kom niŋ lɔɣu ni n-zaŋ gbaŋ maa lɔhi. O yi yɛn lɔhi li, o buɣirilila tampilim ka naan yi zaŋ li lɔhi. Zaawuni ka bɛ lɔhiri li ka yaari li asibaasi, m-bo dɔɣu zaŋ li pa di zuɣu n-so. a. Rice chʋɣʋ Rice chʋɣʋ di nyɛla chʋɣʋ shɛli dini puhiri yuuni puuni bindira kpiɣibʋ saha. Naanima mini bi mulichɛ ban be Akpafu din be Oti region yaɣili. Mole-Dagbani Mole-Dagbani nyɛla Naa Gbewaa zuliya bali' shɛŋa n-laɣim Ghana puuni. Yaɣi' shɛŋa bala ŋɔ ni be n-nyɛ Northern region, Upper East region ni Upper West region. Bala maa nyɛ Mamprusi, Mossi, Dagbamba, Nanumba ni Gonja.   Agadevi chuɣu Agadevi chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Afadjato South District din bɛ volta kuligi duli la nim ni puhira. Agbamevo chuɣu Agbamevo chuɣu, bɛ ni lanbooni shɛli kantɛ chuɣu la nyɛla chuɣu shɛli Agotime nanim mini bɛ niribi ni puhira Akwantutenten chuɣu Akwantuntenten chuɣu nyɛla chuɣu shɛli worawora din bɛ Jasikan la bɛ nanim mini bɛ niribi n puhirili di bɛla volta kuligu duli polo Amu chuɣu Amu chuɣu bɛ ni lan booni shɛli shinkaafa chuɣu la nyɛla chuɣu shɛli Vane nanim mini bɛ niribi ni puhira. Vane nyɛla tiŋ' zuɣu din nyɛ din be volta kuligi duli polo. Di nyɛla din be Ho West District yaɣili din be Volta Region, Ghana la. Di tooi puhirila bahigu bakɔi shɛli din kanna silimiin-goli November zaŋ chaŋ Silimiin-goli December puuni. Ninvuɣu shɛba gba nyabu puuni bɛ yɛliya ni di puhirila silimiin-goli September bee silimiin-goli October. Lala chuɣu maa puhibu puuni suhupiɛlli maa ka zaŋ buɣisi dama lunsi ŋmɛbu, waa wabu, ni yila yilibu nyɛla din kuli nyɛ yoli di puuni. Lala chuɣu maa puhirimi dalinda bee m-puhiri ka paɣiri ni kpuɣiri shɛli bɛ ni tooi kpuɣi shinkaafa ʒiɛhi la, ka mani di yuli maa ni pun wuhi shɛm. Niriba maa shɛba yɛliya ni bɛ nyɛla ban yi Ahanta yɛɣili din be Western Region la ka daa tuhi tɔbu dee tingbani shɛli bɛ ni yi pa ʒiya zuŋɔ ŋɔ. Dipo chuɣi Dipo chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Krobonima ni puhira, di nyɛla chuɣu shɛli bɛ paɣasara ban na zɛi dabba chuɣu. Agimagonu chuɣu Ayimagonu chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Dofor nanima mini bɛ niriba ni puhira bɛ tiŋa maa miri la Tongo North District. Di puhibu saha, sokam yɛn laɣim mi na n-ti pahi yaɣili maa nanima zaa. Tuuli, bɛ na yɛn bahila kɔm pɔi, Ka Naa kam Ŋun kana yɛn Ʒila o nam bɔbiri zuɣu. Asogli Yam chuɣu Asogli Yam chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Asogli din bɛ Ho bɛ ni lan bɔɔni shɛli volta kuligu duli la nim ni puhiri shɛli. Atu- Ho-Akye chuɣu Atu -Ho-Akye chuɣu nyɛla chuɣu shɛli ejisu nima ban bɛ Ghana Ashanti Region yaɣli nim Ni puhiri shɛli Sasadu chuɣu Sasadu chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Sasadu nanim mini bɛ niribi ni puhira. Tinshɛŋɔ Bangba lan puhirili nyɛ Alavanyo.Afrofu.Saviefe ni Sovie. Tenghana chuɣu Tenghana chuɣu, nyɛla chuɣu shɛli Tongo nim ni puhira Wilaa chuɣu wilaa chuɣu, nyɛla chuɣu shɛli Takpo nanim mini bɛ niribi ni puhira Takpo bɛla Nadwli yagli. Edina Buronga chuɣu Edina Burongu chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Elmina nanima mini bɛ niriba ni puhira. Yaa Asantewa chuɣu Yaa Asantewaa chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Ejisu nim ni puhira. Kanbontin polo. Di puhibu ni, yagli maa namim zaa yan lagim mi chisimam n ti pahi bɛ Na-zuɣu ŋun ʒi Ejisu la. Saha ŋɔ ka bɛ mali teeri Yaa Asantewa ŋun daa zali yuli la yɛla. Sabolai chuɣu Sabolai chuɣu, nyɛla yila chuɣu. Fao chuɣu Fao chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Nanim mini bɛ niribi ban bɛ Navrongo ni puhira. Adaakoya chuɣu Adaakoya chuɣu nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhiri yuuni kam puli ni ka ban Nanim mini bɛ mulichi zaa sa wuhiri supiili ban nyɛ Gurunsi la bɛ Bolgatanga ni Zuarun nima banin npuhiri adaakoya chuɣu. Di puhibu saha, zama kuli lagindimi Ʒiizaa ka di kuli nyƐla dari dibu ni tiŊgbana malbu. 1.di dali ma yee tipayi ka mali taɣira yali kuura . 2.di dali ma ka ti mali ban di taba. Kuure chuɣu Kuure chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Namim mini bɛ niribi baŋ bɛ Zaare ni puhira. Bɛ nyɛla machɛlinima Nyibla chuɣu Nyibla chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Afife din miri Akatsi nim ni puhira. Chale wote chuɣu Chale Wote chuɣu nyɛla Ankara nim yila chuɣu. Dipo chuɣu Dipo Chuɣu,nyɛla chuɣu shali din niŋ bayana Ghana luɣu shali bɛn booni Manya ni Yilo Krobo, odumase ni Somanya kadi bɛ Eastern region. Bɛ lahi boonilila paɣ'talini kpɛbu, Ka bi niŋdili ni paɣ'Sara ban pili bi paɣ'tali nyɛbu.Din yan zaŋba kpɛ paɣ'tali puuni.Ka bi mali dihitabili ni bipuɣinŋgi ŋun tooi niŋ dagɔ niya, n tooi di nasara dipuuni pɔi ka doo naan yi shihi o.ka lahi lɛbi paɣ'maŋli. Kwafie chʋɣʋ Kwafie chʋɣʋ di nyɛla chʋɣʋ shɛli bi ni puhira yuuni kampole ka ti naan meni o niraba. Gyenpren chuɣu Gyenpren chuɣu nyɛla kwahu Tafo nima n puhiri shɛli. Kalibi chuɣu Kalibi chuɣu nyɛla sankana din bɛ upper west region nadowli kaleo district nanim mini be niriba chuɣu. ChuƔu maa puhibu saha, sokam kuli diri la dari, ka ye kaya ni ta aada nema. BƐ diri dari gba, ka bindira be yoli. Apatwa chuɣu Apatwa chuɣu nyɛla nanim mini bɛ niribi ban bɛ dixcove nim dini Daa Chuɣʋ Daa chuɣʋ nyɛla yuuni palli chuɣʋ Talensi din be tudu wulin puhili yaɣili nima ni puhira. Ban kuli jɛndi puhirili n-nyɛ Baare mini Tong nayirinima. Silimin' golli October ni ka chuɣʋ ŋɔ tooi puhira. Daa chuɣʋ nyɛla chuɣʋ shɛli Talensi yaɣili nima ni mali paɣiri Naawuni mini bi yaannima ni bɛ ni ko n-kpuɣi shɛm. Di lahi che ka tiŋ' bihi ban yi yaɣili maa na ka go ti be yaɣ' shɛŋa zaa nyɛla ban kun' na, n-ti pahiri gbaari ka lebgimsim kan' na bi yaɣili maa. Bagri chuɣu Bagri chuɣu di nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhira ka wuhira suhupiɛlli ka dira dari. Nanima mini bɛ mulichi zaa wuhira suhupiɛlli din dali maa ka bindira yam luɣuili kam n-ti pahi bin nyura. Tiŋa shɛŋa ban puhiri li n nyɛ Jirapa, Lawra n ti pahi Nandom din be Upper West Region yaɣili. Di nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhira ka di chɛ ka ban di ka puhiri taaba ni ti yuun' palli ka yɛri kali nɛma. Sometutuza chuɣu Sometutuza chuɣu nyɛla chuɣu shɛli din nyɛ bindira kpigbu chuɣu ka Agbozume din bɛ Kate la ka bɛ nanim mini bɛ niribi puhirili di bɛla Volta kuligi duli polo . Gbidukorza chuɣu Gbidukorza chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Gbi nanim mini bɛ niribi ni puhira, Gbi bɛla Volta kuligi duli. Apiba chuɣu Apiba chuɣu nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhira yuuni ni kam polo ni ka bɛ nanima mini bɛ mulichi zaa wuhiri supiɛlli. Lala chuɣu ŋɔ ni puhiri shɛli polo ka bɛ booni Senya Beraku yaɣili. Di nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni mali baŋdi taaba ka wuhiri supiɛlli n-diri dari ka yahiri kali maa chiha ni nyɛ shɛli. Zumbenti chuɣu Zumbenti chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Kaleo din bɛ Nadowli la nanim mini bi niribi ni puhirI shɛli Kaleo bɛla Wa bobili maa. Di puhibu saha, bindira ni bin-nyu kuli nyƐla yoli n ti sokam. Din saha ani nyƐ ka tiŊbihi kuli bobi ka che nyƐhi, ni bƐ kaya ni ta'ada bobri. Eguadoto chuɣu Eguodoto chuɣu nyɛla chuɣu shɛli fante nanima mini bɛ niribi ni puhira Ahumkan chuɣu Ahumkan chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Kibi nanim mini biniribi ni puhira ChuƔu ŊƆ saha sokam yarila kali ni ta aada situra ka di-ka-nyu ŊƆ bu lugli kam. Wahi ni yila Gba kuli yan deela Ʒii zaa. Bombei chuɣu Bombei chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Ekyem Kofi yaɣali nanim mini bi niribi ni puhiri yuuni kam. Wli fall chuɣu Wli fall chuɣu Yaa Asantewaa chuɣʋ Yaa Asantewaa chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Ejisu nanima mini bɛ niriba ni puhira. Inkronu chuɣu Inkronu chuɣu nyɛla sopomu din miri shama din bɛ western region nim chuɣu Sungweh chuɣu Di nyɛla chuɣu shɛli sampa _Jaman nanima mini biniriba ni puhiri shɛli Yuuni kam. Daa chʋɣʋ Daa chuɣu di nyɛla chuɣu shɛli din puuhiri yuuni puuni Nanim mini bɛ mulichi zaa ni yirina ti puhiri chuɣu shɛli talensi yaɣili tiŋgbani ŋɔ ni bin booni upper East region Ghana ŋɔ la. Kente chuɣu Kente Chuɣu nyɛla Bonwire nim ban be Ejisu-Juaben district, Ashanti region, Ghana, yagli la ni puhiri chuɣu shɛli bɛ yiti Kpugi bindira Di niiya nyɛla ni di duhi Kente yuli ni di nambu daliri maa, tiŋ yuli booni Bonwire tiŋgbanni. Di puhibu saha, tiŋ maa zaa gobrila di chinchina ka che ban yan she di nema n ye. Daa chuɣu Di nyɛla chuɣu shɛli Talensi nanimi mini biniriba ni puhiri shɛli yuunikam ni be Kali. Sabre chuɣu Sabre chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Lawra nanimi mini be niriba ni puhiri shɛli yuuni kam pulini . Gualla Chuɣu Gualla chuɣu nyɛla chuɣu shɛli lambussie nanima mini bɛ niriba ban be Ghana Upper West yaɣli nim ni puhiri shɛli. Asikoe chuɣu Asikoe chuɣu nyɛla chuɣu shɛli Anfoega bam bɛ Volta Nanima mini bɛ niriba ni puhiri chuɣu shɛli. Kuuri chuɣu Kuure chuɣu Nyɛla chuɣu shɛli Nanim mini bi niriba baŋ bɛ zaare ni puhiri shɛli. Paragbeile chuɣu Paragbeile chuɣu Nyɛla chuɣu shɛli Tumu Nim bambɛ upper West Nanim mini bi niriba ni puhiri chuɣu shɛli. Edina bronya chuɣu Edina bronya chuɣu Nyɛla chuɣu shɛli central Region bambɛ Ghana Nanim mini bɛ niriba ni puhiri shɛli. Yussif Sualih Anjura Yussif Sualih Anjura nyɛla Afa kpɛma ŋun kpa Anbariya Islamic Institute. Boaram chuɣu boaram chuɣu nyɛla chuɣu shɛli talensi nanima mini by niriba ban bɛ Bongo Ghana Upper East Yaɣili nim ni puhiri shɛli. Yagle kuure chuɣu yagle kuure chuɣu nyɛla chuɣu shɛli tindongsobligo nanima mini bɛ niriba ban bɛ bolgatanga din bɛ Ghana upper east yaɣli nim no puhiri shɛli . Street carnival The Doors The Doors nyɛla band America. Manhaliya Manhaliya nyɛla karimzɔŋ be Tamale din be Ghana tuduu yaɣili palo la. Fordjour chuɣu Fordjour Chuɣu Fancy dress chuɣu Fancy dress chuɣu nyɛla Winneba nima chuɣu ka bɛ puhiri li burinya goli kam yuuni puli ni. Kpalikpakpaza chuɣu Kpalikpakpaza chuɣu nyɛla chuɣu shɛli din puhiri yuuni puuni goli bahigu n zaŋ ti kpalime nima ban be volta kuliga duli yaɣili Alluolue chuɣu Alluolue chuɣu Munufie chuɣu Munufie chuɣu Karimba Karimba nyɛla bɛ ni lahi booni so shikuru karimba bee wuhira, nyɛla ninvuɣ' so ŋun sɔŋdi shikurubihi ni bɛ nya baŋsim ni biɛri' suŋ. Sokam ni gbubili shɛm nyɛla karimba tuma nyɛla sokam ni ni tooi tum shɛli (kamani a yi wuhi so o ni yɛn tooi niŋ binshɛli viɛnyala shɛm). Kamani tiŋgbani shɛŋa puuni, n-wuhiri bipola shikuru yuma nyɛla din ni tooi niŋ yiŋa ka di pala bɛ yɛn ʒinila shikuru duu puuni. Di kuli yɛn nyɛla bɛ yiŋ dundɔŋ ni ka bɛ yɛn bɔhinda. Tuun' shɛŋa gba puuni mali wuhibu pam ka di wuhiri ka bɔhimbu gba bɔhinda viɛnyɛla (kamani bipola tuma, pastor bee limam). Tingbani shɛŋa puuni wuhibu tooi zooya ka di nyɛla ninvuɣ' so ŋun bɔhim li kamani karimba n-tooi wuhiri shikuru bihi ka deeri yɔri. Sabbu ŋɔ nyɛla din zaɣa be karimba shɛba ban bɔhim karimba tali ni bɛ wuhiri ka deeri yɔri karimzɔndi puuni bee luɣ' shɛli bɔhimbu ni ni tooi bɔhim. Shinkaafa chuɣɖ Shinkaafa Chuɣu nyɛla Akpafu nima chuɣu yuuni kam puuni m-mali kpaŋsiri bɛ kaya taada. "Di anfaani." Murtala Mohammed Ibrahim Murtala Mohammed nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so silimiin goli December biɛɣu pia ni anahi (14) dali, yuuni 1974. O nyɛla siyaasa nira ŋun be National Democratic Congress (NDC) bee lɛm paati puuni. O nyɛla Ghana parliament jintɔri zaŋti Tamale Central yaɣili. O nyɛla jintɔri kuro n ti Nanton Jintɔri tali yaɣili. O lahi nyɛla fukumsi kpambali paa kuro n ti lahabaya wuligibu yaɣili ni daabilim ni feera duri fukumsi kpambali pa' kuro yaɣili Ghana tingbani. Muhammed Murtala daa chaŋla shikuru Ghana Senior High school (GHANASCO) din be Tamale la. O lahi nyɛla ŋun lahi bɔhim karimba tali baŋsim viɛnyɛla ka daa deei di shɛhira gbaŋ Tamale College of Education (TACE) din yuli daa na booni Tamale Training College (TATCO) ka di be Tamale la. O lahi nyɛla ŋun gbubi masters degree zaŋ kpa Development Planning and International Relations and Diplomacy ka di yina Kwame Nkurumah University of Science and Technology mini University of Ghana puuni. Ibrahim Murtala nyɛla Musulumi ŋun mali Musulinsi baŋsim pam. O nyɛla ŋun niŋ amiliya ka dɔɣi bihi ata. Ŋmantambo Kpamba ban be yɛlikura tooni mi ni nira ku tooi yɛli Ŋmantambo ka bi yɛli Shitɔbu yɛltɔɣa dama bɛ daa nyɛla mabito Naa. Dimbɔŋɔ maa zuɣu ka kpamba yɛri ni Nanumba mini Dagbamba nyɛla ŋmani ni di bɔɣili maa. Saha shɛli Na Shitɔbu ni daa zaŋ Yani kparigu n-ti o Zuu Nyaɣisi, di daa bi niŋ Ŋmantambo nyaɣisim amaa ka o daa leei niŋ suɣulo. Dagbankpamba ni yɛri ni "Ʒim bela puli ni ka bɛ tiri mari" la zuɣu. Ni Shitɔbu daa zaŋ o nuu n-tiri ka yɛli ni Ŋmantambo ni o chami n-ti ʒini o nuu zuɣu n-su Kpunkpaamba mini Nawulinima ban daa be ni. Daliri maa daa nyɛmi ni Ŋmantambo ku tooi ʒini Nyaɣisi tingbani maa ni ka o su o. Naa Ŋmantambo daa shiri wum n-ti Shitɔbu ka daa yiɣisi ni o nyaaŋa lu soli. Ŋmantambo ni daa ʒini shɛli maa daa mali tam pa ka o kuli kɔri nyari bindira viɛnyɛliŋga. O yi daa yi ko n-kpuɣi bindira o yihirila Naa Nyaɣisi mini Naa Shitɔbu bindira ka lee boli ŋa kabira mini kawambira ka kpamba zaŋ ŋa chaŋ n-ti ti ba. Uyuni kam ka Ŋmantambo daa yi niŋdi lala, ka yuun' shɛli bindira ŋɔ daa na bi chaŋ ka Yani kpamba ʒiya n-guhirili. Boaram chʋɣʋ Boaram chuɣu di nyɛla chuɣu shɛli dihiri yuuni talinsi yaɣili tiŋgbani ŋɔ ni bindira kpaɣ'bu saha chʋɣʋ ka nanim mini bi tiŋgbani muliche yirina ti kpaŋ siri kaya ni taɣada tiɛri bi yaanima yɛla Ghana ŋɔ Upper East region. Jiŋlaa Jiŋlaa nyɛla binshɛli musulin nima ni mali kpaŋsiri be aliwalla ka lahi mali n-paɣira jiŋli kɔm. Kakum National Park Kakum National Park bɛla Central Region, Ghana. Adomi Bridge Adomi Bridge nyɛla birigi titali n-bɛ Atimpoku, Eastern Region, Ghana. Eguadoto chʋɣʋ Eguadoto chʋɣʋ di nyɛla chʋɣʋ shɛli be ni pʋhiri yʋʋni kam poli ni ka be nanim mini be mʋliche zaa sa wʋhiri sʋpilili ka diri dali ka wʋʋhi mini be kumda yʋʋmʋ lʋŋli kam ka mali tiira kali yaa shɛli polo ban puhiri chʋɣʋ nyɛ fantes ni gomoa ni ti paahi ajʋmako di zaa ni be yali shɛli polo nyɛ apam yali. 1.di nyɛla chʋɣʋ shɛli be mali tira yali kʋli yʋʋni kam. Ayimagonu chuɣʋ Ayimagonu chuɣu Ayimagonu chuɣu nyɛla yuun' palli chuɣu ka tiŋ yuli booni Dofor din' be Volta kuligi duli la, ka nanim' mini bi nirib' ni puhira shɛli. Kpabi Kpabi nyɛla tiŋa din be Nanuŋ. Di nyɛla tiŋ' shɛli din miri Bimbilla. Tiŋa lahi ka di mini Bimbilla sunsuuni. Gaŋguyili Gaŋguyili nyɛla tiŋa din be Ghana Nanuŋ bɔbili. Tiŋa ŋɔ bela Bimbilla Naa sulinsi puuni ka di be Puusuɣa mini Kpabi sunsuuni. Ganguyili nyɛla sapashinnima tiŋa nti Bimbilla Naa kamani; Jilo, Puusuɣa, Buariyili, Chirifoyili, n-ti pahi Taali ni nyɛ sapashin' tinsi la. Lala zuɣu sapashin' nama ka bɛ dira. Jilo Jilo (bee Jiloo) nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanuŋ yaɣili. Makayili Makayili nyɛla tiŋa din be Ghana Tudo polo, Bimbilla bɔbili. Di bela Bimbilla mini Naya pal' daa zuɣu. Di mini Bimbilla nyɛla maali pinaayi. Tinsi anu n-be di mini Bimbilla sunsuuni. Bɔɣu Naa n-su Makayili. Gilisiya Gilisiya nyɛla tiŋa din be Nanuŋ, Bimbilla polo. Di bela Puusuɣa bɔbili zaŋ kpa Juonaayili yili polo. Gilisiya nima n-su gilisi ŋmɛbu Nanuŋ zaa. Ponaayili Ponaayili nyɛla tiŋ' kurili din be Nanuŋ. Kpamba yɛliya ni Ponaayili daa pun beni pɔi ka Naa Ŋmantambo naayi ti paana Nanuŋ. Di nyɛla tindan' tiŋa, Kpaŋdiɣili n-nyɛ tindana ka Ponaa mi nyɛ di naa. Nanuŋ polo paɣaba ni diri tiŋ' shɛŋa puuni yini n-nyɛ Ponaayili. Tiŋa ŋɔ ni kur' bina bi kpahiri taba. Juonaayili Juonaayili nyɛla tiŋshɛli din be Northern Region, Ghana tiŋgbanni. Azerbaijan Azerbaijan (UK: /ˌæzərbaɪˈdʒɑːn, -ˈdʒæz, US: /ˌɑːzərbaɪˈdʒɑːn, ˌæz-/;Azerbaijani: Azərbaycan [ɑːzæɾbɑjˈdʒɑn]), n-nyɛ Republic of Azerbaijan. Di nyɛla tiŋgbaŋ shɛli din ba daansi ni Eastern Europe ni Western Asia. Tulim Tulim nyɛla tingbani biisim yi ti yaɣi bin'zahindigu zuɣu bee ningbuna yi duɣi yaɣi. Kariwana Kariwana nyɛla bin ʒi bee binwolli shɛli din zoori saa zuɣu ka bɛ kori li Dunia luɣili kam gbaai yihi Antartica. Kariwana kama nyɛla zaɣ'piɛlli mini zaɣ'dozim. Bini zaŋ kariwana n maani bindira shɛŋa zooya pam, di dini n nyɛ; Saɣim, Zimbiɛɣu, Koko, Dakunu, Moli, ni din pahi. Gurenɛ Wikimedia Community Gurenɛ Wikimedia Community Bindirigu Bindirigu nyɛla binshɛli ti ni dira bee n-nyuri li ka di tiriti alaafee (Health). Bindirigu zooya ka di nyɛla tihi ni mɔri, binkobiri, binwɔla,bin nema bee gala ka bin namda dira ka di tiri be ningbuna ni yaa, kpam,kom, ʒim, ni din pahi pahi. Salim zooya ka bɛ diri binʒi pam be ʒilɛli ni. Ninsalinima ni binkobiri zaa malila bin diri bindirigu ni biɛhi shɛli,tɔ amaa bindirigu ŋɔ nyɛla din kperi bi noli ni ka naan sirigi puli ni n ti wurim wurim n soŋsi zoosim ,gu ka taɣi dɔriti, alaafee (Health) kpaŋsibu ni din pahi. Tɔhigu, binkob yɔligu, pukparilim ni kpatoointali n-nyɛ yɛli kpema din chɛ ka salinima tooi biɛ biɛhigu puuni ka dihiri be maŋsi. Bindirigu nyɛla din ʒiri kaya ni taada pam ninsalinima ʒilɛli ni ka leegi ka di mirisiri bɛ tooin tibɔ dunia ŋɔ. Bindira balibu nyɛla ʒii buyo pɔin, ŋan nim n-nyɛ; Bolli Bolli nyɛla diɛma shɛli niriba ni bɔri shɛli pam. Di nyɛla niriba ni diɛmdi ka di nyɛla bi yɛn pirigila taba yaɣili ayi, ka yaɣili kam mali ninvuɣ'pia ni yini. Di ŋmeri mi ni daadam luɣili kam gbaayihi o nua, naɣila ŋun za laŋli ko n zaŋdi o nua. Bolli ŋmebu nyɛla diɛma shɛli din mali salo ba n ŋmeri ŋa ni ba n yuuni ŋa Dunia yili n gari diɛma kam. Baŋsim dunoli:Alaafei mini Tilahi The following is originally from . List at Baŋsim dunoli:Saŋmarisi baŋsim E-Class Saŋmarisi baŋsim nyɛla baŋsim pariga din jɛndi Saŋmarisi ni yɛltɔɣi shɛŋa ŋa ni wuhira. Di piliya ka zuŋɔ tɔ amaa di daalifani naku yɛmila luɣili kam. Saŋmarisi baŋsim pilila laribaawanim ni. Din kabi mali vihiri binyɛra daalifaani mini di yeli beri zuɣu. Yaha dagban ninkura yulindi saŋmarisi ka baŋdi saha ni paai shɛm yuŋ. Bekaali ŋmariga sɔŋdi ba ka bɛ baŋdi ni biɛɣʋ miri neebu. Bolivia Bolivia nyɛla tiŋgbaŋ karili din be South America. Brazil Brazil nyɛla tiŋgbaŋ karili din be south America. Paris Paris nyɛla tiŋ zuɣi ni tiŋ titali din be France. Real Tamale United Real Tamale United (RTU) nyɛla bolli diɛngɔɣu dundɔŋ n zani ti tudu yaɣili ŋɔ na. Real Tamale United RTU daa kpala yuuni 1976. Chairman Alhaji Adam H. (Progress) n-daa zani ka di kpala. Bi daa nyɛla ban yi Ghana Premier League ni yuuni 2013/14 n labi GN Ghana Division One League Kompatisa ni. Bi daa yi ŋmerila bi bolli la Kaladan diɛma paaki lani hali ni yuuni 2008 ka be daa taɣi chaŋ Aliu Mahama Sports Stadium (din daa nyɛ Tamale Sports Stadium) la ni. Real Tamale United (RTU) nyɛla ban daa di nasara unity fc zuɣu din daa niɣ ka bi di pori ayi ka unity fc bi di shali Division One League Zone one la ni yuuni 2020/21 Season n kpɛ Ghana Premier League ni. RTU yiŋ paaki (Aliu Mahama Sports) yɛ din mali Zishahi 2100. - Ghana Telecom Gala I (1997- 98) - GN Bank Division One League l CAF CUP: 3 Appearance 1992 - First Round 1996 - Disqualified in First Round 1998 - First Round Iddrisu Adam Alhaji Iddrisu Adam (bɛ mi o pam la Adam Yɔɣu) nyɛla ŋun daa nyɛ siyaasa nira n-yi Dagbaŋ na. O namin' nyɛ Tamale yaɣili diisi. Ŋuna n-lahi nyɛ na'so ŋun dir' tiŋ yuli booni Yɔɣu din be Tɔliŋ yaɣili la. Alhaji Adam nyɛla bɛ ni dɔɣi so tiŋ yuli booni Yɔɣu; di zuɣu ka bɛ booni o Adam Yɔɣu maa. Alhaji daa pilila shikuru Yoggu L.A Primary School. 1958 ka o daa karim n-siɣisi nimaa ni ka daa tirisi n-chaŋ Tolon Middle Boarding School. 1968 ka o daa naai Tolon Middle maa. O daa nyɛla ŋun bɔhim karimba tali E.P Training College din be Bimbilla la. 1979 yuuni, Alhaji Adam Yɔɣu daa lahi chaŋ Ajumako n-ti tuɣi o karim baŋsim bobu. Ni ka o daa karim n-dee "First Class Diploma" shaira gbaŋ. Adam Yɔɣu daa lahi chaŋla University of Education din be Winneba la n-ti karim n-dee "B. Ed English and Dagbani" shahira gbaŋ 1996. O daa lahi chaŋ n-ti karim n-dee M.Ed (Management) shahira gbaŋ University of Cape Coast 2003 yuuni. Adam Yɔɣu nyɛla karimba kuro. O daa wuhila shikuru shɛli be Tamale ka di yuli booni Kalipohini Junior High School. Odaa wuhila ni yuma ashɛm ka bɛ daa tahi o Tamale Metro Education Office n-ti lee karachi kpɛm' ŋun su Ghana yɛlitɔɣa ni kaya ni taada (Ghanaian Language and Cultural Studies Coordinator). Din nyaanga, o tuma daa lahi tahi o Northern Region Eduction Office ka o ti lahi nyɛ lala yaɣili ŋɔ maa karachi kpɛma. O namin nyɛ zuɣulana zaŋ ti Gushegu yaɣili karim baŋsim bomma tuma du' shɛli bɛ ni booni Ghana Education Service la yuuni 1996 zaŋ chaŋ 1998. 1999 hali ni 2000, Alhaji Adam n-daa nyɛ karimba kpɛma zaŋ ti Zabzugu Snior High School. O nyɛla ŋun daa lahi be siyaasa ni; o namin nyɛ diisi zaŋ ti Tamale Metro Assembly Tingbani zuɣulan' kuro J.A Kufour gomnanti ni 2002 hali ni 2004. ŋuna n-na nyɛ na'zuɣu zaŋ ti tiŋ yuli booni Yɔɣu din be Tɔliŋ yaɣili la. O lahi nyɛla ŋun ŋma buku nima. Di shɛli n-nyɛ "Traditional Dagbamba Marriage Forms And Customs". Alhaji Adam nyɛla ŋun be Wobigu Paati Tudu yaɣili saawara maaniba ni. O namin nyɛ diisi zaŋ ti Tamale Metro Assembly Tingbani zuɣulan' kuro J. A. Kufour gomnanti ni. O sabi buku ka boli li ni Traditional Dagbamba Marriage Forms And Customs. Waato, o daa sabila lala buku ŋɔ n-jɛndi paɣa kpuɣibo soya ni nyɛ shɛm Dagbamba kaya ni taɣada ni. Silimiin' goli October yuuni 2015 ka o daa ŋma lala buku ŋɔ. Suhudoo Suhudoo nyɛla yɛlivuhi ni tɔbu kalinsi daadama ni. Suhudoo chɛ ka mabiligu nyaɣisa, domi vɔrisa bee dabiɛma kani. Suhudoo nyɛla bin shɛli din tu bɔbu ka di tu ni sal'kam kpaŋsiri li o biɛhigu puuni, Suhudoo yi kani, biɛhigu gba nyaɣisim wumbu gba kani. Biɛhigu puuni, suhudoo pula buyi zuɣu: maŋpuuni suhudoo mini Kpaŋa suhudoo. Yuuni kam puuni Anduniya nima puhira Suhudoo-Dabisili chuɣu silmin'gɔli 21 September. Chuɣu ŋɔ puhibu daa nyɛla dunia laɣingu shɛli be ni boli United Nations General Assembly ni daa gbaai n zali yuuni 1981 ni di mali puhiri di chuɣu. Yuuni 2001, United Nations General Assembly maa daa yaa laɣim ya n labi gbaai ni ninvuɣ'shɛba bam be zaba zaba puuni ni tɔbu ni tuya ni be pahi suglo ka chɛ zaba zaba. Yɛlivuhi Yɛlivuhi Din nyɛla biɛhigu puuni soochi zaŋ ti niriba ka che ka sokam tooi yɛri o tiɛha ni nyɛ shɛli biɛhigu puuni ka ka mugisigu. Tarikpaa Tarikpaa nyɛla Zuɣulana kparibɔɣu ka o leera ka di be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Tarikpaa n-nyɛ tin' shɛli din pahiri ayi zuɣulana tinsi puuni. Tarikpaa salima n-nyɛ " Laliyɔɣu yili". ==Di Shikuru= Tarikpaa malila shikuru din pili m mayaankalɛhi dini, bihi din nti pahi bikura shikuru, ka shikuru maa yuli booni "Tarikpaa M/A primary and Junior High school. United Nations General Assembly The United Nations General Assembly (UNGA) nyɛla United Nations laɣingu kpar'bɔɣ ŋan su gbaabu gbaabu. Dunia tinŋsi 193 m be laɣingu ŋɔ ni. Laɣingu ŋɔ gbaari la andunia yɛlmuɣisira ni be yan niŋ shɛm ka dunia biɛhigu chani viɛnyɛla. Tiŋgbana Naŋgban Yini Laxiŋgu Tiŋgbana Naŋgban Yini Laxiŋgu bee Yunaitid Neishins (United Nations, UN) nyɛla dunia laɣingu shɛli beni kpa yuuni 1941. Suɣulo Ninsala Ninsala nyɛla binnamda shɛba Naawuni ni nam ka bɛ yam n-gari binnamda kam ka mali haŋkali ni yɛm' golinga. Zupiligu Zupiligu (Zipiligu/Zuɣupindigu) nyɛla ti ni zaŋdi shɛli mali pindi ti zuɣuri. Zupiligu nyɛla ti ni lahi pindi shɛli daliri nima pam zuɣu, di puuni shɛŋa n-nyɛ tulim bee maasim zuɣu, zama dali kamani kpariyɛli ni, bee suuna niŋbu shee, bee chuɣu puhibu ni, adiini zuɣu bee ti maŋ maŋa taɣibu. Ʒiɛmana din garila puuni zipiligu daa nyɛla din wuhiri daadam zaashee biɛhigu puuni. Linjimanima tuma puuni, zipiligu nyɛla din wuhiri tingbani shɛli puuni a ni yina, luɣushɛli a ni tumda, zaashee bee a kpamli ni nyɛ shɛli nam zuliya/nabia ni bee tarim n-nyɛ a. Pirinsi gba mali la bɛ zipilisi ka di yi di ko ka che zupili shɛŋa bankpalim maa ni pinda, ka bɛ yi nya a ni lala zupiligu maa bɛ nyɛla ban yɛn che ka zaligu di a. Zupili shɛŋa taɣiri ti mi. Di shɛhiranima n-nyɛ zupili shɛŋa din taɣiri tam' mɛriba ni pukpariba ka chɛri tulim mini kpahi din lurina zuɣisaa, linjimanima gba pindi zupili' shɛŋa din taɣiri ba ka chɛri dansi bɛ zuɣiri polo, wuntaŋ' zupilisi gba taɣiri ti ka chɛri wuntaŋa di ti kpɛri ti nini ni bee ti bɔɣusapima, naɣikpara bee piɛkpara gba zupiligu taɣiri o mi ka chɛri wuntaŋa ni saa bubu, ka zupili shɛŋa mi che ka ti tiba kuli maha bom sahakam. Zupilishɛŋa nyɛla din pinda ka di nyɛla laɣingu bee zama shɛli zuɣu, kamani Mulifu mini Molifee ni zupilisaba, ka bɛ tooi pindi li zama ni bee laɣingu shɛli puuni bee yɛltɔɣi' shɛli din kpɛma puuni. Tuma zupili' shɛŋa nyɛla din bi pindi yiriŋ naɣila ban be lala tuma maa puuni, kamani alikaale nima zupiligu, linjimanima zupiligu, afa nima zupili' shɛŋa nti pahi na' shɛba zupila. Chuɣu Chuɣu nyɛla ti ni puhiri shɛli niŋdi suhupiɛlli. Di nyɛla ti ni puhuri shɛli teeri niŋsim gahindili shɛli din daa niŋ saha shɛli din gari. Tɔbu Tɔbu nyɛla zabili yi ti biɛ niriba bee tingbana sunsuuni. Tɔbu pula ʒii buta, din ni nyɛ; Pubu:Taarihi Taarihi nyɛla yɛli kura bee yɛli shɛŋa din pun gari bɔhimbu. Naa Nyaɣisi Naa Nyaɣisi daa nyɛla Naa Shitɔbu bi' so ŋun daa ŋmɛri tindaannima ka zaŋdi o bihi bee o bapirinima ʒiini la. Saha Saha nyɛla zaamani shɛli ti ni zahindi ni sakensi, minti nima, hawa nima,chira ni yuma. Saha nye binshɛli din waligiri zaamana biɛhigu ni. Salima (Gold) Salima pahila ti ni gbiri yihiri binyɛri shɛŋa na tiŋgbanni. Di nyɛla kuɣ' shɛli din mali anfaani pam tum Dunia piligu. Di kom nahingbana nyɛla zaɣ' dozim. Ghana nyɛla tiŋgbani shɛli din mali salima ka di be tiŋbani maa yaga puuni pam. Salima nyɛla ti ni tooi gbiri shɛli kom puuni, dama dunia puuni Salima pala din be yaɣa kam amaa ti zaa saɣiti ni ti ni tooi nya Salima kom puuni n-gbi. Salima gbibu puuni, tampima puuni ka ti tooi nyari salima pam Dunia puuni. Tampima puuni ti tooi nyari Naawuni namatiɛri pam ka di pala Salima ko. Zahinli Zahinli nyela ninsala nima ni gbihiri n nyeri sheli bi gom puuni. Saakpuli Saakpuli nyɛla Dagbaŋ tiŋ kura puuni yini. Di nyɛla Yaa Naa kparibogu. Saakpuli nyɛla tiŋ shɛli dim bɛ Savelugu Municipality puuni. Saha shɛli din daa niŋ ka ti yaan nim daa dari ka kohiri daba la, saakpuli daa nyɛla daba datitali din bɛ dagbaŋ ŋɔ. Bi daa yi gbahi bee n da daba dagbaŋ tomo yaɣali ŋɔ bee Guruŋ tiŋa bee tiŋ zuɣu kara kaman waɣadugu bee Mali ni Niger saakpuli daba daa maa ni kabi yan zaŋ ba na piligu. Ka naa yi zaŋ ba chɛng salaga. Bi daa yi zaŋ ba na n ti yihi dab shɛbi ban mali alaafee ni yaa bi niŋ gbuŋ ni ka Naa yi zaŋ baŋ kpalim mi chɛng Salaga daba da shɛli din ndaa bɛni la n ti naa yi kohi Adalchi Adalchi, nyɛla hankali parigu,di nyɛla biɛhi sheli niriba ni deeri shɛli ka di nyɛla bi simdi di mi, ni gbaabu shɛli din nyɛ din laɣindi " deebu"din beni zaŋ kpa yaɣi bobli ni, Chibo Chibo nyɛla bin sheɛli ti ni mali kuri ti bukaata nima. Ti mali chibo n-paɣiri ti nɛma ka lahi mali chibo n suri kom. Jinjam Jinjam nyɛla sitirili ka ti sɔri li n-liriti ti zaɣim. Jinjam mali balibu pam, di shɛŋa n-nyɛ Taarihi wuhiya ni Jinjam daa pili la chaana tiŋ-gban ni. Luŋsi Piligu Dagbaŋ Luŋsi piligu zaŋmi ti gbaai Naa Nyaɣisi nam yuuni. Naa Nyaɣisi bia ŋun yuli daa booni Biziŋ la n-daa pili luntali Dagbaŋ. Naa Nyaɣisi daa nyɛla Naa Shitɔbu bia ŋun daa yiɣisi Pusiga n-chaŋ ti ʒini Yani Dabari din be Diyali polo 14th century saha, di ni daa niŋ ka Dagbaŋ kurili na wurim. Naa Shitɔbu ŋun daa yiɣisi Dagbaŋ kurili ni Gbewaa nam nɛma, ka zaŋ o maŋ lԑbi yaa-lana Naa Gbewaa bihi ni, di bahi bahindi o ni daa mali salo pam ka bɛ za o nyaaŋa. Di zuɣu ka o daa pa o maŋ yupaa " Yaa-Naa", n-wuhiri ni o nyɛla Na' so ŋun mali yaa ka di chibira. Naa Shitɔbu ni daa kani, o bia Naa Nyaɣisi n-daa dee. Naa Nyaɣisi ni daa lԑbi Yaan Naa , o daa lola tɔbu ni o tuhi Tindaanima ban bi ŋmahi bɛ tiŋgbana ti o la din yɛn che ka o yaligi Dagbaŋ. Tɔb' ŋɔ puuni o daa kuri la Tindamba ka mali o bihi lɛbiri Nanima lala tiŋkpansi ŋɔ puuni. Saha shɛŋa mi daa beni, ka o mali o ŋahinima mini o zonima n leeri ba nam din yɛn che ka bɛ miri o na. Tindaamba ŋɔ n-daa nyɛ Dagban' maŋa n-ʒi pumpoŋɔ Dagbaŋ pɔi ka Yaanabihi kana. Naa Nyaɣisi yaa daa wuligimi n-gili Tindan tinsi maa zaa, ka shɛbi daa zo ka che bɛ tinsi maa ka shɛbi mi zo n-sɔɣi. Naa Nyaɣisi ni daa paai tiŋ yuli booni Diyali Lunzoo. Ninvuɣ' shɛb n-daa sɔɣi be shɛli polo ka daa wum o mini o tɔb'nuu damli ka yi palo dama bɛ daa zɔrimi ni Naa Nyaɣisi ti ŋma bɛ zuɣiri. Bɛ daa gbanila bɛ duna zuɣu Naa Nyaɣisi ni daa paai ba na, bɛ daa zaŋla ŋmanchɛhi n-ŋmɛri taba ka di mali kumsim din viɛla, ŋun daa nyɛ ninkurugu bɛ puuni n-daa yiini yila ka salindi Naa Nyaɣisi n-yɛra "nyini n-nyɛ tihi ni mɔrilana" " nyini n-nyɛ dunia lana" "nyini kuri shɛb ka gbahiri shɛba " nyini n-nyɛ ti duuma". Yɛltɔɣili ŋɔ daa che ka Naa Nyaɣisi kuli nam ka daa che ba. Ka Naa Nyaɣisi daa bɔhi bɛ toondana maa ni banima n-lee nyɛ ba? Ka bɛ yɛli o ni bɛ nyɛla lunsi. "N yuli Tusua, m bihi m-bɔŋɔ. Ti gbaami ni ti sɔɣi kpe n-guli a din yɛn che ka ti salim a n-yi a sujee ni". Yɛltɔɣa shɛŋa Luŋ Tusua ni daa salim' Naa Nyaɣisi maa, dini ka bɛ na mali salindi Yaan-Naa hali na ni zuŋɔ maa. O ni daa zo Lunzoo Tusua mini o bihi ŋɔ namboɣu naai, o daa zaŋla o biha ayi n-niŋ o sulinsi ni. O daa borimi ni Lunzoo Tusua wuhi o bihi ŋɔ yila mini binkumda ŋmɛbu. Biziŋ mini Ʒima daa nyɛla niri mini o tizo. Bɛ ma daa kpimi o ni daa dɔɣi Ʒima, ma kalinsi ŋɔ zuɣu daa chemi ka Naa Nyagsi paɣiba muɣisiriba. Bɛ daa bi nyɛri diri vɛnyala din zuɣu bɛ gberi kum pam dabsa shɛŋa, n lihiri bi taba ka bɛ di n pali bi pua. Bɛ daa yɛn niŋ shɛm di nyɛla bɛ zaŋ ŋman chɛra n ŋmɛra ka yiini, ŋɔ ka bɛ daa niŋda n-nyeri bindirigu bɛ tab sani n diri biɛɣu kam. Biziŋ ni daa bi doo, o daa zaŋla ŋmani ŋun maali binkumda, o daa zaŋla binkobgu gbaŋ m pili li, biɛɣu yi neei ka yina ti ʒi o ba sambani ni n yiini o namboɣu yila. Dini ka o ba daa yi mali kpahinda ni o bi di. Dahinsheli ka Naa Nyaɣisi tim n bɔli o, ni o kana ti ŋmɛ binkumda n ti o, dindali maa n-nam ka dɔɣi luŋ salima sokam ni mi" Dakoli nyɛ bia ba, Namlana. Dakoli nyɛla bia O ba nyɛla Naawuni Paɣilana nyɛla kpɛma O ba nyɛla Naawuni ŋun mali ŋun dima O ba nyɛla Naawuni ŋun kɔŋ ŋun ʒiya O ba nyɛla Naawuni Bɛhi shɛli Biziŋ mini Ʒima ni be maa daa nyɛla muɣusigu pam nti Naa Nyagsi ka suhiri ni o nyɛ soli n yihirba. O ni daa zaŋ Biziŋ mini Ʒima nti Luŋ Tusua, Naa Nyaɣisi daa zaŋ kpa Dipala nti ku di Tindana. N zaŋ Yuɣimpunkɔligu Tindana, Kasalligbee Tindana, Pulimpuŋshɛbili Tindana, Kiduhi-ʒɛiɣu Tindana, Barikpunatu zuɣu Tindana, Namɔɣu Tindana ni Gaa Tindana. Ka Naa Nyaɣisi lahi tirisi n chaŋ Kumbungu nti ku di Tindana, ka pii o bia Binbiɛm n lɛbi Kumbuŋ-Naa. Zuɣu ka o pii o bia Bɛyimwaa n lɛbi Naa. Taarihi wuhiya, ni Dagbaŋ tiŋsi pam yuya mini di salima yila Naa Nyaɣisi bihi, o bapirinima ni o mini ban ʒini n tabili. Kamani Karaga, Naa Nyaɣisi daa piila o bia Bɛɛmoni ka o lɛbi Kari-Naa. Din zuɣu ka Karaga salima nyɛ Bɛɛmoni yili. Zangbaluŋ o daa pii o bapira Burizambo n lɛbi Naa. Miɛŋ ka o zaŋ O bapira Bɛyukumba. Zabzugu ka o pii o bia Yalim, Nakpali ka o pii o bia Yɛmbaɣiya. Naa Nyaɣisi bihi ban bahi n-nyɛ ; Zɔɣu-lan Garimburi Tibuŋ-lan Lunduu Siŋ-lan laliyɔɣu Gbungbaligu-lan pɔbisiŋmɛma Diyali-lan shilinaa Nyankpalilan Benyom Namlan zulandi Tamaligu goozabili Gbuluŋlan Lukpaa Vo-naa bambiliye ni ban bahi galisi. Naa Nyaɣisi ni daa ku Namɔɣu Tindana, so daa bi nyɛ di Naa. Dahinsheli, ka o tim ti boli Biziŋ dama Ʒima daa bi niŋ nyɛvuli ka pooi kpi. Biziŋ ni paai na o bi niŋ kamani Nabia n-nye o, ka gbani tiŋ mini o niriba n pili Naa Nyaɣisi salimbu kadi gbaai Nyagsi lahaʒibu, ka o daa gbaai Biziŋ n lɛbi Namɔɣu-naa. Nolini taarihi wuhiya, ni di bahi bahindi Luŋ-Tua n pili luntali ka wuhi Biziŋ, amaa Biziŋ n pili luŋ ŋmɛbu, hali ni zuŋɔ. Din zuɣu luŋsi zaa asali chaŋmi di gbaai la Namo-Naa Biziŋ. Din zuɣu luŋsi nyɛla Yaanabihi, amaa Biziŋ zuɣu ka bɛ nyɛ ban salimda, di zaa yoli luŋsi nyɛla ban mali dariza ka mali zaashee Gbewaa yili. Zuŋɔ, Namo-Naa ŋun nyɛ N dan Yaa Naa ni piiri so la, nyɛla Dagbaŋ luŋsi toondana. Luŋsi nama shɛŋa n-nyɛ ; Luŋ-Naa, Sampahi-Naa, lunzoo-Naa ni Taha-Naa. Dagbaŋ Naa kam mali la o lun-naa tɔ amaa, Yaan-Naa ko n mali Namo-Naa. Di mini Naa Nyaɣisi daa zaŋ Namo-Naa nti o bia Biziŋ, luŋsi daa na bi kpe Dagbaŋ bee m mali ʒishee Naa Gbewaa yili pɔi ka Naa Luro " wundabli ku baŋ nini naɣila tuma ni" ni daa ti di Yani. Naa Luro daa nyɛla Naa Zoligu bia ŋun daa nyɛ Yaan-Naa zaŋ gbaai yuuni 1557. O daa nyɛla ŋun pahiri Yaan-Nanim piiya ni ata Dagbaŋ zaŋ gbaai Naa Shitɔbu. Naa Dariʒiɛɣu ŋun daa di yuuni 1543-1554 la nyɛ Yaan-Naa ka o daa deei o ni daa faa siɣi. Naa Dariʒiɛɣu daa kpila tiŋbili yuli booni Kalɔŋ o mini o niriba. Kaloŋ ka bi pa booni Daboya pumpoŋɔ. Naa Dariʒiɛɣu daa chani mi ni o ti puhi o ma be Daboya, ka Wangarindo tɔbia yuli daa booni Ibrahim Sumaila daa gu o soli. O daa kula Naa Dariʒiɛɣu mini o paɣiba ni bihi. Ibrahim Sumaila daa nyɛla Nabia zaŋti Mandɛ zuliya ka lahi nyɛ tɔbtuhira ŋun daa kana ti ʒini zuŋɔ Ghana dini daa niŋ ka o mini o doɣim mali naŋgbaŋkp eeni. O daa ʒini la Daboya din be Dagbaŋ mini Zabaɣsi sunsuuni. O ni daa nyaŋ Zabaɣi tiŋ ŋɔ, ka bɛ daa saɣiti o Toontali. Lala Ibrahim Sumaila ŋɔ, daa gula Naa Dariʒiɛɣu mini o nyaandoliba soli ka o daliri nye ni Naa Dariʒiɛɣu kani mi na ni o ti liri o Kaloŋ. Naa Dariʒiɛɣu ni kpi naai, ka Ibrahim Sumaila baŋ ni o kula ninvuɣu so ŋun bi mali shili ka lahi nyɛ Dagboŋ Naa, ka o daa zo chaŋ tiŋ yuli pa booni Kpembe. Din zuɣu Naa Luro ni daa di Gbewaa gbana, o daa pomi ni o ni chaŋ Kaloŋ nti bohi bɛri Naa Dariʒiɛɣu kubu di saha yi paai. Dahinsheli, ka o paɣi nyulilan' yiɣisi o suhi ni yɛtɔɣa, ka Naa Luro chaŋ Kaloŋ di mini Yɔɣu-Kpamba daa bi saɣi nti o. Amaa, saha shɛli Naa Luro ni paai Kalɔŋ Ibrahim Sumaila daa zomi ti be Kpembe, ka Naa Luro mini Zabaɣisi Naa yuli booni Kalɔɣisi Dajia daa zaŋ bi nyɔri kpa taba. Naa Luro ni daa di nasara tɔbu ŋɔ ni, o daa timmi boli o wari bari so o nin ni tiɣi ka o yuli booni Wɔri-Nachim zom ʒi biɛri ni o chaŋ ti bo ŋun ni tooi salim o, ŋun yan yili ka salim o ka kpuɣi soli labina Dagbaŋ. Wɔri-Nachim Ʒom ʒi bɛiri pun vaa yiɣisi pumpoŋɔ ka o mini yu pɛbira paana ni yuu o nuuni, o pili pɛbbu ka Naa Luro yɛli ni o chala ni o nyɛla ŋun tu Atani mini Alizumba dali yeli maana. Ni o pala ŋun ni tooi salim tɔbu ni din zuɣu o kulli ma. Wɔri-Nachim Ʒom ʒi bɛiri daa lahi chaŋ ti zaŋ Batandana , Batandana nyɛla ninvuɣ so ŋun ŋmeri binkumda ni Bindili, bindili nyɛla bi ni zaŋ binkɔgu gbaŋ m pili ŋman karili ka di be ka luŋa. Amaa Batandana ni pili ŋmɛbu o bi yɛra ka kuli fo ka ŋmɛri mi, ka Naa Luro daa yɛli o ni o gba chama ni ka tɔbu ni baaŋa n-nyɛ o. Naa Luro suhi daa yiɣisi pam ni Wɔri-Nachim Ʒom ʒi bɛiri ni bɛ tooi nya tɔbu ni baaŋa na nti o, ka daa vari so ni zuɣu ŋmali ni o yibi kpaŋ omaŋ nye baaŋa ŋun tu tɔbu ni. Ka Wɔri-Nachim Ʒom ʒi biɛri chani ka nyehiri nintam dama o bi lahi mi o yan chaŋ shɛli, din zuɣu o daa ku dihimitabili ni o nyɛvuli naa maa, din saha ka tuhi doo so yuli booni Tikub-Naa. Ka Wɔri-Nachim Ʒom ʒi biɛri tɔɣisi din kana shɛm, ka Tikub-Naa yɛli ni o bom laɣifu mini guli na pɔi ka o soŋɔ, ka Wɔri-Nachim Ʒom ʒi biɛri saɣi ti. Tikub-Naa ŋun kpuɣi o nuu tiri Diyali(Diare) polo, cham Zooshiri yili, ni a nya Biziŋ bia o yuli Lunʒɛiɣu n dihitabili ni o ni tooi fa a nyɛvuli bahi. Dibi di saha, ka Wɔri-Nachim Ʒom ʒi biɛri pun be Lunʒɛiɣu yiŋa, Lunʒɛiɣu ni wum ni Naa Luro n bori o ka dabiɛm gbaai o. Dinzuɣu ka o niŋ yom boli o bia ni o chaŋ Kpachi Yɛlizoli nti boli o beya na; Luŋ Yɛmo Dapiɛliga Luŋ Naɣ'nyili kɔŋ sabili Luŋzoo muɣiyili Luŋ ŋmɛbo viri Luŋ ŋmɛ Tisua Luŋ ŋmɛ digando. " yɛlimba ni bi niŋ yom, ni Naa so ŋun zaɣisi tɔbu ni chandi wuuni ka chaŋ shɛɣuni n boli ti" ka yɛli. Lunʒiɛɣu mini o tuzɔhi paa na Nam ka biɛm ni, ka gbani Naa Luro tiŋa. Amaa ka Naa Luro puhi ba din tu ni bi saɣila, ka bi ŋmɛri lunsi ŋɔ, pɔi ka Naa Luro ti yen yɛli yɛtɔɣili, ka Lunʒiɛɣu pun pili o salimbu. Na'dabili ŋun lee che tɔbu yibu wuuni, ka yiri shiɛɣuni. Ka Lunʒiɛɣu chaŋ di piligi tiŋ kam Naa Luro ni di pɔi ka naai di Yani. Nolini taarihi wuhiya ni Naa Luro n-nyɛ ŋun di Nama Dagbaŋ n gari Naa kam, bɛ yɛliya ni Naa Luro daa di Nama pihinahi pɔi Yani dibu. Naa Luro ni wum Lunʒiɛɣu sallima ŋɔ, ka o zuɣu piri ka o yɛli Wɔri-Nachim ʒom ʒi bɛiri achiika zuŋɔ a shiri zaŋ tɔbu ni baaŋa na din zuɣu n chaa. Naa Luro ŋun yɛli Lunʒɛiɣu ni o na zanimi pɔi ka bi puhi taba, ka Naa Luro puhiba n lahi puhiba ka bɛ ŋmɛri la lunsi ŋɔ, dini lɛbi kali luŋsi ni. Din zuɣu Yaan-Naa yili bi puhi luŋsi bɛ saɣiri mi ka ŋmɛra luŋa. Ka Naa Luro puhi ni bi ku piɛlaa n duɣi bindiri nyaɣsili nti Lunʒiɛɣu mini o taba, lala niŋsim ŋɔ n dɔɣi luŋ kumsi nayili ka Dagbamba booni sambani luŋa. Sambani luŋ ŋɔ ŋmɛbu n-nyɛ din teeri Dagbaŋ Naa kura yɛla. Luŋ ŋɔ yan pilimi Naa shɛbi ban gari ni ban dee hali na nti paai Naa so ŋun na di n ʒiya. Di zooya pam ka bɛ yi ŋmɛri sambani luŋa, ban ŋmɛri ŋɔ bi booni naanim ban gari kati Naa Luro, luŋ maa yi ŋmɛn naai, Naa yan kula binkɔbigu, piɛlaa ka bi kura. Naa Luro ni mali Shili ni o labina Dagbaŋ , ka Lunʒiɛɣu mini o tizohi ni luŋsi yiɣisi doli o ni Baŋgumaŋa yila " man dii yɛli ka nyini bɛ lan nya? " bɛ pan boma bo n jɛ". Baŋgumaŋa ŋɔ yila ka lunsi yiina nasara yi ti nyɛ tɔbu ni, bee Naa yi kpi, amaa luŋ yi ŋmɛri sambani luŋa nti paai Naa Luro, o yan zaŋla Baŋgumaŋa n dolisili. Nasara shɛli Naa Luro ni daa nya Kaloŋ la, n daa ʒi Lunsi n kpena Dagbaŋ pulini. Zahama Zahama nyɛla Kom ni bin' nema. Bi mali malila paya paya, ka mali anfaani pam n-ti ninsalinima. Kom Kom nyɛla bin' nyurili shɛli din mali dariza pam ka Naawuni sheeri ŋa na zuɣ' saa n-tiri o daba ka bɛ nyuri kamali alaafee ni yaa bɛ ningbuna ni.tingbanni nyɛla luɣushɛli tini lahi n nyɛri kɔm. Dabokpaa Dabokpaa nyɛla tiŋshɛli din bei Tamale South Constituency yaɣali ni. Anzilfa (Silver) Anzilfa nyɛla kurKurugu diŋ mali anfaani Karen di ŋmahim gbaŋ velipam kalahi nyelisera pigpigu, ka siliminsi boondi li "Silver". Binchɛratanga Binchɛratanga nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanuŋ. Di bela Naya mini Bimbilla pal' daa zuɣu. Niriba ban be tiŋa ŋɔ ni zoola pukparigu mini daabiligu. Dabba m-be pukparigu maa puuni ka paɣaba mi be daabiligu ni. Bontanga puri Bontanga nyala yagsheli beni kuri bendira Pam Kadi be kunbungu polo din be Northern Region. J.J.Rawlings,saha ka be daa gbe moi titali gu, ni di sogdi pukpariba ban be yagli gu zaa. Silimin goli din nye November, 1983 yuni ka moili go daagbi. Gomnanti so ngun daa be namni nye Rawlins(NDC) party Lani. Yɛlimaŋli Yɛlimaŋli nyela yɛtɔɣa shɛli din lu n zahim bee n tam kanli zuɣu bɛihigu puuni. Di nyela din che ka ninsala mali jilma ʒilɛli puuni. Gaɣili Gaɣili nyɛla binshɛli bɛ ni mali lɛri kpaam bee kom. Chanshegu Chanshegu nyɛla fɔŋ shɛli din be Tamale Metropolis suulinsi puuni. Lamashaɣu Lamashaɣu nyɛla fɔŋ m-be Tamale yaɣili. Lamashaɣu be la Ankara mini Kumahi soli zuɣu Tamali tiŋ'puuni. Voggu kpalsogu voggu kpalsogu nyɛla tiŋ shɛli din be Kumbuŋ yaɣili. Tamale South Constituency Tamale South Constituency nyɛla piibu-piibu yaɣ'shɛli din pahi Tamali jintɔri yaɣali la ni. Tamale Technical University Tamale Technical University(TaTU) nyɛla karim zɔŋ titali din pahi ti Ghana karim zɔŋ kara puuni(tin booni shɛlli University la). Ka bi wuhibu ni bi baŋsima bobu shee chaŋ ti gbaai la nuuni tum-baŋsim Ŋmani (bindirigu laa) Ŋmani nyɛla binshɛli bɛ ni mali toori kom, m-mali ŋmaari bindirigu niŋda, n-lahi mali li bahiri kom. Namdu Namdu nyɛla tiŋ shɛli din be Kumbungu district yaɣili m-be Northern Region, Ghana tingbanni. Namdunima tuun' kpeeni nyɛla pukparilim. Namdu nyɛla tiŋa din pu fandi ata. Lala fana ŋɔ n nyɛ, Namdu Kurigu,Namdu wahini, n ti pahi Namdu silinbɔma. Vo'naa n leeri Namdu. Pubu:Bin nyura Bin shɛŋa din ni tooi nyu Bihim Bihim nyɛla bindir'kom din mali alaafee pam ka di yirina binnyama biha ni di yi ti niŋ ka bɛ na yoli dɔɣi palim palim.Ka di ningbuŋ kom piɛla. Ninsalinima ni, paɣaba m mali bihim ka bihi moɣiri bɛ biha ni,ka di za bindirigu zaa shee n ti bihi. Di tiri bihi zoobu ni alaafee ka che ka bihi lahi bindi nyina. Amaa nisalinima lahi mali niɣiri bihim n nyuhiri ba'bihi leri ka bɛ niŋdi ba'kura bee n nyuhiri binkob' leeri ban ma nima kpi ka che ba. Bɛ ni tooi lahi zaŋ naɣ'bihim n niŋ bia ŋun ma ka bihim bindirigu. Bihim nyɛla bin mali shɛli m maani bindira pam,di puuni sheŋa nyɛ; Kumbungu Senior High School Kumbungu Senior High School nyɛla shikuru din be Kumbungu district Kumbungu yiŋa. Lala shikuru ŋɔ karimbihi m-pahiri shikuru shɛli din bihi galisi buyi ti tudu ŋɔ na. Kumbungu senior high school malila baŋsim yaɣa dibaanu, ka bɛ karimbanima wuhiri lala baŋsim yaɣa maa. Lalala baŋsim yaɣa maa n-nyɛ; General Arts, Agriculture, Business, General Science, nti pahi Home economics. Gablee Gablee nyɛla bindirigu bali shɛli dagbambɛ ni. Bi niŋdilimi zaɣ kpila ka nyaligi kpam mini kpuɣɔ niŋ dini kadi nyaɣisi pam. Kamaldeen Sulemana Kamaldeen Sulemana nyɛla Ghana bɔl'mɛriba la puuni yino, ka sokam n-lɛ mi o Kamaldeen. Bɛ dɔɣi la yuuni 2002 silimiin gɔli February bɛɣu pia ni anu dali Techiman. Lamalee Lamalee nyɛla bin'nyuri shɛli din nyɛ Kom ka gbrisa ka bɛ maani li daadama nyubu zuɣu. Di shɛŋa nyɛla din malisa, ka shɛŋa miha,ka shɛŋa suhura ni din pahi.Bayaan di nyubu mo nyaaŋa,di lahi nyɛla di mali anfaani ti daadama pam. Daa Daa nyɛla luɣishɛli salo ni laɣimdi n niŋdi kɔhimma ni damma, bɛ ni kɔhiri ka dari binshɛŋa puuni shɛli n-nyɛ; situra, binkɔbiri, nema, bindira, ʒiɛri ʒiɛri ni din pahi. Ʒishee nyɛla luɣ'shɛli ani ʒin di n kohiri ka dara daa puuni. Daa bihi nyɛla ninvuɣ'shɛba ban diri daa. Di zooya pam ka bɛ darimi ka kohiri daamaani. Tamale Senior High School Tamale Senior High School (Tamasco) nyɛla karim bisarinsi karimzɔŋ' titali din be Ghana Tudu yaɣili Northern Region ŋɔ, Tamale. Shikuru maa nia n-nyɛ ni di bo baŋsim suma n-ti di shikurubihi, din yɛn che ka bɛ nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi bɛ bɔhimbu karimzɔŋ kara ni. Dina n-yɛn che ka bɛ lɛbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni bɛ tum toontali tuma tiŋgbani ŋɔ ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpaŋsibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zaŋ sɔŋ daadama ariʒichi zoosim. Shikuru maa tuma nyɛla ni bɛ kpuɣi ka zali kpamba ban simdi, ban ni tooi zali yuli, ban gurigiri bɛ maŋa ka kpuɣi B.E.C.E, ni ban karim siɣisi ka mali shɛhira gbana din wuhiri li ka che ka baŋsim bɔmma dede tali ni lihigu zaŋ chaŋ karim nasara, biɛhi chirichi, biɛhisuma, kpaŋmaŋa zaŋ chaŋ diɛma ni yiɣijam ni sabita viɛnyɛla yi polo. Di yu' kura n-nyɛ Government Secondary School, Gbewaa Secondary School, nti pahi di ni na yoli taɣi Tamale Secondary School shɛli ŋɔ. Di nyɛla baŋsim bɔbu shikuru shɛli din pahi karimzɔŋ shɛŋa din mali du' gbɛra shikuriti ni m-be Education Ridge, yaɣ' karili m-be Sagnarigu Municipality (bɛ ni daa ŋmaai shɛli yihi Tamale Metropolis 2012 yuuni la) din be Northern Region Ghana Tamale la. Shikuru ŋɔ nyɛla bɛ ni piiri shɛli ka di kpuɣiri shikurubihi ban be Ghana tingbani ni ka di nyɛla bɛ gbana ni wuhi shɛm zaŋ chaŋ Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) zahimbu nyaaŋa ni shikurubihi ban be tinduya ni ka di nyɛla shikuru ŋɔ maani la sabiri gahindili din kpɛhiri ba na. Baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhiri mini di kpatuɣa n-nyɛ; Di kpala 1951 yuuni. Fortiter, Fideliter, Feliciter Di nyɛla shikuru shɛli din bɛ pubu A Di nyɛla shikuru shɛli din nyɛ salo(public) shikuru Shikuru ŋɔ nyɛla din mali dabisi gahinda di taarihi ni, di shɛŋa n-nyɛ; 4. Yuun' pisɔpɔin chuɣu (70th Anniversary). Chuɣu ŋɔ nyɛla chuɣu shɛli bɛ ni puhi yuuni 2021. Tamale Secondary School nyɛla shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa mɛ shɛli 1951 yuuni. Shikuru ŋɔ n-nyɛ tuuli shikuru shɛli British Colonial Administration ni daa tuui mɛ shɛli Ghana tudu polo. Di mɛbu maa daa nyɛla din che ka bi'pola ban be tudu polo ŋɔ na ka bɛ gba tooi nyɛ shikuru baŋsim kamani bɛ taba ban be nyɔŋ polo la ni nyɛri baŋsm shɛm la. Shikuru ŋɔ tooi nyɛ yuya taɣibu pam; kamani Gbɛwaa Secondary School, Government Secondary School, Tamale Secondary School ni zuŋɔ Tamale Senior High School. Tuuli baŋsim bɔmma zaŋ ti shikuru ŋɔ daa nyɛla kamani, zaɣ' yɛlinli. Di daa dii bi kpaŋsi bɔhimbu ni wuhibu ko, amaa paɣ'sibu baŋsim ni biɛhigu haŋkali lɛbu. Di baŋsim bomma soya maa n-daa nyɛ; English language, Mathematics, General science(1 and 2), Geography, History, Latin, Agriculture, Carpentry, Masonry, Art and Craft, Music and Metal Work. Dagbani mini French n-daa nyɛ din pahina tooni na. Shikurubihi maa zaa daa bɔhimla wuhibu yaɣa maa tuuli yuma ata ka lee dahi diba anii din nyɛ bɛ ni daa bɔhim shɛli yuma anahi ni yuma anu ni ka daa deei shikuru ŋɔ shɛhira gbana. Viɛnyɛla n-nyɛ li ni di ni pahi tudu ŋɔ shikurusuma ni maa. Shikuru ŋɔ nyɛla din kpa ni niya suma ni so shɛli din nyɛ baŋsim lɛbu zaŋ ti shikuru ŋɔ Cadet Corps din daa kpa yuuni 1954 n-nyɛ tuuli Africa, South Sahara kpaŋa South Africa. Cadet Corps maa yoori maŋli daa nyɛla 11th February, 1956. Di daa nyɛla Hon. V.H. Alhassan, Parliament jintɔri kuro zaŋ ti Tamale jilimalana Dr. Kwame Nkrumh ʒamani ni (CPP Gomnanti) ni daa sɔŋ niŋ shɛli. Ŋun daa nyɛ Toondan di saha daa nyɛla John- Parson. Zaɣ' suŋtali shɛli shikuru ŋɔ Cadet wumsibu palo daa nyɛla bin boli Parson Square o kum nyaaŋa. Dini n daa tirisi ti yooi Cadet Corps Ghana zaa. Yuuni 1958, tuuli shikurubihi paɣiba daa kpuɣi niŋ du' yini shikuru maa ni, dinsaha ka di daa lɛbigi li shikuru shɛli din gabi. Lala yuuni maa dede, tuuli shikurubihi ban nyɛ "baŋdi gahinda" daa kpuɣi n-niŋ dura anahi n-doli din nyɛ so gahinda din daa ti karimbanima ni shɛhira kara daliri n-niŋ shikuru maa ni, sabimi 'O' mini ' A' paaibu dahima n-tuɣi chaŋ University. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din nyɛ din mali shikurubihi pam n-gari Senior High School kam din bɛ Tamale puuni. A yi lihi 2016-2017, di bɔhimbu yuuni daa nyɛla bɛ ni kpuɣi shikurubihi kalinli ka bɛ paai kɔb'siyɔpoin ni chenji (700) ka di laɣim shikurubihi maa zaa tusaayi ni kɔb'shii (2,200). Shikuru ŋɔ dii bi ŋmɛrila nyɔɣu ni di yuli ni chaŋ katiŋ shɛm, tɔ amaa di nyɛla din niŋ suhupiɛlli ni din yihi waɣara ka bɛ be Ghana tingbani luɣili kam n-tumdi tuma maa. Tamale Senior High School (Tamasco) nyɛla din bɛ Sagnarigu Municipal din bɛ tudu yaɣili (Northern Region) Ghana ŋɔ la. Di bala daansi ni Bagabaga College of Education, Tamale Technical University, Tamale College of Education ni tudu yaɣili (Northern Region) Education du zuɣu la (Ghana Education Service). Tamale Senior High School (TAMASCO) nyɛla din mali jiŋ' karili ka di bɛ shikuru maa sunsuuni. Di puuni ka shikurubihi nti tabli karimbanima ban bɛ shikuru maa ni laɣindina n-ti puhiri jiŋli, di bahi bahindi Alizumba dali. Karimbikura nyɛla karimbi' shɛba ban naai shikuru ka be gɔmnanti mini tuma du' zuɣuri ni n-tumdi tuma. Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wumsi karimbihi pam ka bɛ za zaashe' kara shɛhi pam Ghana ŋɔ. Bɛ shɛba n-nyɛ; 1) Dr. Mahamudu Bawumia 2) Dr. Issahaku Nashiru 3) Gbadamoshi 4) Mr. Abu Wemah 5) Alhaji Aliu Mahama 6) Dr. Mohammed Ibn Chambas 7) Mr Ibrahim Mahama 8) Dr. Alhassan Wayo Seini 9) Alhaji Malik Alhassan Yakubu 10) Mr. Bavug Abdul Latif 11) Mr. Mohammed Gargo 12) Dr. Hilla Limann 13) Alhaji Mohammad Mumuni 14) Professor Raymond Benning 15) Sheikh Imam Rashid Salawatiya 16) Dr. Abdulai Salifu 17) Dr. Adam Gamel Nasser 18) Dr.David Abdulai 19) Mr. Alban Bagbin 20) Madam Theresa Oppong 21) Mr. Mubarak Mohammed Muntaka 22) Madam Otiko Afisa Djaba 23) Dr. Abdulai Salifu 24) Arch Bishop Gregory Kpembaya 25) Mr. B.A. Yakubu 26) Professor Quartey 27) Professor John Kaburisie(RIP) 28)Dr. Gyader 29) Naa Proffessor John Nabila 30) Mr. Douglas Adjarbeng 31) Mr. Peter Illiasu 33) Mr. Ali Nakyea 34) Mr. Adam Sule 35) Alhaji Alhassan Mohammed Awal 36) Alhaji Abdul- Rahaman Mohammed Saani (Man Shani) 1. Joshua Hamidu, Chief of Defence Staff (1978-1979) 2. Michael Samson-Oje, Chief of Defence Staff (2016-2017) 3. Bawa Andani Yakubu, Inspector General of the Ghana Police Service (1969-1971) 1.1960–1964 Mr. Kenneth L. Purser 2. 1964–1967 Mr. B. O. Ayittey 3. 1967–1969 Mr. A. F. Clayton 4. Sept. 1969–1970 Mr. W. A. Ofori 5.1970–1973 Mr. Adu 6. 1973–1981 Alhaji B. A. Fuseini 7. 1981–1982 Mr. S. M. Amankwa 8. 1983–1986 Mr. Mahama Adam (AG) 9. 1986–1988 Mr. L. M. Awuni (AG) 10. 1988–1990 Mr. E. K. Kudiabor 11. 1990–1991 Mr. A. A. Daramanu 12. 1991–1998 Mr. Bolina Saaka 13. 1998–2001 Alhaji Amadu Belko 14. Feb. 2001 – Oct. 2001 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah (AG) 15. Oct. 2001–2004. Alhaji Mahamadu Saani Abdul-Rahman 16. 2005–2008 Alhaji T. A. Mahama 17. 2004–2005 Mr. J. B. Dakorah 18. 2008–2016 Mr. J. B. Dakorah 19. 2008–2016 Mrs. Mary Asobayire Dan-Braimah 20.2016–ŋun na beni Hajia Amina Musah 21. 2017 Shaibu Adams Wilberforce 22. 2021 Rev Edward Azika Tamasco nyɛla shikuru shɛli din bɛ kompatisanima mini kpaɣiribu ni saha kam ka di zooi pam. Di shɛŋa n-nyɛ; Tamale Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuɣu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shɛŋa n-nyɛ: 54. https://zaaradio.com/local/headmaster-of-tamale-senior-high-school-appeals-to-government-and-old-students-to-support-the-school-with-vehicles/ Gbugli Gbugli nyɛla tiŋ' shɛli din be Kumbungu piibu-piibu yaɣili, Ghana tudu polo bee northern region. Gbugli bela Zangbalun naa tinkpansi puuni. Kpɛrili Kpɛrili bee Zɔ nyɛla ninvuɣ'so a ni mali niŋgbuna ti biɛhigu ni. O nyɛla ŋun nyɛ daŋ kon'koba ni nyini, ka yi lee mali yurilim ni taba pam. Di namdi biɛhi suŋ n tiri niriba pam ʒilɛli ni. Kpema Kpem(a) nyɛla ninvuɣ'so ŋun maani ka lihiri biɛhigu ka di chani viɛnyɛla. O nyɛla ŋun baŋsiri o nyaaŋa din tu kamaata ni din tuhi ka lahi bɔri sɔŋsim tiri ban bɔri li. O nyɛla zuɣu n ti o nyaan doliba zaa . O biɛhigu nyɛla din nyɛ kpahima n ti o nyaan doliba zaa. Kpema mali tuma pam zaŋ ti o nyaaŋa, di shɛŋa n-do gbunni ŋɔ. Kpamli ni tooi paai sokam. Di yi niŋ ka so yi nyɛ kpema ka ti kani, ŋun pa o zuɣu maa n-yɛn deei kpamli maa. O gba yi deei ka ti lahi kani, ŋun gba pa o zuɣu n-yɛn deei li. Kpamli ni tooi paai paɣa, di mi ni tooi lahi nyɛ doo. Kpamli yi ti paai paɣa, tuun' shɛŋa din ti yɛn tum ka nyɛ dabba tuma, o bɔrila doo ka o tum li ti o. Kpamli balibu nyɛla din zooi, di shɛŋa n-nyɛ; Kpamli bee kpeentali nyela din mali fasara ka kpam shebi ban fu n gari yeli ŋa. Ka di nyɛ din soŋdi ŋun kam mali korisi bee tahima ni o ti nyɛ kpema ka o dun ba ŋan nima o biɛhigu ni. Di sheŋa n-nyɛ; Nyaan doliba nyɛla ninvuɣ'shɛba ban doli be kpema bee kpamba noli bee zalisi ka bɛ lihiri kpambi maa ni biɛ shɛm. Bi nyela bi kpambi ni niŋ shɛba fooro ka bɛ tumdi n doli fooro maa. Bi yela ban bɔri gubu ni taɣibu n-tiri bi kpamba (kpema) saha shɛli kam ka vorisa bee mushiiba ti yɛn n paaigi kpem maa. Umar ibn Al-Khattāb Umar ibn Al-Khattab (583/584 – 3 November 644) bee bɛ ni lahi mi so Umar bee Omar la, ndaa pahiri Anabi Muhammad gbaŋlan nima ayi. O daa bela musulim' shɛba ban mali yahi puuni ka lahi nyɛ ŋun mali kpaŋmaŋa zaŋ ti adiini maa pam taarihi baŋdiba ni yɛli shɛm. O daa pahila sɔhibe kpamba puuni ka lahi nyɛ diɛmba zaŋ ti Anabi Muhammad (S.A.W). Ŋuni n-daa deei Abu Bakr (632-634) n-daa leei Anabi gbaŋlana ŋun pahiri ayi, silimiin goli August yuuni 634 dali. O daa nyɛla baŋda zaŋ kpa Musulinsi polo ka be tooi mi o ni o yurilim zaŋ kpa adiini polo ka lahi mali adalichi Naawuni binnamda zuɣu, ka di zuɣu daa ti o yuli ka bɛ booni o al-Farooq ("ninvuɣu so ŋun tooi waligu zaɣibiɛɣu mini zaɣiviɛlli"). Umar ni daa nyɛ gbaŋlana saha shɛli maa, gbaŋlan' tali maa daa yaligiya ka mali yaa hali gari din daa pun be shɛm, ka bɛ su Sasanian Empire ni Byzantine Empire dibaa ata puuni dibaa ayi. O ni daa liri Sasanian Empire maa zuɣu daa ti o nasara ka o daa fa Persia yuma ayi sunsuuni (642-644). Ti yi yɛn yuli Jewish kaya ni taɣada puuni, Umar daa karila Jews gbaai kpɛma Jerusalem ti jɛm Naawuni. Umar daa nyɛla bɛ ni ku so, ka di daa nyɛla Persian dabili ŋun yuli daa booni Abu Lu'lu'a Firuz a ndaa ku o yuuni 644. Sunni biɛhigu puuni, Umar nyɛla bɛ ni tibigi so kadama ni o nyɛla toondan' maŋli ni toondan' suŋ zaŋ ti adiini Musulinsi, ka hadiisi shɛŋa buɣisi o hali nti yɛli ni o nyɛla ninvuɣutitali ŋun pahiri ayi Abu Bakr nyaaŋa. O lahi nyɛla bɛ ni lahi yuli o zaɣi bie' tali polo Twelver Shia kaya bee biɛhigu puuni. Umar daa nyɛla bɛ ni dɔɣi so Makka tiŋgbani ni, ndaa niŋ daŋ din yuli booni Banu Adi puuni, ban daa su yiko ni bɛ vihi zaŋ kpa zuliya shɛba ban pahi maa zaɣiviɛla mini bɛ zaɣibiɛri zaa. O ba n-daa nyɛ Khattab ibn Nufayl ka o ma mi nyɛ Hantama bint Hisham ka o yina Banu Makhzum zuliya puuni na. O nachinbilim puuni o daa yi gulila o ba laakum nima luɣi shɛli din miri Makka. O bindari kuro daa mali milinsi ni ŋuni pam din kuli niŋ ka o nyɛ o baŋsim o zuliya maa puuni maa. Umar maŋmaŋa yɛliya "M ba, al-khattab, daa nyɛla ninkuunsi lana. O daa yi chɛrimi ka n tumdi tuun-kpɛma; n yi bi tooi tum o yɛn bu ma mi ka zaŋma tum hali ka di ti wumma." Di mini ninneesim daa kuli kani Musulinsi kalinsi sahamaa zaa yoli, Umar daabɔhimla karimbu ni sabbu o nachinbilim ni. Amaa o daa pa poet o maŋmaŋa, o daa malila yurilim ni poetry ni yɛltɔɣa baŋsim. Quraish nima kaya puuni, ka o na be o bilim yuma puuni, Umar daa bɔhim la lin'jin'tali, wari' bali ni vali. O daa waɣimi, ka mali yaa o ningbuna ni ka sokam lahi mi o ni o vali yɛla. O daa nyɛla Naawuni ni baligi yɛltɔɣa baŋsim ti so, ka o daa ti zani o ba zaani n daa lee sariya karita zaŋ ti zuliya nima, o ba kalinsi nyaaŋa. Umar daa leela daabia ka daa chaŋ soya pam kamani Rome mini Persia, ni ka o daa yɛli ni o niŋ ningbuna ni baŋdiba ni vihigu nima zaŋti Roman mini Persian ʒihi puuni. O daabiligu puuni o daa bi di nasara. Kamani bandaa miri o,Umar daa leela da' nyura o ni daa na bi deei Musulinsi dabisi' shɛŋa puuni. Sɔŋsim:Footnotes This page explains how to create the Footnotes section for Wikipedia articles. In this context, the word "Footnotes" refers to the Wikipedia-specific manner of documenting an article's sources and providing tangential information, and should not be confused with the general concept of footnotes. This how-to does not cover the formatting of citations within the Footnotes section, which is reviewed in . Footnotes are used most commonly to provide: Footnotes or may be used at the editor's discretion in accordance with the guideline on . Only certain types of material on the English Wikipedia are required to have an inline citation. There is , because multiple sentences may be supported by the same footnote. For advice on which material should be cited, see the guidelines on , the and . For advice on how to organize and format bibliographic citations, see the guideline on and examples of . Footnotes are created using the software extension. This extension adds the HTML-like elements , and . The elements are also used in a number of templates; for example, it is becoming more common to use rather than as it can style the reference list. The Footnotes system shows two elements on the page: The superscript numeral "1" in square brackets at the end of this sentence is an example of a footnote marker. To create the footnote marker, determine the point in the page content where the marker is desired and enter the markup with the citation or note inside the tags. For example: The template will be explained in the next section. The content inside the will show in the reference list. The ref tags can be added anywhere a citation or note is needed. There must be content inside the tags, else an error will show. Ref tags should follow any punctuation (usually a period), not precede it; see . There should be no space between the punctuation and the tag: The content of the ref tags can be formatted using most wiki markup or HTML markup, although techniques such as the and will not work in footnotes. For example: The ref tag content may also contain an internal or external link: Once any number of footnotes have been inserted into the content, the reference list must be generated. For the basic reference list, add wherever the list is desired. Once the page is published and viewed, the footnotes will be automatically generated and numbered and the reference list will be generated. The main reference list is placed in a separate section, usually titled "References", "Notes" or the like. Notes You can cite the same source more than once on a page by using named footnotes. The syntax to define a named footnote is: To invoke the named footnote: The actual name used can be almost anything, but it is recommended that it have a connection to the citation or note. A common practice is to use the author-year or publisher-year for the reference name. This helps editors remember the name, by associating it with the information that is visible to the reader. Note that the footnote labels are incremented in the order they are used, and that they use the same label when reused, thus the labels can seem out of order: When using both names and , the syntax is: Care should be taken when deleting references to avoid creating a cite error. See . When using , the list can be split into columns. By setting the width in em, the number of columns will automatically be adjusted to the width of the display. It should be used only when necessary, as the template has built-in auto-formatting capabilities providing a useful display in most scenarios by itself. The is now deprecated in favor of the option described above, which is better suited to flexible formatting for a variety of display screen sizes, ranging from mobile phones and tablets to wide-screen "cinema" displays. Forcing a fixed number of columns has been disabled in mobile view. The number of columns to use is up to the editor, but some major practices include: For example: Using will create columns with a minimum width of 30 em, Some or all of the footnotes can also be defined within the reference section/list, and invoked in the page content. This keeps those citations in one central location for easier maintenance and avoids cluttering the text. This is purely a source code changethe actual display of the citation in the text to a reader is unaffected. For a more detailed evaluation of this method, see . The syntax is: or, alternatively, Content Content Content The footnote markers are included as usual for a named footnote. For example: The references will be numbered, and appear in the output, "in the order that they are first referred to in the content," regardless of their order within the list. All references in reference list must be referenced in the content, otherwise an error message will be shown. Note that when you use the visual editor, you will not be able to add, remove, or change list-defined references. may need to be referenced. Because of limitations in the software, reference tags cannot be nested; that is, a set of tags cannot be placed inside another pair of tags. Attempting to do so will result in a cite error. The templates and can be used to nest references. The markup is: "name" and "group" being optional parameters. The "content" may include tags or another template. The other templates listed below in are variants of that include a styled group and have a matching styled reference list template. Examples: The use of the magic word codice_1 is valid, but the sequence of parameters is invariant and nonintuitive. as well as and its variants use this markup internally. Sometimes it is useful to group the footnotes into separate lists, for example to separate explanatory notes from references, or to list references for tables, image captions, infoboxes and navboxes. The sequence of footnote labels is independent in each group. The syntax to define a footnote with a group is: The footnote marker group name "must" be enclosed in quotes if the group name includes a space, else a cite error will occur, otherwise quotes are optional. The syntax for the reference list with a group is: The reference list group name does not need to be enclosed in quotes. Example: Note that the footnote labels in the reference list show only the numbers and not the group name. When using both names and groups, the syntax is: For the repeated note: There are several predefined groups that can have a reference list styled so that the label (a superscripted character within square brackets, e.g., ) of an or citation (aka footnote, reference) matches and links to the note marker label located in the main text and the label in front of the note's text in the appropriate group's list. There can be in the Notes, References and other similarly purposed sections. These predefined note and citation groups have templates that make the wikitext markup simpler. These templates also allow a standard reference to be inserted, so that an explanatory note can have a reference, or citations can be nested. Note: If the note's text has a reference name that is used more than once, the labels will still match, but the clickable alpha characters that toggle the note's display will be "next to" the note's label, with links to the multiple locations of its marker in the main text. See and the first point below in § Issues. In these examples, the footnote labels match between the footnote marker and the reference list: A page with tags but no reference list markup used to display an error, except on talk and user pages. In recent versions of Wikipedia, the error no longer appears; instead an automatically generated reference list (AGRL) is displayed at the bottom of the page. Compared to the reference lists on properly formatted pages, an AGRL can be confusing to both readers and editors. But it is easily corrected by adding reference list markup such as the following. Add it at the position where the reference list would normally appear. On talk pages, the template can be used to add a reference list to a specific discussion. Suppose you would like to cite one book, but different facts appear on different pages. You would like to cite the book again and again, but point each fact to the proper page. Suppose one fact is on page 8, a different fact on page 12, a third fact on page 18, a fourth fact on page 241. You could put a line in the "pages" parameter saying "see pages 8, 12, 18, 241" but a fact-checker might have to check all of them before figuring out the right one. Or, you could duplicate the entire citation for the book in each instance, but that would be redundant. One common approach is to use . The long citation to support the shortened citations can either be placed as a bullet point in a separate "References section" after the "Footnotes section"; or it can be placed in the first footnote to cite the source (with the initial relevant page number[s]). The remaining footnotes will use shortened citations (these usually contain the author's last name, the date of publication, and the relevant page number[s]). A less common approach is to attach a right after the footnote marker and replace the "8" with the appropriate page number. For example: When you of a page, the footnotes list will be visible when you under the heading "Preview of references", although you will still not be able to see named references whose definition is outside the section you are editing. Tools that can be used are the or scripts or the gadget. You can use the citation toolbar to name references. When you first create a reference, you can enter a value in the "Ref name" box. When you want to reuse this reference, click the "Named references" button on the citation toolbar and choose which reference you would like to insert. Tamali shikuruti Lahabali ŋɔ pieri la shikurita ŋan be Tamali tiŋ din be Northern Region, Ghana la puuni. Mahamudu Bawumia Mahamudu Bawumia nyɛla Ghana bilichini ka bɛ dɔɣi o silimiin-goli October dabaayopɔin (7) yuuni 1963. O nyɛla Economist ka lahi nyɛ Banki tuntumdi kuro ni Ghana tingbani zuɣulan paa ŋun pahiri anu. O daa pɔla Ghana tingbani zuɣulan paa pori ka pili di tuma silimiin-goli January dabaayopɔin (7) yuuni 2017. Bawumia ba Alahaʒi Mumuni Bawumia ni o-ma Haʒia Mariama Bawumia daa doɣi o-mi silimiin goli October dabaayopɔin (7) yuuni 1963, Tamali tiŋgbani ni, Ghana tudu yaɣili. O-ba Alhaji Mumuni Bawumia daa nyɛla karimba, lɔɔya ni siyaasa nira. O daa nyɛla ŋmamprigu nabia hali ka daa ti di tiŋ yuli booni Kpariga din be ŋmamprigu yaɣili. O daa biɛla ninvuɣu shɛba ban kpa paati yuli booni 'Northern Peoples' Party'. O mini ban daa kpali maa n-nye; Chief S. D. Dombo, Chief Abeifa Karbo, Yakubu Tali, ŋun daa nyɛ Tolon naa n-ti pahi J. A Braimah, Kabachewura. 'Northern Peoples' Party' daa zaŋla bi kpalan-zuya n gbini 'National Liberation Movement' n-ti pahi paati-shɛŋa ka bɛ kabi pahi tab' zuɣu n-kpa 'United Party' din nyɛ yabdoo zanti punpɔŋɔ 'New Patriotic Party'. Alahaʒi Mumuni tum tuma balibu yaɣa pam tiŋgbani ŋɔ ni ni gomnanti puuni yaɣa pam, di shɛŋa n-nyɛ; O daa tum tuma ti 'Northern Territories Council' yaɣili, 'Gold Coast Legislative Assembly' yaɣili, Parliament Jintɔra piligu gomnanti ni, tudu yaɣili minister ka daa lahi niŋ Ambasada zaŋ-ti laribu tiŋgbani. O daa di pini gahindili din jandi Ghana tiŋgbani yaɣ' shɛli bɛ ni boli 'Member of the Order of the Star of Ghana' March goli ni yuuni 1999. O daa lahi leei kuɣu-lana zaŋ-ti 'Council of State' J.J. Rawlings gomnanti ni din gbaai yuuni 1993 hali ni yuuni 2000. Silimiin-goli September ni yuuni 2021, Dr. Bawumia daa kɔŋ o ma, Haʒia Mariama Bawumia. O daa niŋla yuun' pihinii ni yini ka daa kani Ankara tiŋgbani ni ka bɛ daa zaŋ o kuna ti simisi baɣili o yidana tiŋ yul booni Kperiga, Walewale yaɣili. Mahamudu Bawumia ba daa dɔɣiba la pishi-ayika ka o daa pahiri pia-ni-ayi o-ba bihi maa puuni. Ŋuni n daa lahi pahi ayi o-ma bihi anu maa puuni. O daa chaŋla o Primary shikuru Sakasaka Primary Shikuru din bɛ Tamale tudu yaɣili. O ni daa naai ni maa ni o daa tuɣu o shikuru Tamale Senior High School yuuni 1975. Bawumia ni daa karim naai Tamale Secondary, o daa kpuɣila napɔŋ yi sambani ni n ti tuɣi o shikuru United Kindom. O daa karim la baŋsim din jandi banki yeltɔɣa ka daa deei Diploma shɛhira gbaŋ din nyɛ Chartered Institute of Bankers Diploma (ACIB). Ŋuni n daa nyɛ zuɣulana zaŋ-ti Ghana shikurubihi laɣingu yuli booni 'Ghana United Nations Students' Association (GUNSA) yuuni 1981. O daa karim siɣisi ka deei 'First Class Honours Degree in Economics' shɛhira gbaŋ din yi shikuru yuli booni Buckingham University yuuni 1987. O daa lahi tuɣi o shikuru n-chaŋ 'Lincoln College' din be Oxford tiŋgbani ni n daa deei 'Master's Degree in Economics' shɛhira gbaŋ. Pirinla baŋsim ni bi tiɣirila zuɣu, o daa bi zani ni ka lahi tugi chaŋ Simon Fraser University din be Vancouver, British Columbia, Canada tiŋgbani ni yuuni 1995 n-ti deei Ph.D Shɛhira gbaŋ. Binshɛɣu din gbaai yuuni 1988 hali ni yuuni 1990, Dr. Bawumia daa nyɛla Karimba ŋun wuhiri Monetary Economics mini International Finance shikuru din yuli booni 'Emile Woolf College of Accountancy din be London, England tiŋgbani ni. O daa lan lebi 'Economist' zaŋ-ti 'International Monetary Fund' Vihigu vihigu yaɣili, Washington DC, USA tiŋgbani ni. Din gbaai yuuni 1996 hali ni yuuni 2000, Dr. Bawumia daa leei Assistant Professor, Economics yaɣili zaŋ-ti shikuru din yuli booni 'Hankamer School of Business' din be Baylor University in Waco, Texas din be USA. Ni ka o daai lahi deei kpaŋmaŋ pini sheli be ni booni 'Young Researcher Award' yuuni 1998. Be daa lan zan o yuli pahi ŋuni-n-nyɛ-ŋuni America karimaba nima puuni (Who is Who Among America's Teachers') yuuni 1999. O daa ŋma bukunima ayi din jandi 'monetary Policy' mini 'Economic development'. Dr. Mahamudu Bawumia daa kuna Ghana yuuni 2000 n-ti leei 'Economist zaŋ-ti Ghana Banki Zuɣu, bɛ ni mi shɛli Bank of Ghana la. Di daa be yuugi ka o nya soosim lala tuma ŋɔ ni hali ti leei Banki maa ni yaɣa maa shɛli kpɛma ka daai lahi leei ŋun bori saɣasigu n-tiri Banki maa zaa zuɣulana. Lala saha maa sunsuuni ka tiŋgbani zuɣulana John Kufuor daai piigi o n-lɛbi Banki maa kpɛɛnpaa Silimiin-goli June puuni yuuni 2006. Fancy Gadam Ahmed Mujahid Bello so kam ni mi so Fancy Gadam nyɛla Ghana baanga be Tamali. Ghana Commercial Bank Ltd Ghana Commercial Bank (GCB) nyɛla Banki din be Ghana. National Investment Bank Agricultural Development Bank of Ghana Agricultural Development Bank nyɛla Ghana banki din sɔŋ di pukpariba. Zenith Bank Zenith Bank nyɛla banki din bei Ghana. Consolidated Bank Ghana Consolidated Bank Ghana nyɛla banki din be Ghana. Fidelity Bank Ghana Fidelity Bank Ghana nyɛla baniki din be Ghana. Access Bank Ghana Plc Access Bank Ghana Plc nyɛla banki din bei Ghana. Cal Bank Cal Bank nyɛla banki din bei Ghana. E-Class Tamale foŋdi mini tiŋkpaŋsi Lahabali ŋɔ pieri la foŋdi mini tiŋkpaŋsi ŋan be Tamali tiŋbani puuni. Tamale feera duri Lahabali ŋɔ pieri la shikurita ŋan be Tamali tiŋ din be Northern Region, Ghana la puuni. Tamale banki tuma duri Lahabali ŋɔ piɛri la Banki tuma duri ŋan be Tamali tiŋa din be Northern Region, Ghana la puuni. Kpam (Petroleum) Kpam (petroleum), nyɛla kpa gatigati ka di kama nyɛ zaɣ'dozim- zaɣisabinli ka di be tingbani puuni. Di nyɛla din nyɛ kom zaɣ yiloyilo. Bi doori balibu balibu pam. Di pubu pubu ŋɔ nyɛla bini woligiri bee n doori shɛli ni so'shɛli ti ni booni fractional distillation la. Misaali,ka yi woligi ko' konkoba n niŋ pirigili ni waliginsim di duɣibu shee ka di nyɛla yi paa paa li mi(distillation), Baŋsim dunoli:Malaria Kpaɣ'ʒiɛɣu nyɛla dɔri shɛli din yiri na duunsi dimbu ni . Di nyɛla dɔro din gbahiri ninsalinima ni Binkɔbiri ban be biɛhigu puuni. Tihi Sabu Tihi Sabu maali anfaani pam n-ti biɛhigu. Mɔ Nyɔbo Mɔ Nyɔbo nyɛla binshɛli din mali barina pam ti tiŋ-gbani ŋɔ. Alaafee ( Health) Alaafee(Health) , zaŋ chaŋ dunia alaafee tuma du zuɣu World Health Organization(WHO), nyɛla daadam yi mali ningbiŋ , zuɣupuri ni biɛhigu hankali pali amaa ka ni daadam yi ka doro. Ŋɔ wuhiri mi ni alaafee nyɛla buni shɛli din yɛn soŋdi daadam, o bukaatanima ni biɛhigu puuni, pa n-gari di nai di toli. Di nyɛla doriti yi ka daadam niŋgbuna ni bee biɛrima biɛrima ka o mali gɔ suŋ gbihira. Sabonjida Sabonjida , nyɛla foŋ shɛli din be Tamali tiŋ puuni. Bulpeila Bulpeila nyɛla foŋ shɛli din Tamali m be Tamale-South piibupiibu yaɣili, ka ŋun nyɛ tiŋ-Naa diri Bulpeila - Naa. Sheik Bayan Basha Sheik Bayan Basha, nyɛla musulinsi adiini afa kpɛma ni toondana zaŋ ti jiŋ' shɛli ti ni booni masjidul-bayan din be Tamali foŋ yuli booni Baayanwaya. Changli Changli (Chaŋli), nyɛla fɔŋ shɛli din be Tamale metropolitan assembly ka nyɛ fɔŋ kurili Ghana tuduu yaɣili be Northern Region. Kali Kali nyɛla yɛlikuri shɛŋa ti yaannima ni tum ka zali ti ka ti yiɣisina paai li. Di yi ti niŋ ka nira tum birigi bee n-ziŋ o kali, yɛl'biɛɣu kam ni tooi paagi o. Dagbamba kali tuma maa shɛŋa n-nyɛ machɛligu, luntali, nakɔhigu, wanzamtali, jina, koligu ni tindaantali. Pubu:Sɔhibe Bold textSɔhibe nyɛla Anabi Muhammad (S.A.W) ni daa niŋ ʒiɛmani ni shɛba ka bɛ nyɛ musulinnima. Pubu:Ninsala Ninsala nyɛla daadam. Sule Salifu Sule Salifu nyɛla doo ŋun nyɛ Tamali ka lahi n-nye Tamali dundɔŋni gomnanti kpambali kpema. Osman Adamu Dufailu Osman A. Dafailu nyɛla Karimba n bɛ University for Development Studies karimzɔŋ ti taali di bɛ Tamali,Ghana. Kamina Barracks School Kamina Barracks School nyɛla shikuru shɛli din be Tamali, di nyɛla shikuru shɛli din be linjimanima sulinsi puuni. Di bela Tamali Savelugu soli ŋɔ zuɣu. Lagos Lagos nyɛla tingban'karili m-be Nigeria. Mahmud Mohammed Nurudeen Mahmud Mohammed-Nurudeen Wina'amzua nyɛla washika gbaŋ'sabra ŋun sabiri Ghana ni tiŋ'duya zaa lahabaya. o lahi nyɛla tabibi baŋda ŋun mali saha taɣibu baŋsim ka lahi nyɛ pukpara. Mohammed-Nurudeen nyɛla Kusaa, Bɛ dɔɣi o la Seng-Nateng din be Bawku Central Constituency yaɣili la. O chaŋla Bawku Senior High School, ka yi ni n chaŋ Sunyani Technical University (STU) n ti niŋ o HND General Agricultural Science puuni, o daa lahi chaŋ Kwame Nkrumah University of Science and Technology(KNUST) n ti niŋ degree in Bachelor of Science Agricultural and Biosystem Engineering. O nyɛla Winnam yaaŋa, O pahila Bawkuzua zuliya maa puuni. Bɛ doɣi o la Seng-Nateng din bɛ Bawku Central Consituency la. o chaŋla Bawku Senior High School n ti niŋ Agric ka yi ni n chaŋ Sunyani Technical University n ti niŋ HND General Agricultural Science ka lahi chaŋ Kwame Nkrumah University of Science and Technology n ti niŋ Degree din jɛndi Bachelor of Science Agricultural and Biosystem Engineering. Abibata Shani Mahama Zakariah Abibata Shani Mahama Zakariah nyɛla ŋun be siyaasa yɛltɔɣa ni ka lahi nyɛ kpema n zaŋ ti Masloc. O nyɛla bini doɣi so Yendi. Baŋsim dunoli:Daadam biɛhagu Mohammed Lukman Attah is my name and I was born on 10th May, 1990 in Kumbungu district. I did B.A (Dagbani Education) with Linguistics in University of Education, Winneba. I am now a member of Dagbani Wikipedia group in northern region with a username Attah Mohammed. Masaka Masaka, nyɛla tiŋ' bil' shɛli din be Zabaɣa nuu din be Salaga polo. Zuliya kamani Dagbani mini Zabaɣisili ka bɛ tɔɣisira. Mohammed Kudus Mohammed Kudus nyɛla Ghana bɔli ŋmɛra. Bɛ dɔɣi la Ankara yuuni 2000 silimin gɔli August da baa ayi dali. Samuel Abu Jinapor Samuel Abu Jinapor nyɛla alikaale mini Siyaasa nira ŋun yi Savannah Region din bɛ Ghana la na. Lala yaɣili maa ka ti mabihi Zabaɣisi be. Be daa dɔɣi la Samuel Jinapor yuuni 1983. O ba n daa nyɛ Abudulai Jinapor ŋun nyɛ sooja kurili ka lahi nyɛ Buipe Naa zaŋ ti Buipe din be Northern Region, Ghana. O daa chaŋ la Kwame Nkrumah University of Science and Technology n-ti deei Bachelor of Science degree, physics baŋsim yuuni 2006. O daa lahi zaŋ baŋsim nimmohi n-niŋ n chaŋ University of Ghana yuuni 2008 n-ti deei Bachelor of Laws yuuni 2010. Lala yuuni maa ni yaha ka o daa nyɛ Ghana School of Law, Makola, Accra tiŋgbani. Din nyaaŋa, be daa bolo mi ka o ti pa pahi Ghana alikaali nim la puuni yino yuuni 2021. O daa lɛbila looya ni jaaji kpɛma n-ti ti Ghana kootu karili shɛli tini mi Supreme Court O lahi chaŋ Faculty of Law, University Of Ghana n-ti deei la zalikpana Masters shahara gbaŋ din jɛndi Alternative Dispute Resolution. Thomas Teye Partey Thomas Teye Partey nyɛla Ghana boli ŋmɛra ŋun ŋmɛri sunsuni Ghana ni silmin tiŋ zaasa. Nasamba Nasamba nyɛla tiŋ' shɛli din be Wulensi bɔbili. Di miri Bimbilla gari amaa dI bi pahi Bimbilla yaɣili zuɣu. Di be Bimbilla mini Aŋkara so' daa zuɣu. Nasamba nima zoola pukparigu mini daabiligu puuni. [[Pubu:Bimbila] Zagyuri Zagyuri, nyɛla tiŋ bili shɛli din be Sagnarigu piibupiibu yaɣili din be Tamali. Di bela Tamali - Bolga pali daa zuɣu nudirgu a yi Tamali chani Bolga. Yili Yili nyɛla du' shɛŋa bɛ ni mɛ ka niriba be di puuni. Ka niriba ko n be yilini. Ninsalinima mali du shɛŋa bɛ yinsi puuni ka di nyɛla bɛ pu zuri ka bɛ mali zaani din ni. Du shɛŋa gba ni tooi beni ka di nyɛla binniɛn shɛba bɛ ni wumsiri gba biɛhigu sheei n bala. Binniɛma ban be yili ni shɛba n nyɛ,nohi,piɛri,buhi,gbunyari,tɔlotɔlo nima ni ban pahi pahi. Ya balibu zooya pam di shɛŋa n-nyɛ; Mankessim Mankessim nyɛla tiŋa din be nyɔŋ polo. Ajumako Ajumako nyɛla tiŋa m-be nyɔŋ polo. Lala tiŋa ŋɔ ni ka Karinzɔŋ karili shɛli bɛ ni bɔhimdi Ghana zuliyanima yɛltɔɣa la ni be (University College of Languages, UEW, Ajumako). Buipe Gbupe nyɛla tiŋ'titali m-be Dagbaŋ yaɣili. Gbupe nyɛla din be Kumahi (Kumasi) mini Aŋkara (Accra) soli zuɣu, a yi yi Tamali n-chani Aŋkara bee Kumahi. Russia E-Class Russia (ru: Россия) nyɛla tiŋgbaŋ shɛli din be Tuure ni Asia. Di galisim nyɛla 17,125,191 km² (6,612,073 sq mi). Tiŋ'shɛŋa din gili li n-nyɛ China, Kazakhstan, Mongolia, Ukraine, Georgia, Azerbaijan, Belarus, Poland, Lithuania, Latvia, Estonia, Finland ni Norway. Tayiɣa Thief Tayiɣa nyɛla ninvuɣ'so ŋun zu,di tooi zooi ashiloni ni, ka di pa yaa bee kinkansi. Bimbila Senior High School Bimbilla Senior High School nyɛla bipola shikuru shɛli din be Nanumba North Municipal Assembly din be Northern Region, Ghana Tudu yaɣili. Bimbila Senior High nyɛla shikuru shɛli din pili yuuni 1981. Bimbilla Senior High School nyɛla shikuru shɛli din pili 1981. Suhudoo, Baŋsim,Tuma ( Peace, Knowledge, Service). Alban Bagbin Alban Bagbin nyɛla Ghana jintɔriba duu toondana. Mohammed Ibn Chambas Mohammed Ibn Chambas, nyɛla Ghana bilchina ŋun be siyaasa ni nti National Democratic Congress (NDC) paati. O nyɛla looya ni karachi biŋ. Mahama Iddrisu Mahama Iddrisu, nyɛla Ghana siyaayasa nira ni daabi kuɣiŋli. O daa nyɛla ŋun be Provisional National Defense Council, o lahi nyɛla ŋun pahi ka bɛ kpa National Democratic Congress paati. Otiko Afisa Djaba Otiko Afisa Djaba, nyɛla Ghana siyaayasa nira n daa lahi nyɛ paɣiba mini bihi minista kuro. Senior High Schools Din Be Ghana This is a list of category b Senior High Schools in Ghana by region. Senior High Schools Din Be Ghana galisi ya pam ka be Ghana bɔba ni yaɣa. Region kam mali la di karimzɔŋdi tarisi. There are more than 180 Senior High Schools in the region. Gom Gom nyɛla biɛhi' shɛli din nyɛ ningbuna gbarigibu m-paari binnamda ka bɛ gbihira. Di nyɛla Naawuni yiko. Pubu:Shikutti shikutti pubu-pubu John Tia John Tia, nyɛla Ghana jintori kuro ŋun yuu jinaduu zaŋti Talensi din be Upper East, o lahi nyɛla pukpari biiŋga. O daa zaŋmi ti lem paati din nyɛ National Democratic Congress la. Mustapha Abdul-Hamid Mustapha Abdul-Hamid, nyɛla Ghana kpam tuma duzuɣu din nyɛ National Petroleum Authority kpɛma (Chief Executive Officer). O daa lahi nyɛla gɔbnanti minista kuro Zaŋkpa lahabaya wuligibu. O lahi nyɛla siyaayasa nira zaŋti New Patriotic Party, din na dira Ghana nam kuɣu. John S. Nabila John S. Nabila, nyɛla Nazuɣu zaŋti Wulugu din be West Mamprusi yaɣili ka di be Tudu yaɣili. O daa lahi nyɛla Nanima jinaduu zuɣulan' kuro yuuni 2008-2016. Tɛila tuma Teelatali nyɛla tuun' shɛli din nyɛ nɛma ŋmahibu, malibu, shebu ni filimbu. Ŋun shɛri nɛma maa yuli m-booni teela. Bɛ ni lahi mali binshɛli shɛri nɛma maa gba yuli teela. Ninliha kpanjɔɣu Ninliha kpanjɔɣu nyɛla niɣilimbuɣim kpatuɣili din nyɛ adaka din mali kalo ka a ni tooi lihi sinii dI ni. Pubu:Shikuriti Shikuriti zaa Akrofuom Senior High School Akrofuom Senior High School region Tamale. Din be di puuni 1 ANIIYA 2 Tuma 3 Karim baŋsim yaɣ' shɛŋa bɛ ni wuhira 4 Di Kari 5 Di pubu yaɣili 6 Di zaa yaɣili 7 Dabisi gahinda 8 Taarihi 9 Shikurubihi ban bɛ shikuru ŋɔ ni (Tamasco) 10 Di ni bɛ shɛli polo 11 Tamasco Zumma Jiŋli 12 Karimbi' Kura 13 Ban bɛ Gɔmnanti mini Siyaasa ni 13.1 Ban nyɛ karimbanima 13.2 Ban nyɛ Awurabanima 13.3 Ban nyɛ linjimanima 13.4 Ban nyɛ Alikalinima 14 Tamasco Karimbakpeen' Kura 15 Shikuru maa Silima 16 Kompatisanima mini Kpaɣiribu shɛŋa din pahira 17 Karimbihi Duri Yuya 18 Kundivihira ANIIYA Abubakar Boniface Siddique Abubakar Boniface Siddique, nyɛla Ghana siyaayasa nira ŋun na nyɛ minista of state m be tiŋgbaŋ zuɣulan paai office. O daa lahi nyɛla minista kuro n-ti Zango tiŋpuuni lebigimsim, ŋuni daa lahi nyɛ jintori zaŋti Salaga piibupiibu yaɣili din be Savanah region la. O daa lahi nyɛla jintori kuro n-ti Madina piibupiibu yaɣili din be nyoŋni la. O daa nyɛla minista zaŋ ti bipola ni tuma Ghana, anashaara nima ni boli shɛli (Youth, Labour and Employment Minister) la Yuuni 2005 zaŋ hali ni yuuni 2007. O nyɛla ŋun karim B.A in Social Sciences Kwame Nkrumah University of Science and technology kariŋ'zɔŋ ni. O daa lahi Karim n dee Post Graduate Diploma shɛhira gbaŋ Essex University U.K kariŋ zɔŋ ni. O karim n dee M.A in Economics shɛhira gbaŋ Colchester University U.K karim zɔŋ ni ka daa lahi karim dee Masters shɛhira gbaŋ karim zɔŋ shɛli din yuli booni Kofi Annan International Peace Keeping Centre,n ti pahi Exeter School of Business gba Masters shɛhira gbaŋ. Mubarak Mohammed Muntaka Mubarak Mohammed Muntaka, nyɛla jintora zaŋti Asawase piibupiibu yaɣili din be Kumahi, ŋuni lahi nyɛ jinaduu Minority Chief Whip zaŋti National Democratic Congress din nyɛ lem paati. Hamza Mohammed Hamza Mohammed nyɛla Ghana bolli ŋmɛra ŋun ŋmɛri sunsuuni. O nyɛla ŋun ŋme Real Tamale United yuma anii pɔi ka naan yi n-chaŋ Kumasi Asanti Kotoko. Mohammed Baako Alhassan Mohammed Baako Alhassan nyɛla lahabali tira, diɛma ni yiɣijam baŋda, radio mini TV tun'tumda ŋun be Ghana tingbani. Alhassan Issahaku Dagbambi Naa Alhassan Issahaku Dagbambi Naa nyɛla Ghana tingbani karimba, diɛma ni yiɣijam baŋda, lahibali sabira, radio mini TV tumtumda tudu yaɣili ŋɔ ni. Bara Bara nyɛla ŋun ka a alaafee(Health) ka dɔɣite nima tibiri o . Pakoli Pakoli nyɛla paɣa ŋun yidana kpi ka che o. Lala paɣaba maa zaɣ' bɔbigu ka Dagbamba booni pakoya la. Dagbaŋ pulini, paɣa yidana yi kpi ka che o, di ʒila talahi ni bɛ su lala paɣa maa kom pɔi ka o naan yi kpe niriba ni. Eward Mahama Edward Mahama, nyɛla Ghana dɔɣitɛ ni siyaayasa nira, o daa lahi nyɛla toondana zaŋti People National Conven-tion (PNC) paati. Solomon Namliit Boar Solomon Namliit Boar, nyɛla Ghana fukumsi kpɛma zaŋti North East Region din be Mamprugu yaɣili. Schools Din Be Ghana This is a list of notable schools in the African country of Ghana. Presbyterian Senior High School Osu Accra Presbyterian Senior High Technical School Aburi Prince of Peace Girls Senior High School, South Suntreso, Kumasi Colleges of education Din Be Ghana This is a list of the 40+ Colleges of Education in Ghana: Universities Din Be Ghana Polytechnics Din Be Ghana Ghana Senior High School (Tamale Kenneth Luther Purser Kenneth Luther Purser, daa nyɛla Ghana College din pa nyɛ Ghana Senior High din be Tamali yaɣili ŋɔ la tuuli karimba kpɛma, o daa yila tiŋ yuli booni Jamaica. Shani Alhassan Shaibu Shani Alhassan Shaibu, nyɛla Tamali dundɔŋni gɔbnanti fukumsi kpɛma zaŋti Tamale Metropolitan Assembly. Ibrahim Mohammed Awal Ibrahim Mohammed Awal, nyɛla Ghana gɔbnanti minista zaŋti Tourism, o daa lahi nyɛla ŋun nyɛ kpɛma zaŋti Graphic Communications Group o daa lahi nyɛla minista kuro zaŋti daabiligu lebigimsim (Business Development). Lordina Mahama Lordina Mahama, ka bɛ dɔɣi o Lordina Effah nyɛla Ghana tiŋgbani zuɣulan' paa kuro paɣa ka lahi nyɛ tiŋgbani zuɣulana kuro paɣa ŋuni nyɛ jilimalana John Dramani Mahama. Lordina Mahama chaŋla Shikuru shɛli tini booni Ghana Senior High (GHANASCO) din be Tamali ŋɔ. Sule Gariba Sule Gariba, daa nyɛla Ghana policy analyst mini evaluation baŋda kamani yuun pihita. Nihad Salifu Nihad Salifu, nyɛla Ghana bipuɣiŋbila ŋun nyɛ dɔɣitɛ m be Accra Ashibiti titali (Accra Regional Hospital), o daa naa la University of Development (UDS) din be Tamali. Moses Aduku Asaga Moses Aduku Asaga, Ghana siyaayasa nira ŋun nyɛ jintori kuro zaŋti Nabdam piibupiibu yaɣili din be Upper East Region. Kuɣu maa daa yila o nuuni yuuni 2012 piibupiibu la saha n chaŋ Boniface Agambilla ŋun daa zani nti New Patriotic Party. O daa lahi nyɛla minista kuro zaŋti tuma mini bɛhisuŋ Ghana. Edward Kojo Salia Edward kojo Salia, ŋun daa koŋ o nyɛvuli yuuni 2009 la daa nyɛla jintora nti National Democratic Congress lem paati zaŋti Jirapa piibupiibu yaɣili din be Upper West, o daa lahi nyɛla minista kuro zaŋti loora mini gorim. Pubu:Ghanasco nima Ghana Senior High School karimba nima ni shikuru bihi Kalpohin Senior High school Kalpohin Senior High School nyɛla bikura shikuru shɛli din be Sagnarigu Municipality. Lala shikuru ŋɔ pahila karimzɔŋ shɛŋa din be Ghana tuduu yaɣili bee Northern Region puuni. Kalpohin Senior High School daa kpala yuuni 1991. Di taachi nyɛla so dɔligu ni kpaŋmaŋa. Di bela pubu yaɣili din nyɛ Gomnanti Shikuru. Atani n ti kpa Alizumma bin din gbaai kurug'ayopɔin ni labi hali ni kurug'ata ni labi. Shikuru ŋɔ nia jia nyɛla di kpɛ n taɣili Gana Karim baŋsim Tuma yaɣili nia jia ni shɛli puuni n niŋ kpaŋmaŋa m bo anfaani karim baŋsim n ti Gana nima ban bɛ lala karim yaɣili ŋɔ ka di sɔn tuhi baligi fakari ka kpaŋsi salo bɛrisuŋ. Shikuru ŋↄ nia waɣinli nyεla di niŋ kpaŋmaŋa m bↄ wuhirisuŋ n ti karimbihi din yɛn chε ka bε ti lεε sↄhibiεɣuni shikuru kara ni niriba ka lan chε ka shikuru baŋsim niŋ bayana n ti sokam. Shikuru ŋɔ kpuɣiri dabba mini paɣaba zaa. Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela West African Examination Council (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, Ghana Education Service nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, din ŋuna shikuru maa maŋmaŋa n-yɛn zahim ba. Shikurubihi ban yi Senior High School shɛŋa bee ban na kuli pili Senior High School ka bɔri ni bɛ tuɣi bɛ Karim shikuru maa ni gba ni tooi nya shikuru maa "administration". Bɛ yi kpuɣi shikurubia naai, bɛ ni ti o shikuru maa bukubila. Lala buku ŋɔ ni sɔŋ shikurubihi pala ka bɛ baŋ shikuru maa soya ni di zalisi zaa. Bɛ lahi zaŋdi bɛ zaŋsim niŋdi tiŋduya karimbihi ban bɔri ni bɛ kana ti bɔhim shikuru maa ni, dini nyɛ bɛ yɛn zahim ba mi m-bɔhi ba bɔhi shɛŋa shikurunima maa maŋmaŋ ni mali, din yɛn niŋ ka bɛ gba tooi kuli nya soli kpena bɛ shikuru maa puuni nti bɔhim. Kalipohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din bɛ Tamali tiŋpuuni, Sagnarigu yaɣili. Di bala daansi ni fɔŋ yuli booni Kalipohin Estates. Shikuru ŋɔ daa kpala yuuni 1991. Di kpabu daliri daa chaŋmi ti dolila yuuni 1987 bɛ ni daa yina ni bɛ ti labi bo malizali zaŋ chaŋ ti karimbaŋsim bobu tiŋgbani ŋɔ ni din yɛn chɛ ka di niŋ yaa ka niŋ karimbaŋsim bobu bayana n ti sokam Gana puuni. Shikuru maa tuma nyɛla di kpuɣi ka zali baŋdiba, ban yɛla ne nini ni karimbanima ban mali nimmɔhi m-pahi kpuɣi Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E) bihi ban yina ni kalinli dibaayɔbu (6) hali ni pihita (30) ka lee che ka bɛ nya baŋsim pariga, wumsibu mini shikuru biɛhisi ni shɛhiranima n-yiri karimba chirichi ni kpaŋmaŋanima ni din ni che ka bɛ (shikurubihi) nyɛ soli n-kpe karimdu' kara ni nti tuɣi bɛ bɔhimbu n-nyɛ yiko shɛli Ghana tingbani ni bɔra. Kalpohin Senior High School niyanima n-nyɛ li ni di bɔ baŋsim n-ti ban yi Basic shikuruti ni na balantee B.E.C.E karimbikura, ka che ka bɛ deei shɛhira maŋa, din ni tuɣi bɔhimbu karimzɔŋ kara ni din yɛn lɛbigi ba ka bɛ kpaŋsiri biɛhigu, daabilim zoosim din nyɛ fakari tuhibu.. Kalpohin Senior High School nyɛla shikuru shɛli din wuhiri baŋsim bɔmma yaɣa ka di zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ; Home Economics Biology, Management in Living, Food and Nutrition, Economics, Clothing and Textiles, Chemistry and Physics. General Arts Economics, Government, History, Literature in English, Geography, Dagbani, Islamic Religious Studies, Christian Religious Studies and Elective Mathematics. General Agriculture General Agriculture, Elective Mathematics, Chemistry, Physics, Animal Husbandry and Crop Husbandry and Horticulture Business Elective Mathematics, Business Management, Financial Accounting , Costing and Economics Visual Arts Leather work, General Knowledge in Arts, Graphic Design, Textiles, Sculpture and Biology Ebenezer Gilbert Nii Narh Nartey Ebenezer Gilbert Nii Narh Nartey, o nyɛla jintora kuro zaŋti Ablekuma Central piibupiibu yaɣili din be Aŋkara n-ti New Patriotic Party (NPP). Rome Bishop Rome Pope ŋɔ n-nyɛ cheechi maa tondana ka lahi su di fukumsi zaa. Germany Spain Spain nyɛla maŋsulunsi tiŋgbani n-be Tuure. Italy Switzaland Holland Qatar Kumbungu Senior High school Kumbungu Senior High school nyɛla shikuru shɛli din be Kumbungu tingbani puuni. Mohammed Hardi Tufeiru Mohammed Hardi Tuferu, Ghana siyaasa nira ŋun nyɛ jintora zaŋti Nanton piibupiibu yaɣili din be Tudu na, o daa lahi nyɛla minista kuro zaŋti pukparilim mini bindira. New Patriotic Party ka zan nti jinaduu. John Abdulai Jinapor John Abdulai Jinapor, nyɛla Ghana siyaayasa nira ŋun nyɛ jintora zaŋti Yapei-Kusawgu piibupiibu yaɣili din be Zabaɣi tiŋsunsuuni nti National Democratic Congress din nyɛ lem paati la. O daa lahi nyɛla Deputy minista kuro nti Ghana niɣilim buɣim, o daa lahi yɛri ntiri Ghana zuɣulan'kuro John Dramani Mahama. Bolinaa Saaka Bolinaa Saaka, nyɛla Ghana ambassador nti Burkina Faso. O lahi nyɛla Naa zaŋti Loggu din be Wa yaɣili. Ghana Pukpariba Dabisili Pukpariba dabisili nyɛla yuuni yuuni chuɣu bee teeri shɛli tingbani kam ni teera yuuni kam n-tooi paɣiri ka kpaŋsiri pukpariba kpaŋ maŋa. Ghana tiŋgbani puuni lala chuɣu ŋɔ nyɛla din puhiri yuuni kam silimiin-goli December tuuli Alizumma dabisili maa. Singa Singa(Siŋa) nyɛla tiŋkpaŋ shɛli din be Kumbungu district Northern region, Ghana tiŋgbanni. Di nyɛla tiŋa shɛli din zooi pukparilim pam. Bilpela "Bilpela"' nyɛla fɔŋ m be Tamale Metropolis, Northern Region,Ghana Tiŋgbani ni. Nawuni Nawuni nyɛla tiŋ din be Kumbungu district Northern Region, Ghana tingbani ni. Amiliya Amiliya nyɛla dihitabili laɣingu din nyɛ niriba ayi sunsuuni kadi nyɛla bɛ laamba yarida ni, ni bɛ yihi bɛ yurilim polo. Di nyɛla din nyɛ yɛmbahiga,ʒiya niriba maa biɛhigu ni. Amiliya nyɛla alikawle kpuɣibu zaŋ chaŋ paga mini doo sunsuni. Amiliya n che ka paɣi leeri so paɣa adalichi soli zuɣu bee ka doo leeri paɣa yidana. Begu Begu(Biɛɣu) nyɛla tiŋa ŋan be Kumbungu district Northern Region, Ghana tiŋgbani ni. Pukparlim n nyɛ tuunshɛli din zooi ni. Pubu:Kumbungu District Kumbungu district pubu Pubu:Dagbaŋ tinsi Dagbaŋ tinsi pubu Zuɣu pinibu Zuɣu pinibu nyɛla dahinshɛli din laɣimdi tira bee m-booni bia yuli. Di nyɛla dabaa ayopɔin bee daba anii bia dɔɣim nyaaŋa. Zuɣu pini nyɛla nyaɣisim ni yurilim so'shɛli laamba ni mali n niŋdi bia maraaba bee marihaabi n-kpɛhiri na daŋ puuni, ka di nyɛla bɛ yɛn gahila nuu m boli simnima ni dɔɣiriba zaa na ka be ti nya bɛ zuɣusuŋ maa n-sɔŋ ba. Zuɣu pinibu nyɛla daliri n-yihiri yu' shɛli bɛ ni zaŋ ti bia maa polo. Dagbamba kali soli zuɣu bia yuli tibu ka bɛ zaŋ boli zuɣu pinibu. Zuŋɔ dabsili ŋɔ musulinsi adiini che ka ti booni li la suuna. Dagbamba kali soli zuɣu paga yi dɔgi, o dɔgibu maa naba dali ka bɛ pindi bia zuɣu bee ka bɛ tiri o yuli. Di dabisaanii dali m-bala. Bɛ yi nabi pini bia maa zuɣu bee m-bɔli o yuli, bɛ na booni o la saandoo o yi nyɛla doo bee saampaɣa o yi nyɛ paɣa. Musulinsi daadiini wuhi; musulinsi puuni, bia yuli booni la daba ayopɔin dali ka yɛla o ba mini o ma ban laɣim gbaai yu'shɛli bɛ ni bɔra ni bɛ boli bia maa. Bi piirila yu' gahindili, ni din mali dede maɣ ina. Zuɣu pinibu nyɛla musulinima ni booni shɛli Aqiqah. Aqiqah nyɛla din niŋdi daba ayopɔin bayaan bia dɔɣim, din niŋbu ni bɛ kɔrigirila piɛɣu ka ŋmahi tari bɛ ʒiʒiinitaba mini dɔɣiriba ni nandaamba. Di yi bi tooi niŋ bee n-chirisi, din n tooi mali zali biɛɣu pia ni anahi dali, pishi ni yini bee biɛɣu pihita yini ka dali. Dolodolo bee Yisa Masiya daadiini ; Zuɣu pinibu bee bia yuli bolibu tooi zooya ka di niŋdi dolila babtism ceremony Dolodolo daadiini ni, balante catholic kali ni ta'ada ni. Wulinluhili polo Roman Catholic Churchi Kpamli ni (Orthodoxy) bilɛri nyɛla bɛ ni tiri shɛba yuya n-doli bƐ kali dabaa anii dali be bɛhigu ni ka di nyɛla bɛ yɛn niŋ paati gahindili yiŋa bee asɔri duuni (Churchi duu). Ayi lihi, Yisa Masiya nima dolila kaya ni ta'ada zaŋ ti tingbani shɛli bɛ ni doɣiba. Jonshegu Joshegu nyɛla tiŋ shɛli din bɛ Bamvim lana sulinsi ni. di bela Tamale Metropolitan Assemly din be Ghana northern region polo la. Closer One Closer one nyɛla yili yiina ŋun be Ghana tuduu yaɣili polo. O yu'maŋli nyɛla Abdul Karim ka o yina Kariga ka lee be Tamale. Closer ba yuli booni la MumunI ka o ma mi yuli booni. O nyɛla ŋun mali paɣa ni bia. Karimzɔŋ Karimzɔŋ nyɛla duu bihi ni bɛ shɛlipolo n bohindi baŋsim, ka siliminsi boondi li "classroom". Tuma Tuma nyɛla ninsala ni tumdi shɛli ni o nua nti pahi o baŋsim, ka siliminsi boondi li "work" Certificate Certificate nyɛla gbaŋ shɛli biniboondi shaara gbaŋ. Silimiingoli Silimiingoli nyɛla anashaara goli shɛli bɛ ni booni "month" University of Education, Winneba University Of Education, Winneba nyɛla karimzɔŋ titali din be Central Region tiŋ shɛli be ni booni Winneba la. Sagnarigu Municipal Education Sagnarigu Municipal Education Unit nyela tumadu shɛli baŋ yuundi Karimbanima ni shikuruti di bɛ Sagnarigu yaagli (TaTU) Tamale Technical University (TaTU) nyɛla karimzɔŋ di bɛ Gaana tuduu yaɣili polo. Shikuru ŋɔ wɔmsiri la karim bikura. Wɔligu Wɔligu nyɛla ko' shilo din mali yalim n-yirina ninsali kobituɣa ni na. Bagabaga Training College Bagabaga Training College nyɛla shikuru shɛli bɛ ni pa boondi Bagabaga College Of Education Teacher Teacher nyɛla Dagbamba ni boondi So Karimba. O yi nyɛ doo ti booni o la Karimba ka paɣa mii nyɛ karimma. Education Ridge Education Ridge nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Bɔhimbu bɔhimbu nyɛla anashaara ni boondi binshɛli "Learning" ka daadam yi be din ni ka o nyɛ baŋsim. Baŋsim nyɛla so shɛli ninsali ni doli n bohindi yɛla pam biɛhigu ni hali ti tabili haŋkali. Niri ni tooi bo baŋsim shikuru ni bee adiini karim zɔŋ ni. Shikuruti ni chiicha nima n leri shikuru bihi baŋsim. Ka Afanima mi leri karim bihi baŋsim adiini Karim zona ni. Baŋsim bɔbu mi ni tooi lahi nyɛ nuuni tuunbaŋsim bohimbu. Shɛhira,teela bohimbu,binŋmahi shɛbu,kpaluu wuɣibu,tandi mebu ni loranim' malibu zaa. Baŋsim Baŋsim nyɛla bɛ ni bohindi shɛli ka anashaara boondi li "knowledge" Tasibaha Tasibaha nyɛla binshɛɣu din pahi Musulinnima jɛma niɛma ni. Di nyɛla din sɔŋdi Musulimnima ni kalinli bɛ Naawuni yɛla teebu ni. Tasibaha nyɛla binshɛli din sɔŋdi Musulinnima ka bɛ tooi baŋdi kalinli bɛ Naawuni yɛla teebu ni. Di zooya pam ka di kalinli yiɣisi kɔbiga yinika (99). Tɔ amaa bɛ tooi maani shɛŋa ka ŋa kalinli yiɣisi pihita ni ata (33). Musulimnima pam tooi vɔri tasibaha la bɛ yi puhi jiŋli naai. Shɛb' gba tooi vɔri li saha shɛŋa dabam n-teeri Naawuni yɛla. Bɛ yi vɔri tasibaha, bɛ boonila Naawuni yuli n-simsiri O, m-paɣiri O, n-tibigir' O yuli, m-bɔri gaafara O sani, bee n-niŋdi salaati n-tiri Anabi Muhammad (tibiginsim ni naani be o zuɣu). Tasibaha vɔbu pilila anabi Mahammad zaamani. dobin' paɣiri ka bɛ daa tura m-mali vɔra. Amaa ti ni ʒi saha shɛli ŋɔ, tasibaha tubu ni di vɔbu niŋla bayana tum yuun' kɔbisiyɔbu din gari la. Binyɛra balibu pam ka bɛ mali turi tasibaha. Shɛli beni n-nyɛ zaɣu, ka shɛli mi nyɛ gbambila, shɛŋa mi ŋan nyɛ kalo laasabu. Di ni tooi lahi nyɛ zaɣ'piɛlli, ʒee, sabinli, nuɣuso, dozim, vakahili, ni ŋan pahipahi. Di sɔŋdi Musulinnima, ballee afanima ka bɛ tooi baŋdi kalinli bɛ Naawuni yɛla teebu polo. Mɔɣ bihigu Mɔɣubihigu nyɛla tankpaɣu din be kul'kara puuni. Mɔɣubihigu nyɛla bɛ ni yaari shɛli m-mali li ŋmari bulookunima ka lahi mali li n-gabiri konkireeti ni din pahi pahi.Mɔɣubihigu lahi nyɛla bɛ ni mali shɛli gabiri simiiti ni n-tari duri ni duri maa sɔŋbu zaa. Bagabaga Demonstration KG/PRIMARY/JHS Bagabaga Demonstration KG/PRIMARY/JHS nyɛla shikuru shɛli diŋ bɛ Bagabaga bɛɛ Sagnarigu kalahi nyɛla bibiehi shikuru shɛli diŋ ba daansi ni Bagabaga College Of Education. Viɛnyɛla viɛnyɛla nyɛla bɛhisɔŋ bɛɛ bɛh vɛlli SCIENCES SCIENCES nyɛla Dagbamba ni boondi binsheli Tabibi Baŋsim Tabibi Baŋsim Tabibi Baŋsim nyɛla anashaara ni boondi binsheli "SCIENCES" Mathematics Mathematics nyɛla Dagbamba ni boondi binsheli Laasabu malibu Yakubu Tali Tolon Naa Alhaji Yakubu Alhassan Tali (1916-1986), bɛ ni daa lahi mi so pam Tolon Naa Yakubu la, daa nyɛla Ghana siyaasa nira, Tolon naa, ka daa nyɛ ban daa pahi n-kpa Northern People's Party la. Tolon Naa Yakubu daa nyɛla ninvuɣu so ŋun daa be siyaasa ni ka lahi nyɛ naa zaŋ ti Tolon yaɣili. Tali ka bɛ daa dɔɣi o 1916 yuuni. Ban daa dɔɣi o n-nyɛ Tali Naa Alhassan Sulemana, ni mma Ayishetu ŋun daa yi Kumbuŋ na la. Yakubu Tali n-daa nyɛ o ba bikpɛm' sani. Yakubu Tali daa nyɛla yuma awei (9) ka bɛ daa zaŋ o n-kpɛhi shikuru Tamale. Lala saha maa di daa zooyz ka bɛ zaŋdi bihi yanim' yuya n-tabilri bɛ mansi yuya dama bihi yuya daa ŋmani taba pam Dagbaŋ shikuriti ni. Dimbɔŋɔ zuɣu ka bɛ daa booni o Yakubu Tali maa. O ni daa naai Gold Coast Standard Seven Certificate, o daa chaŋla Achimota Secondary School din be nyɔŋ la n-ti karim n-dee Teachers Cert "A" shahira gbaŋ yuuni 1936. Lala saha maa mi, gɔmnanti zaligu daa bi saɣi n-ti ni nir' ŋun yi tudu polo na kpe Achimota karimzɔŋ maa. Yakubu Tali n-daa nyɛ tuuli nir' yi tudu polo na n-kpe lala karimzɔŋ ŋɔ. Alhaji Yakubu ni daa naai Achimota Shikuru, o daa labila tudu na n-ti wuhi shikuriti pam yuma awei(9). 1946 yuuni, o ba ni daa zaŋ o nuhi dihi buɣa tiŋa, ka yakubu Tali daa ʒini gbaŋ n-kpalim namni, n-daa lee Tali Naa. 1946 yuuni Alhaji Yakubu Tali daa di Tali. Din nyaanga, o daa tirisi n-ti di Tolon 1952 yuuni. Yakubu Tali daa pahiya ka bɛ kpa Northern Peoples Party. 1979 Ghana piibupiibu la ni, Alhaji Yakubu Tali n-daa nyɛ zuɣulan' paa zaŋ ti Victor Owusu, ŋun daa nyɛ Popular Front Party (P.F.P) zuɣulan' la.Alhaji Yakubu Tali n-daa nyɛ lala paati maa Chaamani O daa min nyɛ Ghana fukumsi kpambala zaŋ ti tinduya pam. ŋa shɛŋa n-nyɛ Lagos (Nigeria), Belgrade (Yugoslavia), Sierra Leone ni Guinea. Pubu:Lahabali tira Lahibali tiri nyɛla ninvuɣu so ŋun chaŋ ti deei lahibali bee bɛ chaŋmi ti deei na nti ti o, ka o mi mali mali li n-yɛlli ka di mali wumbu ni gbaabu. Kuldaani Kuldaani nyɛla tiŋ shɛli din be Kumbungu district northern region, Ghana tingbanni. Dagbamba n nye zuliya sheba ban zooi ni pam. Salo pam nyɛla ban tuma nyɛ pukparilim. Gupanarigu Gupanarigu nyɛla tiŋa shɛli din be Kumbungu district northern region Ghana tingbanni. Dagbamba n nyɛ zuliya shɛba ban be din ni. Kpring Kpring nyɛla tiŋ shɛli din be Kumbungu yagli tudu polo na Saakuba Saakuba nyɛla tiŋ' din be Kumbungu District Northern Region yaɣili Ghana tingban ni. Tuunshɛli din niŋ tiŋa ŋɔ ni n nyɛ pukparilim. Bɛ paɣaba nyɛla ban be daabiligu ni. Voggu Voggu nyɛla tiŋ shɛli din be kumbungu district yaɣilinorthern region,tuduu polo. Pukpariba mini Daabihi zaa be Voggu. Voggu nyɛla Yaan Naa kpariboɣiri yini. Amaa ka Voggu gba,lee su tinkpaŋ shɛŋa. Tinkpaŋ shɛŋa Voggu ni leeri shɛŋa n-nyɛ Tiring, Gundaa,Jagbo ni Kpasogu. bɛ shɛbi nyɛla pʋkpɛriba == Magni Magni(Maɣani) nyɛla tinŋ shɛli din bɛ Kumbungu district Northern Region, Ghana tingbanni. Zangbalun Kukoo Zangbalun Kukoo di nyɛla tiŋ shɛli din be Northern region ,Ghana, Kumbungu district yaɣili. Di biɛla Zangbalung lana sulinsu ni. Dagbamba n nyɛ ban be lala tiŋa ŋɔ ni. Salo ban be Zangbalun Kukoo nyɛla ban zooi pukparilim ni ka paɣaba be kpakahili daabiligu ni. Jagbo Jagbo nyɛla tiŋ shɛli din be Kumbungu district northern region, Ghana tingbanni. Pukpariba n galisi lala tiŋ ŋɔ ni. Vo'naa n leeri Jagbo. Jagbo nyɛla din mali primary Shikuru. Salo pam ban be yaɣili ŋɔ maa tuma nyɛla pukparilim. Zugu Zugu nyɛla tiŋ shɛli din be Kumbungu District, Northern Region Ghana tingbanni. Salo ban be yaɣili maa nyɛla pukpariba ni daa bihi. Kumbungu kukuo Kumbungu kukuo nyɛla tiŋ din bɛ Kumbungu district Northern region tingbanni Tiring Tiring nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Afayili Afayili nyɛla Tibuŋ tinkpaŋ din be Kumbungu district, northern Ghana la. Afayili nyɛla pukpariba tiŋa. Pukpariba ban be Afayilili yaɣili ŋɔ zoola shinkaafa kobu. Nyerizigu Nyerizigu nyɛla tiŋ'shɛli din be Kumbungu district yaɣili northern region Ghana tiŋgbaŋ ni. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukparilim tuma bɛ yaɣili maa. Gingaani Gingaani nyɛla tiŋ' shɛli din be Kumbungu yaɣili. Gingaani nyɛla Kumbungu Naa ni leeri tiŋ' shɛli. Tolgu Tolgu nyɛla din bɛ northern region Kumbungu district yaɣali. Salo banbɛ zoo ni nyɛla pukpariba'. Golazoli Golazoli nyela tinga shɛli din be kumbungu yagli Ghana tingbani puuni Bihinaa yili Bihinaa yili nyɛla tiŋa shɛli din be Kumbungu district, Northrn Region, Ghana tiŋgbani ni. Yugu yili Yuguyili di nyɛla tiŋ shɛli din be Ghana, Northern Region, Kumbungu District yaɣili ka Dagbamba n nyɛ ban be dini. Pukparigu n nyɛ tuunshɛli din zooi Zangbaluŋ Kukoo. Tibuŋ Tibuŋ "Tibung" nyɛla Yaa Naa kparibɔɣu ka o leera ka di be Kumbungu district, Northern region, Ghana. Tibuŋ zoola pukpariba ni daabihi. Tibuŋ nyɛla din su tiŋkpasi pam. Tibuŋ ni su tinnkpaŋ shɛŋa shɛli n nyɛ; Kuli,Yuni,Buglan ni Ganvuliga. Dalung- Kukuo Dalung-Kukuo - nyɛla tinŋ shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yagli bɛ nyɛla dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltoɣu nyɛ dagbani ka lan nyɛ pukpariba Dinipilishɛm Di anfaani Kundivihira Soŋ Soŋ nyɛla tinkpaŋ shɛli din bɛ Kumbungu yaɣli Ghana tingbani. Kochɛm Kochim nyɛla tiŋa din be kumbungu district northern region Ghana tingbanni. Salo ban be yaɣili maa pam nyɛla pukpariba ni daabihi. Mablo Mablo nyɛla tiŋ din be Kumbungu district northern region Ghana tingbanni. Botiŋli Botiŋli nyɛla tiŋkpan shɛli din bɛ kumbungu yaɣli Ghaana tiŋgbanni. Yuni Yuni nyɛla tiŋa shɛli din be Kumbungu district yaɣili din be Northern region ni Ghana puuni. Salo ban be yaɣili ŋɔ nyɛla pukpariba ni daabihi. Pɔhim Kuraa Pɔhim kuraa nyɛla tinŋkpanshali din be Tibunŋ lana sulinsini n be Kumbunŋ yaɣili Ghana tinŋgban ni Dalung Bihinaayili Dalung Bihinaayilinyɛla tiŋ shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yaɣili Ghana tingbanni. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Bɛ nyɛla pukpariba ni daabihi. Yilikpani Faandu Faandu nyɛla tiŋ din be Kumbungu District Northern Region ni Ghana tingbani puuni. Yaring Yaring nyɛla tiŋ shɛli din be Kumbungu district yagli northern region, Ghana tingbanni. Salo ban be Yaring yaɣili maa pam tuma nyɛla pukparilim. Zangbalun bihi Zangbalun bihi nyɛla tiŋ' shɛli din be Ghana, Northern Region, Kumbungu District yaɣili. Di naa yuli m-booni Zangbalun bihi lana. Ninvuɣu shɛba ban be lala tiŋ ŋɔ maa puuni tooi zooya ka bɛ nyɛla pukpariba n-kɔri viɛnyɛla. Akpa kuraa Akpa-kura nyɛla pukpariba tiŋa din be Tibuŋ lana tingban ni. Lala tiŋ' ŋɔ lee bela Kumbungu District, Northern Region Ghana ŋɔ Di piligu daa nyɛla tɔhinima dooshee, ka bɛ ti dii maali laasabu ni bɛ ni kɔra m-pahi tɔhigu maa zuɣu. Voggu Botingli Voggu Botingli nyɛla tiŋ'shɛli din be Northern Region, Kumbungu yaɣili Ghana tingbani. Bɛ nyɛla dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Voggu bontingli nima kpaŋsila pukparilim. Digu Digu nyela tiŋ' din be Kumbungu District Northern Region Ghana tingban' ni. Shieni Shieni nyɛla tiŋa shɛli din be Kumbungu district Northern region, Ghana tingban ni. Dalun Zoonaayili Dalun Zoonaayili nyɛla tinkpanshɛli din be Northern Region, Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Zugu yipelgu Zugu yipelgu nyɛla tiŋ' shɛli din yina kumbungu district Ghana tingbani din be northern region Voggu gundaa voggu gundaa yɛla tiŋ shɛlɛ ɖɛ bɛ kumbungu district northern region Yoggu Yoggu nyɛla tiŋ' shɛli di bɛ Tolon District yaɣili polo, din bɛ Northern Region puuni. Gundaa Gundaa: Di nyɛla tiŋ shɛli din be Kumbungu District Northern Region, Ghana. Gundaa nyɛla Voggu tiŋkpansi ni yini.Pukpariba n zooi Gundaa. Amaa di lan nyɛla din mali daabihi biɛla. Gundaa nyɛla tinkpaŋ din pu fana dibaa ata. Gundaa fana dibaa ata ŋɔ n nyɛ, Gunda Kurigu,Gundaa Nayili, ni Gunda Silinbɔma. Kulidanaali Kulidanaali, nyɛla tinŋ'shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yagli bɛ nyɛla dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltoɣu nyɛ dagbani ka bi lahi nyɛ pukpariba Dinipilishɛm Dianfaani Kundivihira Boglang Boglang nyɛla tiŋ'shɛli din be Kumbungu district Northern region, Ghana tingbanni. Jagbo Gbulahigu Jagbo Gbulahigu nyɛla tiŋ shɛli din be Kumbungu district northern region Ghana tingbanni. Tiŋ yuli booni Jagbo n su Jagbo Gbulahigu. Jagbo mini Jagbo mini Jagbo Gbulahigu kuli chɛla nuu ŋmebu yim ni di me n gohi taba. Tiŋ ŋɔ nyɛla pukpariba tiŋa, ka lahi nyɛ Dagbama ya. Dalung Kukoo Dalunkukoo nyɛla Dalun tinŋkpanbila din be Kumbunŋ yaɣili Zugu Satani Zugu Satani nyɛla tinshɛli din be Ghana Northern Region Kumbungu District. Salo ban be tiŋa maa ni nyɛla ban zoo pukparigu tuma tumbu.Bɛ nyɛla ban tooi kori bindira kamani kawana, sima ni shinkaafa. Bongnaayili Bongnaayili nyɛla tiŋ shɛli din bɛ kumbungu district northen region Shiegbeni Shiegbeni nyela tinga din be Kumbungu district Northern region, Ghana tingbanni. Kochim Kochim nyɛla tiŋ' din be Kumbungu District Northern Region din be Ghana tingban ni. Dulzugu Dinzugu nyɛla tiŋshɛli din be Ghana, Kumbungu District m bɛ Northern Region. Silimboma Silimboma, nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region ka lahi be Kumbungu yaɣili bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣu nyɛ Dagbani ka bɛ lahi nyɛla ninvuɣi' shɛba ban nyɛ pukpariba. Zangbalung Kukoo Zangbalung Kukoo di nyɛla tiŋ shɛli din be Ghana, Northern Region, Kumbungu District yaɣili, tiŋa ŋɔ biɛla Zangbaluŋ lana sulinsi ka Dagbamba n nyɛ ban be dini. Pukparigu n nyɛ tuunshɛli din zooi Zangbaluŋ Kukoo. Gingaani yizehi Gingaani yizehi nyela tingshelli din be northern region kumbungu district yalli polo. Jizaa Jizaa nyɛla tiŋ din be Kumbungu district Northern region Ghana tingbanni Gbulung bihinaayili gbulung bihinaayili nyela Gbulung tinkan din be kumbungu district din be Ghana tudu yagli la. Jakpahi Bagong Jakpahi Bagong nyɛla tiŋ'shɛli din be Kumbungu District, Northern Region Ghana tingbanni. Japkahi Bagong nima nyɛla ninvuɣi shɛba ban ninŋdi pukparilim ni daabilgu. Namdu wahini Namdu wahini nyɛla tiŋ shalɛ din bɛ kumbungu district northen region Vagu kushebo Vagu kushebo nyɛla vagu tinkpang din biɛ kumbungu yaɣili Tuma Kundivihira Namdu kukuo Namdu Kukuo nyela tinkpan sheli din be Vonaa tinkpansi puuni , ka be Kumbungu District Ghana tingban puuni, tudu yagli Logshegu logshegu, nyɛla tinŋ shɛli din bɛ Northern Region ka lan bɛ Kumbungu yagli bɛ nyɛ la dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltoɣu nyɛ dagbani ka bɛ lan nyɛ pukpariba Butansi Buntansi yɛla din bɛ Kumbungu District, Ghana tudu yaɣli. Dulizugu Dulizugu nyɛla tinŋ'shɛli din be Northern Region Kumbungu district yaɣili. Dagbamba n zooi ni pam ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣu nyɛ dagbani. Salo ban be Zangbalun Kukoo nyɛla ban zooi pukparilim ni ka paɣaba be kpakahili daabiligu ni. Kuli(tiŋa) Kuli nyɛla ti shɛli din be Ghana Kumbungu District Northern Region yaɣili. Gizaa gundaa Gizaa gundaa nyɛla tiŋ shɛli din be Kumbungu yiɣili, Northern region Ghana tiŋgbanni Pukparilim n ti pahi daabiligu Kpegu Kpegu, nyɛla tiŋ shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yagli bɛ nyɛla dagbamba ka bi zinli zuɣu yɛltoɣu nyɛ dagbani ka bi lahi nyɛ pukpariba Jakpahi jakpahi di nyɛla tiŋ shɛli din be Ghana,Northern region,kumbungu district yaɣli tiŋ din yuuli boni gbullung lana sulinsi ni ka be tuma nyɛla pukpalim Limo Limo nyɛla tiŋa m-be Gushɛɣu yaɣili (Gushiegu District), Dagbaŋ puli ni (Northern Region), Ghana tingbani ni. " Kunkulung Kunkulung nyɛla din bɛ Ghana Northern Region, Kumbungu district yaɣli. Tiŋa maa nyɛla din salo diibi galsi. Bɛ nyɛla dagbamba kabi tuma nyɛ pukparilim. Kpegu Yipelgu Kpegu Yipelgu nyɛla tinkpanshɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yagli bɛ nyɛla dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltoɣu nyɛ dagbani ka bi lahi nyɛ pukpariba Suŋ Suŋ nyɛla tin kpaŋ shɛmli di mbɛ Kumbuŋ District ti guru yɛɣili ŋɔ na. Suŋ nyɛla tiŋ shɛli di m bɛ Vɔɣu naa sulinsini. Di lahi nyɛla din mba daansi ni tip yuli booni Jɛguŋ di m bɛ Toluŋ yɛɣilife. Kpurim Kpurim nyɛla tiŋ'shɛli din be Northern Region ka lahi be Kumbungu district yaɣili. Be nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣu nyɛ Dagbani ka bɛ lahi nyɛ pukpariba. Buntaansi Buntaansi nyɛla tikpansheli din be Ghana tingbanni, Kumbungu district Northern region Ganviliga Ganviliga nyɛla tiŋ din be Kumbungu district,northern region,Ghana tingbani ni. Bogu Boɣu nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Timonaayili Timonaayili nyɛla tiŋ shɛli din be Kumbungu District, Northern Region Ghana tingbanni. Gbuluŋ Nyɔriŋ Gbuluŋ Nyɔriŋ nyɛla tiŋa shɛli din be Kumbuŋ District, Northern Region puuni, Ghana tingbanni. Ti yi kana yuli vaabu kɔbigu puuni kɔbigu nyɛla ban niŋdi pukparilim ni daabiligu. Bogu paligu Bogu paligu nyɛla tinkpang bila din biɛ kumbungu yaɣili din bie Ghana tingbani puuni Balinkpɛŋ Balinkpɛŋ nɔyɛla tiŋ shɛli de be kumbungu district northern region Bimbegu Biayili Bimbegu Biayili nyɛla tiŋ shɛli din bɛ kumbungu district northern region Tirin Tiriŋ nyɛla tiŋ din be Kumbung District Ghana tuduu bob'li. Voggu lana n su Tiriŋ. Tiriŋ mini Tibung bi waɣi ni taba. Ka hali niri ni tooi yi Tiriŋ n chaŋ tiŋa ni Tiriŋ ka di bi paai minti pia. Dinyokpaligu Dinyokpaligu nyɛla tiŋ' shɛli din be northern region Kumbungu district din be Ghana puli ni la. Voggu-Bihinaayili Voggu-Bihinaayili nyɛla tiŋ' shell din be Kumbungu District Northern Region Ghana tingban' ni Vagu botingli Vagu -botingli nyɛla tiŋvdin be Kumbungu district Northern region Ghana tingbanni Tongin nyɛla tinŋ'shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yagli bɛ nyɛla dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltoɣu nyɛ dagbani ka bɛ lan nyɛ pukpariba Zangbalun Yipelgu Zangbalung yipiɛligu di nyɛla tiŋ shɛli din be Ghana, Northern region, Kumbungu district yaɣli tiŋ din yuuli booni Zangbalung sulinsi ni. Pukparilim n nyɛ be tuma pam. Salo ban zooi ni nyɛla pukpariba. Kokpeng nyɛla tinŋ'shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yagli bɛ nyɛla dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltoɣu nyɛ dagbani ka bɛ lan nyɛ pukpariba Tonjiŋ Tonjiŋ nyɛla tiŋ shɛli din be Kumbungu district ,northern region Ghana tingban ni. Salo ban be Tonjiŋ yaɣili pam tuma nyɛla pukparilim. Mbanaayili nyɛla tinŋ'shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yagli, bɛ nyɛla dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltoɣu nyɛ dagbani ka bɛ lan nyɛ pukpariba Taanshagu Taanshagu nyɛla tinŋ'shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yagli bɛ nyɛla dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltoɣu nyɛ dagbani ka bɛ lan nyɛ pukpariba Jaagirigu Jaagirigu nyɛla tiŋ' shɛli din be Kumbungu district northern region Ghana. Niriba ban be tiŋ ŋɔ ni nyɛla ban tooi niŋdi daabilim mini pukparilim. Kpachi Kpachi nyɛla tiŋ din be Kumbungu district Northern region Ghana tingbani Salo ban be tiŋa ŋɔ zoola pukparilim ni daabiligu Taanshegu Taanshegu nyɛla tinŋ shɛli din bɛ Northern Region ka lan bɛ Kumbungu yagli bɛ nyɛla dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltoɣi nyɛ dagbani ka bɛ lan nyɛ pukpariba Taarihi Diafaani Kundivihira Vihakugu Vihakugu nyɛla tiŋ shɛli din bɛ kumbungu district northern region Na pa-ɣ yilli nyɛla tinŋ'shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yagli bɛ nyɛla dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltoɣu nyɛ dagbani ka bɛ lan nyɛ pukpariba Guŋ Guŋ nyɛla tiŋa shɛli shɛli din be Ghana Northern Region din be Kumbungu District. Pukparilim n nyɛ tuunshɛli din zooi lala tiŋa ŋɔ ni. Gumo Gumo di nyɛla tiŋa din be Ghana, northern region kumbungu district Pukparilim n nyɛ tuunshɛli din zooi tiŋa ŋɔ ni. Gbanzogu kukuo Gbanzogu kukuo nyela tinsheli din biɛ kumbungu yaɣili Northern region Ghana tingbani puuni Napagyili Napagyili nyɛla tiŋ shɛli din be Kumbungu District, Northern Region Ghana tingbanni. Napagyili nyɛla tiŋ shɛli din zoo zaŋ kpa pukparilim polo. Kpulinying Kpulinying, nyɛla tinŋ shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yagli bɛ nyɛ la dagbamba ka bi zinli zuɣu yɛltoɣi nyɛ dagbani ka bɛ lan nyɛ pukpariba Taarihi Di anfaani Kundivihira Zugu kushebo Zugu kushebo nyela tiŋ sheli din be Kumbungu District Zugu daboni Zugu daboni nyela tinshɛli din biɛ kumbungu yaɣili kalahi nye zugu tinkpang bila. Bagurugu Bagurugu nyɛla tiŋa din be Kumbungu District mini Karaga District Northern Region yaɣili Ghana tingbani ni. Zugu-Kushibo Di nyɛla tiŋ' shɛli din be Kumbungu district yaɣili Northern Region Ghana tiŋgbaŋ ni. Lala tiŋ' ŋɔ nima nyɛla ban zooi pukparilim bɛ yaɣili maa pam. Zuɣu-Kushibo bela Zuɣu piibupiibu yaɣili ni m-be Zuɣulana tinkpansi puuni. Sung Sung nyɛla tiŋ shɛli din bɛ kumbungu district northern region Chanzegu Chanzegu nyɛla tiŋ din be Kumbungu district Northern region Ghana tingbanni. Salo ban be yaɣili maa zoola pukparilim ni daabiligu. Tring Tring nyɛla tiŋa din be Kumbungu district Northern region Ghana tingbanni. Di sala pam ban ni pukparigu. Gbulung Gbulung nyɛla tiŋa shɛli din be Ghana, Northern region, Kumbungu district yaɣili. Bɛ salo pam zooya ka bɛ nyɛla pukpariba ka shɛba mi nyɛ nuuni tuunbaŋdiba. Binkɔbiri Binkɔbiri nyɛla bin vuri ban be biehigu puuni. Langogu Langogu (Langɔɣu) nyɛla tiŋ shɛli din be karaga district, tudu yaɣili, Ghana. Ŋɔduwa Ŋɔduwa nyɛla naa yab Kumbunŋ naa tinkpaŋa din be Kumbunŋ yaɣili Chashaɣu Chashaɣi nyɛla tiŋ' shɛli din be Kumbungu district ka pahi kumbuŋ' Naa tinkpansi puuni. Abdul-Aziz Ayaba Musah Abdul Aziz Ayamba Musah nyɛla siyaasa nira. Bɛ dɔɣi o la yuuni 1986 silimin' gɔli January piligu dali. O nyɛla jintɔra n-ti Sang ni Mion yaɣili. Yuuni 2020 piibu piibu la ni ka yaɣili ŋɔ nima daa yina ti dihi o ka o lɛbi jintɔri zaŋ ti lala yaɣili ŋɔ. Ŋuni n nyɛ piligu ninvuɣiso ŋun to yina wɔbigu paati (NPP) yaɣili polo n ti tooi di nasara zaŋ chaŋ jintɔri tali polo lala yaɣili ŋɔ. Bɛ daa dɔɣi o la silimiin gɔli January dahan yini dali yuuni 1986. O zooi la Sang,tiŋ din be Northern Region, Ghana, tuduu yaɣili polo. O daa deei la o SSSCE shɛhira gbaŋ yuuni 2005. Yuuni 2017, ka o daa lan dee shɛhira gbaŋ di yuli booni Post graduate certificate in Public Administration. O daa lan deei shɛhira gbaŋ din nyɛ Degree in Economics,yuuni 2010. O daa nyɛla national service personnel, National Health Insurance Authority yaɣili polo. Poi ka daa naan yi ti leei Administrator zaŋti Local Government Service. Ŋuni n nyɛ general manager ti Alhaj Musah enterprise. O paati nyɛla wɔbigu paati (NPP),ka o nyɛ Miɛŋ yaɣili jintɔra. O daa zaŋ la nuu dihibu din kanli daa yiɣisi tuhi pishi ni yini ni kɔbisinu ni pihinu ni ayi (21,552) di lala kuɣu ŋɔ,o mi Mohammed Abdul Aziz ni daa kpaɣiri bo lala kuɣu ŋɔ yuuni 2020. Mohammed Abdul Aziz ŋun daa nyɛ lɛm nira ka kpaɣiri o bo lala kuɣu ŋɔ daa nyɛla tuhi pia ni anahi ni kɔbigu ni pihinu ni anii (14,158). Abdul-Ayamba Musah kuɣu ŋɔ dibu nyɛla tarihi,pirim la o ni nyɛ tuuli ninvuɣiso ŋun di nasara ti wɔbigu paati zaŋ chaŋ lala Miɛŋ yaɣili jintɔri tali polo ku ŋɔ,zuŋɔ yuun pishi ni anii bala (28years). O biɛla Special Budget commitee ni,ka lan be Employment, Social Welfare and State Enterprises Committee nima ni. Abdul-Aziz Ayamba nyɛla Musulimi. Zoolanyilli Zoolanyilli nyɛla tiŋshɛli din be northern region yaɣili m-be Kumbungu district, Ghana tingbani puuni. Bogunaayili Bogunaayili nyɛla tiŋ shɛli din bɛ Ghana yagli bini booni Northern region tiŋbanni. Zoolanyili Zoolanyili, nyɛla tinkpanshɛli din be Northern Region, Tolon district yaɣili. Dagbamba n-zooi ni pam ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛla Dagbani, bɛ lahi nyɛla pukpariba. Zoolanyili maa mini Tali baɣila taba Ghana puli ni. Buntaanga Buntaanga: Di nyɛla tinkpaŋ shɛli din be Kumbungu district yaɣili m-be northern region. Buntaanga nyɛla din miri Buntaan' mɔɣili la. Taarihi Bɛ ni kɔri bindiri shɛŋa Hɛlimɛnt Di nyɛla anashaara Zipilgu din tu ni daadam kam pindi bari chɛchɛbuɣim. Cheyohi no 1 Cheyohi no 1 di nyɛla tiŋ shɛli din be Ghana, Northern region,Kumbungu district ka di be Naayaba Tibuŋ lana sulinsu ni. Salo ban be Zangbalun Kukoo nyɛla ban zooi pukparilim ni ka paɣaba be kpakahili daabiligu ni. Fitter tuma lahi nyɛla tuun'shɛli din zooi tiŋa ŋɔ ni. Madina Madina nyɛla laribu tingbani karili din be Saudi Arabia yaɣili. Bɛ ni daa muɣusi Anabi Mahamaru o ya din yuli booni Makkah o daa zomi kuli Madina. Cheyohi No 2 Cheyohi No 2 di nyɛla din be Ghana, Northern region, Kumbungu district. Lala tiŋ' ŋɔ nyɛla din be gbulinlana sulinsi ni ka bɛ ni yɛri bal' shɛli nyɛla Dagbani ka bɛ yɛri lala yaɣili maa. Bɛ tuma nyɛla pukparilim ni nuuni tuma ka bɛ tumda lala yaɣili maa. Issahaku Nashiru Docta Nashiru nyɛla kpɛɛn kuro ŋun daa su laɣidili John Mahama gomdanti ni. Shikurubihi Shikurubihi nyɛla salinima ban bɔri baŋsim shikuru ni. Ti ka shikurukura ti Dagbanli ni. Ninkura ni bihi zaa ban chani shikuru bɛ booni bala shikurubihi. Basic Education Certificate Examination Basic Education Certificate nyɛla shɛhira gbanshɛli bɛ ni tira bihi ban naai bi'sarinsi shikuru karili Junior High School kpalinkpaa dahambu. Fortiter Bidiblim Fideliter Dihitabili ni achiika Feliciter Nasara Tinduya Tingbana dinpa Ghana Abu Wemah O nyɛla kpɛɛn kuro zaŋti Bimbilla Karimbanima wumsibu shikuru (E.P College of Education). Northern People's Party Northern People's Party (NPP) daa nyɛla paati shɛli din daa kpa yuuni 1954, Ghana ni daa na bi dee di maŋsulinsi, ka di niya daa nyɛ ni di bo biɛhisuŋ n-ti Ghana tudu polo nima. Di zuɣulana n-daa nyɛ Simon Diedong Dombo, ŋun daa nyɛ naa zaŋ ti tiŋ yuli daa booni Duori la. Paati ŋɔ daa kpaɣiri bo nam Ghana piibupiibu din daa niŋ yuuni 1954 mini 1956 la. 1957 yuuni, paati ŋɔ daa kabilaɣim paati shɛŋa ŋan daa ka nam ni ka bɛ daa laɣim kpa United Party n-daa gubi Convention People's Party(CPP). Ban daa pahi ka paati maa daa kpa n-nyɛ Mumuni Bawumia, J.A. Braimah, Tolon Naa Yakubu Tali, Adam Amandi, Naa Abeifaa Karbo, Imoru Salifu niC.K. Tedam. Pubu:Paati Paati nyɛla din laɣim ninvuɣi shɛba ban mali hankaya ka bɛ niya nyɛla bɛ bɔri ni bɛ nyala yaa piibu piibu puuni. Convention People's Party Conven-tion People's Party (CPP) nyɛla socialist paati din be Ghana ka di daliri daa doli ti Ghana tuuli tingbani zuɣulana Kwame Nkumah tɛha. CPP daa nyɛla bɛ ni kpa shɛli silimiingoli June puuni yuuni 1949 din daa niŋ ka Nkrumah daa zo ka che United Gold Coast Conven-tion (UGCC) nima. Nkrumah daa nyɛla bɛ ni pii ninvuɣu so gbaŋmari kpɛma zaŋ ti UGCC din daa niŋ ka UGCC kpɛma maa daa gbaagi o kpari domi o daa wum la ŋumaŋuma zaŋ kpa Nkrumah tɛha shɛli o ni daa mali zaŋ chaŋ o kpa o maŋmaŋa paati kpabu polo la. Kwame Nkrumah daa kpala Conven-tion People's Party ni UGCC ninvuɣu shɛba yɛda puuni ka daa mali nia ni o nyɛ o maŋmaŋa gɔmnan-ti. Di mini Kwame Nkrumah CPP toondaantali ŋɔ zaa yoli, o daa lahi laɣim la kataali ayirimo n-daa saɣiri tiri maŋmaŋa gɔmnan-ti. Di zuɣu daa kpɛhi o sarika pahi ayi, amaa o daa nyɛla bɛ ni bahi so di ni daa niŋ ka CPP daa di piibu-piibu maa ni kalinli din galisi pam din daa doli gbampiɛla piibu-piibu ni ka o lee be sarika puuni. CPP nyaandoliba daa saɣimi ti Nkrumah tɛha maa ka daa dihi nuhi viɛnyɛla ti o ni o nyɛ yaa n-niŋ o maŋmaŋa gɔmnan-ti. Sabbu buɣisiya pam zaŋ kpa Ghana politiisa paati nima piligu. Ti yi yuli 1948 riot ni, Conven-tion People Party dɔɣibu ni din pahi pahi, binshɛŋa din daa che ka CPP ti kpa, ka Kwame Nkrumah daa gari tooni n-daa zani CPP zaani kpaɣiri bo gɔmnan-ti toontali ni gbampiɛla ka daa ti di nasara deei Ghana maŋsulinsi zaa daa nyɛla din pahi sabbu ŋɔ yɛlikpana puuni. Bachizaanili We use the Past Perfect tense when we want to relate two events which happened in the past. It emphasizes an action from the past which finished before another action from the past began. In the past perfect tense we use helping verb “had” with all nouns and pronouns, followed by the past participle form of the verb https://englishgrammar35.blogspot.com/ ہم  صیغہ  ماضی  کامل  گزرے  ہوۓ  وقت  کے  دو  عمل  بیان  کرنے  کے لئے  کرتے  ہیں.  یہ  ایک  عمل  کے ختم  ہونے  سے  پہلے  دوسرے عمل کے شروع  ہونے کے لئے  آتا  ہے. اس صیغے  میں امدادی فعل  "ہیڈ" تمام  اسم اور  ضمیر  کے  لئے  فعل  ماضی  کے  ساتھ   لگاتے   ہیں Duɣu Duɣu nyɛla binshɛɣu bɛ ni mali duɣira. Di mali anfaani pam ti Dagban paɣiba. Di tuma nyɛla din galisi pam biɛhigu puuni. Paɣibu Paɣibu(washing) nyɛla kasi niŋbu soli, ka din zooi m-mali bin shɛŋa m paɣiri n nyɛ kom, chibo, ni din pahi. Waantuɣu Waantuɣu (Waantugu/Wantugu/Wantuɣu) nyɛla tinkpambila m-be Gushegu polo. Di nyɛla tiŋ' shɛli pukpariba ni zooi pam. Waantugu nyɛla tinkpaŋa din pahi Gushegu district, Ghana puli ni. Pal'chira Pal'chira nyɛla luɣ'shɛli pala ayi bee pala pam ni chirigi chirigi taba. Palli Palli nyɛla so'yelinli n yiri yaɣishɛli n chaŋ yaɣishɛli, dizooya ka di nyɛla bin mali shɛli ka lora nim mini chechenima n ti pahi salinima zaa dola. Sana Sana nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Borunya chuɣu Borunya chuɣu nyɛla yuuni yuuni chuɣu shɛli din mali teeri Yisa Masiya bee Jesus Christ dɔɣim chuɣu , di nyɛla din puhiri Silimiin goli December biɛɣu pishi ni anu 25th dali saha kam ka di nyɛla adiini ni taada soli zuɣu ka di puhiri dola zaŋ chaŋ ninvuɣ'tuha Andunia yaangi zuɣu. Disiga Disiga nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Zoncheɣuni Zoncheɣuni nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Ʒeri Ʒiɛri nyɛla bindiri' kom shɛli bɛ ni duɣiri mali diri saɣim, sakoro, shinkaafakpila ni din pahi pahi. Ka tooi zooi ka bɛ niŋdi binyɛra kamani zahim, kpaligu, nanzua, alibalisa bee gabo, yalim mini maagi ni kamantoonsi n-niŋdi di puuni nimdi, ʒa vori ni din pahi pahi. Kpɛ nyɛla anfaani shɛŋa din tibigiri ʒiɛri bindirigu kam zuɣu; Farigu (Tax) Farigu nyɛla laɣ' shɛli din yɔbu niŋ talahi n-ti ninsala, laɣingu bee daabilim tuma ni di yo ni di sɔŋsi gominanti ni o tumanima tumbu. Lala laɣiri ŋɔ n-tooi sɔŋdi gɔmnan-ti ka o tooi tumdi o tumanima viɛnyɛla. Zaligu n-nyɛ li ni nira be biɛhigu puuni ka yɔri farigu, dama lala farigu maa ka bɛ yɛn zaŋ lɛbigi a ʒilɛli ti a. Farigu yɔbu mali anfaaninima pam zaŋ ti ʒilɛli, di shɛŋa n-nyɛ; Safam Safam nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Diŋa Di nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Suŋtampia Suŋtampia nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Tuunaayili Tuunaayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Zantili Zantili nyɛla tinkpambila m-be Northern Region Ghana Gushegu yaɣili. Ninvuɣi' shɛba ban be Zantili nyɛla Dagbamba ka yɛri Dagbani viɛnyɛla. Zinindo Zinindo nyɛla tinkpambila m-be Gushɛɣu yaɣili din be Dagbaŋ puli ni(Northern Region), Ghana. Nimdi Nimdi nyɛla binkobiri ningbina ka di nyɛ bindirigu. Salinima gbahi ka ku binkobiri pam nimdi zuɣu tum kurumbunani ha. Binkob shɛŋa ban tiriti nima shebi nyɛ piɛri, buhi, Niɣi, kpini nohi,gbinyari. Ŋan zaa nyɛla yiŋ binkɔbiri. Nimdi nyɛla din balibu zooi pam, di shɛŋa n-nyɛ: Nakohi nimdi : Binkobiri kaman niɣi, piɛri, buhi nima n nyɛ nakoha nima. Wantugu (Tolon district) Wantugu nyɛla tiŋ' shɛli din be Tolon district, Dagbaŋ puli ni. Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region ka di be. Wantugu nyɛla Kasuliyili tinkpan` shɛli din galisi pam. Ninvuɣu shɛba ban be tiŋ` maa ni zooya ka bɛ nyɛla pukpariba. -Dagbani. Tintang Tintaŋ nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushɛɣu yaɣili, Dagbaŋ puli ni (Northern Region), Ghana. -Dagbani Sugu Suɣu nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushɛɣu yaɣili, Dagbaŋ puli ni (Northern Region), Ghana. - Dagbani. Shintoli Shintoli nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushɛɣu yaɣili, Dagbaŋ puli ni (Northern Region), Ghana. - Dagbani. Samtemo Samtemo nyɛla tinkpambila m-be Gushɛɣu polo, Dagbaŋ puli ni, Ghana. - Dagbani Pubu:Tiŋa Tiŋa nyɛla luɣishɛli salinima ni be. Nagidigu Nagadigu nyɛla tiŋ'shɛli din be Nanton District Tinkpansi puuni. Kukpaligu Kukpaligu nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Jagrido Jagrido nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nyantoo Nyantoo nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Parishenaa kura Parishenaa kura nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Jimli Jimli nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Bofoyili Bofoyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Gunsi Gunsi nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Maalido Maalido nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Warivi Warivi nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Sang Sang nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Sanzei Sanzei nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Dabogni Dabogni nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Samanga Samaŋa nyɛla tiŋ' shɛli m-be Gushɛɣu yaɣili, Dagbaŋ puli ni (Northern Region), Ghana. Gumani Gumani nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Tijo Tijo nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Gukpegu-Dungu Gukpegu-Dungu nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Wurishe Wurishe nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Samanga yapala Samaŋa Yapala nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushɛɣu yaɣili, Dagbaŋ puli ni (Northern Region), Ghana puli ni. Sagnarigu-Kukoo Sagnarigu-Kukoo nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Gbulo Kpalsi Gbulo Kpalsi nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Gbambaya Gbambaya nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Namandu Nyamandu nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Shigu Shigu nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Pumo Pumo nyɛla tiŋ' shɛli m-be Gushegu yaɣili, Dagbaŋ puli ni (Northern Region), Ghana tingbani ni. Yilonaayili Yilonaayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpene Kpene nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Saatingli Saatingli nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Ofeni Wawu Ofeni wawu nyɛla tiŋ' shɛli m-be Gushɛɣu yaɣili (Gushiegu District), Dagbaŋ puli ni (Northern Region), Ghana tingbani ni. Damankunyili Damankunyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Shishegu Shinshɛɣu nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Gbanyamni Gbanyamni nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nyeshei Nyeshei nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Choggu Yepalsi Choggu Yepalsi nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nyɛriʒee Nyɛriʒee nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Choggu Mmanaayili Choggu Mmanaayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpalisi Kpalisi nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kasalgu Kasaligu nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kuɣani Kuɣani nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kanvilli-Tuunaayili Kanvilli-Tuunaayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Sagnarigu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Adubiliyili Adubiliyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Adubiliyili nyɛla pukparigu tingbani. Jakarayili Jakarayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Daadamanima ban be tiŋa ŋɔ puuni zooya ka bɛ nyɛla pukpariba. Datooyili Datooyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Kpaanvo Kpaanvo nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Banvim Dohini Banvim Dohini nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Gukpegu Tua Gukpegu Tua nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Kootingli Kootingli nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Kalpohini Kalpohini nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Baɣiliga Baɣiliga (Bagili) nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Dagbandabba Fong Dagbandabba Fong nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Dufa Dufa nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Kamonaayili Kamonaayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Lamashegu Lamashegu nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Kudula Kudula nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Kalariga Kalariga nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Chɛshe Chɛshe nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Lahagu Lahagu nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Jonshɛɣu Jonshɛɣu nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kobilimahagu Kobilimahagu nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Mohi Fong Mohi Fong nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Gukpegu Gukpegu nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Target Target nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Banvim Banvim nyɛla tiŋ'shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Banvum lahi nyɛla Yaan naa kpari bogu. Vitting Vitting nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Kulinkpegu Yepala Kulinkpegu Yepala nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Mohiyabihi Mohiyabihi nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Warizehi Warizehi nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Sagnarigu Dungu Sagnarigu Dungu nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Poloya Fong Poloya fong nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Yongduuni Yongduuni nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nyamandu Nyamandu nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Palari Palari nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Yaguyili Yaguyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Sakpei Sakpei nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Yong-Dakpemyili Yong Dakpemyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Taha Taha nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Ninvuɣu Shɛba ban be tiŋa ŋɔ puuni zooya ka bɛ nyɛla pukpariba. Yong Yong nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpabiya kpabiya nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Ninvuɣu shɛba ban be tiŋa maa ni zooya ka bɛ nyɛla pukpariba. Dimali Dimali nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Sabongida Sabongida nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Zuo Zuo nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Zoozuɣu Zoozuɣu nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Sakasaka Sakasaka nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Fondi sh3ŋa din miri Sakasaka n ny3 wariʒihi, nyansh3ɣu, Salamba. Sakasaka primary shikuru Dabokpa Dabokpa nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Tuutingli Tuutingli nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Tiɣla Tiɣla nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kukuobila-Tamaligu Kukuobila-Tamaligu nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Dikpuŋni Dikpuŋni nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Zuɣu Yilikpani Tiŋ'ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Laligu Laligu nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Libga Libga nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbani ni. Kpaling Tiŋ'ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nyoglo Tiŋ'ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kanshegu Tiŋ'ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpuŋ Kpuŋ nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Buŋluŋ Tiŋ'ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Tishe Tiŋ'ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Duko Duko nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Kanimo Kanimo nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Binvuli Binvuli nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kayɔŋ Kayɔŋ nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Dipali Dipali nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nagbali Nagbali nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Jagbeni Jagbeni nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbani ŋɔ. Soŋnoli Soŋnoli nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Medina Madina tiŋ'ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Gbaŋa Gbaŋa nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kukoubila Kukoubila nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Sagnaa Sagnaa nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Galibang Galibang nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Sagmamba Sagmamba nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Bifaayili Bifaayili be Bichindo nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Zakoli Zakoli nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Gupelgu Gupelgu nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Dagbanjado Dagbanjado nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Baaduli Tiŋ'ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Benaɣmado Tiŋ'ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nakpachee Nakpachee nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Sambu Sambu nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Tinsung Tinsung nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nalogni Nalogni nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Salinima Salinima nyɛla Ninsala zaɣ' bɔbigu. Salinima mini ninsalinima nyɛla bachi shɛŋa ŋan gbunni nyɛ zaɣi yinsi. Kulinkpegu 2 Kulinkpegu 2 nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nanvili Nanvili nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nadundo/Naaduliya Nadundo/Naaduliya nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Tanado Tanado nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpachaa Kpachaa nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Zakpalisi Zakpalisi nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Salangkpang Salangkpang nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Limpua Limpua nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Kuni Kuni nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Mahikpi Nakpachei Nakpachei nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nankpani No 2 Nankpani November 2 nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nyoling Nyoling nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpalmaŋa Kpalmaŋa nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Pion Pion nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Sunsungbung Sunsungbung nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Mbatinga Mbatinga nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Yashagu Yashagu nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Yendi Yendi nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Naya Nyɛla tiŋsheli din nya Dagbamba tiŋ zuɣu. Kusheli Kusheli nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Yimahegu Yimahegu nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Zagbang Zagbang nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Malzeni Malzeni nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Sakabu Sakabu nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kulkpanga Kulkpanga nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpatia Kpatia nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Bio Yili Bio Yili nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpalgagbini Kpalgagbini nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpachali Kpachali nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpalikori Kpalikori nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Gundogu Gundogu nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Gbungbalaga Gbungbalaga nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Gbong Gbong nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Gani Gani nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Dipkung Dipkung nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Cherefoyili Tiŋ'ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Bonbonaayili Bonbonaayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpuligine kpuligine nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Zagbaŋ Zagbaŋ nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Zaŋ Zaŋ nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Bugandiya Bugandiya nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Naloguba Naloguba nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Naalogu Naalogu nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Andoyili Andoyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Tintaŋ Bichindiyili Bichindiyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Chidanyili Chidanyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpaamang Kpaamang nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Sankuni Sankuni nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nayogu Nayɔɣu nyɛla tiŋ'shɛli m-be Gushɛɣu yaɣili (Gushiegu District), Dagbaŋ puli ni (Northern Region), Ghana tingbani ni. Dazuligbuni Dazuligbuni nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Banchiya No. 1 Banchiya No. 1 nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Banchiya No. 2 Banchiya No. 2 nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Kpaliwubli Kpaliwubli Gbetobu Gbetobu nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Ninvuɣu shɛba ban be tiŋ ŋɔ puuni zooya ka bɛ nyɛla pukpariba. Gundowohri Gundowohri nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Looni Looni nyɛla tiŋ'shɛli din be Nanton District Tinkpansi puuni. Nawuhugu Nawuhugu nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushegu District, Dagbaŋ puli ni Northern Region, Ghana tingbani ni. Nabuli Nabuli nyɛla tiŋ'shɛli m-be Gushɛɣu yaɣili (Gushiegu District), Dagbaŋ puli ni (Northern Region), Ghana tingbani ni. Kpatinga Kpatiŋa nyɛla tiŋ'shɛli m-be Gushɛɣu yaɣili (Gushiegu District), Dagbaŋ puli ni (Northern Region), Ghana tingbani ni. Kpatili Kpatili nyɛla tiŋ'shɛli m-be Gushɛɣu yaɣili (Gushiegu District), Dagbaŋ puli ni (Northern Region), Ghana tingbani ni. Zori Zori nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Gbambu Gbambu nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Galiwe Zoncheɣuni nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Bulugu Bulugu nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Gungula Gungula nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Gushegu kamonayili Gushɛɣu Kamonayili nyɛla tiŋ'shɛli m-be Gushɛɣu yaɣili (Gushiegu District),Dagbaŋ puli ni (Northern Region), Ghana tingbani ni. Nakpanzoo Nakpanzoo nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Diyɛli Diyɛli nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbani puuni. Lahabali wuhiya ni na'so n-daa beni nyɛ na'kpeeni ka mali bukatanim' pam. Ka di daa yi niŋ daliri ka so chani o sani, ŋun deei yi ti paagi o ka o nina ayi ŋɔ nya o, o yɛri o mi ni o di yɛli din be o sani ka ŋun baŋ. Lala mi n-daa shiri nyɛ li. Ŋun dee daa yi nya nira, nir' ŋɔ ti yɛn yɛli o ni mali shɛli la, ŋun pun yɛn baŋ li mi hali ka binshɛli din be o suhu ni gba. Dina n-nyɛ bɛ dii goligi lala Naa maa yuli 'Di Yɛli La m baŋ Naa. Lala zuɣu n-che ka bɛ booni o tiŋ maa DIYELI, ka salindi li 'Kambaŋyili' maa. Di piligu daa nyɛla 'Di Yɛli Ka m Baŋ'. pun Di salima n-nyɛ 'Kambaŋyili'. Yoɣu Yoɣu nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Gushei Gushei nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpuŋ-Tamali Kpuŋ-Tamali nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nambaɣala Nambaɣala nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpalyoɣu Kpalyoɣu nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Yoŋ Yoŋ nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Naaboɣu Naaboɣu nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nyensung Nyɛŋsuŋ nyɛla tiŋ'shɛli m-be Gushɛɣu yaɣili (Gushiegu District), Dagbaŋ puli ni, Ghana tingbani ni. Gaa (tiŋa) Gaa nyɛla tiŋ'shɛli m-be Gushɛɣu yaɣili (Gushiegu District), Dagbaŋ puli ni (Northern Region), Ghana tingbani ni. Pubu:Tinsi di nyɛla tinsi pubu pubu Pubu:Tamale Metropolis Tinsi Tinsi ni fona din be Tamale Metropolitan District Pubu:Savelugu Municipal Tinsi Tinsi ni fona din be Savelugu Municipal District Pubu:Gushiegu Municipal Tinsi Tinsi ni fona din be Gushiegu Municipal District Pubu:Miɔŋ District tinsi Gmancheri Ŋmanchɛri nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nyesung Nyɛsuŋ nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Sandu Sandu nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpano Kpano nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kparigulanyili Kparigulanyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Balishei Balishei nyɛla tiŋ'shɛli din be Nanton District , Northern Region Ghana tiŋ gbaŋ ni. Fazihini Fazihini nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tiŋgbani puuni. Batangyili Batangyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Mohammed-Sani Abdulai Mohammed-Sani Abdulai nyɛla Ghana computer baŋda. Ŋuni n nyɛ Lakeside University College zuɣulana. Zandua Zandua nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Sakulo Sakulo nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nyingali Nyingali nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Langu Langu nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Tong Tong nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Tamalgu Tamalgu nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Mankula Mankula nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Yemo- Karaga Yemo- Karaga nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kumoayili Kumoayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nyong Nyong nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Ninvuɣu shɛba ban be tiŋ ŋɔ ni nyɛla ban zooi pukpariba Pam. Langunaayili Langunaayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpalsong Kpalsong nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Bagli Bagli nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Yapalsi Yapalsi nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpasablo Kpasablo nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Karaga Karaga nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Ka lahi nyɛ tiŋ shɛli din bɛ Dagbani tiŋnsi puuni ka nyɛ tiŋ ti tali lala yali maa n ti paahi pukpalim lala yali maa. Nakundugu Nankundugu nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Naayilifong Naayilifong nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nyensobga Nyensobga nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Namang Namang nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Binkonalori Binkonalori nyɛla tiŋ'shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kupali Kupali nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Tuyini Tuyini nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Namburugu Namburugu nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Ninvuɣu shɛba ban be tiŋ ŋɔ ni zooya ka bɛ nyɛla pukpariba. Gbetugu Gbetugu nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Dimong Dimong nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Pishigu Pishigu nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbani ŋɔ puuni. Pishigu mulichi nyɛla ban yu pukparilim pam bɛ yaɣili maa. Nangunkpang Nangunkpang nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Galabihi Galabihi nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tingban' ni. Janjori Kukuo Janjori Kukuo nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Ditani Ditani nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Lulugu Lulugu nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nangunayili Nangunayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Molezegu Molezegu nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Monkula Monkula nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Duna Duna nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Jamaga Jamaga nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Binduli Binduli nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Binkolnaaloli Binkolnaaloli nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpasong Kpasong nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Faatilanyili Faatilanyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Gbenjaga Gbenjaga nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kokpelga Kokpelga nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpataribogu Kpataribogu nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpubo Kpubo nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nanduli Nanduli nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nankundugu Nankundugu nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Jakun Kukuo "Jakun Kukuo" nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Kuduli Kuduli nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Natigu Natigu nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Pukura Pukura nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Shebo Shebo nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Lantaa Lantaa nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Zinyeli Zinyeli nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Double tee double tee nyɛ la yilyiina n bɛ tamale. double tee nyɛ la ni vuɣu So Zankali Zankali nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Zankali nyɛ baŋ yari Dagbanli. Tiŋ ŋɔ nyɛ la ba nyɛ pukpariba. Napoligu Napoligu nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Adam yoggu Iddrisu Adam So kam ni mi So Adam yoggu nyɛ la bin daa doɣ so yoggu din be Tolon district. Iddrisu Adam yoggu pɛlla o shikuru yoggu poi ka naa la bi chiridoyili shiguru duu la ni. Tuyim Tuyim nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Pubu:Karaga District Tinsi Karaga tinsi Pubu:Sagnarigu Municipal Tinsi Sagnarigu Municipal Tinsi nyɛla tiŋ shɛŋa din be Sagnarigu Municipal district tinsi puuni. Kasuliyili Senior High School Kasuliyili Senior High School nyɛla karimzɔŋ shɛli din be Northern region bee Ghana tuduu yaɣili polo. Karimzɔŋ maa zala tiŋa yuli booni Kasuliyili ka Kasuliyili lee be Tolon District. Gushegu Gushegu nyɛla tiŋ' shɛli din nyɛ tiŋzuɣu zaŋti Gushegu district. Di bela Ghana tuduu polo bee northern region. Ninvuɣishɛba ban be tiŋ ŋɔ puuni pam zooya ka bɛ nyɛla pukpariba. 1.Gushe-Naa Daŋbori. 2.Gushe-Naa Shiwoo. 3. Gushe-Naa Yaakuba 4. Gushe-Naa Mahama 5. Gushe-Naa Salifu/Saliya 6. Gushe-Naa Yamusah 7. Gushe-Naa Bukali Kpema (I) 8. Gushe-Naa Gaani 9. Gushe-Naa Dawura 10. Gushe-Naa Bukali Bila (II) 11. Gushe-Naa Adirikarili 12. Gushe-Naa Andani 13. Gushe-Naa Blemah 14. Gushe-Naa Ziblim 15. Gushe-Naa Yiri/Iddi 16. Gushe-Naa M Moro/Imoro 17. Gushe-Naa Mahamuru 18. Gushe-Naa Amiru 19. Gushe-Naa Mumuni 20. Gushe-Naa Bukali (III) 21. Gushe-Naa Yaakubu Bila 22. Gushe-Naa Ziblim Bila (II) 23. Gushe-Naa Zakali 24. Gushe-Naa Suɣuri 25. Gushe-Naa Aliru 26. Gushe-Naa Shero 27. Gushe-Naa Bawa 28. Gushe-Naa Abdulai Bagbani Bagbani nyɛla tiŋ' shɛli din be Yendi Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Dingoni Dingoni nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Jana Jana nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Ninvuɣu shɛba ban be nimaani tooi zooya ka bɛ nyɛla pukpariba. Tooteliyili Tooteliyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Damdu Damdu nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni Yiŋ Yiŋ nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Chaalam Chaalam nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Mɔɣilaa Mɔɣilaa nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Gbuŋgbandidooyili Gbuŋgbandidooyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nyɛtua Nyɛtua nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Koduʒiɛɣuyili Koduʒiɛɣuyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Seebaway Zakaria Sheikh Alhaj Dr. Seebawey Zakaria nyɛla Ghana nira n-nyɛ afa titali ka lahi nyɛ karimba zaŋ ti Kwame Nkrumah University of Science and Technology din be Kumahi la. Bɛ dɔɣila Sheikh Seebawey Tamale din be Ghana tudu yaɣili la. O ba yuli Afa Zakaria Salifu ka o ma mi nyɛ m ma Memunatu Alhassan. Sheikh Dr. Seebaway daa tuui chaŋla o shikuru Zogbeli Primary School. din nyaanga, o daa chaŋla o middle school Vitting mini Kalipohini Middle. O middle school nyaanga, Navrongo Secondary School ka Sheikh Seebaway daa chaŋ n-ti tuɣi o shikuru. O ni daa naai ni, o daa lahi kpuɣila napɔŋ chaŋ University of Ghana, Legon n-ti tuɣi o karim baŋsim bɔmma. Nimaani, ka o daa karim n-dee Diploma in Islamic Studies shɛhira gbaŋ. Univerity of Ghana maa ka o daa , o daa lahi karim n-dee o Bachelor of Arts degree shɛhira gbaŋ, Arabic and Philosophy yaɣili, ni Master of Philosophy in African Studies n-ti karim n-deei PhD. shɛhira gbaŋ. Sheikh Seebaway daa bi zani ni ka lahi tuɣi o shikuru baŋsim bɔbu Kwame Nkrumah University of Science and Technology. O PhD. vihigu taachi daa nyɛla "Dagbani Proverbs, Islamic Ethical Paradigms and African Philosophy". Shikh Dr. Seebaway Zakaria nyɛla karimba n-wuhiri Kwame Nkrumah University of Science and Technology din be Kumahi la. Karimzɔŋ maa yaɣ' shɛli bɛ ni booni ni Department of Religious Studies la ka o be. O lahi nyɛla ŋun be saawarimaaniba zaŋ ti National Commission on Culture la ni. Sahanayili Sahanayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Jagun Jagun nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nyee Nyee nyɛla kɔbtugili din taɣiri ʒaɣu. Zieng Zieng nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tiŋgban ni. Noli Noli nyɛla kɔbtugili din nyɛ piligu ka bindirigu duli kpɛri puli ni, ka di nyɛ din mali yeri yɛtɔɣa. Kpachelo Kpachelo nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District,Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Zuɣu (kɔbituɣili) Zuɣu nyɛla kubtugi shɛli din be binvuhira pam ningbuna kpaa nyom ni. Ni ka hankali be Nanton Yapalisi Nanton Yapalisi nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Gbumgbum Gbumgbum nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District , Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nyingoli Nyingoli nyɛla kɔbtugi shɛli din woligi zuɣu ka che ningbuna binvuhira ni. Zinli Zinli nyɛla kɔbtugili din nyɛ din biligirila m bɛ binvuhira noli ni, din nyela din mali shɛli n lamdi bin yahiri. Asafotufiam chuɣu Asafotufiam chuɣu di nyɛla chʋɣʋ shɛli be ni puhira yuuni kam pulini. Diyi ti niŋ ka disaha paai Ada zuliya yɛrina ti wuhiri suhi piili ka diri dari. Kasuliyili Kasuliyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Tolon district, Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region. Ninvuɣu shɛba ban be tiŋa maa ni zooya ka bɛ nyɛla pukpariba. Tiŋ maa ni naa ka bɛ booni Kasulilana. Kasuliyili bela Tolon district tiŋ kara puuni. Di nyɛla di maŋmaŋa electoral area ka mali di maŋmaŋa assembly jintɔra. Yaan Naa n-leeri Kasulilana. Kasuliyili nyɛla pukparigu tiŋa ka lahi mali mɔɣi' kari' shɛli bɛ ni gbahiri zahim di puuni. Lala mɔɣili maa puuni ka tikŋa maa zaa nyura ka lahi mali kuri bɛ bukaata nima. Ko'soya Ko'soya nyɛla so'shɛŋa kom ni zori doli bee so shɛŋa din be kom ni ka ŋarima ni sitima nima doli ŋa. Salima:Yurilim sɔɣu Bihi ayi n-daa be tiŋkpan' shɛli n-yu taba pam. Bɛ daa nyɛla bipuɣimbila mini bidibibila ka bɛ zaa yuma nyɛ yuun' pia ni anunu. Di yi pala a daa pun mila lala bihi ŋɔ, a daa naan yɛli ni niri mini o tuzo m-bala. Bɛ daa yu taba hali ka di ti saɣi ni gom ko n-yɛn woligiri ba, dama bɛ daa yi yi shikuru kuna gba bɛ dolila taba. Bɛ yino laamba daa yi da binshɛli ti o, ŋun maa gba yɛn muɣisila o laamba ka bɛ da lala bini maa ti o gba. Hali di daa yi ti niŋ ka yino laamba bi tooi da binshɛli ti o ŋun maa niriba da n-ti o, bɛ yɛn pirigila lala bini maa. Bihi ŋɔ ni daa ti paai yuun' pia ni ayɔbu, bɛ daa che ka dunia zaa baŋ ni bɛ zɔri maa yɛn lɛbila niri ni o mam dama doo sani ŋɔ daa yihi yɛli paɣa sani ŋɔ ni o che ka bɛ bo taba ka o daa saɣi bɔbu maa yomyom. Lala zuɣu daa che ka bɛ yurilim maa lahi kpaŋsi viɛnyɛla ka di ti pa ŋmanila bɛ pun bola taba gba. Bihi ŋɔ laamba ni daa ti baŋ ni bihi ŋɔ biɛhigu maa pa nyɛla mamli maa, bɛ daa bɔrimi ni bɛ woligi ba, amaa ka daa lee bi nyari nasara dama bɛ jelinsi zaŋ chaŋ bihi ŋɔ sani daa chemi ka bɛ yurilim maa kpaŋsira. Bihi ŋɔ daa ti zomi yi bɛ yinsi n-chaŋ ti be luɣ'shɛli hali ni bakoi diba ayi. Bɛ yurilim maa daa kpalim zom ba mi gba dama bɛ daa bi lahi tɛhiri bɛ ni yɛn niŋ shɛm ka bɛ biɛhigu ti tooni ka naɣi kuli kpalimla bɛ yurilim kpaŋsibu ni. Lala bihi ŋɔ ni daa ti paai yuun' pishi ayi ka, doo sani ŋɔ daa lahi bɔhi bipuɣimbila ŋɔ ni o yi pa bɔri ni o lɛbila o paɣa ka di lahi pa mamli yaha ni o na bɔri o? O daa saɣiya ni o ni lɛbi o paɣa ka gba lɛbi o yidana. O saɣibu ŋɔ nyaaŋa, tɛha daa kana nachimbila maa suhuni ka o bɔhi o maŋa, "Tɔ pumpɔŋɔ n na ka baŋsim shɛli din yɛn tum dihi m maŋa ka paɣa ti lahi yɛn kana ti pahi n zuɣu ka ti nam zuliya. Tɔ, Naawuni yi kuli kabi a gbali, o ni wuhi a kpahibu yaha". Bihi ŋɔ daa yihi yɛli bɛ laamba ni bɛ bɔri ni bɛ gba bo taba n-nam zuliya amaa bɛ niriba ŋɔ daa bi saɣi ni bɛ niŋ lala ka naɣi maani ba mi ansarisi n-lari ba. Bihi ŋɔ daa niŋ nimmɔhi zaŋ chaŋ di polo pam amaa di bahigu daa ti nyɛla vi. Bɛ daa yila bɛ laamba maa yɛla ni ka zali bɛ taba bɔbu dabisili ni bɛ bo taba ka bɛ laamba nuhi ka di puuni. Bɛ daa daa chaŋ ti da cheche palli bɛ daamiliya dazɔhigu dali m-ba lala cheche ŋɔ kunna ka binshɛɣu ti niŋ ba, hali mani gba ŋun yɛri ŋɔ gba ku tooi yɛli di zaa. Bɛ ni daa ba cheche ŋɔ kunna, bɛ daa kuli bela di zuɣu diɛmda ka nyaɣintiri taba bɛ ti yɛn nyala yim ka loori kpe bɛ ni. Nachimbila ŋɔ zuɣu daa ŋmela kuɣili o lubu saha maa ka o liɣi. Bɛ daa niŋ yomyom zaŋ bɛ zaa chaŋ ashibiti ni. Di chira nyaaŋa ka nachimbila ŋɔ daa naan ti nyɛ alaafee ka o nini neei. O nini ni daa neei ka kahigibu kana o ningbuna ni, bɛ daa yihi o ti o laamba amaa o daa lee bi nya suhuni ŋmariga. Bɛ ni daa zaŋ o kuli yiŋa, ma o daa lee paai minti pia, ka o pun yiɣi ti lu o yiri yiŋa. O ni daa paai yili maa ni, bia ŋɔ niriba daa yɛli o ni bɛ bia maa ni kpi di zuŋɔ yuma ata n-chani maa ni bɛ ni daa nya sarati shɛli la n-daa di bɛ bia maa nyɛvuli di zuɣu o lahi ka dunia. Nachimbila ŋɔ daa kuli kuhimi lala hali ni o yiŋa hali n-kɔŋ bindirigu dibu dabisi muna ata. O daa ti chɛla binshɛɣu kam ti Naawuni di goli nyaaŋa. Bɛ daa ti o laamba amiliya guli di chira ayi nyaaŋa ka bɛ yɛn chaŋ ka ʒi o mali lala amiliya maa ni. Amiliya ŋɔ duu yibuna dede ka bɛ daa paana di puuni, ka amiliya zaŋ kom kana ni o ti zaŋ ti ango mini o zonima. Saha shɛli amiliya ŋɔ ni daa yɛn zaŋ kom ŋɔ ti ango, amii bo n-daa lee kpe nachimbila ŋɔ suhuni, ka o chaŋ n-ti paai amiliya maa sariga ka birim. Bɛ ni daa yɛli o ni bi' so kpiya la ka bɛ daa niŋdi amiliya maa. O daa mɔya ni bia ŋɔ baŋ o, amaa o daa bi nyari nasara dama amiliya ŋɔ daa yɛliya ni ŋun na ʒin nya o gba ka zaɣisi o baŋbu. Lala vi karili ka nachimbila ŋɔ daa zaŋ ŋmaligi amiliyayili maa hali ka bi lahi bɔhi o laamba yɛla gba. Dabisi muna anahi ka nachimbila ŋɔ daa zaŋ nyɛhi o ninni nintam ka kuli lahi tɛhiri o ni na min nya ango ŋɔ luɣ' shɛli amaa o daa bi lahi tooi teei o ni na min nya o luɣ' shɛli maa pɔi ka bɛ ti naan yi wuhi ango maa ni nyɛ so. O daa baŋya ni ango ŋɔ n-daa zaŋ loori na n-ti ŋme ba yuma ata din garila o ni daa baŋ ni o ko m-bi zaŋ binshɛli pɔbi o zuɣu bɛ cheche maa babu shee maa. Ni ka nachimbila ŋɔ daa baŋ ni pa yurilim maŋli ka bipuɣimbila maa daa mali tiri o maa, amaa ka ŋun kuli zaŋ o gala zaa niŋ bipuɣimbila ŋɔ piɛɣu ni. Shiri Shiri nyɛla bindiri malisili shɛli shihi ni maana. Shiri maa nyɛla shihi maa bina, ka bɛ nyɛrili niŋdi tini boli bɛnshɛli "shigbana" puuni. Ani yɛn niŋ shɛm ka shiri ŋɔ ti yina gbana maa ni n lɛbgi shiri ŋɔ ti boondili ni "tabbu". Shiri tabbu balibu zooya, silimiinsi mali bɛni tabri shiri shɛm, ka gbansabla gba mali bɛ ni tabri shiri shɛm. Ti tudu polo ŋɔna shaba zaŋdi buɣim n tabri shiri. 1. Di yoori bihi fahim 2. Di paɣiri ti ʒim. 3. Di nyɛla tilaa n titi 4. Di nyɛla bindirigu n titi. 5. Di tiri ti ariziki. 6. Shiri tabbu nyɛla tuma n ti'shɛba. Salima:Bia mini o ma Zuŋɔ salinli, bia mini o ma n-daa diri alizama ka n zani wum bɛ alizama maa ka di niŋ ma yoli pam. Bɛ alizama maa ni, bia maa ma daa bɔhi o Ma: M bia n ni daa kpuɣi a puli hali ni n ti yɛn dɔɣi a, m mini kum (kpibu) daa kuli vami hali ka a ti yina. A daa yi ti ka alaafee ka kuhiri yuŋ, n kɔŋdila gom. N daa na ʒin yɛn di ka di pala a tiɣimi poi ka n gba naan yi di. N tuhi a zuɣu pam ka a ʒi ʒi' shɛli a ni ʒia zuŋɔ ŋɔ. Bɔ ka a lee ni tooi niŋ n-yo ma samli m bia? Bia: M ma n yi yiɣisina, n yɛn bola tuma n-nyɛ laɣiri yuli a ka a di dunia nyaɣisim hali ti yi. Ma: A ba pun niŋdila lala binyɛra maa tiri ma di zuɣu n di bi lahi bɔri ni nyin niŋ lala binyɛra maa ti ma. Saha shɛli a ni yɛri maa ti yɛn paai, n yɛn lɛbila ninkurugu ka lala dunia naɣ'chintɛri shɛŋa a ni yɛri maa n ku lahi bɔri li. Bia: N ni bɔ paɣ' so ŋun ka ŋmali ka o kuna ti duɣiri tiri a ka lahi lihiri a daalaafee zuɣu. Ma: Mira ka a pa ti bɔ paɣa lala bini maa zuɣu, dama di pa o tuma. Pa talahi n-nyɛ li ni n tuuni kam ʒi o zuɣu balantee a ti bɔ paɣa lala bini zuɣu. A paɣa bɔbu tu ni di nyɛla a zuɣu dama a mini o n-yɛn beni hali ni yi nyɛvuli tariga ti bi yɛn ʒia guli ya. Bia: M ma tɔ pa yɛlimi ma wula ka n yɛn niŋ tooi yo a samli? Ma: (Nintam yirina o ninni) a puhigu ni mali m bia, puhimi ma saha kam. Manima ni na be bɛ nyɛvuli ni ka bɔri binshɛli m-bala bɛ bihi sani. N yi ti kpi, zaŋmi ma pa a bɔɣusapiŋ zuɣu n-zaŋ ma niŋ kabiri ni. N kalinsi nyaaŋa, puhimi jiŋli ka suhimi Naawuni tim' ma. Yihimi zaka a nyamma puuni tim' ma. Be viɛnyɛla ka tim jilima, dama a tuunviɛla ko n-yɛn ti che ka n nyɛ gaafara n kalinsi nyaaŋa. Tummi Naawuni ni wuhi ni a niŋ shɛli ka yum niriba a ni bɔri ni bɛ yuri a shɛm. Go'gal' shɛli ni daa gali hali ka a ti yina maa zaa taɣibu daa bi yi so sani pahila Naawuni. O daa zaŋ a mi ti ma ka a nyɛla pin'titali. Di zuɣu a tuunviɛlli kam nyɛla n yɔri ka a yɛn mali yɔri ma. Bia: (O kɔŋ yɛltɔɣa yɛlibu ka nintam kuli zɔri o ninni). Naawuni che ka ti zaa nyɛhi ti laamba nintam ka bɛ naan yi ŋmaligi ka che ti🙏 Ban mi laamba daŋ tooni la mi, Naawuni che ka bɛ be alizanda shɛli din gari alizandanima (Al-Jannatul Firdaus) zaa la puu. 🙏 ban mi kpalim ka bi yɛn kpalim ŋɔ mi, O yi ti yɛn ku ti ŋun che ka ti niŋ tuuba poi ka o naan yi ku ti Salima:Doo mini o paɣa Do' so n-daa be biɛhigu puuni ka Naawuni dahama be o zuɣu pam. Dama o daa mali hali ti paai yuun' pisopoin ayika ka o mini o paɣa na ka bia. Ban daa doli o nyaaŋa nyɛ o tuzɔbibi zaa daa ti malila bihi amaa ka Naawuni dahama maa na kuli be ŋun zuɣu. O ni daa ti paai yuun' pihiyɔbu ni awoi, Naawuni daa che ka o paɣa maa zali puli n-ti lee dɔɣi bia ka bia maa labi yaha. Lala bihi ata ka Naawuni daa ti doo ŋɔ mini o paɣa amaa ka bɛ zaa daa bi zani. Dahinshɛli ka doo ŋɔ daa ti ʒi o yiŋ sambanni ŋmɛri pɔhim, ka saan' so ti niŋ o gaafara. Doo ŋɔ daa bi garigi o ka o lahi niŋ lala hali ni buta o bi garigi o. San' ŋɔ daa ti chaŋ mi hali ni o sani n-ti puhi o ka bɔhi o, "N yaba ka wula ka a ʒiya ka n niŋ a gaafara hali ni buta ka a bi garigi ma? Bee a bi wummi?" Doo ŋɔ daa yɛli san' ŋɔ ni o bɔri ni o wuhi Naawuni ka O baŋ ni ŋun gba suhu pa yiɣisiya, dama o mi ka Naawuni yuri ŋun bɔri saamba pam. Di zuɣu o gba yi niŋ lala Naawuni ni yuli o gba ninni lala. San' ŋɔ daa bɔhi doo ŋɔ din che ka o ti yɛli lala yɛltɔɣili maa. Doo ŋɔ gba daa bi sɔɣi o ka yɛli o ni o zuŋɔ yuun' pihinii n-kuli bala ka Naawuni jɛlinsi be o zuɣu dama o na ka bia, hali o ni daa ti nyari dɔɣim maa gba bɛ zaa daa lahi labi bɛ ni daa yi shɛli na. San' ŋɔ daa che ka doo ŋɔ zaŋ o chaŋ o bi' shɛba ban daa labi maa zaa gbala gbuni ka o ti nya ŋa. O daa che ka o wuhi o bi' so bɛ ni daa dɔɣi tuuli maa gballi ka o suhi Naawuni hali ka gballi maa ti tahi. Di tahibu nyaaŋa, ninsala daa yina gballi maa ni n-nyɛ kɔŋa. San' ŋɔ daa bɔhi doo maa ni bia maa yi di be o nyɛvuli ni n-nyɛ kɔŋa o di bɔri lala bee o kpibu maa so? Doo ŋɔ daa labisi o yɛli o ni o kpibu maa so. O daa lahi che ka o wuhi o bi' so ŋun daa pahi buyi labi maa gba gballi ka o lahi suhi Naawuni ka o gba gballi maa tahi n-yihi o na. Lala bia ŋɔ gba ni daa yina o kabiri ŋɔ ni, o daa nyɛla zom. San' ŋɔ daa lahi bɔhi doo ŋɔ ni lala bia maa kalinsi ŋɔ mini o yi di beni dini ka o di bɔra? Doo ŋɔ daa lahi yɛli ni o gba labbu maa daa so. Maane Maane nyɛla tiŋ'shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Kpunduli Kpunduli nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District , Northern Region, Ghana tingbani puuni. Goluri Goluri nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District,Northern Region, Ghana tingbani puuni. Nyoligu Nyoligu nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Salima:Yolitɛm Do' so n-daa da loori palli n-kuna ti zaŋ zali o yiŋ sambanni. O bia ŋun yuma daa nyɛ yuma anu ni daa yina ti nya o ba loori maa, o daa bola kurugu kɔrisiri lala loori palli ŋɔ. O ba daa yuli takoro ni na n-nya bia ŋɔ ni tumdi o pɔhim shɛli maa ka o suhu yiɣisi pam. O ni daa guui yina, o zanibu n-to ka o ŋme bia ŋɔ ti luhi tiŋa ka o liɣi. Doo ŋɔ daa niŋ yomyom zaŋ bia ŋɔ chaŋ ashibiti ni ni bɛ ti yuli o daalaafee zuɣu ashee yala nyaaŋa m-bala dama o daa ti yɛn paai ashibiti maa ni bia maa daa kpimi. Kuhigu n-kani ka doo ŋɔ daa bi kuhi, ka bɛ daa yihi kum ŋɔ ti o ni o zaŋ kuli. O ni daa paai yiŋa,o daa gili bola timanima na ni bɛ ti faai o bia ŋɔ nyɛvuli ti o, amaa bɛ gba daa wolim je. Bia ŋɔ sɔɣibu nyaaŋa, doo ŋɔ daa yi o loori maa gbuni n-ti nya ka bia maa ni kɔrisi binshɛli pa o loori maa zuɣu nyɛla sabbu. Doo ŋɔ daa kurimya lihi lala sabbu maa ka di sabila n-ŋɔ, "M ba n yuri a pam, Naawuni che ka n yiɣisina n-ti da loori shɛli din gari ŋɔ n-ti a mini m ma". Doo ŋɔ daa gbanimi kuhi hali ka o nintam ti naai. Euphemism Di ni tooi lahi yɛli ni euphemism nyɛla mahi yɛli. Di tumdila tuma yɛltɔɣa bee yɛltɔɣili yi ti tula ka di simdi ni a mahi li ka di tulim maa baligi zaŋ ti ban yɛn wum li maa bee ŋun yɛn wum li maa. Shɛhira ; O kpiya - O kani bee o paɣ' Naawuni. Pubu:Tamale tinsi Tamale tinsi Pubu:Sagnarigu tinsi Sagnarigu tinsi Pubu:Miɛŋ tinsi Miɛŋ tinsi Yɛlitɔɣitaɣimalisi: Mali Tahama Daŋ yibu pa la daŋ kundi, Daŋ chɛndi pa la daŋ lab'bu, Daŋ piligu pa la daŋ naabu, Daŋ tooni pa la daŋ paabu. Pa ŋun daŋ daani daguli N-daŋdi naabu; Pa ŋun daŋ ʒibu N-daŋdi suubu; Pa ŋun daŋ labu N-bahindi ni lari; Pa ŋun daŋ nintam pahibu N-daŋdi puzuri kpuɣibu. So'waɣinli lan min Daŋ so'jii lan naabu; Ban be nyaaŋi min Daŋ ban be tooni paabu; Ban yɔli ʒibu min Daŋ ban daŋ ʒibu suubu. Daliri pala daŋ tooni, Daliri pala daŋ yibu, Daliri nyɛla Wun ni bɔri shɛli, Daliri nyɛla Wun zaligu, Dailiri du mi ba Wun saha, Sal' daliri biɛɣu ʒin neei Ka o bin pam lahi bɔrigi mɔɣuni; Dama daliri biɛɣu yi neei di neei ya. Daliri ni be shɛli, Gbamdi ni paai o paabu shee; Suɣlo mi n-daa dɔɣi kpɛm daliri, Suɣlo mi ʒin be shɛli Ka sal' daliri zani sɔli. Naa Zilandi daa pun nyɛ ka yɛli - Ni so min chɛn ka kumda N-ti kun ka lari nyɛ yaɣi yaɣi; Din zuɣu di che ka a zuŋɔ zaa shee Che ka a yihi tahima; Zaŋmi yɛlli kam jɛli Kpɛŋ'lana Ka gbibi suɣlo ka suhiri daliri; Dabsili kan na ka yɛlli kam Ti ni ti tam kalli zuɣu. © Alhassan Rabiu Nyini( nyina) Nyini(nyina) nyela zaɣ'kpema kpema m bɛ noli n ti bin namda ban mali yaan nyina. Pubu:Northern Region tinsi Pubu:Kumbuŋ District tinsi Manguli Manguli nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Salima:Sɔtali nyɔri Sɔtali Nyɔri Do' so mini o paɣa n-daa beni, Naawuni daa larigi ba la bi' yino bɛ biɛhigu puuni. Fara mini o daŋ zaa daa kahila bɛ ŋmana n-kuna doo ŋɔ mini o paɣa maa sani ka bɛ ti beni. Bɛ bia ŋɔ ni daa ti paai yuun' pia ni anu, o daa suhu o laamba ŋɔ ni bɛ niŋmi o yɛda ka o yi sambanni ti bona ka bɛ gba ti yihi dunia takahi shɛli din ʒi bɛ zuɣu maa. Bɛ daa ti bia ŋɔ soli ni o yi n-ti nya Naawuni ni yɛn tum o nam tuma shɛm. Doo ŋɔ mini o paɣa daa kɔhila bɛ binshɛɣu kam n-zaŋ di liɣiri maa ti bia maa ka o niŋ chaagi go lala gɔrim maa. Bia ŋɔ ni daa paai o bɔmma ŋɔ shee, o daa niŋ yomyom m-bɔ tuma ka che ka o mini ban tumdi maa baŋ ni takahi yihibu zuɣu ka o kana maa. O daa nyɛla ŋun tiri jilima pam bɛ tuma maa shee ka lahi ka ninchini. Di yuun' pishi nyaaŋa, bia ŋɔ daa nyɛla arizichi ni kpe so pam ka o maŋmaŋ ti baŋ ni pumpɔŋɔ o yi pa labi yiŋa o ni tooi yihi takahi ti o laamba maa. O daa chɛbisi o mini ban daa tumdi maa mini bɛ kpamba zaa ni o yi pa ni kuli yihi dunia takahi ti o laamba dama o yi pa nya liɣiri viɛnyɛla. Bia ŋɔ daa niŋla nachimbila kurili zaa ka o laamba ŋɔ gba niŋ ninkura. Bia ŋɔ ni daa paai o ya maa ni na, di daa niŋla yuŋ saha shɛla ka di che ka o bi tooi lahi baŋ o yiŋ' soli. O ma yilikpɛrilana ka o daa baŋ o yiŋa n-daa chaŋ ti neegi o ka o zaŋ o chaŋ bɛ yiŋa nti kpahi o ma dunoli ni o yiɣisi deei san' ŋɔ. Bia ŋɔ ma daa deei o nɛma zaŋ kpɛhila saamba duu ka o yilikpɛrilana ŋun ŋmaligi kuli dama di daa nyɛla yuŋ saha shɛli. O ni daa zaŋ o bia ŋɔ baaji ŋɔ kpɛhi ni o ti zaŋ zali, o daa yooi lala baaji maa yuli di puuni ka liɣiri n-kuli pali lala baaji maa. Paɣa ŋɔ mi daa bi baŋ ni o bidɔɣiro la mi m-bala, o yilikpɛrilana mi gba daa bi yɛli o ni o bia la m-bala. O daa bi yɛli shɛli ka chaŋ o yidana sani nti yɛli o, "Oooo! Nyama ti nyala sana, saan'so ti mi ni nya maa, o liɣiri ŋmanila kom di zuɣu a yi di saɣi ka ti ku o ti gba naan ku di dunia nyaɣisim ŋɔ? O liɣiri maa ka naabu dali di zuɣu ti kumi o ka di li". Doo ŋɔ daa bi saɣi ti o paɣa ŋɔ yɛltɔɣa ŋɔ ka yɛli o ni, " A ka alaafee yɔɣɔ? Baŋmi ni sana m-bala, a bi mi o ni nyɛ saan' so ka lahi mi ni a gba bia be shɛli polo n-gba be shɛba nuuni. Baŋmi ni lala san' ŋɔ maa yi kpi, bɛ ni zilisi ti yaŋɔ bee o yi sa nyɛ a maŋmaŋ dini wula ka a yɛn niŋ?". Doo ŋɔ ni daa yɛli o paɣa ŋɔ lala, o daa jela suli ŋmaligi kpe o duu n-ti kahiri o nɛma ni o zo. Doo ŋɔ daa nya o ni kahiri o nɛma ka ŋumdi yɛri o kparima ni, ka o daa yɛli o ni o kpemi ti tum o tuma. Paɣa ŋɔ daa shiri ŋmaligi kpe sana maa sani n-ti ŋmahim ku o ka kpuɣi o liɣiri maa yina Biɛɣu ni daa neei, paɣa ŋɔ yilikpɛrilana daa kuli yila o yiŋ' zɔrina ka maani o chinchina sɔra. O daa paai yili maa ni ka o zo ti koonila o dundɔŋ ka o puhi o ni, "Ooi n zo ni ti zuɣusuŋ, ni ti zuɣusuŋ". Di daa garila o zo dama o bi mi zuɣusuŋ shɛli yɛla ka o zo ti puhiri o lala ka o bɔhi o, "Wula bo zuɣusuŋ ka a ti puhiri ma lala, a yidana m-bo paɣa pahi a zuɣu yɔɣɔ?". Di daa garila paɣa ŋɔ gba o yilikpɛrilana ni labisi o shɛm maa ka o yɛli o, "Ooi a bia yi shiri kuli chaŋ bɔmma kuna zuɣusuŋ bɔ n-lahi paai li?". Paɣa ŋɔ ni daa baŋ ni o bia maa ka o sa ŋmahim ku maa, o daa kuhimi hali ka o nintam zaɣisi ŋmaabu. Ka o daa lee zaŋ saɣisigu ti o paɣ' taba ni bɛ miri ka bɛ ti nya sana, ka tɛhi o zaɣ' biɛɣu dama o yi sa pa a dini, o lee ni nyɛ a zo dini. Gunayili Gunayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Niebilgbini Niebilgbini nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Vogu Vogu nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni Pwalugu Tomato Factory Pwalugu Tomato Factory, so' kam ni mi shɛliNorthern Star Tomato Company la, nyɛla kamantoonsi faktiri shɛli din be Ghana Pwalugu, Upper East Region. Di niɛmdi la kamantoonsi. Yɛltɔɣataɣamalisi:Da'nyuri gonaate Che soli ka dari mɔɣu Bi ʒi kom ka laana Ʒɛhiri ka ku lu Chɛbisi yiŋ' nyamm Ka ku kuli nyamm Ba n-chani ni naɣ'chiinsi N-ti bilindi kuni ni ansarisi Bihi ayaayaasinkeeke Paɣaba salankpaŋ dibiga Doobia Gumachuɣu blaa A dimaŋ' biɛɣu neeya Nom' balim ka tiŋ' maai Yɛlimaŋli zaniya kɔŋ ŋun yɛri li Nyini n na bi lu koliba ni Dundɔŋ mahi kpi-kpi Nyini n na kpari tabili Tiŋ' mahi bomm Nyini n na ʒee gom Nyini n nya yɛltɔɣa n-bɔritili ka kom Saɣingu shee ka a yuli bi boli A yaannim' ni kpahi a gom ni A yi ʒili daadam ʒili ŋun suuri o kani Di yi pa Naawuni Daŋ ninchɔɣingu Mani n kpa n turi ni filiŋ Doobia Binchɛra mali dali A dimaŋ' biɛɣu neeiya Nɔm' balim ka tiŋ' maai Haʒi chandi zaniya ka di puli Dama nimaani a kutooi kuli Sampoa kpe a surigu ni Nyini m-bala Dagapaɣa suɣuli ni Ŋun kpe a gaɣili ni O kpaai kpam n-niŋ buɣum ni Bɛ luhiri a kura tib-tib Ka a pilindi ba zilima bib-bib Sabaayili doo taachi ŋun luhi ma bi yi Ni luhi so ŋuna, a yo karo Kpukpariga chinchini Kutooi mili kutooi gɔbi Doobia Daabiliya A dimaŋ' biɛɣu neeiya Nɔm' balim ka tiŋ maai Salima:Kunduŋ mini Bulabila Dahinshɛli ka bulabil' daa go o gɔr'binbiɛm n-ti yi kunduŋ zuɣu. O ninbihi ayi ni daa pali kunduŋ, o daa pirigila o namda n-tu o nuhi ni, ni o kurigi tam maha m-pa tam kuma zuɣu. Dini n-daa nyɛ kunduŋ yɛli o ni o zanima, ka bulabil' zani. Kunduŋ ni daa paaigi o ka alizama shɛli ti lu bɛ sunsuuni m-bɔŋɔ. KP[[Ninsala]]AMLI FASARA Ti zaŋ mi bulabil' yɛlmaŋli dibaata maa kana n-ti ŋmahindi biɛhigu. Tuuli! Daadam n-na ʒin kali laɣ'piɛliga n-chaŋ da miisim, fara bee yɛlmuɣirili. Lala yɛla ŋɔ ni tooi chirigi daadam kam. A baŋsim bee a ninneesim ku tooi yihi a. Daadam kam yi di mi so'ŋmaɣirili din yɛn tiligi o maŋa ka che miisim bee fara, o naan doli. Dinzuɣu, a kpee yi kumdi ka a lara, a dini guli a biɛɣu dali. Bulabil' daa mi kunduŋ putɔɣu ka zɔri o maa zaa yoli, o daa bi tooi gu o maŋ' ni kunduŋ chirigibu. Din pahiri ayi. Daadam kam suhimi Naawuni ka a daliri ti yi polo, ka a dindan' be yɔɣu. A yubu yi ti niŋ, a chɔmda n ka yɔma. Bulabil' suhigu n-daa pali, ka kunduŋ pulaa lo. Din pahiri ata. Ka bindirigu ko zuɣu ka Naawuni nam puli. Yɛltɔɣa shɛŋa biɛni, 'MI KA SHINI'. Bulabil' daalaafee zaa, ka o kuli n-ti fa o noli kpub. Guntingli Guntingli nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Morocco Morocco nyɛla maŋ'sulinsi tiŋgbani din be Africa. Ivory Coast Ivory Coast nyɛla maŋ'sulinsi tiŋgbani din be Africa. Guinea-Bissau Guinea-Bissau nyɛla maŋ'sulinsi tiŋgbani din be Africa. Kpiɛrigu:Sam'diri nya yɛla Tooka yiŋa. Biɛ'kaali. Tooka paɣa (Zara) paɣirila ŋman'daɣiri dundɔŋ ni. GADABSI: Yili ŋɔ nim' gaafara. Nyama Zara! Yiɣisi kpe n-ti zaŋ n liɣiri ti ma na. ZARA: Abba nzo! Hali puhigu lahi kani gba? GADABSI: Din tahima na yɛla ka n bɔhi a maa. Di yi di nyɛla puhigu n tahima na, a naan nya ni dabi tiŋa. A puhigu samli mi bi dolima. Niŋ mi yɔma. Man naba ʒila zuɣusaa. ZARA: Pahimi suɣulo. Di yi tooi biɛla, n ni kana yiŋa. GADABSI: Mali a yɛla! A nyɛ man' ni daŋ yibu n-kpe a na kpiɛri shɛli ŋɔ maa, m bi yiri dundɔŋ ŋɔ ni, naɣila n kpɛhila n liɣiri nuuni. ZARA: N ni yɛli a maa, hankali yɛltɔɣa ka n tɔɣisi a maa. Asibaasi mahili ŋɔ, m bi gbubi li ʒiya. Faashee di kahigimi na ka n yina bɔbili gili n-nya Naawuni ni yɛn labi shɛli n-luhi na. Dinzuɣu a pahirila suɣulo. GADABSI: Yɛltɔɣa yoli ka a yɛri ma maa. A daa bi yɛli ma lala ka piigi chinchini maa. Ti daa gbaaila dakulo anahi. Di zuŋɔ dakulo ayɔbu n-chani maa. N yi kuli kana, "m-mini a ni nya taba". A tiɛhi ni 'vo n-ti lo' n-nyɛ ma? ZARA: Sɔŋ mi a kukoli tiŋa. N duulan' na bi yiɣisi. N je ni o baŋ din biɛni. GADABSI: (O duhi o yee) M baɣa bo m biɛni? A duulan' baŋ ya ni o bi baŋ yaa, di nya m-mi ya? N liɣiri ka m bɔra. ZARA: A bini maa nyaŋya. M bi gbubili ʒiya asiba ŋɔ, ka a po ni faashee ka n yihili na. N yɛn gbuɣi li mi? To a yi bɔra nyin che ka n kpe n kpuɣi a chinchini n ti a na. GADABSI: Chinchini dini? Amaa pa a ni daa kuli so shɛli n yɛbsiri a gbuna chani daa ŋɔ? Mali a yɛla. Hali n zuɣu yi kuli kpi gba. Mba Tooka viigi o dunoli kpahiga ka yina. TOOKA: Zaratu! Bo asiba yɛlkpeeni m-bala dundɔŋ ŋɔ ni. ZARA: N yilikpiɛrilan' m-bala ka o kana ka. GADABSI: (O wooi Zara noli) O dila n samili, ka n kari n liɣiri naba na. TOOKA: Abba m-piriba! Ka a bi guhi ka di kahigina gba. Ma di na maha. GADABSI: Ooi! Di mahila yinim' ka yi bɔri ni yi gbihi m-pali yi nina. Di bi mahi mani. Dinzuɣu yɛlimi a paɣa ka o kpe n-kpuɣi n liɣiri ti ma. TOOKA: (O bɔhiri Zara) Nyini! Bo ka a da o sani? GADABSI: (O gɔhi Tooka noli) O daa piila n chinchini, di dakulo ayɔbu n chani maa. TOOKA: Ka di nyɛ ala? GADABSI: Kpalan'tusaata ni kɔbisinu. ZARA: Di bi lahi paai. Teeima! N daa ti a tuhili ni kɔbshii ni pihinu. Dinzuɣu, di kpalim la tusaayi ni kɔbshii ni pihinu. GADABSI: Eeii! To zaŋmiya m bini tima ka n yi. Tooka vuhiya fuu ka ŋmaligi kpe duu. ZARA: Nzo! Ma ni di yɛri a shɛli maa m-bala. ŋ-ŋɔ a ni niŋ hali ka o ti baŋ ŋo, di niŋ ya? GADABSI: Di bi shihi mani. Tooka yina n-ti zaŋ liɣiri gbubili Gadabsi. TOOKA: Kali ma! GADABSI: (O kaliya naai) Di paaiya! TOOKA: To niŋ mi ti larigim ka ti nya tiba n-kpa tibikpara. GADABSI: Aai! Ka bo ka n lahi yɛn biɛni n niŋda. N ni kana shɛli zuɣu m-bɔŋɔ, m mi kpiɛhili nuuni. Yili ŋɔ di pun mali ma la saɣi-saɣi. ZARA: Gadabsi! Baŋ mi ti yɛlibu yaa. A yi yɛli ti yɛltɔɣa yɔli, bɛ ni she suhi wɔligi ti. GADABSI: (O yiri ka yɛra) Man' ka yaa. A takahi nyɛla a che sama dibu. ZARA: Huwwa! A yi baŋ ni paɣa n daa dɔɣi a, nyin zanima. N diri sama, bee n ŋmani bala a yiŋa. Bin duhinli ŋɔ. TOOKA: Chɛli ka kana n tum a tuma. Nyin' gba di kuli nyaŋ mi pam. Bula ka n yɛli ni n je a ni lala? O ni kana n-ti bi zo m maŋ-maŋ suhi, ka yɛli shɛm ŋɔ zaa nyini m boli n-tima. ZARA: Naawuni deeimi suhigu. TOOKA: ŋɔ maa mi zaa, fara n-pii ti zuɣuliɛm. Ka che di yi biɛni, a diri samili wula? ZARA: (O nyahiri o ninni) Hmmm! TOOKA: Nyama! Chɛli kumsi ka tum a tuma. Naɣ' so ŋun ka zuli, Naawuni n kariti o zɔhi. A zo maa nyɛla ninsal'sɔɣu, ka Naawuni mi bi dihiri o dabili vi. Laɣ'shɛli ni kpuɣi maa na, Tusaayi ni kɔbsinu n sa kuli nyɛli ka nzo Baako zaŋli na n-ti tima ni n wuɣi gbala n-ti o. Man' sa mali li mi n-sɔŋ gba ye Naawuni yi labi shɛli n-luhi na pahi, ka n zaŋ chaŋ n-ti piigi 'patereeza' na ka ti bahi shinkaafa maa, dama kariwana maa din di kom. Ti mi kutooi kɔŋ gbati ka lahi yɛn kɔŋ yilo. ZARA: (O siɣisira) Hmmm! TOOKA: Nyama Zaratu, di che ka di paai n gba mini a dundɔŋ ŋɔ ni. Chɛli vuri ka a zaɣisi. Sam'diri pala ninvuɣu chɔɣifu. Naɣila ŋun mali ka zaɣisi yɔbu. Ya polo ka a be ka bɛ yɛri ni SAM'DIRI NYA YƐLA maa. Sampayili Sampayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Tindang Tindang nyɛla tiŋ' shɛli din be Karaga District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kasiele ==Kundivihira Kpaŋ Kpaŋ nyɛla binkɔbiga ŋun nyɛ yiŋ bingula la puuni yino. Mɔɣini gba mali kpaŋ amaa ti booni la ŋuni yɔkpaŋ. Kpaŋ mini noo biɛhigu ŋmani la taba amaa ka wɔliginsim lee bahi be bɛ sunsuni. Kpaŋ mali la behi ayi,kpunkpama ayi,ka lan mali kobiri. Kpaŋ zuɣu tɔ la bingoo ka Dagbamba booni li gaa. Kpaŋ kobiri lan nyɛla din tɔ zaɣi chichara. O lan nyɛla binniɛŋ ŋun yiɣira ka lan gori fini. Daadama tooi wumsiri la kpaŋ nimdi zuɣu. Dagbaŋ kpina nyɛrila gala ka nir'ba mali li suri nohi ka bɛ wɔɣira. Ka di daliri nyɛla Kpaŋ ni yiɣiri ka gori yiriŋ la zuɣu o yi wɔɣi o gala talahi n nyɛli ni o labi bihi ŋɔ,bee ka bɛ chwba ka bin gbahira kamani nantarisi ni waɣiri gbahiba. Kpaŋ tooi nyɛrila o gala la tuturi ni bee zimsim shee. Bɛ mi yi zaŋ kpaŋ gala su noo chirili ka o yɛn ŋuni di zuɣu ka di wɔɣi. Noo ŋun wɔɣi bihi ŋɔ n yɛn gbubi kpaan bihi ka bɛ ti niŋ zaɣi kura ka o naan yi bahiba. Buli Buli nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Salima:Dinsɔɣi Dinsɔɣi; Kumbuŋ do' so n-daa chaŋ Savelugu n-ti yɛn kuna ka bi nya o ni yɛn doli binshɛli kuli o ya maa. Di saha Savelugu do' so gba daa yi Savelugu ni o chaŋ Kumbuŋ o deenyili ka chirigi Kumbuŋ doo ŋɔ soli ni. Bɛ daa tɔɣisiya ni bɛ ni doli taba hali ni Kumbuŋ dama bɛ daa bi nya binshɛli din yɛn ʒi ba chaŋ. Bɛ ni daa yɛn chaŋ saha shɛli maa, Savelugu doo ŋɔ daa bɔhila Kumbuŋ doo ŋɔ ni bɛ ni yɛn chaŋ ŋɔ bɛ ni ŋuni n-yɛn ʒiri o kpee ka bɛ chana? Kumbuŋ doo ŋɔ daa yɛli o ni o mi ni bɛ so ka binbarigu din wuhiri ni ŋun bari maa n-yɛn ʒiri ŋun bi bari maa ka bɛ chana, ni di zuɣu o bɔhigu maa ka labisibu. Savelugu doo ŋɔ daa bi yɛli o shɛli ka bɛ gbaai chandi, bɛ chaŋmi hali n-ti saɣi Kumbuŋ kpɛbu ka Savelugu doo ŋɔ nya so puzuri ni zaya, ka o bɔhi Kumbuŋ doo ŋɔ yaha ni puzuri maa lana lee pun kpuɣi li mi ka di zaya maa bee o na bi kpuɣi li? Din n-nyɛ Kumbuŋ doo ŋɔ gba bɔhi o ni o ni yuli puu maa binshɛɣu na yihi dini ka o bɔhiri o lala maa, ni bee o nyala ka kawaani ni yihi puu maa ni. Savelugu doo ŋɔ daa bi yɛli shɛli ka bɛ lahi gbaai soli, bɛ kpɛrila Kumbuŋ tiŋpuuni ka Savelugu doo ŋɔ lahi nya bɛ ni ʒiri kum chani gbalani. O daa lahi bɔhi Kumbuŋ doo ŋɔ ni bɛ ni ʒi so chani gbala maa ni maa kpimi ka bɛ ʒi o chani maa bee o na bi kpi? Kumbuŋ doo ŋɔ daa lahi bɔhi o ni o ya o na ʒin nya so ni kpi bebo? Bee o bi nya bɛ ni pɔbi o kahinga maa. Savelugu doo ŋɔ daa bi yɛli shɛli ka lahi che ka bɛ ŋmaligi. Bɛ daa bi chaŋ shɛli ka Kumbuŋ doo ŋɔ yɛli ni o yi pa paai o yiŋa ka daa lee bɔhi Savelugu doo ŋɔ mi ni ya ka o mi yɛn kpe? O daa labisi Kumbuŋ doo ŋɔ ni o yɛn kpela yili shɛli din gari bɛ ya maa zaa ka bɛ daa chɛbisi taba ka ŋmaligi. Kumbuŋ doo ŋɔ daa chaŋmi hali n-ti yɛn kpe o yiŋa ka siɣa kpe pam. O daa lihila doo maa ni bɔhi o bɔhi shɛŋa zaa ha ka bɛ ti paana maa ka zaa nyɛla doo maa ni mi shɛli ka bɔ n-tahi li ka o ti bɔhiri o lala bɔhisi maa. O daa kuli kpela o yiŋ' dundɔŋ ni n-ti maai o maŋ ʒini n-tabili o dukpuni. O bipuɣimbila daa yi kuliga kuna n-ti nya o ba ni ʒiya shɛm maa ka o baŋ ni pa alaafee ʒiya m-bala. O daa kpaai kom maa ka chaŋ ti bɔhi o ba din che ka o yi gɔrim kuna n-ti ʒiya lala. O ba daa yɛli o ni chirigila saan' so soli ni ka o bɔhi o bɔhisi hali ka bɛ ti paana ka o bi tooi baŋ lala bɔhisi maa zaa shɛli, dina n-tahi li ka o maai o maŋ ʒiya maa. Bia ŋɔ daa bɔhi o ba ni wula bɔhisi n-dii lee nyɛ li ka di ti saɣi ni o kɔŋ li labisibu. Doo ŋɔ daa yɛli o bia maa ni o chirigi o ka o bɔhi o ni bɛ niriba ayi maa ni yɛn chaŋ maa ŋuni n-yɛn ʒiri o kpee ka bɛ chana ka o bi tooi nya labisibu ti lala bɔhigu maa. Bipuɣimbila ŋɔ daa yɛli o ba ni o ni di bɔhi o ni o mini o ŋuni n-yɛn ʒiri o kpee ka bɛ chani maa, o di bɔri ni o baŋ o mini ni yɛn chaŋ maa ŋuni n-yɛn diri o kpee alizama ka bɛ chana. Di yi nyɛla nyini m ba n-di yɛn diri o alizama ka yi chana, din ŋuna nyini n-di ʒiri o ka yi chani maa di mi yi nyɛla ŋuna n-yɛn diri a alizama ka yi chana ŋuna n-ʒiri a maa lala ka o di bɔri maa. Doo ŋɔ daa guhim o zuɣu ka bia maa lahi bɔhi o ni bɔhi din n-di lee lahi pahi. O daa lahi yɛli bia maa ni bɛ di kanna ka so ko kawana lala kawana maa mi di na bi ŋahi ka o bɔhi ni kawana maa lana lee pun ŋahi li mi ka di zaya maa bee o na bi ŋahi li. Ni di gba o di bi tooi nya labisibu ti li. Bia maa daa lahi yɛli o ba ni o ni di bɔhi o shɛm maa nyɛla o di bɔri ni o baŋ kadama puzuri maa lana so arizichi ka o zaŋ ko lala koli maa bee o maŋmaŋ arizichi, di yi nyɛla so arizichi ka dilana maa zaŋ ko lala koli maa, di saha o pun kpuɣila lala puzuri maa, di mi yi nyɛla o maŋmaŋ arizichi ka o zaŋ ko li maa di ŋuna o na bi kpuɣi li. Doo ŋɔ daa lahi guhim o zuɣu ka o bia maa lahi bɔhi o ni o bɔhisi maa zaa m-bala ka o yɛli ni pa di zaa m-bala. O daa lahi yɛli bia maa ni bɛ di kanna ti yɛn gari bɛ ya maa gbala la gbuni ka bɛ ʒi so chani sɔɣibu ka o bɔhi o ni bɛ ni ʒi so chani maa kpimi ka bɛ ʒi o chani maa bee o na bi kpi, ni o di bi tooi nya labisibu ti lala bɔhigu maa gba. Bia maa daa lahi yɛli o ba maa ni o ni di bɔhi o ni bɛ ni ʒi so chani maa kpimi ka bɛ ʒi o chani maa bee o bi kpi maa, o di bɔhiri o mi bɛ ni ʒi so chani maa o zali zuliya (dɔɣiya) ka kpi maa bee o bi zali. Ni di yi nyɛla lala niri maa zalila zuliya ka kpi maa di ŋuna o na bi kpi, o mi yi bi zali zuliya ka kpi maa di ŋuna o kpimi maa. Ti zaa mi ni niri yi kuli be biɛhigu puuni ka bi tooi dɔɣi ka kpi, di yɛn ti paala saha shɛli ka so bi lahi teegi o yala gba bɛ ti yɛri o yuli. Amaa di yi nyɛla a zalila zuliya ka kpi, saha shɛli kam ka bɛ yi ti nya a bia bee a zuliya maa, bɛ ni zaŋ ba teegi a yala. Doo ŋɔ daa lahi guhim o zuɣu ka o bia maa lahi bɔhi o ni o bɔhisi maa zaa m-pa bala ka o yɛli ni zaɣ' yini n-kpalim ni ŋun mi gba di baŋ lala dini maa ni nyɛ shɛli. Ni dama o di bɔhi o ni yili dini ka o yɛn kpe ka o ni o yɛn kpela yili shɛli din gari bɛ ya maa yiya zaa ni, ni ŋun mi mi ka yili shɛli din gari bɛ yaŋɔ yiya zaa nyɛla bɛ yaŋɔ nayili. Kumbuŋ doo ŋɔ daa che ka lari ku o bia maa o ba ni daa yɛli o yɛltɔɣa shɛli maa ka o yɛli o ni pa nayili n-gari bɛ ya maa yiya zaa ni bɛ yaŋɔ jiŋli n-gari yili kam din be bɛ ya maa ni, di zuɣu o yi yɛn ŋme o nangbankpeeni ŋun chami bɛ yaŋɔ jiŋli maa ni o ni be di puuni. Doo ŋɔ daa bi ŋme o bia maa nangbankpeeni ka yiɣisi hali ni bɛ ya maa ni jiŋli ni, ka lala Savelugu doo ŋɔ ti shiri do di puuni. Kumbuŋ doo ŋɔ daa yɛli Savelugu doo ŋɔ o ni nya ka wum shɛli zaa ka daa gbaai Savelugu doo maa alikawule ni o ni zaŋ o bipuɣimbila maa pali o alikawule ka bɛ gbibi taba dunia ŋɔ hali ni biɛɣuni chiyaama. Aaron mini oquaye O nyɛla Ghana siyaasanima la puuni yino, bɛ daa dɔɣi o la silimingoli 4th April 1944 nti E.G.N. Oquaye of Osu, Accra (a cocoa merchant) and Felicia Awusiki Oquaye, (nee Azu) din be Odumase-Krobo. ŋun n-daa nyɛ kpɛma n-zaŋ ti Ghana jintɔri duu la yuuni 2017-2021. Nyaandoliba Nyaandoliba nyɛla ninvuɣ'shɛba ban doli kpambi yɛtɔɣa bee be zalisi . Kukuo Kukuo nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Tishigu Tishigu nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Nanton Kurugu Nanton Kurugu nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nyolugu Nyolugu nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanton District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Tikumtiɣili Tikumtiɣili nyɛla yɛltɔɣa shɛli bɛ ni bɔhiri a ka tikum nyihiro maa gba bɛni. Bugu yili Bugu yili nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Kpimi Kpimi nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Sakoya Sakoya nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Kpabilaa Kpabilaa nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpiltinga Kpiltinga nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Jahinjarigu Jahinjarigu nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Yendanyli Yendanyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Chahindanyili Chahindanyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Gburing kuraa Gburing kuraa nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Jaashe Jaashe nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpalsogu kuraa Kpalsogu kuraa nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nsoja Nsoja nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Dombini Dombini nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Mataya Mataya nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Jabilaajo Jabilaajo nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Tambabu Tambabu nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kumali Kumali nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Laasugriya Laasugriya nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Zanduli Zanduli nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Zuro Zuro nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Paɣili Paɣili Salima:Libgili mini Sinsabiga Libgili mini Sinsabiga: Ti' shɛli n-daa be tiŋkpaŋ shɛli ka bia ŋun yuma daa nyɛ yuma ayi chani ti duri lala tia ŋɔ n-diri di wola saha kam. Lala bia ŋɔ yuli n-daa booni Libgili. Tia ŋɔ gba yuli n-daa nyɛ sinsabiga. Libgili daa yi du n-ti di n-tiɣi, o yɛn tɔhila di shɛŋa n-sheena ti ʒini sinsabiga ŋɔ gbunni n-vuhi. O vuhi naai nyaaŋa, o yɛn bahi di la o ni zaŋ shɛli sheena maa. Libgili daa yu sinsabiga maa diɛmbu pam dama a daa yi bɔ o je ka ti chaŋ sinsab' tia maa gbuni a ku kɔŋ o. Di zuɣu daa che ka sinsabiga maa gba maali suhupiɛlli saha kam. Libgili ni daa ti zoona, n-niŋ nachimbila o daa dii bi lahi nyari saha chani sinsab' tia ŋɔ gbuni ka bɛ ti diɛmda ka di daa muɣisi sinsabiga maa pam. Dahinshɛli ka Libgili ti labi tia ŋɔ gbuni, ka sinsabiga ŋɔ lihi Libgili nini polo ka baŋ ni muɣisigu paagi o. Sinsabiga daa boli o, "Libgili kamna ka ti diɛm di yuuya pam ka ti diɛm". Di saha ka Libgili labisi o ni, "Baŋmi ni pa bia n-lahi nyɛ ma di zuɣu m bi lahi diɛmdi tihi, m pa bɔrila liɣiri ni n da duu nɛma ni dunia namtɛri". Sinsabiga ŋɔ daa labisi o ni, "N zo mi ka liɣiri din ni ti a ka da lala binyɛra ŋɔ maa zaa, tɔ amaa a ni tooi tɔhi n wola (sinsaba) ŋɔ n-chaŋ ti kɔhi da lala binyɛra maa". Libgili suhu daa paligiya pam o ni daa yɛli o shɛm maa ka o daa tɔhi sinsab' wola maa zaa n-chaŋ ni suhupiɛlli. Di daa lahi niŋ yuma ashɛm ka Libgili bi lahi yi sinsabiga ŋɔ zuɣu ka sinsabiga suhu saɣim yaha. Libgili ni daa ti bi doo zaa, o daa lahi chaŋ sinsabiga ŋɔ gbuni dahinshɛli ka sinsabiga nya ka o suhu lahi paligi. O daa lahi boli o, " N zo kamna ka ti diɛm di niŋ dabisa pam n nini ni pali a". Libgili daa labisi o ni, "M ka saha ni n diɛm, m bi lahi diɛmdi tihi m pa bɔrila yili ni n zaŋ dɔɣim ka ti kuli di puuni a ni tooi sɔŋ ma?". Sinsabiga ŋɔ gba daa labisi o ni, "N zo m mi ka yili din ni ti a mini a dɔɣim ŋɔ amaa ŋmahimi n wula ŋɔ zaa n-chaŋ ti mɛ a yili maa n-zaŋ a dɔɣim ka yi kuli n ni maali sɔŋsim shɛli m-bala." Libgili suhu daa lahi paligiya pam sinsabiga maa ni yɛli o shɛm maa ka o daa ŋmahi tia maa wula zaa n-chaŋ ka bi lahi labina. Sinsabiga ŋɔ daa kuli kpalim ʒila wuntaŋa saha shɛli kam ka tulim kam paari o. Dahinshɛli wuntaŋ' ni ka Libgili ti lahi labina sinsabiga ŋɔ gbuni ka o nini polo yaa lahi taɣi. Sinsabiga daa lahi boli o, "N zo kamna ka ti diɛm, n ko n- kpalim nyɛ ma a ni daa kuli ŋmahi n wula yuma ata din garila hali ni zuŋɔ, so bi lahi miriti ma yaha di zuɣu saha shɛli kam suhusaɣingu ni biisim ni ka m pa be". Libgili gba daa lahi labisi o ni, "N yi pa gbaarila kpamli di zuɣu m bɔri ni n doli ko' soli n-chaŋ ti vuhi, di zuɣu sɔŋmi ma ka n nya ŋaruŋ". O yɛltɔɣa ŋɔ nyaaŋa, sinsabiga daa yɛli o, "N zo n yuri a pam ka bi bɔri din yɛn dam a, di zuɣu ŋmaami n shee ŋɔ m-maali ŋaruŋ chaŋ a chandi maa". O suhu daa lahi paligiya pam sinsabiga ni daa yɛli o shɛm maa ka o daa ŋmaai sinsabiga maa wulikpani (shee) m-maai ŋaruŋ n-chaŋ o chandi maa ka bi lahi labina. Yuun' gbaliŋ ka Libgili daa niŋ nimpolo n-ti labina n-lahi kana sinsabiga ŋɔ gbuni. Sinsabiga ni daa nya Libgili o daa yɛli o, " N zo n lahi ka binshɛli din yɛn ti a, wola lahi kani" Libgili daa labisi o ni, "N gba lahi ka nyina din ni dim gba". Sinsabiga daa lahi yɛli o, "Wula lahi kani, hali n shee gba lahi kani". Libgili gba daa lahi labisi o ni, "N gba pa kurigi yaɣi tia dubu". O daa lahi yɛli Libgili ni, "Din kuli kpalim ma ka n ʒiya ŋɔ nyɛla n piligu wula ŋɔ di zuɣu n kuli ku lahi tooi niŋ shɛli". O ni daa yɛli lala yɛltɔɣa ŋɔ ti Libgili naai, nintam daa yirila o ninni na. Libgili daa yɛli o ni, "Pa binshɛɣu ka n gba lahi bɔra, n ni pa bɔri shɛli nyɛla luɣ' shɛli ni yɛn ʒini vuhi ka bi lahi chaŋ shɛli dama wumsim gbaai ma pam zuŋɔ yuun' gbaliŋ maa". O yɛligu ŋɔ daa paligi sinsabiga ŋɔ suhu pam ka o yɛli, "Mbo! Tia wulikura gbuni n-tu ni a ʒini n-yuli li viɛnyɛla ka baŋ biɛhigu di zuɣu n zo kamna ti ʒini baɣili ma m-pa vuhi". Libgili gba suhu daa paligiya pam o zo ni taɣi deegi o shɛm maa ka daa ʒini baɣili o ni nintam o ninni. Biɛhigu puuni, salinli ŋɔ ni tia maa ŋmanila ti laamba. Ti yi na nyɛ bihi, ti mini ti laamba bɔri diɛma pam. Amaa ti yi zoona, ti bi lahi kaari ba naɣila a yi ti bɔri binshɛli bee muɣisigu yi ti paagi a ka a kana bɛ sani. Ti laamba bɔri ni bɛ nyari ti ka ti maali suhupiɛlli pam, di zuɣu taali kam ka a yi tum ba ka ti bɔri champaŋ, bɛ ni che ka sɔŋ a din kuli yɛn che ka bɛ nya suhupiɛlli a nii. A ni tɛhi ni Libgili niŋdila tia ŋɔ fitina, amaa lala ka ti shɛba niŋdi ti laamba. Ti nini bi tiɣiri bɛ ni tiri ti shɛli naɣila bɛ ti lahi kani. Ti baŋmi ni kpem' dɔndaliya so kpem' gballi n-doya ŋɔ. M paɣiya🙏 Nalogu Nalɔɣi nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpalugu Kpalugu nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbani ni. Nyoring Gushԑɣu nyɔriŋ nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Yeshie Yɛshɛi nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Yiyamba Yiyamba nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Laloɣuli (Bulaluɣili) Laloɣuli (Bulaluɣili) nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Yiborigu Yapala Yibɔrigu Yapala nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Chimboni Chimboni nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nakunga Nakuŋa nyɛla tiŋ' shɛli din be Gushiegu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kabirigu kabirigu nyɛla binshɛli bɛ ni zaŋ yaɣiri maali, ka di mali vo' bihi di luɣa ni mini di gbunni, ka Dagbamba mali li n-kabiri tim. Punpɔrantia PunpƆrantia nyƐla tia shƐli din tooi zooi ka bi be Ghana tudu yaƔili. Gbalahi Gbalahi nyɛla tiŋa din bɛ Tamali tiŋsi puuni, amaa din bɛla Sagnerigu Municipal. Di bela Ghana tuduu yaɣili bee northern region. Kpaajilli Kpaajilli nyɛla fɛbiga ka bɛ tooi mali li n-fɛbiri niriba. Bihi laamba bei karimbanima n-tooi zooi mali li n-saƔisiri bɛ bihi dundona ni. Nuchebaŋa Nuchebaŋ nyɛla tabibi binishɛli silimiinsi ni mali ni di sɔŋ biɛhigu zaŋ kpa lahabaya sabbu ni yɛlibu. Bulinbugu Bulinbuɣu nyɛla binwalli din yi bulinbu tia ni na. Walli maa n lahi nyɛ manzuuli. Jangbariga Jangbariga nyɛla bin neen' so ŋun be mɔɣu ni ka lahi be yiŋa. O nyɛla ŋun mali tuun' biɛri pam,o yi be a biɛhigu shee o ŋubiri saɣindi a kundunima, alagpielga gba, o ni tooi gubli, hali ʒiɛri ʒiɛri, o saɣindili. Jangbariga nyɛla tuunbiɛrilana. Jangbariga nyɛla binneen so ŋun be ka sabili. Jangbariga ni tooi zooi ka o solɔɣiri luɣi shɛŋa yiŋa n nyɛ; mopili mɔri ni, papu nima ni,adaka nima ni, ni zimsim ni tooi be luɣishɛŋa. Jangbarisi balibu zooya. bɛ shɛba n-nyɛ: Tuya Tuya nyɛla bimbiri kpula ka bɛ mali li birita. Dagbamba boonila di zaɣ' gaŋa ni Tuuli, ka di zaɣ' bɔbigu mi nyɛ Tuya. Pukpariba n kori tuya. Bɛ korili la shɛɣuni (saa yi ti mira). Tambiɛɣu Yobli nyɛla binniɛma m-be salinsahi zuliya puuni. Tiŋgbani puuni ka tambiɛɣu be. Ban guli bingula kaman nohi, kpini, ni ban pahi, bana m-pindi tambiɛɣu, ka di daliri nyɛla, lala bingula ŋɔ dirila tambiɛɣu ŋɔ fini, ka di soŋdi ba pam alaafee polo.Tambiɛɣu bindirgu nyɛla saɣiri saɣiri, binbina, tihi kawaan' diba ni dakaba. Ka tambiɛɣu pindila wula? Bingula ŋɔ lna yɛn bola kuŋkɔŋ bee kuriga, ka laɣim kawaan diba, da kaba n-ti pahi naɣ' binkuma. O yɛn laɣim li mi n kpari kuriga bee kukɔŋ maa puuni, ka kurikuri tiŋbgani ni ka lɛbiigi li pili bɔɣili ŋɔ ni. O yɛn che li mi ka biɛɣu nee, lala saha ŋɔ a ni nya ka tambiɛɣu ŋɔ kpɛ m pali ni bɛ di bindirigu ŋɔ,di saha ka a pilgi n-kpaai n-sɔŋ a bingula ŋɔ. Tinkurugu Methodist Primary School Tinkurugu Methodist Primary School nyɛla gomnanti shikuru shɛli din be Tinkurugu din be Nanton District ni Northern Region, Ghana. Shikuru ŋɔ nyɛla bini daa kpa shɛli yuuni 1993. Di nyɛla bipuɣinsi mini bidibisi zaa ni chani shɛli. Bi' shɛba ban chɛni shikuru ŋɔ yirila tinkpaŋ koɣa kamani Gushei, Digu, Chahiyili, Nagadigu n ti pahi Tinkurugu maŋmaŋ bihi. saha ŋɔ, karimbihi shɛba ban be shikuru ŋɔ ni kalinli paai tariga. Shikuru ŋɔ daa piligimi ni Primary school,n yɛrila bihi bohimbu yaɣili ko, amaa saha ŋɔ, di nyɛla Creche, Primary shikuru (bihi bohimbu yaɣili) mini JHS (bi'kura bohimbu yaɣili). JHS ŋɔ yoli kpami, yuuni ŋɔ (2022) n yɛn nyɛ tuuli karim'zɔŋ ŋɔ bihi ni yɛn sabi shɛhira dahimbu gbaŋ shɛli bɛ ni pii yuli boli B.E.C.E. la. Shikuru ŋɔ malila karimbanima ban kalinli paai ninvuɣ'pia ni anu (15), niriba anu be puuni nyɛla paɣaba ka ban kpalim maa zaa mi nyɛ dabba. Salima:Kunduŋ mini Piɛbila Kunduŋ mini Piɛbila: Dahinshɛli ka piɛri daa yi ni bɛ ti ŋubi mɔmaha ka piɛbila so daa yɛli ni ŋun yɛn yulimi ʒiɛm o ma mɔŋubirigu. Piɛri ŋɔ ni daa paai mɔɣu ŋɔ ni, piɛbila ŋɔ daa ŋmaligimi ka che o manima n-kpa o kpabu.🐑 Piɛbila daa kuli ŋubila mɔri ŋɔ hali n-ti yirigi dama o daa baŋya ni o ni pa paai shɛli maa o yi bi labi o nyaaŋa toya ni ti kum gari Aliru.🌚 Piɛbila ŋɔ mi daa chani maa ka Kunduŋ gba puɣisiri o mi ka o bi mi. Saha shɛli piɛbila ŋɔ ni daa ti yɛn ŋmaligi labi o manima ŋɔ sani, o lihi o nyaaŋa ka Kunduŋ lihiri o la kum lihigu. Piɛbila ŋɔ ni daa je ni o gbaŋ chɛhi la zuɣu, o daa kuli maala o maŋa n-lihiri Kunduŋ ninni n-ti bɔhi o, "A yɛn ŋubi ma mi yɔɣɔ?" Kunduŋ gba daa labisi o ni, "Iiii! Ni chɛhi a gbaŋ zuŋɔ, so mi n-kani yɛn faagi a bahi". Piɛbila daa yɛli Kunduŋ ni, "Pahimi suɣulo ka guhi saha biɛla dama n ŋubila mɔri pam di mi na bi nɛm m pulini di zuɣu a yi ŋubi ma di yɛn ŋmanila mɔri ka a ŋubi dama m pulini mɔri maa ni saɣim dimdi maa". Kunduŋ daa saɣi Piɛbila maa zaligu maa ka yɛli o, "Tɔ n wumya, hali di yi yɛn niŋla saha gbaliŋ gba, n ni guli a". Piɛbila ŋɔ suhu daa paligiya pam Kunduŋ ni saɣi ka ti o saha maa ka daa puhi o ka paɣi o. Minti pia nyaaŋa ka Kunduŋ yi pa yiɣisi m-mirigi o nina n-niŋ shili ni o pa gbaai Piɛbila ka o lahi taɣi o zali ka yɛli o, "N zo Kunduŋ pahimi suɣulo ka pahi ma saha biɛla dama mɔri maa na bi nɛm naai. A yi ŋubi ma saha ŋɔ mɔri noli n-na yɛn nyɛ n nimdi di zuɣu che ka n wa waa ka mɔri maa nɛm yomyom ka a naan yi ŋubi ma". Kunduŋ daa lahi saɣi Piɛbila ŋɔ yɛligu ŋɔ che ka o pili waa ŋɔ wabu. Piɛbila ŋɔ daa kuli warila waa ŋɔ yinyahili wabu dama di daa ka gbunni n-ti fɔhi zani yim. O zanibu ŋɔ daa garila Kunduŋ ka o fɔ n-ʒiya lihiri o. Piɛbila ŋɔ ni daa zani saha shɛli ŋɔ o daa yɛli Kunduŋ ni, "N ku tooi wa waa maa viɛnyɛla dama binkumda bi kumda. A nya kunkɔŋ shɛli din be n nyiŋgoli ŋɔ ni maa, yihimi lala kunkɔŋ maa n-ŋmɛri li pampam niŋdi ma ka n wara. N yi wari pampam di ni che ka mɔri maa nɛm yomyom". Kunduŋ suhu daa pa yiɣisimi ka o kabi chaŋ Piɛbila ŋɔ sani n-ti darigi yihi kunkɔŋ shɛli din be Piɛbila maa nyiŋgoli ni maa m-pili li ŋmebu. Kunduŋ daa kuli yihila o yaa zaa ŋmɛri lala kunkɔŋ ŋɔ ni Piɛbila wa yomyom ka o gbaai ŋubi ashee laasabulana bua, bubil'kpibiga. O daa ŋmɛri li maa ka piɛgula bɔrila o Piɛbila ŋɔ shee n-ti wum kunkɔŋ ŋɔ ni ŋmɛri pampam ka o kana ka Kunduŋ nya o ka guui ka Piɛbila daa tiligi. Tanshegu Tanshegu nyɛla tiŋ shɛli di bɛ Kumbungu District tingbani. Salima:Paɣiba ata lana Doo n-daa mali paɣiba ata, paɣiba ŋɔ zaa daa tɔhirimi n-duɣira. Dahinshɛli ka o ti yi puuni kuna zaawuni yuŋ n-ti guhi bindirigu je! "Maliyam yina n-ti gbani" "Ka Maliyam fo" "Doo yiɣisi ʒini" "Ka labi o nini kpaŋa" "Zara bi yɛri shɛli" A tɛhiya ni doo ŋɔ mini o paɣiba maa biɛhigu nyɛla bɔ? Sabimi . Ninyula kpanjɔri din be Ghana Ninyula Kpanjɔri Din Be Ghana nyɛla ninyula kpanjɔri tuma du' zuɣuri din be Ghana. TV3 Ghana TV3 Ghana nyɛla ninyula kpanjɔɣu din be Ghana puli ni. Thai company BEC-TERO nima ndaa kpa li yuuni 1997. Volta Region Rediyo Adaka Nima Tudu yaɣili rediyo adaka nima Anas Aremeyaw Anas Anas Aremeyaw Anas bɛ ni tooi kuli mi so Anas Aremeyaw la nyɛla Ghana vihiro vihiro so bɛ ni daa dɔɣi yuuni 1970 bahigu polo ha la. O taachi nyɛla "Boli yuli, dihi vi ni gbaai kpɛhi jɛriyali ni." O zaŋ la o milinsi maa lee dariga o vihigu puuni; dimbɔŋɔ duhi o yuli pam West Africa tingbani yaɣili din nyɛ luɣishɛli o vihigu ni tooi be la. Niriba biɛla n-tooi nya o ninni pɔi ka o daa ti vii o nini wihi sokam din daa niŋ ka bɛ daa niŋdi o vihigu BBC silimiin goli November yuuni 2015 ka di mi daa tom nyɛla binpɔbirigu din ŋmani ningbuna amaa ka o ningbuna maŋamaŋa n-daa bala. Siyaasa puuni Anas Aremeyaw ka paati shɛli puuni amaa o lee kuli nyɛla pohim zuɣu lahibali wuligira ŋun tuma tooi dalim gbana yaabu ni lahabaya sabbu. O tooi zooya ka o zaŋla o zaɣa niŋ yalishɛŋa din nyɛ ninsali hachi ni kɔrimfɔhili tuhi kari Ghana tingbani puuni ni lala yaɣili maa zaa. Silimiin goli December yuuni 2015 Foreign Policy magazine daa boli o la 2015 tuuli ninvuɣi shɛba ban tɛhiri dunia zuɣu viɛnyala, ka bɛ daa boli o dunia tingbana ʒia puuni ni o ti tɔɣisi zaŋ kpa o tuma maa polo. Yuuni 2016 Anas daa dee la kpaŋmaŋa pini din wuhiri ni o tum yaai o taba zaa, ka Press Foundation ban bɛ Ghana la daa zaŋ o yuli boli li. Luɣuluɣu kom Luɣuluɣu kom nyɛla ko'shɛli din be luɣuluɣu ni n kohira. Interlingue Interlingue, din tooi jandi gbampiɛla tiŋgbana, nyɛla dunia zaa auxiliary balli ka Edgar de Wahl daa kpuri li ka daa zaŋli wuhi salo yuuni 1922. Yɛltɔɣa baŋsim baŋsim sabirili din be gbampiɛla tinsi ŋɔ puuni yina nyɛla cosmoglated, din zaŋ wuhi salo Interlingue balli puuni. Vicente Costalago Vicente Costalago nyɛla yɛltɔɣi gbahira mini yɛltɔɣi sabira baŋda, buku ŋmara ni buku sabira ŋun sabiri daadama nima bala Interlingue puuni. Ŋuni n-kuli jɛndi nyɛ sasabira lala balli maa puuni. O daa zaŋla tuuli salinwaɣinli din nyɛ zaɣimaŋli wuhi salo ka di daa nyɛla Nova n-daa nyɛli, ka di zuɣu daa nyɛla "La xerca per Pahoa". O zaŋ wuhi salo din pahiri a yi daa nyɛla Interlingue balli. Di mi zuɣu daa nyɛla "Li sercha in li castelle Dewahl e altri racontas", ka nyɛla buku maŋli. Din daa doli li daa nyɛla "Antologie hispan", Spanish yɛltɔɣa baŋsim sabirili laɣimbu ka di daa lɛbigili ti Interlingue balli. O buku din daa pahiri ata, di gba daa nyɛla Interlingue balli, ka di yuli booni "Fabules, racontas e mites". Dirigu Dirigu nyɛla bin shɛli din be duduhigu puuni neen' yini niriba ni mali n-diri bindirigu bee n-nyuri kom. Duduhigu Duduhigu nyɛla du' shɛli bɛ ni duɣiri bindirigu. Lala duu ŋɔ puuni ka ŋun kam bɔri ni o duɣi bindirigu yili maa ni kpɛri ti duɣira. Wikipedia:Feminism mini Folklore Ghana yuuni 2022 Feminism and Folklore is an international writing contest organized at Wikipedia annually in the month of February and March to document folk cultures and women in folklore in different regions of the world on Wikipedia. This project is the Wikipedia edition of the photography campaign Wiki Loves Folklore (WLF) that is organized on Wikimedia Commons to document folklore traditions around the world.The basic aim of the competition is to collect articles on human cultural diversity in the worldwide free encyclopedia Wikipedia and other Wikimedia Foundation projects. This year we focus on folk culture around the globe, with a particular attention to closing the gender gap, as we are partnering with other affiliates and groups across the world. This year "Feminism and Folklore" will focus on feminism, women biographies and gender-focused topics for the project in league with Wiki Loves Folklore gender gap focus with folk culture theme on Wikipedia.Folklore – around the world, including, but not limited to folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, fairy tales, folk plays, folk arts, folk religion, mythology, etc. Women in folklore – includes but is not limited to, women and queer personalities in folklore, folk culture "(folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more)." 1 February 2022 00:01 UTC – 31 March 2022 11:59 UTC Add your username in the participants' section! Wikidata items must have the following: To claim the marks for your entries, Contest Starts: February 01, 2022 00:01 (UTC). Contest Ends: March 31, 2022 23:59 (UTC) Results Declaration: Declared on April 5, 2022, Add your username below by typing ~~~~ in source editing: 8. () 17:34, 20 Silimin gɔli February 2022 (GMT 9. () 18:03,22 Silimin gɔli February 2022 (GMT) 10. () 19:47, 11. () 19:57, 22 Silimin gɔli February 2022 (GMT) You can also reach out to us at dagbani.wikimedians@gmail.com Pubu:Feminism mini Folklore Ghana yuuni 2022 Feminism mini Folklore Ghana yuuni 2022 Taabo Taabo nyɛla do' paɣinli ka bɛ bɔɣi dɔɣu ka yihi li. Taabo yila tia puuni na. Laandana Laandan(a) nyɛla ninvuɣ'so ŋun mooni Jiŋli bee n booni musulinima n kanna Jiŋli. O nyɛla ŋun mali kukoli shɛli din chani katiŋa pam. Limam Limam nyɛla ninvuɣ'so ŋun mali musulinima n puhiri Jiŋli. O nyɛla ŋun mali baŋsim pam zaŋ kpa musulinsi polo. Limam yi yɛn zaŋ niriba puhi jiŋli o zaani la salo maa zaa tooni ka bɛ lihiri o ni puhiri shɛm ka doli. Boroboro Boroboro bee panu nyɛla bindiri shɛli din nye zaɣ'sherili ka be zaŋdi moli m maani li. Boroboro zim n nyɛ bin shɛli din mali n maani li. Ankara Rediyo Adaka Nima Ghana Nu' Zaa Zuɣu Rediyo Adaka Nima Ghana Nu' Dirigu Zuɣu Rediyo Adaka Nima Ghana Suunsuuni Rediyo Adaka Niima Brong-Ahafo Yaɣili Rediyo Adaka Nima Upper East Yaɣili Rediyo Adaka Nima Upper West Yaɣili Rediyo Adaka Nima Ashanti Yaɣili Rediyo Adaka Nima Ghana lahibaya wuligibu takari gbana University of Cape Coast University of Cape Coast (UCC) nyɛla binkura ni ninkura shikuru karili shɛli din be Ghana gɔmnanti sulinsi ni ka be Cape Coast tiŋgbani. Di bela zoli zuɣu ka ba daansi ni teeku mɔɣili la. Algeria Lahibaya Wuligibu Takari Gbana 2022 Burkina Faso Coup d' etat Coup d'état nyɛla din niŋ Burkina Faso silmin gɔli 23 January 2022. Malafa nima nyɛla din ŋmɛ presidenti yiŋ tooni Burkinabé tinŋ shɛli bɛni bolli Ouagadougou. Malafa nima mma daa lahi ŋmɛla soja nima biɛhigu shee Bukina Faso tinŋbani ni zaa. Wunpini Fatimata Mohammed Dr. Wunpini Fatimata Mohammed nyɛla Ghana bilichini so ŋun yi Dagbaŋ din be Ghana Tudu yaɣili polo bee northern region la na. O nyɛla karimba (Assistant Professor) n-wuhiri karimzɔŋ karili yuli booni University of Georgia din be America la. Bɛ dɔɣila Wunpini la Tamale, Silimiin' goli March, yuuni 1987. Dr. Wunpini nyɛla ŋun chaŋ University of Ghana yuuni 2007. Bachelor of Arts shɛhira gbaŋ ka o daa karim dee nimaani yuuni 2012. Fatima daa nyɛla ŋun kpuɣi napɔŋ n-chaŋ Michigan Technological University yuuni 2013 zaŋ 2015, n-ti karim n-dee "masters" shɛhira gbaŋ, baŋsim yaɣ' shɛli din yuli booni Rhetorical and Technical Communication la. Dr. Wunpini daa bi zani ni, ka daa lahi kpuɣi napɔŋ n-chaŋ Penn State University n-ti karim n-dee o Phd. shɛhira gbaŋ yuuni 2015 hali ni 2019. Mass Communication/Media Studies baŋsim yaɣili ka o daa karim ni. Yuuni 2012 zaŋ ti gbaai 2013, Dr. Wunpini daa nyɛla"Teaching Assistant" University of Ghana din be Ankara la. O tuma daa nyɛla o tabiri sɔŋdi karimba kpamba ban wuhiri lala karimzɔŋ karili maa. O daa lahi tum "Graduate Teaching Assistant" tuma Penn State University 2013 hali ni 2015. Dr. Fatima na nyɛla "Assistant Professor" baŋsim yaɣ'shɛli din yuli booni Global Media la, m-be The University of Georgia. Yuuni 2020 la ka o pili tuma ni hali na ni zuŋɔ. Andunia Tiŋgbaŋ Kara Andunia Tiŋgban’ kara galisi ya pam ka di kalinli ni paai bin’ pihinii ni yini. Luŋtali Luŋtali nyɛla daankali shɛli din teeriti ti yaanima bee n-wuhira a ni nyɛ so. Ninvuɣ' shɛba ban ŋmɛri Luŋ ka bɛ booni lunsi. Naa Luro ʒɛmani ka luŋtali daa yi palo Dagbaŋ. Diyali(Diare) ka luŋtali daa piligi Dagboŋ. Nyab' biʒiŋ bia lunʒɛiɣu n-daa pili luŋtali Dagboŋ. Lunsi zuɣulana n-nyɛ Nyab' Namo-Naa. Lunsi tuma niɛma shɛŋa n-nyɛ ; Lunkɔbili Lundihi Luntamdigu Lunkuɣura Gban-nyɔɣu Lundɔli Pɛɛnkpaa Shɛriga Yɔɣ'li. Lunsili nama Dagbaŋ n-nyɛ Luŋ-Naa, Sampahi- Naa, Dobihi-Naa ni Taha-Naa Luntali zami ti pagaba ni dabba bihi zaa, amaa di lee zoola pagaba bihi ŋɔ nahimbu n-gari sokam. Shɛhira kamani; Bia yi yigisina nti bɛ doli o ba kali soli, di dii ka tali ka o mayili polo. Di wuhirimi ni a ba yi nyɛ Luŋa, ka nyin yigisina nti zagisi Luŋa gmɛbu, di dii pá taali. Amaa, a mà yi nyɛ Lumpaga, talahi n-nyɛ li ni gmɛ Luŋa. A yi je ni nyagi li ginda n-gmɛra, a kuli ni bo Luŋa nti yili a duu, N-lee chirigiri gmɛri li biɛlabiɛla. A yi zagisi a bukaata mí ku maali. A yi bɔri ligiri, di yɛn dolila pɔhim n-garita bee nyini chani n-lihiri a zuɣulɛbili lana n-nyɛ a la. Dinzuɣu pa viɛnyɛla n-nyɛli ni daankali gbaai nira ka mali ŋa vuri tiŋa, dama di daa lobo nyɛla din bie pam ka ni tooi di niri tabili o bihi mini o arizichi zaa. n-nyɛ Luŋ-Naa, Sampahi- Naa, Dobihi-Naa ni Taha-Naa Shikuru bihi Shikuru bihi nyɛla bi' shɛba ban bɔri baŋsim shikuru puuni. Mohammed Fuseini Kasuli Mohammed Fuseini Kasuli nyɛla Dagbaŋ bilichini so ŋun nyɛ karimba Ghana tuduu yaɣili bee northern region. Ŋuna n-nyɛ karimba kpeem-paa zaŋti Kasuliyili Senior High School din be Tolon district la. Fuseini Kasuli yila tiŋa din be Tolon district ka di yuli booni Kasuliyili na. O nyɛla ŋun mali paɣaba ayi ni bihi. Nakɔhigu Nakɔhigu nyɛla Dagbamba daankaya puuni yini ka bɛ tumdi yihiri ariziki tiri bɛ maŋmansi. Nakɔhigu ni yɛn pili Dagbaŋ, ti yɛba Naa Dimani n-daa pili li. O nakɔhi sua maa daa dirila yɔnahu. Naa Dimani daa nyɛla Naa Zoligu bia ŋun pahiri ata di Yani. Di daa niŋmi ka o kpɛri yɔɣu kuri mɔɣuni bunkɔbiri bee valisi. O daa yi ku bunkɔbiri ŋɔ na, o yɛn ŋmala bɛ nimdi maa m-pa li tantani tahipɔŋ ni, ka bihi ʒirili kpɛri ya ni ka paɣaba paari ka bɔri laɣiri niŋdi tahipɔŋ maa puuni. Lala ka o daa niŋ hali ka nakɔhigu ti kpena Dagbaŋ. Nakɔhigu mali anfaani pam ti biɛhigu mini ŋun tunmdili maa zaa. Di nyɛla Dagbamba daankali, so yi ti tumdi lala tuma ŋɔ o kpaŋsiri la Dagbaŋ kaya maa. Kpatu Naa Ashɛtu Kpatu Naa Ashɛtu daa nyɛla Naa Andani Jɛngbariga bipuɣinga. Naa Andani Jɛngbariga, "pupɔrigu zaŋ dirigu bini ŋmaligi ti sɔŋ dirigu dooshee, yuɣumpina bili gɔhi tiligi ŋmɛri, wantambiri wantam; a bi sɔŋ ka yɛn kpuɣi zaŋmi ka ti nya", n-daa dɔɣi Kpatu Naa Ashɛtu, "puusuɣuli yɔhim tua ka tua niŋ gbamgbam, Naawuni chɛli dikpuni din viɛla ka kpamba ʒini tabili ka bihi paɣi wuni." Kpatu Naa Ashɛbu daa nyɛla o ba Naa Andani Jɛngbariga pakpaŋ ŋun daa kpaŋ o maŋa pam o ba kalinsi nyaaŋa. O daa dila Kpatu Naa yili din nyɛ paɣaba nama puuni zaɣayini la. Paɣaba nama puuni, Gundo Naa nyaaŋa Kpatu Naa m-paya. Kpatu Naa tuuntumsa galisiya pam Dagbaŋ pulini. Kpatu Naa Ashɛtu daa yila Naa Gbewaa zuliya puuni na. O yɛba daa nyɛla Naa Gariba Buɣidabili, "Tizaa na gbihirimi ku baŋ ŋun zom, ŋuma ŋuma yɛligu ni kari sana, dabirigu nya vali daŋ fabila; ni o zuɣu, ni o shee, ni o yaaŋa, maligim lura di ku ŋmani saa, napɔŋ no bindi n-zaŋ nyahi mɔri." Naa Gariba n-daa dɔɣi Naa Andani Jɛngbariga ka Naa Andani Jɛngbariga mi dɔɣi Kpatu Naa Ashɛtu ka dɔɣi Naa Yakubu Nantoo, "Nantoo che biɛm ka mɔhi gari kɔbiga, ninyino ku bahi mɔni o yɛn bahimi ka ŋuni di? Ninyino mi ku pa tantani o yɛn pami ka ŋuni vaai? Ŋuni ba bilichini suhuni bandi ŋuni n-gari ŋun kɔhi so buɣila, balim balim koligu ku cheei yom." Kpatu Naa Ashɛtu daa dɔɣila Yalzolilana Laɣifu, "laɣifu ka kpam ka ban yurili gari kɔbiga, bini din yɛm guli bini, paɣa bia daa dola baatiŋli n-lee yɔnahu ŋuhiri ni dabba bihi di paana". Naa Yakubu Nantoo mi daa dɔɣila Aburu (Naa Ablai Naɣibiɛɣu) ni o tizo Andani (Naanigoo/Girilɔŋ/Gaʒeeli), ka lahi dɔɣi bɛ tizɔhi. Kpatu Naa Ashɛtu nyɛla Naa Andani Jɛngbariga bipuɣinga (1760-1778). Napaɣa Kidii Ŋanpii daa nyɛla Kpuŋkpan paɣa. Ŋuni daa dɔɣi Kpatu Naa Ashɛtu mini Naa Yakubu Nantoo, ka Kpatu Naa Ashɛtu mi dɔɣi Yelizoli Lana Laɣifu (pakpaŋ bia ŋun mali nimmohi, o ni gari zuu bia). Di wuhiya ni bɛ zuliya maa zaa ni tooi behi bi piligu ti gbaai lala tuuli Kpuŋkpan paɣa ŋɔ. Kpatu Naa Ashɛtu " dikilijini ku zo saa" daa nyɛla Naa Andani Jɛngbariga (Pupɔrigi zaŋ dirigu bini, n-ŋmaligi sɔŋ dirigu dooni, Yuɣimpini bili gɔhi n-tiligi ŋmɛri). Kpatu Naa Ashɛtu tizo doo talahi n daa nyɛ Naa Yakubu Nantoo(Nantoo che biɛm ka mɔha gari kɔbiga, balim balim kɔligu ku cheei yom). Yani ni daa lu, di daa lula Kpatu Naa Ashɛtu dunoli ni dama ŋuni daa nye kpema. Tɔ amaa, o ni daa nyɛ paɣa la zuɣu dama paɣi bi diri Yani. Shaawara ni gbaai, ka Yɔɣu Kpamba gbaai ni bi zaŋti Naa Suman Zoli. Din boŋɔ daa bi doni vɛinyɛla nti Kpatu Naa Ashɛtu, o bidibiga Yidantɔɣim ŋun daa kana ni o ti nyɛ o ŋahiba ni  di Yani shɛm ni o nyandoliba daa gbaai soli ni o labi Yelizoli. O ni labira, ka o zani ni o puhi o ma ni bɛ zuɣusuŋ. Yidantɔɣim ni kpe o ma sani, o ma daa bi larigi o nini. Bɛni puhi taba naai di fahimi, ka Yidantɔɣim yɛli" niti zuɣusuŋ ti daŋ maa nye nasara ". N ŋahiba Naa Suman Zoli di Yani gbana, ka Kpatu Naa Ashɛtu tuhi nintɔri sɔŋ tiŋa. Ka tim boli bia ni o zaŋmi saɣim na ti ti Yidantɔɣim ka o di ka labi yiŋa. N dɔɣi bia chɔɣifu, vi dima! Oiy Mma taali bo kan tum ti diri n-ŋɔ vi? Ka Yidantɔɣim bohi. Ka o ma lahi tuhi sɔŋ n yɛli " diyi pa dabiɛm lana, bi ŋuni n lari o ba turi?" n di vi. Ka daɣila a suhi piɛli mi a ŋahiba Miɛŋ Lana Yakubu ni bi nya Yani di? A dihi ma vi! Diyi pa ni nye paɣa zuɣu, mani n di tu ni n-nye Yaan-Naa ka a di nye Yaanabia, n zaɣisila Dagbaŋ nabihi ka kuli a ba ŋun daa musulinsi baŋda dama baɣa daa yɛli ma ni nti yan dɔɣila dahinsheli ninvuɣ timsili n yi kuli a ba. Zuŋɔ, vi dima dama n daa niŋla yoli. A ŋahiba Yakubu ni tooi kpi ka bi di Yani, kati nyaangi maa kutooi lahi di Yani. Ka daɣila ŋɔ ka a booni nasara? A dihi ma vi! Bia so ni boli maa baa? Zaŋmi sohila saɣim nti Yidantɔɣim ka o di ka gbaai soli. Saha ŋɔ, Yelizoli Lana Laɣifu suhupielli zom barigi, n kpalim la suhuyiɣsili, namboɣu ni yɔlitɛm. Ka o baŋ ni ʒilinsili n di o,ni suhuyiɣsili ka o yɛli Mma " ni che ka a baŋ ni pa bia chɔɣifu n-nyema". Ni che ka n-ŋahiba Yakuba lee Yaan-Naa Dagbaŋ nim bori bee bi jɛ. Yelizoli Lana Laɣifu ka kpam yɛtɔɣa n daa bala(pakpaŋ dapal yɛlbierili, di ku biɛ ninyino). Ka o puhi o ma ka chɛbiso ka gbaai Yelizoli soli. Yaan-Naa Suman Zoli nam dibu saha (1778-1799). Yelizoli Lana Laɣifu daa nya yaa pam ka nyɛ binzorigu o tab' ni. Yelizoli Lana Laɣifu daa niŋla kpaŋ maŋa ni o sɔŋ o ŋahiba ŋun nyɛ o ma talahi tizo doo, ŋun daa na diri Miɛŋ ni o bo Yani. Yelizoli Lana Laɣifu mini Naa Yakubu laɣim tɔbu bihi ka libigi Yaan-Naa Suman Zoli, n nyaŋ o mini o tɔbu bihi ka ku Naa Suman Zoli ka Miɛŋ Lana Yakubu di Yani ka o nam yuli daa nye Yaan-Naa Yakubu I n gbubi Dagbaŋ hali ni o kpibu yuuni 1839. Rita Tani Iddi Rita Tani Iddi nyɛla Ghana siyaayasa nira ŋun daa nyɛ jintɔra zaŋti Gushɛɣu piibupiibu yaɣili yuuni 2005-2009. O daa dila Gushԑɣu kuɣu ŋɔ yuuni 2004 piibupiibu saha nti wobigu paati din New Patriotic Party, amaa ka daa bi lahi nye nasra yuuni 2008 piibupiibu. O ni daa be jinaduu, o daa lahi nyɛla Deputy minista nti Lands and Natural Resources n su salima gbibu. Pumpoŋɔ ŋuni nyɛ Ghana Ambassador nti United Kingdom mini Ireland. Bɛ dɔɣila Rita silimin goli September biɛɣu piiya ni anahi yuuni 1949, ka o chaŋ University of Cape Coast n dee shahara gbaŋ din nyɛ Diploma. Ni ka o daa lahi chaŋ University of Education, Winneba. O nyɛla karimma n wuhi Shikuruti pam Ghana ŋɔ, di shɛŋa n-nyɛ Yendi Senior High school ni Berekum Training College. Bɛ daa pii o dundɔŋni gɔbnanti fukumsi kpɛma nti Gushԑɣu yaɣili. O daa lahi lɛbi la jintɔra zaŋti Gushɛɣu piibupiibu yaɣili nti wabgu paati din New Patriotic Party. O daa lahi nyɛla Deputy minista nti Lands, Forestry and Mines tiŋkpaŋ zuɣulan kuro John Agyekum Kuffour yuuni. O nyɛla siyaayasa nira, o daa zani la yuuni 2004 piibupiibu nti wabgu paati din nyɛ New Patriotic Party zaŋti Gushɛɣu piibupiibu yaɣili din be Tudu na. O daa dila piibupiibu pubbu kobigu puuni vaabu pihinu ayi, (52. 80%) n gari Iddrisu Hudu ŋun daa zani nti National Democratic Congress din nyɛ lem paati. O daa lahi nyɛla Deputy minista nti Lands, Forestry mini Mines yaɣili tiŋgbani zuɣulana John Agyekum Kuffour ni daa na be nam puuni. O daa dila Gushԑɣu kuɣu ŋɔ yuuni 2004 piibupiibu saha nti wobigu paati din New Patriotic Party, amaa ka daa bi lahi nye nasra yuuni 2008 piibupiibu. O ni daa be jinaduu, o daa lahi nyɛla Deputy minista nti Lands and Natural Resources n su salima gbibu. Pumpoŋɔ ŋuni nyɛ Ghana Ambassador nti United Kingdom mini Ireland O nyɛla Dolodolo nira Clara Napaga Tia Sulemana Clara Napaga Tia Sulemana nyɛla Ghana bipuɣiŋga ŋun nyɛ siyaasa nira ka bi dɔɣi o yuuni 1987 ka o nyɛ Presidential staffer mbe mbe tiŋgbani zuɣulana Nana Akufo-Addo gɔbnanti ni. O ba n daa nyɛ Alhaji Tia Sulemana ŋun daa pahi n-nyɛ ban kpa New Patriotic Party. Wanzamtali Wanzama nyɛla ninvuɣu shɛba ban kɔrisiri Naa zuɣu mini o teeŋa Atani mini Alizumba dali kam. Bani n-lahi n su bia zuɣu pinibu, gunibu, ni kali ninni chiha chihibu. Bɛ kpɛm nyɛ Mba Gunu. Ban bɛ zuliya ŋɔ puuni nyɛ wunzama ka bɛ tuuntumsa ŋɔ mi nyɛ wanzamtali. Wanzamtali nyɛla dagbaŋ daankali tuma puuni zaɣ'yini. Rebecca Akweley Adotey Rebecca Akweley Adotey nyɛla Ghana paɣa ŋun nyɛ siyaasa nira ka daa bi lahi nyɛ Executive Secretary n-zaŋ ti National Council for Wowen and Development (gbaŋ-ŋmara nti Paɣaba laɣiŋgu. O lahi nyɛla jintɔra nti Ayawaso West-wuagon piibupiibu yaɣili din be Aŋkara. Akweley Adotey mali la Bachelor of Arts (HONS) in English. O daa nyɛla Assistant Director ni Executive Secretary nti National Council of Women and Development. Paɣa so ŋun nyɛ siyaasa nira, Adotey daa zani mi n bori jintɔri tali nti Ayawaso West-wuagon piibupiibu yaɣili yuuni 1996. O daa zani mi ka di yuuni 1996 jintɔraba piibupiibu nti Lem paati din National Democratic Congress n-nya piibu kalinli din yisi tuhipiiya anu, pihinii awɔi (15,089) n zani kobigi puuni vaabu pihita anu, pɔnchi piiya (35.10%) n gari o nyintahi George Issac Amoo New Patriotic Party ŋun daa nyɛ kalinli tuhipiiya anahi, kobisiyopɔin pihiwɔi anu (14,795) n zani kobigi puuni vaabu pihita anahi, pɔnchi pihinahi (34.40%), Andrew's La-Ayane ŋun gba daa zani nti People National Convention (PNC) mi daa nyɛ piibu kalinli tuhili, kobigi ni pishi ayopɔin (1,127) n zani kobigi puuni vaabu yini ni pɔnchi pihiyobu (1.60%), Joyce Abla Tamakloe ŋun daa nyɛ Independent Candidate la gba daa nye kalinli kobisinii ni pihinu anu (855) n zani kobigi puuni vaabu ayi (2%) ka Jane Chinebuah ŋun gba daa zani nti Convention People's Party (CPP) nya kalinli kobisinii ni pihinu ayi (852) n zani kobigi puuni vaabu ayi (2%). Joyce Aryee Joyce Rosalind Aryee nyɛla Ghana siyaasa nira ŋun nyɛ paɣa, daabia, fukumsi kpambali kuro, ka lahi nyɛ Dolodolo daadiini yaɣi' shɛli bɛ ni boli Salt and Light la pastor kpɛma. Aryee tummi nti Ghana yuun pihinahi nti gɔbnanti mini maŋsulinsi tuma duri. Zaŋ gbaai yuuni 2001 hali ni yuuni 2011, o daa nyɛla Chief Executive Officer nti Ghana Chamber of Mines mini tuuli gbansabila tiŋgbana paɣa n-nyɛ lala zaashee maa. O daa lahi nyɛla ŋun be siyaasa tuma ni puuni Ghana nti PNDC Gominanti piligu yuma. Saha ŋɔ, o nyɛla executive director nti Salt and Light Ministries din nyɛ asɔri laɣingu. O nyɛla Honorary Council of Ghana Association of Restructuring and Insolvency Advisors puuni yino. Fante paɣa mini Ga doo n dɔɣi Joyce silimiin-goli March yuuni 1947, ŋuni nyɛ o ba mini o ma bihi ŋun pahi ayi biha anahi puuni. O piligu yuma o daa bela o doɣim shɛba be North Suntreso, din be Kumahi ka o pili shikuru Methodist Primary School mini Methodist Middle School. N daa chaŋ Achimota School naai yuuni 1969 University of Ghana, Legon n yina ni Bachelor of Arts Degree in English. O yidana n daa nyɛ Dr Charles Wereko-Brobby. Saha shɛli o ni daa bohindi shikuru baŋsim University of Ghana, o deei la tuma saha shɛli bi yiti bahi, n tumdi West African Examination Council yaɣili din nyɛ Test Development and Research office (TDRO). Yaha, o daa lahi tumla Ghana Museums and Monument Board ni bɛ administration. Zaŋ gbaai yuuni 1976 hali ni yuuni 1981, o daa lahi nyɛla Public Relations Officer nti bin daa na yoli kpa tuma duu din nyɛ Environmental Protection Council. N tooi bela n chaŋ Ghana Standards Board(saha ŋɔ Ghana Standards Authority) n-nyɛ Public Relations Officer. Saha shɛli o ni daa bohindi shikuru baŋsim University of Ghana, o deei la tuma saha shɛli bi yiti bahi, n tumdi West African Examination Council yaɣili din nyɛ Test Development and Research office (TDRO). Yaha, o daa lahi tumla Ghana Museums and Monument Board ni bɛ administration. Zaŋ gbaai yuuni 1976 hali ni yuuni 1981, o daa lahi nyɛla Public Relations Officer nti bin daa na yoli kpa tuma duu din nyɛ Environmental Protection Council. N tooi bela n chaŋ Ghana Standards Board(saha ŋɔ Ghana Standards Authority) n-nyɛ Public Relations Officer. Zaŋ gbaai yuuni 1982 hali ni yuuni 1985, tiŋgbani zuɣulana kuro Jerry John Rawlings n daa pii o n lɛbi gbaŋ-ŋmara lahabali tira nti PNDC. Zaŋ gbaai yuuni 1985 ti kpa yuuni 1987, o daa nyɛla Minister of Education ni yuuni 1987 - 88 Minister of Local Government. Yuuni 1988 hali ni yuuni 2001 o daa lahi nyɛla Minista of Democracy nti Office of the Prime Minister, yaha zaŋ gbaai yuuni 1993 hali ni yuuni 2001 o nyɛ National Defense Council puuni yino. Aryee n-nyɛ ŋun su ni Executive Director nti Salt and Light Ministries din asɔri laɣiŋgu. O lahi sula Joyce Aryee Consult din zaɣa be Management mini Communications. O nyɛla Board member nti tuma duri pam kamani Kinross Chirano Gold Mine Ghana board, the Mentoring Women Ghana board ni Roman Ridge School. Joyce Aryee daa nyɛla Daambilo nti Harmonious Chorale yila laɣiŋgu mbe Ghana. O lahi nyɛla ŋun su Salt and Light Ministries asɔri shɛli din kpa ni bi kpaŋsi niriba bolibu zaŋ kana Dolodolo adiini. Dr Joyce Aryee lahi nyɛla tuuli Patron Extraordinaire nti AMN, Ankara Mining Network din galisi amorphous extractive industry professional laɣiŋgu dunia yaangi zuɣu. Joyce Aryee kulla doo buyi zuɣu ; tuuli doo maa daa nyɛla Medical doctor ka o mini o daa be Germany, n yi o nuuni n kuli George Yves Wereko-Brobby. Aryee daa deei kpaŋmaŋ pini din nyɛ Second Highest State Award, the Companion of the Order of Volta yuuni 2006 ni o kpaŋmaŋ nti tiŋgbani maa. O lahi nyɛla ŋun deei Charted Institute of Marketing, Ghana (CIMG) daabiligu paɣa yuuni 2007 ni African Leadership on Centre for Economic Development African Female Business Leader of the year award yuuni 2009. Aryee mini Samuel Koranteng-Pimpim daa laɣim mi ŋma kundi din yuli booni The Transformed Mind. Gladys Asmah Gladys Asmah daa nyɛla Ghana siyaayasa nira ŋun daa nyɛ daabi kuɣiŋli. O daa lahi nyɛla jintɔra kuro zaŋti Takoradi piibupiibu yaɣili, o daa lahi nyɛla minista kuro zaŋti pukparilim. O daa kpila silimiin-goli biɛɣ pishi anahi yuuni 2014. Bɛ dɔɣila Gladys Asmah silimiin-goli October biɛɣu piiya ni ayobu dali yuuni 1939 Cape Coast din be Central Region Ghana tiŋgbani. O daa pilla o primary shikuru Wesley Girls School ni Ghana National College din zaa be Cape Coast la. O ni daa naai Secondary Shikuru, o daa tumla bela n-ti Ghana Railway Corporation n-ti lɛbi kaaro kaaro zaŋti LPionaboratory Control and Quality Department n-ti Pioneer Tobacco Company. O daa nyɛla Wabigu paati ni merry la yino, o daa lɛbila jintɔra n-ti Takoradi zaŋ gbaai Silimiin-goli January dabaa ayopɔin yuuni 1997 n-ti gbaai silimiin-goli January dabaa ayobu yuuni 2009, o daa lahi nyɛla minista zaŋti Paɣaba mini bihi bɛhigu zaŋ gbaai yuuni 2001-2005 ni Minister of Fisheries n gbaai yuuni 2005-2009. Asmah daa nyɛla jintɔra mbe jinaduu din pahiri Ayi, Ata, Anahi ni Anu. Yuuni 1996 piibupiibu saha la, o daa nyɛla piibu kalinli tuhi pishi ni anu, kobigu ni pisopɔin ni awɔi (25,579) kalinli din yiɣisi tuhi pihita ni anii, pihita ayopɔin (38,036) n zani vaabu kobgi puuni pihinu ni ayobu ni pɔnchi pihinii (56.8%) n gari o siyaayasa nyintaa Esther Nkansah ŋun daa zani n-ti National Democratic Congress ŋun daa nyɛ tuhi piiya ni kobisita ni pihinahi ayi(10,342), ka Alex Fosu Blanks on gba daa nyɛ tuhili ni kobisita ni pishi ata kalinli (1,323) ni Timothy Norbert Kublenu gba daa nya kalinli kobisi yopɔin ni pihiwɔi ayi (792). Piibupiibu yuuni 2000, o daa nyɛla kalinli tuhi pishi ayobu, ni kobisi nahi ni pihita yini(26,431) kalinli din zaa daa yiɣisi tuhi pihita anu, kobisi wɔi pihinahi awɔi(35,949), kadi zani pubbu kobigi puuni vaabu pisopɔin ni ata ni pɔnchi pihinu(73.50%) n gari o nyintaa Crosby Mochia ŋun daa zani n-ti National Democratic Congress paati mi nya tusaa ayobu ni kobisinii ni pihinu ata(7,853) din zani vaabu piiya ni awɔi ni pɔnchi piiya (19.10%), Eustace Haizel ŋun daa zani n-ti Conven-tion People Party gba daa nya kalinli tuhili ni kobisinu ni piiya (1,510) n zani vaabu anahi ni pɔnchi pishi (4.20%), Elizabeth Comfort Baidoo ŋun mi daa zani n-ti NRP gba daa nya kalinli kobisinii ni pisopɔin ni anii kadi zani vaabu ayi ni pɔnchi pishi ni Samuel Ekow Renner People National Conven-tion gba daa nya kalinli tusaa ayi ni pisopɔin ni apɔi (277) din yiɣisi vaabu yoli kani, ni pɔnchi pihinii (0.80%). Gladys daa kpila silimiin-goli June biɛɣu pishi anahi ni anahi yuuni 2014 Korle-Bu Teaching Hospital Ankara o ni doni barigu ni bakɔi ayi. Bi daa dɔɣila Asmah Takoradi silimiin-goli November dabisi yini dali yuuni 2014. Tamale Girls Senior High School (Paɣ'Naa) Tamale Girls Senior High School niriba pam ni tooi mi shikuru shɛli Paɣ'Naa la nyɛla gominanti bipuɣisi Senior High Shikuru din nyɛ tuuli Tamali, Northern Region. Shikuru ŋɔ pili la yuuni 1988 hali ni saha ŋɔ. Paɣ'naa nyɛ tuuli bipuɣisi senior high shikuru karimzɔŋ Tamali,Northern region. Ʒingama laŋgu shɛli din yuli booni RAINS n ti pahi Regional Cordinating Council(RCC) n-daa lɛhi ka sɔŋ ka shikuru maa zani. Ka Gaana karim sulinsi yili nim(GES) daa saɣ din zaa maa viɛli ti bipuɣisi. Shikuru ŋɔ daa pilimi ni shikuru bihi pihiyɔbu ni karimba nim pia ni ayi, amaa saha ŋɔ karimbihi kalli kuli ni paagi 1328 ni karimba nim pisɔpoin ni ban sɔŋdi karim bɔhabu chana n yɛla pihiyobu yin ka. Shikuru maa nia n-nyɛ ni di bo baņsim suma n-ti di shikurubihi(paɣaba), din yɛn che ka be nya shɛhira gbaŋ suma n-tuyi be bɔhimbu karimzɔn' kara ni. Dina n-yɛn che ka be lsbi bukaata kuriba ni anfaani bi' shɛba ban mali shili ni be tum toontali tuma tingbani no ni, zaŋ ti salo ni daabilim zoosim, ni fakari filimbu nia ni kpansibu zaŋ chaŋ bɔhimbu tab' sɔŋ tumanima din yɛn tum, ni zan sɔŋ daadama arigichi zoosim!l, General Science: Chemistry, Elective mathematics,physics General Art: Dagbani, History, Geography, Islamic, Home Economic: Management in living, Economic, Food and Nutritions, Economics Business: Accounting,Business management,Costing, Economics Shikuru ŋɔ bɛla Gaana tudu yaɣili polo. Ka bɛ Naya(Yendi) solɔɣu zuŋɔ. Di bɛla pubu tuuli la ni.Katigɔri A Tamale Girls Senior High School nyɛla shikura shɛli be ni mali karimbihi biɛhigu shee. Lala zuŋu biɛhigu shee ŋɔ nyɛla bɛ ni pu karimbihi ŋɔ bɔŋbɔŋ ka bol' li ni ya. Yili kam din zaa be shikuru maa ni malila di yuli, Di yuya maa shana n-nye: Di nyɛla shikuru shɛli din yɛ salo(public) bɛ gɔmnanti shikuru Theresa Joyce Baffoe Theresa Joyce Baffoe nyɛla siyaayasa nira Ghana tiŋgbani, o daa lahi nyɛla jintɔra kuro zaŋti New Edubiase din be Kumahi Ashanti Region la. O daa nyɛla ŋun be tuuli jinaduu din pahiri anahi Ghana tiŋgbani silimiin-goli October yuuni 1993 din daa niŋ ka o di by-election zaŋti National Democratic Congress paati dini daa niŋ ka ŋun su kuɣu ŋɔ Mary Eugenia Ghann nti New-Edubiase piibupiibu yaɣili. Bɛ daa lahi pii Baffoe yuuni 1996 Ghana piibupiibu n kpehi jinaduu nti National Democratic Congress din nyɛ lem paati. O nyɛla kalinli tuhi piiya ni apɔi, kobiga ni piiya anahi (17,114) piibu din kalinli zaasa daa yiɣisi tuhi pishi anahi, kobisinu (24,500) n zaani pubbu kobigi puuni vaabu pihinu ni anu, pɔnchi pihinu(55.5%) n gari George Kwasi Boadu ŋun daa zani nti New Patriotic Party nya kalinli tusaa anu, ni kobisiyi ni ayobu (5,206) n zani kobigi puuni vaabu piiya ni ayobu, ni pɔnchi pihiwɔi (16.90%), Sophia Afrakoma Owusu ŋun gba daa zani nti Convention People Party nya kalinli tuhili, ni kobisiyobu ni pisopɔin anii n zani kobigi puuni vaabu anu ni pɔnchi pihinahi (5.40%) ni AkwasiAdei-Aboagye People National Convention paati la gba daa nya kalinli kobisinu ayi n zani kobigi puuni vaabu yini, pɔnchi pihiyobu (1.60%). Baffoe daa lahi nyɛla ŋun be jinaduu din pahiri ata ni, bɛ daa lahi pii o buta ni yuuni 2000 Ghana piibupiibu saha. Tuuli o daa zani mi nti National Democratic Congress yuuni 1992 n giligi yuuni 1996 jintɔraba piibupiibu saha n-nye nasara kpe jinaduu, o daa dila kalinli din yiɣisi tuhi piiya ni yini, kobisiwɔi ni anii (11,908). Yuuni 2004 piibupiibu saha ka o bi nye nasara. O daa shee mi ka ti Ernest Kofi Yankah ŋun daa di ni kalinli tuhi piiya ni anahi ni kobisiyopɔin ni pihita ayi (14,732) n zani kobigi puuni vaabu pihinu ni anahi, pɔnchi pihinahi ni anu(54.45% n di yuuni 2008 piibupiibu. Baffoe daa zani la buta zuɣu n di jinaduu kuɣu nti New-Edubiase. Bɛ dɔɣila Joyce Baffoe silimin goli July biɛɣu pishi ni anahi yuuni 1954 New Edubiase Ashanti Region. O daa chaŋla Holy Child Training College nti lɛbi karimma n dee wuhibu shahara gbaŋ. O daa nyɛla ŋun be tuuli jinaduu din pahiri anahi Ghana tiŋgbani silimiin-goli October yuuni 1993 din daa niŋ ka o di by-election zaŋti National Democratic Congress paati dini daa niŋ ka ŋun su kuɣu ŋɔ Mary Eugenia Ghann nti New-Edubiase piibupiibu yaɣili. Bɛ daa lahi pii Baffoe yuuni 1996 Ghana piibupiibu n kpehi jinaduu nti National Democratic Congress din nyɛ lem paati. O nyɛla kalinli tuhi piiya ni apɔi, kobiga ni piiya anahi (17,114) piibu din kalinli zaasa daa yiɣisi tuhi pishi anahi, kobisinu (24,500) n zaani pubbu kobigi puuni vaabu pihinu ni anu, pɔnchi pihinu(55.5%) n gari George Kwasi Boadu ŋun daa zani nti New Patriotic Party nya kalinli tusaa anu, ni kobisiyi ni ayobu (5,206) n zani kobigi puuni vaabu piiya ni ayobu, ni pɔnchi pihiwɔi (16.90%), Sophia Afrakoma Owusu ŋun gba daa zani nti Convention People Party nya kalinli tuhili, ni kobisiyobu ni pisopɔin anii n zani kobigi puuni vaabu anu ni pɔnchi pihinahi (5.40%) ni AkwasiAdei-Aboagye People National Convention paati la gba daa nya kalinli kobisinu ayi n zani kobigi puuni vaabu yini, pɔnchi pihiyobu (1.60%). Baffoe daa lahi nyɛla ŋun be jinaduu din pahiri ata ni, bɛ daa lahi pii o buta ni yuuni 2000 Ghana piibupiibu saha. Tuuli o daa zani mi nti National Democratic Congress yuuni 1992 n giligi yuuni 1996 jintɔraba piibupiibu saha n-nye nasara kpe jinaduu, o daa dila kalinli din yiɣisi tuhi piiya ni yini, kobisiwɔi ni anii (11,908). Yuuni 2004 piibupiibu saha ka o bi nye nasara. O daa shee mi ka ti Ernest Kofi Yankah ŋun daa di ni kalinli tuhi piiya ni anahi ni kobisiyopɔin ni pihita ayi (14,732) n zani kobigi puuni vaabu pihinu ni anahi, pɔnchi pihinahi ni anu(54.45% n di yuuni 2008 piibupiibu. Baffoe daa zani la buta zuɣu n di jinaduu kuɣu nti New-Edubiase. Pu'kparilim Pukparilim nyɛla tuun'shɛli daadama ni tumdi bɔri bɛ maŋa, bee ti ni tooi lahi yɛli pukparilim nyɛla tuun'shɛli niriba ni tumdi ka diri anfaani. A yi lihi ti tudu yaɣili ŋɔ na ti tuun' kpɛma ku nyɛla pukparilim maa, hali ti naan tooi yɛli ni di nyɛla daankali nti Dagbamba amaa sokam ni kɔri ka pa daŋ shɛli kali tuma la zuɣu ti ku tooi boli ŋa ti daankali. Di nyɛla tuun' shɛli ŋan jɛndi binbila kɔbu, tihi ŋan mali wala sabu ni binkɔbiri gulibu. Shili Pam tuya ni di mali pam ka naan yi kpe di yaɣili kam puuni. Binnkɔb' gulibo Binnkɔb' shɛba Dagbamba ni daa guli pam shɛbi n-nyɛ piɛri, buhi, niɣi, nohi, kpini, ŋmana ni gbunnyɛri. Binkɔb' gulibo nyɛla dini mali anfaani pam n ti pukpariba, ka niri ku tooi yɛli pukparilim yɛltɔɣa ka bɛ yɛli bingula yɛltɔɣa dama bingula nyɛla din daam daani bee din mali anfaani pam pukparigu puuni, ka ŋun kam be pukparilim puuni mali zaɣa pam ni bingula maa polo. Jara Jara nyɛla Dagban' wa' shɛli dabba ni wara. Kambon Waa (Sapashin'Waa) Sapashin'waa nyɛla wa' shɛli sapashini nima ni wara. Tɔra Tɔra nyɛla paɣaba waa ka bɛ warili Dagbaŋ. Methodist Girls Senior High School Methodist Girls Senior High School (Maghis) nyɛla paɣaba kɔnko shikuru bee karimzɔŋ shɛli din be Mamfe, Akuapim North District din mi gba be Eastern region, Ghana puli ni la Shikuru ŋɔ daa kpa la 1984 yuuni ka bɛ daa lee pili karim baŋsim lɛbu shikuru ŋɔ puuni la 1988 yuuni. To amaa di daa lee nyɛla paɣaba ni dabba shikuru lala saha maa. Shikuru ŋɔ yuli n daa booni Mamfe State College pɔi ka Dolodolo yaɣi' shɛli din yuli booni Methodist la daa dee li ka booli li Methodist Girls Senior High School. Ghana gɔminanti daa deela shikuru ŋɔ yuuni 1993. General Art: history, geography, language, economic, General Science:physics, Biology, chemistry, elective mathematics General Agri.: animal husbandry, Biology Visual Art: Business:cost accounting, economic, Business management, elective mathematics Home Economics: management in living, food and nutrition, economic, biology Shikuru ŋɔ nyɛ salo bee gɔmnanti din ni. Shikuru ŋɔ nyɛla katigori B zuŋɔ NANA AMA ANSAAH SASRAKU HOUSE EUGENIA DANQUAH QUIST HOUSE VERY REVEREND AMA AFO BLAY HOUSE JANET FRIEDA BEDIAKO ASARE HOUSE KYIDOM HOUSE S H S du'tuli kalinli nyɛla 890 S H S dura ayi kalinli nyɛla 1012 S H S dura ata kalinli nyɛla 752 Ms. Sylvia Isabella Laryea Piina Alice Teni Boon Alice Teni Boon nyɛla Ghana siyaayasa nira ŋun nyɛ jintɔra kuro zaŋti Lambuissie piibupiibu yaɣili yuuni 1999-2009. Alice Teni Boon kpela jinaduu nti Lem paati din nyɛ National Democratic Congress silimiin-goli June, yuuni 1999 o ni daa di by-election shɛli din daa niŋ silimiin-goli May biɛɣu pishi ayobu yuuni 1999 din daa niŋ ka Luke Koo ŋun daa nyɛ lala yaɣili maa jintɔra ni kani. O daa labi mi n di kuɣu maa yuuni 2000 mini 2004 piibupiibu saha. Amaa o daa bi lahi nye nasara yuuni 2008 piibupiibu o mini John Duoghr Baloroo ŋun daa zani nti New Patriotic Party ni daa kpaɣiri bori li. Yuuni 2008 piibupiibu ka bi daa taɣi Mr Edward K. Dery ŋun daa di kuɣu maa nti National Democratic Congress paati Bɛ daa dɔɣila Boon silimiin-goli January biɛɣu piiya ni ayi yuuni 1962. O daa chaŋla University of Ghana mini University of Westminster. O daa lahi chaŋ Ghana Institute of Journalism ni Pitman Central College din be London. Ni ka o nya o shahara gbaŋ din nyɛ Masters in Business Administration mini Masters of Arts in Public Communication. Alice Teni Boon kpela jinaduu nti Lem paati din nyɛ National Democratic Congress silimiin-goli June, yuuni 1999 o ni daa di by-election shɛli din daa niŋ silimiin-goli May biɛɣu pishi ayobu yuuni 1999 din daa niŋ ka Luke Koo ŋun daa nyɛ lala yaɣili maa jintɔra ni kani. O daa labi mi n di kuɣu maa yuuni 2000 mini 2004 piibupiibu saha. Amaa o daa bi lahi nye nasara yuuni 2008 piibupiibu o mini John Duoghr Baloroo ŋun daa zani nti New Patriotic Party ni daa kpaɣiri bori li. Yuuni 2008 piibupiibu ka bi daa taɣi Mr Edward K. Dery ŋun daa di kuɣu maa nti National Democratic Congress paati. Bɛ daa pii la Boon jintɔra nti Lambuissie piibupiibu yaɣili din Upper West Region, Ghana yuuni 2000 Ghana piibupiibu saha la. Din zuɣu o daa zani nti yaɣili ŋɔ jinaduu din pahiri anahi nti Ghana fourth Republic. O daa dila kalinli tusaa ayopɔin, ni pisopɔin ayobu (7,076) n zani kobigi puuni vaabu pihiyobu ni pɔnchi pihinii (60.80%). O daa nyɛla nasara n gari David Mwinfor Deribaa Independent Candidate, Kabiru Nmin ŋun daa zani nti National Reform Party, Ampulling Nikolas ŋun daa zani nti New Patriotic Party ni Bamie Mubashir Ahmed ŋun mi gba daa lahi zani nti United Ghana Movement Party. Ka bi daa nya kalinli tusaa ayi, kobisinahi pisopɔin ayi (2,742), tuhili, kobisiyi ni pisopɔin ayi(1,272), kobisinahi ni pihinahi yini (441) ni kobisita ni pisopɔin anu (375) ni yoli (0). Boon daa lɛbila jintɔra nti Lambuissie piibupiibu yaɣili yuuni 2004 Ghana piibupiibu saha. Din zuɣu o daa bela jinaduu din pahiri anahi Ghana tiŋgbani nti o yaɣili maa. Bɛ daa pii o mi ni piibu kalinli tusaa ayobu ni kobisinu(6,554) ni pihinu anahi n yi kalinli din daa yisi tuhipiiya ayi ni kobisinahi ni pihinii (12,480) n zani pubbu kobigi puuni, vaabu pihinu ayi ni pɔnchi anu (52.5%) kalinli maa zaa sa. Bɛ daa pii o mi ka chɛ Mr Thomas F. Bitie-Ketting ŋun daa zani nti People National Convention paati, Sebastian Koug Bamie ŋun gba daa zani nti New Patriotic Party ni Abubakar Yahaya Alhaji ka o gba daa zani nti Convention People's Party. Bɛ ni daa nyɛ piibu kalinli shɛŋa m boŋɔ, tuhili ni kobisiyi ni pihiyobu anu piibu (1,265), tusaanahi kobisinu pihinu ata piibu (4,553) ni kobiga ni anii (108) n zaani pubbu kobigi puuni vaabu piiya ni pɔnchi yini (1.1%), kobigi puuni vaabu pihita ayobu ni pɔnchi anu (36.5%) ni yoli ni pɔnchi awɔi (0.9%). O daa zani mi nti National Democratic Congress paati. National Democratic Congress daa dila jinaduu kuɣusi ayopɔin lala piibupiibu maa ni Upper East Region yaɣili polo maa. O yidana n-nyɛ Bawiine Boon ŋun daa nyɛ jintɔra kuro nti Lambuissie piibupiibu yaɣili ka lahi nyɛ looya ni Gɔbnanti dundɔŋni fukumsi kpambala nti Jirapa/ Lambuissie District. Sophia Oboshie Doku Sophia Oboshie Doku nyɛla Ghana siyaayasa nira n daa nyɛ tuuli paɣa nyɛ jintɔra jinaduu din daa nyɛ tuuli Kwame Nkrumah ŋun daa di Ghana tuuli tiŋgbani zuɣulana tali la saha. O daa chaŋla Presbyterian Women's College of Education n-ti lɛbi karimma. Susanna Al-Hassan Susanna Al-Hassan daa nyɛla Ghana kundi sabira ni siyaasa nira. O nyɛla tuuli Ghana Paɣaba ni ka bi pii o minista yuuni 1961. O daa lahi nyɛla tuuli gbansabila Paɣaba ni n-nyɛ cabinet minista n daa lahi lɛbi jintɔra nti Tudu na piibupiibu yaɣili zaŋ gbaai yuuni 1960-1966. O daa lahi sabi bihi salima kundinim pam. Bɛ dɔɣila Susana Tamali ka o chaŋ shikuru Achimota Shikuru. Zaŋ gbaai yuuni 1955 hali ni yuuni 1960, o nyɛla Karimma Kpɛma n-ti Bolgatanga Girls Middle School. O bihi ni yino n-nyɛ Ghana Television (GTV) lahabali tiri kuro ka o yuli booni Selma Rahamatu Alhassan n daa ti taɣi o yuli Selma Valcourt, Victor Alhassan ka o tumdi Sky Petroleum, Kassim Alhassan ni Tahiru Alhassan. Susanna Al-Hassan daa pili la tuma n-nyɛ Karimma kpɛma nti Bolgatanga Girls Middle School din be Upper East Region zaŋ gbaai yuuni 1955 hali yuuni 1960. O bɛhisuŋ ni o toontali daa chɛ ka chɛ o karimma tuma ka kpe siyaayasa tali ni ka daa lɛbi jintɔra nti Tudu. O kpaŋmaŋ daa chɛ ka Dr Kwame Nkrumah pii o tuuli Ghana paɣa ŋun lɛbi Minister. Yuuni 1960 Representation of the People's (Women Members) bill, anfaani ka Al-Hassan Susana da di n labi zani jintɔra nti Northern Region (Tudu na) yaɣili silimiin-goli June 1960. O daa nyɛla ŋun tum minista tumanim n-nyɛ zaashɛhi, shɛŋa daa yuuya ka shɛŋa mi laɣim be n-yɛligi. Zaŋ gbaai yuuni 1961 hali yuuni 1963, o daa nyɛla fukumsi kpambali paa (Deputy Minister of Education), yaha yuuni 1967, o daa lahi nyɛla minista of Social Affairs. Lala saha ŋɔ sunsuuni yuuni 1965, Kwame Nkrumah daa lahi pii o mi n lɛbi Minister of Social Welfare ni Community Development. Zaŋkpa tuhi nyaŋ pagorsigu bee jaɣimilitali Tudu Ghana, yuuni 1960s, Convention People's Party (CPP) gɔminanti daa chɛ ka o gindi baŋsiri salo ni pagɔrsigu bee jaɣimilitali nyɛla din bie pam biɛhigu ni ka lahi nyɛ bɛhigu dima, bipuɣiŋsi mini ninkura ka o daa laɣinda m baŋsiri ba tuuni ŋɔ ni bi vɛili shɛm. Al-Hassan daa yɛliya ni din chɛ ka lala yɛli ŋɔ pahiri biɛɣu kulo maa bi yi shɛli pahila bipuɣiŋsi dibahi bahindi ban bori shikuru baŋsim mini ban tumda n gori kanna Tamale tuma tumbu bee Shikuru. Issa and Amina, 1963 Asana and the magic calabash, Longman 1963, labi ŋma 1998 . Two tales, 1966 . The river that became a lake: the building of the Volta Dam, 1979 . Voices of wisdom, 1994 . The role of women in politics in Ghana, feminist perspective, Ottawa, Match International Center, 1994-98-18 Al-Hassan daa kpila silimiin-goli January biɛɣu piiya ni ayopɔin yuuni 1997. Yuuni 2007, ka bi daa tɛɛi o yɛla Ghana ni daa yan di di yuun pihinu chuɣu. Rebecca Naa Dedei Aryeetey Rebecca Naa Dedei Aryeetey (1923-22 June 1961) ka bi daa lahi mi o Dedei Ashikishan daa nyɛla Ghana paɣa ŋun nyɛ daabi kuɣiŋli. O daa lahi nyɛla ŋun zabiri paɣiba zuɣu, bɛ daa lahi mi o pam ni o boroboro daabiligu Ankara. O lahi nyɛla ŋun pa ti Ghana laɣifu din nyɛ Ghana pesewas dibaa anu la zuɣu. Bɛ daa dɔɣila Rebecca Naa Dedei yuuni 1923, Osu ka zooi James Town Ankara. O ma mini o zaa daa nyɛla nkarannima. (1923-22 June 1961) ka bi daa lahi mi o Dedei Ashikishan daa nyɛla Ghana paɣa ŋun nyɛ daabi kuɣiŋli. O daa lahi nyɛla ŋun zabiri paɣiba zuɣu, bɛ daa lahi mi o pam ni o boroboro daabiligu Ankara. O lahi nyɛla ŋun pa ti Ghana laɣifu din nyɛ Ghana pesewas dibaa anu. O ni daa naai Primary Shikuru, o daa kpela boroboro daabiligu ni. O daa nyɛ ariziki mini yaa pam o boroboro daabiligu ŋɔ ni dini n daa ti o yupaa "Ashikishan" nkransili ka di gbunni nyɛ "boroboro Zim". O daa lahi nyɛla ŋun kuri ariziki pam ntiri Convention People Party (CPP) ka gari tooni zaŋ CPP paɣaba tum siyaayasa tuma o yiŋ din be Kokomelemele Aŋkara. O Kpaŋmaŋ nti CPP paati mini Nkrumah daa tiba nasra ka bɛ dee Ghana maŋsulinsi ka Nkrumah lahi di Ashiedu Keteke kuɣu ka o lɛbi tuuli Prime Minister. Bɛ daa dɔɣila Rebecca Naa Dedei yuuni 1923, Osu ka zooi James Town Ankara. O ma mini o zaa daa nyɛla nkarannima. (1923-22 June 1961) ka bi daa lahi mi o Dedei Ashikishan daa nyɛla Ghana paɣa ŋun nyɛ daabi kuɣiŋli. O daa lahi nyɛla ŋun zabiri paɣiba zuɣu, bɛ daa lahi mi o pam ni o boroboro daabiligu Ankara. O lahi nyɛla ŋun pa ti Ghana laɣifu din nyɛ Ghana pesewas dibaa anu. O ni daa naai Primary Shikuru, o daa kpela boroboro daabiligu ni. O daa nyɛ ariziki mini yaa pam o boroboro daabiligu ŋɔ ni dini n daa ti o yupaa "Ashikishan" nkransili ka di gbunni nyɛ "boroboro Zim". O daa lahi nyɛla ŋun kuri ariziki pam ntiri Convention People Party (CPP) ka gari tooni zaŋ CPP paɣaba tum siyaayasa tuma o yiŋ din be Kokomelemele Aŋkara. O Kpaŋmaŋ nti CPP paati mini Nkrumah daa tiba nasra ka bɛ dee Ghana maŋsulinsi ka Nkrumah lahi di Ashiedu Keteke kuɣu ka o lɛbi tuuli Prime Minister. O ni daa naai Primary Shikuru, o daa kpela boroboro daabiligu ni. O daa nyɛ ariziki mini yaa pam o boroboro daabiligu ŋɔ ni dini n daa ti o yupaa "Ashikishan" nkransili ka di gbunni nyɛ "boroboro Zim". O daa lahi nyɛla ŋun kuri ariziki pam ntiri Convention People Party (CPP) ka gari tooni zaŋ CPP paɣaba tum siyaayasa tuma o yiŋ din be Kokomelemele Aŋkara. O Kpaŋmaŋ nti CPP paati mini Nkrumah daa tiba nasra ka bɛ dee Ghana maŋsulinsi ka Nkrumah lahi di Ashiedu Keteke kuɣu ka o lɛbi tuuli Prime Minister. O daa kpila silimiin-goli biɛɣ pishi ayi dali yuuni 1963 CPP nim laɣiŋgu din daa niŋ Ho, taarihi wuhiya ni bi zilisiya ni o paati nyintahi n daa niŋ shinaadali n niŋ o tee ni. Esther Lily Nkansah Esther Lily Nkansah nyɛla Ghana looya ni Western Region minista kuro yuuni 1997-2001 Rawlings gɔmnan-ti ni. Yuuni 2010 ka Atta Mills daa piigi o m-pahi ninvuɣu pia ban daa pahi ni bɛ lihi ka Bank of Ghana tuma chaŋ dede. O lahi nyɛla Sekondi Diocese Methodist Asɔri daambilonima la ni yino. Ama Nkrumah Ama Nkrumah daa nyɛla Ghana paɣa so ŋun be siyaayasa tali poi ni saha shɛli Ghana ni daa niŋdi Kpaŋmaŋ ni o dee maŋsulinsi. Ama Nkrumah daa nyɛla Ghana paɣaba ni yino ŋun daa be siyaayasa tali ni ŋun mini Ghana tuuli tiŋgbani zuɣulana Kwame Nkrumah tum tiŋgbani maa ni daa mori ni o bo maŋsulinsi. O daa lahi nyɛla Nkrumah gɔbnan-ti ŋɔ puuni tumtumda. Theresa Amerley Tagoe Theresa Amerley Tagoe daa nyɛla Ghana paɣa so ŋun be siyaayasa tali ni, o daa lahi nyɛla ŋun pahi nye New Patriotic Party kpamba yino ni jintɔra kuro nti Ablekuma South piibupiibu yaɣili. Tagoe, ŋun nyɛ nkarannima, silimin goli December biɛɣu piiya ni ata yuuni 1943 ka bɛ dɔɣi o. O daa chaŋla o Secondary shikuru Aburi Girls Senior High school, ni ka o daa nyɛ shikuru bihi kpɛma. O daa lahi dee shahara gbaŋ din nyɛ Bachelor's Degree in French University of Ghana. Tagoe kpala bipuɣiŋsi shikuru ka bi wuhiri French ball, o lahi pilla soŋsim tuma kadi yini nyɛ kpibisi mini bipuɣiŋsi ban be pala zuɣu ni bi bohim nuuni tuunbaŋsim ni daabiligu ni laɣibaŋda nti paɣi shɛbi ban gohiri zahim kuma Ankara pala zuɣu. Theresa Tagoe daa nyɛla Deputy Greater Accra minista ni Deputy minista nti Lands, Forestry ni Mines saha shɛli tiŋgbani zuɣulana John Kuffour ni be nam ni. O daa lahi nyɛla New Patriotic Party paɣiba laɣiŋgu kpɛma. O daa kpela jinaduu silimin goli January dabaa ayopɔin yuuni 1997 din daa niŋ ka o di yuuni 1996 piibupiibu. O daa nyela pubbu kobigi puuni vaabu pihita ni awɔi ni pɔnchi pihiwɔi n gari Ebo Hawks on ŋun daa zani nti National Democratic Congress paati la. O daa bela Ghana Council of State nim'ni ka daa lahi nye ŋun yuu nti Council of Women World Leaders. O daa mali la bidibsi ayi. Lariba Abudu Lariba Zuweira Abudu nyɛla JANGA-FIO nira, bi dɔɣi o la Alaamishi silimiin-goli May biɛɣu pia ni ayi dali yuuni 1966 nti Mr Abudu ŋun nyɛ karachi kurili ni Fio Naa. O nyɛla New Patriotic Party nim puuni yino. Ghana siyaayasa nira ŋun nyɛ Deputy Chief Executive Officer nti Northern Development Authority Tiŋgbani zuɣulana Nana Akufo-Addo daa piila Honourable Zuweira Abudu Lariba Deputy Chief Executive Officer nti Northern Development Authority yuuni 2018. O daa lɛbila jintɔra nti Walewale piibupiibu yaɣili yuuni 2020 piibupiibu o ni zani ka nye nasara. Dr Mahamud Bawumia ŋun nye Ghana tiŋgbani Zuɣulaampaa nti Jilmalan Nana Akufo-Addo ŋun daa di yuuni 2016 piibupiibu mini yuuni 2020 Ghana piibupiibu la tizo paɣa n-nyɛ Lariba Zuweiratu. Abudu. O daa zani la yuuni 2019 Parliamentary primaries piibupiibu la n daa zani yuuni 2020 piibupiibu ka di nti Walewale yaɣili maa. Pɔi ka o daa lɛbi jintɔra nti Walewale yaɣili, o daa nyɛla Deputy Chief Executive nti Northern Development Authority tini boli shɛli SADA ka di tuma zuɣu be Tamali Ghana Cotton Company ni daa na be shɛli. O daa zani la yuuni 2020 piibupiibu nti New Patriotic Party ka di. O daa lahi kalinli tusaa ayi, kobisiyi ni pihi wɔi ni anahi (32,294) ka zani pubbu kobigi puuni vaabu pihinu yini ni pɔnchi pishi yini kalinli zaasa ni. Bɛ pii o mi ka chɛ Abdallah Abubakari ŋun daa zani nti National Democratic Congress paati ni Ibrahim Mubarak ŋun gba daa zani nti National Democratic Party. O daa dila kuɣu ŋɔ saha shɛli o ni daa zani parliamentary candidate o mini ŋun daa pun nye yaɣili ŋɔ jintɔra Dr Sagres Bambangi ŋun pa nyɛ Deputy Agric Minister nsu crops. O daa deei la o tuuli Degree (Special Education) yuuni 2004 ni o Master's in Leadership and Development yuuni 2015. O nyɛla dooyili lana ka mali bihi ata. Susana Adam Susana Adam nyɛla siyaasa nira ŋun be Ghana tiŋgbani ni ka daa lahi nyɛ jintɔra kuro zaŋti West Mamprusi piibupiibu yaɣili yuma din gbaai 1997-2001. O daa zanimi nti West Mamprusi yaɣili kuɣu jinaduu zaŋti Lɛm paati din yuli lahi booni National Democratic Congress yuuni 1996 jintɔraba piibupiibu saha n kuɣu ni kalinli tusaa ayi ni ata ni pishi ni yini (23,021) n zaani pubbu kɔbigi puuni vaabu pihiyɔbu ni ata (63%) kalinli ŋɔ zaa yi laɣim. Yuuni 2000 jintɔraba piibupiibu ka o daa bi nye nasara ni o nyintaa ŋun daa zani nti People Convention Party Mr Issifu Asumah. O nyɛla kalinli 12,735(37.3%) ka Asumah mi nyɛ kalinli din yiɣisi 18,907(55.4%). Alidu Iddrisu Zakari n daa zani nti paati maa dini niŋ ka bi pirigi yaɣili maa n lɛbi Walewale East n daa fa kuɣu maa yuuni 2004 piibupiibu Asumah sani. O daa zanimi nti West Mamprusi yaɣili kuɣu jinaduu zaŋti Lem paati din National Democratic Congress yuuni 1996 jintɔraba piibupiibu saha n di kuɣu maa ni kalinli tusaa ayi ni ata ni pishi yini(23,021) n zaani pubbu kobigi puuni vaabu pihiyobu ni ata(63%) kalinli ŋɔ zaa yi laɣim. Yuuni 2000 jintɔraba piibupiibu ka o daa bi nye nasara ni o nyintaa ŋun daa zani nti People National Convention Mr Issifu Asumah. O daa nyɛla piibu kalinli tuhipiiya ni ayi, ni kobisiyopɔin ni pihita anu (12,735) n zani kobigi puuni vaabu pihita ni ayopɔin ni pɔnchi ata (37.3%) ka Asumah mi nyɛ kalinli din yiɣisi tuhipishi ayi ka ni kobisiwɔi ni ayopɔin (18,907) n zani kobigi puuni vaabu pihinu anu ni pɔnchi anahi (55.4%). Pɔi ka o daa di lala West Mamprusi yaɣili jinaduu kuɣu maa, Mr Ben Baluri Shaibu n daa nyɛ jintɔra zaŋti lala piibupiibu yaɣili maa. Alidu Iddrisu Zakari n daa zani nti paati maa dini niŋ ka bi pirigi yaɣili maa n lɛbi Walewale East n daa fa kuɣu maa yuuni 2004 piibupiibu Asumah sani. Sapashintali Sapashintali nyɛla Dagbamba taɣada ka bɛ daa dee li Kambonsi sani. Dagbaŋ pulini, Sapashinnima nyɛla ninvuɣu shɛba ban taɣiri naa o biɛhigu ni ni o tiŋa maa gbubbu ni. Sapashintali ni yɛn kpɛ Dagbaŋ, Naa Gariba, "Tizaa na gbihirimi ku baŋ ŋun zom, ŋuma ŋuma yɛligu ni kari sana, dabirigu nya vali daŋ fabila; ni o zuɣu, ni o shee, ni o yaaŋa, maligim lura di ku ŋmani saa, napɔŋ no bindi n-zaŋ nyahi mɔri" mini Naa Saalana Ziblim Yɛni dibu puuni ka di daa kpɛna. Din daa niŋ ka Dagbamba mini kambonsi yɛla kpe taba ni la. Dagbaŋ daa ka dundoya din diri Yani, di daa kuli nyɛla Yaan Naa ni dɔɣi so ŋuna n-ni tooi di Yani. Naa Nyaɣisi saha hali ni Naa Gungɔbili, "Asaɣiya pala booni biɛŋ, biɛŋ din tabili mɔɣili ku yaɣisi palibu, pakura yi yi Zohi kuni Jaa di yi pa bɛ nyubili naɣala bɛ sɔɣu n-zaɣisi, kpaŋ ŋun nini bala ni maali buɣili" saha, Dagbaŋ daa na kuli nyɛla din be shɛm ka dundoya kani. Dundoya ni yɛn kpɛna Dagbaŋ, Naa Zanjina, "nyɔɣu yaliŋ ni dee bɔbiri, biliɛri laɣim doya ku baŋ zoligu, gunguma tiɣisi yiliya ku baŋ kpɛma, Zanjina mankaani, akɔɣu satani kuɣili bilim ku ŋma, Na' biɛɣu maali kuli n-zaŋ fali ku zaŋ buɣili, zinzam pɔrimi ka o yuli be bimbira ni" mini Naa Andani Siɣili, "Dandani ka bɛ zaŋ boli Andani, Kabira biɛla zaŋ gu maŋa Siɣili, maambira biɛla zaŋ gu maŋa Siɣili, waɣabiɛɣu yi polo ka jaanbɔna ŋma n-tɛli ʒii zaa, dojia yi waa ni ku sɔɣi o teeŋa, ŋuna n-daa boli o zaa yuya ni ŋuni n-nyɛ palo palo ku nam yoli, bilibili ni nam palo, ba' so ŋun nyiɛ o karimbaan-bindi gari va o bini, ŋuni nyɛ kuri biɛɣu ni laɣim chiriga, o daa yirina ka ʒirila kpangolima awɔi ka nyina pan pali o noli zaa, gbuɣindaa kumsi ni yirigi tiŋa" nam dibu ni ka dundoya kpuri Dagbaŋ nam puuni. Zanjina yili mini Siɣili yili n-daa kpuri. Zanjina yili maa n-daa nyɛ Naa Zanjina bihi ni o yaansi ka Siɣili yili maa mi nyɛ Naa Andani Siɣili bihi ni o yaansi yaɣili. Naa Zanjina ni daa kani ka Naa Andani Siɣili dee n-ti kani ka Naa Zanjina zuu Jiŋli (Naa Binbiɛɣu) dee. Naa Binbiɛɣu ni daa che guya ka siɣi kpimba di daa simsi ni di labi Siɣili yili dundoli maa polo. To amaa Naa Zanjina n-daa gbahi o bipuɣisi ayi balim Naa Andani Siɣili nam puuni ka o chaŋ Goliŋgoliŋ ŋmɛbu. Bana ka o daa zaŋ dɔɣi Naa Saalan Ziblim ka o ŋahiba niŋ Naa Gariba. Yɔɣu kpamba daa yɛlimi ni bɛ yi zaŋ nam ŋɔ ti bia ŋɔ ka o ŋahiba yɛn damdiri o tooni deeri guli din mali muɣisigu, dina n-daa nyɛ bɛ ni zaŋ nam maa ti Naa Gariba ka o lee Yaan Naa. Di daa bi niŋ Naa Saalana Ziblim nyaɣisim. Naa Saalana Ziblim daa nyɛla daabia ŋun gɔri kɔhigu ka o mini Kambonsi mali zori ni taba, lala saha ŋɔ ka o na diri Kpatiŋa. O daa chaŋmi ti yɛli Ashentihini ni o ba yili m-paagi o ni o di ka bɛ zaŋ li ti so. Kambonsi mi daa mali salima pam ka mali li taɣiri marafanima gbampiɛla sani. Lala ŋɔ zuɣu Ashantihini daa bi tɛhi ni so beni din ni tooi lahi nyaŋ o yaha. O daa dii yalimi ni bɛ cham ti zaŋ Naa Gariba na. Naɣ'bɛɣu Naɣ'biɛɣu nyɛla Dagbamba kali waa. Di nyɛla wa' shɛli din pili Dagbaŋ. Naɣibiɛɣu nyɛla dabba mini paɣaba zaa waa ka bɛ wari niŋdi suhupiɛlli. Taachi yibu ka Dagbamba lahi booni Naɣibiɛɣu maa. Naɣibiɛɣu pilila Naa Ablai Naɣibiɛɣu ni ʒi Yani gbana zuɣu. Din daa niŋ daliri ka Naa Ablai Naɣibiɛɣu chaŋ Baasali n-daa ti soli pakoya ka bɛ kuli dabba la puuni ka Naɣibiɛɣu daa kpe Dagbaŋ. Naa Aburu ni daa yɛn chaŋ Baasali, o daa chami ka bɛ ŋmɛ panpantua, m-boli dabba ni bɛ ti sɔŋ o ka o chaŋ Baasali. Bɛ daa ŋmɛya m-boli Banvum lana Nayindoo ni o yina ka bɛ chaŋ Baasali ti soli pakoya ka bɛ kuli dabba. Ka boli o tizonima kamani Naa Andani Jirilɔŋ, Korinaa Mahami, Savuligu Naa Bukali Shaɣibaa, Zangbalun naa Aduna ni ban kuli pahi pahi. O daa lahi boli la Dagbaŋ tɔbu bihi zaa. O daa bi tam Tolon Naa Dooso yɛla, "Dooso daa jɛligila o maŋa n-ti Kpinkpaaba m-bi nyɛ kura, n-jɛligi o maŋa n-ti Zabaɣisi ka bi nyɛ kura, ŋun jɛligi maŋa ku nya kura". Baasali daa malila Naa ka o binkaɣilim hali ti saɣi hali ka o mali yila ka ŋmani nahu. Lala nahu ŋɔ ka bɛ daa bɔri ni bɛ nya nasara o zuɣu maa. Naa Ablai Naɣibiɛɣu ni daa paai Baasali o daa chami ka bɛ tum tuma niŋ chuɣu ni ka o bɔri ŋun yɛn zaŋ lala chuɣu maa kpe Baasali puuni tua beni ka so bi chali o gbunni ka lahi labirina. O bɔhila Naa yaba Tolon Naa ni o ti o bia ŋun yɛn zaŋ chuɣu maa chaŋ ti tum lala tuma maa ka daa bi nya. O daa bɔhiya hali ti je ka daa bi lahi mi o ni gbaari shɛm. Yani Baba Ziblim ŋun daa na bi diri nam ka daa lee yɛli Naa Aburu ni o ni chaŋ. Di daa niŋla sokam lahiʒibu ni Baba Ziblim ŋun ni saɣi ni o ni tum lala tuma maa. Naa Aburu daa bɔhi o ka yɛli ni Naa Aburu maalimi shili ti o ka o kpe n-ti tum lala tuma maa ti o. Naa Aburu daa zaŋla chuɣu maa ti Baba Ziblim ka o ŋmaligi ʒini wahu zuɣu. Baba Ziblim daa kuli karila wahu maa hali ni tua maa gbunni, n-daa ti zani tua maa gbu ka nya gbarigu ni do tia ma gbunni. Gbarigu maa daa yɛli o mi ni o ni ʒia ŋɔ o doo so o yisibu ni Baba Ziblim ŋmaligim nimaani, ka Baba Ziblim daa zaɣisi ka daa yihi o sua din diri noya ayi ka gbarigu maa ŋun lee yuuni li nangbani yini. Yim ka Baba Ziblim yihi o zuɣu sɔŋ ha ka daa gili tua maa buta ka zaŋ chuɣu maa fiɛbili wurim. O ni naai tuma maa ka o daa kpuɣi gbarigu maa zuɣu maa labi Naa Ablai Naɣibiɛɣu mini o tɔbu maa zaa sani. Di da kuli niŋla sokam lahiʒibu ni tuun' shɛli Baba Ziblim ni tum ŋɔ maa. Sokam daa bi tɛhiri ni Baba Ziblim ni labina domi so daa bi chani tia maa gbuni ka lahi labirina. Naa Ablai Naɣibiɛɣu suhu daa paligiya hali ti ka zaŋ buɣisi. Sahabihi sunsuuni ka tobu maa daa pili tuhibu. Di daa miiya hali ka so bi mi din niŋdi maa soli. Naa Andani Girilɔŋ daa ka yiŋa ka bɛ chani tobu maa ka o ti kuna zaŋ o tɔbu vuri ka saa la. O ni daa paai na tɔbu maa ni yɛlli kam daa taɣimi domi o daa yɛli o biɛli ni niriba maa shɛba ŋmɛrila tizaɣim ni dina n-che ka tɔbu maa mii shɛm maa. Ka Naa Aburu daa shiri vihi ti nya ka di niŋla yɛlimaŋli. Bɛ daa chɛmi ka sokam yooi o marafa ka bɛ nya ka baŋ bandaa bi tuhiri tɔbu maa viɛnyɛla maa. Bini daa nya nasara naai Naa Andani daa yɛli o biɛli Naa Aburu ni o kuli ti wami Naɣibiɛɣu ni ka che ŋuni n-ku o Naɣibiɛɣu. Ka ŋuni Andani mi lee zaŋ Naanigoo kuli ti wara dama a niŋla sokam yɛda ni naani ka naanigoo ti yɛn kuhi a. Naɣibiɛɣu maa ka bɛ lahi booni Bawuna maa. Pɔi kaa Naa Aburu ti chaŋ Baasali kuna, Dagbamba daa booni la lala waa maa Taachi yibu. Bɛ bɔrila kuɣisi pie zaɣikpulli ka sokam ʒini ka lunsi maa naai piiri niriba maa yimyim ka bɛ wuhiri wa' shɛŋa bɛ ni bɔra. Paɣaba mini dabba zaa waa n-daa yi nyɛli hali ni zuŋɔ. Taachi yi yɛn yi shee binshɛŋa m-be nira ni pɔi ka o naai tooi wa waa maa viɛnyɛla. Lala niɛma maa puuni shɛŋa n-nyɛ: Mercy Bampo Addo Mercy Bampo Addo nyɛla asanza nira ni ka lahi be wabigu din nyɛ New Patriotic Party. Pumpoŋɔ o nyɛla Ghana High Commissioner nti Malta tiŋgbani n pili tuma silimiin-goli July yuuni 2017. Zaŋ gbaai yuuni 2003-2009 o daa lahi nyɛla Deputy minista n sabiri yɛtɔɣa ntiri tiŋgbani zuɣulana. Mercy Bampo Addo naai la kariŋ zoŋ karili din nyɛ University of Ghana, Legon n deei shahara gbaŋ din Masters Degree in Governance and Leadership, o lahi mali shahara gbaŋ din nyɛ Graduate Diploma Journalism and Communication ni Honors degree in History (Taarihi). O daa wuhila History mini Current Affairs secondary shikuru ni yuma ata ni pirigili. O daa lahi nyɛla Public Relations practitioner kamani yuun pishi, tuuli Ghana Cocoa industry ni Ghana Institute of Management and Public Administration. Silimiin-goli July yuuni 2017, ka tiŋgbani zuɣulana Nana Akufo-Addo pii Mercy Bampo Addo Ghana Ambassador nti Malta tiŋgbani. O daa pahila ninvuɣu pishi ayi shɛm gɔbnanti ni daa pii ni zani nti Ghana tiŋduya ni. Mercy Bampo Addo yidana n-nyɛ Prof. Samuel Tetteh Addo ŋun nyɛ Professor of Geography nti University of Ghana. Bɛ mali la biha anu. Gloria Akuffo Gloria Akuffo nyɛla Ghana looya ni siyaayasa nira ŋun daa nyɛ Attorney General ni Minister of Justice tum yuuni 2017 zaŋ na 2020. O daa lahi nyɛla Deputy Attorney General ni Aviation Minister. Bɛ dɔɣila Gloria silimiin-goli December biɛɣu pihita yini yuuni 1954 Ankara. O yila Akropong-Akuapem din be Eastern Region ni Shai Osudoku Greater Accra Region. O daa deei la shahara gbaŋ din nyɛ (Hons) in Law ni Political Science University of Ghana yuuni 1982 n lɛbi Alikaali mini Looya n-ti Ghana Kootu zuɣu (Supreme Court) n daa kpe Ghana Bar Association. O pahimi n kpa Alikaali tuma duu shɛli ti ni booni Owusu-Yeboah, ni Akuffo mini Associates din be Ankara. O nyɛla kpɛma n-ti Alikaali tuma din nyɛ Blay mini Associates. O nyɛla New Patriotic Party puuni nira, o daa nyɛla Deputy Attorney General ni Deputy Minister of Justice zaŋ gbaai yuuni 2001-2005, ŋuni nyɛ Ghana tuuli paɣa ŋun zani lala zaashee. Yuuni 2005-2006 Akuffo daa nyɛla Deputy Regional Minister n-ti Great Accra. O daa lahi tuuli minister n-ti Aviation tum yuuni 2006 n-ti kpa silimiin-goli July 2008. Yuuni 2008 ka bi daa pii o Ambassador n-ti Ireland. Gloria Akuffo daa nyɛla ŋun pahi looyanim ban daa zani n-ti New Patriotic Party Supreme Kootu ni dini daa niŋ ka paati ŋɔ zaŋ yuuni 2012 piibupiibu la chaŋ Kootu ni ni bi ti di sariya ni kalinli shɛli bɛni daa nya. O mini Philip Addison n daa zani n-ti wabgu paati ka Dr Mahamud Bawumia nyɛ ŋun daa du akpaaku maa zuɣu n-ti diri shahira. Ban daa zaŋli chaŋ kootu maa n daa nyɛ Jake Otanka Obetsebi-Lamtey, Mahamud Bawumia ni Nana Akufo-Addo. Ban gba daa zani n-ti National Democratic Congress paati mi n daa nyɛ John Dramani Mahama ka bi looya nye Tsatsu Tsikata. Alikaali kpamba ban daa diri lala 2012 piibupiibu kootu yɛtɔɣa ŋɔ n daa nyɛ : Justice Atuguba, Akoto-Bamfo, Justice Adinyira, Justice Owusu Justice Dotse, Justice Gbedegbe, Justice Baffoe - Bonnie ni Justice Anin Yeboah. Sophia Akuffo Sophia Abena Boafoaa Akuffo JSC daa nyɛla Ghana Chief Justice zaŋ gbaai yuuni 2017 ti kpa silimiin-goli December 2019. Pɔi o piibu ŋɔ, o daa nyɛla Jaagi(Judge) nti Ghana Supreme Court (Kootu) tum yuuni 1995. Silimiin-goli May biɛɣu piiya ni yini dali yuuni 2017 ka tiŋgbani zuɣulana, jilimalana Nana Akufo-Addo daa pii o n lɛbi Alikaali kpɛma nti Supreme Kootu Ghana, naɣila jintɔraba ban be jinaduu nti saɣiti. Akufo-Addo daa chɛ mi ka o po pɔri silimiin-goli June biɛɣu piiya ni awɔi yuuni 2017 (19th June 2017) n pahiri piiya ni ata Ghana Alikaali kpamba puuni. O sariya dibu bahigu daa nyɛla silimiin-goli November biɛɣu piiya ni anii (18th November 2019) ka Supreme Kootu saɣiti ni di tu ni bɛ ʒiini bakɔi pahigu ni holidays dabisa n diri sariya din nyɛ talahi. O daa lahi di alizama m paɣiri tiŋgbani zuɣulana kuronima kaman Atta Mills ŋun daa wuhi o Taxation Ghana Law School ka daa lahi pii o nti African Court of Human and People's rights Ethiopia. O daa lahi di alizama tiŋgbani zuɣulana kuro Jerry Jonh Rawlings gba ni daa pii o kpehi Supreme Kootu yuuni 1995, ka tiŋgbani zuɣulana kuro John Agyekum Kuffour gba daa pii o nti African Court of Human and People's rights Ethiopia yuuni 2006. O daa lɛbila Kootu zuɣulana kadi nyɛla tiŋgbani zuɣulana kuro John Dramani Mahama n daa tabi soŋ ka tiŋgbani zuɣulana Nana Akufo-Addo pii o Chief Justice. O daa nyɛla Presbyterian miniser bia, o daa chaŋ Wesley Girls High school o Secondary shikuru saha Cape Coast, nti deei o Bachelor of Law degree University of Ghana, n tirisi chaŋ Ghana School Of Law nti lɛbi Alikaali niri. O daa bohim la looya tali Nana Akufo-Addo sani. O mali la Master's degree Law din yi Harvard University din America. Sophia Akuffo nyela Governing Committee of the Commonwealth Judicial Education Institute puuni yino n lahi nyɛ Daambilo nti Dispute Resolution buɣibahi(Task force) yuun gbaliŋ. Silimiin-goli January yuuni 2006, ka bi daa pii o n lɛbi African Court on Human and People's Rights tuuli Alikaali kpɛma. Piligu bi daa pii o la yuma ayi, n daa labi pii o hali ni yuuni 2014 ka o daa nyɛ zuɣulana (President) ni wulana (Vice President) nti Kootu maa. Silimiin-goli May biɛɣu piiya ni yini dali yuuni 2017 ka tiŋgbani zuɣulana, jilimalana Nana Akufo-Addo daa pii o n lɛbi Alikaali kpɛma nti Supreme Kootu Ghana, naɣila jintɔraba ban be jinaduu nti saɣiti. Akufo-Addo daa chɛ mi ka o po pɔri silimiin-goli June biɛɣu piiya ni awɔi yuuni 2017 (19th June 2017) n pahiri piiya ni ata Ghana Alikaali kpamba puuni. O sariya dibu bahigu daa nyɛla silimiin-goli November biɛɣu piiya ni anii (18th November 2019) ka Supreme Kootu saɣiti ni di tu ni bɛ ʒiini bakɔi pahigu ni holidays dabisa n diri sariya din nyɛ talahi. O daa lahi di alizama m paɣiri tiŋgbani zuɣulana kuronima kaman Atta Mills ŋun daa wuhi o Taxation Ghana Law School ka daa lahi pii o nti African Court of Human and People's rights Ethiopia. O daa lahi di alizama tiŋgbani zuɣulana kuro Jerry Jonh Rawlings gba ni daa pii o kpehi Supreme Kootu yuuni 1995, ka tiŋgbani zuɣulana kuro John Agyekum Kuffour gba daa pii o nti African Court of Human and People's rights Ethiopia yuuni 2006. O daa lɛbila Kootu zuɣulana kadi nyɛla tiŋgbani zuɣulana kuro John Dramani Mahama n daa tabi soŋ ka tiŋgbani zuɣulana Nana Akufo-Addo pii o Chief Justice. New Patriotic Party Vrs Attorney General (ka bi daa lahi booni li CIBA case) 1997 ICHRL 24 (12th March, 1997) Akuffo ni daa chɛ tuma n-nyɛ Chief Justice yuuni 2019, silimiin-goli March biɛɣu pishi anii dali yuuni 2020 ka tiŋgbani zuɣulana Nana Akufo-Addo daa pii o ni o lɛbi daambilo nti COVID-19 National Trust Fund shɛli bɛni daa kpa coronavirus doro la saha. Joyce Adwoa Akoh Dei Joyce Adwoa Akoh Dei nyɛla Ghana siyaayasa nira ni daabi kuɣiŋli mbe New Patriotic Party puuni. O lahi nyɛla jintɔra nti Bosome-Freho piibupiibu yaɣili din be Ashanti Region, Kumahi. Akoh Dei dɔɣim nyɛla silimiin-goli October biɛɣu piiya ni ayi yuuni 1965 Asiwa, Ashanti Region. O mali la Diploma in Christian ministry ni NVQ level 3 din yi National Council for Vocational Qualification nti City and Guild 7306 din gba yi City and Guild. O nyɛla daabia ni siyaayasa nira. O nyɛla Dolodolo nira, o lahi ka doo yili ka mali bihi ata Maltiti Sayida Sadick Maltiti Sayida Sadick nyɛla Ghana lahabali sabira ŋun tumdi Ghana Broadcasting Coorporation. Yuuni 2019 la, ŋuna n-daa di pini gahindili shɛli din yi Ghana Journalists Association na ka bɛ booni li Most Promising Journalist la. O daa lahi di pini gahindili din yi Hyperlink Media Awards yuuni 2019; lala pini maa yuli Media Star award. Sayida malila Bachelor of Arts (BA) Degree in Mass Communication Studiesd din yi Ghana Institute of Journalism (GIJ) na. Ghana Broadcasting Cooperation tuma duu din be Tamale la ka Sayida daa niŋ o National Service. O namin tum Radio Justice din be Tamale la. O daa yi ni, n-labi Sagani TV n-ti nyɛ bɛ news editor. O ni daa yi sagani, o daa kpuɣi napɔŋ n-labi Ankara n-ti tum lahabali chuɣu tuma duu yuli booni EIB Network. Silimiin' goli February dabaanahi dali yuuni 2022 la, ka Ghana Broadcasting Coorporation daa kpuɣi Maltiti ni o pahi lahabali chuɣu tuma duu maa bolli ni yiɣi jam karachinim zuɣu. Ŋuna n-lahi nyɛ zuɣulana zaŋ ti ʒɛ-ngama zuɣu laɣingu kpaŋsir' paɣaba daalaafee ni biɛri suŋ ka di yuli booni Maltiti Care Foundation International. Ŋuna n-daa doni buyi zuɣu 'The Next TV Star' kompatiisa shɛli GH-One TV nim ni daa nidaa niŋ shɛli 2020 yuuni la. Ŋuna n-daa lahi di pini gahindili shɛli Ghana Journalists Association nima ni daa tuui kpa ka boli li ni Most Promising Journalist la 2019 yuuni. O daa lahi di pini gahindili din yi Hyperlink Media Awards yuuni 2019. ala pini maa yuli Media Star Medal ka di daa jendi o ni sbiri lahabaya din jɛndi alaafee mini shikuru baŋsim bomma soya la. 2021 yuuni la, o daa pahi nivuɣu pihita nia ayi (32) shɛba YALI nim ni daa piigi ni bɛ pahi 2021 Mandela Washington Fellowship la ni bɛ dee toon'tali mini biɛhigu lɛbiginsim baŋsim. America tingbani ni ka bɛ daa yɛn chaŋ n-ti dee lala baŋsim paiga ŋɔ. Tɔ amaa, COVID-19 doro la zuɣu daa che ka bɛ daa bi tooi kpuɣi napɔŋ chaŋ, kaa daa lee niŋ li mi intanet pohim zuɣu. Akanvariva Lydia Lamisi Akanvariva Lydia Lamisi nyɛla Ghana nurse ni siyaayasa nira n lahi nyɛ jintɔra n-ti Tempane piibupiibu yaɣili. O daa zani la yuuni 2020 piibupiibu n-ti yaɣili ŋɔ ka di. Silimiin-goli October biɛɣu piiya ni ayopɔin yuuni 1973 Tempane ka bi dɔɣi o. O nyɛla Dolodolo nira, o daa bohim la nursing ka lahi mali (LLB) Law. Lamisi nyɛla Lem (National Democratic Congress) puuni nira. O yidana ŋun daa kani David Adakudugu n daa nyɛ Tempane yaɣili maa jintɔra. O yidana ŋɔ ni daa na be tuma ni ka kpi, Lamisi daa gbaai ni o zani o yidana zaani n lɛbi jintɔra n-ti lala yaɣili ŋɔ. Silimiin-goli December yuuni 2020 piibupiibu ka bi daa pii o jintɔra n-ti Tempane piibupiibu yaɣili, o ni daa kpaɣiri bo kuɣu maa 2020 piibupiibu saha zaŋti Lem paati. O yidana n daa nyɛ David Adakudugu. Elizabeth Agyemang Elizabeth Agyemang nyɛla Ghana siyaasa nira ni jintɔra Ghana jinaduu. O zani mi n-ti Oforikrom piibupiibu yaɣili din be Ashan-ti Region Ghana. O nyɛla New Patriotic Party nira ni Deputy Ashan-ti Regional Minister. Zaŋ gbaai Silimiin-goli January dabaa ayopɔin yuuni 2005 hali ni silimiin-goli January dabaa ayobu yuuni 2017, Elizabeth Agyemang daa nyɛla jintɔra n-ti Oforikrom piibupiibu yaɣili din be Ashan-ti Region. O daa di jinaduu kuɣu ŋɔ ni piibu kalinli tuhipihinu anii, kobisinii pihinu ayi (58,852) kalinli piibu maa zaa din daa yisi tuhipihiwɔi kobisita ni pihita ata (90,333). Silimiin-goli March yuuni 2017,ka tiŋgbani zuɣulana Nana Akufo-Addo daa pii o pahi Deputy Regional Ministers ban nyɛ kalinli piiya. Appointment committee din be jinaduu n daa vihi o lala goli maa ni yaha. Committee ŋɔ daa saɣiti ka bi zaŋ O yuli n-ti Speaker Of Parliament ni o mini jintɔraba gba saɣiti. Kotei din be Ashan-ti Region la ka dɔɣi Agyemang silimiin-goli May biɛɣu piiya ni ata yuuni 1949. O mali la teacher's certificate A yuuni 1971 ka daa deei li. O lahi mali nursing shahara gbaŋ din yi Alexandria Hospital Virginia, America tiŋgbani yuuni 1989. Zaŋ gbaai Silimiin-goli January dabaa ayopɔin yuuni 2005 hali ni silimiin-goli January dabaa ayobu yuuni 2017, Elizabeth Agyemang daa nyɛla jintɔra n-ti Oforikrom piibupiibu yaɣili din be Ashan-ti Region. O daa di jinaduu kuɣu ŋɔ ni piibu kalinli tuhipihinu anii, kobisinii pihinu ayi (58,852) kalinli piibu maa zaa din daa yisi tuhipihiwɔi kobisita ni pihita ata (90,333). Silimiin-goli March yuuni 2017,ka tiŋgbani zuɣulana Nana Akufo-Addo daa pii o pahi Deputy Regional Ministers ban nyɛ kalinli piiya. Appointment committee din be jinaduu n daa vihi o lala goli maa ni yaha. Committee ŋɔ daa saɣiti ka bi zaŋ O yuli n-ti Speaker Of Parliament ni o mini jintɔraba gba saɣiti. Agyemang kpela jinaduu tuuli n lɛbi jintɔra n-ti Oforikrom piibupiibu yuuni 2004 Ghana piibupiibu saha. O daa zani mi n-ti la New Patriotic Party. O piibupiibu yaɣili ŋɔ daa pahila jinaduu kuɣusi pihita ayobu n yi kuɣusi pihita awɔi shɛli New Patriotic Party ni daa di Ashan-ti Region. New Patriotic Party din nyɛ wabigu paati la daa dila kuɣusi kobiga ni pishi anii (128) jinaduu kuɣusi maa zaa ni din daa nyɛ kobisiyi pihita (230). O daa dimi ni kalinli tuhipihinahi ayopɔin, kobisita ni pihinii anii (47,338) kalinli tuhipisopɔin yini, kobisinu pihiwɔi anahi (71,594) kalinli maa zaa puuni n zani kobigi puuni vaabu pihiyobu ayobu ni pɔnchi ayi (66.2%). O daa nyɛla nasara n gari Munir Abdallah Dawood ŋun daa zani n-ti People's National Conven-tion (PNC), Abofra George Cudjoe ŋun gba daa zani n-ti National Democratic Congress paati ni Adelaide Borden Conven-tion People's Party (CPP) ka bɛ kalinli daa nye tusaa ayi, kobisinu piiya ni ayobu (2,526), tuhipishi yini, pihinu anu (21,055) ni kobisiyobu ni pihita anahi (634). O nyɛla doo yili lana ni bihi ata. Dolodolo nira n-ye o. Josephine Hilda Addo Josephine Hilda Addo nyɛla Ghana siyaayasa paɣa, o nyɛla New Patriotic Party puuni yino. O daa lahi nyɛla jintɔra kuro nti Kwadaso piibupiibu yaɣili jinaduu din pahiri anahi. Addo nyɛla ninvuɣ so bɛn doɣi silimiin-goli September biɛɣu pishi ayopɔin dali yuuni 1957. O mali la Bachelor of Arts Degree. O nyɛla daabi kuɣiŋli, o daa bela yiya miɛbu ni n lahi mali o o maŋ tuma. Bɛ daa mi Hilda Addo ka o yɛri kadi chibira n-nyɛ New Patriotic Party puuni yino. O daa lɛbila jintɔra zaŋ gbaai yuuni 2005 din niŋ ka o daa yuuni 2004 piibupiibu. Bɛ daa pii o la jintɔra nti Kwadaso piibupiibu yaɣili n kpe jinaduu din pahiri anahi n lahi nyɛ Pan-African jinaduu puuni yino n daa zaŋ o taba chaŋ Zimbabwe saha shɛli Mugabe mini Tsvangrai piibupiibu saha. Bi daa pii la Hilda Addo jintɔra nti Kwadaso piibupiibu yaɣili din be Ashanti Region, Kumahi tuuli yuuni 2004 piibupiibu saha. O daa zani mi n di nti New Patriotic Party. O kuɣu maa daa pahila kuɣusi pihita ni ayobu (36) shɛŋa New Patriotic Party ni daa n di Ashanti Region yaɣili polo. New Patriotic Party din nyɛ Wabigu paati la daa kpuɣila jinaduu kuɣusi paai kobigi ni pishi anii kuɣisi din zaa kalinli nyɛ kobisiyi ni pihita (230). Hilda Addo daa di kuɣu ŋɔ ni piibu kalinli din yisi tuhipihinahi ata ni kobisiwɔi ni pishi awɔi (43,929) n yi piibu din zaa kalinli daa yisi tuhipihinu ayi ni kobisinii ni pihita (52,830).O daa nyɛla nasara n gari Joseph Yammin ŋun daa zani nti National Democratic Congress paati, Essien Daniel Convention People's Party ni Owusu Ansah Cosmos ŋun gba daa zani nti Every Ghanaian Living Everywhere paati. Ka bɛ daa nya kalinli tusaa ayopɔin ni kobigi ni pisopɔin ata (7,173), tuhili ni kɔbisinahi ni pihita ayobu (1,436) ni kobisiyi ni pihiwɔi ayi (292) n zani kobigi puuni vaabu piiya ni ata, pɔnchi ayobu (13.6%), vaabu ayi ni pɔnchi ayopɔin (2.7%) ni vaabu yoli ni pɔnchi ayobu (0.6%). Addo nyɛla Dolodolo nira Catherine Afeku Catherine Ablema Afeku, Ghana siyaayasa nira, o daa nyɛla Minista of state tiŋgbani zuɣulana Nana Akufo-Addo tuuli gɔbnan-ti n daa nyɛ Minista of Tourism, Culture and Creative Arts zaŋ gbaai Silimiin-goli February 2017 ti kpa silimiin-goli February 2019. O lahi nyɛla New Patriotic Party puuni nira. Bi daa yihi o la Tourism Ministry la n labisi office of the Presidency silimiin-goli February biɛɣu pishi ni anii dali yuuni 2019. Pumpoŋɔ o nyɛla Minister of State mbe Tiŋgbani zuɣulana Nana Akufo-Addo office n lee tumdi tiri Senior minister. Silimiin-goli June biɛɣu piiya ni apɔi yuuni 1967 Axim din be Western Region la. O daa deei la o shahara gbaŋ din Master of Business Administration din yi Keller Graduate School of Management DenVry University din be Atlanta, Georgia yuuni 2000. Afeku na min tum World Bank ni Stico Petroleum din be Kenya n daa nyɛ Business Development Consultant. Bi daa kpuɣi o Inlingua School of Languages Brescia din be Italy. Yuuni 2000 piligu, o daa nyɛla ŋun yɛri n-tiri Ghana Gɔbnan-ti zaŋ jɛndi miɛbu n-ti zuɣulana John Agyekum Kuffour. Afeku kpela Ghana siyaasa ni yuuni 2000 Piligu tiŋgbani zuɣulana John Agyekum Kuffour dibu saha. O daa nyɛla ŋun yɛri tiri Gɔbmnan-ti zaŋ jɛndi miɛbu miɛbu. O daa zani la yuuni 2008 piibupiibu n-ti Evalue Gwira piibupiibu yaɣili n-daa luhi bihi bapira Kojo Armah ŋun daa zani n-ti Conven-tion People's Party la. O daa nyɛla piibu kalinli tuhi piiya ni yini ni kobisiyob ni pisopɔin ni yini (11,671), n kpe jinaduu din pahiri anu. O daa pahi la Committee ban su Road and Transport ni Deputy ranking member n-ti Communications. Saha bela ka o daa lahi lɛbi member of Business committee n-ti jinaduu. O daa lula yuuni 2008 piibupiibu saha, ka daa lahi labi zani yuuni 2016 piibupiibu n daa nyɛ nasara ŋun daa zani n-ti National Democratic Congress paati jintɔra la Kwaku Tanikyi Kesse, n-ye piibu kalinli tuhi piiya ni yini, kobisiyɔbu ni pihinahi ni yini (11,641) n zani kobigi pubbu ni vaabu pihinu ni apɔi ni pɔnchi ayopɔin (57.7%). Silimiin-goli January yuuni 2017, ka tiŋgbani zuɣulana Nana Akufo-Addo pii Afeku n zali ka o lɛbi Minister of Tourism. Pirinla o nyɛ tourism minister la zuɣu, o go gorima pam n-chaŋ tiŋduya ni n-ti kohi ti tiŋgbani ŋɔ gɔngili shehi. Silimiin-goli March yuuni 2017, ka o daa go n-chaŋ The People's Republic of China, ni ka o mini daabihi daa laɣim ni bi gbaai shawara zaŋ jɛndi Ghana ta'ada. Bɛ daa pii Afeku n lɛbi daambilo n-ti the Leadership Taskforce of the United Nations World Tourism Organization (UNWTO). Molo ŋɔ daa moli la silimiin-goli January biɛɣu piiya ni anu yuuni 2018. Pɔi ka Parliamentary Appointment Committee daa vihi o, lahabali daa yina wuhiri ni Catherine mini o yidana mali la kootu yɛtɔɣa ka di nyɛla bi birigila contract yuuni 2007. Lahabali ŋɔ daa wuhiya ni Afekus daa nyɛla Ankara High Court ni yɛli ni bɛ yo laɣifu din yisi $217,464.00 n-ti pahi laɣi para kamani kobigi puuni vaabu pihinu n-ti America Patricia mini o yidana Bill Gick, nyaaŋa bɛni daa yɛli ni bi niŋ la kɔrin fohili. Ka Catherine mini o yidana daa kɔŋ ni bi doli kootu maa zaligu. Laɣiŋgu shɛli tini boli Truth and Accountable Governance daa ti tiŋgbani zuɣulana gbaŋ ni o yihi o lala zaashee maa. Committee ni daa vihi o, Afeku daa yɛlimi ni bɛ na bi yo dama bi daa faali la appeal yuuni 2013,ka bi na bi wum di yɛtɔɣa. Tankpagbuligu Tankpagbuligu nyɛla tankpa wurisa bee tankpa ʒim m pa pohim zuɣu. Dorcas Affo-Toffey Dorcas Affo-Toffey nyɛla Ghana daabi kuɣinli, ninvuɣu suŋ ni siyaayasa nira. National Democratic Congress paati ni ka o be. O nyɛla jintɔra zaŋti Jomoro piibupiibu yaɣili din be Western Region. Affo-Toffey nyɛla bɛni dɔɣi so silimiin-goli May dabaa anahi yuuni 1972 Tikobo No1 n-ti Stephen Ackah Toffey ŋun daa kpi la ni Mary Afo Danyi. Bɛ dɔɣila Affo-Toffey pahi bia bɔbgu zuɣu ŋun pahiri piiya ni anii o ba bihi ni, n-nyɛ o ma bihi ni ŋun nye bahigu bihi anu puuni. O chaŋla o piligu shikuru Tiboko No1 ni Ideal Preparatory School din be Takoradi, nya shikuru chaŋ Nkroful Agriculture Secondary school yuuni 1986. O naai ka o gɔ chaŋ silimiin-tiŋa Amɛrica n-ti be o beya nim sani. Lala saha ŋɔ ka o chaŋ ti bɔhim nyina sabita(Dental Hygiene), yiya gbubbu, mali maŋa ni daabihi bɛhisuŋ. O gbubila Diploma in Branding ni Customer Service Management. O lahi chaŋ shikuru pahi Knustford University College ka daa naai n dee shahara gbaŋ din nyɛ Masters of Business Communication(MBA), Marketing. Affo-Toffey nyɛla bɛni dɔɣi so silimiin-goli May dabaa anahi yuuni 1972 Tikobo No1 n-ti Stephen Ackah Toffey ŋun daa kpi la ni Mary Afo Danyi. Bɛ dɔɣila Affo-Toffey pahi bia bɔbgu zuɣu ŋun pahiri piiya ni anii o ba bihi ni, n-nyɛ o ma bihi ni ŋun nye bahigu bihi anu puuni. O chaŋla o piligu shikuru Tiboko No1 ni Ideal Preparatory School din be Takoradi, nya shikuru chaŋ Nkroful Agriculture Secondary school yuuni 1986. O naai ka o gɔ chaŋ silimiin-tiŋa Amɛrica n-ti be o beya nim sani. Lala saha ŋɔ ka o chaŋ ti bɔhim nyina sabita(Dental Hygiene), yiya gbubbu, mali maŋa ni daabihi bɛhisuŋ. O gbubila Diploma in Branding ni Customer Service Management. O lahi chaŋ shikuru pahi Knustford University College ka daa naai n dee shahara gbaŋ din nyɛ Masters of Business Communication(MBA), Marketing. Yuun pishi ni anu gari, o daa tumla tuma yaɣa pam America o ni daa ʒi ni la, ŋan shɛŋa n nye Alaafeei yaɣili (Health), Shikuru baŋsim(Education), Ya miɛbu ni daabiligu. Zaŋ gbaai yuuni 2002 na ni zuŋɔ, o daa kpa ka mali tuma duri pam Georgia, Atlanta. Di shɛŋa n daa nyɛ Queen D Beauty and Topeka Properties din jɛndi miɛbu. O lahi nyɛla senior partner n-ti Selfie Home din be Georgia, Atlanta. O daa labina Ghana yuuni 2012 ni o ti tuɣi o daabiligu tuma o ba nye Chief Executive Officer ni Country Representative n-ti Nano Fix it, ni Company ni Sébastian closet Inc. Bi daa piila Affo-Toffey Parliamentary Candidate n-ti National Democratic Congress paati ni o zani n-ti Jomoro piibupiibu yaɣili silimiin-goli August yuuni 2019. O daa nyɛla piibu kalinli tuhili ni kobisita ni pihinahi ni ata(1,343) n zani pubbu kobigi puuni vaabu pihinii ni ayopɔin ni pɔnchi anahi (87.4%), ka niriba ayi ban kpalim Akatia Kwaidoo, Nda Blay Armah nya kalinli kobigi ni pihinii anii(188) n zani pubbu kobigi puuni vaabu piiya ni ayi pɔnchi ayi(12.2%) ni kalinli anahi (4) n zani 0.2%. O daa dila yuuni 2020 piibupiibu n-ti Jomoro yaɣili o ni daa nya kalinli din yiɣisi tuhi pishi anahi ni kobisita ni pihinu ni ayobu(24,356) din zani pubbu kobigi puuni vaabu pihinu ni anu,ni pɔnchi anu (55.5%) n gari o nyintaa ŋun daa pun nye yaɣili maa jintɔra zaŋti New Patriotic Party Paul Essien nya kalinli tuhi piiya ni awɔi, kobisi nii ni pihinii awɔi (19,889) n zani pubbu kobigi puuni vaabu pihinahi ni anahi pɔnchi pihiwɔi ni anu (44.95%). Tum silimiin-goli January 2021, o bahi la paɣiba ban nye pihinahi ni paɣa yino ŋun yi Central Region m be jinaduu n-ti bɛ yaɣa. Yɛltɔɣataɣamalisi:M-ba yɛligu M ba daa yɛli ma Ka m ma mi yɛli ma Ni n zom ʒiri Ni ʒiri dihiri niri vi Ka labisiri Bilchini Nyaaŋa Ka n ti yisina Ka ʒɛmana kana Ka ʒiri mali nyɔri Ka yɛlimaŋli kɔŋ nyɔri Oi! Oi! Bo ʒɛmana m boŋɔ? Ka yɛllimaŋli lan ka Ka ʒiri deei zaashee Ka yʋllimaŋli kɔŋ zaashee Oi! Oi! Bo ʒɛmana m boŋɔ? Gizella Tetteh Agbotui Gizella Tetteh Agbotui nyɛla Ghana siyaayasa nira ni tammɛra. O daa zani la yuuni 2020 piibupiibu n di kuɣu maa nti Awutu Senya West piibupiibu yaɣili. Cape Coast din be Central Region ka bi dɔɣi Agbotui silimiin-goli November biɛɣu pihita. O chaŋ o piligu shikuru yuuni zaŋ gbaai 1975 ti kpa 1981 Cape Coast University Primary school, n chaŋ Wesley Girls High School zaŋ gbaai yuuni 1981 ti kpa 1988. O daa deei shahara gbaŋ din nyɛ BSc in Environmental Design ni o post graduate diploma Kwame Nkrumah University of Science and Technology (KNUST) yuuni 1990-1997. Yuuni 2007, ka o deei shahara gbaŋ din MBA in Marketing University of Ghana Business School din be Legon. Agbotui nyɛla National Democratic Congress paati nim yino. Yuuni 2020 piibupiibu ka bi daa pii o n lɛbi jintɔra nti Awutu Senya West yaɣili ŋɔ, o ni zani yuuni 2020 Ghana piibupiibu nti National Democratic Congress paati din nyɛ lem la, n daa nye nasra. O daa dila kuɣu ŋɔ ni kalinli tuhipihita ayi ni kobisiyopɔin ni anii(32,708) n zaani pubbu kobigi puuni vaabu pihinu yini ni pɔnchi pihinu anii (51.58%) piibu kalinli maa zaa. O daa nyela nasara New Patriotic Party George Anda ŋun daa pun nyɛ yaɣili ŋɔ jintɔra, Edith Mansah Dzonyrah ŋun daa zani nti Ghana Union Movement ni Samuel Yawson ŋun gba zani nti Convention People's Party. Lala kalinli ŋɔ tuhipishi awɔi ni kobisinii awɔi ni pihita ayi(29,832), kobisiyobu ni pisopɔin ni anii (678) ni kobiga ni pihiwɔi ata (193) n zaani pubbu kobigi puuni vaabu pihinahi ayopɔin ni pɔnchi yoli anu (47.05%), yini pɔnchi yoli ayopɔin (1.07%) ni yoli pɔnchi pihita (0.30%). Mrs Gizella Tetteh Agbotui nyɛla Chief Executive Officer ni Consultant nti Zella Architecture din miɛbu tuma duu mbe Ghana ŋɔ. O nyɛla baŋdi kuɣiŋli ni la yaɣili n gari yuun pishi yini n chana, n lahi nyɛ International Airport Professional (IAC) ni certified Project Management Professional (PMP). Agbotui nyɛla Hannah Tetteh tizo ŋun daa nyɛ jintɔra kuro nti Awutu Senya West piibupiibu yaɣili ni Minister nti tiŋ duya (Foreign Affairs Minister) Attah Mills gɔbnanti saha. O yidana n-nyɛ Mr Agbotui Serlom ka bɛ dɔɣi bipuɣiŋsi ayi, Annalise Elikem Agbotui ni Arlene Emefa Agbotui. Agnes Naa Momo Lartey Agnes Naa Momo Lartey Ghana siyaayasa nira ŋun jintɔra zaŋti Krowor yaɣili. O daa dila jinaduu kuɣu ŋɔ nti lala piibupiibu yaɣili maa yuuni 2020 piibupiibu saha la nti Lem paati din nyɛ National Democratic Congress. Silimiin-goli April biɛɣu piiya ni ayobu dali yuuni 1976 Greater Accra Region, Krowor ka o yina. Momo Lartey nyɛla Dolodolo nira. Aburi Girls' Secondary School(ABUGISS) Aburi Girls Senior High School nyɛla shikuru shɛli bɛ ni daa kpa yuuni 1946 ka di daa pili go ni shikuru bihi paɣaba bandaa nyɛ ayopoin. Ayi lihi, Di daa kpala yuuni 1852 din daa niŋ ka Basel Missionaries daa kpa primary Shikuru zaŋ ti paɣaba bi yiŋ dundɔŋ ni. Shikuru maa daa na kul ben-mi hali ka Scottish Mission daa ti deeli world War I. Yuuni 1920 ka teacher bihi wuhibu daa piligi mpahi mayan ka lehi gba wuhibu. Yunni 1946 ka Secondary shikuru daa kpa ni teacher bihi bɔhimbu. Shikuru bihi du gbera maa shɛŋa n-nyɛ Aberdeen House Irene Anderson House Sylvia Asempa House Barradale House Chapel House Edinburgh House Kilsyth House Royal Park House Baŋsim Yaɣ'shɛŋa bini wuhiriba n-nyɛ Business Visual Arts Home Economics General Science General Arts Karimbi Kura Senior High School Akosua Adomako Ampofo, Ghanaian academic, sociologist and professor of Gender studies and African studies at the University of Ghana[5] Senyuiedzorm Awusi Adadevoh, photojournalist Vida Akoto-Bamfo, justice of the Supreme Court of Ghana (2009 – 2019) Gloria Akuffo, current Attorney-general of Ghana and Minister of Justice Sylvia Anie, chemist, Fellow of the Royal Society of Chemistry,[6] received an award from the Old Students Association of Aburi Girls’ Senior High School recognizing her contributions to scientific knowledge.[7] Francisca Ashietey-Odunton, journalist, broadcaster and diplomat Abena Brigidi, investment analyst author and speaker Esi Awuah, Ghanaian academic;foundation vice chancellor of the University of Energy and Natural Resources, Ghana Matilda Baffour Awuah, Security expert, former Director General of the Ghana Prisons Service Christine Alexandra Clerk, physician and epidemiologist[8] Elsie Effah Kaufmann, current Host of the National Science and Math Quiz and biomedical engineering scholar Lovelace Johnson, active Justice of the Supreme Court of Ghana (2019–) Ofie Kodjoe, American-Ghanaian singer, actress, radio presenter and motivational speaker Deloris Frimpong Manso, entrepreneur, television and radio show host, producer, public speaker and Women's Advocate Ernestina Naadu Mills, educator and former First Lady of Ghana Ellen Serwaa Nee-Whang, retired Ghanaian diplomat Abena Oduro, Vice Dean of the Faculty of Social Science at the University of Ghana Rose Constance Owusu, justice of the Supreme Court of Ghana (2008 – 2014) Akosua Adoma Perbi, Ghanaian author and history professor Cina Soul, singer-songwriter and recording artist Johanna Odonkor Svanikier, diplomat Theresa Amerley Tagoe, Ghanaian politician Gifty Oware-Mensah Gifty Oware-Mensah daa nyɛla bini dɔɣi so silimin-goli 4 July, 1986 yuuni. Bɛ daa dɔɣi o la Koforidua din bɛ Ghana la. O ba yuli n-nyɛ Isaac Oware-Aboagye ka o ma mi yuli booni Kate DONKOR. O chaŋ la o secondary shikuru Ghana Secondary School din bɛ koforidua la pɔi ka O daa Nan chaŋ KNUST n-ti bohim Bachelor of Arts Degree in History. O gbibla Management of Democratic Elections in Africa (MDeA) din bɛ University of South Africa. O lan gbibla MSc. Defense and International Politics at the Ghana Armed Forces Command and Staff College (GAFCSC). O nyɛla paɣa so nuŋ be siyaasa ni. Saha ŋɔ, ŋun n-nyɛ Deputy Executive Director National Service Scheme Ghana . Ŋun nyɛ ŋun su laɣ'dibo polo zaŋ chaŋ service personnel ban kalinli nyɛ kaman tuhi kobga. Issac Oware Aboagye ŋun daa nyɛla lɛbigimsim tumtunda(Development worker) ka o ma Donkor Kate ŋun gba daa nyɛ chinchina daabia n yi Koforidua din be Eastern Region daa dɔɣi la Aboagye silimiin-goli dabaa anahi dali (4th June) yuuni 1986. Gify daa bela Koforidua ka chaŋ o piligu shikuru ni. O daa chaŋla o Secondary shikuru la Ghana Secondary School pɔi ka tirisi chaŋ Kwame Nkrumah University of Science and Technology (KNUST) n-ti bohim Bachelor of Arts Degree in History. O lahi mali postgraduate Certificate din nyɛ Democratic Elections in Africa (MDeA) din yi University of South Africa. O daa mali MSc shahara gbaŋ din nyɛ Defense and International Politics din yi Ghana Armed Forces Command and Staff College (GAFCSC). Gifty Oware-Mensah lahi mali Executive Development Certificate, din nyɛ Women in Leadership din yi Stellenbosch University ni Executive Education in Digital Marketing din gba yi Yale University. Oware-Aboagye pilla tuma n-nyɛ events and Marketing manager n-ti Reflects Marketing plus din be Ankara zaŋ gbaai yuuni 2011 hali ni yuuni 2014. Yuuni 2014, ka o pahi Danquah Institute din nyɛ Political Think-tank bɛni ti J. B. Danquah kalinsi nyanga. Pɔi ka o pili tuma n-nyɛ Deputy Director n-ti National Service Sheme (NSS), o daa nyɛla director of research and media relation n-ti Danquah Institute ŋɔ. O lahi nyɛla financial and Investment analyst n-ti Oware Fruits Juice Company. Gifty nyɛla Zuɣulaampaa n-ti Berekum Chelsea FC ni n pahi su Berry Ladies Football club din daa nyɛ Halifax Ladies la, paɣaba premier league team mbe Ghana. Pumpoŋɔ o nyɛla Ghana Football Association management committe n-ti Black Maidens (Under - 17 female football level) ni yino. Bɛ daa pii o la daambilo wulana (vice-chairperson) n-ti Women's Premier League Super Cup's Local Organising Committee (LOC). Aboagye pili la siyaayasa tali KNUST o ni daa daha m pahi Shikuru bihi laɣiŋgu shɛli din nyɛ New Patriotic Party kparibɔɣu ka bi booni TESCON, n daa tooi bela n lɛbi bɛ Executive ni yino. O daa bela tooni ni shikuru bihi toontali KNUST, o daa na nyɛla Line President n-ti Independence Hall n-ti lɛbi tuuli paɣa n zani zuɣulana tali n-ti Social Science Faculty. Silimiin-goli March yuuni 2010, ka bi daa pii o Under-Secretary-general n-ti Political Affairs tuuli laɣiŋgu shɛli Ghana International Model of The United Nations. Yuuni 2011, ka o pahi New Patriotic Party puuni ban yɛri n-tiri paati maa pohim zuɣu. O daa lahi nyɛla senior member n-ti political pressure group ti ni boli Let My Vote Count Alliance. Oware Aboagye daa zani mi m bori National Youth Organizer n-tiri New Patriotic Party yuuni 2014 amaa ka daa bi nyɛ nasara. Oware-Aboagye nyɛla ŋun deei Kpaŋmaŋ pini din nyɛ Honorary PhD in Sociology mini Social Work ka di yi Day Spring Christian University College Lauredale Florida tiŋgbani ni o kpaŋ Maŋ n-ti social activism zaŋ jɛndi bɛhigu lɛbigimsim din vɛila. Bɛ daa pii o best club CEO lala session maa. Gifty kuli la o mam so o mini o ni daa pun be Peter Mensah ŋun n-nyɛ Alikaali nira be Ankara. Wesley Girls' High School Wesley Girls' High School nyɛla shikuru duu din nyɛ paɣaba kɔnko dini. Di bela tiŋa yuli booni Cape Coast din be Ghana Central region la. Di daa kpala yuuni 1835 ka ŋun daa gari tooni ka di kpa maa daa nyɛ Harriet Wrigley, ŋun daa nyɛ Methodist minister paɣa la. Shikuru maa yuli daa bolimi doli ninvuɣu so ŋun daa kpa Methodism, John Wesley. Wesley Girls' High School daa nyɛla bɛ ni pii shɛli sɔŋ pihiyɔbu ni anii zuɣu shikuriti kɔbiga puuni din du n-gari di taba zaa Africa ka di daa nyɛ ban daa niŋ lala maa n-daa nyɛ Africa Almanac yuuni 2003, Ka di daa doli la bɛ kpaŋmaŋa, shikurubihi maa zaɣa, shikuru maa biɛhigu, di ʒaamani yɛlitaɣira ni alumnae yaa ni bɛ tuuntumsa puuni. Bana n-daa nyɛ ban di Sprite Ball Championship din daa niŋ yuuni 2008 mini yuuni 2016 la zaa. Juliana Azumah-Mensah Juliana Azumah-Mensah nyɛla Ghana alaafeei baŋda (Nurse) ni siyaayasa nira. O nyɛla minista nti Paɣaba mini Bihi bɛhigu (minster for Wowen and Children's Affairs), ŋuni lahi nyɛ jintɔra nti Ho East piibupiibu yaɣili din be Volta Region. Koforidua din nyɛ Eastern Region tiŋzuɣu ka bi dɔɣi Juliana silimiin-goli June biɛɣu piiya ni anu yuuni 1950. Zaŋ gbaai yuuni 1956-1964, o chaŋla Roman Catholic primary mini Local Authority Middle Schools din be Agortime-Kpetoe Volta Region. O daa chaŋ Secondary School la OLA Girls Secondary school, Ho din nyɛ Volta Region tiŋzuɣu n daa deei shahara gbaŋ GCE Ordinary Level yuuni 1969. O daa chaŋ United Kingdom Ipswich East Anglia Shikuru nti bohim nursing Sufollk, n daa lee State Registered Nurse silimiin-goli August, yuuni 1973. Yuuni nyanga, ka o chaŋ Saint Peter's Hospital din be Chertsey n yina yuuni 1975 n lɛbi State Certified Midwife. O daa lahi chaŋ University of Birmingham nti niŋ o postgraduate studies n-nyɛ o Msc in Health management in Administration yuuni 1997. Azumah pilla tuma Ministry of Business and Economic Planning office yuuni 1969. O daa chaŋ nti tuɣi o shikuru UK yuuni nyaŋga. O daa tum Ashibitinim pam United Kingdom n nyɛ Nurse mini Midwife. Azumah daa lahi chaŋ Saudi Arabia nti tum King Abdulaziz University hospital zaŋ gbaai yuuni 1978-yuuni 1984. O labi United Kingdom nti tum Mayday University Hospital zaŋ gbaai yuuni 1984 ti kpa 1987. O daa labi na Ghana nti lɛbi Principal nurse Ho Ashibiti ni yuma ayi yunni 1988 saha. Zaŋ gbaai yuuni 2001-2005, o mini Catholic Health services n daa tumda ka o be Ho n nye Executive Secretary / Director of Health service Ho Diocese ni Regional Co-ordinating Council. Juliana Azumah-Mensah, piligu daa kpela jinaduu yuuni 2004 nti Ho East piibupiibu yaɣili zaŋti National Democratic Congress din nyɛ lem paati. O daa kpela jinaduu silimiin-goli January dabaa ayopɔin yuuni 2005. Yuuni 2008 piibupiibu ka o daa lahi di kuɣu maa. Tiŋgbani zuɣulana John Atta Mills tuuli daa pii o la Minister of Tourism yuuni 2009. Ka bi daa lahi zaŋɔ lɛbi Minister for Wowen and Children's Affairs yuuni 2010 hali ni yuuni 2012. Juliana Azumah-Mensah nyɛla dooyili lana n mali bihi ayi. O yila Agortime-Kpetoe din be Volta Region Ghana. Theresa Lardi Awuni Theresa Lardi Awuni nyɛla Ghana siyaayasa paɣa ŋun nyɛ National Democratic Congress paati nim puuni yino. O nyɛla jintɔra nti Okaikwei North piibupiibu yaɣili din be Ankara din nyɛ Greater Accra tiŋzuɣu. Wikongo din be Upper East Region ka bɛ dɔɣi Lardi Awuni silimiin-goli January dabaa ayi 1979. O mali la Bachelor of science degree in Project Management din yi Ghana Institute of Management and Public Administration yuuni 2018. Theresa Lardi Awuni daa tumla National Disaster Management Organization din be Ghana, n-nyɛ principal control officer ni Langdi Enterprise proprietess. Awuni nyɛla Ghana Institute of Management and Public Administration TEIN women's Commissioner din Tertiary wing nti National Democratic Congress. O lahi nyɛla Okaikwei North Women's Oganizer lala piibupiibu yaɣili maa buta zuɣu. Silimiin-goli August yuuni 2019, ka o daa zani National Democratic Congress parliamentary candidate nti paati maa n di zani yuuni 2020 piibupiibu saha. Awuni daa dimi ni kalinli kobisita pihinahi ni ayi (342), kalinli din yiɣisi kobisinii ni pihiyobu ayobu (866) n gari o nyintahi Richard Kwarshie Kudjordjie, Abdul Nasiru Abass ni Malik Adama nya tuhili ni kobilga (220), kobigi ni pisopɔin ni awɔi (279) ni piyaa ayi (12). Bɛ daa pii o jintɔra silimiin-goli December 2020 piibupiibu saha nti Okaikwei North yaɣili. O daa kpaɣirimi bo kuɣu ŋun daa pun nyɛ jintɔra yaɣili Fuseini Issah nti New Patriotic Party n nya nasara. O daa nyɛla piibu kalinli tuhipishi awɔi ni kobisiyi pihinii yini (29,281) n zani kobigi puuni vaabu pihinu yini pɔnchi yoli ni apɔi (51.07%) n gari o kalinli piibu din yiɣisi tuhipishi ayopɔin ni kobisiyi pihinahi ayi (27,242) n zani kobigi puuni vaabu pihinahi ayopɔin ni pɔnchi pihinu ayi (47.52%). O bahila paɣa shɛba ban nyɛ pihinahi (40) ban zani nti bi piibupiibu yaɣa n kpe jinaduu silimiin-goli January yuuni 2021. O nyɛla member of Legislation subsidiary committee ni Trade, Industry ni Tourism committee. Theresa Lardi Awuni adiini nyɛla Dolodolo nira din nyɛ Christianity. Bolgatanga Girls Senior High School (BOGISS) Bolgatanga Girls Senior High School nyɛla shikuru shɛli din bɛ Bolgatanga, Ghana la. Ka di nyɛla paɣaba shikuru n-nyɛli. Di daa nyɛla bini kpa shɛli yuuni 1956 ka di daa nyɛla paɣaba du gbera la shikuru ka daa lan lebgili teacher paɣaba shikuru yuuni 1965 pɔi ka bi daa lan lebgili paɣaba senior high la 1973.Di yuuli n-lan booni Pogmenka. Di nyɛla shikuru shɛli ban zaɣ'a be paɣaba ni pam. Shikuru bihi maa ni bɔhimdi karimzɔŋ shɛli maa kpuɣirila bihi kaman pihita ni anu. 1.General Art: 2.General science: 3.Home economics: 4. Business: 5. Visual Art: Di nyɛla salo bɛɛ gɔmnan-ti shikuru. Shikuru ŋɔ bɛ la katigori A Karimbu duri (classrooms) pihinahi yi ka (39) Tabibu duu (science laboratory) zaŋ'yini (1) Karimbihi dibu duu (dining hall) zaŋ'yini (1) Tabibu duu (ICT laboratory) zaŋ'yini (1) Karimbihi du'gbɛra (dormitories) di baa ayubu(6) Karimbu duu(library)zaŋ'yini (1) SHS du'tuuli (SHS 1) kalinli nyɛla 234 SHS dura ayi (SHS 2) kalinli nyɛla 1037 SHS dura ata (SHS 3) kalinli nyɛla 592 Mfantsiman Girls Secondary School Mfantsiman Girls' Senior High School nyɛla shikuru shɛli din nye paɣaba shikuru ka bɛ Salt pond din bɛ Central Region of Ghana la. Shikuru daa kpala yuuni 1960. Ŋun daa kpali n-nyɛ Dr. Kwame Nkrumah. Bi daa milimi Saltpond Girls' Secondary School. Di yuli n-lan booni 'Syte'. Dibzami ni shikuru maa daa kpugla bihi pihi ayopoin din daa niŋ ka zahim ba la. Shikuru maa taachi nyɛ 'Obra Nye Woarbo' ka di gbuni nyɛla 'biɛhigu nyɛla a ni yuli shɛm.' Ban daa di Ghana National Science and Maths Quiz yuuni 2016. Tuli, shikuru maa daa malila yelmuɣisirili zan chaŋ paɣaba ni bi tooi bohim tabibi yaɣili bini wuhiri shikuru maa ni. Silimin goli Septemba 1969 ni silimin goli June 1976,shikuru maa daa kpuɣla dabbi n-niŋ dura ayɔbu (six form) nibi bohim tabibi yaɣili(she-boys). Din daa niŋ ka bi kpuɣu dabba maa shikuru daa chami kabi bɔlli shikuru maa MANSYTE. Ka di gbuni nyɛla dabbi beila paɣaba shikuru. Shikuru maa anthem ni motto daa nyɛla Latin dini n-nyɛ:"Ad Aster Per Astera" ka di gbuni nyɛla tehimi tooni ka bi anthem n-nyɛ: like:Gaudeamus Igitor, Juvenesdum Sumus, Post Jucundem, Juvestutem, Pre Molestem Senectutem, Nos Habis Humus. Ka di gbuni nyɛla Meaning:Let us rejoice now that we are young. For after youth comes old age. Before death is senility. Let us rejoice now that we have life. Shikuru maa ticha Bima shebi n-nyɛ: Shikuru bi Kura ban be Ghana Kootuni Shikuru bi Kura ban be alaafee bɔmma yaɣili Shikuru bi Kura ban be lahabali polo Shikuru bi Kura ban be diema polo Shikuru bi Kura ban be laɣ'soŋbu durila Shikuru bi Kura ban be Bɔhimbu karimzɔna ni Shikuru bi Kura ban be Daabilim polo Kumasi Wesley Girls High School Wesley Girls' Senior High School nyɛla bipuɣisi shikuru din bɛ Kumahi,Ghana. Di doo la pubu B(category B) Shikuru ŋɔ nyɛla salo bɛ gɔminanti shikuru amaa asuru nim yaɣili shɛli din yuli booni Wesley Church n-daa paɣi shikuru maa. Krobo Girls Senior High School Krobo Girls' Senior School nyɛla bipuɣinsi ko shikuru din be Odumansi Krobo  tingbani puuni, Ghana Eastern Region polo. Di pahila tingbani ŋɔ shikuru shɛŋa bipuɣinsi ko ni chani puuni. Ninsarinsi Shikuru n-nyɛli Ghana puli ni. Lala bipuɣinsi karimzɔŋ ŋɔ nyɛla din daa kpa Silimiin-goli March yuuni 1927. Ŋun daa gari tooni ka di kpa maa n-daa nyɛ Scottish Missionaries. Krobo Girls' Senior High School daa nyɛla paɣa ŋun yuli daa booni Scottish Missionaries ni daa kpa shɛli Silimiin-goli March yuuni 1927, ka di daa nyɛ middle School zaŋ ti bipuɣinsi. Yuma ayi karimma nima wumsibu shikuru gba daa nyɛla din kpa m-pahi bipuɣinsi shikuru ŋɔ zuɣu yuuni 1944 ka paɣa ko n-chani di gba. Bɛ daa ti lɛbigila karimma nima yaɣili maa ka di kpalim tiri karimma nima shahira gbaŋ din nyɛ B zaŋ ti paɣiba, yuuni 1951, ka bɛ daa be Presbyterian Church din be Ghana la sulinsi ni. Yuuni 1962,  yuma ayi karimma nima wumsibu karimzɔŋ din nyɛ paɣaba dini ŋɔ daa taɣimi n-kpalim niŋdi yuma anahi karimma nima bɔhimbu shɛhira gbaŋ yuuni 1973, Krobo Girls Middle School ŋɔ daa zooya hali ka karimma nima wumsibu karimzɔŋ maa ŋun daa lee taɣi lee bipuɣinsi ninsarinsi shikuru, ka di daa mali shaawara ni teacher Education programme din yi ministry of Education. Bɛ niŋdi bɔhimbu yɛɣili din yuli booni General Science la ka fi bɔhimbu tooi gbaai physics, biology, chemistry ni elective mathematics. Bɛ lahi mali bɔhimbu yaɣili ka di mi yuli booni General Arts ka di mi bɔhimbu gbaai literature in English, Economics, Geography, History, Government. Bɔhimbu yɛɣi' shɛli gba bɛ ni booni Business la gba nyɛla din be lala karimzɔŋ ŋɔ puuni. Ka di mi gba bɔhimbu yaɣa kpuɣi accounting mini general management. George Bingrini George Bingrini nyela Ghana siyaasa nira ka lahi ny~e dundong ni gomnan-ti n-ti Saboba ya~yili. Dzifa Attivor Dzifa Attivor daa nyɛla Ghana siyaayasa nira ni daabia ŋun nyɛ paɣa. O daa nyɛla Minister of Transport Ghana naɣila o ni daa ti zaɣisi li dibahi bahindi yɛltɔɣa din daa yina Airbus Rebranding contract saha la. Atta Mills gominan-ti ni, ka o daa pii o silimiin-goli February 2013. Silimiin-goli February biɛɣu pishi ayi dali yuuni 1956(22 February, 1956) . O piligu shikuru Evangelical Presbyterian Primary din be Abutia-Teti zaŋ gbaai yuuni 1960 ti kpa yuuni 1970. O Senior secondary school nyɛla Kpedze mini Peki secondary din zaa be Volta Region Ghana zaŋ gbaai yuuni 1970 ti kpa yuuni 1975. Attivor daa lahi chaŋ Government Secretariat school n-ti lɛbi Stenographer secretary yuuni 1981. N daa lahi deei shɛhira gbaŋ din nyɛ secretarial silver Diploma din yi Pitman College, United Kingdom. O graduate qualifications daa yila American Century University, ni n deei Bachelor of science degree in Administration yuuni 2007 ni Masters degree in Human Resource yuuni 2012. Dzifa Attivor daa tumla Bank of Ghana zaŋ gbaai yuuni 1976 ti kpa 2003 n-nyɛ research clerk n-ti pahi Personal Assistant n-ti Deputy Governors ata. O daa lahi nyɛla Personal Assistant n-ti head of treasury in charge of general administrative lala Baŋki ŋɔ ni yaha. Attivor daa nyɛla National Democratic Congress paati nim puuni yino ŋun daa zani n-ti Ho West din be Volta Region jintɔraba primaries n-ti lala piibupiibu yaɣili ka daa bi nya nasara. Emmanuel Kwasi Bedzrah ŋun daa di li n daa lahi nyɛ nasara yuuni 2008 piibupiibu December silimiin-goli. Pirinla o daa mi nya nasara zuɣu, tiŋgbani zuɣulana John Atta-Mills daa pii o la Deputy Minister of Transport zaŋ gbaai yuuni 2009 ti kpa yuuni 2012. John Dramani Mahama ni daa lɛbi tiŋgbani zuɣulana, ka Attivor daa lɛbi Minister of Transport. O daa ti chɛla tuma ŋɔ dama yɛlgɔla zaŋ chaŋ gɔbnan-ti bus Rebranding. O daa mali la tɛhigu ni o taɣi bi ni kuli piiri la dabba lala piibupiibu yaɣili ka chɛ paɣaba, o daa bori mi ni bi pii paɣa ka gbibi Region ŋɔ, din pahi ŋun daa pun nyɛ daambilo maa daa bi tumda dibahi bahindi o ni daa gbaai ba niya shɛŋa, amaa ka daa bi nyɛ nasara ka da kpaŋsi o nyandoliba ni bi zani mi ŋun di maa nyaanga la paati maa ti nyɛ nasara. O daa bi tooi nyɛ nasara silimiin-goli September yuuni 2018 parliamentary candidates primaries saha, o daa nyɛla kalinli kobisita ni pisopɔin ni anahi (374), Ka ŋun daa di maa John Kudzo Gyapong gba daa mali kalinli kobisinahi ni pihiwɔi yini (491). Attivor ni daa chɛ gɔbnan-ti Tuma, o daa labila daabiligu tuma ni. O daa kpala Ʒɛngama zuɣu laɣiŋgu n boli li Dedefund din daa yina ni di ti sɔŋ bihi ban mali fahim ka bori soŋsim, paɣiba bɛri suŋ ni bi'pɔla, lala Ʒɛngama laɣiŋgu daa lahi lihi n soŋ kɔŋsi ban kalinli yiɣisi kobigi ni pishi (120). Attivor daa niŋ la niiya ka chɛ ka salo baŋ n yina ti kpa o campaign ni o lɛbi Volta Regional Daambilo (Chairperson) n-ti National Democratic Congress paati silimiin-goli August yuuni 2018. O daa mali la tɛhigu ni o taɣi bi ni kuli piiri la dabba lala piibupiibu yaɣili ka chɛ paɣaba, o daa bori mi ni bi pii paɣa ka gbibi Region ŋɔ, din pahi ŋun daa pun nyɛ daambilo maa daa bi tumda dibahi bahindi o ni daa gbaai ba niya shɛŋa, amaa ka daa bi nyɛ nasara ka da kpaŋsi o nyandoliba ni bi zani mi ŋun di maa nyaanga la paati maa ti nyɛ nasara. O daa bi tooi nyɛ nasara silimiin-goli September yuuni 2018 parliamentary candidates primaries saha, o daa nyɛla kalinli kobisita ni pisopɔin ni anahi (374), Ka ŋun daa di maa John Kudzo Gyapong gba daa mali kalinli kobisinahi ni pihiwɔi yini (491). Bɛ daa pii la Attivor n lɛbi gbansabila laɣiŋgu din nyɛ Economic Community Of West Africa States (ECOWAS) medical village daambilo ni Eco-medical n deei li Peter Ahiekpor ŋun daa lahi nyɛ executive chief officer ni daambilo, amaa ka bi zaŋ o niŋ Chief Executive Officer (CEO) ka Attivor nyɛ daambilo n-ti medical project. EMV nyɛla maŋsulinsi tuma din niya kpa ni ka di nyɛ Ashibiti kahindili n-ti West Africa subregions din yan baligi gbansabila yi n-chaŋ ti bori tibiri suŋ South Africa, North America, EU, Cuba ni India. O tuma daa nyɛla o lihi ka EMV kpa. Tiŋkpaŋ bili ŋɔ daa miɛmi tam acre pihinahi Ankara, Ghana ka mali satellite hospital units ka di be gbansabila tiŋgbana zaa. Tuma ŋɔ lahi tiri la medical, mobility ni accessibility nɛima n-ti tiŋsi zaa din be subregion. Attivor daa kuli la Raphael Napoleon Kwaku Attivor ŋun daa kpi yuuni 2019. O dɔɣila bihi ata ka da nyɛ Evangelical Presbyterian Church, Ghana puuni yino. O daa kpila silimiin-goli November biɛɣu piiya ni ayobu dali yuuni 2021 University of Ghana Medical Center o daa gbaai doro bela. Gladys Nortey Ashitey Gladys Nortey Ashitey nyɛla Ghana siyaasa nira ni ŋun be jinaduu din pahiri anahi Ghana tiŋgbani. O nyɛla jintɔra n-ti Ledzokuku piibu-piibu yaɣili din be Ankara din nyɛ Greater Accra tiŋzuɣu. Bɛ dɔɣila Ashitey Ledzokuku din be Greater Accra Region silimiin-goli November biɛɣu pishi yini dali yuuni 1955. O daa chaŋ Amɛrica University of the Caribbean n-ti deei shahara gbaŋ din Degree in Doctor of Medicine dama dini ka o daa bɔhim. University of Ghana ka o daa lahi chaŋ n-ti nya Bachelor of Science in Medicine. Ashitey tuuli daa kpela jinaduu yuuni 2004 Ghana piibupiibu saha n-ti New Patriotic Party n lɛbi jintɔra n-ti Ledzokuku piibupiibu yaɣili din be Greater Accra Region. O daa nyɛla piibu kalinli din yisi tuhipihita ata ni pihita awɔi (33,039) n yi kalinli din zaa yisi tuhipisopɔin ayobu ni kobisiyobu ni pisopɔin anahi (76,674) n zani kobigi puuni vaabu pihinahi ni ata pɔnchi piiya (43.10%). National Democratic Congress ŋun daa zani n-ti paati maa Nii Nortey Dua, daa bi saɣiti piibupiibu maa ni chaŋ shɛm maa dama o daa yɛliya ni kɔrinfahili daa bela kalinli maa shee, din zuɣu o daa tahi limi Kootu ni. Accra High Kootu ka yɛtɔɣa daa chaŋ ni bi ti kari di sariya yɛli ni ŋuni n di lala piibupiibu maa n-ti Ledzokuku yaɣili. O tahila Gladys Nortey Ashitey ŋun daa zani n-ti New Patriotic Party ni Electoral Commission, o daa yɛliya ni silimiin-goli December dabaa ayopɔin yuuni 2004 ni returning officer n-ti yaɣili ŋɔ daa gabi mi n yɛli ni Gladys Nortey Ashitey n di. O daa lahi zani la Parliamentary Candidate n-ti Wabigu paati din nyɛ New Patriotic Party yuuni 2007 parliamentary primaries n-ti Ledzokuku piibupiibu yaɣili. Yuuni 2008 piibupiibu ni paai ka o daa zani n-ti New Patriotic Party ka daa bi lahi nye nasara. Gladys Nortey Ashitey daa bi lahi nye nasara yuuni 2008 piibupiibu, ŋun daa zani n-ti National Democratic Congress paati la Nii Nortey Dua n daa di kuɣu maa. Yim ko zuɣu ka o daa lɛbi jintɔra. Gladys Nortey Ashitey daa nyɛla jintɔra kuro n-ti Ledzokuku piibupiibu yaɣili din be Greater Accra Region ka lahi nyɛ Physician. Ashitey nyɛla Dolodolo nira. Alibalisa Alibalisa nyɛla ʒiɛkuri ka mali pahiri duɣiri ʒiɛri ni bindirigu ka bɛ biriti li tingbani ni. Silminsi booni la alibalisa onion (Allium cepa). Dagbamba lahi booni li alibalisa kpuli. Bi biritili la andunia nya tiŋgbaŋ kam puuni. Di lahi biɛla paya paya ka lahi ŋmani binidiri vari shɛŋa silminsi ni booni shɛŋa garlic, scallions, shallots, ni leeks. Alibalisa mali alaafee zaŋ ti ninsalnim niŋbuna doomi di mali an-tioxidants mini sulfur compound di puuni. Di an-tioxidant mini an-ti-inflammatory biɛhigu maa chɛmi ka di boori cancer loobu, ka boori ʒi duli mini shikiril galsim ninsal'ningbuni ni. Di lahi kpaŋsiri kɔba alaafee. Be mali alibalisa niŋdi ʒɛri ni bindiri' shɛŋa din bori bin nyɔma. Tiŋ'shɛŋa kuli zaŋ dila alibalisa ka di nyɛ bindir kpani. Sheba duɣuri mi, ka shaba waarili, ka shaba sharri, ka shaba mi chimdili. Alibalisa dirila zaɣ kahili be ka be baɣisili ka di lee zim ka be naai dilli. Alibalisa nyɛla kɔnkɔba zaŋ kpa di galsim mini di niŋbun kom a maa din kuli niŋ bayana nyɛla din niŋbuŋkom nyɛ zaɣ piɛlli bɛɛ zaɣ dozim bɛɛ zaɣ ʒee. Di bali shɛŋa lambu toɔ ka shɛɣa malisa ka shɛɣa gba tula. bene tooi di alibalisa din nabi bi. di vari ni na be kpabsi saha shɛli maa. Silminsi boodila lala alibalisa maa scallions, spring onions, bee summer onions. Silmin'baŋdiba pumpula alibalisa balibu ka mani din do gbunni ŋɔ Vihigu wuhiya ni alibalisa mali alaafee pam doomi vihigu maa wuhiya ni alibalsa an-tioxidant mini anit-inflammation puuni maa galsiya pam ka mali yaa. Din piɛndoya gbunni ŋɔ wuhirila di anfaani shɛŋa. 1. Puuni Alaafee kpaŋsibu: Alibalisa nyɛla din mali fiber mini prebiotics din ni tooi chɛka wun dirili lɔŋ yɛn mali alaafee. 2. Ningbun Shikiri Balgibu: Shikiri dɔriti nyɛla din bɔbi niribi pam ka alibalisa dibu boori shikiri galsim niŋbuŋ ni. 3. Kɔba ni alaafee: Kɔba doriti nyɛla din bɔbi niribi pam. Silmin'baŋdiba booni li mi Osteoporosis. Di nyɛla din zoo pam paɣaba ban dɔɣi naagi ni. Vihigu wuhiya ni alibalisa dibu kpaŋsiri kɔba alaafee. 2019 puli ni, andunia zaa daa kɔla alibalisa ka di kalinli nyɛ 4.5 million tonnes, ka di nyɛla People's Republic of China daa ʒirila vaabu 22% andunia zaa kɔli, ka Japan, Mali, ni South Korea pahirili buyi. Bɛni ŋmahi Alibalisa kahili di ŋubin-tira nim'bihi ni. Hali so ni ʒi bɛ ni ŋmahiri li shɛli maa di tooi zooya pam ka di ŋumtiri lala ban ʒi di gbuni maa gba nina ni. Nim'bihi ŋumtibu ŋɔ yila alibalisa ni mali alliinases di kom puuni. Be yi ŋmahi alibalisa di kom maa yihira pɔham. Lala pɔham ŋɔ n chɛka nintam yiri ban ʒi di gbunni maa ni bihi ni. Di yɛn niŋ shɛm ka alibalisa bi ŋumti nim'bihi nyɛmi ni di paɣi kɔm puuni bee ko' shɛli din zɔra puuni. Din lahi pahira, alibalisa tu ni di wula maa bi ŋmahi di yɛn chɛri. Domi wula maa zaɣisiri gari alibalisa maa maŋmaŋa. Din pahiri ata, bɛ ni tooi zaŋ alibalisa niŋ freegi puuni pɔi ka di naai ŋmahi. Din pahira anahi, fan ni tooi vibi alibalis ʒaɣu maa n bahi din yi niŋ ka wun ŋmahirili maa ni boora. The pahiri anu, so ni ge ni alibalisa ʒaɣu kpɛ o nin bihini di be tu ni lala niri'maa ŋmahi alibalisa. Kulikuli Kulikuli Matuuka yiɣirigu Matuuka yiɣirigu bee Alepile nyɛla matuuka shɛli din nyɛ kpunkpaŋ kpehira ka di darigiri yiɣiri tooni ka di yiri alepile maa yinjini waanigu bee viinigu ni na. Matuuka yiɣirigu bee Alepile kamina ni paya paya zaŋ jɛndi di yalim, zaa ni kpunkpama maa ni biɛ shɛm. Talahi kara din nyɛ bukaata shɛŋa matuuka yiɣirigu bee Alepile ni kuri a shɛŋa n-nyɛ di ʒiri ti chani ti suhuyubu shɛhi, ti nema ʒibu, salo ni daguya kpuɣibu, linjimanima tumani, ni vihigu vihibu shɛhi. Dunia zaa, daabiligu yiɣirigu tahiri gariti paasinjanima biliyɔŋ dibaa anahi yuuni kam pulini pɔhim zuɣu ka tahiri garitibiliyɔŋ timsim- kilomita zaŋ jɛndi nema yuuni kam pulini, din nyɛ din pɔri n gari kɔbigi puuni vaabu yim zaŋ kpa dunia nema ʒingili. Matuuka yiɣirisi bee Alepilenima nyɛla ban yiɣiri ka di nyɛla di dureba baŋdiba ban biɛ di tuma yɛla ni, amaa ka sheŋa mi mali ka di nyɛla kompiita m-mali di fukimsi kamani drone nima. Wright Brothers(Wilbur Wright mini Orville Wright) n mali ka lahi yiɣi tuuli alepile December 7th 1903 yuuni, ka di zani ti "tuuli malibu ni taɣibu timsili - n gari- pohim zuɣu yaa yiɣirigu" Be daa mɛmi n tam George Cayley tuma zuɣu piligi li 1799, O n daa pili so'shɛli zaŋ ti ʒɛmani alepile malibu (ka daa ti bahi mali ka lahi yiɣi ʒɛmani ni paasinja yiɣirisi). Zaŋbaai yuuni 1867 mini 1896, German zaŋ ti Human aviation Otto Lilienthal gba zaa daa bohim timsim- n nyaŋ- pɔhim zuɣu yiɣirisi. N doli di pɔrilim bukaata zaŋ ti tuuli dunia zaa tɔbu World War I), Lahabaya pam nyɛla din zooi zaŋ jɛndi yigirigu polo, kamaa Greek dabari zaana zaŋ ti Icarus mini Daedalus , ni Vimana India yɛlkura puuni. Zaŋbaai yuun'kobisi nahi pɔin ni Yisa Masiya doɣim (400 BC) Greece yiŋa baŋdiba daa leeya ka bɛ mali ka miɛ tuuli alepile, maŋmaŋa duhibu yigirigu tuɣa, Matuuka yiɣirisi bee Alepilenima balibu zooya pam, di shɛŋa n-nyɛ; Barbara Serwaa Asamoah Barbara Serwaa Asamoah Ghana looya ni siyaayasa nira. O nyɛla National Democratic Congress paati nim puuni yino, ŋuni nyɛ Lem paati maa gbaŋ ŋmara wulana (Deputy General Secretary). Yuuni 2013 ka bɛ daa pii o fukumsi kpambali paa ti tingbani ni namatiɛri (Deputy Minister of Lands and Natural Resources), dini ka o daa be hali ka o paati maa lu nam ni yuuni 2016 piibupiibu saha. Marietta Brew Appiah-Oppong Marietta Brew Appiah-Oppong, Tema Ghana ka bɛ dɔɣi o, o nyɛla Ghana Alikaali paɣa ŋun nyɛ siyaasa nira ni Attorney General Ghana ni Minister of Justice. Tiŋgbani zuɣulana John Dramani Mahama n daa pii o yuuni 2013. O nyɛla paɣaba puuni ayi ŋun nyɛ lala zaashee n pahi Mrs. Betty Mould Iddrisu. O Attorney General tuma ŋɔ daa naai la silimiin-gɔli January dabaa ayobu yuuni 2017. Bɛ daa lahi pii o ni be court of arbitration of the international chamber of commerce zaŋ gbaai July biɛɣu yini yuuni 2018 yuma ata. O nyɛla Honorary Council of Ghana Restructuring and Insolvency Advisors ni yino (GARIA). Marietta Brew Appiah-Oppong piligu shikuru nyɛla Tema Parents Association School. O daa chaŋla Secondary school St. Roses Senior High din be Akwatia, ka sabi Ordinary Level Certificate (O Level) ni Advanced Level Certificate (A Level). O daa lahi chaŋ University of Ghana nti deei shahara gbaŋ din nyɛ Bachelor of Law degree (LLB) ni o Professional Certificate din yi Ghana School of Law, (Makola). O daa yi ni chaŋ Hague din be Netherlands Institute Of Social Studies nti Postgraduate Degree. Marietta pilla o looya tuma n gari yuun pishi, Fugar and Co. Law firm ka o daa pili. N daa chaŋ Lithur Brew and Co. Firm nti lɛbi Senior Partner. O pahi la laɣiŋgu shɛli din nyɛ Ghana Association of Restructuring and Insolvency (GARIA). O daa nyɛla Ghana @50 Commission of Enquiry ni Volta River Authority (VRA), tiŋgbani zuɣulana kuro John Atta Mills n daa pii o yuuni 2009. Tiŋgbani zuɣulana kuro John Dramani Mahama daa pii Marietta Attorney General Ghana ni Minister of Justice zaŋ gbaai Silimiin-goli February yuuni 2013 nti kpa silimiin-gɔli January dabaa ayobu yuuni 2017. Silimiin-goli June yuuni 2018, ka bi pii ni o niŋ yuma ata nti International Chamber of Commerce nti Court of Arbitration. Cecilia Gyan Amoah Cecilia Gyan Amoah nyɛla Ghana siyaayasa nira ni asanza nira ŋun zani nti Asutifi South piibupiibu yaɣili din be Ghana zaŋ gbaai yuuni 2000 ti kpa 2005. O saha ni daa paai, ka o daa labi o piibupiibu yaɣili kurili shɛli o yidana ŋun kpi ni daa labi zani ka bi di. Cecilia Gyan Amoah daa dila Asutifi South piibupiibu yaɣili yuuni 2000 Piibupiibu saha la n-lɛbi jintɔra kpe jinaduu nti New Patriotic Party din nyɛ Wabigu, n-daa di nasara n gari Collins Dauda ŋun daa nyɛ Minister kuro nti Ministry of Lands and Natural Resources, Water Resources ni tuma mini ya mɛbu (Works and Housing) ŋun daa zani nti National Democratic Congress paati. Amoah daa nyɛla jintɔra zaŋ ti Asutifi South piibupiibu yaɣili zaŋ gbaai Silimiin-goli January yuuni 2001 hali ni silimiin-goli January yuuni 2005 din daa niŋ ka o yidana daa kɔŋ o nyɛvuli yuuni 2000 ŋun daa pun zani nti paati maa lala yaɣili maa. O daa bi lahi zani nti New Patriotic Party din niŋ ka o daa bi nya nasara parliamentary primaries piibupiibu saha yuuni 2004 bahigu nti Thomas Broni ŋun nyɛ Deputy Minister for Interior. O daa nyɛla ŋun nyɛ tuuli jintɔra paɣa ka bi zaɣisi o New Patriotic Party puuni. Amoah n-daa lahi nyɛ Ghana Ambassador nti Cuba n lɛbi High Commissioner zaŋti Barbados di nyaaŋa. Silimiin-goli June yuuni 2015 ka o daa di parliamentary primaries piibupiibu nti Asutifi South piibupiibu yaɣili nti wabgu paati (New Patriotic Party) ni o ti zani yuuni 2016 piibupiibu nti o paati. Amaa o yidana daŋ puuni yino ŋun daa nyɛ o ŋahiŋga daa bi saɣiti o labi zani maa ka booni ŋun daa pun nyɛ jintɔra nti yaɣili maa "barina". Amoah daa galindi la o siyaayasa nyintahi ni bi mali la nabiɛri mini varisigu soya, nyaaŋa o ni daa yɛli ni bi timla bidibisi ni bi ti liri Polling Agents. Bɛ daa liri la Amoah mini niriba pam n-daa saɣim chechenim pam din daa be o sulinsi ni. Cecilia Gyan Amoah daa lɛbila jintɔra nti Asutifi South piibupiibu yaɣili yuuni 2000 Ghana piibupiibu saha. Bɛ daa piigi o mi ka o zani nti New Patriotic Party. O piibupiibu yaɣili ŋɔ daa pahila kuɣisi piiya ni anahi (14) shɛli New Patriotic Party ni daa kpuɣi bee n di kuɣisi din zaa kalinli daa nyɛ pishi yini (21) Brong Ahafo Region zaa. New Patriotic Party daa dila jinaduu kuɣisi pam n-gari kobiga(100) kuɣisi kobisiyi (200) puuni Ghana jinaduu din daa pahiri ata Ghana 4th Republic. Bɛ daa pii o mi ni piibu kalinli din yisi tusaanii ni kobisiyi pishi (8,220) n yi piibu kalinli din zaa daa yisi tuhipiiya ni ayobu, ni pihinii awɔi (16,089). N zani kobigi puuni vaabu pihinu yini ni pɔnchi ayobu (51.6%).O daa nyɛla zuɣusuŋ n gari Collins Dauda ŋun daa zani nti National Democratic Congress paati, Alfred Osei Nkrumah National Reform Party, Alex Osei Amakwaa ŋun gba daa zani nti Convention People's Party ni Kwabena Yeboah ka o mi zani nti People National Convention. Bɛni daa nyɛ piibu kalinli shɛŋa m-boŋɔ ; tuhipiiya anahi, kobisita ni pishi ayobu (14,326), kobisita ni pihinu awɔi (359), kobisiyi ni pihinahi anu (245), kobisiyi ni ayopɔin (207) ni kobisiyi (200). Patricia Appiagyei Patricia Appiagyei Ghana siyaayasa nira ŋun daa nyɛ yim zuɣu Deputy Ashanti Regional Minister kuro. Tuuli paɣa ŋun daa nyɛ dundɔŋni gɔbnanti (Mayor) nti Kumasi Metropolitan Assembly. O nyɛla jintɔra m be jinaduu din pahiri ayopɔin ni anii Republic of Ghana nti Asokwa piibupiibu yaɣili. New Patriotic Party puuni yino n-nye o. Kumahi din be Ashanti Region la ka bɛ dɔɣi Appiagyei silimiin-goli November biɛɣu pishi anii dali yuuni 1956. Konongo/Asawase din be Kumasi. O chaŋ la Secondary school St. Louis Senior Secondary School din be Kumahi n tirisi chaŋ Kwame Nkrumah University of Science and Technology nti deei shahara gbaŋ din nyɛ BA Social Science Economic/Law yuuni 1980. O daa lahi chaŋ nti niŋ o Postgraduate diploma in development economics yuuni 1988. Patricia Appiagyei mini City Investments Company Limited n daa tumda ka o nyɛ Executive Director of Marketing zaŋ gbaai yuuni 1995 ti kpa 2010. O daa nyɛla dundɔŋni gɔbnanti kpɛma (Mayor) nti Kumasi Metropolitan Assembly. Appiagyei daa nyɛla Deputy Ashanti Regional Minister zaŋ gbaai yuuni 2001 ti kpa yuuni 2005 m bi yuui ka bi pii o Deputy Minister nti Ashanti Region yuuni 2005. Zaŋ gbaai yuuni 2005 ti kpa yuuni 2009, o daa nyɛla Dundɔŋni Gɔbnanti fukumsi kpɛma (Mayor) nti Kumasi Municipal Assembly. Pumpoŋɔ o nyɛla jintɔra nti Asokwa piibupiibu yaɣili din be Ashanti Region la. O daa dila kuɣu ŋɔ jintɔra kuro ŋun yuli booni Maxwell Kofi Jumah ŋun daa nyɛ Deputy Local Government Minister kuro n di New Patriotic Party Primaries piibupiibu. Yuuni 2016 piibupiibu saha ka o daa di kuɣu maa nti Asokwa piibupiibu yaɣili ka chɛ National Democratic Congress paati la ŋun daa zani nti. Yuuni 2020 piibupiibu la saha, ka daa lahi n zani nti New Patriotic Party jintɔra lala piibupiibu yaɣili ŋɔ n lahi nyɛ nasara pirinla o ni daa zani Parliamentary primaries piibupiibu saha n-nyɛ nasara. Yuuni 2017, tiŋgbani zuɣulana Nana Akufo-Addo daa pii o mi ni o lɛbi Deputy Minister for Environment, Science and Technology ni Innovations. Ka jinaduu daa saɣi ti o, o nyɛla board member nti Nuclear Ghana. Patricia Appiagyei pahila Tihi mini Tiŋgbani (Forestry and Lands) ni Appointment committee ni yino. Gifty Twum Ampofo Gifty Twum Ampofo, o nyɛla Ghana jintɔra n-ti Abuakwa North piibupiibu yaɣili din Eastern Region, o nyɛla siyaayasa nira mbe New Patriotic Party puuni. Ampofo nyɛla Deputy Minister for Gender, Children and Social protection n-ti Ghana. Kukurantumi din be Eastern Region ka bɛ dɔɣi Gifty Twum Ampofo silimiin-goli June biɛɣu piiya ni yini yuuni 1967. O mali la shahara gbaŋ din nyɛ BSc in Biology din yi University of Cape Coast yuuni 1997. O lahi mali MBA in Strategic Management ni BSc din yi University of Ghana. Ampofo daa nyɛla Science Karimma m be Akosombo International School pɔi ka daa kpe jinaduu. Pumpoŋɔ o nyɛla Deputy Minister n-ti Technical ni Vocational training. Yuuni 2015 ka o daa zani Parliamentary Candidate n-ti New Patriotic Party Abuakwa North piibupiibu yaɣili din be Eastern Region. 2016 piibupiibu ka o daa di kuɣu maa n-ti Abuakwa North n lɛbi jintɔra. Niriba ayi ban daa pahi n-nyɛ Victor Emmanuel Smith National Democratic Congress ni Patrick Adjei Danquah Independent Candidate. O daa nyɛla piibu kalinli din yisi tuhipishi ayopɔin ni kobisinii pihita anii (17,838) kalinli din zaa yisi tuhipihita, kobisiyi pihinii yini (30,281) n zani kobigi puuni vaabu pihinu pɔnchi pishi ata (59.23%). Pakoli n-nye o ni bihi ata. O nyɛla Dolodolo nira ka o asɔri duu nyɛ Methodist. Wesley Girls Senior High School, Cape coast Wesley Girl's Senior High School nyɛla bipuɣisi shikuru din bɛ Central region,Gaana. Di doo la pubu tuuli(katigori A) Di nyɛla salo bɛ gɔmnanati shikuru Business Home Economics Visual Arts General Arts General Science 1. Yuuni 2016: 1. Best candidate in General Arts programme 2. 1st in United Bank Africa (UBA) Essay Competition 3. 1st in the Ministry of Gender, Children and Social Protection Debate Competition. 4. 1st position in Zonal - Inter-School Sports Competition. 2. Yuuni 2017: 1. 1st position in Zonal Inter-School Sports Competition. 2. 1st position in Super Zonal - Inter-School Sports Competition. Margaret Amoakohene Margaret Ivy Amoakohene, Ghana Karachi paɣa ni asanza nira ŋun tum karachi mini gɔbnanti tuma nima. O nyɛla Ghana High Commissioner nti Canada tiŋgbani zuɣulana John Agyekum Kuffour nam dibu saha. O nyɛla Senior lecturer ni Acting Director of School of Communication Studies din be University of Ghana, Legon. Pumpoŋɔ o nyɛla Council of State puuni yino. Wenchi din be Brong Ahafo Region ka bɛ dɔɣi Margaret Ivy Amoakohene silimiin-goli July biɛɣu piiya ayopɔin yuun 1960, o nyɛla ŋun yi Nsawkaw din nye Tain district zuɣu. O deei la shahara gbaŋ din nyɛ GCE ordinary level certificate din yi St. Francis Secondary school, Jirapa din be Upper West Region zaŋ gbaai yuuni 1974 ti kpa 1979. Margaret daa tirisi chaŋla St. Louis Senior High school din be Kumahi (Kumasi) nti deei GCE Advanced level certificate. Yuuni 1981, ka o daa chaŋ University of Ghana nti deei Bachelor of Arts degree in French ni Spanish. Amoakohene daa chaŋla University of Ghana nti niŋ o postgraduate education n yina ni Master of Philosophy degree ni postgraduate Diploma in Communication Studies. O daa lahi chaŋ University of Leicester din be England nti deei o shahara gbaŋ din nyɛ Doctor of Philosophy degree in Mass Communication. Wenchi din be Brong Ahafo Region ka bɛ dɔɣi Margaret Ivy Amoakohene silimiin-goli July biɛɣu piiya ayopɔin yuun 1960, o nyɛla ŋun yi Nsawkaw din nye Tain district zuɣu. O deei la shahara gbaŋ din nyɛ GCE ordinary level certificate din yi St. Francis Secondary school, Jirapa din be Upper West Region zaŋ gbaai yuuni 1974 ti kpa 1979. Margaret daa tirisi chaŋla St. Louis Senior High school din be Kumahi (Kumasi) nti deei GCE Advanced level certificate. Yuuni 1981, ka o daa chaŋ University of Ghana nti deei Bachelor of Arts degree in French ni Spanish. Amoakohene daa chaŋla University of Ghana nti niŋ o postgraduate education n yina ni Master of Philosophy degree ni postgraduate Diploma in Communication Studies. O daa lahi chaŋ University of Leicester din be England nti deei o shahara gbaŋ din nyɛ Doctor of Philosophy degree in Mass Communication. Tuum yuuni 1992, Ivy Amoakohene wuhi shikuru bihi pam University of Ghana courses kamani Quantitatives Research methods, Mass Communication. O nyɛla ŋun niŋ kpaŋmaŋ ni shikuru polo ka daa lahi be National Media Communication, Ghana News Agency, Ghana Broadcasting Corporation ni National Films and Television institute board member. Institute of Public Relations Ghana, daa zaŋ o mi lɛbi Honorary Secretary ni Vice president zaŋ chaŋ o kpaŋmaŋ ni shikuru baŋsim yɛligibu. Yuuni 2010 ka bi pii o Acting Director nti School of Communication Studies, University of Ghana puuni. Yuuni 2006, ka tiŋgbani zuɣulana kuro jilimalana John Agyekum Kuffour pii o ni o lɛbi Ghana Head of Embassy nti Canada High Commissioner. O pilla o tuma silimiin-goli September biɛɣu pishi ayobu yuuni 2006 o ni daa zaŋ o gbaŋ n wuhi Governor General of Canada jilimalana Michelle Jean o tuma duu ni o yiŋ din be La Citadel Quebec City. Silimiin-goli February yuuni 2017, ka tiŋgbani zuɣulana Nana Akufo-Addo daa pii o ka o pahi niriba piiya yini zuɣulana ni pii n lɛbi Council of State. Tuum yuuni 1992, Ivy Amoakohene wuhi shikuru bihi pam University of Ghana courses kamani Quantitatives Research methods, Mass Communication. O nyɛla ŋun niŋ kpaŋmaŋ ni shikuru polo ka daa lahi be National Media Communication, Ghana News Agency, Ghana Broadcasting Corporation ni National Films and Television institute board member. Institute of Public Relations Ghana, daa zaŋ o mi lɛbi Honorary Secretary ni Vice president zaŋ chaŋ o kpaŋmaŋ ni shikuru baŋsim yɛligibu. Yuuni 2010 ka bi pii o Acting Director nti School of Communication Studies, University of Ghana puuni. OLA Girls Senior High School (Kenyasi) Ola Girls Senior High School (Kenyasi) nyɛla bipuɣisi tuuli shikuru din be Kenyasi no.2 Ahafo region,Gaana. Shikuru ŋɔ daa pili la yuuni 1973, ka Asuri yaɣili shɛli ti ni Catholic la, bipuɣisi naa kpa shikuru ŋɔ ka Kenyasi Naa(Omanhene Nsiah Ababio ni Rev. James Kwadwo Owusu daa sɔŋ ba. Shikuru daa lɛ pila tuma yuuni 1974 silimin gɔli September biɛɣu pishi ni ayɔpɔyin dali. Shikuru ŋɔ niya nyɛ mi n bɛ lɛŋ bipuɣisi baŋsim suma di yɛ chɛ ka suhabiɛni ka saa ti bɛ zaashee suma biɛhagu puuni Shikuru maa nia n-nyɛ ni di bɔ baŋsim suma n-ti di shikurubihi(paɣaba), din yɛn che ka be nya shɛhira gbaŋ suma n-tuɣi be bɔhimbu karimzɔn' kara ni. Ka chɛ karim baŋsim bɔbu wahala baligi bipuɣisi baŋ bɛ diŋpansi ni fɔŋdi ni. 1974 yuuni ka shikuru ŋɔ kpa. Business: Accounting,Business management, Economic, costing, Elective mathematics General Art: History, Language, Geographic, Economic Visual Art: Home Economic: Management in living, Economic, Food and Nutrition General Science: Biology, Chemistry, Physics, Elective mathematics Di doo la pubu tuuli ni (katigori A) Di yɛla salo bɛ gɔmnanti shikuru Shikuru ŋɔ bɛ la Kenyasi no.2 Asutifi North District, Ahafo region, Gaana. Tabibu duri ata (computer lab) shikuru bihi karim duri pahita (classrooms) karimbu duu (library) karimbihi duri yaɣ'ayɔbu (dormitories) SHS karimduu tuuli (SHS1) bihi kalinli nyɛla 396 SHS karimduri ayi (SHS2) bihi kalinli nyɛla 481 SHS karimduri ata (SHS3) bihi kalinli nyɛla346 Laadi Ayii Ayamba Laadi Ayii Ayamba nyɛla Ghana siyaayasa paɣa ni jinaduu din pahiri anii la jintɔraba yino. O nyɛla jintɔra n-ti Pusiga piibupiibu yaɣili din Upper East Region zaŋti National Democratic Congress paati. O daa lahi pahi jinaduu din pahiri ayobu ni ayopɔin la. O nyɛla ŋun yɛri n-tiri paɣaba bɛri suŋ, ka lahi tohiri n-tiri paɣaba yɛltɔɣa jinaduu. O nyɛla Daambilo n-ti Committee din su paɣaba mini bihi bɛhisuŋ (Gender and Children Affairs) n-ti jinaduu din pahi ayobu zaŋ gbaai yuuni 2013 ti yuuni 2017. Pusiga din be Upper East Region ka Laadi Ayii Ayamba yina, silimiin-goli December biɛɣu pishi ayobu dali yuuni 1961 ka bɛ dɔɣi o. O chaŋla o middle school Pusiga Con-tinuation Middle School. O tirisi chaŋ Gbewaa Training College n-ti yina lɛbi Karimma, n daa bi zani ka chaŋ University of Education, Winneba n-ti deei shahara gbaŋ din nyɛ Bachelor degree in Basic Education. O daa pili karimma tuma zaŋ gbaai yuuni 1981 ti kpa 1991. O daa nyɛla Karimma kpɛma hali ni yuuni 2000 ka Ghana Education Service daa labi pii o Officer in Charge of Day Nursery Schools. Laadi Ayii Ayamba nyɛla National Democratic Congress paati ni yino n daa di jinaduu kuɣu ŋɔ n-ti Pusiga piibupiibu yaɣili din be Upper East Region. O daa nyɛla nasara n gari o nyintahi Simon Akunye Atingban mini Osman Aludiba Ayuba ban daa pahi n kpaɣiri bori kuɣu maa. O daa di mi ni piibu kalinli tuhipiiya anu ni kobisinii pihinahi ayopɔin (15,847), kalinli din zaa yiɣisi tuhipishi awɔi, kobisinu pihiwɔi ayi (29.592) n zani kobigi puuni vaabu pihinahi ayopɔin, ni pɔnchi pisopɔin ni anii (46.78%). Yuuni 2021, Laadi Ayii Ayamba mini Alexander Kwamena Afenyo-Markin, Abdul-Aziz Ayaba Musah, Johnson Kwaku Adu ni Emmanuel Kwasi Bedzrah daa po pɔri Extraordinary Session 2021 of the Parliament of ECOWAS din daa niŋ Freetown Sierra Leone. Elizabeth Afoley Quaye Elizabeth Afoley Quaye silimiin-goli November dabisi yini dali yuuni 1970 ka bɛ dɔɣi o. O nyɛla siyaayasa nira ni jintɔra kuro n-ti Krowor piibupiibu yaɣili din Greater Accra Region. O daa nyɛla Minister of Fisheries and Aquaculture. Elizabeth mali la Bachelor of Science degree in Agribusiness din yi Central University College. O daa lahi mali la National Diploma in Agriculture din gba yi University of Ghana, ni certificate in General Agriculture din mi yi Kwadaso Agriculture College. Elizabeth daa tumla Ministry of Food and Agriculture n-nyɛ Principal Production Officer yuun pishi (20).O lahi nyɛla jintɔra kuro n-ti Krowor piibupiibu yaɣili ni Minister kuro zaŋ jɛndi Fisheries ni Aquaculture. Afoley Quaye daa zani mi n-ti New Patriotic Party jintɔraba piibupiibu ka nya nasara n-ti Krowor piibupiibu yaɣili din be Greater Accra Region yuuni 2015. Yuuni 2016 piibupiibu saha ka o lahi zani n di kuɣu maa n-ti Krowor piibupiibu yaɣili n lɛbi bɛ jintɔra. O mini niriba ata n daa kpaɣiri bori kuɣu maa ban n-nyɛ Agnes Naa Momo Lartey National Democratic Congress, Hugo Kofi Huppernbauer Progressive People's Party ni Amartey Fanny Conven-tion People's Party. Afoley Quaye daa dila piibupiibu maa ni kalinli tuhipihita ayi, kɔbisinahi ni pihiyobu ata (32,463) ni kalinli din zaa daa yisi tuhipihiyobu ni kobisinu, pihinu anu (63,555) n zani kobigi puuni vaabu pihinu yini pɔnchi yoli anii (51.08%). O lahi zani la yuuni 2020 piibupiibu n-nyɛ Parliamentary Candidate n-ti New Patriotic Party n daa lu n-ti Agnes Naa Momo Lartey ŋun daa zani n-ti National Democratic Congress paati, o mini Afoley Quaye n daa lahi zani yuuni 2016 piibupiibu saha la. Agnes Naa Momo Lartey ŋun daa zani n-ti National Democratic Congress paati n daa nyɛ nasara lala piibupiibu ŋɔ saha n daa lɛbi Krowor piibupiibu yaɣili jintɔra. O daa kpɛla jinaduu silimiin-goli January dabaa ayopɔin dali yuuni 2021. Afoley Quaye nyɛla doo yili lana, o dɔɣi la bihi anahi ka Dolodolo nyɛ o adiini. Matilda Amissah-Arthur Matilda Nana Manye Amissah-Arthur (nee Borsah) daa nyɛla Ghana tiŋgbani zuɣulan-paa paɣa zaŋ gbaai yuuni 2012 ti kpa yuuni 2017. O yidana n daa nyɛ tiŋgbani zuɣulana pa' kuro ŋun yuli daa booni Kwesi Amissah-Arthur la. Matilda Amissah-Arthur ba n daa nyɛ Director of Social Welfare ni ŋun daa be tooni ka bi kpa Osu Children's Home din bɛhigu shee nti kpibisi mini bihi ban ka bɛhigu shee din be Osu, Ankara, nti Institute of juvenile delinquents din be tiŋgbani ŋɔ ni. O chaŋ la Mfantsiman Girl's Secondary School din be Central Region. O yidana n daa nyɛ tiŋgbani Zuɣulaampaa Kwesi Amissah-Arthur ŋun daa lahi nye Governor nti Bank of Ghana. Bɛ dɔɣila bihi ayi ka o daa ti kpi 37 Military Hospital silimiin-goli June biɛɣu pishi awɔi dali. Nana Kofi Abuna V Nana Kofi Abuna V nyɛla Nazuɣu nti Essipun din be Western Region, Ghana. Takoradi din be Western Region ka bɛ dɔɣi Nana Kofi Abuna V silimiin-goli August biɛɣu pihita yini yuuni 1959. Bɛ boli o la Maame Ama Azaa Nyinpanyin amaa ka bi daa booni o Emma Theodora Wood. O chaŋ la Asheiley Secretarial College n deei shahara gbaŋ din nyɛ Diploma in English, Shorthand, commerce, office practice ni typing. O daa dila nam nti Essipun silimiin-goli December biɛɣu piiya ni awɔi yuuni 1998, o ba ni kani ka o lɛbi Pakpaŋ. Bɛ gbubi ŋumaŋuma ni bidibsi maa zaa daa zaɣisi la gbaŋ ʒinibu n lɛbi Naa nti yaɣili ŋɔ. Bi ʒili o kuɣu ŋɔ zuɣu n lɛbi Naa, o daa pili la daabiligu tuma din tam kali zuɣu. Nana Kofi Abuna V ko n-nyɛ paɣa ŋun diri nam n pahi dabba pishi ayi ban diri nam Second-Takoradi yaɣili. Yuuni 2013, o daa kpala shikuru baŋsim totopɔŋ Essipun din sɔŋ bihi n gari pihita zuɣu tum di kpabu saha. Din pahi, o daa zaŋ la o maŋmaŋa ariziki m-mie shikuru duri ata din nyɛ Nursery, Kindergarten n-ti yaɣili maa. Tum yuuni 2004, o nyɛla ninvuɣu so ŋun kpaŋdi o maŋa zaŋ jɛndi paɣiba shikuru baŋsim Bɔbu. Ʒiɛngama laɣiŋgu mini tuma duri kamani UNICEF, USAID, Regimanuel Gray Limited, Western Rural Bank ni Lower Pra Rural Bank n kpa Scholarship Scheme din bori soŋsim ntiri bipuɣiŋsi ban be ni ban miri yaɣili hali ni University. O paɣiba lɛbigimsim laɣiŋgu (Women Development Program) daa bola laɣi baŋda baŋkinim sani din yan soŋ paɣaba ŋɔ bɛ daabiligu shee. Din pahara, o Paɣaba laɣiŋgu din yuli booni Women Leadership and Empowerment ka kpa laɣiŋgu din yen wuhi paɣiba mini bipuɣiŋsi nuuni tuunbaŋsim din yan chɛ ka bɛ gba mali tohibu ni tiŋgbani lɛbigimsim polo. Nana Akua Owusu Afriyie Nana Akua Owusu Afriyie nyɛla Ghana siyaayasa nira ŋun nyɛ wabigu paati din lahi nyɛ New Patriotic Party la puuni yino. O nyɛla jintɔra kuro n-zaŋ ti Ablekuma North din be Greater Accra Region. Saltpond, din be Central Region ka bi dɔɣi Owusu Afriyie silimiin-goli September dabaa ata dali yuuni 1969. O mali shɛhira gbaŋ din nyɛ Diploma in Management Studies din yi University of Cape Coast. Yuuni 2015, ka o daa zani ka di New Patriotic Party jinaduu kuɣu nti Ablekuma North din be Greater Accra Region. O daa dila jinaduu kuɣu ŋɔ Ghana ni daa niŋdi yuuni 2016 piibupiibu saha la. Pɔi ka Nana Akua Owusu Afriyie daa di kuɣu ŋɔ n-lɛbi jintɔra n kpe jinaduu nti piibupiibu yaɣili ŋɔ, Justice Joseph Appiah n daa pun nyɛ jintɔra Ablekuma North yaɣili. O daa zani mi nti New Patriotic Party yuuni 2008 piibupiibu ka nya nasara nti yaɣili maa, yuuni 2012 piibupiibu saha ka o labi zani nti New Patriotic Party ŋɔ yaha, n-lahi nyɛ nasara. Yuuni 2016 piibupiibu saha ka o daa lahi zani ka daa bi nya nasara, Nana Akua Owusu Afriyie daa zani la yuuni 2015 parliamentary primaries ka di, n-daa zani nti paati maa yuuni 2016 piibupiibu ka di. Yuuni 2020 piibupiibu saha ka o daa bi nya nasara, Sheila Bartels n-daa di lala piibupiibu ŋɔ n-zani nti Ablekuma North jinaduu. Niriba ata ban da kpaɣiri bori kuɣu maa n-daa nyɛ, Sally Amaki Darko nti National Democratic Congress ni Akwasi Asiama Adade ŋun gba daa zani nti Convention People's Party gba daa zani la yuuni 2016 Ghana by-election piibupiibu zaŋti Ablekuma North din daa niŋ silimiin-goli December dabaa ayopɔin yuuni 2016. Owusu Afriyie daa dila piibupiibu ŋɔ n-nyɛ piibu kalinli din yiɣisi tuhipihinu anahi, kobisiyobu ni pihiwɔi anii (54, 698). Owusu Afriyie nyɛla dooyili lana ka mali bihi anahi, o nyɛla Dolodolo nira. OLA Girls Senior High School (Ho) Ola Girls Senior High School nyɛla bipuɣisi shikuru din bɛ Ho, Volta Region, Gaana. Shikuru ŋɔ kpa la yuuni 1954 silimin gɔli February tuuli dali, ŋun daa kpa shikuru yuli n daa booni Bishop Anthony Konings. O daa kpa li la Keta din bɛ Ho la. Shikuru bihi pihita ni anu ka o daa zaŋ n pili shikuru maa. Shikuru ŋɔ niya nyɛ mi n bɛɛbipuɣisi baŋsim suma di yɛ chɛ ka suha biɛni ka bɛ saa ti be zaashee suma biɛhagu puuni. Shikuru maa nia n-nyɛ ni di bo bansim suma n-ti di shikurubihi(payaba), din yen che ka be nya shehira gban suma n-tuyi be bohimbu karimzon' kara ni. Ka che karim bansim bobu wahala baligi bipuyisi ban be dinpansi ni fondi ni. Yuuni 1954 silimin gɔli February tuuli dasili dali ka shikuru ŋɔ daa kpa. Vitam Praesta Puram Home Economics: management in living, biology, food and nutrition economics General Art: history,geographic, language, literature economics General Science: biology,chemistry elective mathematics physics Business: costing, accounting, economics,business management Visual Art: Tabibu karim duri di baa ayi (computer laboratory 2) karimbu duri pihinu ni ayubu (56 classrooms) Karimbu duu (1 library) SHS karimdu tuuli (SHS 1) kalinli nyɛla 859 SHS karimduri ayi (SHS 1) kalinli nyɛla 938 SHS karimduri ata (SHS 1) kalinli nyɛla 722 Waec excellence award in general art 2011 Bernice Adiku-Heloo, MP Hohoe North and Deputy Minister Environment Science, Technology and Innovations Felicia Edem Attipoe, aircraft marshaller Juliana Azumah-Mensah, MP and former Minister of State Kafui Danku, actress, movie producer and writer Agnes Dordzie, active Justice of the Supreme Court of Ghana (2018-) .Peace Adzo Medie, writer .Harriet Sena Siaw-Boateng, Ghana's Permanent Representative to The European Union (2019-) Tabitha Sybil Quaye Tabitha Sybil Quaye Ghana siyaayasa nira ŋun daa nyɛ jintɔra kuro nti Takoradi piibupiibu yaɣili din be Western Region. O daa nyɛla ŋun pahi tuuli jinaduu din nyɛ fourth Republic Ghana. Tabitha Sybil Quaye daa kpela jinaduu yuuni 1992 jintɔraba piibupiibu n pahi tuuli jinaduu din nyɛ fourth Republic Ghana nti National Democratic Congress paati. O daa deei la kuɣu jintɔra kuro ŋun yuli booni Williams N. Grams ŋun daa zani nti Action Congress Party (ACP). Gladys Asmah ŋun daa nyɛ Ghana Minister kuro nti Fisheries ka daa lahi nyɛla jintɔra kuro nti Takoradi piibupiibu yaɣili din be Eastern Region tiŋgbani zuɣulana kuro John Agyekum Kuffour nam dibu saha , ŋuni daa nyɛ ŋun zani nti New Patriotic Party yuuni 1996 piibupiibu gba n daa fa kuɣu ŋɔ o sani ni piibu kalinli tuhipishi ayobu ni kobisinahi pihita yini (26,431) n zani kobigi puuni vaabu pisopɔin ata, ni pɔnchi pihinu (73.50%), n gari Esther Nkansah ŋun daa zani nti National Democratic Congress nya kalinli tuhipiiya ni kobisita pihinahi ni ayi (10,341) n zani kobigi puuni vaabu pishi ni ata (23%), Alex Fosu Blankson ŋun daa nyɛ Independent Candidate la gba mi nya kalinli din yisi tuhili kobisita ni pishi ata (1,323) n zani kobigi puuni vaabu ayi ni pɔnchi pihiwɔi (2.90%), Timothy Norbet Kublenu ŋun zani nti National Convention Party (NCP) nya kalinli kobisiyopɔin ni pihiwɔi ayi (792) n zani kobigi puuni vaabu yini, pɔnchi anii (1.80%) ka Crosby Mochia ŋun zani nti Convention People's Party daa nya yoli (0 Western Region din be Ghana ka bɛ dɔɣi Tabitha Sybil Quaye silimiin-goli September biɛɣu pishi yuuni 1938. O mali Diploma in Catering din yi Hotel Catering institute. O nyɛla jintɔra kuro nti Takoradi piibupiibu yaɣili zaŋ gbaai yuuni silimiin-goli January 1992 ti kpa silimiin-goli January yuuni 1997. O nyɛla Hotelier ni Caterer. Tabitha Sybil Quaye daa kpela jinaduu yuuni 1992 jintɔraba piibupiibu n pahi tuuli jinaduu din nyɛ fourth Republic Ghana nti National Democratic Congress paati. O daa deei la kuɣu jintɔra kuro ŋun yuli booni Williams N. Grams ŋun daa zani nti Action Congress Party (ACP). Gladys Asmah ŋun daa nyɛ Ghana Minister kuro nti Fisheries ka daa lahi nyɛla jintɔra kuro nti Takoradi piibupiibu yaɣili din be Eastern Region tiŋgbani zuɣulana kuro John Agyekum Kuffour nam dibu saha , ŋuni daa nyɛ ŋun zani nti New Patriotic Party yuuni 1996 piibupiibu gba n daa fa kuɣu ŋɔ o sani ni piibu kalinli tuhipishi ayobu ni kobisinahi pihita yini (26,431) n zani kobigi puuni vaabu pisopɔin ata, ni pɔnchi pihinu (73.50%), n gari Esther Nkansah ŋun daa zani nti National Democratic Congress nya kalinli tuhipiiya ni kobisita pihinahi ni ayi (10,341) n zani kobigi puuni vaabu pishi ni ata (23%), Alex Fosu Blankson ŋun daa nyɛ Independent Candidate la gba mi nya kalinli din yisi tuhili kobisita ni pishi ata (1,323) n zani kobigi puuni vaabu ayi ni pɔnchi pihiwɔi (2.90%), Timothy Norbet Kublenu ŋun zani nti National Convention Party (NCP) nya kalinli kobisiyopɔin ni pihiwɔi ayi (792) n zani kobigi puuni vaabu yini, pɔnchi anii (1.80%) ka Crosby Mochia ŋun zani nti Convention People's Party daa nya yoli (0). Tabitha Sybil Quaye nyɛla Dolodolo nira. Afia Kobi Ampem Senior High School Afia Kobi Ampem Senior High School (din yuli lahi booni Trabuom Secondary School  ni Atwimaman Secondary School la) nyɛla bipuɣinsi noli ko ninsarinsi shikuru din tiŋa din yuli booni Trabuom din be Ashan-ti Region, Ghana puli ni la. Ninvuɣu shɛba ban chani lala karimzɔŋ ŋɔ puuni, ka sokam ni pun mili shɛm nyɛla bipuɣinsi Lala karimzɔŋ ŋɔ daa nyɛla din kpa bee din pili silimiin-goli October biɛɣu pishi ni ayɔpoi dali yuuni 1975 ka di yuli daa boli Trabuom Secondary School ka daa ti taɣi lahi booni Atwimaman Secondary School. Karimzɔŋ ŋɔ daa taɣimi ti bipuɣinsi ko shikuru ka lala zuɣu che ka bɛ taɣi di yuli maa booni li Afia Kobi Ampem Senior High School, yuuli 2002/2003 bɔhimbu yuuni. Shikuru maa shikuru baŋsim polo kpaŋmaŋa nyɛla din yi zahira doya ka sokam ni tooi nyɛli o maŋmaŋa, beri' viɛlli ka nimmohi ni kpaŋmaŋa balli kam nyɛla din be shikuru ŋɔ puuni. Di mali la dundɔŋ din gahim ka yi di ko viɛlim ni jilima puuni. Afua Kobi nyɛla din nyɛ bipuɣinsi shikuru gahinda puuni zaɣiyini din be Ghana puli ni. Home Economics General Art General Science Visual Art Business Shikuru ŋɔ nyɛla salo bee gɔmnan-ti shikuru Shikuru ŋɔ doola katigori B SHS tuduli (SHS 1)karimbihi kalinli nyɛla 1056 SHS dura ayi (SHS 2) Karimbihi kalinli nyɛla 1224 SHS dura ata (SHS 3) Karimbihi kalinli nyɛla 742 Karimbihi karimbu duri (classrooms) pihinu ayi ka (48) Tabibu duri (science laboratory) din baa ata (3) Tabibu duri (computer laboratory)din baa ayi (3) Karimbihi dibu duri (dinning hall) zaŋ'yini (1) Karimbu duu (library) di baa ayi (2) Karimbihi duri (students dormitories) nyɛla pia yini ka (9) Mrs Sylvia Newton 2020 to Date Mrs Mavis Owusu 2017 to 2020 Mrs Agnes Dadson 2014 to 2017 Ms Asuande Eshun-Famiyeh 2011 to 2014 Mrs Victoria Annan 2003 to 2010 Mr. Samuel Yao Attah 1996 to 2003 Mr. D.G. Amoateng 1990 to 1996 Mr. Allan C. Cole 1979 to 1990 Mr. Adu-Poku (Ag) 1977 to 1979 Mr. Ben Owusu 1976 to 1977 Mr. S. K. Obeng 1975 to 1976 Hannah Kudjoe Hannah Esi Badu Kudjoe nee Hannah Dadson daa nyɛla Ghana paɣa so ŋun puu daa bɛri Ghana zuɣu dibahi bahindi Ghana maŋsulinsi bɔbu zaŋ gbaai yuuni 1940s hali ni yuuni 1950s. O daa nyɛla Ghana tuuli asanza paɣa zaŋ jɛndi Nationalist Movement ni National Propaganda Secretary nti Convention People's Party. O daa nyɛla ŋun be siyaayasa tali ni saha shɛli Kwame Nkrumah ni be Gɔbmnanti ni. O daa lahi nyɛla lahi nyɛla paɣa so ŋun niŋdi kpaŋmaŋ ni paɣaba bɛri suŋ Tudu yaɣili na. Hannah daa nyɛla ninvuɣu so ŋun ni tooi laɣim salo zaŋ kpa tuhi deei maŋsulinsi. O daa lahi sɔŋ la Kwame Nkrumah ka o boli niriba n kpehi CPP paati ka doli ba. O daa lahi soŋ " The Big Six" bɛ ni gbahi ba niŋ jɛriyaarini. Busua din miri Dixcove mbe Ahanta yaɣili din be Western Region Gold Coast pumpoŋɔ (Ghana) ka bi dɔɣi Kudjoe yuuni 1918 nti Mr and Mrs Peter Dadson ban daa be Busua, Kudjoe n daa nyɛ kaluɣi bihi piiya puuni. O daa pahila bipuɣiŋsi bela ban daa niŋ saha n chaŋ Shikuru. O daa pilla o Elementary shikuru la Busua Methodist n naai Sekondi Methodist. O ni daa naai shikuru, o daa lɛbi ŋun sheri paɣaba niɛnyɛra mbe Tarkwa, ni ka o daa kuli o yidana J. C Kudjoe. O daa nyɛla kpɛma nti Abontiako salima gbibu tuma duu miri Tarkwa. O mini o yidana maa ʒii daa bi yuui ka o daa chaŋ ti be o tizo doo yuli booni E. K Dadson ŋun daa zali yuli United Gold Coast Convention tuhi bo maŋsulinsi. Yuuni 1947, ka o nyɛ o mini Kwame Nkrumah nini pali taba din daa niŋ ka Nkrumah gbe bɛ yiŋa o ni daa kpuɣi napɔŋ n chaŋ Tarkwa. Saha bela n daa nyɛli o ni yi silimiin tiŋsi kamani United States ni Britain bohimbu shee n labina Ghana yuuni 1947, din yɛn chɛ ka lɛbi United Gold Coast Convention gbaŋ-ŋmara kpɛma (General Secretary) paati shɛli George Paa Grant ni daa kpa ni o tuhi siliminsi ka Ghana deei maŋsulinsi. Kwame Nkrumah daa yɛli nyaŋ Hannah Kudjoe din niŋ talahi ni paɣaba be siyaayasa tali ni shɛm. Ka o daa buɣisi o mini Kwame Nkrumah ni nyɛ taba shɛm ka kpaŋ so ni o kpe siyaayasa tali ni shɛm bi ni daa laɣim International Women's day symposium din daa ʒini Accra Community Center silimiin-goli March dabaa anii yuuni 1986. O yɛltɔɣa n daa boŋɔ " Somewhere in June 1947, we received a charming gentleman, he was introduced to me by my brother as Kwame Nkrumah, General-Secretary of the UGCC. During the day, my brother went out with Nkrumah to address various meetings of the local UGCC branch in town. One day, as they came back and I was serving Kwame Nkrumah, he asked me why I have not been attending the UGCC meetings in town. I was amazed by his question and I honestly told him I thought politics was only men’s business. For the next twenty or so minutes, Kwame Nkrumah explained to me all they were doing and the importance of everybody, especially By the time Kwame Nkrumah left. my interest was aroused in politics. At work, I began explaining issues to my colleague seamstresses and customers. Whenever I was traveling to visit my dressmaking clients, I talked on trains about the need for our liberation and urging people to join the Tarkwa branch of the UGCC and summoning people together to hear news of the campaign for self-government. O mini Kwame Nkrumah ni nyɛ taba naai, ka o lɛbi ninvuɣu kpɛŋ ŋun saɣiti United Gold Coast Convention (UGCC) ka pili soŋsim n bo nti UGCC hali ka di ti paai bi ni daa gbaai " The Big Six" n niŋ sarika ni, Kudjoe daa zomi n gili n bo Laɣifu n gari tooni ni bi yihirba, o daa nyɛla ŋun pahi ka bi kpa Committee of Youth Organization (CYO) din daa be UGCC puuni n lahi pahi niriba ayopɔin ban daa dihi silimiin-goli April yuuni 1949 gbaŋ din daa varisiba ni bi yi bi labisi Nkrumah ka o nyɛ gbaŋ-ŋmara nti UGCC, din ŋuna bɛ waligi n gba kpa bi paati. Nkrumah daa bi niŋ saha ka bi labisi o gbaŋ-ŋmara, ka bi daa Wali bee n yi UGCC n-chaŋ ti kpa Convention People's Party (CPP), ninvuɣu so ŋun daa mali zaɣi nti Nkrumah tɛha maa, o daa yimi doli Kwame Nkrumah bi wali naai. O ko n daa nyɛ paɣa ŋun beni saha shɛli bɛ wali ŋɔ. Kudjoe daa lahi nyɛla ŋun kpɛm Positive Action tuma nim pam, laɣiŋgu shɛli din daa kpa n chɛ ka salo zaɣisi siliminsi ni gbibi ti la hali ka ti daa ti nyɛ maŋsulinsi, Nkrumah piibu nasara ni maŋsulinsi tiŋgbani. Salo daa saɣiti o pam ka CPP nyɛ naba zani. Kudjoe daa lɛbila zonzoŋ gili karachi ni National Poriporiganda Gbaŋ-ŋmara nti CPP. Lala zaashee maa ka o daa gɔŋgili tiŋgbani maa zaa n kpaŋsiri niriba din tu talahi niti deei maŋsulinsi n laɣindi rally nima, ka booni niriba n kanna Convention People's Party. O daa mali kpaŋmaŋ pam ni niriba boli kpɛna CPP puuni dibahi bahindi paɣiba. Ka Convention People's Party daa di piibupiibu din daa niŋ yuuni 1951 ka Kwame Nkrumah lɛbi toondana nti Gɔbnanti yɛlimaana (Leader of Government business). Yuuni 1951 piibupiibu nyaaga, ka o daa zaŋ o zaŋsim paati maa toontibo ni. Ghana ni deei maŋsulinsi gɔbnanti naai, Kudjoe daa kpala paɣiba laɣiŋgu n boli li All-Africa Women's League yuuni 1957, ka o zaɣa na be Pan African lihigu ni, n daa ti lɛbi Ghana Women's League. O ni daa na tumdi ntiri CPP yuuni 1950s mini 1960s, Kudjoe daa lahi tumdila bɛhisuŋ tuma Tudu yaɣili n wuhiri paɣisari pola mini paɣi ninkura tuumbaŋsim zaŋ kpa sabita, yiŋ malibu, niɛnsuma yebu mini bihi wumsibu. O daa ti lɛbila zonzoŋgili karachi (National Organizer) nti Ministry of Labour and Child Protection ka na kuli tumdi bɛhisuŋ tuma Tudu. Yuuni 1964, o bɛhisuŋ tuma ŋɔ daa kpalim bela National Committee Social Advancement din be Ministry of labour and social protection fukumsi ni. O ni daa na be Ministry ŋɔ, o daa lɛbila gbaŋ-ŋmara nti Ghana Day Nurseries n tum hali ti kpa day nurseries mini day nursery shikuruti Ghana luɣili kam n kpuɣiri tuumtuundiba ni karimba nima n bori bɛri suŋ ntiri ba. O daa lahi nyɛla ŋun gari tooni n tuhiri zaɣisiri paɣiba zaɣima chɛndi Tuda na. O daa tiriba la chinchina bi daa soŋdi n tiri o tiŋduya polo. O wuhi paɣiba sabita bɔhimbu kamani kom duɣibu zaŋ su bihi. O daa tumdi la tuma ŋɔ ka Gɔbnanti fukumsi bee nuu ka dini ka gɔbnanti daa baligi o tuma ŋɔ. O daa lahi soŋ ka bi ti bindira kum yi daa ti niŋ, ka kpaŋsiri paɣiba ni bi gom n yɛligi bi puzuri. Linjima ni daa ŋmɛ paai Kwame Nkrumah silimiin-goli February biɛɣu pishi anahi yuuni 1986, Kudjoe daa yila siyaayasa ni kamani Convention People's Party niri kam ni yi shɛm nti labi o maŋ bɛhigu ni. O daa tuɣu la o bɛhisuŋ tuma la Tudu na zaŋ gbaai yuuni 1970s mini yuuni 1980s hali ti kpi yuuni 1986. O salo yibu ni na bahigu daa nyɛla o ni di alizama nti International Women's Day symposium laɣiŋgu din daa niŋ Ankara Community Center silimiin-goli March dabaa anii yuuni 1986 n kɛɛi biɛɣu ka kpi di yuŋ. Ghana ni deei maŋsulinsi gɔbnanti naai, Kudjoe daa kpala paɣiba laɣiŋgu n boli li All-Africa Women's League yuuni 1957, ka o zaɣa na be Pan African lihigu ni, n daa ti lɛbi Ghana Women's League. O ni daa na tumdi ntiri CPP yuuni 1950s mini 1960s, Kudjoe daa lahi tumdila bɛhisuŋ tuma Tudu yaɣili n wuhiri paɣisari pola mini paɣi ninkura tuumbaŋsim zaŋ kpa sabita, yiŋ malibu, niɛnsuma yebu mini bihi wumsibu. O daa ti lɛbila zonzoŋgili karachi (National Organizer) nti Ministry of Labour and Child Protection ka na kuli tumdi bɛhisuŋ tuma Tudu. Yuuni 1964, o bɛhisuŋ tuma ŋɔ daa kpalim bela National Committee Social Advancement din be Ministry of labour and social protection fukumsi ni. O ni daa na be Ministry ŋɔ, o daa lɛbila gbaŋ-ŋmara nti Ghana Day Nurseries n tum hali ti kpa day nurseries mini day nursery shikuruti Ghana luɣili kam n kpuɣiri tuumtuundiba ni karimba nima n bori bɛri suŋ ntiri ba. O daa lahi nyɛla ŋun gari tooni n tuhiri zaɣisiri paɣiba zaɣima chɛndi Tuda na. O daa tiriba la chinchina bi daa soŋdi n tiri o tiŋduya polo. O wuhi paɣiba sabita bɔhimbu kamani kom duɣibu zaŋ su bihi. O daa tumdi la tuma ŋɔ ka Gɔbnanti fukumsi bee nuu ka dini ka gɔbnanti daa baligi o tuma ŋɔ. O daa lahi soŋ ka bi ti bindira kum yi daa ti niŋ, ka kpaŋsiri paɣiba ni bi gom n yɛligi bi puzuri. Hannah Kudjoe daa kpila silimiin-goli March dabaa awɔi yuuni 1986. Ka o kuli yi palo silimiin-goli May dabaa anii yuuni 1986. Calvary Methodist Church din be Ankara la ka bi suhi adua n ti o silimiin-goli July dabaa ayobu yuuni 1986. St. Francis Girls' Senior High School St. Francis Girls' Senior High School nyɛla bipuɣinsi ko Ninsarinsi karimzɔŋ din be tiŋa yuli booni Jirapa din be Upper West Region Ghana puli ni la. Lala shikuru ŋɔ gahimmi ti bipuɣinsi ko ka bidibbila bi chani li. Di daa nyɛla din kpa ka bandaa kpali maa n-daa nyɛ Roman Catholic Church ka ban daa be di tooni daa nyɛla Rt. Rev. Gabriel Chapagne, lala saha maa ŋun daa nyɛ Bishop zaŋ ti Tamale ni Cardinal Peter Porekuu Dery ka o daa nyɛ ŋun pahi ka bɛ kpa Franciscan Missionaries of Mary(FMM), ni dunia paɣaba dolodolo daa diini kpɛma yuuni 1959, ka bɛ daa kpali ka di lee tuuli bipuɣinsi shikuru din zani Ghana tuduu yaɣili polo. Punpɔŋɔ shikuru maa shikurubihi kalinli yi pa bela kamani tuhili ni kɔbishii polo. Di nyɛla din be Wa-Hamile Trunk palli, kamani kilometer dibaa ayi din yi kpaŋa ka che Jirapa fɔŋ maa maŋmaŋa. St. Francis of Assisi, Jirapa nyɛla paɣaba bee bipuɣinsi ko ni chani shikuru shɛli. Shikuru maa bi gaŋ so di zuɣu shikurubihi tooi kuli yirimi na Ghana luɣili kam. Lala bipuɣinsi ko Catholic ninsarinsi shikuru ŋɔ nyɛla din mali taba: St. Francis Catholic High School ka di be Sacramento, California, USA. Shikuru maa taachi nyɛla "Ad Veritatem per Caritatem" ka di gbunni nyɛla "Yɛlimaŋli din doli zaka." Business General Art Home Economics General Science Di nyɛla salo bee gɔmnanti shikuru Shikuru ŋɔ doo la katigori A St. Francis Girls Senior High School nyɛla bɛ ni kali shɛli niŋ "A" shikuriti pubu yaɣili Ghana puuni ka bɛ mali kpaŋmaŋa pam ni shikuru baŋsim bɔhimbu polo ka lahi nyɛla bam tumdi tuunkpɛma shikurubihi maa mini bɛ karimba nima sunsuuni. Kasiɣiritali Kasiɣirigu nyɛla tuun' shɛli din jɛndi kum sɔɣibu. Ŋuni sɔɣiri maa ka ti booni Kasiɣira ka O tuma maa mi n-nyɛ Kasiɣirigu bee Kasiɣiritali. Daadam bee zuliya kam malila bɛ ni ti yɛda ni binshɛŋa bɛ biɛhigu puuni. Lala zuɣu Dagbamba gba nuu bi yihi ka che n-ni yɛli yɛltɔɣi' shɛli ŋɔ. Dagbamba ti yɛda ni ti yaanima nyɛla ban be Alizanda ni ka lala zuɣu che ka nira yi kani, bɛ yɛrimi ni Naawuni tahimi o bɛ yaanima sani. Dimbɔŋɔ zuɣu bɛ ti yɛda ni pɔi ka so naan yi paai bɛ yaanima tooni naɣila bɛ sɔɣila dilana bɛ kali soli ni wuhi ni bɛ simsi kum maa shɛm pɔi ka o naan yi paai bɛ yaanima maa tooni. Dagbamba lahi ti yɛda ni nira ku tooi simsi kum ka o paai bɛ yaanima sani di yi niŋ ka lala nira pala ŋun nyɛ kasiɣira. Bɛ ti yɛda ni kasiɣiriba n-ni tooi simsi kum ka o naan yi paai o yaanima sani ka shɛli ka di nyaaŋa. To ti bɔhimi ti maŋa, ŋuni n-lee nyɛ kasiɣira? Ti yi baŋ ŋun nyɛ kasiɣira naai, ti ni baŋ din che ka Dagbamba ti yɛda ni ka pa ni bana n-simsi kum o ku tooi paai bɛ yaanima tooi maa. Vihigu wuhiya ni kasiɣira nyɛla ninvuɣi' so ŋun mali ashili biɛhigu puuni bee ŋun ni tooi gbibi ashili biɛhigu ni. Lala ashili ŋɔ chaŋ ti gbaala kum ŋɔ polo bee nira ŋun kani maa sani. Dama di yi niŋ ka so kani bee n-kpi ka nyini kasiɣira kpe o sani n-ti nya o, di bi tu ni a yina n-ti tɔɣisiri ŋun kani maa ni doya shɛm bee n-ti tɔɣisiri ŋun kani maa ni niŋ alaama shɛŋa pɔi ka naai kani maa n-tiri niriba. Nira yi kani bee n-kpi yɛla pam tooi niŋdi o biɛhigu puuni ka di bi tu ni nyini kasiɣira ti buɣiri bee n-tɔɣisili sambani ti so bee niriba din niŋ kum ŋɔ o kalinsi nyaaŋa, di nyɛla zaɣ' biɛɣu pam ni a niŋ lala ka ni tooi lahi che ka ŋun kani maa bee kum maa tooi doli a a ni viigi o daashili n-wuhi niriba la zuɣu. Di niŋ lala ka di yi pala nimmɔhi ka bɛ niŋ, nyini kasiɣira ŋɔ ni kɔŋ a nyɛvuli gba. Dinzuɣu ka bɛ yɛli ni kasiɣira nyɛla ŋun mali ashili bee ŋun ni tooi gbibi ashili biɛhigu puuni maa. Gambaga Girls Senior High School Gambaga Girls Senior High School nyɛla bipuɣinsi shikuru din be Gambaga, Tudu yaɣili na. Hajia Alima Mahama ŋun daa nyɛ Minister for Gender and Children Affairs la n daa kpa Shikuru ŋɔ yuuni 2008. Business Home Economics General Art Di nyɛla salo bee gɔmnanti shikuru Di doola katigori C zɔŋɔ SHS du'tuuli (SHS 1) nyɛla 344 SHS dura ayi (SHS 2) nyɛla 559 SHS dura ata (SHS 3) nyɛla 313 Karimbihi karimbu duri (classrooms 18) pihishi ayi ka Tabibu duu(computer laboratory) zaɣ'yini Dibu duu (dinning Hall) Karimba nima duri anahi(teachers bungalows 4) 2011: 100% pass in WASSCE 2011: Won 98% of Sports Medals in the Region T.I. Ahmadiyya Girls Senior High School T. I. Ahmadiyya Girls Senior High School nyɛla bipuɣiŋsi secondary shikuru din be Asokore, Sekyere East din be Ashanti Region, Kumahi Ghana. Ahmadiyya Muslim Mission din be Ghana, n-daa kpa Shikuru ŋɔ yuuni 1968 ka di nyɛla middle school. Yuuni ni daa giligi ka lɛbigili Secondary school. Business General Art Home Economics General Science Visual Art Di nyɛla salo bee gɔmnanti shikuru Di doo la katigori B zuŋɔ Karimbu duri (classrooms) Tabibu duu (science lab) Tabibu duu (computer lab) Karimbihi konkɔ karimbu duu (library) SHS tu'duli (SHS 1) bihi kalinli nyɛla 653 SHS duraa ayi (SHS 2) bihi kalinli nyɛla 350 SHS duraa ata (SHS 3) bihi kalinli nyɛla 501 Yuuni 1972, ka Ghana Education Service daa zaŋ bi yuli n kpehi gbana puuni. Sakoro Sakoro nyɛla bɛ ni mali nyuli niŋdi bini shɛli. Di kotomsi ŋmanila bɔfɔrɔto bindirigu m-be gbansabila tiŋgbana ni (West African). Nti pahi Ghana, di lahi bela Sierra Leone, Guinea, Liberia, Cote D'Ivoire, Benin, Togo, Nigeria, Cameroon, The Republic Democratic of Congo, The Central African Republic, Republic of Congo, Garbon ni Angola. Bi tɔri li mi Ghana, Ivorian, Liberian ni Cuban n waligiri laɣindi tɔri banchi duɣira mini boraade vakahili bee bankani bee n-laɣindi banchi/bɔrade bee bankani zim ni kom n damdili duɣu zuɣu. Kambonsili fufu/fufuo gbunni nyɛla bin din ŋɔri laɣim/gabi n bala. Bɛ dihitabili ni di yila pumpoŋɔ Ghana bala kamani; Kamboŋsi, Akuapem, Guans, Akyem, Bono ni Fante ban yi Kamboŋsi bali shɛŋa ka pumpoŋɔ ka sokam ba saɣiti li. Ghana puuni, bi ŋmahirila banchi, bɔradɛ bee bankani n duɣili. Di zooya ka bi tɔri li toli ni ni tiliga ka bi zaŋ doɣu n-kpeli. Bi yan tɔri li mi n lɛbigiri li ka tohiri kom bela bela hali ka di ti saligira, m bala ka dabisa. Lala laɣimbu n yen lɛbi sakɔri puɣili ka ŋmahi n niŋ ŋmana ni. Tabibi ni ba niŋ bayana zuɣu, bi yihila sakoro maʒɛni ka di chɛ ka di tɔbu niŋ asama bee n dii lahi ka wahala. Sakoro diri mi ni karakara, abenkwan din nyɛ abɛ ʒɛri, sima ʒɛri ni akata ʒɛri. Zuŋɔ, sakoro pa be Cameroonian cuisine, Benise cuisine, Nigerian cuisine, Guinean cuisine ni Togolese cuisine ka bi diri li ni naanzuu ʒɛri, mana ni kpam balibu kam. Sakoro beni bu Gbansabila tiŋgbana puuni chɛ mi hali ka bi ti sabili n niŋ Chinua Achebe's kundi shɛli ti mi " All Things Falls Apart" litiricha puuni. Portuguese daabihi n zaŋ bachi n yi Brazil n kpe na Gbansabila (Africa) tiŋgbani 16th century saha la. Ghana bi booni la fufu bee fufuo di pɛili mi ka dabisa bi yi laɣim / n gabi di mini bɔradɛ bee banchi di tɔbu shee. Kali soli zuɣu so shɛli bɛni diri sakoro shɛm nyɛla bi yen dabigi li mi n niŋ nudirigu nuu n kaham li ka di ti niŋ zaɣi kpulli. Ka a zaŋ lala puɣili maa n suɣi ʒɛri ni n vali. Kambonsili fufu/fufuo gbunni nyɛla bin din ŋɔri laɣim/gabi n bala. Bɛ dihitabili ni di yila pumpoŋɔ Ghana bala kamani; Kamboŋsi, Akuapem, Guans, Akyem, Bono ni Fante ban yi Kamboŋsi bali shɛŋa ka pumpoŋɔ ka sokam ba saɣiti li. Ghana puuni, bi ŋmahirila banchi, bɔradɛ bee bankani n duɣili. Di zooya ka bi tɔri li toli ni ni tiliga ka bi zaŋ doɣu n-kpeli. Bi yan tɔri li mi n lɛbigiri li ka tohiri kom bela bela hali ka di ti saligira, m bala ka dabisa. Lala laɣimbu n yen lɛbi sakɔri puɣili ka ŋmahi n niŋ ŋmana ni. Tabibi ni ba niŋ bayana zuɣu, bi yihila sakoro maʒɛni ka di chɛ ka di tɔbu niŋ asama bee n dii lahi ka wahala. Sakoro diri mi ni karakara, abenkwan din nyɛ abɛ ʒɛri, sima ʒɛri ni akata ʒɛri. Zuŋɔ, sakoro pa be Cameroonian cuisine, Benise cuisine, Nigerian cuisine, Guinean cuisine ni Togolese cuisine ka bi diri li ni naanzuu ʒɛri, mana ni kpam balibu kam. Sakoro beni bu Gbansabila tiŋgbana puuni chɛ mi hali ka bi ti sabili n niŋ Chinua Achebe's kundi shɛli ti mi " All Things Falls Apart" litiricha puuni. Nigeria sakoro bee Akpu nyɛla bindiri shɛli din deei yuli bee zaashee pam ka bi mali banchi mima or banchi pali niŋda. Di diri dabisa pɔi ka bi mali li, akpu nyɛla bin mahili ka bi mali agushi ʒɛri dira. Akpu niŋbu shee, bi yan pɛhila banchi ka paɣili hali ka di ti piɛla, ka bi chɛli niŋ kom ni kamani dabaa ataa bee anahi, ka banchi maa mii nti bala. Ka bi te li ni ŋmani din mali voya bee bin terigu. Kom pam ka bi yan dooi ka che daligɛ maa n kpaai niŋ kpalaŋ ni n zaŋ bin timsili n marigi li. Bi yan toli mi hali ka di kpulim puɣi kara n fari paai kaman minti gaŋ n yihi gburagbura n labi puɣili zaɣi bihi n duɣili paai minti piiya ni minti pihita sunsuuni n toli hali ka di ti niŋ polipoli. Di deei yuli pam Nigeria tiŋgbaŋ zaa di bahi bahindi bi wulimpuhili (East). Cote D'Ivoire, bachi ŋɔ "foutou" ka bi booni sakoro. Cote D'Ivoire nim sakoro gahindili nyɛla din malisa ka bi ŋmɛriti kɔdu, amaa foutou ŋɔ lee mali yaa, n timsa ka bi mali bindira balibu kamani nyuli, banchi, bɔradɛ bee n gabi di shɛli. Faransi (French) yɛtɔɣa tiŋgbana kamani Cameroon, bi booni ni la couscous tɔ amaa di mini North Africa bindiri shɛli din nyɛ couscous la pa zaɣi yini. Di ŋmali din be African Great Lakes tiŋgbani n-nyɛ ugali. Bi tooi mali la kawan zim (masa) n maani li ka Southern Africa gba diri li. Ugali yuli ŋɔ wuhiri la bindiri shɛli Kenya, Tanzania, Ubugali din be Rwanda nim bindira. Bindiri shɛli din lahi ŋmani lala bindira maa ka bi booni nshima Zambia, nsima Malawi, sadza Zimbabwe, pap bee vusma South Africa, posho Uganda, luku, Fufu, nshima, moteke, semoule, ugali mini bugari nti Republic of the Congo mini Democratic Republic of Congo ni phalestshe nti Botswana. Caribbean tiŋgbana din salo dii bi paai Gbansabila tiŋgbana (West African) kamani Cuba, Jamaica, the Dominican Republic, Haiti mini Puerto Rico, bɔradɛ, banchi bee nyuli ka bi ŋmɛrita bee n samda nti ʒɛ gban shɛŋa. Cuba Tiŋgbani, bindirigu ŋɔ na guli gbubi la di gbansabila yuli ŋɔ n booni li fufù bee ka bi pahi buɣsibu yɛligira kamani fufù de platáno bee fufù de platáno pintón. Tiŋgbani shɛŋa beni, bi booni ni la sakoro mangú Dominican Republic sili, mofongo mini funche Puerto Rico balli. Binshɛɣu din waligi Caribbean sakoro mini Gbansabila nyɛla di nahingbana n mali yaa. Di yi yi Cuba tiŋgbani. Haiti tiŋgbani, bɛ booni ni la sakoro tonm tonm mini foofoo, di zooya pam ka bi mali boroboro wala amaa bɛni tooi lahi zaŋ bɔradɛ bee nyuli ni mana kpam bee ʒɛri. Ban diri li pam nyɛla southern Haiti yu shɛŋa kamani, Grand'Anse mini Sud. Tɔhigu Tɔhigu nyɛla tuun'shɛli din nyɛ bɔbu, gbahibu ni kubu zaŋ jɛndi mɔɣini binkɔbiri bee noonsi ka di boli ni piɛli, Ŋun gɔri tɔhigu bee piɛli maa yuli m-booni Tɔha bee piɛ'gɔra o yi nyɛ ni n yino, Tohinima bee piɛ'gɔriba bi yi nyɛ zaɣ'bɔbigu. Neen' shɛŋa beni mali n gɔri bee n chani mɔɣini n nye; Malifa, kpani, lebila, karante, piɛm, gaa bee gaanga. Bi nyela ban vuhiri m bɔri mɔɣini binkɔbiri shee pɔi ka naan yi ŋmeba,n tɔba, bee n labiriba, be nyɛla ban kuri binkobiri ŋɔ be nimdi, gbana, wari,yila,sakaripiɛma,kobiri ni din pahi pahi zuɣu. Tɔhigu bee piɛli gɔbu pala tuun' shɛli ani kuli yɛn ʒiya n ti dii yiɣisi n daa bahi ka bi mali shili. Di nyɛla din nyɛ tuun'shɛli beni maani shili pɔi ka naan yi yina n chaŋ. Shili maalibu maa puuni sheŋa n-nyɛ; - mali mi a bin barigu bee bin kpɛrigu shɛli - mali mi tɔhigu nema (gabira,muɣiri, waluɣu) shili zali - che ka a malifa koɣa bee piɛm mola tiɣisi viɛnyɛla - Daŋ mi a chani ni a ti gɔ mɔɣu maa sheli polo - gbaai mi saha shɛli a ni yɛn chaŋ - Daŋ mali a baa shili - Daŋ bo a moɣini koligu zali Tɔhigu nyɛla tuun'shɛli daadama ni tumdi li ka di mali bɔhisi ka salo ban galisi dunia yili kuli bɔhiri sahakam ni bɔzuɣu ka niriba lɛɛ n gɔri tɔhigu bee n chani piɛli. Ŋɔ maa zuɣu, biɛhigu namatɛri baŋda Gary Varner pula tɔhigu ʒii buta zuɣu, ŋan n-nye; - Tɔhigu din nyɛ binkɔb shɛba kubu n tiligi binkob shɛba: Kpe n-ŋɔ, daadama nyɛla ban n chani mɔɣini bee piɛli bee n gɔri mɔɣu ka bɛ daliri nyɛmi bɛ yen kula binkob shɛba bin bi bora bee ban mali fitiina ka che bini wumsiri binkob shɛŋa bee nahingu ni biɛ bin ko' shɛŋa zuɣu din ni tiligi bɛ ni wumsiri binkobi sheŋa bee m baligi fitiina nahingu ni biɛ binkob shɛŋa maa zuɣu gabaadaya. - Tɔhigu din nyɛ binkobiri kubu n zaŋ lee dimma: Ŋɔ nyɛla tɔhigu shɛli din gɔri a n ti kuri binkobiri n kunna ka di ti nye bindirigu nti o yiŋ nima, nyaɣisim dibu, ka lahi n yihi binshɛŋa din mali anfaani ka biɛ Binkobiri maa ni. - Tɔhigu din nyɛ n zaŋ Binkobiri kubu n lɛɛ diɛma bee kperigu: baayan zuɣisaa balibu ŋɔ, shɛbi mi ban kuli gɔrila tɔhigu ŋɔ ka di nyɛla bi kuli yen kula binkobiri diɛma zuɣu bee kperigu zuɣu. Tɔhigu nyɛla tuun'shɛli din mali daliri ni anfaani nima pam n dunia mini nam tɛri ni salinima zaa gabaadaya. Ŋan anfaani nima maa shɛŋa n-nyɛ; Mabel Dove Danquah Mabel Dove Danwuah (1905-1984) daa nyɛla lahabali tiri so bɛ ni daa dɔɣi Ghana, ka o lahi nyɛ siyaasa nira, ni sasabira ŋun mali di baŋsim pam, o daa pahila paɣishɛba ban nyɛ tuuli ban tumdi tuma lala tuma ŋɔ maa puuni. Eva Buckman daabia ŋun nyɛ paɣa ka yi Osu, ni Fracis (Frans) Dove (1869-1949) ŋun daa nyɛ looya n-yi Sierra Leone n-nyɛ tuuli zuɣulana n-ti Gold Coast Bar ndaa dɔɣi Mabel Ellen Dove yuuni 1905. O mini o tizohi, Mabel yuma ayɔbu ni ka bɛ zaŋ o chaŋ Annie Walsh Memorial School din be Freetown, Sierra Leone tiŋ-zuɣu, n tirisi chaŋ England Anglican Convent din be Bury St. Edmunds mini St. Michael's College, Hurstpierpoint, ni ka o bɔhim secretarial baŋsim yaɣili o ba ni daa bi saɣi nti shɛli. O daa labila Freetown, ni ka o daa be ka sɔŋ ka bɛ kpa paɣaba cricket club, n kpe dundɔna asafihili ni ka karim pam pɔi ka labina Gold Coast o yuun pishi yini saha. O daa nyɛla tuma n-nyɛ shorthand typist nti Elder Dempster yuma anii, ka yi n-chaŋ G. B. Olivant pɔi ka naai yi pili tuma n lɛbi Manager nti A. G. Leventis trading company. O pilli la sabbu nti Times of West Africa, Ghana tuuli lahabali chuɣuri gbaŋ J. B. Danquah ni daa kpa ka lahi suli, o daa kpaŋsiri la fundamentals human rights ka zaɣisiri tiŋduya kuunibu. Pirinla column " Ladies Corner[ n tooi bela Paɣaba] Majorie Mensah zaŋ gbaai yuuni 1931 hali ni yuuni 1934, o sabbu nima maa daa chɛmi o zali yuli salo sani. O daa lahi nyɛla lahabali chuɣu tuma kpɛma ni daa yu pam, ka o daa ti zaŋ O lɛbi o paɣa yuuni 1933, o daa diri alizama rediyo pohim zuɣu zaŋ jɛndi tɔbu kpaŋsibu. The Times of West Africa ni bi lahi tumda, ka o chaŋ ti sabiri ntiri African Morning Post zaŋ gbaai yuuni 1935 hali ni yuuni 1940, Nigerian Daily Times zaŋ gbaai yuuni 1936 hali ni yuuni 1937, Accra Evening News zaŋ gbaai yuuni 1950 hali ni yuuni 1960s ni Daily Graphic yuuni 1952. Saha shɛli yuuni 1951,ka o lɛbi editor nti Accra Evening News, lahabali chuɣu gbaŋ shɛli Convention People's Party ni su ka bi kpa li 1948, paɣa ŋun pahi ayi Ghana n sabiri tiri lahabali churi. O daa niŋ chira anu o mini Kwame Nkrumah ni daa mali nangban kpɛɛni zaŋ jɛndi so shɛŋa o ni mali n sabira, o daa bi yi Kwame Nkrumah mini paati maa nyanga. O siyaasa kpebbu ni pili la saha shɛli Kwame Nkrumah ni kpa Convention People's Party (CPP), yuuni 1949 n daa pahi Accra Evening News tumtuundiba puuni yino, n daa pahi kpaŋsiri ni Ghana deei maŋsulinsi ka yi siliminsi nuuni ka gba nyɛ wuhimi nti Gold Coast. Yuuni 1954 Ghana piibupiibu saha, o daa zaŋla o zaŋsim nti paɣiba laɣimbu nti CPP ka be daa ti zaŋ o zani CPP jintɔra nti Ga Rural piibupiibu yaɣili ka o di. O dibu ŋɔ daa chɛ ka o lɛbi tuuli paɣa n-nyɛ jintɔra nti Legislative Assembly of the Gold Coast. Mabel Dove Danquah daa sabira pam n gari yuun pihinahi, o salima kundinim shɛŋa n-nyɛ The Happenings of the Night yuuni 1931, The Adventure of the Black Girl in her Search for Mr Shaw (yuuni 1934), Anticipation yuuni (1947), The Torn Veil yuuni (1947), Payment yuuni (1947), Invincible Scar yuuni (1966), ni Evidence of Passion yuuni (1966) hali zoontali ti fa o sabbu tuma ŋɔ yuuni 1972. Silimiin-goli September yuuni 1933,ka Dove daa kuli siyaayasa nira mini taarihi baŋda J. B. Danquah ka bɛ daa dɔɣi bidibga ŋun yuli booni Vladimir. Tɔ amaa, o mini o ʒii daa bi nani pirinla Danquah yi n yuui saha zaŋ gbaai yuuni 1934-36 o ni daa be silmiintiŋa England n-nyɛ gbaŋ-ŋmara nti Gold Coast tuumba ka bi chɛ taba yuuni 1940s sunsuuni. Mabel Dove Danquah daa sabira pam n gari yuun pihinahi, o salima kundinim shɛŋa n-nyɛ The Happenings of the Night yuuni 1931, The Adventure of the Black Girl in her Search for Mr Shaw (yuuni 1934), Anticipation yuuni (1947), The Torn Veil yuuni (1947), Payment yuuni (1947), Invincible Scar yuuni (1966), ni Evidence of Passion yuuni (1966) hali zoontali ti fa o sabbu tuma ŋɔ yuuni 1972. Mawuko Girls Senior High School Mawuko Girls Senior High School nyɛla bipuɣiŋsi secondary shikuru ka Reverend Professor Noah Komla Dzobo ŋun daa kani ka toondana nti asɔri duu booni Evangelical Presbyterian Church, Ghana. Bɛ kpala shikuru ŋɔ yuuni 1983, ka bi lɛbigili Shikuru du gbera yuuni 1997. Baŋsim yaɣi shɛŋa bɛni wuhiri n-nyɛ ; Business, Home Economics, Visual Arts and Performing Arts. Ms Janet Kwasi n daa nyɛ Karimma kpɛma yuuni 2014. Shikuru ŋɔ n lahi pahi nye bipuɣiŋsi shikuru din nyɛ ayi mbe Ho din be Volta Region. Ka bi taachi nyɛ " Educate a woman for God and Educate a whole nation for God". Mawu ko mayɔ Shikuru ŋɔ daa kpa la yuuni 1983 Shikuru ŋɔ doola katigori B Shikuru ŋɔ nyɛla salo bee gɔmnanti Shikuru. Shikuru bihi karimbu duri(classrooms) nyɛla pishi (20). Tabibu karimduri(computer laboratory) nyɛla di baa ayi. SHS du'tuuli bihi(SHS1) kalinli nyɛla 270 SHS dura'ayi bihi(SHS2) kalinli nyɛla 230 SHS dur'ata(SHS3 bihi kalinli nyɛla 210 Axim Girls Senior High School Axim Girls Senior High School Nzema East district yaɣili din be Western Region ka Axim Girls Senior High School be, di nyɛla bipuɣiŋsi shikuru mbe Ghana. Axim tiŋgbani toondanima n-daa yina n-ti kpa Axim Girls Senior High School yuuni 2009 Ghana ŋɔ, Ghana Education Service daa zaŋ ba pahi ti tiŋgbani ŋɔ secondary education puuni yuuni 2012. Shikuru ŋɔ daa kpa la yuuni 2009 Shikuru ŋɔ doola katigori C Shikuru ŋɔ nyɛla salo bee gɔmnanti shikuru. Shikuru bihi karimbu duri nyɛla pihishi ayi ka(18) Tabibu karimduri(computer laboratory) nyɛla di baa ayi SHS du'tuuli bihi(SHS1) kalinli nyɛla 263 SHS dura'ayi bihi(SHS2) kalinli nyɛla 223 SHS dur'ata(SHS3 bihi kalinli nyɛla 211 Kɔligu Ninkura wuhiya ni kɔligu piinila di yi niŋ ka nira yaba bee o ba namin ku mɔɣuni binkɔbiga ŋun nyɛ binshɛɣu bee bingbaarigu. Lala ŋɔ yi niŋ, lala binshɛɣu ŋɔ yɛn doli la ŋun ku li maa n-nahindi o bee o malibu. Dagban' ninkura wuhiya, ni kɔligu yi doli nira dilana yɛla labiri la nyaaŋa saha kam. Di yi nyɛla laɣiri ka dilana bɔra, o bi nyari li. Di mi yi nyɛla paɣa yɛla ka o yi kpe, o bi nyari nasara. Shɛba mi biɛni dɔr' chɛhi n- yɛn gbaari o sahakam. Lala n-kuli yɛn nyɛli naɣila o ti vihimi ka bɛ yɛli o ni kɔligu n-doli o. Din tooi nyɛ yaba bee o ba kɔligu n-doli o maa. Di saha o ni bo soya ka bɛ nyuhi o kɔligu maa ka o nii maagi o gbum ka yaɣiri la. Simpa Vihigu wuhiya ni simpa yi ʒɛhara la yuuni 1948. Simpa nyɛla paɣasara mini nachimba waa. Simpa warila saɣidihili nyaaŋga bee di yi ti niŋ ka ninvuɣ'tibisili kuli yɛn maali. Simpa wabu shɛhi zooya pam Dagbaŋ; Dagbamba malila yila pam ka di ka tariga.Bɛ yiini yila ŋɔ shɛŋa la bɛ diɛma mini bɛ tuma shee. Ka yiini shɛŋa bɛ nimmoo bee nangbatɔɣu saha. Yila kamani, yaawum yila, baamaya yila, tɔra yila, tɔha yila simpa yila ni din kam kpalim maa zaa nyɛla yili kura ka simpa yili palli. Simpa yila nyɛla paɣasara mini nachimba diɛma ka bɛ ŋmɛri binkumda ka yiini yila ka wara. Simpa warila saɣidihili nyaaŋga, di saha paɣasara paɣi ŋmani naai. Simpa nyɛla suhupiɛlli diɛma, simpa ni tooi wa wuntaŋni, yuŋ hali asiba gba. Simpa ni tooi wa kuyiya, amiliya yili, suunayili nti pahi Damba biɛlikulisi ni bee chuɣu kam ni. Simpa yila mali sɔŋsim pam Dagbaŋ. Simpa yila tooi lahi yiini tuma shee yaha. Simpa yila balibu zooya pam, ŋa shɛŋa n-nyɛ ansarisi yila, yurilim yila, salima, turi, biɛrisuŋ, biɛriyoli wuntizobo mini pagɔrisigu yila. Ka shɛŋa laɣim nyɛ nambɔsili, jɛrilim, nirilim, yɛda, suɣilo, jilima, gutulinsi ni ninvuɣ'biɛtali. Simpa yila nyεla din saɣisiri bi’ shεba bee ninvuɣ’ shεba ban hala bi viεlli ka bε taɣi ŋa ka kpuɣiri halisuma dama bε yi nya ka so biεhigu bi doli soli bee bi niŋ kamaata bε zaŋdi o mi niŋ yila ni yiina. Ka ban kpalim saai. Simpa malila kpamba kamani kɔndɔɣitenima, maagaʒiiyanima, chaamana, n tiri ba jilima. Dinzuɣu bia yi galim pa o o yiŋnima kɔnko n saɣisiri o. O simpa kpamba gba tooi saɣisiri o. Dinzuɣu ni maai maa ni, bihi bɔhindila bɛ ni tiri kpamba jilima shεm ka lala che ka bε zɔri taba suhuri ka che ka bε gbubi nangbanyini ka yuri taba. Saha shεli ha, Dagbanbihi pam daa yi je kom subu bi di ti yεri bε maŋa malibu. Amaa simpa zuɣu bε biεhigu yi pa che ka o ti baŋ o ni yεn gbaari o pɔhim ka bahiri li shεm pɔi ka tɔɣisiri yεltɔɣa ka bi tɔri birilim. Bihi lahi bɔhindi yεltɔɣ’ ŋaha mini yεltɔɣinima ni ŋa gbunni ni nyε shεli simpa ni dama simpa yila mali yεltɔɣ’ ŋaha pam ŋa puuni. So mi bi wuhiri o kpee simpa yila gbunni. Bihi ŋɔ maŋmaŋa m-bɔhira baŋdi bε ni ʒi yila maa kuligu bee luɣ’ shεli polo gbunni ka bε wuhi ba. Dinzuɣu dimbɔŋɔ tooi sɔŋdi bia ka o bɔhiri bɔhisi m-baŋdi o ni ʒi yεltɔɣ’ shεli fasara. Simpa yila lahi tooi sɔŋdi bihi ka bε namdi bε maŋmaŋa yila n-yiina. Naawuni yi yuri so gba dilana lεbirila baaŋa ka niriba di o yila daanfaani. Tinsɔŋ' yila tooi be simpa ni ka bihi yiina lala ŋɔ chɛrimi ka bε baŋdi tiŋzɔŋnima maa yεla. Di nyaaŋa ka bε kore lahi kpεri bε yεltɔɣa bɔhimbu ni. Bia mi yi yiɣisina ka tooi tɔɣisiri bali bɔbigu pahi Dagbani zuɣu di daanfaani yaɣiya. Tindaantali Tindaantali Tindaantali nyɛla ashili bee wuna vihigu. Tindaantali pala baŋsim din bɔhinda amaa di gbaarimi. Vihiguihigu wuhiya ni Tindaantali pilila Kpuɣinimbu saha Damba hali ni zuŋɔ. Taarihi wuhiya, Kpuɣinimbu ba Tɔhaʒee ni daa kpi ka che o, o daa kpuɣila o ba napɔŋ la m-be tɔhigu ni. O daa go tɔhigu hali tiŋ daa be Zamfara ka di yulibu Biuŋ. Lala Biuŋ ŋɔ, Tindana n-daa suli. Taarihi lahi wuhi, ni Kpuɣinimbu daa kula Biuŋ Tindana ŋɔ ka daa deei nam maa di. Kpuɣinimbu daa kpuɣila paɣaba ayi n-dɔɣi bihi. O ni daa ti kani Ʒipupɔra n-daa di o fali maa. Dimbɔŋɔ daa bi niŋ o beyanima nyaɣisim ka bi zo ka che o ka o diri o nam Biuŋ. Lala n-nyɛli, o ni daa ti kani Naa Gbewaa n-daa di nam maa fali. Yaha, Naa Gbewaa gba ni daa ti kani Ʒirili n-daa di nam maa fali , hali ŋun daa kula o tuzo di zuɣu. Ʒirili ni daa ti kani, Shitobu gba n-daa di nam maa fali. Shitobu daa dɔɣila bidibiga ŋun yuli daa booni Nyaɣisi. Naa Nyaɣisi gba daa tuhi tɔbiri pam kamani o banima maa ni daa tuhi shɛm maa amaa ŋun daa yi ku tin' shɛli Tindana o yɛn zaŋla o bapira bee o beyanima n-ʒili dini. Tindana Tuma. Tindana m-maani tingbana tiŋa ni. Tindana m-baŋdi tingbana ni bɔri shɛli tiŋa ni. Tidana ka tiŋ' bihi paara ka o vihiri ka maani bɛ yɛla tiri ba. Pɔi ka nam ti naanyi pili Dagbaŋ, Tindaanima n-daa nyɛ nanima. Bɛ tuuni n-nyɛli bɛ che ka tingbani maa ni bɔm ka yaɣiri la. Tindana Tuma Nɛma. Tuun' shɛŋa ŋan zaa doya ŋɔ nyɛla Tindaan' palo tuma nɛma, ŋanima n-nyɛ: Baɣakɔligu Baɣadaangbee Baɣaŋmani Baɣayiligu Bu' zuli. Neeshɛŋa ŋan be baɣakɔligu ni n-nyɛ; Yari, laɣikpahira, kuɣa, kpahi, kote wɔri, kawaanbiɛlim, kɔba, malifa kuɣa,pɛma, nintuhi, kur' bihi ni ŋan kam pahi zaa. Dagbamba yɛliya ni bapikɔligu puuni, ni binshɛlikam din be andunia yaaŋga zuɣu bela dini. Saɣ'tuliga saɣ' tuliga nyɛla bindir'kpɛŋ ti tudu yaɣili ŋɔ na nti zuliyanima pam. Zuliyanima kamani; Dagbamba, Zabaɣisi, Nanumba, Ŋmamprusi, gurunsi, Dagaati, ni pahi pahi zaa nyɛla ban kpaŋsi saɣ'tuliga dibu pam . A yi kana ti lihi Dagban' kpamba n-nyɛ ka yɛli ni a ni paai nim'shɛli a ba nandaamba zuɣu ka a ŋubiri a, dinzuɣu tini too ŋme nyɔɣu yɛli ni saɣim bee saɣ'tuliga nyɛla ti kali bindira la puuni kpɛma. Ti Dagbaŋ ŋɔ, yil' shɛli n kani n-yɛn paai bakɔi ka di saɣ'tuliga. Saɣ' tuliga mɔnibu bee duɣili nyɛla din pa asama bee din lu alaha, amaa lahaʒibu shɛli din lee bɛni nyɛla , hali paɣa yi ku mali vunyaɣili ka wula amaa saɣim ŋun mɔnibu bee di duɣili nyɛla asama n ti o. Ka lala zuɣu che ka ti yili paɣiba kpaŋsi ma duɣibu bee mɔnibu pam. A yi lahi yuli di lahi nyɛla bindir'shɛli din dibu mili ti bee bɛ ni zaŋ shɛli n wumsi ti ka din zuɣu che ka ti nyee bɛ nyɔndi ŋa. Saɣ'tuliga mɔnibu bee di duɣili yi yɛn pili, Tuuli; di tu ni bɛ dari bee sala m mali buɣum, ayi mali buɣum ŋɔ ka di yi taai zaa naa ka a bo duɣu tam ka tooi kom n-niŋ ŋa puuni hali ka di ti kpeera. Di yi kpeera ka niŋ zim bahi ŋa puuni ka tooi ŋa kɔɣi saɣ' duɣu kukɔɣili. Ayi niŋ lala naai ka a naanyi bɔ luɣu n-zini ka kpuɣi a saɣ' vuɣili mini a saɣ' biɛɣu n damdi ka toori saɣ'duɣu kukɔɣili labisiri duɣu ŋɔ puuni ka niŋ di zim biɛla biɛla pahiri ka damda hali ka di nahigi taba ka kpila bee a ku lahi nyɛ zim kuma duɣu ŋɔ puuni. Lala ŋɔ yi naai ka a naa yi bɔ a saɣ'diri lahi na nti nyu niŋ ŋanima puuni ka di daa biɛla ka naan tooi niŋ dibu Kpakahali Kpakahili nyɛla binshɛli bini mali kpihi n maana, kpihi yirila Naawuni nama tiɛri puuni na. Kpihi n-nyɛ bɛ ni mali binshɛli m-maani ŋa, taan tihi mi n-yi wali tama ka di bɛni hali nti mooi luna ka paɣiba chaŋ ti gahim ŋa kuna nti waai ŋa shɛli ka di kuui ka bɛ tɛhi ŋa viɛnyɛla n yɛli ŋa saɣiri maa labi ka che kpihi maa. Ti zaa bee ti pirigili ban be Tuda yaɣili ŋɔ na mi ni kpihi nyɛ binshɛli bini maani kpakahali ka di mali anfaani pam nti ti ti Ghana tiŋgbani di bahi bahindi ti ban be tudu yaɣili ŋɔ n. Dama a yi yuli nyɔŋ polo ŋɔ zaa ti yaɣili ŋɔ na ka bɛ dari li chani ti diri anfaani. Niri yi yɛn maali Kpakahili shee dolila so' shɛŋa ni yɛn kali ŋɔ. Tuuli; di tu ni a bo kpihi n yɛli viɛnyɛla ka dɛli ŋa ka di kuui viɛnyɛla ka a chimli, a yi chimli naai ka dɛli ŋa ka di maai viɛnyɛla ka a vaai li chaŋ maneeka ni ka bɛ ti nɛma li. Din pahiri ayi; Bɛ yi nɛmli naai ka a zaŋ ŋa kuna nti ŋmeli viɛnyɛla n-dooi kpambirigu Maa bahi ka ka che kpaam maa maŋmaŋa. Din pahiri ata; ka a mali buɣum ka bɔ duɣu tam ka yaai kpaam maa niŋ ŋa puuni ka che ka di saha biɛla ka fuɣufupu maa paana ka doori ŋa hali n ti pahi ŋa zaa bahi ka pa che kpam , ka kpaam maa kɔri hali nti pani zuɣusaa ka che kpaambirigu maa ka a dɔhi pahi kpaam maa n-niŋ tahili puuni bee bɛn yɛlinli puuni ka che di zani maa viɛnyɛla ka a bɔ ŋmani n juhi ŋa niŋ di puuni viɛnyɛla ka bɔ bori chɛra bee chinchini chɛra n-niŋ kom niŋ li n zaŋ pili zali kadi gbaai viɛnyɛla ka a zaŋ kɔhi bee ka zali ŋa . Saɣim Saɣim nyɛla bindirigu bali shɛli din be Ghana tudu yaɣili ŋɔ. Di nyɛla din nyɛ bayana bee n zooi pam tudu yaɣili. Saɣim nyɛla bindiri shɛli tudu yaɣili nima ni tibigi pam bɛ biɛhigu ni. Di nyɛla bindiri shɛli bɛ ni mali kariwana zim, banchi zim ,kaʒiɛɣu bee chi zim m mondi li ka duɣiri ʒiɛri n tiri li, ʒiɛri yi kani di ku tooi n di. Ʒiɛri nyɛla din pahiri n diri saɣim ka di yi kani ti ku tooi n di saɣim. pɔi ka ti di ka boli bindirigu saɣim naɣila ʒiɛri m poli li. Baayan saɣim duɣibu bee mɔnibu , ʒiɛri nyɛ din yɛn duɣi shɛli pahi ka tooi di saɣim maa. Ʒiɛri balibu nyɛla din zooi,ŋan shɛŋa n-nyɛ; bira ʒiɛri,maan mahili, maan kuuni, sim moli ʒiɛri,abiɛ ,ayoyo, tukari kuuka, salin vɔɣu ni din pahi pahi. Ʒiɛri duɣibu binbɔra shɛŋa n-nyɛ; Saɣim nyɛla bindiri mondili. Zim n nyɛ di bin bɔri kpeeni. So'shɛŋa ŋan doli m mondi li n dɔ gbunni ni ŋɔ. Saɣim nyɛla bindir'shɛli din anfaani nim zooi pam n ti ŋun kam diri li. Ŋan shɛŋa n-nyɛ; Salima:Kpɛm do n-daliya sola kpɛm gballi Doo mini o paɣa n-daa laɣim be tiŋ' shɛli ka biɛhigu bi viɛli n-ti ba. Doo ŋɔ daa gbaaya ni o ni chaŋ n-ti bo ariʒichi na ka bɛ fitiina maa baligi. O ni chɛbisi o paɣa ka zaŋ o zuɣu kpa. Doo ŋɔ daa niŋla yuun' pishi ni anu pɔi ka naayi yɛli o tuma ni kpɛm maa ni o ni labi yiŋa n-ti kaagi o paɣa. O daa yɛli o ni tumdi so tuma ŋɔ ni o yomi o o yuun' pishi ni anu maa yɔri ka o labi o ya. Kpɛm ŋɔ daa zaŋ o kpe duu n-ti yɛli o. M malila yɔri buyi ka a mi yɛn pii zaɣ' yini di puuni. Yɔri maa nyɛla laɣ' piɛliga mini haŋlal' shɛli din yɛn gbubi a hali ni a nyɛvuli tariga. Doo ŋɔ daa yɛli kpɛm ŋɔ ni o che ka o kpe n-ti tɛhi yɛlli maa zuɣu pɔi. O daa kpe duu n-ti tɛhiri liɣiri ŋɔ mini kpamli fasari maa zuɣu hali n-ti gbaai ni o ni deei kpamli fasara maa. O daa labi kpɛm maa sani n-ti pii kpamli fasara maa. Doo ŋɔ daa bi sɔɣi o ka yɛli o "A kpaŋ a maŋa pam, din zuɣu a dabisili maa yi paai ka a kana ka n-yɛli a kpamli fasara maa ni nyɛ shɛli". Doo ŋɔ ni daa ti gbaai dabisili ka o kana kpɛm ŋɔ sani ka o ti yɛli o, "Kpamli maa nyɛla dibaata, tuuli miri ka a ti bɔri sol' jia. Din pahiri ayi, di ti bɔri ni a nini nya kam. Din bahindi nyaaŋa miri ka a ti niŋ tum tuun' shɛli a suhi yi yiɣisi". O ni yɛli lala ka doo ŋɔ puhi o ka ŋmaligi ni o pili soli. Kpɛm ŋɔ daa bola bɔrobɔro dibaata n-ti o ni o ʒi m-mali yiŋa. O daa wuhi o ni bɔrobɔro yini nyɛla o zo dini ka shɛli nyɛ o yiŋa nima dini ka zaɣ' yini maa mi nyɛ o mini o paɣa dini. Doo ŋɔ ni nyɛ aadalichi lana maa ka o daa woli ŋa n-su o kpalambila ni n-zaŋ pa o bɔhi ka chɛbisi kpɛm maa ka gbaai soli. Yiŋa maa mini o ya maa daa waɣa pam dama di daa nyɛla dabaayi chandi. O daa kanna n-ti tuhi so soli ka bɔhi o soli, o daa wuhila soya buyi, din waɣa mini din bi waɣa. Doo ŋɔ daa teei kpɛm maa ni yɛli o ni o di ti bɔri so' jia la, ka o daa labina n-ti doli so' waɣinli maa. Asheei lala so' jia maa zuɣu ŋmɛkafanima daa bela di zuɣu. Hmm zuɣusuŋ zaɣ' titali m-bɔŋɔ. Doo ŋɔ daa chaŋya hali ka yuŋ ti zibi ka o zani tiŋa shɛli ni o doli n-yi biɛɣu n-lahi tuhi o soli. O daa chaŋ m-paai do' so n-yɛli o din paagi o ka o daa deegi o n-ti o duu. Doo ŋɔ daa daŋ gom pam dam jɛlinsi zuɣu. Yuŋtusua ka damli kuli damdi sambani maa ni ka o yiɣisi ni o yi n-ti nya din damdi maa. O yiɣisina n-ti miri dunoli ka lahi teei kpɛm maa di daa yɛli o ni o di bɔri ni o nyari kam la, ka ŋmaligi labi ti doni. Biɛɣu ni daa neei ka o kpe ni o ti puhi o ka lahi pili o soli. Yiliyidana ŋɔ daa ti o asiba nangban' suuli ka o dira ka lee bɔhi o."Yuŋtusua maa vu' shɛli n-sa yɔri a sambani ŋɔ ni di sa mali yaa pam, bɔ n-sa lee bala?" Yiliyidana ŋɔ daa yɛli o ni jɛngbuna m-bala ni lala ka bi niŋda ŋubiri niriba ni o sa tammi ka bi tooi teei n-yɛli o bi yɛltɔɣa maa. Doo ŋɔ daa niŋ hmm ka paɣi Naawuni ka lahi pili o soli. O daa ti yɛn paai yiŋa ka di sabigimi zaa. O ni kuli niŋsuhupiɛlli maa zuɣu ka o kuli wobi kpe duu, o kpɛya ka doo ti dola o paɣa naba zuɣu. Biɛrim daa gbaai doo ŋɔ ka o lahi va n-yi. O tɛha zaa daa nyɛmi ni o bo malifa na n-ti ŋme doo maa mini paɣa maa ka ŋme o maŋa ka di dii naai. Ka o suhu shɛli yɛri o ni o nyɔmi yili maa m-pa bi zuɣu. Tɛh' biɛri ŋɔ n-daa kuli nyɛli hali ka doo la kpamli fasara la ti yaa lahi sheei o zuɣu na. Ni o di ti tum tuun' shɛli o suhu yi yiɣisi. Hmm! Doo ŋɔ daa ʒini tiŋ' biɛla ka o suhu maa ka o labi kpe n-ti bɔhi paɣa maa."Lala ka a yɛn niŋma? N zuŋɔ yuun' pishi ni anu m-bɔŋɔ m-bi mi paɣa. M bi yɛli paɣa gba ni m-bɔri o. N zaŋla n suhu zaa n-ti a, nyami a ni niŋma shɛm, tɔ di pa taali". Paɣa ŋɔ daa yɛli o, "N dana, pahimi suɣulo, ka wum, a nyɛ nachimbila ŋɔ maa, pa n yidana m-bala, n daa kpuɣila puli goli pɔi ka a naayi chaŋ maa, o zuŋɔ yuun' pishi ni anahi m-bala". Doo ŋɔ daa tim sandaani niŋ o paɣa maa. N neei biɛɣu ka doo ŋɔ yɛli o paɣa ŋɔ ni o bi ʒi shɛli na m-pahila bɔrobɔro ŋɔ. Bɛ daa ʒiniya ka doo ŋɔ zaŋ suu ni o ŋmaai bɔrobɔro maa ka liɣiri m-be di puuni.  Kpɛm maa daa zaŋla o yuun' pishi ni anu maa zaa yɔri n-niŋ di ni. Sokam daa niŋdi suhupiɛlli ka bɛ daa lɛbi bundaamba hali ni zuŋɔ. Nyɔŋbeeka Nyɔŋbeeka nyɛla bindiri' shɛli daadama nima ni dira. Di nyɛla bindiri' shɛli bɛ ni mali vari niŋda. Nyɔŋbeeka ŋubbu viɛli pam ti ti daalaafee dama di nyɛla vari noli. Lala bindirigu ŋɔ nyɛla din be Ghana pulini pam ka lahi be Burkina Faso bee Waɣaduɣu gba ka zuliya shɛba bɛ ni booni mohi la bi diɛmdi li. Tukari (Kuuka) Tukari (Kuuka) nyɛla Dagbamba ʒiɛ' gbana viɛla ni zaɣ' yini ka nyaɣisi pam. Ʒiɛ' gbaŋ ŋɔ nyɛla tia din yuli booni tua vari. Lala tua ŋɔ vari ka paɣiba bɔrina nti dɛli ka di kuui ka bɛ toli ka di bi. Bɛ yi toli naai, bɛ kɔhiri li mi ka di bala. Yaha, tukari ni tooi lahi nyɛ va' maha ka bɛ zaŋ li duɣi ʒiɛri. Lala ʒiɛri ŋɔ, Dagbamba booni li tukari maha. Bɛ yi duɣi li ka kanwa wum li, di yi zani biɛla di moorimi. Bɛ yi duɣi tukari kuma bee zaɣ' maha, di zaa nyɛla ŋan sala ka be vulo. paɣa yi bɔri ni o duɣi tukari ka di nyaɣisa, din ŋuna di tu ni o bɔla ʒiɛkuri kamani; kpaligu, yalim, zahim nti pahi tukari maa maŋmaŋa. Paɣa yi laɣinsi ŋanima naai, o ni tam duɣu daaŋga ni ka niŋ kɔm niŋ, kom maa yi ti kpeera ka o to kpaligu ni naanzua, ni zahim na nti yuɣisi. Di gba yi kpeena, ka o to tukari kuma maa di bi ka o zaŋ na nti daai. Di tu ni o daa li saɣisi ka pa lala di ni niŋ vulo n-kɔŋ dibu. Di yi kpee bela na, ka o niŋ yɛlim bahi n-saɣisi ka di bi ʒeegi. Amaa, di tu ni zahim maa mini kpaligu maa wum viɛnyɛla din yɛn che ka di nyaɣisa. Yama Yama Gbanzabigu Gbanzabigu Mana Mana Baamaaya Baamaaya nyɛla Dagbamba kali waa. Shɛba yɛliya ni baamaaya ni yɛn pili di pili la Nanton ka shɛba mi yɛli ni Ʒiɛŋ. Naawuni n-daa yura ka Naa Yakubu Nantoo, "Nantoo che biɛm ka mɔhi gari kɔbiga, nin' yino ku bahi moni o yɛn bahi ka ŋuni di? Nin' yino mi ku pa tantani o yɛn pa ka ŋuni vaai? Ŋun ba bilichini suhuni bandi ŋuni n-gari ŋun kɔhi so buɣila, balimbalim koligu di ku chee yom," yura ka zaŋ Nantɔŋ ti Nanton Naa Bawa, "Ban yɛri ni yɛri ŋɔ bɛ bi mi ni naa wumda ashee naa ŋun nyarimi gba, kparigu nima daa daritimi ka o darita ka bɛ yɛli ni gbaŋbiɛɣu." Ka Nanton naa Mahami yiŋdoo, "Yiŋdoo ni kaɣili ŋmaaŋa, Kumlana nyɛla ŋmaangula, Balo naa nyɛla ŋmaangula. Bɛ daa bi guli so bɛ daa gulila Kantama bia ŋɔ, siɣili paɣa bia na' doo" kana ni ŋuna n-su Nanton. Sirigi Wowen Pottery Arts ( SWOPA) Sirigu Women Pottery Arts (SWOPA) daa nyɛla paɣaba ban be Sirigu din be Upper East Region laɣiŋgu, yuuni 1997 ka bi kpa lala laɣiŋgu zaŋ jɛndi paɣaba baŋsim yaɣiri miɛbu. Madam Melanie Kasisie n daa kpa li, o ma daa nyɛla ŋun zaŋ laɣ'shɛli o ni nyɛri yaɣiri miɛbu ŋɔ ni n lihi o shikuru baŋsim bɔbbu. Kundivihira Melanie Kasisie Melanie Kasisie nyɛla Ghana paɣa so ŋun yi Sirigu din be Upper East Region ka daa kpa paɣiba laɣingu tini boli shɛli Women Pottery Arts (SWOPA) yuuni 1997 nti paɣiba ban mali baŋsim ni yaɣiri miɛbu. O ma daa nyɛla ŋun miɛri yaɣiri ka daa laɣisi di laɣifu n sɔŋ o shikuru baŋsim bɔbbu. Pubu:Ghana shikuriti Ghana shikuriti nyɛla karimzɔŋ shɛŋa din be Ghana puli ni zaa. Melanie Thaddae Kasise Madam Melanie Thaddae Kasise nyɛla paɣ'so bini daa doɣi Navrongo yuuni 1935. O daa chaŋ la o middle school Shikuru St.Agnes paɣaba middle school din bɛ Jirapa tudu yaɣili din bɛ waa maa. O daa lahi chaŋla holy child women's training college din bɛ takoradi la yuuni 1956 ka daa deei o shɛhira ghaŋ yuuni 1959. O daa lahi chaŋla University of cape coast ka daa lan yini ni education shɛhira ghaŋ. O daa lan labmina University of cape coast yuuni 1976-1977 n-ti tumti Diploma in advanced study of Education. Madam Melanie Thaddae Kasise tuuli tuma o ni daa naa kolaji daa nyɛla bini posti our Lady of lourdes girls middle school din bɛ Navrongo la. Zan chaŋ yuma ayi sunsuuni, ka bi daa duhi o zuɣusaa ka daa ti o shikuru duu kpema Bawku primary school. Zan chaŋ yuuni 1987, ka bi daa lahi duhi o zuɣusaa ka o lԑbi Regional manager zaŋ ti catholic education unit din bɛ Navrongo - Bolgatanga Diocese yaɣili la. Zaŋ chaŋ 1995, Madam Melanie Thaddae Kasise daa chela baŋsim bɔhimbu yaɣili maa ka daa kpa Sirigu Women's Organisation for Pottery and Art (SWOPA) yuuni 1997. Madam Melanie Thaddae Kasise nyɛla toondan so ŋun zaɣ'a be paɣaba toon tibo polo sirigu bobli yaɣili la din bɛ Kasena-Nankana West District, Upper East Region la. Salima-bia Bia zoorigu kpem duŋ Bia zoorigu kpem wahala Bia zoorigu karitila nyevuli Bia zoorigu nahi zorila gubli Bia zoorigu zoorila o dindaamba tooni Di ni n-nye o tiŋ ni O larila musimusi ka dimnim koŋ zia To ma bia ŋun nua vela? Ŋun ni n-samdi kpem dori Ma bia ŋun ziini ninkura tooni Ŋun n-deeri zaani bieɣuni Bia zoorigu ŋmani la Pie bil lieɣu yirigi moɣu sunsuuni N-nye, kunduna, nye gbuɣima Bi di ti yeri wabiri Ka doo danda n-ti yooi yiŋ na Ma yiŋ baa ŋma ziri tuhili Bia zoorigu chenimi Ka nyohi tuhiri tooni Ka buɣum moori nyanga To a yi bi bang bizoorigu Nyin cheli ka ŋmaligi yuli wahu Ma o ka nana amaa Ka lee paari nantohi Kpaakpaa nyomani To ayi bori ni a bang bizoorigu To nyin di tam gumachuɣu yela Ma o norila nyam nyam Ka naa n-yi paai o paabu sheei! To cheli gba ka ŋmaligi yuli daboli Ni tampuli ka lab teei ni Ŋuni n-nye nyohu din yelima ni deei bieri . Ŋuni ka bi labiri awulenima Ka o mimdi ka zora! Ŋuni ka bi kumsiri yuŋ Ka o bahiri lari asiba tuhiriba soli! Ka diyi pa kpeng lana Ka ŋuni n-su nama? Ka ŋuni zaandi zaligu Din ka yiɣisibu? Gampriga Gampriga nyɛla tia din tooi zooi ka di be Ghana tudu yaɣili. Tinduugu Tinduugu nyɛla tinshiɛli din be Saboba District, Northern Region Ghana tingbani ni. https://www.ghanadistricts.com/Home/District/135 https://mapcarta.com/27640954 Nakpamboni Nakpamboni nyɛla tinshiɛli din be Saboba District, Northern Region Ghana tingbani ni. https://www.ghanadistricts.com/Home/District/135 https://mapcarta.com/27640954 Baakundiba Baakundiba nyɛla tinshiɛli din be Saboba District, Northern Region Ghana tingbani ni. https://www.ghanadistricts.com/Home/District/135 https://mapcarta.com/27640954 N-nabunni N-nabunni nyɛla tinshiɛli din be Saboba District, Northern Region Ghana tingbani ni. https://www.ghanadistricts.com/Home/District/135 https://mapcarta.com/27640954 Chakpalangbandi Chakpalangbandi nyɛla tiŋshiɛli din be Saboba District, Northern Region Ghana tingbani ni. https://www.ghanadistricts.com/Home/District/135 https://mapcarta.com/27640954 Waduul Waduul nyɛla tiŋ' shɛli din be Savelugu District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kombordo Kombordo nyɛla tiŋ' shiɛli din be Saboba District, Northern Region Ghana tingbani ni. https://www.ghanadistricts.com/Home/District/135 https://mapcarta.com/27640954 [[Pubu: Saboba District Shegbuni Shegbuni nyɛla tiŋ' shiɛli din be Saboba District, Northern Region Ghana tingbani ni. https://www.ghanadistricts.com/Home/District/135 https://mapcarta.com/27640954 Nataagu Nataagu nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpalba Kpalba nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nambiri Nambiri nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Sachalibu Sachalibu nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Tingbal Tingbal nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Wandamdo Wandamdo nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Gbenjak Bgenjak nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpetaabu Kpetaabu nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nakpari Nakpari nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Wajor Wajir nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Yajolbu Yajolbu nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Tundogu Tundogu nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Dungbang Dungbang nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nalongni Nalongni nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kuguani Kuguani nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Sambuli Sambuli nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Demon Demon nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Natagu Natagu nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District, Northern Region Ghana tingbani ni. https://www.ghanadistricts.com/Home/District/135 https://mapcarta.com/27640954 Kujooni Kujooni nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Di malila shikuru ka di yuli booni Kujooni E.P JHS. Di lahi mali zahimbu duu ka di yuli booni Kujooni CHPS compound. Chagbani Chagbani nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Wulensi Wulensi nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Di ni n-nyɛ Nanumba South District tiŋzuɣu. Juali Juali nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nakpayili Nakpayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nakpayili D/A primary school Nakpayili E/A primary school Nakpayili junior high school. Chichagi Chichagi yɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nabayili Nabayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpalisogu Kpalisogu nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Sakpe Sakpe nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kwadwobone Kwadwobone nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kumdi Kumdi nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Bakamba Bakamba nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpandai Kpandai nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Loloto Loloto nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Lonto Lonto nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Takorodo Takorodo nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kabeso Kabeso nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpakpebi Kpakpebi nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Sabongida. Sabongida nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Wiae Wiae nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Gulubi Quarters Gulubi Quarters nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nkanchina Nkanchina nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpakpa. Kpakpa nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Katiejeli Katiejeli nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kabonwule Kabonwule nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Biaja Biaja nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kabonwule Beposo Kabonwule Beposo nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kitare Kitare nyɛla tiŋ' shɛli din be Kpandai District Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Gbenjag Gbenjag nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Gbangbanpon Zoncheɣuni nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbani ni. Kotoya Kotoya nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kanjo Kanjo nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Lungni Lungni nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Bisakob Bisakob nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Benambado Benambado nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Konjado Konjado nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Menpieasim Menpieasim nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Sawieb Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Wasado Wasado nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Wagado Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Biyalbedo Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kpendo Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Sakpalibani Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Sabari Tindang Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Piemando Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Binyinkumdo Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nyamaliga Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Salinkuga Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Bantigmado Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Tayondo Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Ojeoja Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Okuudo Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Old Gori Gortani Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Old Nyankpala Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Old Zoya Tiŋa ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbani ni Omarli Omoaldo Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Osumi yili Osunodo Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Poagmado Polinaayili Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Sabare No.1 Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Suburini Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Taasundo 1&2 Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nogmado Tiŋ ŋɔ nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu Municipal Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Sambang Sambang nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kuncha Kuncha nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Takpalb Takpalb nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Biwaldo Biwaldo nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nakpel chekosi Nakpel chekosi nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Sobiba Sobiba nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Olubaboi Olubaboi nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Sanguli Sanguli nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Bungbal Bungbal nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nabuni Nabuni nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Tampaya Tampaya nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Gbun gbaliga Gbun gbaliga nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Gambo Gambo nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Binda Binda nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Bato Bato nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Moba Moba nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nakwayele Nakwayele nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Jimam Jimam nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kajeso Kajeso nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Lisinya Lisinya nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Pibila Pibila nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Jman Jman nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Chifilini Chifilini nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Gabogo Gabogo nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Baduli Baduli nyɛla tiŋ'shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Montanaya Montanaya nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Puduya Puduya nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Boayili Boayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Bandiyili Bandiyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Danado Danado nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Egambodo Egambodo nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Chagi No.1 Chagi No.1 nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Pudua Pudua nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Gbunda Gbunda nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Nyankpani Nyankpani nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Junle Junle nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Salena Salena nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Opijou Opijou nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Natinga Natinga nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nasaaba Nasaaba nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbani puuni. Jilmah Jilmah nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Basajahdo Basajahdo nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Jababdo Jababdo nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Nankpek Nankpek nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Kinaduk Kinaduk nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Sokhar Samb Sokhar Samb nyɛla la Senegalese Laasabu malibu baŋda, kompiita tabibi lana ni Data yinjiiniya.O nyɛla paɣ'sar polli ka mali master degree zaŋ kpa laasabu malibu ni kompiita tabibi mini master degree zaŋ kpa big data ni kompiita ashili polo. Sokhar nyɛla maʒini karimbu yinjiniya ka o zaɣa biɛ Natural Language Processing (NLP). O nyɛla ŋun mali ninnyambo zaŋ kpa science tabibi baŋsim duhibu, dini sababu n chɛ ka o kpa Woman Promoting Science to Younger Generation (WPSYG) ni niya shɛli din nyɛ alizama dibu n-ti shikurubihi ba n biɛ shikuru kariŋ dukara,din ni soŋsi ba ka bɛ lihi gbaai dunia ŋɔ laasabu malibu ni mali shɛli baayan karim duu. Sokhar nyɛla beni dɔɣi so tiŋkpaŋ din be Loul Sessene din be Fatick yaɣili Senegal , Sokhar zoomina ni ninnyambo zaŋ ti laasabu mini science tabibi o biɛhigu ni zaa. O ninnyambo maa daa yila o biɛli paɣa sani na, ŋun daa yu laasabu malibu bɔhimbu pam. Ka a ni tooi nya li o ni o yi ti bɔhindi li ni o taba bee dabba o karim duu. Ka di che ka o bori ni gba ŋmani o biɛli maa O daa nyɛla ŋun tirisi tooni ti niŋ laasabu malibu ka bi mi o yen zaŋli tum tuun' shɛli ka di ti paai ka o suhu puri o ni o taɣi niŋ science tabibi physics yaɣili domi pam dihimi tabili ni laasabu malibu din kuli nyɛla karim wuhiri konko . O yurilim ni laasabu malibu daa niŋ la Alizumma dali o dabisi gahindili bihibihi shikuru ni ka di pala o ni nyɛ Musulimi zuɣu, domi di daa nyɛla dabisi shɛli bakɔi puuni beni daa niŋ laasabu malibu ni zaŋ tum tuma bɔhimbu yaɣili. Bayaan Shikuru,o daa dila soŋsim pini ni o ti tuɣi o karim Laasabu malibu parigu ni kompiita tabibi UGB. O niya din daa nyɛ ni o lԑbi statistician yinjiniya daa kpaŋsi o ka o nya o master degree statistics mini probability laa University yaha. Sokhar ni niŋ o Bachelor's degree n naai, O daa lahi niŋ la Masters tuuli (M1) la laasabu malibu ni Kompiita tabibi yaɣili la University Gaston Berger of Saint-Louis Senegal (UGB), karimzɔŋ ŋɔ yaha ka o daa lahi niŋ o Masters din pahiri ayi (M2) maa Probabilities - Estatistics yaɣili domi O bayaan O ni daa naai, O daa bi lahi bɔri ni o bɔhim baŋsim shɛli din kuli nyɛ karimbu karimbu yaha, ka daa bɔri ni o yiɣi looi baŋsim din nyɛ zaŋ tum tuma yaɣili, to din daa su o yihi African Institutes for Mathematics (AIMS) na. AIMS n daa o pili shɛli n kpe Data baŋsim tuma yɛltɔɣa ni- data tabibi,zaɣ' karili ni din pahi pahi. Baayan AIMS, O daa chaŋ tum yɛligi o baŋsim data tabibi ni shɛli polo o ni daa yihi Machine Learning na. Din daa yen che ka o lee baŋdi kuɣili, O daa chela O tuma ka tuɣi n doli African Masters in Machine Learning Intelligence (AMMI), AIMS yaɣ shɛli. O nyɛla ŋun mali milinsi nti; . O nyɛla ŋun niŋdi vihigu African Master n-ti Maʒin Bɔhimbu. . O nyɛla ŋun nyɛ Data jahibu tumtumda m bɛ Dunia Vihigu ni zaŋ tum tuma laɣingu ni,Senegal. . Microsoft Wed . Java . Microsoft Excel . O daa nyɛla ŋun di kpaŋmaŋ pini n chaŋ University ka di nyɛla ŋun nyɛ gaŋdu n jɛndi shikurubihi Metric Yaɣili. . O daa lahi nyɛla ŋun kpaŋmaŋ pina n jɛndi AIMS mini AMMI yaɣili. . O nyɛla beni daa pii so n pahi paɣiba pihita ni anu (35) ban zali yuli gbansabila tingbani ni. .O daa nyɛla bin pii so pahi paɣiba pihita . Sokhar Samb daa nyɛla bin pii so zani Daa bolo paɣiba Dunia yili Ninneesim pina ni yuuni 2021. . Toward More Meaningful Resources for Lower-resourced Languages . Quality at a Glance: An Audit of Web-Crawled Multilingual Datasets Jade Abbott Jade Abbott nyɛla ŋun Tum tabibi yaɣ'shɛli bini bɔli software engineer ni data vihigu yaɣili din bɛ fintech ni maŋ sulinsi yaɣili la. Yuuni 2019, Abbott gba daa pahila ban kpa Masakhane,ka di nyɛla bi tuma nyɛla ban zaɣ'a nyɛ tabibi yaɣili. Din lahi pahi nyɛla, Abbott lan nyɛla maʒina bɔhimbu Kpema zan ti software solutions company Retro Rabbit, ka bi bɛ Pretoria, South Africa. Kpe ka o cheka maʒina tumdi tuma ka di soŋdi salo pam. Jade Abbott ni pili shikuru, o niiya zaa daa nyɛla no o lԑbi tabibi baŋda. O zaɣ'a daa bela ninsal komputa (robot) ni di tooi lebgi maʒina bala n-ti ninsalnim bala. Din daa niŋ ka a bɔhim AI shikuru n-naai, o tuuli tuma daa nyɛla ni o zaŋ li tum ti bala din bi zoogi. Odaa lahi zaŋ maʒina bala Tum hali ka o nuu ti naan valigi zan chaŋ di polo. O daa lahi kpa la yaɣ'shɛli din bɔli open source project ka di wuhiri NLP behisi zan chaŋ to Afrika bala balbu Din daa niŋ ka Abbott zoori na, o ba daa nyɛla ninvuɣ'so ŋun zaɣ'a bela science tabibi yaɣili ka o ma mi nyɛla ŋun namdi binsheŋa. Abbott ŋun zaɣ'a zaa kuli bela AI tabibi polo o is a I daa yiɣ'sirina. O daa bɔri ka o karimdi Isaac Asimov buku nima pam. Ka daa lahi yuuni Star Trek o mini o ba. O ni daa nyɛ bia saha shɛli maa zaa, ŋun daa pun bɔrimi ni o zo nyɛ ninsal komputa (robot). O daa chaŋ la shikuru ni o ti bɔhim komputa tabibi ka di puuni ka o daa pii ninsal komputa bɔhimbu (robotics). O ni daa piligi di bɔhimbu, o daa ti baŋmi ni ka ninsal komputa bɔhimbu mbala ka daa zaŋ o zaɣ'a niŋ bala ni lahabali maliniŋ Abbot nyɛla ninvuɣ'so sokam ni mi ka o mali baŋsim zaŋ jɛndi software nambu polo. Abbott lan nyɛla ŋun lan vihira data zaŋ chaŋ tabibi polo. O lan nyɛla ŋun kpaŋ o maŋa n-Nam tabibi yaɣ'shɛli bini bɔli backend system ka di vihira bala balibu. O niiya zaŋ chaŋ tabibi polo pilila o ni daa nyɛ zaɣ'a bila. Din daa niŋ ka Abbott ma nyɛ software namda ka o ba mii nyɛ yila baanga daa chami ka o yila tabibi dundɔŋ ni. Dini n daa su ka Abbott bɔri ni o lԑbi software nambu karachi Saha shɛli o ni daa nyɛ yuum pia ni ayi. Ŋuni nyɛ kpem zan kana software nambu polo ni tabibi maʒina bɔhimbu Retro Rabbit. Bini daa kpa shɛli yuuni 2003. Retro Rabbit nyɛla South African tabibi yaɣili kompani ka bi mali tuun tumdiba ka man kobga ni pihi yobu ka bi bɛ Johannesburg, Pretoria ni Stellenbosch/Cape Town. Aseda Owusua Addai-Deseh Aseda Owusua Addai-Deseh nyɛla la Ghana Data science tabibi baŋda. O nyɛla ŋun be o kpalinkpaa yuuni n bɔhindi kompiita science tabibi Stevens Institute of Technology, Hoboken,NJ Stevens Institute of Technology, Hoboken,NJ O daa nyɛla Data science tabibi baŋda n-ti Wave-2 Analytics shɛli polo o ni yooi soli zaŋ jɛndi bindariba,bandari kohira ni daabilim zambu zambu. Ko'o daa laa saha maa,O daa nyɛla software yinjiniya tumtumda m bɛ MinoHealth Al Labs luɣ'shɛli o ni daa mali tuuli KaraAgro agricultural App la. Aseda Owusua Addai-Deseh nyɛla ŋun pili o shikuru Ridge Churchi School yuuni 2001 hali ni yuuni 2010, ni ka o daa sabi o dahimbu kpalinkpaa ko'o daa BECE. Di nyaaŋa o daa tuɣila o karim baŋsim bɔbu la Wesley Girls' High School n daa ti bɔhim General science yuuni 2010 hali ni yuuni 2013. O ni daa naai Wesley Girls'High School, o daa chaŋla Kwame Nkrumah University of Science and Technology (KNUST), Kumasi n-ti bɔhim Bachelor's degree, Computa tabibi baŋsim. KNUST maa yaha o daa nyɛla Shikurubihi nangbanyini laɣingu Ko'o daa SRC IT committee niriba puuni yino, kpema zaŋ ti Biɛhisuŋ yaɣili n-ti ICGC-KNUST, gbaŋ ŋmari n daa lahi nyɛ o lahabali wuligibu dema yaɣili. Yaha, yuuni 2020 zaŋ na hali ni 2022, O nyɛla ŋun bɔhindi o Masters degree, kompiita tabibi baŋsim la Stevens Institute of Technology, Hoboken NJ. Aseda Owusua Addai-Deseh nyɛla ŋun mali milinsi zaŋ kpa tuma pam o biɛhigu ni, di shɛŋa n-nyɛ; . Dunia yili baŋsim bɔhimbu sochibiga - Delta zambu zambu baŋsim . Data tabibi baŋsim . Data tabibi yolisira . Yolisira, baŋsim bɔbu laɣingu (TaHuf) Volta yaɣili . Laɣim laɣindigu paa n-ti Data yɛltɔɣa, tinsi mini dalirinima . Ghana Data Science tabibi laɣingu niriba puuni yino. . Zuɣulana ti Lab 13 tabibi tuma baŋsim bɔhimbu zaŋ tum tuma, Kumasi Hive Lankani Lankani nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kabuya Kabuya nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Abigail Annkah Abigail Annkah nyɛ bɛ ni dɔɣi so Ankara,Ghana tiŋgbani. Abigail nyɛla Sɔftiwaya Injiiniya . Abigail Annkah nyɛla shikuru bil' kuro n zaŋti University of Ghana,Legon, o daa bɔham laa laasabu malibu yaɣili shɛli bɛ ni booni Bachelor Degree in statistics.Di daa chɛ ka o mali yurilim pam zaŋ chaŋ laasabu malibu (mathematics) polo. Abigail daa tuɣu la karim baŋsim bɔbu African Institute for Mathematics and Science(AIMS) shikuru din bɛ Rwanda. O daa niŋ la o master degree zaŋ kpa maʒina Baŋsim polo. Abigail suhi ni daa yuri laasabu malibu daa ti chɛ ka kɔri lahi kpɛ Artifisial Baŋsim(Artificial Intelligence) puuni. O ni daa naai Master Degree African Institute for Mathematics and Science karimzɔŋ di bɛ Rwanda ŋɔ, o daa kpɛla gɔɔgle kompitisa din daa yɛn chɛ ka bi nyɛ ŋun mali Artifisial Baŋsim(Artificial Intelligence). Abigail mini gɔɔgle biɛhagu ni daa naai, gɔɔgle nim daa tuɣila tuma . Sahaŋɔ Abigail Annkah pa nyɛla Sɔftiwaya Injiiniya bɛ gɔɔgle. Maʒina Baŋsim Xaviera Nguefo Kowo Xaviera Nguefo Kowo nyɛla bɛ ni dɔɣi so Cameroon tiŋgbani. O nyɛla computer baŋda zaŋ chaŋ programming polo. O yuuni pishi ayi ka ni, ka o tooi zaŋ o baŋsim mali rɔbɔti ka di chana vari saɣari niŋdi guŋguŋ na ni ni luɣ'shɛŋa di ni mali bukaada. Xaviera nyɛ tuuli paɣa ŋun di Margaret Kpaŋmaŋ piini. Margaret Kpaŋmaŋ piina ŋɔ daa kpa ni di kpaŋsi paɣaba ni tabibu baŋsim bɔbu. Ban kpa li nyɛ JFD Xavier piligi laa o tabibu(science) bɔhambu Tassah Academic din be Cameroon. Advance Level (A/L) shɛhara gbaŋ ka o deei o karim naai Tassah Academic. Xavier daa suhi daa kpɛ rɔbɔti puuni, ka o lihi yɛli musira pam di bɛ biɛhagu ka rɔbɔti naa tooi suŋ gu ka taɣli. Saha ŋɔ Xavier Kowo bɔhim di la Software Engineering ICT University, ka bɛ o dura'ayi ni. Xavier tuma chaŋ mi ti jɛndi ninsal komputa di nyɛ Rɔbɔti,Software Engineering ni Artificial Intelligence, o ni yɛn zaŋli suŋ biɛhagu shɛm ni ninsalima. Xavier na yɛla ŋun chaŋ shikuru amaa di bɛ mɔŋ ni tuma. O yuula soli n tiri niri kam ŋun bori o suŋsim. . Margaret Junior Africa Prize 2021 edition Angela Tabiri Angela Tabiri nyɛla Ghana paɣa so ŋun wuhiri laasabu mallibu (Mathematics) University. O lahi nyɛla Aims-Google Artificial Intelligence postdoctoral Fellow mbe African Institute of Mathematical Science. Bɛ dɔɣila Angela Ashaiman Ankara, o ni daa naai o primary mini secondary shikuru ka o daa chaŋ University of Ghana n-ti karim Mathematics mini Economics, tɔ amaa pɔi ka o daa bohim lala baŋsim ŋɔ o daa pii la Business Administration o tuuli ka daa bi nyɛ nasara. O daa yina ni o shahara gbaŋ din nyɛ BA (HONS) in Mathematics and Economics. O ni daa yini ka o daa lahi chaŋ International Center for Theoretical Physics (ICTP-Triester) din be Italy n-ti bohim PGDip in Mathematics n yina ni shahara gbaŋ din nyɛ PGDip. African Institute for Mathematical Sciences (AIMS)din bɛ Ankara n-ti bohim Mathematical Science. University of Glasgow din be Scotland United Kingdom n-ti lahi bohim Mathematics n yina ni PhD in Mathematics. Pumpoŋɔ o nyɛla Postdoctoral Fellow mbe African Institute for Mathematical Science (AIMS) Ghana. O daa lahi teaching assistant University of Ghana yuma ayi mbe bɛ laasabu mallibu (Mathematics) department. Schlumberger Foundation Faculty for the Future daa ti o kpaŋmaŋ pini ka di nyɛla scholarship. O ni daa na bɔhimdi AIMS saha shɛli la, o daa deei la kpaŋmaŋ pina buyi zuɣu ka nyɛla ŋuni kpaŋ o maŋ bɛni daa graduati. Belona Sonna Belona Sonna nyɛla Cameroon komputer tabibi Baŋda. O lahi nyɛla mali Zaɣa pam ni Ethics AI din gbai ti dalaafe bomma so chibsi la ni. ŋun n kpa bee n pili Be Educated and Learn Skills in AI (BELS AI) din be Cameroon tiŋgbani la. Ni di yi na n ti Chen le bi pɔla baŋsim din jandi Tabiibi baŋsim shɛli bi ni bɔli Ethics AI la ni di ni yen tabi sɔŋ alaafe bɔm ma shɛm. Belona Sonna bɔhim la o karim baŋsim Cameroon bi kura shikuru sheli be ni bɔli University of Ngaoundere la. Ni ka o daa deei degree din jandi tabibi yaɣa shɛli software engineering la. Ni ka o daa lahi deei masters degree din jandi komputa tabibi ni yaɣa sheli bi ni boli electronic mini automation la. Belona Sonna n nyɛ manija n zaŋ ti Ethics of Artificial Intelligence din be Afroleadership tuma duzuɣu la. ŋun n lahi nye ŋun kpa tabibi karim baŋsim tuma duzuɣu sheli din Yuli nye Be Educated and Learn Skills in AI (BEL’S AI INITIATIVE) la. Kupayili Kupayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Kwajodo Kwajodo Nambu nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Kwasido Kwasido nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Langbani No.2 Bold textLangbani No.2' nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Lanlerdo Lanlerdo nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Laribanga Laribanga nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Dagbabaani Dagbabaani nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Dazuligbini Dazuligbini nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Deboi-Mpuando Deboi-Mpuando nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Djabondo Djabondo nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Finaayili Finaayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Fulani (tiŋa) Fulani nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Gbandi Gbandi nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Gbulin Gbulin nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Gor-kukani Gor-kukani nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Gor-lanyili Gor-lanyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Gumpula Binchundo Gumpula Binchundo nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Gumpula Mbuldor Gumpula Mbuldor nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Jagrido Jagriyili Jagrido Jagriyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Jankum Fishing camp Jankum Fishing camp nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tudu yaɣili polo bee northern region la. Jegrido jegriyili Jegrido jegriyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Jomani Jomani nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Kinyobedor Kinyobedor nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Kiyini Natindo Kiyini Natindo nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Kofido Kofido Kofido Kofido nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Kolikoli Kolikoli nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Kolikoli Fishing camp Kolikoli Fishing camp nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Konkon-Sulo Deserted Konkon-Sulo Deserted nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Konkonyili Konkonyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Korikurugu Korikurugu nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Korpane Sabonjinda Korpane Sabonjinda nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Kuntumbi Kuntumbi nyɛla tiŋ' shɛli din be Zabzugu district din mi be Ghana tuduu yaɣili polo bee northern region la. Kpaliŋ Kpaliŋ nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpaasa Kpaasa nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Lily Edinam Botsyoe Lily Edinam Botsyoe'" nyɛla ninvuɣ'so ŋun mali zaɣ'a ni dunia taɣibu zan chaŋ tabibi yaɣili polo. O nyɛla ŋun yina Volta kuligi yaɣili polo dini bɔli Tsrukpe-Tota din gba bɛ Ghana la. O mali baŋsim pam di yi kana kaya ni taɣada yaɣili dini niŋ ka o ʒini Ghana bɔba yaɣ'a pia ni ayɔbu la zuɣu dama o tooi chaŋla bɔba maa zaa shikuriti. O niiya zaa kuli nyɛla ni o zaŋ tabibi bɔhimbu chaŋ tooni. O zaɣ'a bela science tabibi polo pam. Internships. Lily Botsyoe Edinam nyɛla ŋun mali tabibi baŋsim zan jɛndi computer networking, basic computer programming ni website development. Saha ŋɔ, Lily tumdila G Ghana Community Network Services Limited ka di bɛ IT projects team luɣushɛli polo o ni tumdi employee electronic health management system ka di lahi nyɛ disease surveillance health project. O nyɛla Team Lead, Community engagement ni internships zaŋti Hacklab Ghana. Lily nyɛla ŋun gbubi Bachelor's Degree in Computer Science Kwame Nkrumah University of Science and Technology din daa niŋ ka o Kpema ka daa tum ti societies din bɛ department, Faculty and Hall Residence. Lilly nyɛla ninvuɣ'so ŋun teha zaa bela paɣaba toon tibo polo zan jɛndi o ni kuli yɛn niŋ shɛm ka paɣaba zaɣ'a be komputa tabibi yaɣili polo.Botsyoe zaɣ'a nyɛla din bɛ paɣaba polo o ni kuli yɛn niŋ shɛm ka bi baŋ binsheli din nyɛ Artificial Intelligence. Din daa niŋ ka Lilly mini o tabibi baŋda kpei daa laɣim paɣaba ni bi leba baŋsim zaŋ kpa di polo, o daa bi tam ka yelba ni binsheli din nyɛ Artificial Intelligence ni bi ni tooi zaŋ ku bukaata shɛŋa. O daa yɛli ba ni Artificial Intelligence ni tooi soŋba ka bi doriti gbaabu baligi. Ka daa lahi yelba ni din tooi cheka bi kpuɣiri bindira pam pam diyi niŋ ka bi taɣ'a deili. Lily nyɛla IT Community Engagement Lead din bɛ Hacklab Foundation ni a Commonwealth100 alumna. Dini niŋ ka Lily be Commowealth100 (CW100) programme, Di ti o haŋkali ka o bohimda 21st century toon tibo kpem ni simdi ni o mali hali sheŋa. Kamani: suɣlo, ka mali soya ni tumaa polo, yelmaŋ yɛra, ka o be yoma saha kam bini ti boro ka lahi valima. Di yi laɣim ŋɔmaa zaa n-pahi o baŋsim simdi ni o zaŋ li tum ti paɣaba. Osman Bukari Osman Bukari nyɛla Gaana bɔlŋmɛra. Abigail Woolley Abigail Woolley nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Gana, Ankara tingbani ni nyɔŋ polo ŋɔ sa ka o nyɛ Ga zuliya. O na nyɛla paɣisaribila ŋun ka dooyilli. Zuliya yɛltɔɣa shɛŋa o ni mi ka yɛra n-nyɛ silimiinsili ni Kabonsilli Abigail Woolley nyɛla tabibi yaɣ'shɛli bɛ ni mi Data baŋda. O nyɛla ŋun mali baŋsim zaŋ chaŋ tabibi baʒina kpatɔɣa polo. Paɣasaribili ŋɔ nyɛla ŋun chaŋ o Univɛsiti shikuru la Univɛsiti of Ghana la n-ti bɔhim kɔmpiita tabibi baŋsim. Ka daa lahi tuɣi chaŋ Carneigi Mellon Univɛsiti n-ti niŋ o Masters zaŋ chaŋ tabibi baŋsim nti pahi baʒina kpatɔɣa polo. Abigail Woolley nyɛla bipuɣinga ŋun mali shɛhira gbana pam, ŋa shɛŋa n-nyɛ:WƐB DIVƆLƆPMENT, Natural Language Processing (NLP) for Beginners Using NLTK, IoT Foundations: Fundamentals, Learning Arduino: Foundations, Data Science & Analytics Intro, Python 101 for Data Science, Artificial Intelligence Intro, SharePoint: Site Customization, Data Science Fundamentals, Python: Working with Predictive Analytics, Artificial Intelligence Foundations: Neural Networks, Building Deep Learning Applications with Keras 2.0, NLP with Python for Machine Learning Essential Training, Data Visualization with Plotly Express, Master of Science in Information Technology, Principal Component Analysis with NumPy, COVID19 Data Analysis Using Python, Introduction to Python, Big Data Analytics with Hadoop and Apache Spark, Applied Machine Learning: Algorithms, Introduction to Applied Machine Learning, Advanced Predictive Modeling: Mastering Ensembles and Metamodeling, Neural Networks and Deep Learning, Introduction to Deep Learning with OpenCV, Deepfakes step-by-step with DeepFaceLab / Python Face Swap ni Masters of Science n-nyɛ shɛhira gban' shɛŋa Abigail Woolley ni bɔhim deei. Abigail Woolley nyɛla ŋun bɔhim nuuni tuumbaŋsima ŋan do gbunni ŋɔ zaa ka mi ŋa zaa viɛnyɛla. Ŋa shɛŋa n-nyɛ:Pɔhim zuɣu lɛbiginsim (Web Development), Laasabu malibu Data zambu (Statistical Data Analysis), Baʒina bɔhimbu (Machine Learning), Sabbu baŋsim (Creative Writing), Data Visualization, Data Structures, Data zambu , Data Mɔdilin, Algorithms , Java programming , MySQL , Java, HTML, Microsoft Word, Microsoft Office, Cascading Style Sheets (CSS), Python (Programming Language), Matlab, Arduino, SharePoint, Teaching Leadership, Teamwork, Public Speaking, Interpersonal Communication, Internet of Things (IoT), Predictive Analytics, Neural Networks, Natural Language Processing (NLP), Big Data Analytics, Predictive Modeling, Artificial Intelligence (AI) , Deep Learning, OpenCV , Computer Vision, nti pahi Presentation Skills zaa nyɛla paɣasaribila ŋɔ ni bɔhim baŋ ka mi li viɛnyɛla. Abigail Woolley nyɛla ŋun tumdi ti Gana ŋɔ N/A duzuɣu din be Aŋkara la. Paɣasaribila ŋɔ nyɛla ŋun daa sabi o lahabali (article) Nɔvɛmba goli dabaa wɛi yuuni 2016, ka Yɛltɔɣ' kpani nyɛ : A ni tooi niŋ a ni bɔri shɛli n-doli a sɔhibiɛɣuni nianima ni shɛli ka di yi pa lala, a yi yɛli ni a ku tooi niŋ li, a mi ni ku a nyɛvuli biɛhigu puuni zaa saha ni a wuhi di gbunni ni nyɛ shɛli. Pin'shɛŋa Abigail Woolley ni na min di n-nyɛ : WITY Program (World Bank Group Aug 2019) Smart Africa Scholar (Smart Africa Jun 2018) Neema Mduma Neema Mduma is a computer scientist and a lecturer at the Nelson Mandela African Institution of Science and Technology. Neema is passionate about education especially to girls, and during her PhD studies she developed a ML model called BakiShule which aims at preventing students from dropping out of school. Also, Neema organizes free trainings and workshops in secondary schools with the focus of inspiring and exposing girls to science and technology careers particularly data science, machine learning, and artificial intelligence. Neema was born in Morogoro, Tanzania. Her father is a pastor and her mother is a teacher. She studied primary education at Bungo in Morogoro from 1996 to 2002. She obtained her secondary school education from Kilakala secondary school, where she studied Ordinary Level (O Level) from 2003 to 2006 and Advanced Level (A Level) from 2007 to 2009. In 2009, she joined Tumaini University Iringa, where she graduated with Bsc in Information Technology in 2012. She then attended at the Nelson Mandela African Institution of Science and Technology (NM-AIST) from 2014 to 2016 where she graduated for Master's in Information and Communication Sciences and Engineering. In February 2017, Neema was admitted at the NM-AIST to pursue her PhD in Information and Communication Sciences and Engineering, and she graduated in August 2020. October 2012 to April 2016: Tutorial Assistant at Tumaini University Iringa. May 2016 to December 2017: Assistant Lecturer at Tumaini University Iringa. January 2018 to August 2020: Assistant Lecturer at the Nelson Mandela African Institution of Science and Technology (NM-AIST). September 2020 to date: Lecturer at the Nelson Mandela African Institution of Science and Technology (NM-AIST). Pelonomi Moiloa Pelonomi Moiloa nyɛla paɣisaribila pɔl' so bɛ ni daa dɔɣi yuuni 1992 Johanneburg- Guateng South Africa tingbani ni. O daa yi ni n-looi tiŋa yuli booni Pretoria, amaa pumpɔŋɔ o pa ʒila Johannesburg maŋmaŋa n-tumdi o tuma ni nyɛ shɛli. Pelonomi Moiloa nyɛla bipumɣimbil' so ŋun daa pili o bisarinsi shikuru la Saxonwold Primary school yuuni 2005, ka daa tirisi chaŋ tooni chaŋ ninsarinsi shikuru Jeppe High School for girls (bipuɣinsi shikuru) yuuni 2010. Yaha o daa lahi tuɣi o shikuru n-chaŋ Univɛsiti shɛli bini ŋmaai shɛli jia m-booni li Wits la n-ti bɔhim niɣilimbuɣim baŋsim (electrical engineering) yuuni 2015. O daa lahi tuɣi chaŋ n-ti niŋ o masters Japan tingbani n-ti bɔhim Biomedical engineering yuuni 2019. Pelonomi Moiloa nyɛla ŋun karim deegi shɛhira gbana kamani: Biomedical Engineering, Data Analysis, Data Science, LaTeX , IOT, Information Engineering, C++, Python, Matlab , JavaScript , HTML, PowerPoint , Microsoft Excel , Research  Leadership, Microsoft Word, Public Speaking , Management  Programming , Control Theory,  Software Development, Linux, PostgreSQL,  Microsoft Office, Project Management,  Microsoft PowerPoint, ni Python (Programming Language) ŋa zaa nyɛla Pelonomi Moiloa bɔhimbu shɛhira gbana. Pelonomi Moiloa nyɛla ŋun bɔhim nuuni tuumbaŋsima pam kamani: Niɣilimbuɣim kpatɔɣa baŋsim (Electrical Engineering), Biomedical Engineering, Data zambu (Data Analysis), Saha tabibi (Data Science), LaTeX, IOT, Information Engineering, C++, Python, Matlab, JavaScript, HTML, PowerPoint, Microsoft Excel, Research Leadership, Microsoft Word,Fiila dibu zama ni, (Public Speaking), Management Programming, Control Theory, Software Development, Linux, PostgreSQL, Microsoft Office, Project Management, Microsoft PowerPoint, Data Analytis , ni Python (Programming Languag. Ni kali shɛŋa ŋɔ zaa nyɛla din jɛndi kɔmpiita tabibi yaɣa. Grace Mutungu Grace mutungu nyɛla looya bee ŋun yɛri sɔŋda zaŋ ti kenya kootu titali la ka lahi nyɛ vihirovihiro n-zaŋ ti centre for international property and information technology law (CIPIT) ata strathmore university . O nyɛla ŋun niŋdi vihigu zaŋ kpa tabibi zan ti Kenya mini Africa zaa.o lahi nyɛla ŋun mali baŋsim yaɣili din jɛndi specialization in digital rights, governance and development.o mali kpaŋmaŋa pam dama yuun' pia din gari ŋɔ zaa puuni o daa nyɛla ŋun kuli be lala tuma ŋɔ kpaŋsibu yaɣili, saha shɛli ti ni zoya ŋɔ o niŋdi la vihigu din jɛndi digital Iddi, biometric and AL Grace gbubila master shɛhira gbaŋ din nyɛ Contemporary diplomacy ka di yi university of Malta, o lahi mali bachelor of law ka di my university of Nairobi na 1. Lawyer, cultural activist, fanatics Kenya. march 2009 to April 2011 advocate CAIRU &McCOURT ADVOCATE June 2011 to October 2012 Nairobi Kenya 2. Associate↵KICTANet↵Nov 2015 to Jul 2019 Kenya ICT policy research and advocacy 3.↵Berkman Klein Centre for Internet & Society at Harvard university Cambridge, Massachusetts, United States Senior fellow Sep 2016 to Aug 2017 Affiliate Sep 2017 to sep 2019 4. Research fellow University of Strathmore Jul 2019 to sep 2021 5. Researcher↵Bomu- full time October 2021 till date Salomey osei Salomey Osei nyɛla Ghana bipuɣiŋga ŋun yi kumahi tiŋgbani ni na tiŋ' yuli booni pankruno. O nyɛla vihibuvihibu yaɣili zuɣulan' paa zaŋ ti university of Dueusto. O lahi nyɛla vihirovihiro n-ti masakhane nti pahi Ghana NLP. O lahi nyɛla ŋun mini zahama laɣinsi pam ni tumda ka ŋa shɛŋa n-nyɛ;Black in AL, women in machine learning(WiMLDS) . O lahi nyɛla ŋun mali baŋsim pam ni shikurubihi ban nyɛ paɣiba ka mali baŋsim ni tuun' baŋsim bɔhimbu polo O baŋsim ninmɔhi bɔbu polo Afua Kobi Ampem Hitla Senior High School,o ni daa lala shikuru ŋɔ o daa kpuɣi napɔŋ n chaŋ Kwame Nkurumah University Science and Technology n-ti bɔhim laasabu malibu shɛhira gbaŋ, o daa bi zani ni ka daa lahi tuɣi o shikuru n-chaŋ University Of Ghana nti lahi masters shɛhira gbaŋ, saha ŋɔ o niŋdi o PhD 1.intern Pacific savings and loans May 2013-2015. 2. Chambre de Commerce et de L'industrie June 2018 to Niv 2018 3. University of Deusto, Research Assistant,oct 2021 University students Research Assistant,oct 2021 4. University of Deusto, full time Deborah Dormah Kanubala Deborah Dormah Kanubala nyɛla paɣ' so bɛ ni daa dɔɣi so Nothern Region Ghana Tudu polo ŋɔ. Deborah D. Kanubala nyɛla NLP inginia din be Proto la ka lahi nyɛ ninvuɣ' so ŋun bahi ka bɛ laɣindi WiMLDS din be Accra-Ghana yaɣili la, ni ŋun daa lahi pahi ka bɛ zali laɣingu shɛli din nyɛ Paɣiba tabi sɔŋ yaligi tabibi-baŋsim zaŋ chaŋ bipola ban na yiɣisirina polo (Women Promoting Science to the younger Generation[WPSYG]). Saha ŋɔ o nyɛla shikurubila m-be University of Saarland din be Germany la. Deborah Dormah Kanubala tuma pam ka di zaa na beni m-mali tumtumdiba ka bɛ be di puuni. O tuma maa shɛŋa n-nyɛ, •Alumnode Project; Lala tuma ŋɔ sɔŋsim nyɛla di sɔŋsi yihi ʒilinsi din be gbansabila tiŋkpansi ni m-bɔ ninneesim ti ba. •Mastercard Foundation Scholars Research; Ti yi yuli gbansabila tiŋgbana ni, bee dunia zaa paɣiba n-galisi gari sokam, amaa ti kana ti baŋsim bɔbu shee bɛ bi yaɣi lala. Lala zuɣu ka tuma ŋɔ kpa ni di sɔŋsi paɣiba n-che ka bɛ gba tooi nyari soli kpɛri ti karinzɔŋ kara la puuni. •Financial Inclusion; Tuma ŋɔ gba kpami ni di baŋsi ti gbansabila ka bɛ baŋ ni pa ban deeri gɔmnan-ti yɔri ko n-tu ni o mali o liɣiri sɔŋdi ti bankinima la puuni. Sokam nyɛla ŋun ni tooi zaŋ o arizichi chaŋ ti sɔŋ banki ni ka muɣisigu shɛli kani. •A CNN Based Dog Breed Classifier; Tuma ŋɔ di tumdi wuhiri ni binniɛŋ yi nyɛla jankuno bee baa di ni tooi woli ba zaŋ kpa bɛ gulibu polo. •An Xgboost Classifier Approach; Tuma ŋɔ gba nyɛla din kpa n-tooi sɔŋdi daabihi ka tiri bɛ bindariba sɔŋsim shɛŋa din yɛn gu ba ka bɛ ku lahi chaŋ shɛli polo ti da nɛma yaha. Proto, September, 2020 - Date • "NLP Engineer" Academic City University College, September, 2020 - October, 2021 • "Lecturer" Neuromatch Academy, (Online), July, 2020 •"Teaching Assistant" Monobi Africa, Dakar (Senegal), May, 2018-Dec, 2018 •"Data Scien-tist" University for Development Studies, Sep, 2016 - Aug, 2017 •"Teaching Assistant" Ecobank, May, 2015 - Aug, 2015 •"Customer Service Intern" • University of Saarland, 10/2021 - Date •African Institute for Mathematical Science, (African Master in Machine Intelligence [AMMI, Ghana]), 09/2019 - 10/2020] •Kwame Nkrumah University of Science and Technology (KNUST), 09-2019 - 11-2020 •African Institute for Mathematics Sciences, (AIMS Senegal), 09/2017 - 02/2019 • University for Development Studies, 09/2012 - 07/2016 °Fair Machine Learning °Causality °Explainability °Al ethics °Natural Language Processing • English (fluent) : Lala balli ŋɔ maa nyɛla o ni tooi yɛri shɛli amaa di pa o ya balli. • French (Intermediate): Lala balli ŋɔ maa nyɛla din be o balli mini li sunsuuni ka di zuɣu che ka o bɔhim li viɛnyɛla amaa di pa o ya balli. • German (Beginner): Balli ŋɔ maa nyɛla o ni na bɔhindi shɛli di zuɣu di pa o balli. • Dagaare (Native): Balli n-nyɛ o laamba ni yɛri bal' shɛli ka dɔɣi o di zuɣu lala balli maa nira n-nyɛ o. • Gonja (Intermediate): Balli ŋɔ gba nyɛla din be o balli mini li sunsuuni ka o bɔhim li di zuɣu di gba pa o balli. • Twi (Intermediate): Balli ŋɔ nyɛla o ni bɔhim shɛli ka di be o balli mini li sunsuuni di zuɣu di gba pa o ya balli. > Education 2021 - Date PhD Computer Science (Machine "Learning)," "Universität des Saarlandes, Saarbrücken, Germany." 2019 - 2020 MSc. Machine Intelligence, African Institute for Mathematical Science Accra, Ghana. Program description: A novel fully funded one-year intensive graduate program that provides brilliant young Africans with state-of-the-art training in machine learning and its applications. 2019 - 2020 MPhil. Applied Mathematics, Kwame Nkrumah University of Science and Technology, Kumasi, Ghana. Program description: Research based masters program in Mathematical Finance and Machine Learning. 2017 - 2019 MSc. Mathematical Science, African Institute for Mathematics Science (AIMS), Senegal. Program description: AIMS is a Next Einstein Initiative (NEI) belonging to a pan-African network of excellence for postgraduate education, research, and outreach in mathematical science. 2012 - 2016 BSc. Financial Mathematics, University for Development Studies (UDS), Navrongo, Ghana. >Work & Teaching Experience 2020 - Date Natural Language Processing (NLP) Engineer, Proto, Canada. Duties / Responsibilities: • Developing and fine-tuning NLP models • System Design and development • NLP research article reading and presentation. 2020 - 2021 Lecturer, Academic City University College, Accra, Ghana. Duties / Responsibilities: •Facilitating lecture notes for students from over 10 countries pod discussions •Aiding students to solve challenging problems and guiding them in group projects. 2021 Project Teaching Assistant, Neuromatch Academy Deep Learning Summer School, Online. Duties / Responsibilities : • Assist students with research projects • Facilitate research project discussion • Hold bi-weekly contact hours with students. 2018 Data Scien-tist, Manobi Africa, Dakar, Senegal. Duties / Responsibilities : • Developing risk scoring algorithms for farmers in the smallholder setting. •Training field agents on using mobile app for data collection. 2016 - 2017 Teaching Assistant, Department of Mathematical Science, University for Development Studies, Navrongo, Ghana. Duties / Responsibilities : • Grade assignments, exams, or projects • Prepare supplementary notes • Tutoring courses on financial derivatives, investment analysis and portfolio management. •Phone: (+233) 200745006 (Ghana) •Email: dkanubala@aimsammi.org Kathleen Siminyu Kathleen Siminyu nyɛla paɣ' so ŋun yi Mozilla-Kenya tiŋgbaŋ ni. O nyɛla ŋun niŋdi vihigu jɛndiri gbansabila bal' shɛŋa din nyɛ zaɣ' maŋa polo. Kathleen Siminyu nyɛla Mozilla tuma duzuɣu shɛli ni tumtumda n-sɔŋdi ba zaŋ chaŋ Kiswahili balli la yaligibu polo ka lahi bɔ solo che ka lala balli ŋɔ maa kpe gbana ni din yɛn sɔŋ che ka di ni tooi yaligi bɛ bukparilim ka fakari lahi yiɣi ka furi bee n-lee teetɔɣisi bɛ polo maa. Kathleen Siminyu ni daa niŋdi vihigu zaŋ kpa Natural Language Processing for African Languages NLP polo, o daa pun niŋla vihigu zaŋ chaŋ yɛltɔɣa lɛbigibu zaŋ chaŋ Luhya bala polo ka daa lahi sɔŋ lɛbigi lala bala maa niŋ Kenyanima bala tabibi maʒina ni ka di pahi Masakhane ni. Kathleen Siminyu nyɛla ŋun naai o shikuru Jomo Kenyatta University of Agriculture and Technology din be Nairobi tiŋgbaŋ ni la. O bɔhim la Bachelor of Science (BSc) • Mathematics and Computer Science yuuni 2012 - 2016. Kathleen Siminyu daa pun nyɛla AI4D Africa Regional Coordinator pɔi ka naan yi ti kpe bee m-pahi Mozillanima tuma maa ni. Ni ka o daa tum ML mini AI tinsi din be Africa n-gili tuma duzuɣuri ni pam. edX Honor Code Certificate for Effective Thinking Through Mathematics edX Honor Code Certificate for introduction to Big Data with Apache Spark edX Honor Code Certificate for Scalable Machine Learning. edX Honor Code Certificate for Introduction to R Duolingo Spanish Fluency : Intermediate (Estimated) English : Kathleen Siminyu nyɛla ŋun tɔɣisiri silimiinsili amaa pa lala balli maa n-nyɛ bɛ ni dɔɣi o bal' shɛli. Swahili : Lala balli ŋɔ n-nyɛ o laamba balli din wuhiri ni o dɔɣim balli m-bala. French : Balli ŋɔ nyɛla Kathleen Siminyu ni bɔhim shɛli zaŋ chaŋ o shikuru baŋsim bɔhimbu ni. Spanish : Spanishnima balli ŋɔ nyɛla bal' shɛli Kathleen Siminyu ni bɔhim shɛli o shikuru baŋsim bɔbu shee amaa di pa o ya balli. LinkedIn https://www.linkedin.com/in/kathleen-siminyu-7356b810 Zulaiha Doobia Abdullah Zulaiha Doobia Abdullah nyɛla bipuɣiŋ' so ŋun mali kpaŋmaŋa pam ni zaɣa zaŋ chaŋ o paɣa taba polo ka tooi bɔri sɔŋsim mini zoosim n tiriba din kuli yɛn che ka bɛ gba tooi vumiri dabba biɛhigu puuni Zulaiha Doobia Abdullah nyɛla bipuɣiŋ' so ŋun mali kpaŋmaŋa pam, zaŋ chaŋ o paɣa taba kpaŋsibu polo zaŋ chaŋ tabibi baŋsim bɔbu polo n-tooi bɔri sɔŋsim n-tiriba din kuli yɛn che ka bɛ tooi kpaŋ di bɛ maŋa kamani dabba ni mali kpaŋmaŋa shɛm zaŋ chaŋ tabibi baŋsim bɔbu polo shɛm. O wuhiya ni bɛ ni daa nyɛ bihi, bɛ ba daa yi dirila kasɛɛtinima bee CD nima m-maani ba na, o daa yi zili na o mini o tuzopaɣa daa yi yɛn zaŋla kamaata n-kpa bɛ maŋa ka yiini yila ka wari waa. O mi nyɛla nivuɣ' so ŋun bɔri waa wabu pam O lahi nyɛla ŋun bɔri daabilim pam ka di nyɛla tu o bilim ni zaa ka mali di kɔrisi pam ka ŋa zuɣu daa che ka o daa yi shikuru o mini o tizobili yɛn gili la tɔɔfinima mankaranta daa ni, shɛli ni mi ka bɛ gili namdanima mini baaji nima nti pahi nɛma Saha ŋɔ o nyɛla "Divaloper" ka o tuma nyɛla din kuli yɛn niŋ ka o tooi ba paɣiba haŋkali n-kpɛhi tabiibi baŋsim bɔbu polo, ka di nyɛla laɣinsi soya ka o mali tumdi lala tuma ŋɔ. O tooi laɣindi laɣinsi shikurutinima ni m-bɔri sɔŋsim bee wuhiba haŋkali parisi din kuli yɛn sɔŋ bihi ŋɔ toon' tibi polo. O lahi bɔri haŋkali parisi n-tiri paɣaba karimbihi ban naai university ka bɔri ni bɛ pili bɛ maŋmaŋa tuma. O ni tooi sɔŋdi wuhiri bee n-baŋsiri ba yaɣ' shɛŋa n-nyɛ; "building a website, branding your social media for you" amaa ka o yɛli kpeeni kuli jɛndila bipuɣiŋsi toon' tibo polo pam O shikuru ninmɔhi zaa daa pilila University for Development Studies n-ti niŋ Bachelor of science-BS, Computing with Accounting, 2013-2017. O ni daa yi ni o daa lahi kpuɣi napɔŋ n-chaŋ University Of Ghana nti niŋ o masters yaɣili din jɛndi MS, computer Science 2020 Public speaking Research Team work Social enterprise Team leadership SRC Treasurer, university for Development Studies, 2016-2017. Co director,Startup Grinf Tamale,kulu 2017- March 2017. Assistant Auditor, Ghana Audit Service, June 2019 till date. Accra Ghana. Founder & CEO, Divaloper-full time,April, 2019 till date, Tamale. Entrepreneur of the year, presented by women choice awards of the Africa. Nov 2021 Gundo - Naa Gundo Naa Sanatu Zambaŋa Dagbaŋ Nabi'puɣinsi nyɛla pubu boyi, tuuli maa n-nye Yaa-na bihi, bani n-lahi nyɛ ninvuɣu shɛba baŋ diri Gunduɣ-nam (Gonduɣ-naa). Ban pahira ayi maa nyɛ Dagbaŋ Nabi’puɣinsi Nama maa Yansi Nama nyɛ Kpatu-naa. Gunduɣ nam maa gbana ŋa nyɛla  nam gbaŋ shɛli din pili tum Naa Gbewaa Saha, Dagbaŋ ninkura yeliya ni Naa Gbewaa bipuɣinga bini boli So Kachiɛɣu maa n-pili Gunduɣ nam maa. http://www.sanatuzambang.info/2020/01/14/female-chiefs-in-dagbon-gundo-naa-holds-their-authority-and-influence/ Kpatuya Kpatuya Naa (Zoggu) nyɛla Zoggu paɣiba nam din mali zaashee pam Dagbaŋ puli ni. Lala nam ŋɔ nyɛla paɣiba ko ni tooi diri shɛli zaŋ chaŋ Dagbaŋ paɣiba nama dibu ni. Muthoni Wanyoike Muthoni Wanyoike nyɛla Data Tabibu baŋda ŋun yi Kenya na. O paha la ninvuɣu shɛba ban pili ka su Nairobi paɣaba bɔhambu ni data tabibu baŋsim bɔbu laɣimgu shɛli bɛ ni booni "Nairobi Women Learning and Data Science". Wanyoike lahi yɛla ŋun pahi "Artificial Intelligence(Al)-focused conferences" din bɛ Africa, Deep Learning Indaba zonzɔŋ gili kpamba ni yino. Ka lahi yɛ kpɛma InstaDeep Kenya. Muthoni yɛla ŋun pahi ban niŋdi zaɣa pam ni "Artificial Intelligence" polo ka lahi kpaŋsiri di bɔhambu ni di zaŋ tum tuma pam Africa. O yɛla ŋun mali shɛhara gbaŋ din yɛ Bachelor's Degree zaŋ kpa Actuarial tabibu(science) baŋsim polo. O tumdi la Code For Africa's Storylab Academy, ŋun ni wuhiri lahabali sabiri ba digital baŋsim. O mali milinsi pam ni data vihigu polo, di mali niŋ ni tiŋsi biɛhagu gbɔbu ni zoobu polo. Muthoni lahi yɛla ŋun mali baŋsim pam zaŋ kpa tabibu polo din ni sɔŋ ka Africa chaŋ tooni Tindaampaɣa Zosimili naa Zosimli naa nyɛla Dagbaŋ paɣaba nama puuni zaɣ'yini. Lala naa ŋun ʒishee yɛla Tamali,Gunbilya yili Zosimli Naa Zosimli Naa Dr. Susan J Herlin Zosimli Naa Dr. Susan J. Herlin daa nyɛla silimin paɣa ŋun daa yina Netherlands. O niiya daa nyɛla ni o kana west africa ni o ti baŋ bini shɛli bini bɔli so'tali. Dini daa niŋ ka o kana Ghana, be daa tiri o mi bahina Northern tudu yaɣili, o daa bi zani ka paana nti dɔni Sagnarig'naa Andani tooni.Di mi daa niŋ mi ka Sagnarig'naa Andani jɛ so'tali yɛltɔɣa. Sagnarig'naa Andani ŋahiba n-daa nyɛ Banvim lana Mahammaŋ Abdulai. Dini daa niŋ lala, ka Sagnarig'naa Andani zaŋ Dr. Susan J. Herlin pai Banvim lana Mahammaŋ Abdulai, ka Banvim lana daa deei Dr. Susan ni o nuhi ayi o sampaa ni.Di niŋ ka Banvim lana deei o naai, o daa zaŋ la Dr. Susan n-gili bini pa sheb soɣu ka laɣim ba niŋ be Camp nim ni. Kamani ŋaani, Gambaga ni din pahi. Ka Dr. Susan daa tiba soŋsim pam. O ni daa tiba lala soŋsim maa, ka Banvim lana daa zaŋo paai Naa Gbewaa (Naa Yakubu) sani. Dr. Susan daa zami ni sonim kani amaa ka Naa Yakubu zaya ni bi beni. Ka Mba duɣu daa yɛli Dr. Susan ni o bi nyɛ binsheɣu din bɛ o nuuni ŋɔ, o mi daa gbubula kabire. Ka yɛli Dr. Susan ni o ni tooi zaŋ li nlo nku o.Din daa su ka Dr. Susan daa saɣiti. Ka Naa Gbewaa daa zaŋ Zosimli Naa ti Dr. Susan J Herlin. Zosimli Naa zaashee nyemi ni di zabi paɣa sheb bini pa suɣɔ la. Di zami ni so'tali kani. Saansigli Naa Yelzoli Gaa Naa Yelzoli Gaa-Naa nyɛla paɣiba nam m-be Zabzugu. Di nyɛla paɣiba konko ni diri na shɛli. Gaa-Naa yili nam nyɛla Yelzoli lana Andani ni daa kpa na shɛli o ʒɛmani saha. O daa kpa la di nama dibaa anahi,ŋan nim nyɛ; Yelzoli Kpatuya Naa, Yelzoli Yimahinaa, Yelzoli Ŋmebuhigu Naa ni Gaa-Naa n-ti o tizopaɣiba ni O bipuɣinsi.Ŋɔ chemi ka paɣa kam ŋun be lala dunoli maa ni bee n-kpini lala nam ŋɔ maa ni tooi dili. Charlette Desire Charlette Desire nyela Ivory Coast tiŋ bia ŋun ʒi Ghana tiŋgban ni. O nyela Software Engineer mini tabibi baŋsim daabia. O lahi nyela ŋun daa pahi ka di kpa Fintech tuma duzuɣu sheli be ni bɔli BACE Group la. Ponaa Ponaa nyɛla paɣiba ni diri na' shɛli ka nira ku tooi nya lala Nam ŋɔ maa shɛli pahila Nanuŋ (Bimbila) polo. Yu' shɛli bɛ ni mali tiri lala tiŋa maa n-nyɛ Ponaayili. Lala tiŋa ŋɔ maa nyɛla tindaan' tiŋa ka Kpaŋdiɣili nyɛ di tindana. Ponaayili bela Puusuɣa mini Ganguyili sunsuuni. Pubu:Dagbaŋ Napaɣaba Dagbaŋ Napaɣaba Pubu:Dagbaŋ Nabipuɣinsi Dagbaŋ Nabipuɣinsi Yelzoli Kpatuya Naa Yelzoli Kpatuya Naa nyɛla din pili Yelzoli lana Andani ʒɛmani. Kpatuya nam Yelzoli yiŋa nyɛla na' shɛli din zaa shee timsa pam Dagbaŋ paɣiba nama ni. Kamani Yelzoli lana ni maani Alizumma ni Atani shɛm, Kpatuya Naa gba nyɛla ŋun tamdi saɣi duɣu o yiŋa Alizumma kam ka bidiriba kanna ti dira. Di nyɛla yurilim ni be na' shɛli ni pam Yelzoli. Kpatuya Naa dariza tali din bara, lala ŋɔ che ka o malila kpambaliba ban nyɛ tabiriba ka gbubi sɔŋ o ka yɛla chani viɛnyɛla tiriba bɛ bɔbili maa. Di kpambaliba maa shɛba n-nyɛ; . Wulana . Limam . Lunŋ naa Waliɣu Waliɣu nyɛla zipuligu. Be tooi mali la mɔri n maani li. Yelzoli Yimahinaa Katariga Tindaampaɣa Katariga Tindaampaɣa nyɛla paɣ'so ŋun diri Katariga Tindaani. Katariga nyɛla Tindaan tiŋa din be Tamale bobli tuduu yaɣali. Di nyɛla din be Sagnarigu mucipal fukumisi tima yaɣili. Lala tiŋa ŋɔ nyɛla paɣaba ni diri shɛli. Kpatuya Naa (Wulensi) Kpatuya Naa nyɛla Nanung paɣiba nama la puuni zaɣ'yini.lala nam ŋɔ nyɛla paɣiba nyɛla paɣiba nam n-za nti paɣiba ko ka bɛ diri ŋa, a yi yuli ti nama ŋɔ bee ti tingbani tuhu deei puuni paɣiba gba daa nyɛla ban mali nuu tumbu di puuni ka di bɛ tu ni di gbaŋ ba. Lagato pubu: tinsi Sakpeolangbene Sakpeolangbene nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Uabuli Uabuli nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni Lamo Malo nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni Klugbani Klugbani nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni Nalogli Nalogli nyɛla tiŋ' shɛli din be Saboba District Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni Diɣi Diɣi nyɛla binshɛli ti ni yuuni nyari ti maŋa di puuni. Diɣi nyɛla din yihiri binshɛli kan bɛ ni zaŋ zali di tooni na di puuni. Kuliga Kuliga nyɛla bɔɣili din galisi ka yɛli ma ka kom dooni di puuni ka daadama nima ŋɔŋdi li ti kuri bɛ bukaata. Kuliga ni mali binniɛma pam. Vihigu wuhiya ni koma ni ka binniɛma galisi nyaŋ duniya luɣili kam. Kom ni binniɛma ŋɔ shɛb' n-nyɛ,zahama, waɣiri, kpakpiya,meensi,ŋamli ni jaatɔleele. Kuliga bukaata nim zooya pam. Di bukaata nima maa shɛŋa n nyɛ; binkobiri ban gori yiŋa ni moɣuni zaa nyɛri kom nyuri din ni,di soŋdi ninsalinima ni tandi mebu,kpatoonsi gbahiri zahama ni binniɛn shɛb' daadam ni dira. Yɛlim shɛli paɣaba ni mali duɣiri la gba nyɛla din yirina kuli shɛŋa ni. Kulig' ni mali bukaata shɛŋa ŋɔ nyaaŋa di lahi mali barina nima. Barina nima ŋɔ shɛŋa n nyɛ; Kuliga kom ni tooi di nira,di mi ni tooi lahi chee n kpe niriba puri n saɣim pu zuri. Kuliga din do sɔli ni gba mi ni tooi kpe kom n yaɣi, ka di zuɣu tooi mɔŋ so chandiba ni garibu. Kuliga shɛhira nima shɛŋa nyɛ,butaan moɣili,nawun' moɣili. Gabira Kum Kum nyɛla ninsali bee Naawuni binnamdili nyɛvuli yi naai.kum ka dagbamba lahi buuni kpibu. Laa Laa nyɛla binshɛli ninsalinima ni zaŋ tankpagu Mali binshɛli ka dagbamba Mali li diri bindira.Di ka bi lahi booni lokɔrigu. Dagbani Wikipedia Saha Dagbani Wikipedia Saha nyɛla taliviisa zuɣu ʒinahigu din lɛri salo baŋsim zaŋ kpa Wikipidia polo. Dagbani Wikimedians User group nim' nyɛ ban su lala ʒia ŋɔ fukumsi. Bɛ ŋmɛri li la taliviisa teesa shɛŋa ŋan be Ghana tudu yaɣili. Di nyɛla din lahi yɛn wuhiri salo ban zaɣa be Wikipidia polo bini yɛn niŋ shɛm editi Wikipidia bee ka tooi sabi zuɣu. Nosuɣu Nosuɣu nyɛla bini mali mɔri n maani shɛli. Tiŋ'pili Tiŋ'pili nyɛla buwa bee piɛgu yi gunyina tiŋni kabi pihi o ka bi mi bua maa bee piɛma lana. Kahinga kahinɣa nyɛla tan'pilli shɛli niri ni yi kpi ka bi Mali pubirɔ ka sɔɣ'ro la. Wikipedia:WikiForHumanRights 2022 in Northern Ghana WikiForHumanRights nyεla tinduya molo molibu (kampeeni)  laɣingu din be Wikipedia dundɔŋ ni yuuni kam silimiin goli April mini May goli ni, n-sabira sɔŋda ka lahi chεri ka niriba baŋdi Daadam yolisim bee bε ni simdi binshεŋa andunia yaɣa yaɣa Wikipedia dundɔŋ ni. Yuuni ŋɔ, ti zaŋla ti nini kpa Ghana tudu bɔba yaɣa ni ti wuhi ba yεltɔɣikpana zaŋ kpa andunia namatεri daalaafee polo, di bahibamdi tingbani biεhigu tulim mini di maasim saɣimbu polo ni di barina ni shεŋa Ghana yaɣili, ka di nyεla ti mini ninvuɣ’ shεba ban be andunia yaɣa n-laɣim ni ti tum tuuni ŋɔ. Lala tuma ŋɔ (vagɔɣu) ŋɔ nini yεn kpala di ni yεn niŋ shεm m-pahi ka kpaŋsi yεltɔɣikpana din kpini “ Andunia namatεri Alaafee” din nyε yɛltɔɣizuɣu zaŋ ti WikiForHumanRights yuuni 2022. Tuma ŋɔ nini yεn kpala daadam yolisim dariza zaŋ chaŋ Andunia namatεri, tingbani biεhigu tulim mini di maasim ni daadam biεr’ suŋ,  di bahibamdi ʒɛmani shεli din pali ni barinanima ka di bi yi shεli m-pahila andunia namatεri ni saɣim ni tingbani biεhigu tulim mini di maasim yεlimuɣisira zuɣu. Andunia namatεri daalaafee yolisim nyεla UN nima yolisim zaligu ni saɣi n-ti shεli, amaa ka lahi nyε so’ shεli din gbundi daadama yolisim mini dunia tingbana yaɣa ata shεli tɔbu ni tuhiri bee m mali yεlimuɣira ŋɔ: tingbani biεhigu tulim mini di maasim, saɣimbu nti pahi ti ni kɔŋ binkɔbiri mini mɔri biεhigu shee la (namatεri). Kamani UN andunia namtεri laɣingu ni kpaŋsi binshεli la: di tu ni ti bo Peace with Nature, ka daadama yolisim tu ni di nyε di maligu daantaliga. Yuuni ŋɔ kampeeni ŋɔ nyεla din nini yεn kpa andunia namatεri  daalaafee yolisim din yεltɔɣikpana yεn nyε: Tuma ŋɔ yεn pili la Silimiingoli April biεɣupinaanahi dali yuŋ agbaa zaŋ hali ni Silimiingoli May biεɣupinaahi dali yuŋ kurugu piniyini yi daa yaɣi minti pihinu ni awei. Dihimi lahabili maa zuɣu ni ka di zaŋ a chaŋ luɣ’ shεli polo a ni yεn nam Dagbani wikipedia lahabali. Yulimi kpe n-nya: Zaŋmi a ni nam lahabali shεŋa yuya (kpεhi kpe) A yi bɔri ni a nya pɔri zaŋ jεndi a ni tum tuun’ shεli nyin, Zaŋmi a yuli m-pahi ban tumdi tuma ŋɔ yaɣili. Pubu:WikiForHumanRights 2022 in Northern Ghana WikiForHumanRights 2022 in Northern Ghana Gballi Gballi nyɛla boɣ'shɛli niri ni yi kpi ka bi gbi n zaŋ o niŋ la. Soil Contamination Tankpaɣu saɣimbu nyɛla din pahi nyɛ tingbani saɣimbu soya ni zaɣ'yini. Tankpaɣu saɣimbu nyɛla ninsalinima bee Naawuni yikonima ni che ka tankpaɣu kɔŋ binyɛr'shɛŋa ŋan yɛn che ka di mali yaa ka tooi beni n-tumdi ŋa tuma ni nyɛ shɛli. Din tooi saɣindi tankpaɣu ŋɔ nyɛla ban zaŋdi maʒina n-kuri bɛ bukaatanima tingbani ŋɔ ni, din tooi lahi nyɛ ban zaŋdi kɛmikals m-bahiri bɛ puzuri, ni ban kuli labiri binyɛra yiriŋ tingbani ni. Yɛla din tooi tahiri tankpaɣu saɣimbu na zooya pam, ka ŋa shɛŋa n-nyɛ; Tankpa’ biεɣu nyεla din mali barina zaŋ ti daadam daalaafee di yi niŋ ka nira vuhi li niŋ a nyee ni. binyεr’ shεŋa din bi tu ni nira di li yi be tankpaɣu ni ka kpe bindirigu ni din tooi ti a barina. Di ni tooi ti a barinanima din nyε tankpa’ biεɣu barinanima. Di barinanima balibu zooya, di dolila tankpa’ biε’ shεli a ni vuhi n-niŋ a puli ni maa ni  di ni doli so’ shεli kpe a puli ni maa. Di shεŋa ni tooi ti a congential disorders ni nyokurugu. Tankpaɣu saɣimbu nyɛla din mali barina nim pam n ti ninsalinima daalaafee. Mɔri ni ti shɛŋa din zoori tankpa saɣinda puuni nyɛla din nyuri barina nim ŋɔ ka naan zaŋli loo daadama. N biɛ, tumdi, bee, diɛmda ni tankpa biɛɣu ni tooi tahi sapiri koba dɔriti na, ningbun gbaŋ dɔriti, ni alaafee yɛlmuɣisira din pahi. Dɔr'shɛŋa tankpa saɣinda ni tahirina n-nyɛ ningbun gbaŋ ni nina zaɣisibu, Zuɣ'yaali,tiri, kɔhingu, nyɔɣu ni biɛrim, ni vuhiri nye' ŋara. Air pollution Air Pollution nyɛla di yi niŋ ka pɔhim shɛli tini vuhiri ma saɣim ka di nyɛla bin yɛri shɛŋa din ni tooi ti ninsalinim mini binneenbihi barina m-be dini beei ka di ni tooi dam ti environmen-ti. Bin'shɛŋa din tahiri pɔhim saɣimbu( Air Pollution) na biɛhigu puuni n-nyɛ Pɔhim biɛ'shɛli din paandi pɔhim zuɣu. Ka lala pɔhim biɛri ŋɔ nyɛla din yiri na lora azoosipaapunima ni (exaust pipes), tuun'zuɣu kara ni(factories), pɔhim yi ʒiɛri tamkpaɣu (dust), “pollen" nima , “ mold spores” nima, tingbani dambu ( Volcanoes) n-ti pahi bin'yɛra buɣim dabbu din mali yaa( wildfire). Bin'yɛri shɛŋa din paandi pɔhim zuɣu silimiinsi booni li mi “ aerosols". Binyera shɛŋa din tahiri air pollution zooya, ka di shɛŋa n-nyɛ: Din tooi tahiri air pollution pam na nyɛla di yi ti niŋ ka ninsala nim nyɔri fossil fuels kamani: coal, oil ni gasoline. Di yi ti niŋ ka bi nyɔ ŋan nim zaa ni di bo niɣilim buɣim ka di zaŋli n-go. Industrinim tuusheŋa bini tumda gba lahi cheka air pollution tooi beni. Binyera shɛŋa bini tooi bahiri pohim zuɣu n-nyɛ Nitrogen dioxide, Sulfur dioxide, ni carbon monoxide. Di zaa mali la barina n-ti daadam. Di yi niŋ ka pohim be tooi kperi niri duu, bee di yi niŋ ka tulim be niri duu ti yaɣi. Di lan tooi niŋ ka niri nyuri shigaari. Di yi niŋ ka peli goriba chaŋ moɣuni ni be ti ku nimdi ka nyɔri moɣu maa. A nyɔ shɛŋa din yiri na maa zaa mali la muɣusigu n-ti ninsalnim pam ka che be ku tooi vuhi bahi be maŋa. So kam zaa mi ni lora mini cheche buɣima nyɛla bini yɛri shɛŋa din tahiri air pollution na. Nyɔ shɛŋa din yirina di azosi papu noya na nyɛla din mali barina pam zan ti ninsala nim pam. A yi kana ti yuli tiŋ puuni, loora maa galisim tooi chɛ ka nyɔ beri yirina pam dini. Air pollution barina nim zooya. Di shɛŋa n-nyɛ; Air pollution tooi cheka ninsal suhi tooi kobri doriti kamani asthma, chronic bronchitis, emphysema, nyo'muɣili ni stroke kadi tooi chana ni cancer. Air pollution nyɛla bini shɛli din mali barina pam n-ti paɣ' puhinima. Dini tooi cheka paɣa zaŋ bahi, beei ka o dɔɣi digli kadi nyɛla o ni vuhiri bini shɛli niŋdi o pulini. Air pollution ni tooi cheka tiŋgbani zaa duɣi. Di yi niŋ ka tiŋgbani duɣi, moɣa ni kulisi gba yaa durimi. Ka di cheka ice din yina maasim yaɣa zombarigi. Gasi shɛŋa din mali barina kamani nitrogen oxides ni sulphur oxides yi bahina tiŋgbani puni di yi niŋ ka bɛ nyo fossi fuels. Di yi niŋ ka saa mi, kɔm maa laɣam dimi ni gasinim ŋɔ ka di lԑbi asid. Ka luna tiŋgbani ni ka di boli ni asid saa ka di ni tooi ku ninsalnim, binkobri ni bindira. Dini ku niŋ ka di mali barina zaŋti ninsalnim shɛm, lala kadi mali barina zaŋti moɣuni bin nema. Di ni tooi cheka moɣuni bin nema taɣi beei n-zo barigi bini gberi shɛli polo. Dini tooi lahi ku bineein bihi ban bɛ kɔm ni. Water pollution Water pollution nyɛla di yi ti niŋ ka ti mɔɣa ni kulisi ko' nyurim saɣim n-kɔŋ nyubu, n-ku tooi lahi zaŋ paɣi nema, bee n-zaŋ duɣi bindira ka di bi yi shɛli na pahila ninsalnima tuma ni bee Naawuni yiko ni.kɔm saɣimbu ( Water Pollution) nyɛla din mali barina pam zaŋ ti biɛhigu ni, Ninsalinima, tihi ni mɔri nti pahi binkɔbiri. Bin'biɛri yihi bahi biɛhigu ni ni tooi niŋ di yi niŋ ka tuun'zuɣuri (businesses) kpaari bin'biɛri m-bahiri ko'kpaŋsi bee kom puuni ka bɛ maani li bee di yi niŋ ka di nyɛla sarati n-che ka di kpe kɔm maa ni , di ni tooi tahi kɔm saɣimbu biɛhigu ni Tuma duzuɣuri ban maani nema pam ni bi lahi bɔri neen' shɛŋa din lahi ka bukaata ti ba. Di nema maa shɛŋa n-nyɛ kemikals (tima) shɛŋa din mali barina ti salinima. Kamani mercury, sulfur, nitrates ni asbestos. Bɛ pam beni, bɛ kpaarila lala kemikals (tima) maa bahira ka di zɔri ti doli ti ko soya la n-zo hali ti lu ti konyurim (mɔɣa) la ni. Di yi ti niŋ ka ko' shɛŋa ti ni bi lahi yɛn zaŋ tum tuma gabi ti ko' viɛla la puuni. Lala kom maa ʒirila binneembihi shɛba ban tiri dɔriti. Binnɛma kamani bacteria, fungi, protozoa ni virus zaa mali ti barina pam. Kuɣa ŋmabu nyɛla di yi ti niŋ ka bɛ wurindi kuɣa ka yihiri namtɛri din be tingbaŋ puuni, kamani salimanima mini anzinfanima tiŋgbani puuni. Lala dunia namtɛri ŋɔ mali barinanima pam bɛ yi yihiri li na dama di malila kemikals (tima) di puuni. Di yi gabi kom puuni, di ni tooi saɣim kom maa zaa. Water pollution barina nim zooya. Di shɛŋa n-nyɛ; Biɛhigu nyɛla zonzongili ka ninsalinima tuma lahi nahindi li. Ninsalinima ni zaŋdi nema niŋdi kom ni ka di saɣindi li zuɣu. Di barina zaɣ' yini nyɛla dɔro. World Health Organisationnima yɛliya ni lala maa ʒirila cholera (tiri ka nyera) dɔriti balibubalibu kamani 120,000 yuuni kam pulini. Tihi ni mɔri ni binkɔbiri nyɛvuya dolila kom. ŋɔ maa zaa malila barinanima zaŋ ti ko' shɛli din saɣim. Dama binniɛŋ kam ŋun nyu li, o nyɛvuli yɛn ŋmɛrila salim. Pollution saɣindila food chain ka di nyɛla di vɔrila toxins di gbunni hali ni di zuɣusaa. Hali di ni tooi ku nyɛhi food chain maa zaa. Lala maa damdila binneembihi ka di che ka bɛ zoori yaɣi di ni di tu ni bɛ zooi shɛm. Binneembihi shɛba ban di yɛn sɔŋ ti bimbira la ka di zooi niŋ viɛnyɛla gba nyɛla ban yɛn gbarigi di yi niŋ ka ko' shɛli din be lala koli maa ni yi saɣim. Ka di zuɣu ni tooi che ka bindira maa bi tooi niŋ din di tu ni di niŋ shɛm, hali di ni tooi ku lala bindira maa shɛŋa. So'shɛŋa tini ni tooi zaŋ n gu ka taɣi ko'saɣimbɔ ti ʒilɛli puuni nim n-nyɛ; 1. Gahim mi saɣiri n zaŋ niŋ saɣiri gungɔŋ ni. 2. Kolimi bee n daa labisi mɔrini kulim bee fatilaaza di yi niŋ ka di zɔri doli soya. Di ti zaŋ kulim bahi pɔi ka saa naa yi mi. Kamikals(tima) ni paɣi ni saa maa ni n pani ko'soya ni. 3. Tɛmi bee laɣim mi mɔri saɣiri a kɔbu shee. Bee , ka a chali a yi ku tooi. Di yaɣintiri vari soya zuɣu. Ŋɔ zaa nyɛla din saɣindi sa'kom. 4. Paɣimi a loori bee a ŋmana luɣ'shɛli din ni tooi zɔ n chaŋ luɣ'shɛli din nyɛ kuɣ'nyina bee mɔri ban ni kulisi ni. Women's rights Paɣiba  yolisim (ni simdi shεli) nyɛla hachinima ni fukumsinima din be paɣaba ni bipuɣinsi sulinsi puuni, dunia zaa. Bɛ daa kpa la women's rights movements ŋɔ tuuli la 19th century ka kpa feminist movements mi 20th mini 21st centuries puuni. Tingban’ shεŋa, paɣiba ni simdi shεli nyεl a zaligu ni gbubi shεli bε biεhigu puuni, amaa luɣ’ shεŋa ŋuna, bε kuli bε yuli nyε paɣiba ni simdi shεli biεhigu. Bε baɣa ka di ni. Paɣiba ni simdi shεli biεhigu ni be di ko ka che daadam  ni simdi shεli din che ka bi daa zaɣisi nib ε saɣi ti paɣaba mini bipuɣinsi ni simdi shεli biεhigu ni ŋɔ ka naɣi yuuni la dabba mini bidibisi yεla la. Daa ma ha, paɣaba daa naan tooi  da, n-kɔhi ka di binshεli fali. Bε daa naan tooi boli ba kootu ni ka bε ti di shεhira Mesopotamia tingbani ni. Egypt gba, paɣaba gba daa dirila lala paɣaba simdi ni shεli ŋɔ nyɔri  kamani doo ni ni tooi di li shεm, amaa di daa yi doli la lala paɣaba maa zaa ʒilεli maa ni. paɣaba daa naan tooi su bee m-bo bε dahalali aʒiya zali. Bε daa naan tooi da, n-kɔhi, ka gba ni tooi pahi zaligu tuma tumbu puuni, n-kari saria, n-di shεhira ka ni tooi kpuɣi bihi n-lεbi pirinsi. India tingbani ni, paɣaba mini dabba zaa daa simdi la binshεlikam ka gaŋbu ka di ni saha shεli bε ni daa vedic la. patanjali mini Katyayana nan nyε sabbu baŋdiba sabiya buɣisi ka wuhi ni paɣaba daa chanila shikuru lala Vedic saha ŋɔ. Rigvedic yaɣ’ shεŋa wuhiya ni bipuɣinsi daa tu ni bi paɣa ka naanyi no tooi kuli dabba ka lahi mali soli nip ii bε suhuyubu dabba, bε daa boonila lala niŋsim Swayamvar bee Gandharva doo kulibu. Greece tingbani ni mi, di mini paɣa daa ka siyaasa yaɣili kamani dabba ni daa mali shεm zaa yoli, bε daa mali yolisim shεŋa hali paai saha shεli bε ni boli Archaic Age la. Amaa Rome, Byzantine Empire, china ŋan daa bi lihi nya paɣaba ka bε simdi shεli bee yolisim shεli. Binshɛŋa Nira ni yɛn niŋ ka di wuhi ni a tum birigi paɣaba n-nyɛ; Balayili Balayili nyɛla tiŋ'shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. [[Pubu: Dagbaŋ] [[Lahabaya zaa]] Kabuliya Kubuliya nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Lahabaya zaa Chagi No. 1 Chagi No. 1 nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Tintan Tintan nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nobido Nobido nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Common but Differentiated Responsibility Yεlli din ŋmani taba amaa ka wali di talahi tuma ni ŋɔ nyεla zaligu din daa nyε naba zani andunia tingbana laɣingu tuma zaŋ jεndi tingbani biεhigu tulim mini di maasim (UNFCCC) ʒinahigu din daa ʒini Rio de janeiro, 1992 yuuni la. lala zaligu ŋɔ nyεla din daa be UNFCCC lahabali kundi gbana ata ni, di tuuli kuligu ni. (ref) Dina n daa nyε tuuli zaligu din maani tingbani biεhigu tulim mini di maasim yεla zaana ni din ʒe n-ti tinguya zaa di yi ti yεn niŋ ka maali dunia zaa tingbani namatεri saɣimbu yεla zali. (ref) lala zalikpani ŋɔ wuhiya ni tiŋa kam mali soli m-maani namatεri yεla zaana amaa di bi ti tiŋ kam so’ yini din nyε dede ni dede di yi ti kana tingbani namatεri gu ka taɣi ni. Lala ʒinahigu ŋɔ ni, tingbana pam daa nya ka waliginsim pam m-be daabilim lεbiginsim zaŋ chaŋ tiŋa shεŋa ŋa lεbirigira mini din lεbigi polo. Binyεra maalibu tuma duzuɣuri tma daa pun chaŋ tooni pam tin’ shεŋa ŋan pun lεbigi ni n-gari tin’ shεŋa ŋan lεbirigira ni. zalikpani ŋɔ (CBDR) nyεla din nini kpa binyεra maalibu tuma duzuɣiri tuma polo mini tingbani biεhigu tulim mini di maasim taɣibu polo. Tingbana ŋɔnima pam daa laɣim gbaai ni tin’ shεŋa ŋan pun lεbigi nyεla ban che tingbani namatεri saɣim pam ka di zuɣu simdi ni bε mali tuuni pam ni bε tum zaŋ chaŋ tingbani namatεri saɣimbu Malibu polo n gari tingban’ shεŋa ŋan na lεbigira. Nianima ata m-be ninianima maa zaa ni m-bɔbiliri gbaari nianima maa zaa tuma, ni di bo zaɣ’ yinitali zaŋ chaŋ adalichi polo, ni di bo laɣim tum na tingbana sunsuuni, ka lahi bo soŋsima zaŋ ti tingbana ka tooi niŋ bε ni bɔri shεli. ŋun nyε baŋdigahindili zaŋ chaŋ Tingbani Biεhigu taɣibu ka be Amarika (U.S) daa yεliya o yεltɔɣa pili Dartmouth yuuni 2012 karim siɣisi ni ka yεli ni Dunia ŋɔnima bε lahi mi tingbani  biεhigu taɣibu tuma yaɣa din lahi beni yaha. di tu ni tingbana kpuɣi so’ kɔnkɔba ka sokam tum din tu ni o tum shεm yεla din pie n-gili ba puuni, bε yikonima ni ni bε talahi tuma ni. o daa kpaŋsiya ni bε galisimi tuma tim taba m baligi yεl’shεŋa saɣinda biεhigu tingbana ni ka di pala tingban’ shεba n yεn laɣim n-tuhiri tumda ni bε baligi tingbani yεlmuɣisira. Stone gba daa ŋme li nangbankpeni wuhi ni “kɔnbitali” ni tooi mali yεlimuɣira ka di bi yi shεli pahila bε ni bi gbaari yini la. O lahi wuhi ni CBDR ŋɔ “pa din be luɣilikam ka mi pa di maŋma yaa”. Cullet gba daa tiri wuhi ka yεli ni CBDR ŋɔ, ŋmanila din to ni bε tooi baŋ taada tuma. Climate movement Tingbani biεhigu tulim mini di maasim laɣingu nyεla sokam zaa laɣingu andunia ni, din nini kpa ni di mirisi tingbanzuɣulannima mini tuma duzuɣiri ka bε kpuɣi napɔŋ m-bo maligu n-ti daliriti din tahiri tingbani biεhigu tulim mini di maasim bukaata ni nyε shεli zaŋ ti li. Yuuni 2019 Greta Thunberg tingbanni, lala saha ŋɔ, bipuɣimbila ŋun daa nyε yuumpinaayɔbu bia ka daa yi tiŋa yuli booni Sweden la na daa che ka pɔhim zuɣu tuma yilinima (media) baŋ tingbani biεhigu tulim mini di maasim adalichi yεla. O daa yi naɣirila shikuru alizumba dali kam ka chani ginda tɔri ayirimo zaŋ chaŋ tingbani biεhigu polo. O daa galim ka fee daadama mini bε toondaannima ban daa nyε jintɔriba zaŋ ti Swedennima bε baɣa ni ka bε ban na yiɣisira sɔhibiεɣuni zuɣu. Greta Thunbergnima yinyahili nimmɔhi ayirimo ŋɔ daa bɔla bε ni mi shεli “The Greta effect” dina n daa yiɣisi ʒeman’ kara ka bε gba saɣi ti tingbani boiεhigu tulim mini di maasim adalichi ka di ti lεbi siyaasa yεltɔɣa. bipuɣinga ŋɔ daa pahi o shikuru bihi taba zuɣu ka bε to ayirimo zaŋ chaŋ yεlli ŋɔ polo. Dimbɔŋɔ daa kpaŋsi Uganda paɣa so ŋun yuli daa booni Vanessa Nakate ka o gba pili o dahalali ayirimo tɔbu o ya Uganda tingbanni. Tuma din daa kpini tingbani biεhigu Laɣingu ŋɔdaa pilila yuuni 1990s ha, dini daa niŋ ka namatεri laɣinsi daa pili tingbani biεhigu yεltɔɣa tɔɣisibu din UNFCCC nima tuma la. Yuma 2000 la, tingbani biεhigu laɣingu shεŋa daa lahi kpa, kamani 350.org, Energy Action Coalition n-ti pahi Global Call for Climate Action. Tingbani biεhigu laɣim doni daa nyεla yuuni kam doo UK tingbani din daa jεndi namatεri mini dolintabitali adalich doo din beni yuuni 20016 hali ni 2010 yuuni, dina n daa nyam laɣinsi shεŋa Europe , Africa ni US tingbana ka bε gba kpuɣi di napɔŋ. Scortland gba laɣim doni  gba daa yina yuuni 2020. Yuuni 2014 niriba ayirimo tɔbu zaŋ jεndi tingbani biεhigu:: lala ayirimo ŋɔ  n daa nyε ayirimo din mali yaa Silimingoli September 21 yuuni 2014, di ni daa tooi laɣim daadam biεim tuhi kɔbisinahi New York tingbanni zaŋ chaŋ tingbani biεhigu ayirimo tɔbu la ni. Bε bi kpaŋsi binyεra buɣim nyɔbu: Bε nyεl ban bi kpaŋsi binyεra buɣim nyɔbu din nyε din sɔŋsiri baligiri tingbani biεhigu taɣibu ka nyεla salo, siyaasa ni daabiligu soya puuni. Tuma duzuɣuri tingbanin biεhigu tuma tumbu: Salo laɣinsi pam m-beni nyε tuma duri din zaŋ tingbani biεhigu tuma pahi bε tuma ni. Tingbani biεhigu laɣinsi kpabu: Yuuni 2014 zaŋna hali ni zuŋɔ, tingbani biεhigu laɣinsi kuli zoorimi , di bahibahindi Amarika tingbani, bε kuli bela laɣinsi kpabu tinduya laɣi bɔmma soya ni bε sɔŋ baligi tingbani biεhigu taɣibu.Yuma 2015 mini 2016 zaa puuni, tingbani biεhigu laɣinsi kpabu nyεla din paai tinkpansi Amarika tingbani ka dimɔŋɔ ti che ka  Democratic Party nima deli pahi nianima ni yuuni 2016. Yuuni silimiingoli August 2015 tingbani namatεri baŋda Bill McKibben daa sabi  lahabali New Republic puuni n yεri Amarikanima ni bε yiɣisimi tɔbu zaŋ chaŋ tingbani biεhigu  taɣibu  ŋɔ polo. Shikuruti ni ayirimonima zaŋ chaŋ tigbani Biεhigu  polo: Shikuruti ni ayirimonima zaŋ chaŋ tigbani Biεhigu, bε lahi mi shεli Fridays for Future (FFF), Youth for Climate, Climate Strike bee Youth for Climate  la nyεla tinduya laɣingu din nyε shikuru bihi dini ban bε chani shikuru alizumba dali ka chani ti pahiri ka bε tɔri ayirimo zaŋ chaŋ tingbani toondaanima polo ni  bε napɔŋ m-baligi tingbani biεhigu taɣibu ni binyεra buɣim nyɔbu polo. Bipola laɣinsi Kpabu: Bipɔla andunia yaɣa zaa nyεla ban moona, ka sɔŋda bɔri maaligu zaŋ chaŋ tingbani biεhigu polo. Bipɔla tingbani biεhigu laɣinsi kamani SustainUs, Fridays for Future ni Sunrise Movement nima ti salo lahabali nib ε galimi toondaanima bε laɣinsi chandi ni, ayirimo tuɔbu ni, ni  soya kam ŋan pahi ka bε ni tooi doli galim ba. Paris Agreement Parisinima gbaabu ka sokam mi li pairisinima accords, nyεla tinduya zaa gbaabu din jεndi tingbani biεhigu tulim mini di maasim taɣibu, n nyε bε ni daa pili shεli yuuni 2015. Di zaŋmi gbaai tingbani biεhigu taɣibu yεla baligu mini di deebu ni di laɣidihigu. Gbaabu ŋɔ niriba kɔbigu ni pihiwei ni ayɔbu (196) n daa tɔɣisimi gbaai li yuuni 2015 Gbansabila laɣingu (UNCC) din nyε zaɣa be tingbani taɣibu ʒinahigu din daa ʒini miri Parisi, din be Frane din be tingbanni la Lala Parisi laɣim gbaai ŋɔ, bε daa yoola soli ni bε dihi bε nuhi di zuɣu la Silimiingoli April yuuni 2016. Di ni daa niŋ ka bε puhiri di chuɣu New York tingbanni. Gbanpiεla laɣingu (European Union) la gba ni daa saɣi n-ti li naai ka di yaa saɣi ni pa pili tuma Silimiingoli November yuuni 2016. Dinzuɣu kamani Silimiingoli November 2021, niriba kɔbiga ni pihiwei ni ata (193) ban be (UNFCCC) n nyε ban daa saɣi ti gbaabu ŋɔ. (UNFCCC) nima daa kpuɣila la yuuni 1992 Earth Summit nima dina n daa nyε tinduya laɣingu din daŋ  yuli lala yεlkpana ŋɔ zuɣu so’ chibiga. Bε daa tɔɣisiya ni  tu nib ε laɣinda saha shεŋa maani yεla zaŋ chaŋ tingbani taɣibu polo, dimbɔŋɔ daa gbaala luɣishε;li polo bε ni booni conference of parties la bee COP. Kyto protocol, gba daa nyεla bε dee shεli yuuni 1997, din yεn yuuni green house gas zuɣu ni di baligi tingbani shεŋa yuuni 2008 hali ni 2012. Lala protocol ŋɔ bε daa tirisi li ka di nyεla Doha zaligu taɣibu soya puuni. (ref). Amarikanima ban daa zaɣisimi nib ε ku saɣitii lala protocol ŋɔ ka di nyεla di zaŋla zalikpana ni di nahim namatεri. Gbaabunima Paris daa niŋla bakɔi dibaayi lala hali ni yuŋ din daa bahindi nyaaŋga. Yεlgbahjira mini tɔɣinonima daa niŋya ka daa lahi ŋme di nagbankpεma yuun’ shεŋa din daa doli na. Right to a Healthy Environment Di nyε daadam yolisim (ni simdi shεli) ka daadama yolisim laɣinsi mini andunia namatεri laɣinsi yina nib ε ti taɣi ka gu namatɔri din tiri daadama alaafee. Lala yolisim bee soli ŋɔ daa nyεla United Natioinos Human Rights Council nima ni baŋ shεli yεla bε ʒia din daa pahiri pihinii ni anii (48th) la Silimiin goli October 2021 din be HRC/RES/48/13. Lala yolisim(soli) ŋɔ nyεla din mini health-fucused daadama yolisima, kamani yolisim bee soli zaŋ ti kom mini sabita, yolisim bee soli zaŋ ti bindirigu ni yolisim bee soli zaŋ ti alaafee Yolisim bee soli zaŋ ti andunia namatεri daalaafee nia nyεla ni di taɣi ka gu namatεri viεlim, di lahi nyεla din yuuni di barina ni yεn nyε shεli zaŋ ti daadama daalaafee, din nyε din ŋme taada kurili din yuuni namatεri tuma din nini kpala di bukaa ni nyε shεli zaŋ ti tingban’ shεŋa la bee namatεri maa maŋmaŋa. Namatɛri viɛlim Yolisim ŋɔ tila tingbani maa soli ka bɛ gba mali tuuni ni bɔ tum zaŋ chaŋ namatɛri zalisi yulibu zuɣu, n-guri ka taɣiri Saɣimbu balibu kam,ka lahi bo aadalichi zaŋ ti tingban' shŋa ŋan yɛn bo barinanima ti li. Namatɛri viɛlim Yolisim ŋɔ nyɛla din kpa talahi zaŋ ti ni di bo zalisi zaŋ ti tingbani namatɛri biɛhigu taɣibu ni di saɣimbu nti pahi namatɛri yaɣa zaa Taarihi puuni, tinduya laɣin’ kpεma din jεndi daadama yolisima kamani, Universal Declaration on Human Rights, Internatonal Covenant on Civil and Political Rights bee International Covenant on Economic, ni Social and Cultural Rights nima zaa nyεla ban bε  yuli nya namatεri daalaafee yolisim. 1972 Stockholm Declaration nima ban nya li amaa di bi sabi do zalikpana kudin ni. 1992 Rio Declaration ban bε bi zaŋdi daadama yolisim balli tumdi tuma, dimini di wuhiya ni nira kam to ni o mali soli zaŋ chaŋ lahabali wumbu polo din jεndi namatεri yεla zaa, sokam tɔɣino niŋbu gbaabu kam ni ni salo adalichi. Di to pam ni nira tooi nya ka baŋ tiŋgbani mini tiŋduya zalisi bukaata zaŋ ti tiŋbani namatiɛri viɛlim polo. UN lahabali tir'gahindili John Knox buɣisiya ni n zaŋ namatεri daalaafee yolisim kpεhi  tingbani zaligu kundi ni naan sɔŋ ka di mali bukaata, din yεn che ka ŋari bɔɣa din be ti mini tinduya ni, n kpaŋsiri zalisi zaŋ tum tuma, n kpaŋsiri namatεri tuma tingbani maa ni. Yaha, Knox buɣisiya ni, ti yi zaŋ  namatεri daalaafee n che ka di lεbi yolisim ti zalikpana puuni ni che ka di mali bukaata zaŋ chaŋ ti baŋsim zaŋ chaŋ daadama yolisim zaligu ni  nyε shεli. Aarhus Convention Aarhus laɣingu nyεla UNECE laɣingu din nyari soli zaŋ chaŋ lahabaya polo, salo laɣim gbaai gbaabunima ni la ni ban mali soli zaŋ chaŋ andinia namatεri yεla polo, tooi mi li la Aarhus laɣingu, ka bε daa dihi bε nua di zuɣu silimiingoli June 25 yuuni 1998 Danish, Aarhus tingbanni. Di daa pili tuma la silimiingoli October 30 yuuni 2001/ kamani silimiingoli March yuuni 2014 la, niriba daa paai pihinahi ni a ayopoin – tinsi pihinahi ni ayɔbu puuni n-ti pahi European Union n daa saɣi ti li. Aarhu laɣingu ŋɔ nyεla din yooi soli ti niriba yoliaima ni bε tooi nyε soya zaŋ chaŋ lahabaya polo, salo laɣim tum n-ti pahi soli din tiri adalichi gɔmnan-ti gbaabunima puuni. Aarhus laɣingu nyεla din yaa kuli jεndi yolisima /soya, salo, zuŋɔ ni sɔh' biεɣuni ʒemana, m mali soli ni m-mi ka lahi be tingbani namatεri din mali alaafee ni. Loss and damage Lala bachi ŋɔ nyεla UN Framework Convention ban yuuni tingbani biεhigu taɣibu (UNFCCC) la nyεla ban na min zaŋ li ku bukaata ka di wuhiri barina shεŋa din tum ka di nyεla bε ni bɔli shεli anthropogenic climate change la n tahi li. (ref) Lala yεlli ŋɔ gariginsim din tuhi zaŋ chaŋ lubu ni saɣingu ŋɔ polo nyεla din mali nangbankpeeni saha shεli UNFCCC nima ŋɔ ni deli na hali zuŋɔ. UNFCCC nima nyεla ban wuhi lubu ni saɣiŋgu gbunni n wuhi ni di nyεla barina shεŋa din tahi na di piligu (kamani tingbani biɔhigu alaamunima kamani pɔhimʒepilinkpiεŋ) nti pahi barina din dii bi niŋdi yim (kamani teeku ko’ kpεɣu) Dini daa niŋ ka UNFCCC pili 1991, AOSIS nima daa buɣisiya ni bε bɔmi sɔŋsim zaŋ ti tingban’ bihi din ka yaa ni din dii bi lεbigira zaŋ chaŋ lubu mini saɣingu polo. . Lala buɣisibu ŋɔ ni, din daa tu ni tingbani kam tɔhiri shεm daa yεn yila bε tingbani maa tɔhibu zaŋ chaŋ andunia yili zoosim nib ε nyamma ni shεli, lala so’ chibiga maa ka bε daa boli ni “modelled on the 1963 Brussels Supplementary Convention on Third Party Liability in the field of Nuclear Energy la”. Lala bε ni daa buɣisi shεli ŋɔ bεdaa zaɣisi li, ka UNFCCC ni daa pili 1992 di daa bi boli lubu mini saɣingu di puuni.Bε daa zaŋla lubu mini saɣingu zaŋ ti 2007 Bali Action plan ka di nyεla sokam zaa gbaabu la, dina n che ka “alaamu baligibu so’ chibisi ni din che ka lubu mini saɣingu din jεndi tingbani bioεhigu taɣibu ni di nyɔri zaŋ ti tingban’ shεŋa nazn na lεbigira di bahibhindi tingban’ shεŋa ŋan ka yaa din ni tooi tuhi tingbani biεhigu taɣibu barina ni nyε shεli la  daa nyε naba zani. Warsaw Tinduya So’ chibiga zaŋ ti Lubu mini Saɣingu daa pilila  yuuni 2013, ka din yuli nya “lubu mini saɣingu din jεndi so’ shεli din yεn baligi tingbani biεhigu taɣibu barinanima ni di yεligɔla zaa. Di tuma nyεla ni di “kpaŋsi salo baŋsim ni bε gbaabu” , “n kpaŋsi laɣim gbaai”, n yuuni sɔŋda, kpamba zaa sani, ka lahi kpaɣŋsi di tumbu ni sɔŋsima zaŋtbili laɣidihigu, tabibi baŋsim and yaa kpaŋisbu ni di sɔŋ maali lubu ni saɣingu yεliimuɣira din jεndi tingbani biεhigu taɣibu. Amaa, di bi ti soli zaŋ chaŋ so yεlli nyabu deebu polo bee sɔŋsim zaŋ ti so yi kɔhi lu mini saɣimbu polo. Parisinima Gbaabu saɣi ti lala so’ chibiga ŋɔ (Warsaw Tinduya So’ chibiga zaŋ ti Lubu mini Saɣingu)  tuɣi tummi tuma, amaa  di yi ʒεhira yεli ni “bε ni zaŋli pahi maa bi wuhi ni bε yεn deela so yεlli,yεlli yi ti paagi o bee m- bo sɔŋsim ti o. bε ni zaŋli pahi maa bi yila shεli ka di nyεla tingaban’ shεŋa ŋan pun lεbigi ka Amarikanima n daa saɣiti ka bε zaŋ binshεli kamani lubu ni saɣingu pahi maa. Mantile Bisayim Bisayim nyɛla tiŋa din bɛ Tatale Sangule District din bɛ Gaana tuduu yaɣili polo. Dondoni Circular economy Daabiligu din gindi tuuri taba di nyεla binshεli din nyε maalibu mini dibu, din nyε pirigibu, waɣisibu, labi zaŋ tum tuma, maalibu, labi nee n-ti  pahi n-zaŋ nεma din beni n-labi mali bin’ pala. Di  nyεla din nia nyε ni di tuhi Andunia yεlimuɣisira kamani tingbani biεhigu tulim mini di maasim, binkɔri mini mɔri kɔŋbu, bin’ saɣinda, ni saɣimbu ka di nyεla di kpaŋsirila soya dibaata shεli din mali zaŋ chaŋ di biεhigu polo. Soya dibaata n-nyε; n-yihiri bin’ saɣinda ni saɣimbu, n labiri zaŋdi binyεra maani bin pala, ni n labiri neeri tingbani biεh’ palli. Soya pam m-beni n-wuhiri  daabiligu din gindi tuuri taba. China tingbani, bε nyε li ka di nyεla din duri zuɣusaa ka sheerina  bε tingbani maa siyaasa nianima ni, amaa tingban; shεŋa kamani European Union, Japan ni U.S.A (Amarika) di nyεla tuma neen’ shεli din nyε din yi tiŋa n-duri zuɣusaa namatɔri mini binyεra din saɣinda yεla gbahibu ni na. di gbunni wuhibu din kuli yεn do polo ni nyεla: daabiligu din gindi tuuri taba nyεla  daabiligu shεli din nia nyε ni binshεli di bahi yoli ka saɣim binyεra labi zaŋ mali bin’ pala yaha. Daabiligu din gindi tuura tεha nyεla nεma mini yaa pala zaɣ’ palli, di daa puni  yimi na 1966 Knneeth E. Boulding buku ni, o kahigi wuhi ni di tu ni ti be binyεra labi maali ni. di puuni ka  “daabiligu din gindi daa lahi tuui yina daabiligu buku din daai sabi yuuni 1988. Yi mi ni, daabiligu din gindi tuura ni nyε naba zani n-gari ti pumpɔŋɔ daabiligu din chani ka tuuri taba ŋɔ. Di baligiri tuma nεma, ni saɣiri ka sɔŋdi tuma nεma aʒiya ka baligiri tingbana namtεri saɣimbu. Amaa, shεba ŋmε li nagbankpeeni yεli  ni di ni buɣisi yεl’ shεliŋa maa lahi be jalimbu yaɣi, ni di bi yuli nya daabiligu soya din pun beni n-ti pahi di daabiligu yaa ni ti yεn be shεm. Yachido Bikpajab Nkalngbani Elodo Binlando Right to food Right to food (Hachi ni bindirigu), mini di balibu zaa, nyɛla hachi shɛli din nyɛ ninsali hachi din guri daadama ni bɛ dihi bɛ maŋmansi ni jilma, din wuhiri bindirigu bayana niŋbu, ka niriba ti tooi paai li, ka dini be shɛm maa maɣisi daadama ni bɔri bindir'shɛŋa. Hachi ni bindirigu taɣiri la daadama zaa ni be bɛ yoli ka che kum, bindir'biɛri ni di m-pooi. Hachi ni bindirigu kuli bi zami ni gomnan-ti deei di yɛlli kam ka naai tariti bindirigu yoli yoli n tiri nivuɣ'shɛba kam ban bɔra, bee hachi ni a di. Tɔ amaa, Di yi mɔŋ niriba ka bi ku tooi paagi n jɛndi daliri shɛŋa din gariba yaa, misaali, dɔmini bɛ zɔ yamoyamo tɔbu saha bee baayan Naawuni dahima, hachi maa zami ni gomnan-ti tahiri bindira na. Hachi ŋɔ nyɛla di ni yihi shɛli na Anduniya yili tɔtɔ laɣingu din jɛndi Laɣifu dibu soya, Ʒiʒiinitali mini Kaya ni ta'ada Hachinima din mali tingbana kobiga ni pisopɔi (170) kalinli di laɣingu ni zaŋ gbaai April 2020 yuuni. Tingban shɛŋa ban saɣi dihi bɛ nua tɔtɔ laɣingu maa ni ni bɛ kpuɣi soya paagi bɛ daarizichi tarisi n-nya di tooni chandi n-ti pa baŋ hachinima din be bindirigu ni.Tingbana ni tinduya zaa. Tingbana kalinli kamani kɔbiga ni ayɔbu ka hachi ni bindirigu maa tumdi tuma m-be tingbana konsitusa gbaabu soya pam puuni bee ka di kuli nyɛla din tumdi tuma zaligu ni n-ti tinduya laɣinsi din nyɛ hachi ni bindirigu maa ni taɣiri a. Yuuni 1996 Anduniya Bindirigu laɣingu gɔndili ni, gɔmnan-ti nim daa labi dihi hachi ni bindirigu ka zaŋ bɛ maŋsi ti kalinli pirigili din n-nyɛ kum ni di m-pooi n yiri miliyɔŋ (1,000,000) bee tuhi kɔbsi nii ni pihinahi (840) hali ni kɔbsi nahi ni pishi (420) n gbaagi yuuni 2015. Di zaa yoli, kalinli maa daa pahimi n yaɣi yuun'shɛŋa din gari,m paai dabari shɛli din daa zali yuuni 2009 n gari biliyɔŋ zaɣ'yini ban bi paari dira dunia zaa kalinli. Yaha, kalinli shɛli din diri wahala n jɛndi kum sɔɣira - alaafee kalinsi bindira dibu ni tooi tahiri ningbun kɔɣisibɔ mini hankali pooli zoosim bihini - Di galisi gari salinima biliyɔŋ dibaayi duniya yili zaa. Amaa a lihi andunia tingbana zaa zaligu zami nyɛ talahi n-tiri jilima, taɣibu mini alikawuli hachi ni bindirigu di paɣisibu tom n-jɛndi nasara nyabu ni ninsali hachi nyɛla din tiriti wuhiri ni bayana bindirigu ashili kalinsi n gili duniya zaa, mini kamaata din niŋdi tingbana ni kamani India. Andunia bɔb shɛŋa din mali yɛlmuɣisira ni bindira - Africa, Asia mini South America - ka bindir'polli konko mini lɛbiginsim amaa yaha bintarisaɣimbɔ mini kutooi nyɛla soli ti bindirigu. Ninsali Hachinima zahimbu Sochibiga zahindila hachi ni bindirigu dunia yaaŋa zuɣu tingbana ni zaa n doli bɛ laɣiri tarisi. The international covenant on Economic, Social and Cultural Rights zaŋla "hachi ni biɛh'suŋ biɛhigu,m gbaai bindirigu saɣibu" m pahi " talahi tali hachi din nyɛ n vuhi ka che kum". Biɛhi shɛli din bɛ hankali dibaayi ŋɔ ni pa din nen n dɔya. Misaali, " N vuhi ka che kum" ni tooi zaham n jɛndi niriba kalinli ban diri wahala, dim pooi mini m paai tariga, kum kubɔ. "Hachi ni bindir' saɣibo " nyɛla din zaa timsa, n pahi ka dim pooi kalinsi konko, amaa din piɛ m pali bindirigu dariza kam din tabi li, m pahi di biɛri viɛlli, balibu mini jilma, di jiya ŋɔ zaa tu ni di tahi chirichi mini alaafee biɛhigu na. Negative and Positive Rights Woligibu yɛlmaŋli nyɛla din bɛ ninsali Hachinima dibaayi ŋɔ ni. Yaɣ'shɛli, hachi din sɔɣi bee n ka polo ni din tiri jilma ka nuu tumbu ka dini. Yaɣ'shɛli, hachi din yi polo bee n bi sɔɣi din bɔri arizichi ni di niŋ pali, dizaa yoli, di nyɛla saha ŋɔ di lihiri mi ni din niŋ tabata n ni woligi hachi balibu dibaayi ŋɔ. Hachi ni bindirigu ni tooi ku pirigi lɛbi hachi din sɔɣi n nya bindirigu ni daadam maŋmaŋa biɛhigu, mini hachi din yi polo n ni nyari bindirigu di yi niŋ ka daadam bi tooi paari li. Hachi din sɔɣi ni bindirigu daa nyɛla dini daa funi daŋ n-nyɛ shɛli England's 1215 Magna Carta din karim ni:" so sa bee yɔ hali ka di ti paaigi di yi nyɛla bi mɔŋba biɛhisi shee." Plastic pollution Plastic Pollution nyɛla di yi ti niŋ ka loba binyɛra yi laɣim kamani loba gbambihi, loba baajinima yi laɣim n-doni luɣ' shɛli biɛhigu ni ka mali barina ti salinima , tihi ni mɔri nti pahi binkɔbiri. Lobanima (plastics) din tahiri barina pula buyi zuɣu; zaɣa bihi mini zaɣa kara. loba balibu (kaman loba gbambihi loba koliti ( rubber bags) nti pahi din pahi pahi. Ti dunya ŋɔ puuni loba saɣari taribu barinanima zooya pam zaŋ kpa ti ninsalnima polo.Mɔɣuni binkɔbiri ni bɛ kpehigu shee polo ,loba saɣari pula ʒeebuyi . din che ka loba zooi maa nyɛla ka dama loba ka laɣari din zuɣu n-che ka bɛ maani li pam di lan che ka niɛma gbubu kuli bɛ asima di zuɣu di tu ni ti ti niŋ ti ni yɛn niŋ shɛm n-gu ti maŋsi mini ti bingula ni mɔɣuni binkɔbiri biɛhigu shee n-zaŋ tabili ti tiŋgbani maa naŋgbanyini Yuuni 1950 zaŋna hali ni yuuni 2017,gbambihi bee lɔbanima kalinli paai biliyɔŋ 9.2 ka bɛ maali. Lala gbambihi bee lɔbanima ŋɔ pam malila yuuni 2004. Lala lɔbanima ŋɔ puuni zaa, kɔbigu puuni vaabu pia ni anahi (14%) n daa bahi yoli ka kɔbigu puuni vaabu din bi paai pia ka bɛ daa labi zaŋ gbambihi bee lɔbanima m-maali binyɛr'pala. Kpaŋmaŋa tuma soya zaŋ chaŋ gbambihi bee lɔbanima saɣiri taribu baligibu nyɛla ti kpaŋsi li zaŋ maali binyɛr'pala ka kpaŋ ti maŋa m-baligi lɔbanima zaŋ tum tuma ti tuma shɛhi. Daabilim tuma duzuɣiri shɛŋa ban chɛmi ka ban dari bɛ nɛma yɔri lɔbanima maa zuɣu, ka luɣ'shɛŋa mi ka bɛ che ka bɛ zaŋdi kuriti binyɛra tumdi tuma ka pa ni lɔbanima yaha. Tin' shɛŋa mini daabilim tuma duzuɣ' shɛŋa ban kuli larimi bee n-zaɣisi lɔbanima shɛŋa zaŋ ku bukaata bɛ tingbanni bee bɛ tuma shɛhi, ŋa shɛŋa shɛhira n-nyɛ: gbambihi bee lɔbanima kɔlibanima la ni lɔbanima baajinima la. Silimiingoli January yuuni 2019, " Global Aliance to End Plastic Waste" laɣingu daa nyɛla tuma dizuɣi ni kpa shɛli zaŋ ti ban maani gbambihi bee lɔbanima tuma duri. Lala laɣingu ŋɔ nia nyɛla di kpaŋsiri sabita ti tingbanni ka kpaŋsi gbambihi bee lɔbanima labi zaŋ maali binyɛr'pala, amaa di bi yɛli ni di yɛn karimi bee m-baligi lɔbanima bee gbambihi maalibu. Climate finance CLIMATE FINANCE Tingbani biεhigu laɣidihigu nyεla laɣidihigu shεli din nia nyε di baligi yεl’ shεŋa ŋan pɔi ni binshεŋa ka kpaŋsiri tingbani viεlim ka lahi nyε din baligiri namatεri din ka yaa ka tuɣi pahiri li yaa ni daadama n-ti pahi ni namatεri barina din jεdira tingbani biεhigu taɣibu kamani United Nations Framework Conven-tion on climate change kpamba ni wuhi shεm zaŋ chaŋ laɣidihigu polo shεm. Ti ʒemani (21st session) ŋɔ Conference of Parties (COP zaŋ ti UNFCCC (paris 2015) daa yihi bin’ palli zaŋ ti tingbani biεhigu laɣidihigu, gbaari pala ni dahi. Gbaari shεli bε ni daa gbaai Paris (Paris Agreement) ka kpuɣili ni la daa wuhi adunia yili zaa so’ chibiga ni bε che ka labisi dunia zali di daashee yaha n gu ka taɣi barina shεŋa ŋan be tingbani biεhigu taɣibu ni ka di nyεla baligi la bε ni boli shεli global warming la n-labisina 2C Kamani silimiingoli November 2020, banchinina din puuni lɛbigi ni ʒengamazuɣu banchinima nyɛla ban nyɛ laɣiri paai biliyɔŋ Kɔbiga (USD) yuuni kam laɣiri sɔŋbu puuni UN tingbani gbaabunima ni zaŋ ti yuuni 2020. Amaa, korona doro ŋɔ ni kana, daabilim labi la nyaaŋa, banchi shɛŋa ŋan daa zoori na daa suhi bo liɣiri ni di sɔŋ ba ka bɛ labi zani bɛ naba ayi zuɣu tingbani shɛŋa ŋan ba zoori na.ni. Korona doro ŋɔ saha, tingbani biɛhigu taɣibu daa nyɛla tingbana kɔbiga vaabu pihinahi ni ata daa nyɛla bɛn yuli viɛnyɛla EU enterpirasinima ni. Di nyεla yεltɔɣiŋmaa din buɣisiri global warming ni tingbani biεhigu taɣibu n-ti pahi di bukaatanima. Yεltɔɣ’ ŋmaa ŋɔ nyεla din zaŋ buɣisi global warming zaŋ ti dunia ni di lahi kpaŋsi ti zaŋ tingbani biεhigu taɣibu taɣibu polo. Indigenous land rights Bilchinnima tiŋgbani yolisim nyɛla yolisim zaŋ ti Bilchinnima zaŋ kpa bɛ ni mali soli shɛm zaŋ jɛndi bɛ tingbani maa yɛltɔɣa kura, balla, binshɛŋa Niriba ni mali baŋ di ba,nti pahi bɛ kali ni so'shɛŋa bɛ ni mali zaŋ jɛndi bɛ tingbani maa, tinkɔɣila, ni Namtiɛ' shɛŋa din be bɛ sulinsi ni, ni bɛ ni zaŋ shɛli n-tum tuma, din bahindi nyaaŋa n-nyɛ so'shɛli bɛ ni mali ni bɛ gbubi bɛ kali baŋsim ni nangbanyini. Marine pollution Marine Pollution nyɛla di yi ti niŋ ka bɛ laɣim kemikals ni saɣiri ka di pam yirina tingbani puni kadi paɣi bahi teeku puuni. Saɣingu ŋɔ nyɛla din damdi tingbani. Teeku saɣimbu niŋdimi di yi ti niŋ ka ninsalinima tumtumsa kamani pukparilim, industrial, yaɣ’ shεli saɣiri nti pahi binyεr’ shεŋa  zo n-ti lu teeku ni m-bo barina ti li Lala saɣiri ŋɔ vaabu pihinii, kɔbigu vaabu puuni nyεla din yiri tingbanni tuma ni na dimini teeku puuni gba tɔhiri la zaa yoli. Marine debris Saɣimbu: Lɔbanima saɣimbu: Ocean Acidation: Nutrient saɣimbu: Lɔri: Kotiŋa vuri: Daadama tumtumsa saɣiri saɣimbu pam chani ti lurila teeku ni.United Nations Namatεri laɣingu din daa niŋ yuuni 2011 nima yuuni kundi daa nya din yεlikpeeni din tahiri namatεri yεlimuɣisira na din che ka ti kɔŋdi kulim din kpa talahi ni di sɔndi che ka bindira niŋ din yεn sɔŋ che ka ti dihi ti mulichi. Bjorn jennsen (2003) wuhiya o lahabali kundi puuni ni, “daadama tumtumsa saɣiri saɣimbu ni tooi baligi binkɔbiri balibu ni ti puzuri ka dimɔŋɔ ni tooi filim ti bindira nyamma.Soya dibaayi m-beni n ni tooi baligi li: di nyεla ka ti filim ti daadama kalinli bee ka filim ti daadama yεli bɔra. Soli din pahiri ayi ŋɔ yi bi kpuɣi, din ŋuna di tu ni tuuli dini ŋɔ ŋuna bε zaŋli pa ti zuɣu. Yaha, so’ shεli din pahiri ayi nyεla daadama, niriba baligi saɣingu. Dimbɔŋɔ yεn nyεla ʒilεli ni mini siyaa zaa tuma, ka ti laɣim n che ka niriba baŋ dini nyε shεli ka di zuɣu ni che ka niriba pam ni tiri tingbani namatεri jilima ka di ni sɔŋ baligi saɣiri taribu. Di tu ni niriba pam baŋ ni bε yi tariti saɣiri di chani lurila teeku ni. EPA nima yuuni 2014 vihigu wuhiya ni Amarikanima daa tooi laɣisi saɣiri gungɔna paai miliyɔŋ kɔbishii ni pihnu nia anii ka di biεla ŋ-ŋɔ ka daa tooi labi zaŋ mali binyεr’ pala. Agricultural pollution Agricultural pollution nyɛla tuun' shɛŋa ninsalinima ni tumda zaŋ jɛndi pukparilim ka di nyɛla din saɣimdi ti tiŋgbana ka lahi mali barina ti salo ni binkɔbiri zaasa. bee di nyɛla niŋsim shɛŋa salinima ni niŋda ka di mali barina zaŋ ti tiŋgbani namatiɛri ti kɔbu shɛhi Din tahiri agricultural pollution na: yɛl' kara ata shɛŋa din niŋda n-tahiri agricultural pollution na ti kulibɔna ni shɛŋa n-nyɛ; . Saɣ' shɛŋa ŋan yirina pukparilim ni . Kuluma bee fatilaaza ni binneema tima . Binkobiri bina ni din pahi Pollution Pollution nyɛla di yi niŋ ka binyɛri shɛŋa din mali barina n ti salinima ni binkobiri zaŋ kpena biɛhigu puuni. Lala barina binyɛra ŋɔ ka silimiinsi bolli ni “pollutants”. Di shɛŋa nyɛla din kana ka daadam nuu ka di ni, ka di nyɛla Naawuni nama m-bala. kamani silimiinsi ni boli shɛli ni “volcanic ash". “Pollution" ŋɔ ni tooi lahi nyɛ daadama gba ni ni tooi nam shɛli n-niŋ biɛhigu ni. Shɛhira kamani saɣiri, bee saɣ' shɛŋa tuun' zuɣu kara ni namdi bahiri na biɛhigu puuni. Lala “pollutants" saɣimdi ti kɔm, tingbani ni pohim viɛlim. Niriba ni tooi kalindi silimiinsi ni boli shɛli Pollution biɛhigu puuni n-nyɛ; Pɔhim saɣimbu, Kɔm saɣimbu nti pahi tingbani saɣimbu. Teeku saɣimbu niŋdimi di yi ti niŋ ka ninsalinima tumtumsa kamani pukparilim, industrial, yaɣ’ shεli saɣiri nti pahi binyεr’ shεŋa  zo n-ti lu teeku ni m-bo barina ti li. Lala saɣiri ŋɔ vaabu pihinii, kɔbigu vaabu puuni nyεla din yiri tingbanni tuma ni na dimini teeku puuni gba tɔhiri la zaa yoli. Pollution bee saɣimbu balibu ni ku zooi shɛm biɛhigu ni lahi nyɛla din mali barina nima pam biɛhigu maani. Barina nim shɛŋa din mali n-nyɛ; Pohim saɣimbu barina nima ; Pohim saɣimbu nyɛla din mali barina nim pam biɛhigu puuni, ŋan shɛŋa n-nyɛ: . Suhu doro kamani suhudamli . Kɔhingu . Vuhim yɛlimuɣira . Nina zaɣisibu . Nyee yiligu . Lɔŋni zaɣisibu ni . Nyɔkoba yɛlimuɣira Biɛhigu ni saɣimbu barina nima ; shɛŋa n-nyɛ; . Tingban biisim . Sa'miri ko' tula . Ŋarikputi saa zuɣu . Nahingu n-ti mɔɣini binkɔbiri ni din pahi pahi. Kom saɣimbu barina shɛŋa n-nyɛ ; . Di tahiri kom dɔriti kamani nyiya, napɔŋtimtimli, yumaha ni din pahi . Di nyɛla din diri kom ni binkɔbiri nyevuya . Di saɣindi ko' yurima Land defender Tiŋgban gura nyɛla ninvuɣu so ŋun guri ka taɣiri ekosistem mini daadam yolisim zaŋ chaŋ ʒileli din mali alaafee polo. Tiŋgban guruba nyɛla ban tooi be Bilchininima laɣinsi ban guri ka taɣari bɛ yaannima tiŋgbani ka Cheri gabisibu mini saɣingu balli kam. Tingbani gura ( Landi Defender) kuli lahi nyɛla ninvuɣ'shɛba ban kuli mɔnida ni bɛ gu ka taɣi bɛ yinsi, bɛ biɛhisi nti pahi Anduniya alaafee bɔmma. Bɛ zani mi ni bɛ gu ka taɣi kɔrinfɔhili shɛŋa Niriba ni niŋda n- labisiri ti Namtɛri yaaŋa. Ŋun kam be Anduniya yaaŋa zuɣu luɣili kam, nivuɣ'yino n yi tori ayirimo zaŋ jɛndi ti Namtɛri polo, tinkpambili muni n yi kpuɣi so'chibi shɛli ni bɛ che ka salin'gbiriba silimiinsi ni boli shɛli “galamsey” la che bɛ fɔndi ni saɣimbu ni tooi boli Tingbani gura ( Landi Defender). Overexploitation Overexploitation ka bɛ lahi booni Overharvesting. Ŋɔ nyɛla di yi ti niŋ ka ti ko n-kpuɣi Naawuni ni zaŋ binyeri shɛŋa n-ti ti duniya ka di maliti bukaata kamani; tihi ni mori, binkobiri, zahama zaŋ tabli kɔm ni binneema. Zahima gbahibu yaɣi (Overfishing) nyɛla shɛhirili zaŋ jendi silimiinsi ni bɔli shɛli Overexploitation la. Ninsalinima n-che ka binnɛma tuha bi lahi yaɣi lala ka di nyɛla zahima gbahibu yaɣi (Overfishing) n-tahiri li na. Di bahibamdi di yi ti niŋ ka bɛ yɛli ni binneen' so bee binkɔbigu yaɣisa bee di nyɛla bindirigu, ban bɔri lala binneema ŋɔ yɛn nyɛla din lahi pahi galisim. Niriba ban yina tudu yaɣili malila bohigu zaŋ jɛndi sokam ni mali soli ka di bɛ tu ni so ʒini di zuɣu. Di lahi mali muɣusigu pam zaŋ kpa raw materials yihibu na. Lala tooi cheka di yiɣisiri ti doriti ka zaŋdi air pollution ni water contamination. End-of-life product disposal gba tooi che ka di mali barina ti sala. Saɣiri bahibu yiriŋ yiriŋ tooi cheka saɣiri tooi vuhiri doriti bahirina. Lala pam tooi nyɛla binsheli bihi ni tumdi pam. Basel Convention Basel Laɣingu di nyεla laɣingu shεli ban taɣiri ban ʒiri barina nεma n yiri tingba’ shεla kpεri tingban’ shεŋa, sokam tooi mi li la Basel conven-tion, di nyεla tinduli zaligu din daa yinani ti baligi barina nεma ʒi n-looi tingban’ shεŋa ka nia kuli nyεla di ni gu ka taɣi barina nεma ʒin yi tingban’ shεŋa din pun lεbigi zaŋ kpe tingban’ shεŋa din lεbigi ni (LDCs). Amaa di bi maani bee guri binyεra din saɣindi pɔhim zuɣu tuma (Radioactive waste). Di lahi nyεla laɣingu nia ni di baligi binyεra din tahiri barina na, ni che ka tingbani namatεri be viεnyεla ka di nyε di nyabili zaŋ ti di ʒamana , ka lahi sɔn LDCs ka bε tooi gbubi tingbana namatεri saɣimbu soya viεnyεla. Laɣingu ŋɔ daa kpala silimiingoli March biεɣu pishi ni yin dali yuuni 1989, amaa ka daa pili tuma la silimiin goli May daabaanu dali yuuni 1992 Zalisi ni kpaŋsira zaŋ chaŋ namatεri polo tiŋ’ shεŋa din pun lεnigi la 1070s yuuni, binyεra labbu yiriŋ din tahihiri barina binyεra na daa nyε din du pam. Yaha ka lahi che ka binyεra ʒi n-looi tinduya yεla bi lahi to ka che LDCs suhu ye tinduyanima laɣiri zuɣu. saha ŋɔ barina biinyεra di bahibamdi LDCs kuli zoola yoma. Yεl’ shεŋa m-beni zaŋ chaŋ nεma ʒi n-kpe mini di ʒi n-yi tingban’ shεŋa ni, binshεŋa n tu ni di baŋ, dina n-nyε binyεra ʒi n-kpe mini di yibu zuɣu yulibu tingbani kam. Dimbɔŋɔ zuɣu ka zaligu zaɣisi binkura bee neenkura ʒi n-yi mini di kpεbu na tingbana sunsuuni. OECD laɣingu gba malila di gba ni mali so’ shεli n-yuuni binkura din mali barina zaŋ kpe bee n-yi kpe tingban’ shεŋa ŋan OECD niriba. Dimbɔŋɔ chεmi ka OECD tingbana che ka bε tuɣi niŋdi daabilim tingbana kamani Amarika ban na bi saɣi ti Basel laɣingu ŋɔ. Tingban’ shεŋa ŋan be laɣingu ŋɔ tu ni bε ti zali’ shεŋa ŋan din gbubi binkura ʒi  n-yi tingban’ shεli din ka bε laɣingu ŋɔ ni n-kpe na. Zaligu din pahiri anahi Basel laɣingu zalikpana kundi ni wuhiya ban yεra ni di tu ni bε baligi daa ti binkura  maalibu. Bε niŋdila ŋɔ n-kpaŋsiri  bε tingbana maa ni bε di ʒiri binkura yiri kpεra tingban’ shεŋa, ka lahi che bo soya n-kpaŋsi binyεra maalibu, ka di tu ni tabi sɔŋ beni zaŋ chaŋ binkura baligibu ni saɣiri taribu. Basel laɣingu ŋɔ bε saɣi ni bε ʒi binkura n-yi bee n-kpena tingban’ shεŋa din ka Basel laɣingu ŋɔ ni. Laɣingu ŋɔ wuhiya ni barina binkura ʒi n-yi bee n-kpe tingban’ shεli zuɣu yulibu nyεla taali amaa di bi wuhi di ni yεn doli tum tuma. Basel laɣingu ŋɔ zalikpana din pahiri pia ni ayi wuhiya ni, tingban’ shεŋa din be laɣingu ŋɔ nit u bε doli milinsi soya din yεn che ka bε tooi zali zalisi ni so’ shεŋa din tuhi zaŋ ti barina binkura ʒi n-yi kpe tingban’ shεŋa ni. Bε ni daa tuui deei laɣingu ŋɔ, tingban’ bihi ban na bε lεbigi mini namatεri laɣinsi daa ŋmε nangbankpeeni wuhi ni din a bi chaŋ katiŋa. Tingbana mini ʒengama zuɣu laɣinsi daa yεliya ni tu ka ni bε zaɣisi barina neen’ kura ʒi n-kpe LDCs tinsi ni. Bε ni daa tuui deei laɣingu ŋɔ, tingban’ bihi ban na bε lεbigi mini namatεri laɣinsi daa ŋmε nangbankpeeni wuhi ni din a bi chaŋ katiŋa. Tingbana mini ʒengama zuɣu laɣinsi daa yεliya ni tu ka ni bε zaɣisi barina neen’ kura ʒi n-kpe LDCs tinsi ni. Gbaabu din daa gbaai 1995 Basel ʒia ka di daa nyεla LDC nima n daa ʒini li,Greenpeace n-ti pahi Europea  tingban’ bɔbigu  kamani Denmark,  n daa che ka bε saɣiti ni bε taɣimi 1995 Basel Ban Amendment ka di pa lεbi Basel convetion. Lala taɣibu ŋɔ, tingbana phiniii ni ayɔbu n daa saɣi ti li n-ti pahi European Union. Climate crisis Di nyεla yεltɔɣiŋmaa din buɣisiri global warming ni tingbani biεhigu taɣibu n-ti pahi di bukaatanima.Yεltɔɣ’ ŋmaa ŋɔ nyεla din zaŋ buɣisi global warming zaŋ ti dunia ni di lahi kpaŋsi ti zaŋ tingbani biεhigu taɣibu taɣibu polo. Tingbani namatεri taɣibu yεltɔɣa ni, Pierre Mukheibir, ŋun nyε sɔhibiεɣuni kom baŋda m-be Univεsiti of Technology Sydney la, yεliya, nil ala bachi ŋɔ “crisis” (yεlimuɣisira)  nyεla din kpεma ka mali yaa pam ka ni tooi tahi tipping point na, so yi ti be yεlimuɣisir’ titali ni. So lahi sabi waligi bachinima ŋɔ ka di be di ko ka che global warming mini climate change ka wuhi climate crisis (namatεri yεlimuɣisira) ka di nyεla barina shεŋa  din kanna ka di nyεla tingbani namatεri taɣibu  n che ka di tahiri barinanima na di bahindi di yi paari ninsalinima. Dunia ŋɔ namatεri biεhigu taɣibu nyεla din kuli taɣiri sahashεlikam  n gindi luɣilikam, ka kuli tahiri nyaaŋ’ labbo na dunia namatεri biεhigu puuni.Amaa, saha ŋɔ tulim nyεl din kuli labiri niŋda ni yaa n-gari saha shεli din gari maa. Di kuli dola poloni, n wuhiri  ni ninsalima n-tahi saha shεli din garila tulim  ka di nyεla bε ni yihiri nyɔhi bahiri pɔhimzuɣu la. ti niŋdila dimbɔŋɔ la ti mɔri nyɔbu ni, ti pukparilim mini ti ni zaŋdi ti tingbani kuri bukaata shεm n-taɣiri tingbani namatεri biεhigu taɣibu.namatεri biεhigu taɣibu dii pala tulim pahibu ko, amaa maasima balima, teeku kom pahibu, n taɣiri mɔɣuni binkɔbiri kalinli filimbu,n-ti pahi di barinanima zaa. Tabibi baŋdiba gbaabu kuli yila ʒεhara wuhiri ni tingbani namatεri biεhigu taɣibu yitila ti nima ninsalinima sani na. tingbani namatεri biεhigu baŋdiba nyεla ban saɣi ti dimbɔŋɔ. Din kuli tahiri dimbɔŋɔ na nyεla binyεra buɣim nyɔbu; sala, gaasi mini kpam, dina n kpaŋsi Greengaasinima-kamani carbondioxide ti tingbaniŋɔ ni. . dimbɔŋɔ n-ti pahi mɔri fiεbi ka ko, n tahiri tulim mini tingbani namatεri biεhigu taɣibu na ti dunia ŋɔ ni. yεlmaŋli yεra, tingbani namatεri biεhigu baŋdiba ni Greenhouse gaasinima ni Global warming chaŋ gbaala shigaari nyubu mini sapuɣu doro. Pa pumpɔŋɔ gbaabu m-bala, Tabibi baŋdiba niŋ vihigu zaŋ chaŋ yuungbaliŋ din gari maa. Zuɣu ni kpahibu zaŋ chaŋ global warming polo piliya ka di yuui kamani 1980 yuma sa. Di mini di yuuya ka bε zaŋ yεltɔɣ’ kpεma moli li, Siyaasa mini pɔhim zuɣu zaŋna hali ni 2010 la tabibi baŋdiba ban na kuli ʒεla bε ni daa na kuli ʒe shεm lala yεltɔɣa ŋɔ ni. Amaa Silimiingoli Nɔvεmba  yuuni 2019 la, lahabali daa du pɔhim zuɣu na January goli yuuni 2020 ka bε boli li Journal BioScience, niriba kalinli din daa yiɣisi tuhi pia ni yini n daa nagbankpeeni din buɣisiri  global warming kamani climate emergency bee climate crisis n lu zahim li. Yaha, silimiingoli Nɔvεmba 2019 la, lahabali daa lahi du pɔhimzuɣu Nature puuni n-wuhi ni shεhiranima din climate tipping points puuni na ko wuhiya ni “ ti bela nimmɔhi saha”. Di barinanima ŋɔ nun pun nyεla din nahindi ti ka na yεn gari lala. Climate Change Climate Change nyɛla saha-waɣila taɣibu ti tingbana biɛhigu (biisim bee maasim) mini taɣimalisi ni biɛhigu.Din tooi nyɛ Wun' nama, kamani saa zuɣu taɣiri konkɔba nima . Amaa tum 1800s, ninsali tumtumsa nyɛla din nyɛ yɛl'kpeeni n-ti biɛhigu nama tiɛri taɣibu, di jɛnda nyɔbu ni dabbu n piri sala, doori peeturo ni kpama. Sala nyɔbu niŋdila pɔhim gulisigu din niŋdi kaman binpɔbirigu laasabu n gili duniya, n deeri wuntaŋ tulim mini n kpaŋsiri biɛhigu biisim, misaali gulisigu-pɔhim taɣimalisi din tahiri biɛhigu taɣibu na n-nyɛ nyɔ-sabila mini methane. Ŋɔ yirimina n jɛndi di yi mali gasoline n duhiri loori bee m mali sala buɣim n zali yanima ni, misaali. N ŋma n neegi tingbani mini nama tiɛri gba ni tooi tahi pɔhim sabila na. Tampuya zuɣu din pali ni saɣiri nyɛla luɣ'kpeeni shɛli methane gulisigu ni yirina. Feeraduri din nyɛ yahi shee, loorinima, mehi, pukparilim mini tingbani zaŋ ku bukaata zaa nyɛla din tahiri lina. Barina shɛŋa tingbana taɣibu taɣimalisi ni mali n-nyɛ; . Hotter temperatures Kamani greenhouse gulisigu kaɣisibu ni dira, lala nyɛli ka dunia tingban biisim. Yuun'pia din garimo, 2011-2022, n-nyɛ din tula taarihi ni. Tum yuuni 1980s, yuun'pia kam yi tulimi n gari di kpee din fun gari. . Pɔhim ʒɛ'yarisi Barina pɔhim ʒɛri pa nyɛla din kpaŋsiri ka niŋdi waawaayili yaɣ'bɔbigu. Kamani temperatures dubu, maha pam nyuurimi, din namdi sa'miri yarisi mini ko'kpɛri na, n tahiri ʒɛri na. waawaayili ni ʒɛ'yarisi gba nyɛla din teeku biisim ni tahiri na.Pɔhimʒɛpilinsi, sa'tahira, mini typoons kpuɣiri la ko'tula la teeku zuɣu. Lala pɔhima ŋɔ tooi zooi dari ya ni tinsi, n tahiri kum ni fakari nim na. . Binkɔb'kum . Binneenbihi kpibu . Bindir' pooli . Damli nti alaafee . Fakari ni yamoyamo zɔbu. Human right to water and sanitation Daadam yolisim zaŋ chaŋ kom mini sabita polo nyεla biεhigu din simdi ni yεli ni ko’ nyurim mini sabita nyεla din kpa talahi sokam nyεvuli biεhigu puuni. Nations General assεmbilinima n daa nyε li ka daadam yolism yuuni 2010, july goli biεɣupihita ayi ka. Din be shεm tinduya ni. WHO/UNICEF ban laɣim yuuni ban tiri kom mini sabita ti bε lipooti wuhi, ni niriba kalinli din yiɣisi miliyɔŋ kɔbisiyɔbu ni pihiyɔbu ni ata (663milliion) nyεla ban ka kɔnyur’ suŋ ka salo ban gari biliyɔŋ 2. 4 (2.4 billion) ka sabita yεlibɔra bε ʒilεya ni yuuni 2015. Konyur’ suŋ soya mini di yεl’ bɔra nyεla yεlmuɣisiri titali zaŋ ti salo dunia yaɣa pam. Konyurim soya kamani, nyεligi bahi, waananima, kobilisi, mɔɣa ŋan viεla, saa kom ni ŋan kam pahi. Tinduya human rights nima nianima nyɛla din ka daɣiri n- wuhiri yɛli shɛŋa din tu ni di che ka bɛ nia din nyɛ konyuri suŋ mini sabita bobu n-ti sokam pali ka gaŋbu ka di ni. Lala yɛla din yɛn kpaŋsi konyuri suŋ mini sabita bomma ŋɔ n-nyɛ; . Di ni niŋ Bayana shɛm. . Sokam ni ni tooi zaŋ li ku o bukaata shɛm. . Sokam ni ni tooi nyaŋ da li shɛm. . Di zaɣi maŋtali mini di ni ka barina shɛm. . Ni sokam ni saɣi deei li shɛm. WHO/UNICEF Joint monitoring Programme for water Supply And sanitation (Andunia yili alaafee baŋdiba ni Unicefnima ban laɣim tumda ka yuuni kom mini sabita zaŋ ti daadama) vihigu wuhiya ni salo paai miloyɔŋ pihiyɔbu ni ayɔbu ni ata n kɔŋ sabita  yuuni 2015. Kɔnyur’ suŋ nya n-nyu nyεla yεl’ muɣir’ titali Andunia yaaŋga zuɣu. konyur’ suma din saɣi ti nyεla,waana, ŋmεligi bahi,kobilisi, saa kom ni  kulibɔŋ kom. Dimini kɔbigu puuni vaabu awei n ka kɔm nyur’ suŋ maa zaa yoli, bihi ban nyε yuuma anu kalinli din yiɣisi miliyɔŋ 1.5 n-kɔŋdi bε nyεvuya yuuni kam ka miliyɔŋ pihinahi ni anahi ni ata shikuru dabisa bahiri yoli ka di nyε konyur’ suŋ mini sabita kalinsi. International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (ICESCR) yuuni 1966 daa yuli nya daabilim, biεhigu ni taada yolisima din nyε Universal Declaration on human Rights (UDHR) yuuni 1948 la. lala tuuli kundi lahaba ŋɔ zaa shεli daa bi yuli nya daadam yolisim zaŋ chaŋ kom mini sabita polo. Tinduya daadama yolisima laɣinsi pumpɔŋɔ pa lihi nya daadam yolisim zaŋ cahŋ kom mini sabita polo. Sacrifice zone Yaɣ’ shεli din gbarigi nyεla tingbani yaɣ’ shεli din yaa gbarigi zaa ka di nyεla tingbani namtεri yaa n-nyaŋ li bee bε bi kula laɣiri niŋ di ni, do tooi nyεla tingban’ shεli so ni bi bɔri ni o zaŋ ku bukaata. Lala yaɣa ŋɔ pam tooi bela tin’ shεŋa ŋan dii ka laɣiri. International High School Silimiinsili Karimba daa wuhi din gbunni Prospect Heighs Brooklyn, New Yok tingbanni n-yεli ni, luɣ’ shεli bε din gbarigi nyεla di yi ti lahi ka yolisim di zaŋ pa talima zuɣu.so gba beni n-zaŋdi niriba mini tiŋ’ muni ni tingbani pari talima ka bε yεli so. Karimba ŋɔ mini shikurubihi ŋɔ daa m bo gbunni din mali nineesim ti li. Biεhigu baŋsim zuɣu(daabilim zoosim, shikuru zoosim, adiini, tabibi zoosim), ninvuɣ’ shεba  tumi ni bε nyε barina bee ka bε zaŋ ba pa talima ka shεba tiligi bee n di nyɔri. Cold war la saha ka tingbani yaɣ’ shεli din gbarigi yεla daa tuui yina. Kamani Helen Huntington Smith wuhiya, ni lala yεlli ŋɔ daa tuumi yina U.S Amaricanima ni daa tɔɣisiri barina shεŋa ŋan be sala pibu Amariac wulinluhili polo 1970s yuuni la. Hunntington Smith sabi wuhi o kundi ni 1975 ka yεli “ ni kpamba ban daa zaŋ Acadmy of science nima lahabili din daa ka daɣiri wuhi la daa nyεla yεltɔɣ’ biεɣu, lala yεltɔɣ’ ŋmaa din nya “Luɣishεli din gbarigi bee n che m-bahi”.Lala bachinima ŋɔ daa kuli wuligimi gili tingbani maa zaa nini pɔbu ni neebu. Di daa dam niriba ban daa tεhi ni bana ka yεltɔɣili ŋɔ jεndi, ka bε kpalim lεbi sokam ni yuuni shεba ka kuli gindi kuhira. Yεltɔɣ’ ŋmaa ŋɔ daa kpurigila salo nagbankpeeni ŋmεbu nti pahi  namatεri baŋdiba ni siyaasa baŋdiba kamani Colorado ŋun daa nyε di zuɣulana Richard Lamm. Environmental impact of agriculture Namatεri Bukaata zaŋ ti pukparilim nyεla nyɔri zaŋ ti pukparilim yaɣa zaa Naawuni Namatεri ni, nil ala nyɔri ŋɔ napɔŋ’ bɔɣa zaŋti lala pukparilim soya ŋɔ zaa. Namatεri buukata zaŋ ti pukparilim din wali soya pam puuni ka doli la so’ shεli pukpariba ni doli ni bε tum bε pukparilim tuma. Tiŋ’ shεŋa ban kɔra n-kpaŋdi bε maŋa ni bε baligi namatεri barina soya din nyε so’ parisi nyεla ban nyɛ ti ni mi shεli sustainable agriculture la tuma. Binkɔri Pukparilim Kuliga ni kɔm zaŋ ko Binnεma Tim malibu Lɔbanima malibu Tingbani biεhigu taɣibu mini pukparilim din tuma soya kana ti doli taba, din zaa chaŋ gili andunia yili zaa. Global warming nyεla din yi ʒεhara m-mali barina zaŋ ti pukparilim,ŋa shεŋa n-nyε tingbani tulim, precipitation ni glacial run-off.  Lala yεla ŋɔ n-wuhiri carrying zaŋ chaŋ biosphere ni tooi sɔŋ che ka bindira niŋ zaŋ ti daadama ni yiŋ binkɔbiri. Tihi ŋmabu Tihi ŋmabu nyεla tihi puu ŋma n-luhi ka bi lahi sa shεba andunia yili zaa ka di zuɣu tahiri barinima zaŋ ti tingbani. Yεl’ shεli din kuli daŋ tuuli n-tahiri tihi ŋmabu na nyεla tihi ŋma n-luhi ni a ko.Kamani Britishi Namatεri baŋda Norman Myers ni wuhi shεm, ni kɔbigu vaabu puuni, vaabu dibaanu nyεla niɣi wubisibu ni tahiri tihi ŋmabu na, ka vaabu pishi yini ka mi nyε dari ŋmabu ti lahi yaɣi n-tahiri li na, ka vaabu pishi ni ayi mi nyε abe tihi sabbu n-tahiri li na, ni ka vaabu pihinu ni anahi mi nyε slash-burn pukparilim. Tihi ŋma n-luhi nyεla din che ka binkɔbiri pam lahi ka kpεhili shee ka tahiri tingbani biεhigu taɣibu na.Tihi nyεla ban tumda kamani Carbon sink; dimbɔŋɔ wuhiya ni di deerila carbon dioxide, unwanted greenhouse gas pɔhim puuni. Ka ti yi ŋmahiri tihi ŋɔ chεmi ka carbon dioxide ŋɔ yi n-kpe zuɣusaa. Tankpaɣu saɣimbu Tankpaɣu saɣimbu nyεla din che ka tankpaɣu yaa baligira ka dimbɔŋɔ ni tooi tahi yεla pam na, di bahibahindi pukparilim yaɣili.Tankpaɣu n-nyε din gbubi dunia ŋɔ binnεma balibu ka sɔndi bindira niŋbu di yi niŋ ka tankpaɣu maa yi mali alaafee ka lahi sɔŋdi bɔri kom tiri biεhigu. Pukparilim gbubbu nyεla din nia nyε ni di che pukparilim be biεr’ shεli din che ka ti na kɔri nyara ka di dam bee n saɣim di yaa din zaŋ ti sɔhibiεɣuni. Biεkulo daadama kalinli nabbu din kuli pahiri yuun pia kam  ŋɔ chεmi ka pukparilim gba kpaŋsi n-taɣiri tingbani din kuli yεn che ka ti nya bindirigu ka dimbɔŋɔ che ka tingbani namatεri maa saɣinda. Andunia yili daadambiεlim na kuli pahirimi ka ni labi zani di nama zuɣu di ni niŋ ka ziligu pa be bindira ni, puzuri ni bi lahi yaɣi lala ka di nyεla global warming n-tahi li na zuɣu, dimbɔŋɔ ni tooi sɔŋ dunia daadam biεlim kalinli. Pukparilim ni tooi mali barina zaŋ chaŋ binkɔbiri mini binnεma biεhigu shee gba.  Bim’ bina zaŋ ko nyεla din sɔŋdi pukparilim gbubbu di ni bi nahindi tingbani la zuɣu. Amaa saha pam puuni, bim’ bina zaŋ ko dii bi niŋdi bindira luɣishεŋa polo. Human rights activist Ninvuɣ’ so ŋun zabiri Daadama yolisim bee bε ni simdi shεli zuɣu nyεla ninvuɣ’ so ŋun su yaa bee niriba yaa, bee zalisi zabira ka kpaŋsira daadama yolisim bee bε ni simdi shεli zuɣu. Bε ni tooi nyεla lahibaligbahiriba, bee Andunia namatεri yilinima baŋdiba, buuzuli piεbiriba (molo mooniba), daabihi, laɣinsi, looyanima, karimbanima, kampeenima, ban kuli yεn zaŋ bε nua zaa niŋ, bee kuli la ninvuɣ’ so n-tumdi o ko. Bε ni tooi zabi yolisima ka di ŋmanila di pahi la bε tuma zuɣu bee ka di kuli nyεla sɔŋsim yaa. Bε lala tuma ŋɔ zuɣu, ban zabiri daadama yolisim zuɣu nima (HRDs) tooi nyεri yεla pam kamani meeli, ʒiri ŋman pa, varisigu, bε ku lahi kpe niriba ni, lirigu, hali saha shεli gba , di mini niŋ ka bε kuri bε shεba. Yuuni 2020, ninvuɣ' shɛba ban zabiri daadama yolisim zuɣu kamani kɔbishita ni pihita ni yini (331) ka bε daa ku tingbana pishi ni anu ni. Anduniya ŋɔ nyɛla varisigu yili n-zaŋ ti Ninvuɣ'shɛba ban zabiri Daadama yolisim bee bɛ ni simdi shɛli zuɣu. Yuuni 2019 frontline Defenders nima vihigu puuni, niriba ban kalinli daa yiɣisi tusaata (300) daa nyɛla niriba ni daa ku shɛba ka di nyɛla bɛ ni zabiri daadama yolisim zuɣu. Tiŋ'shɛli bɛ ni booni Colombia ka lala ninvuɣ'kuli ŋɔ daa zooi dama bɛ kalinli daa yiɣisi la tusaata ni yini (301). Ninvuɣ'shɛba bɛ ni booni philippines, Brazil, Honduras nti pahi Mexico n-daa nyɛ ban paya. Anduniya yili zaa, Ninvuɣ'shɛba ban zabiri Daadama yolisim bee bɛ ni simdi shɛli n-nyɛ ban nyari varisigu mini gadama biɛhigu ni zaŋ chaŋ politiisi mini ti tingbana biɛhigu taɣibu polo. Banima n-nyɛ lala Niriba ŋɔ ni bɔzuɣu la bɛ sabira? Bɛ Niriba pia yuya n-nyɛ; 1.Nadia Murad. 2.Raif(Raef) bin' Muhammed Badawi. 3.Alexya Salvador. 4.Tran Minh Nhat. 5.Michelle Bachelet. 6. Nancy Herz. 7. Befaqadu (Befakadu) Hailu. 8. Greta Thunberg. 9.Malala Yousafzai. 10. John Lewis Lala yεltɔɣ’ ŋmaa ŋɔ daa tuui yimila tinduya zuɣu daadama yolisima ni UN General Assembly nima ʒia la nyaaŋga ka bε daa saɣiti ka moli daadama yolisim ni bε talahi tuma molo, bɔna mini ʒilεli ni bɔna ni bε tabi sɔŋ ka gu daadama yolisima zaa ni bε yolsim so’ shεŋa zaa. A/RES/53/144,1998) ka sokam mi li Declaration of Human Rights Defenders la. lala molo ŋɔ mɔlibu ŋɔ bɔla gbunni zaɣ’ titali zaŋ ti ka bɔbili gbaai  sokam di kpaŋsibu ni di daadama yolisima zabbu zuɣu. Yuuni 2005, UN nima duzuɣu kpεma  zaŋ daadama yolisima ( Office of the United Nations High Commissioner For Human Rights) daa ŋma gbaŋ (Fact sheet 29) ni di tuɣi wuhi ka sɔŋ ban zabiri daadama yolisim.Lala gbaŋ ŋɔ wuhiya ni, “ di bi tu ni nira mali gban’ shεli pɔi ka naayi tooi lεbi ŋun zabiri daadama yolisim zuɣu,”  amaa din tu nira mali shεli ka naanyi tooi nyε HDRs nyεla  daadama Univεsiti  la ni saɣi ti shεli. Ban zabiri daadama yolisima zuɣu nyεla ban nyari varisa pam gɔmnantinima mini ʒɛŋgama zuɣu tuma durinima sani  ni Pirinsi, Linjima, ni ŋun kam pahi zaa sani. Varisa maa shεŋa n-nyε varisigu, pirinsi gbaabu, vihi dihibo, tuma ni karibu, kum. HRDs ban yuuni paɣaba yolisima zuɣu (WHRDs) bee ban ŋmεri kaya ni taada nagbankpeeni  paɣaba polo nyεla ban nyεvuli ŋmεri salim bε tuma shεhi di bahi bahindi tinkpansi la. Ban zabiri daadama namatεri yolisim zuɣu (EHRDs) ban yuuni tingbani namatεri yolisim zuɣu,tingbani zuɣu, ni daadama nama yolisim zuɣu nyεla ban nyari varisigu kara n gari HRDs,  yuuni 2020 69% ban daa nyε HRDs tumtumdiba ka bε daa ku andunia yaaŋga zuɣu zaa. Kuɣuli kuɣuli nyɛla binshɛli din nyɛ Naawuni binnamdili di nyɛ tandaɣ'li. Alikalimi Alikalimi nyɛla binshɛli bɛ ni mali sabira yɛltɔɣa. Bɛ niŋdila tadabo niŋdi di puuni kari noli nyɛ daɣu, kurigu bee gbambila. [Pubu:E-Class]] Intergenerational equity ʒemana puuni aadalichi biεhigu daabilim puuni, daadam tεha puuni, dolintabitali puuni n-nyε aadalichi tεha ni jεndi shεli ʒemana puuni. Lala tεha ŋɔ ni tooi tum tuma yaɣ’ bɔbigu kamani bihi, bi’ pola ni ninsarinsi puuni. Din tooi lahi tum tuma ti pumpɔŋɔ ʒemani ŋɔ ni ʒemana shεli din na yεn kana ni. Ʒemana aadalichi biɛhigu puuni daantaliga n-nyɛ; “ ʒemani kam gbubi la Anduniya yim ni Ninvuɣ'shɛba ban be pumpɔŋɔ ʒemani mini Ʒemana din pahi, zuŋɔ ʒemani mini ʒemani shɛli din kani na. Lala daantaliga ŋɔ yɛrila aadalichi zaŋ jɛndi Ʒemana ni yɛn zaŋ tihi ni mɔri mini tingbani arizichi n-zali guzuli shɛm. Saha shεli bε ni daa nya samli  Sumaria yuuni 1796 BC la, tibidarigibonima zaɣ’ yini daa yi nyεla din pari ŋun bi tooi yo samli ka lala ŋɔ ti che ka di lεbila samli dabitim (debt bondage)  . Saha shεli gba, nira daa yi yεn yo o liɣiri samli di daa yi yεn nyεla tuun’ kpεma ka o mini o bihi zaa yεn tum ti sandan ŋɔ pɔi, dimbɔŋɔ daa chεmi ka ŋun di samli ŋɔ dɔɣim zaa biεhigu ti ŋmanila daba biεhigu. Tεha dibaayi ka bε tεhi zaŋ chaŋ ʒemana puuni adalichi biεhigu viεligibu polo:“gbubbu din ka yaa” tεha ni “gbubbu din mali yaa” tεha. “ Gbubbu din ka yaa ŋɔ ni, ʒeman puuni adalichi biεhigu ni nyε nasara di yi niŋ ka namatεri ni daa kɔŋ binshεŋa laa daa nyε daabilim toontibo. “Gbubbu din mali yaa la mi”, daabilim toontibo n-kani n ni tooi kahigi wuhi ni sɔhibiεɣuni sa nyεla din bi yεn mali namatεri din ti yεn viεla.Kamani Professor Sharon Beder ni wuhi shεm, “ gbubbu di ka yaa tεha nyεla din lihi ʒεm baŋsim zaŋ chaŋ sɔhibiεɣuni, din niŋ ka ti bi mi neen’ shεŋa din kpa talahi din sa yεn tooi sɔn che ka tabibi yaɣili baŋsim zani di zaani.Ti bi lahi mi namatεri  barina ni paai shεm din ku lahi tooi labi mali yaha. Yaha, barinanima zaŋ chaŋ tihi ni binkɔbiri polo. Children's rights Bihi yolisim nyεla daadama yolisima la ni zaɣ’ yini din nia kpa ka nyε taɣirisuŋ zaŋ ti ban ka yaa ʒilεli ni. (di bi tu ni di zaŋ li gabi bi’ pɔla yolisima la ni) . Yuuni 1989 laɣingu din daa laɣim zaŋ chaŋ bihi yolisma polo daa wuhi bia ni nyε so, n-wuhi ka o nyεla “ daadam ŋun yuma bi paai yuum’ pia ni anii, naɣila zaligu n-ti lala niri ŋɔ soli, pam daa pun nyε lala soli ŋɔ. Bihi yolisima nyεla ni bε mali soli ni pahi laɣingu kam ni bε mini bε laamba zaa, bε mali soli ni niriba nya ba ka bε nyεla daadama ka lahi mali soli zaŋ chaŋ bin’ shεŋa din tu ni o mali din yεn taɣi ka gu o ni barina, bε mali soli zaŋ kpa bindirigu nyabu polo, shikuru soli, alaafee soli, nti pahi tingbani zalisi zaa din gbubi bihi soya polo Bihi yolisim yɛla dibaanu din kpa talahi. Bihi yolisimnima (Children's rights) n-nyɛ; alaafee bɔmma, karim baŋsim bɔbu, Daŋ puuni biɛhigu, diɛma diɛmbu, biɛri suŋ nti pahi ni ti gu ka taɣi ba ka che boliyoli ni zaɣ'biɛɣu kam zaa nyɛla bihi ni tu ni bɛ nyɛri shɛli bɛ ʒilɛli puuni. Daadama yolisima pam m beni, din kpεma mini din bali zaa, din gbibi bihi zaa ni bi’ shεba ban gahim, ka naanyi che din bihi simdi shεŋa. Bihi mali la sama zaŋ chaŋ bε ni kpa talahi zuɣu domini bε ni sa nyε sɔhibiεɣuni kpamba la zuɣu, bε simdila gbubiri suŋ, ni barinanima ni, di tumi ni b ε nyε taɣibu ni gubu ka che barina kam. Kamani zalisi ni wuhi shεm, bihi ka bε dahalali bee yolisim/soli ni bε gbaai gbaabunima n-ti bε maŋa dunia ŋɔ yaɣa za. Amaa ban guli ba, bε laamba, dundonani tuntumdiba, karimbanima, bipɔla tuntumdiba ni kam pahi zaa mali yiko ni bε sɔŋ bihi ka bε pii piiri suŋ. Ninvuɣ’ shεba niŋ yεda ni salo bε tiri bihi piibu sɔŋsim din saɣiba  ka di zuɣu che ka bihi ka yaa. Sir William Blackstone (1765-9) daa nyεla bihi laamba tuma ka di nyεla soya dibaata zaŋ ti bia. maalibu, gubu ni wuhibu.ʒeman’ palli ŋɔ, bia malila soli ni o dee dimbɔŋɔ zaa la o laamba sani. League of Nations nima daa deela Geneva Declaration of the Righta of the child (1924) nima zalisigu la din wuhiri ni bia simdi ka o deei wumsibu din yεn che ka o zooi, ka wuhi  ni bi’ so kum ni mali simdi nib ε dihi o, bia ŋun biεra simdi ni o nyε tibir’ suŋ, bia ŋun labiri nyaaŋga nyε zoosim, bia ŋun nyε kpibiga ka ka kpεhili shee nya kpεhili shee ka mali yolisim ni o nya taɣibu barina yi ti yεn paagi o. Tinduya laɣingu(UN) Universal Declaration of Human Rights (1948) bε zalikpani din pahiri 25(2) yuli nya din tu ni ma gbubi o bia shεm. “gbubir’ suŋ ni sɔŋsim nti pahi bihi zaa ni simdi biεhigu puuni taɣir’ shεli din pa gaŋbu ni ŋan kam pahi zaa. Bihi mali la daadam yolisima balibu dibaata din be international human rights law. Bε gba malila daadama nama yolisim kamani ninsarinsi la, dimini daadama yolisima kamani, yolisim ni a kpuɣi bee n-kuli doo ŋmanila din bi tumdi tuma naɣila bi ti paala yuun’ shεŋa, yaha, bε lahi malila daadam  yolisim’ gahinda din kpa talahi  ni di guli ba bε yi ti bi yaɣi lala Climate change vulnerability Di nyɛla binyɛra zaŋ labi yiriŋ din mali barina zaŋ ti tiŋgbani namatiɛri. Lala n-lahi nyɛli ka di mali barina pam n-zaŋ ti daadama nima mini binkɔbiri biɛhigu puuni, "climate chance vulnerability" bela papaya tiŋbana puuni mini biɛhigu puuni ka na zaa ŋɔ mali di soya. Anduniya yili baŋdiba wuhiya ni niriba mini binkɔbiri kamani milliyɔŋ diba ata n-ti pahi tuhikɔbisiyɔbu (3.6billion) m be lala barina ŋɔ puuni Hurrican Ida (2021) wuhiya ni yɛla pam n tahiri lala barinanima zaŋ kpa lala valunerability ŋɔ na, ka ŋa shɛŋa n-nyɛ kamani; ti tiŋgbani bi gbubi viɛnyɛla, lɛbiginsim kalinsi, n-ti pahi gomnan-ti so'shɛŋa di bi doli so' viɛla, fara ni fakari n-ti pahi zilinsi. Ŋa barinanima zooya pam ka di ka la zaŋ buɣisi; 1.Di saɣindi ti biɛhisi shee; tihi nyɛla din mali anfaani pam n-ti biɛhigu puuni, dama a yi yuli pɔhim yi zɔra dini n-taɣi ti ti yiya mini ti arizichi ka lahi guri ŋa, amaa di yi niŋ ka ŋa yi kani ka pɔhim yi kuli yiŋsina a yɛn nyami ka di ze n-fuɣi ti yiya min ti bɔmma shɛhi zaa taha n+labi. Ka di yi ti kana lala maa salinima niŋdi wahala la pam dama a yi pun ka laɣifu a nuuni biɛhigu ni nima yoli dama a dooshee ni niŋ wahala. 2.Di mali barina pam n-zaŋ ti daalaafee; tihi mini tiŋbana namatiɛri pam nyɛla din sɔŋdi pahiri ti alaafee bee n guri ti ka chɛri dɔriti pam. Dinzuɣu di yi niŋ ka lala binyɛra ŋɔ maa yi kani ka alɔbɔ doro yi luna di diri salinima nyɛvuya pam dama dini n di bɛni n-yɛn taɣi ti maa ti mi ŋmahi ŋa zaa labi. 3. Di duhiri ti lampoo yɔri; din duhiri ti lampoo yɔri shɛm nyɛla di yi niŋ ka zɛɣu y zɛ n saɣim binyɛra pam di nyɛla din kuri arizichi pam dama di yi saɣim tiŋgbani maa nɛma shee laɣifu ka Gomnan-ti bɔ m mali ŋa zaa viɛnyɛla bee alɔbɔ ŋɔ yi paai tiŋgbani maa ni niriba bɛ lihiri la gɔmnan-ti nini ni o yi na ti bɔ sɔŋsim tiba din kuli yɛn che ka bɛ labi mali bɛ biɛhisi zali viɛnyɛla ka ŋa zaa ŋɔ maa nyɛ din saɣim di arizichi pam ka labisiri tiŋgbani nyaaŋa. 4.Di lahi saɣindi ti konyuri soya bee mɔɣa; lala n-lahi nyɛli ka di saɣindi ti konyuri soya mini ti mɔɣa zaa. 5.Di che ka bindirigu mali shaara; di yi ti kana lala tiŋgbani maa tam bi lahi yihiri li dama binneembihi Shɛba ban be tiŋgbani maa puuni maa zaa yɛn kpimi dama tulim ko n-yɛn kuba. Ka lala zuɣu tooi chɛri ka pukpariba bɛ lahi kɔri nyɛla, ka di mi yi ti kana lala bindirigu yɛla niŋdi la shaara tiŋgbani maa puuni 6.Di lahi che ka niɣilimbuɣim mali yɔri bee n pahira; di barina ŋɔ kuli nyɛla di yi ti niŋ ka lala kana, ti chemi ka tiŋgbani maa duɣira ka ti bɛ lahi nyɛri pɔhim maha. Dinzuɣu a yɛn nyami ka silimin kikahi mi kafuna zaŋ bɔ maasim ti ti maŋa kpaŋsi pam dama daadam kam ni yɛn duɣi mi ka o bɔri so' shɛŋa o ni yɛn doli n bo maasim n-ti o maŋa dinzuɣu a yɛn nyami ka laati bee niɣilimbuɣim zaŋ tum'tuma kpaŋsi ka lala maa tooi duhiri laati yɔri pam hali ka saɣindi ti duri nɛma mini arizichi. Energy poverty and cooking Energy poverty yaɣili shɛli din mali muɣusigu nyɛla di ka binyeri shɛŋa din yɛn cheka bindirigu duɣubu duɣubu niŋdi soochi. Zaŋ gbaai yuuni 2020, niriba ban kalinli yiɣisi 2.6 billion ka bɛ tiŋsheŋa din na zoori na sahakam n-duɣiri ni dari, binkobri bina, kootaali bei kerenʒini. Salo nim ban zaŋdi lala nema malindi buɣum nyɛla din mali barina pam. Kamani air pollution. Di lahi tooi kuri niriba pam kamani 3.8 million yuuni kam pulini ka di nyɛla di yila World Health Organization (WHO). Niriba pam ban zaŋdi stoves shɛŋa din viɛla duɣuri sahakam tooi zaŋ di traditional duduhugu nema ka lala yuli booni "fuel stacking" bee " stove stacking". Kamani, vihigu vihigu daa niŋ Kenya dundɔŋ puuni ka di nyɛmi ni dundona pam tooi zaŋdi la LPG ka bɛ kalinli yiɣisi kaman 42 percent zaŋ ŋmahim baŋ zaŋ di sala beei dari duɣura. Di yi ti niŋ ka stacking tumdi tuma, Di bɛ lahi tu ni bɛ lahi niŋdi duɣubu ka di nei dama di ku tooi che air pollution dama di mali barina pam zaŋ ti salo daa alaafee polo. Daliri nim pam zooya pam din cheka niriba pam na duɣuri ni sala beei dari. Di shɛŋa n-nyɛ ;lala nema bi tooi nyeri sahakam. Di malila laɣiri. Di lahi nyɛ la muɣusigu di kana nema saɣimbu. Di tomi ni bɛ zaŋli chaŋ katinsi ni bɛ ti mali. Soya pam kpuɣu ya pam ni di kpaŋsi ti ni yɛn niŋ shɛm n-nyɛ duduhugu nema ka di nei. Saha ŋɔ, lala soya maa ni pali ni niriba ban kalinli yiɣisi 2.4 billion ti ni ti pai yuuni 2030. Efforts to improve access to clean cooking fuels and stoves have barely kept up with population growth, and current and planned policies would still leave 2.4 billion people without access in 2030. Biodiversity loss Namtɛri filimbu ʒilɛli ni nyɛla binkɔbiri, tihi ni binnema ni naari ʒilɛli ni shɛm bee tingban shɛli ni ban namtɛri naara ka di nyɛla bɛ bi zaŋ la bɛ zaɣa niŋ di ni. Namtɛri ŋɔ naabu ni tooi nyɛla ninsalinima tuma, kom kalinsi ni tulim. Nimsalinima tuma ni tooi nyɛla bɛ kurila binkɔbiri ŋɔ ka bi wumsiri lala binkɔbiri ŋɔ maa, bɛ birili bee bɛ zaɣ' maŋli ti bi lahi yɛn beni. Di yi lahi niŋ ka di yi nyɛla tihi ka ninsalinima ŋɔ ŋmara ka bi sari lala tihi ŋɔ shɛŋa, di yɛn ti paai la saha shɛli ka tihi ŋɔ gba lahi kani. Tihi ŋmabu mi gba ni tooi tahi sa' pooli na bee n-che ka saa bi lahi mira. Tihi yi zooi luɣ' shɛli di cherimi ka saa bi naɣiri nimaani ka lahi che ka binnema be lala bobili maa dama binnema gba bɔrila mahili ni be shɛli. Binyɛri shɛŋa din tahiri Namtɛri filimbu ʒilɛli puuni n-nyɛ: 2. Mɔ'nyɔbo : Namtɛri ŋɔ saɣimbu ni tooi lahi nyɛla mɔri nyɔbu ti ʒilɛli puuni. Di yi niŋ ka niri yi nyɔ mɔɣu, di nyɛla din ni tooi di n-saɣim namtɛri ŋɔ birili zaa ka yi ti lahi bɔri lala bini maa yi ʒilɛli puuni ka ku nya li. Di ni tooi lahi di tihi hali n-ku binnema ban tiri tingbani tam ka yi ti ko ka yi bindira bi tooi niŋ. 3. Binkɔbiri/binnema kubu: Ti namtɛri ŋɔ gbarigibu shɛŋa yirila ti binkɔbiri bee binnema kubu ni na. Binkɔbiri ŋɔ kubu che ka ti yi ti bɔri bɛ bukaata ka bi tooi nyari ba. Binnema ŋɔ gba shɛba nyɛla ban tiri ti tiŋgbani tam n-tooi che ka pukpariba kɔri nyara, di zuɣu di yi ti niŋ ka lala binnema ŋɔ maa buɣim di tiŋa di tooi kuri ba mi n-che ka tam la gbarigi zaa. 4. Sa' pooli: Sa' pooli gba nyɛla ti namtɛri ŋɔ maa ni zɔri shɛli pam ti ʒilɛli puuni. Di yi ti niŋ ka saa zaɣisi mibu, mɔri, tihi, binkɔbiri ni binnema zaa niŋdila wahala. Dama kom din yɛn nya n-nyu yɛn nyɛla tɔm ti ba, hali binnema ŋɔ shɛba ni tooi pili kpibu dama kom kani din yɛn nyu. 5. Tulim/wuntaŋ biɛɣu: Tulim gba tooi muɣisiri ti namtɛri ŋɔ maa pam. Tulim ŋɔ nyɛla din tooi kuuri namtɛri ŋɔ shɛŋa kamani mɔri ni tihi zaa n-che ka di filindi ti ʒilɛli puuni. Tulim ŋɔ tooi lahi che ka ti mɔɣa la nyuuri yomyom n-tahiri kokpaɣu na. Di tahiri nyɛvuli pooli na tihi ni binkɔbiri zaa sani: Ti dunia namtɛri ŋɔ pirigili tahirila nyɛvuli pooli na ka di nyɛla dɔriti ka di shɛŋa tiri taba. Lala nyɛvuli pooli ŋɔ mi chɛrimi ka bɛ filindi ti biɛhigu puuni. Bɛ ni tooi lahi che ka ninsalinima ko ka bi nya: Namtɛri ŋɔ pirigili mali barinanima pam zaŋ ti ʒilɛli puuni, ka di nyɛla bɛ shɛba saɣindila ninsalinima bindira bee puzuri. Kamani so ni tooi ko o shinkaafa ka noonsi yɛli ni o di yihi binshɛli di puuni. Dama bɛ yɛn di la shinkaafa ŋɔ zaa ka o ti bi lahi nya shinkaafa belinli gba puu maa ni. Yaha binkɔbiri ŋɔ gba shɛba kamani jansi yi kana ti yi niri kawana zuɣu, bɛ yɛn ŋubila lala kawana maa ka lahi tom saɣim di shɛŋa. Di shɛŋa lala nyɛla din saɣindi ti ʒilɛli nɛma: Namtɛri ŋɔ shɛŋa lahi nyɛla din tiri ti yɛlimuɣisira pam ti biɛhigu puuni. Kamani saa ni yi ti yɛn mi ka ʒɛri pɔhim la, tihi ŋɔ shɛŋa tooi baɣi ti yinsi ka di tooi che ka pɔhim yi ti ʒe pam n-tooi daari tihi ŋɔ shɛŋa luhiri ti yiya bee ti duri zuɣu ka di gba tooi mali ti muɣisigu pam. Yala pam beni ka niriba ni tooi niŋ n-gu ka taɣi dunia namtɛri ŋɔ ti ʒilɛli puuni. Lala yala maa shɛŋa n-do gbunni ŋɔ. Ecosystem services Ecosystem Services nyɛla tuun' shɛŋa din nyɛ tihi ni mɔri ni binkɔbiri biɛhigu yulibu bee dunia namtɛri biɛhigu zuɣu yulibu. Din kuli yɛn che ka ti namtɛri maa ti bo gubu ni taɣibu zaŋ chaŋ di daalaafee polo. Ecosystem services shɛhiranima n-nyɛ; bindirigu mini kom, ko'kpɛɣu, tam bɔɣa gbibu, dɔri'yɔya bayana niŋbu. Bɛ nyɛla ban zaŋ bɛ zaɣa niŋ dunia namtɛri yulibu ni din kuli yɛn che ka lala namtɛri ŋɔ maa biɛhigu kpaŋsi. Bɛ lahi nyɛla ban yɛn bo soya m-bo gubu ni taɣibu zaŋ chaŋ lala dunia namtɛri ŋɔ maa polo dama lala namtɛri ŋɔ maa nyɛla ban tiri ti alaafee ti ʒilɛli puuni. Mɔɣuni binkɔbiri ŋɔ nyɛla ban sɔŋdi kpaŋsiri ti kaya ni taadanima ti ʒilɛli puuni bɛ ti dii yɛri ti gbansabila tingbana ni. Hali gbampiɛla tingbana kamani Americanima gba, di nyɛla din sɔŋdi ba lɛbigiri bɛ tingbani maa tiri ba. Di zuɣu ti bɔrimi ni ti gu ka taɣi lala namtɛri ŋɔ maa din yɛn che ka ti mini ti bihi zaa ti di di daafaaninima ni nyɛ shɛŋa. Din niŋ tɔm pam ni nira tooi baŋ lala namtɛri ŋɔ maa ni anfaaninima bee sɔŋsim shɛŋa zaa zaŋ ti dunia, amaa anfaani kara beni pam ka di nyɛla ti namtɛri ŋɔ maa puuni ka di yirina zaŋ ti ʒilɛli ni. Ti bɔmma ni nyamma soya nyɛla din zooi ka lahi mali yaa pam. Bindira balibu lahi nyɛla atakobo ti ti ni ninvuɣ' shɛba ban kpaŋdi bɛ maŋ che ka lala namtɛri ŋɔ maa daalaafee chani viɛnyɛla zaa beni n-che bɛ daalaafee chani dede. Muɣisigu shɛŋa din tooi paari ti namtɛri ŋɔ zooya pam ti ʒilɛli ni, di shɛŋa n-do gbunni ŋɔ. • Dɔriti: Tuuli muɣisigu kpeen' shɛli din tooi paari ti dunia namtɛri ŋɔ nyɛla dɔriti, n-nahindi binkɔbiri mini binnema, tihi ni bindira balibu zaa. Lala dɔriti ŋɔ mi yi gbaai di yini kam, di biɛhigu yɛn taɣimi, di ni di tu ni di zooi shɛm la, di ku lahi tooi zooi paai lala. Dɔriti ŋɔ shɛŋa min nahim ti namtɛri ŋɔ hali n-ti kuri li. Di zuɣu di nyɛla muɣisigu zaɣ' titali zaŋ ti ti namtɛri ŋɔ maa zaa. • Buɣim dili: Buɣim dili gba nyɛla muɣisigu karili ti dunia namtɛri ti ʒilɛli puuni, dama di yi niŋ ka bɛ nyɔ mɔɣu di tooi di namtɛri ŋɔ hali ti ku li. Di yi niŋ ka buɣim ŋɔ yi diri lala namtɛri ŋɔ maa yuuni kam, di yɛn ti paala saha shɛli ka lala binyɛra maa ku lahi be nimaani di saha di filindila lala namtɛri shɛŋa din be lala bobili maa. • Kom saɣimbu: Kom saɣimbu gba saha shɛŋa tooi nyɛla muɣisigu ti ti namtɛri ŋɔ maa biɛhigu puuni. Kom yi bɔri bee n-saɣim, bukaata shɛŋa bɛ ni mali lala kom maa kura, di ku tooi lahi ku. Bee sɔŋsim shɛŋa kom maa ni yi sɔŋdi ʒilɛli ni ku lahi tooi sɔŋ. • Pegɔriba: Pegɔriba gba nyɛla ban tooi bɔri muɣisigu tiri namtɛri ŋɔ maa shɛŋa. Pegɔriba ŋɔ shɛba beni n-chaŋ mɔɣuni n-ti kurila binkɔbiri ŋɔ maa mini bɛ bihi zaa. Di mi yi niŋ ka lala niŋda di yɛn ti paala saha shɛli lala binkɔbiri lahi ka ti ʒilɛli ni di saha ti kɔhimi ka lu maa. Feminization of poverty “Ferminization of Poverty" gbunni nyɛla Paɣaba ni tooi zooi ni fakari n-gari Dabba shɛm, ni Paɣaba fakari ŋɔ nyɛla din galisi pam nyaŋ Dabba ni ka lala fakari zaŋ jendi Paɣaba ŋɔ kuli nyɛla din kpɛri yɔɣu. Yɛltɔɣa ŋɔ nyɛla din yi : Ms. Hermine NAGHDALIYAN, Armenia Alliance of liberals and Democrats of Europe nima sani na. Daabilim tuma ka bε tooi tεhi ni di ni maali yεllikam,ni dina m-mali nyɔri pam, ka bε labiri nyaaŋga di binyεra daa dubu ni tin’ shεŋa dini be. Niriba pam gba ŋmεli la nagbankpeeni n yεli ni daabihi pam nyεla ban dii bi yaa bε daabilim tuma ni ka dimbɔŋɔ lala bɔbili maa dahi pam. Lala yεltɔɣili ŋɔ daa tuumi yina Amarika, yuun’ kura din garila ha naabu ni. ka na kuli gbubi di nia ni nyε shεli tinduya ni. Vihivihir’ shεba buɣisi yεlli ŋɔ ka di nyεla din mali yaa tingban’ shεŋa Asia, Afica ni Europe luɣ’ shεŋa.. Paɣaba ban be lala yaɣa ŋɔ nyεla bε ni bi ti shεba soli zaŋ chaŋ laɣ’nyamma polo, tuma tumbu soya, ningbuŋ mini tεha puuni sɔŋsim kalinsi, ka dimbɔŋɔ che ka bε be fakari barinanima ni. yεlli ŋɔ nyεla din wali taba adiini balibu puuni, di dolila di nini ni kpa doo bee paɣa tuma ni bε daadiini ni wuhi ba shεm ka bε doli. Paɣaba ni tooi zooi fakari ni gari daaba ŋɔ yεltɔɣa yina yuui ka nira ni tooi vihili paai yuuni 1970s ha ka lee yi ʒεhara la Yuma 1990s na United Nations nima shεba kundinima ni . Di yuli yila ka yi ʒεhara ti ʒilεya ni di ni daa niŋ ka vihigu ni bɔhimbu shεli niŋ ka di nini kpa paɣaba ni dabba di ni daa niŋ ka fara yaa kpaŋsira Amarika tingbani la ka di daa yina. Paɣaba ni zooi fakari puuni ŋɔ daa nyεla din nia kpa paɣaba-dabba zaŋ ŋmahindi taba ni daa niŋ. Shεhira kamani, dabba fakari bala ti ʒilεya n-gari paɣaba fakari. Yεl’ shεŋa ŋan tahiri fakarina barina paɣaba ni nyεla, dɔɣim biεhigu taɣibu, paɣaba mini dabba walinginsim, paɣaba yɔri yi bi galisi bε tuma tumbu ni, bε yi bi nyar sɔŋsim dɔɣim sani, n-ti pahi bε yi bi nyari tigbani maa ni sɔŋsima din beni. Paɣaba ni zooi ka bε be farakari ŋɔ nyεla yεlimuɣisir’ titali di yi ni nani ka mali ya gari lala South Asia, ka ni tooi wali n doli a ni nyε so biεhigu ni. Tɔɣino niŋbu Yaa/yiko: Tɔɣino niŋbu yaa nyεla daantali kpeeni paɣa sani dundɔŋni.  Di nyεla doo mini paɣa ni gbaari shεm n wuhiri dundɔŋ maa ni be shεm. Amaa paɣa mini daabba dii bi yoli ni bε bɔri bin’ yini bε yi ti gbaai yεl’ shεli din yεn sɔŋ dundoŋ maa.  Yεl’ shεŋa ŋan wuhiri ŋun tu ni o mali yee dundoŋni walila taba ti kaya ni taadanima ni. Amaa, tingbana pam ni, gaŋbu zaɣ’ titali m-be ti dundona ni. Laɣi’ nyamma Waliginsim: Paɣa laɣiri kalinsi nɔ chεmi ka bε be fakari barinanima ni. bε ka laɣiri ŋɔ chεmi ka bε ka bi ka tuma nεma din lεbigili  che ka bε gba biεhigu taɣi. bε lahi ka soli zaŋ chaŋ shikuru baŋsim bɔbu ni alaafee bɔmma. Ka dimbɔŋɔ che ka bε gbarigi zaŋ chaŋ laɣ’ kara nyabu. Fakiri  Yaa: Tuma nεma kalinsi: Saha Fakari: Convention on Biological Diversity Binnεma Balibu Laɣingu (CBD) nyεla tinduya zuɣu zaligu laɣingu din maani binnεma balibu zaani sɔhibiεɣuni, di nyεla din zaŋdi gbubbu soya tumdi tuma mini Adalichi tumdi tuma bε yi ti pirigi tuma nεma nyɔri, tingbana kɔbiga ni pia ni ayɔba n-saɣi deei li. Di nia daantaliga nyεla ni di kpaŋsi tuma, din yεn che ka binnεma balibu sa beni sɔhibiεɣuni. N-zali binnεma balibu guzuli nyεla daadam kam tuuni. Binnεma balibu Laɣingu ŋɔ nyεla din bɔbili gbaai binnεma bɔba yaɣa zaa. Binnεma balibu Laɣingu kpamba nyεla conference of Party (COP).bε kpamba zaa ban saɣi ti ka mali li tumdi tuma tingbana  nyεla ban laɣinda n ʒiina Yuma ayi kam n labiri neera so’ shεŋa bε ni yε doli ka nyε naba zani nti pahi nib ε nianima pali. Lala laɣingu tuma duzuɣu bela Montreal, Canada tingbanni. Di tuma kuli nyεla di sɔŋsi gomnanti ka  ka bε zaŋ CBD ni di tuma, bε laɣimbu, bε gbaabunima zaa n-kpεhi tuma ni. Binnɛms balibu laɣingu ŋɔ tɛha daa daa tɛhils United Nations Environment Programme (UNEP) Ad Hoc Group of Experts laɣingu baŋdiba zaŋ n-ti binnɛma balibu yuuni 1988. Yuun' kura maa ha,Ad Hoc Working Group of Technical and Legal Experts daa kpami ni di yihiri ka gbahiri zalisi din yɛn yuuni ka kpaɣisiri binnɛma balibu zaana dahinshɛli, ka lahi pirigili nyɔ' shɛŋa ŋan be bɛ tuma ni tingban' shɛŋa din su di maŋa nti pahi tinkpansi.Yuuni 1991, laɣingu daa kpaya ka bɛ bɔlli "Intergovernmental negotiating commitee ka bɛ tuma daa nyɛ ni bɛ yuuni zal' shɛŋa laɣingu maa ni yɛn gbaari ka lahi nyɛ di yɛllikam kpalinkpaa. Ʒinahigu daa ʒiniya nimdi saɣi ti binnɛma balibu zalisi la Nairobi, Kenya tingbanni yuuni 1992 ka Nairobi Final Avt daa saɣi ti li. Bɛ daa ti soli ni bɛ dihi nuhi di zuɣu la silimiingoli June dabaanu (5) yuuni 1992. Mali hali ka laɣingu ŋɔ ʒinahigu ŋɔ daa ti yɛn naai silimiingoli June dabaanahi dali yuuni 1993, nuhi din daa dihi di zuɣu daa yiɣisila kɔbigu ni pihiyɔbu ni anii (168 signatures). Di daa pili tuma la silimiingoli December biɛɣu pihita yini ka yuuni 1993. Silimiingoli December yuuni 2019 la hali ni zuŋɔ, ŋun na nyɛ ŋun ʒe gbanŋmari zaani n-nyɛ Elizabeth Marumw Mrema. Gbanŋmar'kpamba ban daa pun gari n daa nyɛ; Cristian Pasca Palmer ( 2017-2019), Braulio Ferreira de Souza Dias (2012-2017), Ahmed Djoghlaf (2006-2012),Hamdallah Zedan (1998-2005), Caletous Kuma (1995-1998), ni Angela Cropper (1993-1995). Yɛlimuɣisira ŋɔ pam shɛŋa beni ka binnɛma balibu laɣingu ŋɔnima daa pun yɛli ma shɛŋa zuɣu, ŋanima n-nyɛ: Indigenous and community conserved area Tiŋbihi mini Tiŋa ni Kpaɣisi Yaɣ’ shεli Zali (ICCAs) nyεla tingbani yaɣ’ shεli  tin' kpamba ni yihi zali dahinshεli ni di sa mali anfaani zaŋ to tingbani binkɔbiri balibu zaa. ICCA nima ŋɔ so’ kura mini bε so’ pala zaa nyεla din di nasara zaŋ chaŋ tingbani buni mali zali polo ni niriba maa maŋmaŋa kaya ni taada maalibu zaŋ chaŋ barina shεŋa ŋan paari li zuɣu. Yεltɔɣ’ shεŋa ŋan do gbunni ŋɔ ka bε mali baŋdi ICCA. ICCA nima nahingbankpeeni nyεla bε ni bε doli so’ yini tumdi bε tuma la. Tiŋ’ bihi kpaɣisi luɣ’ shεli  zali tuma ni tiŋa maa pala bin’ shεŋa  din kpa talahi n-ti ba ka di nyεla biεhishεli din be daadama mini Naawuni namatεri  sunsuuni.Yaha, ninsalinima biεhigu sunsuuni, ICCA nima taɣirila taatrihi mini ʒilεli ni che ka yεl’ shεŋa paari ba. Shεŋa barigiri mi, ka shεŋa mi na beni zaɣ’ kura bee zaɣ’ pala biεhigu puuni, ka shεŋa mi ni yina zaɣ’ pala. Mɔbu ni kuli beni zaŋ bε ni yεn niŋ shεm ka yεla mali zaŋ chaŋ daadama mini ʒilεli biεhigu ŋɔ, ICCA nima tuma duzuɣiri nyεla tingbana zuɣulaamba ni taɣi bee m-be varisa ni. Yaha saha shεŋa, taɣibu shεli min yaaɣi hali ka di ti dam tiŋa maa yaa din yεn gbubi tiŋa maa aʒiya din di yεn nyε gbubir’ suŋ, ka ICCA nima ban nyε yεlmaŋlinima nyεla ban wahala ni kuli tumdi bε tuma viεnyεla. Amaa di zaa yoli, taɣibu shεŋa bi damdi shεba. Yuun’ shεŋa ŋan garila, bε zalisi mini tuma soya din daa mali yaa zaŋ chaŋ luɣ’ shεli kpaɣisi zali mini di lεbigibu nyεla bε ni daa bi yuli nyε shεli bee bε ni daa varisi shεli. Hali ni zuŋɔ, di mini bε kuli bi yuli nyε li ka gaŋ li maa zaa yoli nyεla din maani soli tiri li ka bε baŋdi li ka sɔŋdi li. Yεlmaŋli yεra, di mini nimmɔhi beni zaŋ chaŋ niriba niŋdi kɔrisi zaŋ di polo mini tiŋa kpaɣisi zali maa zaa, yεla dibaayi beni n-tuhiri luɣ’ sh vli kpaɣisi zali tuma. Di mini niriba baŋdi ICCA yεla tinduya luɣ’ shεli polo kpaɣisi zali zalis puuni maa zaa yoli, gaŋbu titali na kuli benimi zaŋ chaŋ di tuma polo ni di ni tu ni tingbana baŋ li shεm bε zalisi ni ni  di tuma puuni shεm. Di yi niŋ ka tingbani zaligu yi bi yuli nyε li, din tooi niŋ ka zimba bi yuli nyε li bee n-ti li jilima ni tin’ shεŋa din tabi li. Di yi ti niŋ ŋ-ŋɔ, ICCA nima nyεla ban ka yaa tingbani mini kom  puuni din di nyε luɣ’ shεli bε ni di naan tooi zaŋ bε nini kpa n zaŋ tum tuma. Ecological resilience Ecological resilience nyɛla tiŋgbana mini tihi biɛhigu zuɣu lihibu viɛnyɛla ʒilɛli puuni. Bee ti ni tooi lahi yɛli ni di nyɛla bimbila ni binkɔbiri ni tooi maani bɛ maŋ bee di maŋ zaani viɛnyɛla n-doli taɣibu din be tiŋgbani zuɣu. Taɣibu ŋɔ shɛŋa n-nyɛ pɔhim bee ʒiɛɣu, ni kɔ dili, ni tihi ŋmahibu ni buɣim dili. Ecological resilience: Tiŋgbani mini tihi ni binkɔbiri (namtɛri) viɛnyɛla nyɛla bimbila mini binkɔbiri ni tooi maani bɛ biɛhigu zaani viɛnyɛla n-doli taɣibu din be tiŋgbani zuɣu ka di kotomsi nyɛla pɔhim, bee ʒiɛɣu ni kɔ-dili n-ti pahi tihi ŋmahibu ti tiŋgbana puuni. Lala biɛhigu ŋɔ nyɛla yɛlmuɣisira din tooi paari tiŋgbani ka di mali shili ni di labi di ni daa be shɛm ni. Kamani di yi niŋ ka niri yi ŋmaai tia, lala tia maa wula na yɛn bela tiŋa n-nyuri kom ni di labi puhi vari bee di labi bili n-lahi lɛbi tia. Lala biɛh' shɛli ni di ni be n-labiri puhiri maa ni yɛltɔɣa ka ti yɛri ŋɔ. Di yi ti be lala biɛhigu maa puuni, di maani la shili gu di maŋa din kuli yɛn che ka niri shili li, ka di ku kabigi bee n-ŋmaai. Yaha, di yi ti niŋ ka binkɔbiri ŋɔ shɛba kpi ka che bɛ bihi, yɛlmuɣisirili n-nyɛ li ti bɛ bihi maa zoobu polo. Binkɔbigu yi kpi ka che o bia bee binshɛli n-niŋ o ka o kani ka che bia, hali shɛli bee biɛh' shɛli ni o bia maa ni yɛn be hali ti zooi maa, pa diɛma n-yɛn nyɛ li. Nimmɔhi saha m-bala hali o ni di yɛn zooi bee n-ŋmɛlim shɛm, o ku lahi tooi zooi bee n-ŋmɛlim lala. Tiŋgbani gba yi ti bi lahi be din daa be shɛm, di biɛhigu gba taɣirimi. Wula ka tiŋgbani biɛhigu taɣira? Di yi ti niŋ shaɣini, kom deerila tiŋgbani luɣili kam, di saha di biɛhigu yɛn taɣimi dama taŋkpagbuligu bi lahi yɛn beni di saha. Lala biɛhigu ŋɔ ni ka di yɛn be hali ka wuuni ti lahi du. Wuuni yi ti du, tiŋgbani maa biɛhigu lahi yɛn taɣimi m-pa kuui ka kom lahi ka di puuni naɣila gbiri maŋli ka bɛ gbi li ka naan yi ti nya kom. Di zuɣu lala saha maa gba di biɛhigu lahi taɣirimi dama taŋkpagbuligu pa yɛn bela tiŋgbani luɣili kam. Tiŋgban mini tihi ni binkɔbiri vɛnyɛliga Barina nyɛla di tooi zaŋdi bi pɔhim, bɛi ʒiɛɣu ni kɔ-dili n-ti pahi sanzali bɛi binbila kuibu tiŋgbani puuni, bɛi Dini n-nye tiŋgban kuibu ti tiŋgbana puuni. Lala maa yi ti-Niŋ di Alizama- Sayibu mini Juuna ZUŊƆ, TI YAA BƆBILI GBAAI SAYIBU JUUNA: Ndoo! Dabaayi ŋɔ a niŋ shaara. A paɣa bi yɛli a ni n-daa kpɛna m-bɔhi a yɛla? SAYIBU: Aai! Ka Shetu mi, daadam m-bɔŋɔ? ŋun yɛltɔɣa bihi m-bɔŋɔ. To ʒiya ka n kuli ti yɛn bɔhi o, o kuli yɛn nyɛla noli maa buɣi-buɣi-buɣi. JUUNA: Paɣaba ŋɔ ŋuna, lala n kuli bala luɣulikam. Fashee suɣulo. N na bɔhiri a. Vo' dini puuni ka a zo n-kpe? SAYIBU: Ndoo yuuni ŋɔ noli maa ni wuhiri di ninkuunsi shɛm maa, shee ti gba baŋla so'ŋmara. Tamale ha, Alahaʒi Yakubu jia jiŋli maa ni ka mani kahi n ŋman'gura mini n sompoya kuli. Ma di mali la nashaara kikaa. N yɛrila ɛɛkɔndiisa. Man' yi kuli chaŋ n-ti nahigi dɔni di puuni, faashee Mangaribi, ka n larigi noli, ka gbaai yiŋ' soli. JUUNA: Ooi! Ka a kuli yi yaŋɔ hali ni Tamale Alahaʒi Yakubu jia jiŋli maa ni? A daha. SAYIBU: Ka di sɔŋsim maa kala zaŋ buɣisi. Sɔha maa ŋun gba, bɛ sa mooni Lahasari ka man' neei gɔm ni bɔhi ye ti lahi yɛn labimi m-puhi Azafari maa yɔɣɔ. JUUNA: Ka di yi nyɛla maasim ŋɔ zuɣu, ma a yi kuli kpuɣi bindoo n-kpe moongu tihi ŋɔ puuni, a yɛn nyɛla ti mahili gbunni dɔni. SAYIBU: To wumma! Pa maasim ŋɔ ko. Larigibu saha yaa, ko'piɛlim maa balibu balibu n-nyɛli. Ka bɛ pe binwɔla n-zali zali. Nyama! Kodu piɛɣu zami, ka watamilo piɛɣu ʒiya, n-ti pahi dobino ni gɔnda piɛri. Ti yi tɔm puhi Mangaribi naai, ka bɛ yihi teekaawee nim' na. Di yi pa shinkaafa, naɣila bonku bee nyuli. Nyin' gba yi paai yiŋ' na n-ti pɔbigi li ka di kamshi to a, a na kuli yɛn vali la ninto'kom ŋɔ kpuɣib-kpuɣib poi ka di naan-yi paai a noli ni. JUUNA: Kaai! N zo ŋɔ yu nuɣa ni be shɛli. SAYIBU: Dali maa ni ŋun gba, bɛ daa ti ti bindirigu maa, ka lahi ŋmubigila sokam tuhili tuhili. JUUNA: Boo! Luhimi ma lahabali. SAYIBU: Zabzugu nim' shaara. "Man' ku lahi garigi a". JUUNA: To amaa che ka n yɛli a yɛlmaŋli. A yaɣi lala niŋsim maa. Niribi yi wum li, di be gala. SAYIBU: Ka di nyɛla dini zuɣu? N ni kali a binshɛŋa maa zaa, di dini ka m mali? Chɛlima nyamm. Yuuni ŋɔ noli maa ŋuna, sokam ni o ni yɛn niŋ shɛm ka o mana da. Bozuɣu ka kum yɛn mali a ka a piriti a puli? JUUNA: To a ni ku wum yɛlmaŋli ŋɔ maa n galim a. SAYIBU: Aayi! M bɔhigu maa ka m bɔri ni a labisi. Zaa m-bala. Alizama- Sayibu mini nolori goli SAYIBU NI SO MIR' KA O YƐLI NI NOLƆRI GOLI YIYA ZANJINA: Zuŋɔ ŋuna, Yisa n kpuɣi o niribi chaŋ maa. Goli maa zaniya pasi! Biɛɣuni, shɛb' san' nya dabaayi. Tinim' 'Shee mungani' ŋɔ mi dahin yini. SAYIBU: (O sabisiya) To nyin' ni kuli be shɛm n-bala. Goli maa yɛltɔɣa kpa wula? Naawuni zuɣu, yi shɛb' mali maɣim pam goli ŋɔ maa shee. A ni kuli gbuɣi yɛltɔɣa maa m-bahina pɛti shɛm maa, di soli nye dini? Goli ŋɔ nirilim ni daadam nyɛ dini ka yinim' yi kuli dam biɛla, o yɛltɔɣa ka yi gbubi? ZANJINA: Sayibu! ŋ-ŋɔ a ni yiɣi n-chibgi yɛltɔɣa maa shɛm maa, di niŋ kamaata? Nolɔri goli ŋɔ ŋuna, ti yi bɔra, o yina. Ti yi bi lahi bɔra, o yina. Dinzuɣu N-doo, kuli zaŋmi a suhi n-ti Naawuni ka ti zaŋ n-ga. BABA: N-nabi Sayibu suɣulo naami maa. Ka che man' bɛ nya Zanjina ni yɛli shɛm maa taali ni nye shɛli. SAYIBU: Baba! A jɛla yɛlmaŋli. A yi kuli ʒiya ni suhudoo, ka so ti kana n-ti garigi a kuli dingalangam, din niŋ a nyaɣisim? SUƔURI: Ka daa kuli ka Zanjina garigi a maa? SAYIBU: Ka wula? Hali ŋɔ ŋun gari kuli garigibu gba. Tulim ŋɔ ni shiri diri ti shɛm ŋɔ, ka biɛɣu kuli neei hali ka yuŋ ti zibi, ka di pala kom bee bindirigu, ka yinim' kuli yuli li, ka di suhudoo paai ni yi ʒiya ka gbubi di daalizama. Man' yi di pun daŋ m-baŋ ŋ-ŋɔ, yi naan yaa kali pooi mani ʒii ŋɔ puuni. BABA: Sayibu, a kpee n-daa gbabigi bi' zukɔɣili ni bozuɣu ka o yɛli ni nolɔri goli yiya maa. SAYIBU: O daa poogi o nua. Tapaɣa tulli n daa simsi o. Bihi ŋɔ ban ni tumdi biɛrim shɛli nolɔri goli ŋɔ shee kala zaŋ buɣisi. Nolori goli suhudoo nyɛ dini ka o yina ka yi yɔhira? Konyuri chuɣu n-bala bee Chimsi? Di biɛrim zaa, bɛ kuli yɛn yɔhila lala n-yihi o na, ka gbaai lo dabaatata, ka che din kpalim maa n-ŋme ti nyɔɣu ni. Hali di yi di yɛn doli viɛnyɛla, banim' n di yɛn viɛhi bɛ kpee ŋmani? ZANJINA: N poya! Sayibu yi di ka biɛhigu puuni, di naan ku nyaɣasa. Nakpaɣindan' zaa. SAYIBU: Aayi! N je vuri. Yi bɔri ni yi chilim la mani n-lɛbi ninvuɣu biɛɣu. Man' ni yihi n-yɛli zuɣu, ŋuni n lee be biɛhigu puuni ka ʒi ni Nolɔri ka nirilim ni daadam kam? Man' ku yuli Naa nini ka vali kɔbli. Tohigu Asibiri biɛɣu yi ti neei kaman' di ni neei ŋɔ, n gani-gani kala zaŋ buɣisi. Di ŋmanila bim n kpaai sari baa. N naba bi yɛn che wahibu, naɣila n kuli paaila mɔɣuni. ŋɔ maa zaa, m paɣa Shetu suhupiɛlli zuɣu. To zuŋɔ ŋuna di yola karo. A ni tiɛhi ni Zagbaŋ Naa n nya wɔhu. Kpunchil' Montana daa tima la vua. Zuŋɔ ka n yɛn nya di tuma. Pa wuri-wuri shɛli n-nyɛli. N yi kuli paai mɔɣuni, n yɛn nyala tii mahim, n chaŋ ti ʒini, ka yɛli nyaɣima-nyaɣima ka dɔni n niŋ gɔm m-pa. N yi ti kuli yiɣisi, n yɛn gbaaila n kɔligu noli lo, ka lu yiŋ soli. Alaha biɛri. Shetu! A ko m mali yidana. Niŋ mi mopɔɣu n tima ka n nyu ka chaŋ n-gbani a kukɔɣu ni. Abdulai Iddrisu Abdulai Iddrisu nyɛla Ghana bɔlli ŋmɛra. O yɛla ŋun guri pooli din yɛn chɛ ka pɔri ku gari din ni. Abdulai Iddrisu nyɛla bɛ ni dɔɣi so Sawla din bɛ Sawla-Tuna-Kalba District din bɛ Savanna Region yaɣili, Ghana. Bɛ dɔɣi o la silimin gɔli May bɛiɣu pia ni anahi dabsili yuuni 1997.Saha ŋɔ o yuuni pishi ni anahi n bɔŋɔ. Iddrisu kpɛ la Bechem United yuuni 2020 silimin gɔli October. Pubu:Ghana bɔli'ŋmɛriba Ghana bɔli ŋmɛriba Human rights Human rights nyɛla biɛhigu daantalisi bee zalisi zaŋ ti yaɣishɛli ninsala biɛhigu puuni ka bɛ guri li saha kam municipal mini international law puuni. Bɛ tooi mili mi ka di nyɛ zaligu din ka yiɣisibu, zaligu din kpɛma, "ka ninsala diri di daanfaani domi o nyɛla ninsala" ka di mi zami ti ninsala kam, ka bi doli di lana yuma, zuliya, biɛhigu shee, balli, adiini, bee binshɛli kam din nyɛ daadam biɛhigu. Di tumdila tuma luɣili kam ni saha ka domi di nyɛla saha kam bini, ka bi lahi gaŋ so domi so bi diri di nyɔri nyaŋdi o kpee. Di nyɛla bɛ ni kpuɣi ni shɛli nyɛla ti dee sokam yɛlimuɣisira ka kpuɣili kamani ti dina la ni zalisi maa ka lahi zaŋ zaligu zali so zuɣu ni yi zani so mi zuɣu ka o ti o hachinima jilima, ka sokam mi ka di wuhi kadama bɛ di yihi so naɣila di ti doli la sochibiga din wuhi biɛhi' shɛli puuni. Human rights daantalisi dibaayopɔin. Dimbɔŋɔ wuhiri mi ni so n-kani ni o tooi ku a bee n- yihi a nyɛvuli. Di lahi wuhiri mi ni Gomnanti kpuɣi so' chibisi din yɛn gu ka taɣi a, dini n-nyɛ ni o zali zalisi din yɛn gu ka taɣi a nti pahi saha shɛŋa di yi ti zaya ni o kpuɣi so'chibisi n-gu ka taɣi a di yi ti niŋ ka a nyɛvuli ŋmɛri salim. "#2. Sokam mali soli ni o nam zuliya bee m-mali daŋ." Sokam mali soli ni niŋ amiliya ka lahi mali daŋ. Ninsali Kam tu ni o baŋ ni daadam kam nyɛla yim zaŋ chaŋ law polo. Ninsali kam tu ni di human rights yaɣisim ka gaŋbu ka di ni. Ashili nyɛla so' shɛli ti ni kpuɣi ni ti gu ka taɣi ti maŋsi nti pahi ti ʒilɛli ni zaŋ jɛndi di ni bi tu ni ti zaŋdi ya' shɛli n-niŋdi ti ni bɔri shɛm, dini n-nyɛ ka ti sɔɣi niriba ni ni tooi niŋ ti shɛli zaŋ chaŋ bɛ ni mi binshɛŋa zaŋ kpa ti polo, ka ti ni tooi gu ka taɣi ti maŋsi zaŋ chaŋ ninvuɣ'biɛri ban bɔri ni bɛ deei ti ni mali shɛli. Sokam malila soli zaŋ chaŋ o suhuyubu, tiɛha, haŋkali mini o daadiini polo; lala soli ŋɔ n-nyɛ, suhuyubu din ni tooi taɣi nira adiini bee o ni dihi tabili shɛli. Kuli- Mba Chaŋ ya M-BA Zuŋɔ yuma awoi m-bala, Kpiɛŋlan' Naa ni daa ŋmeli ti nuhi N-labsi ti nyaaŋa ka kuhi yaagi a ka che ti. Ti daa niŋ alali kam Ni ti kuli pahi saha biɛla a duniya biɛhigu puuni Ka Nakarigu Naa yɛli ti ni ka ti ko m bɔri a. Naawuni zaligu ku taɣi zaa Dinzuɣu ti daa labimi ti ʒini n-tabili dukpini Ka zuɣu vilibo ni "Hmmm" lee ti yɛltɔɣa. Vum din daa dɔni ti suhiri ni a ŋmaligibu maa nyaaŋa na kuli domi hali ni zuŋɔ n-kɔŋ ŋun ŋariti li. Ni yu'suŋ gari salma. Yɛlmaŋli a sɔŋ vulo, ka ti niŋ nintiɣili ni dina. Hali ni zuŋɔ, pam zaŋ a yurilim n-yu ti. N-zaŋ a paɣibu paɣi ti. Ka zaŋ a pina n-ti ti. Luɣilikam ka ti yi chana, ti zuɣu zami tib, ka ti kpunkpama wuɣi, dama a wulɛɣu din tabi ti la zuɣu. Pumpɔŋɔ, di lee daaŋkali ni ti gu ka taɣi mɔri a vulo maa zuɣu, ka a yaansi gba ti doli ka ku mɔmsi. A yuli daa naʒin boli saɣingu shee. Maligu shee ŋuna, bu tuhi tuha. A daa faarimi m-bahira, a daa bi saɣinda. Ni kpɛm' do n-jɛliya sola kpɛm gballi. A ŋmaligibu nyaaŋa baŋsi ti di fasara. Ni vɔɣu yi moora, dini ti tɔhigi. A yili dinbɔŋɔ n-niŋ ti tiba ni. Bilim bi so. Ka tinim' kuli tiɛhi ni sahashɛlikam ka ti bɔri a, ti ni bɔbili n-tuugi a. A biɛhisuŋ, ni a jɛma ni Naawuni tiriti suhudoo ka dama, a be Naawuni nambɔɣu puuni. Nyini ka niriba pam daa mali m-baŋdi jiŋli wakati. Dama a daa yi ʒila jiŋli puuni poi ni laandani. Shɛhiranim' ŋɔ ka ti yɛn zaŋ lee dariga n-du n-ti fabili ti Natitamlana Naawuni. Luɣulikam a ni be, ti suhiri naani ni che m-paŋ n-tiri a. Naawuni che ka di nyɛla a vuhiya. A ni daa sarigi n-tum taali kam a duniya ʒii puuni, Naawuni chɛli m-paŋ a. A mabiligu zaa, n-ti pahi nir' kam ŋun daŋ a tooni, ni ban kana paagi a ni musulinsi, Naawuni zaŋmi ya m-mim O Rahama puuni. Nolɔri goli ŋɔ dahalibarika, Naawuni timi ya Alizanda, ka gunya ka che Jahannama. Kum ka liliga. Daŋ tooni maa zuɣu, ŋuni n di pun yɛn kpalim duniya? Dinzuɣu ti doli na. Naawuni che ka ti ti yɛn pali, ka pali ni Musulinsi sochibga zuɣu. Yakubu Alfa Yakubu Alfa (dɔɣim: 31st December 1990) nyɛla Nigeria boli ŋmɛra ŋun ŋmɛri tiri Niger Tornadoes F.C. O ŋmɛrimi ka nyɛla central midfielder ka tooi mali sɔŋsim pam ni pɔri dibu baŋsim mini to bolli ti o kpee ka o di pɔɣu. Central midfielder Central midfielder nyɛla boli ŋmɛri so ŋun ŋmɛri paaki sunsuuni tiri o yaɣili. Visual art Visual Art nyɛla tuun shɛli ti ni tumda ka di nyɛla yiya dikpɛnaʒibu, ninsalinima drawibu, duɣiri mɛbu, ninsalishɛba ban bun gari mɛbu ni bi pola mali teeri bi yala. Salima:Da-nyuri Gonate Che soli ka dari mɔɣu Bi ʒi kɔm ka laana Ʒɛhiri ka ku lu Chɛbisi yiŋ' nyamm Ka ku kuli nyamm Ba n-chani ni naɣ'chiinsi N-ti bilindi kuni ni ansarisi Bihi ayaayaasinkeeke Paɣaba salankpaŋ dibiga Doobia Gumachuɣu blaa A dimaŋ' biɛɣu neeiya Nɔm' balim ka tiŋ' maai Yɛlmaŋli zaniya kɔŋ ŋun yɛri li Nyini n na bi lu kɔliba ni Dundɔŋ mahi kpi-kpi Nyini n na kpari tabili Tiŋ' mahi bɔmm Nyini n na ʒee gɔm Nyini n nya yɛltɔɣa n-bɔritili ka kɔm Saɣingu shee ka a yuli bi boli A yaannim' ni kpahi a gɔm ni A yi ʒili daadam ʒili ŋun suuri o kani Di yi pa Naawuni Daŋ ninchɔɣingu Mani n kpa n turi ni filiŋ Doobia Binchɛra mali dali A dimaŋ' biɛɣu neeiya Nɔm' balim ka tiŋ' maai. Haʒi chandi zaniya ka di puli Dama nimaani a kutooi kuli Sampoa kpe a surigu ni Nyini m-bala Dagapaɣa suɣuli ni Ŋun kpe a gaɣili ni O kpaai kpam n-niŋ buɣum ni Bɛ luhiri a kura tib-tib Ka a pilindi ba zilima bib-bib Sabaayili doo taachi ŋun luhi ma bi yi Ni luhi so ŋuna, a yo karo Kpukpariga chinchini Kutooi mili kutooi gɔbi Doobia Daabiliya A dimaŋ' biɛɣu neeiya Nɔm' balim ka tiŋ maai Yɛltɔɣataɣimalisi - Kpuŋ Naa Saa kuya ka doo taai duŋ. Ka o ti chuu ka doo che kuŋ. Dama sinsi ni ʒebahisi pali kom. Ka doo nini pali tarigi gɔm. Dama faashee ka o su kom. Doo ni anyaŋgalashe. Saa kom di pun biɛrila shee. Bɛ na bɔm ŋun yɛn su li shee. Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa, Ŋuni yaha? Pɔmpi noya doori kom, ka doo nyɛ yaɣi-yaɣi. N ti fooi, ka doo bahi lari wɔɣi-wɔɣi. Mɔɣili bihim kom mari-mari, Ka wɔɣirili mɔri-mɔri. Ka mɔɣili ti vuui, Ka wɔɣirili vuhi fuu. Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa, Ŋuni yaha? Kikaa wari daaya, Ka ko'suli chaŋ Saafa. Sanzali niŋ kirikiri, A doo ŋun pali-pali ni. Ko'kpɔɣu miiya gam-gam, Ka doo baɣiya lari musi-musi. Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa, Ŋuni yaha? Kavuni! N kuli zaŋ n nyɛvuli pa kom subu zuɣu? Ka bɛ ti che ma sua ka di lim? Ka bɛ ti ŋme ma malifa ka di kpe? M bi nyali n gɔm ni. Doo n-tiri a lahabali maa. Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa, Ŋuni yaha? Ka bɛ yɛli viɛlim? Bo ka doo yiri viɛlim? A yi ti wum viɛlim, Paɣa n nyɛ viɛlim. Doo ŋun tumi yaa, Ka o bie. Ka kuhim. N ŋuhim. N tɔm nyɔ. Ka fiha. Doo na kuli tiri a lahabali. Di yi pa doo dede Kpuŋ Naa, Ŋuni yaha? M ba! A dimaŋ' biɛɣu neeya. A nam saɣila a ko. Nɔm balim ka tiŋ' maai. Salima:Bulabil' mini Kunduŋ Dahinshɛli ka bulabil' daa go o gɔr'binbiɛm n-ti yi kunduŋ zuɣu. O ninbihi ayi ni daa pali kunduŋ, o daa pirigila o namda n-tu o nuhi ni, ni o kurigi tam maha m-pa tam kuma zuɣu. Dini n-daa nyɛ kunduŋ yɛli o ni o zanima, ka bulabil' zani. Kunduŋ ni daa paaigi o ka alizama shɛli ti lu bɛ sunsuuni m-bɔŋɔ. KUNDUŊ: Bozuɣu ka a nyama, ka yɛn guui. BULABILA: (O niŋgbuna nyɛ labi-labi) Mba n-daa yɛli ni n yi ti nyɛ a, man' pii tim. Ni n yi niŋ fawaɣili ka a kpiɛhi ma nuuni, n bim ku mali tooi piɛbi. KUNDUŊ: Ka bozuɣu ka n yɛli ni a zanimi ka a shiri zaana? Ka daa fawaɣili ka a mali? BULABILA: Aayi! Pa fawaɣili ka m mali. N dihimi n-tabli ni n ka guui barigi. Naɣila a je ma la gbaaibu. KUNDUŊ: To a ba ni kuli yɛli a shɛm maa, di chirichi m-bala. Man' bi she nyuli n-ŋmaai ti bia, bɛ ti yɛri ninkurugu. Dinzuɣu, zuŋɔ a zuɣubiɛɣu paliya. BULABILA: (O ŋmeli n-gbani tiŋa) Pahimi suɣulo. Mmayaankalee n-na nyɛ ma. N ʒi shɛli biɛhigu puuni. Di zaŋ n yaan-nim' biɛri m-bɔhi ma. KUNDUŊ: N ni kpahim maa, a mali hankali. Dinzuɣu n bɔrimi ni a yɛli ma yɛltɔɣa dibaata, ka n maŋ-maŋ' dihi tabli ni lala yɛltɔɣa dibaata maa zaa nyɛla yɛlmaŋli. Lala yi niŋ, n ni ti a soli ka a kuli ka binshɛɣu bi nyibigi a. Ʒiri zaɣ'yini mi yi kpe a yɛltɔɣa maa puuni, a gbaŋ ku puhi jiŋli. BULABILA: Tɔ! N tuuli yɛltɔɣa nyɛmi; N yi di mi ni a doli soli ŋɔ, n naan ku miri li ballee n-ti doli li ka n mini a tuhiri tab' soli. KUNDUŊ: (O guhim o zuɣu) Yɛlmaŋli ka a yɛli maa. M mi yi ni zɔri ma n-ti paai shɛm, dinzuɣu a naan shiri ku saɣi doli soli ŋɔ, a yi di mi ni n be di zuɣu. Ti chama! Din pahiri ayi. BULABILA: A ni taɣi ma n-zali ka ti gbubi alizam' shɛli ŋɔ maa zaa, a pulaa n-lo. A sunsuuni dokuɣu ŋɔ yi di diri buɣum, a naan kutooi mali suɣulo ni alizama ŋɔ zaa. KUNDUŊ: Kaai! A mali kpahimbu. Yɛlmaŋli zaa m-bala. N yilikpiɛrilan' ba ku'yili ka n yi n kuni ka tuhi a soli maa. Nimaani, ti dimi n-buɣi. Che ka n wum din pahiri ata. BULABILA: N mini a ni zani n-di alizama ŋɔ shɛm ŋɔ, ka n yi paai yiŋa n ti yɛli nir' kam ni n mini Mbakpɛm' kunduŋ zaniya n-luhi lahabali ka nyinyɛɣu bi fe ma, bɛ ni yɛli ni n ŋmala ʒiri. KUNDUŊ: Achiika! Sokam mi m mini ya duŋ ni paai luɣushɛli, ka n che m-paŋ' pɔri pam ni yinima. Dinzuɣu, daadam n kani n-yɛn dihi tabili ni m mini a zaniya n-niŋ dawɔma, ka a ŋmaligi ni a daalaafeei. Kulima! A yɛlmaŋli n-tiligi a. Ti zaŋ mi bulabil' yɛlmaŋli dibaata maa kana n-ti ŋmahindi biɛhigu. Tuuli! Daadam n-na ʒin kali laɣ'piɛligu n-chaŋ da miisim, fara bee yɛlmuɣirili. Lala yɛla ŋɔ ni tooi chirigi daadam kam. A baŋsim bee a ninneesim ku tooi yihi a. Daadam kam yi di mi so'ŋmaɣirili din yɛn tiligi o maŋa ka che miisim bee fara, o naan doli. Dinzuɣu, a kpee yi kumdi ka a lara, a dini guli a biɛɣu dali. Bulabil' daa mi kunduŋ putɔɣu ka zɔri o maa zaa yoli, o daa bi tooi gu o maŋ' ni kunduŋ chirigibu. Din pahiri ayi. Daadam kam suhimi Naawuni ka a daliri ti yi polo, ka a dindan' be yɔɣu. A yubu yi ti niŋ, a chɔmda n ka yɔma. Bulabil' suhigu n-daa pali, ka kunduŋ pulaa lo. Din pahiri ata. Ka bindirigu ko zuɣu ka Naawuni nam puli. Yɛltɔɣa shɛŋa biɛni, 'MI KA SHINI'. Bulabil' daalaafee zaa, ka o kuli n-ti fa o noli kpub. Minority Rights Group International Minority Right Group International (MRG) di nyɛla dunia zaa ninsalanima hachinima laɣingu din daa kpa ka di daliri daa nyɛla di yɛn tummi n-nya hachi zaŋ chaŋ daŋ, tiŋgbani, balli, adiini ni yaɣayaɣa din be dunia zaa. Bɛ laɣingu du' zuɣu be London, ka bɛ lahi mali ofisi Budapest mini Kampala. MRG mali la dunia zaa governing council din ʒiini buyi yuuni kam puli ni. MRG mali la shaawara maalibu biɛhigu ni United Nations Economic mini Social Council (ECOSOC) ni kpahimbu biɛhigu ni Commission on Human and Peoples' Rights. Lala laɣingu maa daa kpala yuuni 1969 ka ban daa zani jina ka di kpa maa daa nyɛ activists mini academics "ban daa nyali ka dama hachi din yɛn gbubi zuliya nima din bi galisi maa ni bɛ gu yɛligi bɛ kaya biɛhigu daa yi dunia luɣili kam na... Lala MRG ŋɔ maa daa kpami ni di gu ka taɣi zuliya shɛŋa di bi galisi maa hachinima ka di nyɛla bɛ yɛn kpuɣili sochibisi n-tuhi kari yɛli biɛri ka tooi yihiri ninvuɣu shɛba ban birigiri lala lalisi ŋɔ maa kamani di ni kahigi shɛm UN Charter". Di tuuli director bee kpɛma daa nyɛla David Astor, editor mini proprietor zaŋ ti Observer lahibali churi gbaŋ lala saha maa. Salima:Sam' Dira Nya Yɛla Tooka yiŋa. Biɛ'kaali Tooka paɣa (Zara) paɣirila ŋman'daɣiri dundɔŋ ni. GADABSI: Yili ŋɔ nim' gaafara. Nyama Zara! Yiɣisi kpe n-ti zaŋ n liɣiri ti ma na. ZARA: Abba n zo! Hali puhigu lahi kani gba? GADABSI: Dagbaŋkpamba n-nya ka yɛli ni, "A yi ti nya zuɣu-pololana wanzam yiŋa ŋuna, yɛli shɛli n-tahi o amaa pa o zuɣu kɔrisibu ka o kana". Din tahima na yɛla ka m bɔhi a maa. Di yi di nyɛla puhigu n tahima na, a naan nya ni dabi tiŋa puhiri a. A puhigu samli mi pun bi dolima. Niŋmi yɔma. Man naba ʒila zuɣusaa. ZARA: Pahimi suɣulo. Di yi tooi biɛla, n ni kana yiŋa. GADABSI: Mali a yɛla! A nyɛ man' ni daŋ yibu n-kpe a na kpiɛri shɛli ŋɔ maa, n bi yiri dundɔŋ ŋɔ ni, naɣila n kpɛhila n liɣiri nuuni. ZARA: N ni yɛli a maa, hankali yɛltɔɣa ka n tɔɣisi a maa. Asibaasi mahili ŋɔ, n bi gbubili ʒiya. Faashee di kahigimi na ka n yina bɔbili gili n-nya Naawuni ni yɛn labi shɛli n-luhi na. Dinzuɣu a pahirila suɣulo. GADABSI: Yɛltɔɣa yoli ka a yɛri ma maa. A daa bi yɛli ma lala ka piigi chinchini maa. Ti daa gbaaila dakulo anahi. Di zuŋɔ dakulo ayɔbu n-chani maa. N yi kuli kana, "m-mini a ni nya taba". A tiɛhi ni 'vo n-ti lo' n-nyɛ ma? ZARA: Sɔŋ mi a kukoli tiŋa. N duulan' na bi yiɣisi. N je ni o baŋ din biɛni. GADABSI: (O duhi o yee) M baɣa bo n biɛni? A duulan' baŋ ya ni o bi baŋ yaa, di nya m-mi ya? N liɣiri ka n bɔra. ZARA: A bini maa nyaŋya. M bi gbubili ʒiya asiba ŋɔ, ka a po ni faashee ka n yihili na. N yɛn gbuɣi li mi? To a yi bɔra nyin che ka n kpe n kpuɣi a chinchini n ti a na. GADABSI: Chinchini dini? Amaa pa a ni tooi kuli so shɛli n yɛbsiri a gbuna chani daa ŋɔ? Mali a yɛla. Hali n zuɣu yi kuli kpi gba. Mba Tooka viigi o dunoli kpahiga ka yina. TOOKA: Zaratu! Bo asiba yɛlkpeeni m-bala dundɔŋ ŋɔ ni. ZARA: N yilikpiɛrilan' m-bala ka o kana ka... GADABSI: (O wooi Zara noli) O dila n samli, ka n kari n liɣiri naba na. TOOKA: Abba m-piriba! Ka a bi guhi ka di kahigina gba. Ma di na maha. GADABSI: Ooi! Di mahila yinim' ka yi bɔri ni yi gbihi m-pali yi nina. Di bi mahi mani. Dinzuɣu yɛlimi a paɣa ka o kpe n-kpuɣi n liɣiri ti ma. TOOKA: (O bɔhiri Zara) Nyini! Bo ka a da o sani? GADABSI: (O gɔhi Tooka noli) O daa piila n chinchini, di dakulo ayɔbu n chani maa. TOOKA: Ka di nyɛ ala? GADABSI: Kpalan'tusaata ni kɔbsinu. ZARA: Di bi lahi paai. Teeima! N daa ti a tuhili ni kɔbshii ni pihinu. Dinzuɣu, di kpalim la tusaayi ni kɔbshii ni pihinu. GADABSI: Eeii! To zaŋ miya n bini tima ka n yi. Tooka vuhiya fuu ka ŋmaligi kpe duu. ZARA: Nzo! Ma ni di yɛri a shɛli maa m-bala. ŋ-ŋɔ a ni niŋ hali ka o ti baŋ ŋo, di niŋ ya? GADABSI: Di bi shihi mani. Tooka yina n-ti zaŋ liɣiri gbubili Gadabsi. TOOKA: Kali ma! GADABSI: (O kaliya naai) Di paaiya! TOOKA: To niŋ mi ti larigim ka ti nya tiba n-kpa tibkpara. GADABSI: Aai! Ka bo ka n lahi yɛn biɛni n niŋda. N ni kana shɛli zuɣu m-bɔŋɔ, m mi kpiɛhili nuuni. Yili ŋɔ di pun mali ma la saɣi-saɣi. ZARA: Gadabsi! Baŋ mi ti yɛlibu yaa. A yi yɛli ti yɛltɔɣa yɔli, bɛ ni she suhi wɔligi ti. GADABSI: (O yiri ka yɛra) Man' ka yaa. A takahi nyɛla a che sama dibu. ZARA: Huwwa! A yi baŋ ni paɣa n daa dɔɣi a, nyin zanima. N diri sama, bee n ŋmani bala a yiŋa. Bin duhinli ŋɔ. TOOKA: Chɛli ka kana n tum a tuma. Nyin' gba di kuli nyaŋ mi pam. Bula ka n yɛli ni n je a ni lala? O ni kana n-ti bi zo m maŋ-maŋ suhi, ka yɛli shɛm ŋɔ zaa nyini n boli n-tima. ZARA: Naawuni deeimi suhigu. TOOKA: ŋɔ maa mi zaa, fara n-pii ti zuɣuliɛm. Ka che di yi biɛni, a diri samli wula? ZARA: ( O nyahiri o ninni) Hmmm! TOOKA: Nyama! Chɛli kumsi ka tum a tuma. Naɣ' so ŋun ka zuli, Naawuni n kariti o zɔhi. A zo maa nyɛla ninsal'sɔɣu, ka Naawuni mi bi dihiri o dabili vi. Laɣ'shɛli ni kpuɣi maa na, Tusaayi ni kɔbsinu n sa kuli nyɛli ka nzo Baako zaŋli na n-ti tima ni n wuɣi gbala n-ti o. Man' sa mali li mi n-sɔŋ gba ye Naawuni yi labi shɛli n-luhi na pahi, ka n zaŋ chaŋ n-ti piigi 'patereeza' na ka ti bahi shinkaafa maa, dama kariwana maa din di kom. Ti mi kutooi kɔŋ gbati ka lahi yɛn kɔŋ yilo. ZARA (O siɣisira) Hmmm! TOOKA: Nyama Zaratu, di che ka di paai n gba mini a dundɔŋ ŋɔ ni. Chɛli vuri ka a zaɣisi. Sam'diri pala ninvuɣu chɔɣifu. Naɣila ŋun mali ka zaɣisi yɔbu. Ya polo ka a be ka bɛ yɛri ni SAM'DIRI NYA YƐLA maa. Jayondo Idea development Idea development nyɛla so' shɛli din kpaŋsiri binshɛli dinpun be biɛhigu puuni ni di mali bin pala zaŋ chaŋ visual art puuniti ŋɛrila luɣ diba ayi din nyɛ Naawuni nama ni ninsalinima nama. Salima:So Paɣa N-nyɛ Nira SHENI YIŊA SHENI: Sibiri! A dila yɛli n-je tim boo? Bula ka a bɔri ni n yɛli a ni a miri ka a lahi daai kuuka shɛli a ni daai ŋɔ maa dundɔŋ ŋɔ puuni? N-tiɛhiya yinim tim kuli chihiri ka nir' ti yɛli ni o je shɛli, to di saha ka yi yɛn gani taanchili n-vooigi shelɔrigi n-kirisi, n-tumli ni yi nya binshɛɣu din yɛn niŋ. To n-bi yɛn yɛli a shɛli. A biɛɣu dali be. SIBIRI: Aayi! N-be Sheni pahimi suɣulo, pa lala. N-ni ʒi n naanzubihi maa chaŋ daa maa, n di mali la tahima ni bɛ yi kpaaili laɣ'piɛliga, n-ni nya liɣiri n-bo ʒegbaŋ n-kuna. Ka bɛ ti kpaaili la samli, ni Naawuni yi paaiti daa dali ka n deeigi liɣiri. Tukari ŋɔ maa ko mi n kpalim n-duu ŋɔ ni, dinzuɣu n-di lahi ka gbaaibu n-pahila dina. (O pligi o yidan' saɣ'diri ŋmani n-yuli) A shiri bi di? SHENI: N yɛn di mi? Di yi kama dibu, wula ka n-yɛn niŋ n-di. Kpuɣimi a ŋmana ha. SIBIRI: Nbe Sheni, dim suɣulo kuli ŋmaaimi biɛla. SHENI: Nyama! N-je bɔbli. Di yi kama ŋmaaibu, n ŋmaairi wula? Kahimi a ŋmana ka tima larigim. N-je yɛli pabgi! SIBIRI: (O kahiri ŋmana) Nbe Sheni, biɛhigu yi ti na kana ŋ-ŋɔ maa, a chɛrimi ka ti doli li lala. Ma di pala n-gba dii bɔri la kuuka maa daaibu n-yaɣi. Di garila n-gba yaa. SHENI: To dini gari a yaa maa, a gba di duɣirilimi viɛnyɛla ka di mali dibu. Ma ti kuli yɛliya ni ti bɛ bɔrili ŋɔ maa zaa yoli, bɛ mali bɛni kuli yɛn fiɛbili n-zali shɛm, ka a yɛn gari gba ka di maŋ-maŋ vooigi a zali. A ni duɣili chuu ka di nini polo daɣi shɛm ŋɔ maa, di kɔrisi nyɛ dini? SIBIRI: (O chani ka ŋumdi n-yɛra) Lala ŋuna ti zaa ni tooi duɣili. A ni yɛn ku binshɛli n-niŋ di puuni maa n-nyɛ yɛltɔɣa maa. A mi ni ʒiya ŋɔ, a nuu bɛ teerimi zaŋ chaŋ ʒɛri liɣiri polo. SHENI: A yɛli wula? SIBIRI: Aayi! N-bi yɛli shɛli. N kɔhimmi. SHENI: Di kuli ni nyɛla lala. Ka che a noli ŋɔ naan zari. (O yɛri o ko). Nir' min kuli ʒiya n-ti bɔhira, amii taali bo ka tinim' daa dii tum Naawuni ka di ti saɣi ni o zaŋ paɣ'ba ŋ-ŋɔ tatabo n-dahim ti. A min' chaŋ a yilikpiɛrilan' yiŋ' ka o paɣi ti kpahi chɛriga, ka nyin kuli ŋmaai jia ni dokuɣu ka a kpuɣi n-kuna ka yɛli ni paɣa maa. Nzo Damba paɣa ŋɔ ni ʒiya ŋɔ, o dihi duɣili vi. Paɣa ŋɔ yi duɣi ka a yɛn di ka bɛ niŋ siɣa, a bulchiinsi ti boorimi. Nzo Damba nim' n-naɣi vuhi paɣ'ba zuɣu. Tinim daa nyahigiya. (O vaai yiɣisi ni o kpe duu ka yɛra) Paɣa ŋɔ ŋun ni yaa kuli mondi ni n-dim maa, o maŋ-maŋ zuɣu ka o niŋdi maa. Dama o mi ni n pulaa ŋɔ yi bɛ lo, o yi kpiɛna n-ni lɛbi n biri o. (O laya o kparima ni) _______________________________________________ DAMBA YIŋA DAMBA: (O kuhiri n-booni o paɣa) Sana! Sana!! SANA: Naaa! (O yina duu ka yɛra) A pun malila shili maa? DAMBA: Eeiin! N yimi maa na. Ka wula yɛli n-je ka a mali shɛm maa. ŋ-ŋɔ ka n daa ku lahi yira, ka yɛli a ni a va n niɛma ŋɔ yina n-ti paɣi, ka ti labna ka di na kuli do dini do shɛli. Zuŋɔ n-yi labina n-paaili zaɣ'dari maa, a ni baŋ a yiŋ soli. SANA: Nbe Damba, a ni yɛri shɛm ŋɔ, ma a maŋ-maŋ mi din malima dabsa ŋɔ puuni. Ʒii maa n-bi saɣi n-tima. DAMBA: Wumma! Ʒii bi saɣi n-ti a, a duhirila matuuka yiɣirigu? Cham ha nimaani ni a bi zɔri vi yɛtɔɣa. SANA: Aaai! N-ni yɛli saha maa ka a yɛri maa, ka nyini ka n-yɛli a asiba ŋɔ ni zuŋɔ n-nyɛ Nzo Shetu bii paɣa suuna guli taribu maa? A mi ti paɣaba yɛltɔɣa, bɛ yi kuli laɣim yɛlli puuni buyi-buta ka bɛ nye a, yɛlli yi ti paaigi a gba, a ko n-yɛn mali a bɛni n-wɔlisira. DAMBA: Man' ni yɛli a shɛm n-bala. Di che ka n kuna n-lahi paaili lala. A ʒi ni dini be shɛm maa ka n-yi yɛli n-yina, nyini ka bɛ yɛn tura? SANA: Din ŋuna faashee n yi guli maa taribu na. Ka che n-yi bi chaŋ, Nzo ni bɔhi n-yɛla. DAMBA: To din ŋuna, kuli suuimi Nzo Tanko daamilya yaaye la n-pa ka chaŋ n-kuna, dama zuŋɔ Zumba, din' ka n-mi bɔri ni n-ye n-chaŋ jiŋli ni. A yi paɣi, nyin kahimmi li viɛnyɛla ka di daŋ kuuibu, n ti yɛn yi puu ŋɔ ni n-labna, din niŋ yɛbu. SANA: N wumya. DAMBA: (O yɛn kpahi n-ba o cheche ka zani yaha) Nyama, n di yɛn tammi maa. A yi niŋ nyin vihimi n duu maa viɛnyela, di ŋmanila jɛngbariga yaa kpimi n-pooi di puuni. A ni di kpe maa na, a di bi wum o damli? SANA: Nbe Damba yaa! Ma tuun'kuu maa shɛli n-na kuli bala. Nyin naʒin puhi niri tuun yini. DAMBA: Wulaa?? Labi n-yɛli ka n wum. A ka alaafei boo. Yulimi a zuɣu ni. SANA: Naawuni deeimi suhugu. DAMBA: O kuli deemi la a suhugu. Bin' nangban'chofu ŋɔ lana. (O kpahi n-ba o cheche n chani ka yɛra) Akai! Tinim bɛ niŋ zuɣusuŋ. N paɣa ŋɔ ŋuna, kɔŋ ʒiɛri ka bam bra. Tirigu! Paɣa bo n-bala ka a yi yɛn puhi o tuma, woli-woli n-nyɛli. N tiɛhiya Sana ŋun bɛ nyari o tab' ni jɛmdi bɛ yidaan'nim shɛm. Nzo Sheni nim n-naɣi kuli vuhi paɣaba zuɣu. Dahinshɛli ti daa ʒi wal'bɔŋni ka o paɣa ŋɔ ti mali shili n-yina ni o ma n-ka alaafei ka o yɛn chaŋ n-puhi o. Banchi ʒi n-yi puuni kuna yiŋ zuɣu, o paɣa maa daa labimi n-ti fuɣi. Yɛltɔɣitaɣimalisi:Sutili A pun tiɣisi a maŋa? Di niŋ zinchili, tahimi a maŋ' na. Su'tili n-bɔŋɔ Malfa ko'saligu n-bɔŋɔ Piimi a ni bɔri shɛli ka zaŋ a binbɔra na. Saha na biɛni. ~~SU'TILI~~ A yɛn bola; °°°Duuŋa Suhi °°°Salinsaa bin'nyɔri °°°Zoo ʒi'koliba °°°Baɣa-baɣa ŋun chani o tooni °°°Noo nyin'baɣiti ayi °°°Kodu ti'zoo °°°N-ti pahi manika zim biɛlima ayopoin. Nyin' dee yi che ka binbɔra ŋɔ paai ma, yuŋ ŋɔ, bɛ kuli yɛn nyɛla a luɣilikam suhi dai-dai ka a pihiri bahira. Di salima nyɛla "Mani n kpa mini o paɣa bi' di mali ma...ŋme maŋ bi kumda". Di bi to. Alaha biɛri! ~~MALFA KO'SALGU~~ Di binbɔra n-nyɛ; °°°Kpar'dɔɣu lan'bia °°°Gbuɣin'niɛŋ zinli °°°Nyab'niɛŋ nyindahi ayi °°°Timbuŋ nyɛmari °°°Yuun pihita waɣ'mahili °°°Ni garin'niɛma ayopoin N yi kpiɛhi binbɔra ŋɔ nuuni, malfa noli kam din tiri a, mɔɣili n-kuli yɛn chee di noli maani. Di salima n-nyɛ " Nya kum ka da...ŋun kpa o yɛlli n-nyari o yɛlli. A yi mali bɔhigu, nyin guhimi ka Mba Gunu pini ma naai. N je ni pliŋ ŋmaaima. Salima:Sayibu suhi yiɣisibu bi to JUUNA: Sayibu...Biɛla-biɛla, yi dabsili maa biɛɣu neeimi maa. Biɛɣu biɛɣu bi che goli. SAYIBU: Lala n-nyɛli. Ti yi kuli nyu kom n-naai, Asibiri din be tuuli maa kani, din ti kanina n-bala. JUUNA: Din sani ka a yɛri ŋɔ? SAYIBU: Ka ti Dɔɣirikpiɛm' maa kpariyɛli maa ka a yɛri maa? Ma bɛ ni niŋ nakpaɣindi zuɣu, ŋ-ŋɔ ti di tam di yɛla. Kpini goli maa ni zaasa kaman' daa doli ba yɛ bɛ che ka di yi ti nuuni, ka bɛ naɣisili hali ka di ti paairi konyuri chuɣu puuni maa. Ma ŋ-ŋɔ ti di tam di yɛla ka di pa zuŋɔ. JUUNA: Aayi!...Pa a Dɔɣirikpiɛm kpariyɛli maa yɛltɔɣa kaman' yɛri a. SAYIBU: Ka dini? JUUNA: Tikuli dali maa, biɛla-biɛla, ma di biɛɣu kuli neeimi maa. BABA: Ka wula ka ʒii maa ti lahi fɔhi chichi ka timalan' n-kani ka bɛ garigiti maa? SAYIBU: Di lee ku fɔhi lala, ma Juuna saɣim la ʒii maa. Daadama kuli mali fiila maŋa, ka a ti kuli tɔɣisi pɛti n-bahina ka gbinnyaɣu n-nye bindi maa. BABA: Ma ŋɔ ŋuna, teeibu n-nyɛli ka o teeigi a. JUUNA: Baba... To nin'mira yɛlmaŋli ka a ti maa. Yi zaasa, n baŋ ya. Yi zaŋ la tiŋ'ŋmarilim n-be ʒii ŋɔ maa puuni. Man' baŋ yi zaa ka silimiinga na ʒi Gambaga. JUUNA: A ni yaa kpuɣi yɛltɔɣa maa shɛm maa, a zaŋ li n-yaɣi dini bi paaigi luɣushɛli. SAYIBU: Di yaɣi lala. Dahindini ka n yɛli a ni Tikuli biɛɣu yi ti neeira, nyin teeimi ma? Vu'shɛŋa yini bɔrima ka n shini maa, n jemi ni n niŋ ka di ŋmanila ti laɣimmi n-ʒiya ka zabira. Yi mi yi kuli bɔra, yin ŋmaaimiya ma jiya, "ti bi lahi bɔri a ʒii ŋɔ ni", ka n taɣi ʒishee. BABA: Di saɣiya! Ti timdi sandaani. O bi mi ni o yi teeigi a, di ku pa a kpɔɣu. Gaafara! SAYIBU: Man' kuliya. N suhi maa ni yiɣisi shɛm maa, n yi yɛn ʒiya, n ni tum gala. Baba...A yi yɛn kuli, nyin doli yiŋ polo na ka n gbuligi a tibili. Tiŋ ni mahigi maa, di tu ni ti gbaai ti koli maa yɛltɔɣa. JUUNA: N yi nya Shetu, ni yɛli o ka o baligi naanzuu ni a bindirigu (o laya) SAYIBU: N yi garigi a, nyin bɔhimi ma. Niri yi doli a yɛltɔɣa, bɛ ni paɣi o chɛrisheeni. Anambra State Anambra State nyɛla tiŋ ti tali din bei Nigeria. Salima:Yɛlikuwum Ʒirila Garawa NEENA: (O be duu n-yɛri o ko) Shetu poya ni faashee ka o yihi n nyevuli ŋɔ. Din ʒiya ɳɔ ka a ba yaa baŋ ni a na bɛli kpiɛna, ni lahi gbe yili ŋɔ? N je ʒiri, a yi bo yɛl'kuwum nim' shee na n-ti yaɣi Shetu zuɣu, a ku lahi nya. Bi' bo n-bala ka a yi kuli zaŋ o n-ʒili n-kɔhi a yɛm zaa n-ti o, di kpiɛri la tib'yini puuni n-ti yi din bala ni. Pumpɔŋɔ, di lahi ŋooi noli yaɣi. Pa alaafee n-bala (O wum o yidan' naponchinchima) Oooi! Wula ka n-yɛn yɛli doo ŋɔ? NAPOROO: (O kpahiri o paɣa dunoli). Neena! Neena!! Yooima! Bihi maa zaa dɔniya? NEENA: (O yooi dunoli ka o yidan' kpiɛna). Bɛ doniya. NAPOROO: Ka Shetu be yani? A bɛ yɛli ni zaa bɛ dɔniya? NEENA: O yɛlima ni o yɛn deeila o chinchini Mba Chirifo yiŋ Dahili sani. To n lee bi baŋ la daliri din che ka o na bi labina. N zilisiya, lahabali n niŋ nyaɣisim ka o na kpalim n-biɛni maa. NAPOROO: A bɛ nya o ni pun mali yɛltɔɣa maa sɔŋ shɛm? Chinchini deeibu, ka ŋun kutooi guhi ka biɛɣu neeigi? Bee Dahili maa zɔrila yaŋɔ? Tɔ a mini Shetu ni lo yɛltɔɣa shɛli maa, n baŋli. N yɛn che o mi n-gbubila. Ma a yɛliya ni a ko n dɔɣi o? N kuli yɛn paɣila n nuhi zaa kahi-kahi ka che a mini o yɛltɔɣa. NEENA: O ni kuli yɛn chaŋ, man' pun fabilimi, ka o yɛli ni o bi yɛn di saha. Nyin gba ni yɛli shɛm ŋɔ, ma di bi tu ni a di yɛli lala. Shetu tibli n kuli kpiɛma. NAPOROO: Bo n-lee bi tu? Sahakam ka Shetu yi kuli yi o lala dingalangam yibu ŋɔ maa ka nir' yɛn yɛli, a pun gɔhi deei n-bo daliri n-tili. Dinzuɣu chemi ka nir' yɛn saɣisi o, di ŋmanila putɔɣu ka a mali. To lahabali shɛli ni mali n-tiri a n-bala. N yɛn yihila n nuhi ni n naba zaa ka che a mini o. (O yiya n kpe o duu) NEENA: (O kahi o nuhi n bibigi o nyɔɣu ni ka yɛri o ko) ŋ-ŋɔ, mbe Naporoo ni puli ma kpari shɛm ŋɔ maa, a nya di gbunni? Shetu malibu yi nyaŋ n mini a zaa, n ko ni tooi mali o? A yi ʒi Shetu, nyin bolimi o 'Yɛlli'. O kuli bi yɛn yiri ka a wum o damli biɛla gba. Bi' ŋun kuli nɔri ŋmɔro-ŋmɔro ka bɛ ʒini la o sheei zuɣu maa, o loma yɛlli. Yuŋ agbaa saha. SHETU: (O kpahiri o ma dunoli ka sɔɣiri yɛra) Mma! Mmaa!! Mmaa!!! NEENA: ŋuni n-lee bala? SHETU: Mani Shetu. Yooima! NEENA: N bi yɛn yooigi a. A yi gbe dundɔŋ maa ni zuŋɔ ka duunsi wuhi a hankali din be biɛhigu puuni a ni taɣi. Nangban' chuɣinli ŋɔ lana. SHETU: (O mali o naba n-tɔri tiŋa ka yɛri o nyeeni) Aai! Mma yooimi ka n kpe na. Man' bi chaŋ shɛli. NEENA (O yooiya ka Shetu kpiɛna). Shetu! Shetu! Shetu! Shetu! Bula ka n boli a maa? N baɣi-baɣi n daantarima. Dam n zuɣu ŋɔ n-tima. N yili ŋɔ ʒii kpalimmi a nuuni. Abba! Bi' bo n-nye a ka bɛ yɛli a hali ka a zaɣisi wumbu. Ya polo ka a yina? SHETU: Aaai! Mma ŋun yaa. Man' pun yɛli a ye n bi chaŋ shɛli polo. ŋɔ mi nye dini ka a ti ku tahiri ka di ŋmanila binshɛli maa. NEENA: (suli wum o) Biɛrim! Bɛ yi yɛn yɛli, ŋun mulim o noli ka lɔɣu maa n labsiri a chiriwaani. ŋɔ yi pa shɛli, saha dini ka a kpe maa na? A yi bi chaŋ shɛli, to ya polo ka a be? Faashee n ti kpari a mi n bahi, ka a gbe dundɔŋ maani ka baŋ biɛhigu din biɛni. A ni baŋ a ni sa yɛn yɛli a ba shɛm. Dama o bɔhi a yɛla. To ma mani ŋuna, a bi kalima n-kpiɛhi jina puuni. SHETU: (O ŋum o kparima ni) Dama Mba ŋun gbahirila garinsi n-nyahiri o nyirivɔɣu ni. NEENA: Ni boo? N yi yɛri a ka ŋumdi n yɛri a, n kuli yɛn ŋme a mi n tabli tiŋgbani maa ni ka a baŋ ni n pa a ni kpɛhiri so nini. Bin nin'fiinsi ŋɔ lana. SHETU: (O lahi ŋum o kparima ni) Chɛli ma. Gɔm malila mani. NEENA: Bi' ŋɔ, faashee nir' kuli chɛla o yɛla n ti o. A yi yɛn doli o yɛltɔɣa, a yuli ni kpe daani. NAPOROO: (O yi sambani polo n-kpiɛri yiŋa ka yɛri o ko) Bihi ŋɔ ŋuna, bɛ kuli ka buchi. Faashee bindirigu. Yulimi mɔri ni bili n gili yili shɛm ka bɛ kuli yuuni li. Yi lee yɛlimi ni n maŋ-maŋ lahi yina n bo kuli n gbani di puuni bee? To shiniba. Faashee n yaa bola bɛ dabsili n-zaŋ kinkansi n-yihiba na ka bɛ doli. Ka che, sama-sama nim' ŋɔ yi yaa ŋme n-yooi na, zani yuui ni paai n mini ba. (O kpuɣi jiŋlaa n chaɣisi ka kom kani) Bɛ yaa kpaai jiŋlaa la kom zaa ka chɛli zaɣakuŋ n zali. A ni nyaŋɔ, nir' saɣingi yi kpari ka o va na n-ti kpuɣi jiŋla'kuŋ, o ku galim ti? Shetu! Kamina n-ti kpuɣi jiŋlaa ŋɔ n-tooi kom n-niŋ ma na. N naba maa varimya pam. NEENA: Ni a gɔrim Mbe Naporoo. Shetu kani. Timma ka n tooi n-ti a na. NAPOROO: Naaa! Ya ka o chaŋ? NEENA: A ni yi, amii a kpali limsiya bee, ka o gba zaŋ o zuɣu n-chibi, hali ni saha ŋɔ, o na bɛ labina. Man' ʒi o ni be bɔb'shɛli. (O zaŋ jiŋlaa n-damdi ti o yidana) NAPOROO: Aaai! Shetu bini maa yaɣi doro. Niŋsim n ti naɣi bala yɔɣɔ? Di lahi ŋooi noli yaɣi. Ka baa napɔŋ n-kuli bɔŋɔ? Bi' bo n bala ka o gbuna kutooi tabli o yiŋa? NEENA: To ŋun mi ni kuli bɛ maani laasabu maa, a yi shiri chaŋ a zo yiŋ' n-ti yuui n-ŋɔ, ma di saha di wuhimi ni nyin' ka bukaata a yiŋ' maa. NAPOROO: ŋuni n-lee yɛli a ni o chaŋ la o zo yiŋa? A yi puɣisi chaŋ Montana yili, a ni nya o Yiblam dapali zaɣ'larimbil' maa sani. Bɛ booni o yuli maa ni wula? N deei lahabali ni ŋun' ka o zaŋ o zuɣu n-ti vuli. N mɔŋ o soli yuŋ, ka o chaŋ wuntaŋni ni o ŋari di samli. NEENA: Amaa pa Kande bi' so ŋun daa yoli yi Ankara kuna ŋɔ? Shetu ku yihi takahi. Lala bidib'bil maa bukaata lee nye dini n-pahila o vooi o jinjɛm n bahi o gbun' nyɔhi ni? Biɛrim be Shetu kɔbili ni. NAPOROO: O ka bukaata ka nyin' yɛra? Nyama! ŋuni n bi tiri jilima. Ka lahi mali karimbaani. N daa tuhi bidibga ŋɔ soli, hali ka Naawuni ni o tumo zuɣu, ka ti bi nya ŋun birigiri o kpee. NEENA: Shetu ŋuna, yaɣa bi ŋali. Di kani n-talindi daa. Ka ŋun ka nyin' ti kuli zo n-doli? NAPOROO: Ma dini n-daa che ka n wum ni n-zo Kaleem diɛmba tahiri o la Maka yuuni ŋɔ, ka n viini n zuɣu maa. Di yi nyɛla ti Haʒi chandi biɛla ti diɛmba nuuni, din ŋuna, tin yihimi tahima. Ti yɔɣu galiya. NEENA: Bozuɣu ka ti yɔɣu ku gali? O ni chaɳ ti doli ninvuɣu so maa, nir' ni tooi ʒiya ka maani laasabu? Di yi di kuli nyɛla bukaata kurili gba. NAPOROO: To amaa ŋɔ maa zaa, n bɛ yihi adahalahachi. Sahakam ka nir' yɛn saɣisi o, a pahirila o zuɣu ka di ŋmanila man' je o mi. NIENPAɣA: Pa lala Mbe Naporoo. N kpahimmi n ti nya ka di ŋmanila buri bi maani bia. A zaŋ di o mi n ʒili n yeli o ka di kpe o tib' voli ni. N lahi pahi, a suhi ni yi yiɣisi lala ka a dii ŋmɛri ka tabiri maa, a yɛn ti o la daŋa ka ti lahi mali o n wɔlisira. NAPOROO: Tɔ! O yi kuli kuna, nyin' chɛli n mini o. N mi ni yɛn niŋ o shɛm. Bi' maa, nir' yi che o yubu n ti o, di yɛn karigiri mi n pahira. Nyini mayaankalee, bihim ni na zaha so noli ŋɔ maa, ka a pun bɔri ni bɛ yɛli ni a nyaŋ la a laamba. NEENA: Dahinshɛli, n mini Sana daa yɛn gɔhi la taba kuliga soli. Ti chani ha ka o dii bɔhima "Neena! Wula ka yi kuli yuuni Shetu ka o chani gindi jaa-jaa lala?" Man' yeli, "Sana a yubu ka a yɛn bɔhi ma lala. Yinim' ni che Alaasanbila ka o chani zuri maa, ŋuni n bɔhiya?" Ka ŋun yɛli ni bo n nyɔni ka bindi la. Ni tiŋ' yaai mi ka o kpe. Man' yɛli, nyin' gba dee mali wɔlisira. Ko'tulim yi nyuri ka gbihira, to a gba nyin' nyum' ka gbihi. NAPOROO: (O laya o kparima ni) Tiŋbihi zabili, yino yi tu n nyaŋ o kpee, ŋun bala tammi. Nyama, che ka n paɣi n naba ŋɔ. So yi kpiɛna n nya ni varim shɛm ŋɔ, di mali vi. SHETU: Mbe Zanjina! Ka wula ka n puhi ka a saɣi ka vooi a ninni n gbuni lala? N niŋ a la shɛli? ZANJINA: Bozuɣu ka n ku vooi n ninni gbuni. A ni puhima ka n saɣi maa gba, paɣimi Naawuni. A bi niŋ ka di nyaɣisi zaa. A parigi n laasabu pam. SHETU: Bo ka n niŋ? ZANJINA: To Nyama! Danduuruwa bɔhigu ka a kuli bɔhi ka ʒiya maa. Nnabi! Sheeje tali ka a bɔhi maa. SHETU: Aai Mbe Zanjina! ZANJINA: Ka daa a bɔri ni a yɛlima ni a ʒi a taali ni nyɛ shɛli? A napɔŋ ni no yili ŋɔ na dahinshɛli, a mi? Man' ŋuna, n je yɔhiŋ yɛltɔɣa. ʒirilan' zaa, man' mini o bi diri chi. N ni daa biɛli a n-zali soli, a daa yɛlima ni dindali neei biɛɣu, a ni labina. Di dabaala n-bala zuŋɔ? Ka a che ka n yuli a soli hali ka n shii ti yi m-maŋ ni. Akai! A bɛ mali. Man' paaigi a gali n-pa gooni. SHETU: Mbe Zanjina gba yaa. Nyam' a ni yɛri ka a bi mila Mba yɛltɔɣa maa. N ni daa yi yili ŋɔ n kuli ka biɛɣu neei, buri n kani ka o daa bi buma. A bi nya? yulimi n bɔɣu. (O zaŋ o bɔɣu n wuhi Zanjina) ZANJINA: Oooi! Ka daa fiɛbigi bɔba n doya shɛm maa? SHETU: Nyin' yɛrila fiɛbiga? Yɔɣira ka o daa kuli zaŋ kpe n ni. Ma ŋɔ ŋuna, ka shɛli n-bala. N yi viigi n nyaaŋa zuɣu ka a nya, di ŋmanila tayiɣi n zu daa ni ka bɛ gbaaigi o. Di kuli vala taɣila-taɣila n-doya. Ka yɛlima, ni n yi lahi zaŋ n napɔŋ vuui na yili ŋɔ ka o nya, ni o ni ŋmaai n tibli she n-tima ka n ŋubi. Dinzuɣu, dabsa ŋɔ sunsuuni, o kuli bi tima waɣambu hali biɛla gba. Zuŋɔ maa, n jɛmi n-ŋari ka kana maa. N yi kuli ka o bɔra, ŋun kum' ma duɣi n-ŋubi. ZANJINA: Ka bo biɛhi yoli ka a ba maa be lala? Bo ninkuunsi ka o wuhiri maa? N tiɛhiya o ʒi ni tinim' zuɣu nyɔni gari o ni niŋdi binshɛɣu maa. Nir' ti zɔri galimi zuɣu, n yi bɔra n bi lɔri o kabire? Man' kuli ni tooi lo o kabire, ka yuŋ paai ka o kari a n-tahina n sani ni kinkansi. N zoya n zaniya, bɛ yi daa yɛn niŋdi a ma lala, ya polo ka o di yɛn yina n nya o. O ti naɣi bɔri ni o zaŋ a n lɛbi o paɣa zuɣu. Ka che, man' bi baŋ o niŋsim maa nini. SHETU: O yi ti kuli kpiɛri lala yin-yɛri maa, man' ʒimi n-lari n kparima ni. Dama hali o yi bama bandi a sani kandi na zuɣu, n ni baai li. Din biɛri ma nyɛla, o yi kuli niŋdi lala, ka Mma gba pahiri o zuɣu maa. Dahinshɛli n daa kuliya ka o dii yɛli, "Shetu, n zilisi a. Pumpɔŋɔ a baŋ n ni mi shɛli". Man' yɛli n suhi ni, di bi nya a. ZANJINA: Che ka a ba maa baŋ ni bɛ bi kpari zukpakpaa n-tuhiri kparili soli. N tiɛhiya o bi bɔhi Mba yɔɣɔ? Tinim yɛltɔɣa bihi ka o niŋdi maa. N yi taai shintuani, Mpo yaashini, ya ŋɔ zaa, so n kani ni tooi gooi ma. Man' mali suhi pam n gari o. Tinim' ni be nyɔŋ polo, bɛ bi niŋ ti n-paaigi ŋ-ŋɔ, ka tinim' pun kpiɛhi karantenim nuuni. Binshɛŋa ka ti yuuni ka bɛ garigiri yɛltɔɣa shɛŋa maa. SHETU: Hmm! Yim o yɛla ni. Man' daa ti bɔhila m-maŋ dahinshɛli, ye bo ka Mma daa lee kuli nya ka ti kuni la ŋuna? ZANJINA: To amaa nyini ka o kuli ni mali lala sheeje tali maa n-paaira. Tinim' nyin-nyɛhi yuui kpal'kom puuni. Ma bɛ yuuni la san' ninni ka duɣiri o bara. O yi ti zaŋ lala daanduruwa tali maa n-paai mani, ba'ʒɛhi mini ba'sabila ni nya ti SHETU: Di saɣiya. Nyin' ni yaa lahi turi o shɛm ŋɔ, a yi ti yina, ka ban' n yɛn zaŋ ma n-ti a? ZANJINA: To wumma! N yi ti yina ka so yɛn chirisima, n kuli yɛn bolila n yari-yari ka bɛ yi nyɔŋ polo na ka ti dahim yaŋɔ. SHETU: Di saɣiya! Ka daa a na jɛ la suli? ZANJINA: Ma n di bi wum la ŋɔ maa ka gbubi a taali maa. Nnabi! A ba niŋsim maa biila n suhi. ŋɔ maa zaa, putɔɣu n bala. O ni niŋ ma shɛm dabisa ŋɔ sunsuuni maa, n yi yɛli ni n che o taali, n ŋmala ʒiri. SHETU: (O vu n-miri Zanjina n ti zaŋ o nuu n-kaai vuli o shee) Di saɣiya. Ma dini n che ka n kana maa. Lam biɛla ka n nya. ZANJINA: (O labi o nini kpaŋa) Aayi! Man' na bi bɔri yɛltɔɣa. SHETU: A nyɛya boo! Bɛ yi yɛn niŋdi ma ŋ-ŋɔ a zuɣu, ka a gba lahi niŋdi ma lala, ma di bi chaŋ. ZANJINA: Naawuni zuɣu, di kuli ŋubiri la puuni n-ti yaɣi. N suhi maa tirima mi ni n na kuli shooyimo ashin ŋma'bila ka o baŋ ni di bi tu ni o chirisiri ma n bara malibu shee. SHETU: Abaa! Niŋmi ania. Suli jɛbu bi veeni a. Kuli kahigimi a ninni biɛla ka n nya. ZANJINA: (O la o kparima ni) A ni ʒiya ŋɔ maa, ka a sahi ka a mi yɔhiŋ yɛltɔɣa. NEENA: Nyama Shetu! Kamina kpe. A bi wum? Zaŋmi diɣi maa n-sɔŋ ka kana. SHETU: (O chani o ma sani ka yɛra) Mma! Ti daamilya maa, Alahiri din kani na ŋɔ n-bala, dinzuɣu dahima ka ti. Dindali, ŋun kam tuhiti soli ka bi birigi, o bim ku mali tooi piɛbi. NEENA: Ʒenabu daamiliya maa pun paaimi maa? SHETU: Mma! Ma ni daa yɛli a di yɛltɔɣa saha shɛli maa, di niŋ dawɔma. Yuŋ ŋɔ ka ti yɛn labi zabila. NEENA: Lala! Din ŋuna, viili daa kani. Yi daa kuli yɛn bɔbimi ka che nyɛhi n-sa. SHETU: Ti yaaye maa, faashee a nya la teela maa ni she n-dini maa shɛm. Di viɛlim ka zaŋ buɣisi. N daa kuli yɛn nɔrimi ka fɔhira. NEENA: Di saɣiya. Chɛli ka wum n ni boli a daliri shɛli zuɣu. Shetu! A ni tɔɣisiri Ʒenabu daamiliya ŋɔ yɛltɔɣa shɛm ŋɔ, di ka jiri yaɣi? Ka daa nyin' gba di je lala? SHETU! Aai Mma yaa! Ma amiliya ŋuna, di nyɛla saha. N gba saha yi paaigi, n-ni niŋ. NEENA: Hmm! Shetu! N mini a ko n-kpalim dundɔŋ ŋɔ puuni. Yɛlimi ma Naawuni zuɣu, ŋun puli ka a lee gbubi maa? SHETU: Aai! puli wula? Man' ka pua. NEENA: Acham'ha nimaani ni a ʒiri yɛltɔɣa. Zuŋɔ bi'dɔɣiri n-nyɛma ka n yɛn nya paɣ'puulan ka bi baŋ o? Yɛlimi ma di ninni ka ti baŋ ti ni yɛn gbaai shɛm poi, ka a ba naan-yi baŋ. Di yi pa lala ka o yi baŋ, a gbaŋ ku puhi jiŋli. SHETU: Mma ŋun yaa, ma n yɛli a ni n ka pua. Man' ka pua! NEENA: Bin' nangban'chuɣinli ŋɔ lana, bɛ yi yɛri a nimmɔhi yɛltɔɣa ka a mali ma n-diɛmda, n ni kpahi a tapaɣa ʒili tiŋ' nimaani. Ka n kuli ʒiya ŋ-ŋɔ, ka nya paɣ'puulana ka ku baŋ o? N ni kuli ʒi dundɔŋ ŋɔ ni, ka a yi sambani polo n kpiɛri na, ka n kuli kpuɣi n zuɣu n-yuli a, PAƔ'PUULAN. Ka bɛ bɔhiri a ka a ku yɛli di ninni ka chihira. To fo n-ʒiya! Din' kanna nyɛla din labira? Ma di yi ti pooi, dini nyɔni. Ma a mi a ba yɛltɔɣa. A nin'kuro, pa a nin'palo. SHETU: Mma man' kuli je yɛltɔɣa. A bɔhi ma, ka n yɛli a ni n ka pua, ka a dihirima. Nyin' gba dii pun bɔri ni n malila puu bee? NEENA: N bɔri lala wula? Di yi la polo n yaɣi, dini n-nyɛ n ni dihiri a maa. Nyam' a biha ni kpuɣi n-ʒi n-ʒi shɛm. Ka dabaayi ŋɔ, a yi kuli dam biɛla, "N puuni!" Biɛla, "N puuni" maa, a tiɛhi ni niri ni yɛn gbihi shɛli zuɣu n bala. SHETU: N puuni ŋɔ ŋuna, ma lala ka di pun niŋdi ma. NEENA: To chɛla! A ni tooi teeigi dahinshɛli a ni kpe shinshɛɣu ni? Konyuri chuɣu maa ni ka a nya a paɣ'tali n-zaŋ na hali ni zuŋɔ. Bee a tiɛhi ni n ʒi la a dabsa? Nyama Shetu! Yɛlimi ma di yɛlmaŋli, ka ti baŋ ti ni yɛn kpe di puuni shɛm poi. A ba yi baŋ ni a mali pua, o ni ŋmahi a n-pa talla. A mali puu bee a ka? Yɛlimi ma! SHETU: Man' zilisimi ŋuna, amaa n bi baŋ. NEENA: Huwwa! Pu'kpuligili! A zilisi mi, a bi baŋ? To di lahi zilisi yaa. Yɛlli ka n mini a zaa kɔbi n-ʒiya maa. Ti kaliŋ nyɔniya. NEENA: ŋun' puli n-bala? NEENA: Ka nyini ka n bɔhiri maa? Aai! To shini a. Bɛ sheerila ba'niɛŋ zuli buɣim ni? Man' ni bɔhiri a ka di mahi maa, a ba yi kuna, ma pa so n yɛn yɛli a. ŋuni n zaŋ a n ti pua? SHETU: Mbe Zanjina. NEENA: (Suli wumi o) Nfi fiŋ fifiŋ! A bi nya o ni yɛli li ka ʒiya shɛm. Takahi dirifu. A zo ni yɛn niŋ amilya ka a suhu piɛli maa, nyin' di je? Hali di yi di kuli nyɛla bukaata kurili gba, nir' naan lahi fabili?. Kaai! Biɛrim be a niŋgbuŋ puuni. Bi' ŋ-ŋɔ tatabo ka nir' daa kuli baŋ ka bɛ zaŋ o n-ti pi, ka che zoligu, di naan ku so? SHETU: Aai! Mma ŋun yaa! Ka ŋɔ mi taali nye dini? NEEB: Koi Shetu! Dinbɔŋɔ pa taali? SHETU: Ma pa mani n-yɛn pili li. NEENA: (O kpuɣi sɔɣu ni o fiɛbi Shetu ka o guui n-yi) Sheeje yoli ŋɔ! A yi bi ŋmaligi n tooni ka ʒiya n-tɔɣisiri lala 'ka vi' yɛltɔɣa maa, n ni wuhi a ka a baŋ ni jɛrilim yi nyɛ nam, a ku paaili n-di. Baa ŋɔ! SHETU: (O be dundɔŋ ni n-ŋumdi yɛra). Man' yaa kuli je yɛltɔɣa. O ni niŋdi shɛm ŋɔ, di bi ŋmanila, bɛ naʒin zaŋla paɣa n ti pua? NEENA: Bi' ŋun kuli ŋɔɣisiri o shee n-chani ka bɛ ʒinila di zuɣu maa, a ni yɛn zaŋma n kpiɛhi yɛl'shɛli ni ŋɔ maa, a nya di soli? O be ya? To kuli bala. Baŋmi a ni yɛn niŋ puli maa shɛm. Cham' n-zaŋ bindan' bini n ti o. Miri ka a ʒili n-kpe yili ŋɔ na yaha. Takahi dirifu! SHETU: (O kpahiri o mam Zanjina dunoli) Gaafara!...Gaafara!!... Mbe Zanjina!...O yaa gbihirimi maa. (O labi n-kpahi pam) Gaafara!!! ZANJINA: (O sabisiya) ŋuni n-lee bala? Aai! SHETU: Mani! Yooima! ZANJINA: (O yiɣiɣsi chaŋ n-yooi o dunoli ka labi n ti dɔni) Ka daa nyin' gba n-kpahi duu maa binkɔblim shɛm maa? SHETU: Ma n kpahi a mi bushɛm ka bɛ wum damli. ZANJINA: N ʒeela gɔm shɛm maa. SHETU: N pun zilisi lala. Antire! ZANJINA: Naa! Ka wula? Bo n chana? SHETU: Aai! Alaafei! ZANJINA: To nyama! Gɔm ŋɔ maa zuma mi maa. N bi mi dini ʒee ma saha shɛli. SHETU: Nyam' a ni yɛli shɛm. Gɔm ŋun dini gari ŋɔ. Ma dini n nyɛ bini yɛli ni gɔm nyɛla tayiɣi maa. Man' daa naan ku gbubila saɣ'vuɣili n-mondi saɣim n-ti ʒee gɔm. ZANJINA: Yuŋ maa, ti ʒishee maa ka ti sa yuui pam, dama yuŋ kurugu yini sa ŋmɛya n yaɣi ka ti na bi wurim. SHETU: Ma din ŋuna, nyin gba bo li mi vuri. Gɔm mi nyɛla a ni ni tooi di so samli ka bi yo? ZANJINA: Ka wula ka a yaa ʒi katiŋ lala? Mirimi na, bee wula? SHETU: Kpe maa saɣiya! ZANJINA: Nyama! Dabsa ŋɔ ni, n kuli kpahimdi a mi. A bi bɔri ni a zani n-tuhi ma. N kuli bi gbaaigi a zaɣ'maŋli zaa. Kamina n-ti ʒini kpe. SHETU: Aayi! N bɔri a mi ka kana maa. ZANJINA: Ka daa dinzuɣu a ku miri na? Yiɣisima! Yiɣisi yi n duu. Bo maɣim n-bala? SHETU: To a na wumdila n ni kana shɛli zuɣu poi. ZANJINA: To yɛlima ka yiɣisi yi. SHETU: Mbe Zanjina...( o kɔri o zuɣuni n zaŋ n bɔbili o tibli ka labi o nini kpaŋa) Man' malila...n malila pua. ZANJINA: (O yiɣisiya n-ʒini) A mali la boo? SHETU: Ma a wumya hali. Ye n mali la pua. ZANJINA: (O labi dɔni) Lala! Dinzuɣu ka a kana ni a chɛbisi ma boo? ŋuni dini n-bala? SHETU: Nyam' a gba ni yaa lahi bɔhi shɛm. A lee yɛlimi ni ŋun dini, di yi pa nyini? Dinzuɣu man' gbaaimi ni n bi lahi yɛn labi yiŋa, ka a lee yɛli a ba ka bɛ chaŋ n-tim sandaani. ZANJINA: Ooi! A yɛltɔɣa maa na kpari wumbu. Di miha! SHETU: Mbe Zanjina, chɛli yɛltɔɣa ŋɔ ka ti gbaai ti ni yɛn niŋ shɛm. ZANJINA: (O vaai yiɣisi ʒini) Gbaairi dini? Gbaaibu shɛli ka di puuni. Di kuli nyɛmi ni n che ka a baŋ ni ka n puli n-nyɛli. Dinzuɣu na bɔm pulilan' shee. SHETU: Mbe Zanjina, ma nyin' maŋ-maŋ mi ni a ni yɛli shɛm ŋɔ din' kani. A mi ni di kutooi sabi. ZANJINA: Hali ka Naawuni ni o tumo zuɣu, di kuli yɛn sabimi zaa, ka tɔm karim n pahi ka yɛmbahinga be di puuni. Naawuni zuɣu, bɔm puli maa lan' shee. Yili ŋɔ ŋuna, di na bi paai di paaibu shee. SHETU: Mbe Zanjina! Chɛli asahi ka ti baŋ ti ni yɛn gbaai shɛm. Di mi yi nyɛla a nimmɔhi ka a niŋ maa, din ŋuna, a nyirivɔɣu ka a kɔriti n nyɔhimdi maa. Dama zoo kam ŋun be yaŋɔ mi n mini a biɛhigu ŋɔ maa yɛla. Dinzuɣu nyin' chɛli a ni gbubi shɛm maa ka ti baŋ tini yɛn niŋ shɛm. ZANJINA: (O vaai n yiɣisi n kabi chaŋ Shetu sani ni o ti ŋme, ka pooi n zani) Nyini! ŋuni n lee kɔriti o nyirivɔɣuni n-nyɔhimda? Sheeje! ŋuni ka a yɛli lala? A yi tilindima, n ni kpahi a tapaɣa ka buɣim titihi yina a ninni. SHETU: Ooi! Tapaɣa ŋɔ ŋuna, a bi yɛli. N kuli ŋmɛma ka n bi niŋ a shɛli? ZANJINA: Dabli ŋɔ! To miri ka a lahi di ma lala fiila. Ma ti zaa biɛla ya ŋɔ. Bee a tiɛhimi ni ti yi bi nyɛra, ti bi lahi wumda? SHETU: Bo ka a wum? Yɛlima! ZANJINA: N kuli biɛla kpe ka di paairi ma na. ŋun' kam laɣiri a yaŋɔ, m mili mi. Ooo! Ka di ti kana lala, ka di nyɛla man' yiŋ soli ka a gbaairi a. SHETU: Koi! Mbe Zanjina! Miri ka a kuli daai n-pama. ZANJINA: Achama! A ni chani Daawurayili Juuna sani maa, a tiɛhi ni di bi paairi ma mi? SHETU: Aai! Di yi nyɛ Mbe Juuna ŋuna, o niɛma ka o yi mali n-puhiri ma paɣibu, n yi paɣi n-naai, ka n kpabi n-tahi n-ti ti o. ZANJINA: Man' kutooi wum li. Dama n ku saɣi ti a nyin' dee yi yɛlima ni binshɛɣu naʒin niŋ a mini o sunsuuni. A ni tooi zaŋ zahim n guligi jɛŋkuno ka o ku garigili? SHETU: Mpo Naawuni, o naʒin niŋ ma binshɛɣu. ZANJINA: Zom ni ni a ʒiri. Ka tɔm pɔri Naawuni. Ka bɛ ni daa lahi nya a Gariba yiŋ la mi? Nimaani ŋun gba, bɛ daa kuli yɛlima, ni bɛ nya a mi ka a zaŋ chinchini n-bɔbi a nyɔɣuni n-yina o duu. SHETU: Ka a nyami bee? Ka daa niribi n yɛn yɛri ka a wumda. To chɛla, n mini a ni biɛni hali ni zuŋɔ, a na min nyama lala? ZANJINA: Ka bi mi yɛra. Ban' mi yɛri maa so ku ŋma ʒiri. SHETU: ŋɔ zaa, yɛltɔɣa waɣila n-bala. Ma n pun yɛli a, man' kuli mi maa na. A yi bɔra nyin niŋmi kam, n bi yɛn kuli. (O teei n-dɔni tiŋa) ZANJINA: (O labiya n-ti ʒini) Aai! Ka nyin' di pun bi yɛli ni yi yiŋ' n-pooi duri. Di yi nyɛ lala ŋuna, a ni tooi biɛni. Bɛ yɛri ni n bi zɔri Naawuni maa, pa lala n-dii bala. SHETU: Ooi! A bi nyari ti yiŋ yɔɣɔ. A ni tooi kali ti yiŋ' duri? ZANJINA: Di yi nyɛ lala ŋuna, yɔm ka a yiɣisi. SHETU: Man' bi chani shɛli. ZANJINA: Nyama! A yi je ni a kuli ka bɛ ti bi baŋ a, nyin' kuli yiɣisim' nyamm. (Shetu bi garigi o) Ka nyini? (O yiɣisiya ni suhuyiɣisili) Sheejebili ŋɔ, ka nyini ka n yɛri maa? (Shetu bi garigi o yaha ka o vooigi o n-yiɣisi ʒili ka labi o tapaɣa) Dabli ŋɔ! NEENA: Mbe Naporoo! Wula? A bi paaigi suuna maa ni yɔɣu. Di ŋmanila a daŋla ŋmaligibu na. NAPOROO: Abe Dangana! Shetu be ya ni? NEENA: O surila kom duu. NEENA: Aai! Ma n yɛli a ni o surila kom. Ka a kpɛra? NAPOROO: O surila kom, ka di kaɣili bo? (O toya n-yooigi Neena duu ka yɛri Shetu) Nyini! Yim' na! Hey nyini! Chɛli nyuli maa piɛhibu. NEENA: Mbe Naporoo! Alaafei? NAPOROO: (O bi garigi Neena ka tahi Shetu zuɣu duu) Nyini! A yi bi yina duu maa ni na ka n yi kpiɛna paaigi di puuni, a ni baŋ daliri din che ka noo duna be o nyaaŋa. Bin'faliŋ ŋɔ. NAPOROO: ( O yɛri Shetu) Damdimi nimaani. (O ŋmaligi n-yɛri Neena) Nyini Neena! Garimi ŋ-ŋɔ na. N yɛn yɛli ya mi, n yaɣi kpiɛrigu. Yi pɔri pam ni yi zaŋ ma n-niŋdi siiloo yili ŋɔ. NEENA: Naawuni deeimi suhugu. Wula? Alaafei? NAPOROO: Doro! Yɛltɔɣa bo ka a lee mi zaŋ kpa Shetu polo? N bɔrila di chirichi. NEENA: Mbe Naporoo, sɔŋ mi a suhi tiŋa ka... NAPOROO: (O taaiya) Mira! A pɔri pam ni a wuhi ma lala. Bo n-mali Shetu? NEENA: O malila tamaha. N na bɔrila soya... NAPOROO: To zanimi nimaani. N mini a zabili maa shee n-bala. A yi di bi mi konko, n di wumya. NEENA: Naawuni deeimi suhugu. NAPOROO: O kuli deeimi la a suhugu. Bozuɣu ka yɛlli ŋ-ŋɔ tatabo yɛn be dundɔŋ ŋɔ puuni, ka n ka di lahabali? Ka di nyɛla, a mini baa nangban'chuɣinli ŋɔ lana ko n-yɛn gbubili, ni di ti di n-gbe ya? NEENA: N gbaaigi a gbali ni. Naawuni deeimi suhugu. NAPOROO: Suuna yili maa ka n chana, ka chirigi Nzo Adambila, ka ti puhi tab' n-naai ka o bɔhi ma, ni bozuɣu ka n che Shetu niŋ dundɔŋ ŋɔ puuni? Ni n lee bɔrimi ni o dɔɣi n dundɔŋ ŋɔ ni ka n niŋ suuna bee bozuɣu? Dinsaha ka n dihi o ka o yɛlima, ni sokam gbubilimi ka ŋun kahigima maa. Neena, biɛhigu ni di tu shɛm n-bala? NEENA: N tum taali. NAPOROO: Ni ŋuni puli n-nyɛli? NAPOROO: Ka nyini ka n bɔhiri maa? NEENA: (O ŋmaligi n-yɛri Shetu) Nyini ka bi bɔhiri maa. Ni ŋun puli n-bala. NAPOROO: Yihimi o nuu di puuni. Nyini ka n bɔhi. N yi labi o polo, tin' je shɛli ni niŋ dundɔŋ ŋɔ ni. NEENA: Ti ni kuli wɔlim o n-je bidib'bil' so zuɣu maa. Ni Zanjina. NAPOROO: ŋɔ ŋuna, ka yɛltɔɣa waɣala n-nyɛli. N mini puli maa ku lahi gbe. Ma o mi ŋun su li? To baŋ mi ya yi ni yɛn niŋ shɛm ka di paaigi o. SHETU: N daa chaŋ mi ka o ti kari ma n-bahina. Dinzuɣu Mbaa! Faashee a maŋ'maŋ zaŋ ma n-chaŋ. NEENA: Mbe Naporoo di niŋdi lala. O chinchini maa ni fuɣi. O bi so binshiɛɣu gbunni. NAPOROO: A yi bi ŋmaligi n-tooni, n ni tabigi a n-fiɛbi tiŋgbani ni. O yi di pun sɔri binshiɛɣu gbunni, din bɔŋɔ maa naan' paaigi o? N-lee zaŋ a n-chaŋ, a daa min' chani ni a ti tum lala 'ka vi' tuma maa ka chɛbisi ma? NEENA: Mbe Naporoo, dini n-nyɛ ni kɔŋ a yɛlibu hali ni zuŋɔ maa. O daa chaŋ mi ka o ti bu n-kari o bahina. NAPOROO: Dakoli baɣa ni bi' kuhira. Ma ŋuni n-nya ka chaŋ n-kpe o yin-yaa yɛla ni. N ni mali lahabali shɛli n-tiriya kuli nyɛla jia. N mini puli maa ku lahi gbe zuŋɔ. Zaŋ mi o n-baŋ a ni yɛn niŋ o shɛm. NEENA: Mbe Naporoo, nyin' doo n-yɛri shɛm ŋɔ, ka man' paɣa yɛn yɛli la wula. NAPOROO: Nyama Neena! A yi che ka n bari gbaaigi a nimaani, bɛ ni bo n-kɔŋ a chɛra. Ka a mini o n-tɔɣisi ka o chaŋ n-kɔbi lala takahi maa na? NEENA: Wula n mini o? Ma o naʒin chani ka chɛbisi man' gba. NAPOROO: Dindali maa o ni kuna ka n bu o, a daa yiɣisila kpe hali ni Lahagu n-ti yɛli n biɛli, ni n yɛn bu mi n-ku o. O ni daa kana kpe, filiuŋ n-kani ka o daa bi filim ma. Ka di kuli nyɛla, a mini takahi dirifu ŋɔ zuɣu. SHETU: Mbaa! O daa yɛlima, ni o bi zɔri a. NAPOROO: Baa ŋɔ! Zani mi ka n paaigi a. NEENA: Aai! A yi bi maaigi a maŋa, a ni tum n-lahi yolitɛm. NAPOROO: (O dihiri n-kpari Neena polo) Nyama! Din sabiri a ninni maa biɛnimi. NAPOROO: To kuli baliya. N yuuni yi dundɔŋ ŋɔ ni kpɛbu na. N pɔmi ka bi labisi, ka n mini puli ŋɔ lahi gbe dundɔŋ ŋɔ puuni, Mba Sibdoo ŋun dɔnimi tiŋ' ka gbaaima. ŋɔ ŋuna, Maka Limam gba yi kana, o ni nya n yɛlmaŋli. Kaai! A ni je mo'shɛli, dini n-bindi a koli ni. Vi shɛli yi ni dihi ma ŋɔ maa, n vi dirili n-bala? Nyini bidib'bil' ŋɔ, a ni ʒini ka yɛli ni n kana maa, ka nyɛvuli kalinsi yɛltɔɣa n-bala? A dabaala? Karimbaani! Yuuni nyaaŋa LAAMIHI: Nzo! Dagbamba yɛliya ni a yi teeigi a dim yɛla, nyin balimi lɔɣu. Naawuni zuɣu, n-ni yi n-gɔrim ŋɔ kuna, a yɛla kuli furimi n-ʒi n suhi ni diŋ-diŋ, ka n na lɔri sompoya ni n kana puhi a, ka ti tuhi a soli alaha shɛm maa. Yɛlmaŋli! N mi ni nya a shɛm maa, n yi yɛli ni di niŋma suhupiɛlli, saŋfirila! N ŋmala ʒiri. Nyam' a ni labi nyaaŋa shɛm. Di ŋmani nyini ŋun niŋgbuna daa pa taba n-mɔhi surr maa n-bala? SHETU: Hmm! Nzo chɛla! Di na so mi maa. Dabaayi maa ŋuna, di daa kɔŋ la tim. Man' ni na be shɛm ŋɔ ŋuna, wunpaɣili n-bala. LAAMIHI: Oooi! Ma din ŋuna zuɣubiɛɣu yɛltɔɣa n-bala. SHETU: Yɛli pahi. Man' kpimi n-neei ŋɔ. A yi bɔhi, bɛ ni yɛli a. N Chira ayi ni biɛɣu pishi ni ata dɔɣite ni, n noli bi yaai, n nina bi neei. Ka di nyɛla man' kuli lahi ʒi binshɛli din gɔri gindi duniya. Ma zuŋɔ, n-yi ti ʒiya ŋ-ŋɔ, wunpaɣili bi lahi paaili. LAAMIHI: Ooi! Din ŋuna, ti shiri ni paɣi Naawuni. Ma a mi, n niŋ dawɔma n gɔrim maa polo. Dinzuɣu man' kuli ka lahabali shɛli. SHETU: Sheeje yoli maa, Mbe Zanjina! O daa zaŋ ma mi n-ti pua ka zaɣisili, ka Mba mi yɛli ni o mini li ku kpe. Ka n dam puli maa, ashee n dam tia din gari n yaa. LAAMIHI: Ooi! Ka nyin daa niŋ wula n-dam di li? SHETU: To ka Mba yɛliya ni o mini li ku kpe, ka m-mi yuli ʒɛm puli maa. LAAMIHI: Mbe Zanjina ka alibarika. Ti zaa daa mi a mini o biɛhigu ŋɔ yɛla. Ka lala bini ti kpe yi sunsuuni ka o lɛbiri o nyaaŋa n-biriti a? SHETU: Yim sheeje dab'dɔɣirili yɛla ni. Ka o niŋ lala maa, di be o wula? LAAMIHI: Eiii! N daa nyɛ o, ka o kuli bahi yoli zaa. SHETU: Di na piini o mi maa. Ma a yi tim a bia Naawuni yili, talahi ni o labina. Nyin' ti tarigi o baŋbu zuɣu. LAAMIHI: N ni daa nyɛ o, n daa sɔŋ la n suhi tiŋa ka naan'yi baŋ o, ka o kuli ye neen'chɛra ka di kuli daɣi kuhim, ka o yɛri o ko n-doli soli. SHETU: O na pirigi bahi? To di na piini o mi maa. Bɛ yɛliya ni o mini o taba n-daa kuli ʒiya, ka o ti vaai yiɣisi, n-dii tɔɣisiri yiriŋ-yiriŋ ka bɛ bi baŋ di laasabu. Din' kuli pili o shɛli m-bala. LAAMIHI: A Naawuni n bɔhiri o maa. SHETU: Man' Naawuni na bi bɔhi o. N Naawuni yi yɛn bɔhi o, o ni na biɛni n vuhiri ka diri saɣim ŋɔ, ŋ-ŋɔ o di lahi ka o nyɛvuli ni. Kari shɛli ni kari konko, binshɛɣu na bi niŋ daanduuruwa ŋɔ. LAAMIHI: Yɛlmaŋli, o niŋsim maa ŋun' biɛri pam, ka nir' kutooi che di taali. SHETU: To wumma! A ni daa kuli nya o shɛm ŋɔ, lala ka n gba daa kuli tuhi o soli ni neen'kuhima maa, ka o dii yɛlima; "Timma 'wan siiri' ka n da shigaari". Man' yɛli binkpiuŋ ŋɔ, n che a mini Naawuni. A binpukparigu ni nyaɣim atakuleeta naba. LAAMIHI: Shee suɣulo. SHETU: Hmm! A ʒi la din mali ma. Dini n-che ka a yɛri shɛm maa. N ni ʒiya ŋɔ, dahinshɛli n-kani ka n yɛn nya n dahalali bia n-kpabi. Zuŋɔ zaa, n kpalim la paɣ'ŋoo n-chani maa. LAAMIHI: Nzo! Yɛltɔɣa bo ka a yɛri maa. Chɛli lala yɛltɔɣa maa. SHETU: N ni di yɛri a maa, a tiɛhi ni asahi ka n yɛri maa. Dɔɣite maa ni, n nimbil' daa tu ya. N nyɛvuli daa ŋmɛrila saliŋ. Bɛ daa yɛlimi ni faashee ka bi kpaɣi n bidɔɣ'ri surugu poi ka n naan'yi niŋ nyɛvuli. Ni n-ni daa dam puli maa, di saɣim la n bidɔɣ'ri surugu maa. Dinzuɣu, M-bakpɛm daa dihi la o nuu gbana zuɣu ka bɛ yihi li. Dama Mba ŋun daa kuli zaɣisimi ni o ku zaŋ o nuu n-kpiɛhi puli maa yɛltɔɣili kam puuni. LAAMIHI: Ooi! Nzo, nyɛvuli kurugulan' n-nyɛ a. SHETU: Dinzuɣu, man' kuli kpalim che mi ka yuuni Naawuni. Bondali ka doo yɛn yina n-yɛli ni o bɔrima, ka kuli mi gburr ni n pa ŋun yɛn dɔɣi? LAAMIHI: Chɛli Naawuni yiko! SHETU: Akai Nzo! Laasabu chɔɣima ka a maani maa. Naawuni gba dii bi niŋdi lala. LAAMIHI: Hmmm! Dabba ŋɔ maa shɛba, zani yuui ni paai ba biɛɣuni chiyaama. A yɛltɔɣa ŋɔ ka nambɔɣu hali? SHETU: Dagbamba n yɛra, ni nir' ŋun ʒi o dazaba, o tiba ka di fiɛbira. N zuɣu ka fabila, di zaa yila n sani. Buɣum yi yɛn nyooi nira, wari n-daŋ di o gbaaibu. Sokam daa kɔhi o hankali ni nyɛ shɛli n-tima, ashee n nina kuli mirimi, ka n tiba yuya yoli, di bi ne, di mi bi wumda. Zoo ŋun tibili kpiɛm' n doli kum kpiɛri gballi ni. YƐL'KUWUM ƷIRILA GARAWA. Salima:Sayibu wuhi noli lobu ni yi shɛli polo na JUUNA: Ka wula ka Sayibu ŋun ku deeigi kuɣu n-doya?(O kpahi n-neeigi Sayibu) Sayibu yiɣisim' ka ti zaa nya polo n-ʒini. SAYIBU: Nyama! Che ka zuŋɔ niŋ a piligu ni a bahigu. A yi lahi kpahi n-neeima lala neeibu, bɛ ni she suhi n-wɔligi ti. N bi yɛn yiɣisi. Kpuɣimi ma n-yiɣisi. JUUNA: Ma yaa yɛltɔɣa n-kuli bɔŋɔ maa. Ʒishɛhi kani, ka nyin' ko deeigi kuɣu n-doya ka zaɣisi ni a ku yiɣisi. Akai! A bini maa nyaŋya pam. BABA: (O mali n-ʒini) Juuna kamna n-ʒini kpe. A mi a doo ŋɔ hali. Di yaa lahi ka ŋun nini. SAYIBU: Nyama! N je filuŋ yɛltɔɣa. Di lahi kama nini wula? N suhi a la kom bee bindirigu? SAYIBU: Juuna! A mini Baba, Wuntaŋ ŋɔ ni, n di yɛliya yiriuŋ. Yim ya di yɛla ni. Din' niŋ chiyaama, kum n-tahili. ŋɔ maa zaa, ban' zaŋ ti n-niŋ lala fukumsi ŋɔ maa ni taali ka man' gbubi. BABA: Banim' n-zaŋ ti n-niŋ di puuni? Ma Naawuni n-puhi ti ni ti lom' noli maa. SAYIBU: Ka ma shɛb' mi zuɣubiɛɣu n-tabili ti maa. BABA: Che ka ti mali n-ʒini. Yɛltɔɣa n-yaa yɛn yina maa. SAYIBU: To wummiya! Anabi so zaamani nim' ka Naawuni daa narim ka di looi ti maa. Taali ka bɛ daa tum, ka Naawuni zaŋli n-dahim ba. Jaŋ yino ni saɣimdi jaŋsi zaa maa, di miisim ni ka ti be maa. Kaman' ti Yab' Adam ni daa kuli di alizanda puuni bin'wɔlli maa ka di ti be ti funyain shɛm ŋɔ maa. JUUNA: Ka Afa ŋuni n-yɛli li ka a wum? SAYIBU: Ma hankali n-nyɛli. A gba kuli yulima, bozuɣu ka Naawuni kuli yɛn zaŋ Nolɔri n-bahi ti zuɣu ka ti bi niŋ binshɛli. Man' daa kuli donimi n-zaŋ n zuɣu n-tiri lihi, n-ti kuli nyali ka di doya kaman' n ni kuli yɛli shɛm ŋɔ maa. JUUNA: Din ŋuna a suhuyubu yɛltɔɣa n yaa bala. Suhuyubu mi bi kpiɛri adiini puuni. SAYIBU: Nolɔri ŋɔ ni tiɛhiri man' shɛm, man' bi gbihiri di zuɣu hoo. Dinzuɣu man' yɛrili sahashɛlikam, ŋun kam daa pahi n-tum lala taali maa, naɣila man' nini sa bɛ pali ba mi chiyaama, ti ni kpe kpari yini bɔɣu ni. Pubu:Kumbungu District Tinsi Kumbungu District Tinsi nyɛla tiŋ shɛŋa din bɛ Kumbungu yaɣili zaa Pubu:Nanumba South District Tinsi Nanumba South District Tinsi nyɛla tiŋ shɛŋa din bɛ Nanumba South District Pubu:Nantɔŋ District Tinsi Nantɔŋ District Tinsi nyɛla tiŋ shɛŋa din bɛ Nantɔŋ District Salima:Sayibu Suhi yiɣ'si yaɣi zuŋo JUUNA: Sayibu...Biɛla-biɛla, yi dabsili maa biɛɣu neemi maa. Biɛɣu biɛɣu bi che goli. SAYIBU: Lala n-nyɛli. Ti yi kuli nyu kom n-naai, Asibiri din be tuuli maa kani, din ti kanina n-bala. JUUNA: Din sani ka a yɛri ŋɔ? SAYIBU: Ka ti Dɔɣirikpiɛm' maa kpariyɛli maa ka a yɛri maa? Ma ti bapira maa kanibu n-daa parigi ti laasabu maa, ka che ma Kpini goli maa ni ka ti daa zali li. JUUNA: Aayi!...Pa a Dɔɣirikpiɛm kpariyɛli maa yɛltɔɣa kaman' yɛri a. SAYIBU: Ka dini? JUUNA: Tikuli dali maa, biɛla-biɛla, ma di biɛɣu kuli neemi maa. BABA: Ka wula ka ʒii maa ti fɔhi chichi lala ka timalan' n-kani ka bɛ garigi ti maa? SAYIBU: Di lee ku fɔhi lala, ma Juuna saɣim la ʒii maa. Do'so ŋun daa yi Anabi Yisa nyaaŋa maa, teemiya ma o yuli. BABA: Judas! SAYIBU: Nnabi Juuna judaasi ma mi maa. Hali o gari lala Judas maa tooni. Akai! N doo a bi mali. BABA: Ma ŋɔ ŋuna, teebu n-nyɛli ka o teegi a. Bee yɛltɔɣ'shɛli m-be gbunni ka ti bi mi? SAYIBU: Yɛltɔɣ'shɛli ka gbunni. Munaafiichi m-be di puuni. Yi puuni ŋuni n-lee mi ni m bi lahi lora. To din' ka o lo ni o nyihi ya ka tahi lala yɛltɔɣa maa na. BABA: Din ŋuna, nyini n-viigi a maŋ' gbuni maa, dama tinim' kuli nyami ka di nyɛla teebu. SAYIBU: A nyaya boo? To nin'mira yɛlmaŋli ka a ti maa. Yi zaasa, n baŋ ya. Yi zaŋ la tiŋ'ŋmarilim n-be ʒii ŋɔ maa puuni. Banim' n lɔri noli tikuli dali ka yi mi? Ka bihi ban zali bɛ noli soli? JUUNA: A ni yaa kpuɣi yɛltɔɣa maa shɛm maa, a zaŋ li n-yaɣi dini bi paagi luɣushɛli. Sahashɛŋa, a mali yɛl'dɔɣisa pam. SAYIBU: Di yaɣi lala. Dabsili dini ka n yɛli a ni Tikuli biɛɣu yi ti neera, nyin teemi ma? A ni nyihi tikum shɛli ŋɔ maa, kuli mali wɔra, n ku lahi bahi yɛda ni nyini. BABA: A gba bini maa kuli nyaŋmi pam. Pirigili bo m-bala ka a lora? SAYIBU: A yubu ka a bɔhi ma maa. Mira! Ka a kpee n nyɛ ma. A yi lahi bɔhima lala, ʒii ŋɔ ni bɔri. BABA: A mila n yuma ka baŋ ni ka n kpee n-nyɛ a? Nyin' yi niŋda, di ŋmanila a ko m mali suhi. Ʒii ŋɔ nyaɣisim ka ti zaa bɔra ka a kuli niŋdi lala ka ti shini maa, di pala so zɔri a mi. SAYIBU: (O vaai yiɣisi ka bɛ gbaagi o n-ʒili. O vuhiya fuu) N kuliya. JUUNA: Di saɣiya. ŋɔ maa zaa, n sani ka di yina. Man' di yɛlimi maa ni ti yaa zaŋ daai taba. Amaa dini chani shɛm maa, yimiya di yɛla ni. SAYIBU: Vu'shɛŋa yini bɔrima ka n shini maa, n jemi ni n niŋ ka di ŋmanila ti laɣimmi n-ʒiya ka ka nangbanyini. Ka che, ʒii ŋɔ zaa vull, ŋun yɛn tahi n kpali tiŋ' kani. Yi mi yi kuli yɛli ni ʒiri yin yiɣisimiya ka ti dahim taba yimba yimba. Bee ka yi ŋmaai ma jiya, "ti bi lahi bɔri a ʒii ŋɔ ni", ka n taɣi ʒishee. JUUNA: Di saɣiya! Ti timdi sandaani. So bi kariti a ʒii ŋɔ ni. A yi zo kpe, ma ʒii maa pa yɛn lurila wɔbili. BABA: To ŋ-ŋɔ maa ka yi yɛri ka o duri gaa maa. (O lari ka yɛra) Faashee ti ti kuli wɔbsi nyimsa ŋɔ fiɛbisi, n-yɔɣi a hali ka a ni ti ba jila. SAYIBU: (O gba lara) Ma din ŋuna tɔbu yɛltɔɣa ka a yɛli maa. Yaŋɔ naan zani dabari. JUUNA: Karikaɣali! Ka Rɔɔshiya mini Yukireen kuli ŋmɛri tab' buɣum ŋɔ ka a doya maa? SAYIBU: Ma dabiɛma nim' m-bala. Tinim' ŋɔ n ka di puuni ka di na bi maai maa. Lala tiŋsi ayi ŋɔ dahimbu nye minti ala? BABA: Amaa n yi nya a paɣa Shetu, ni yɛli o ka o baligi naanzua ni a bindirigu (o laya) SAYIBU: N yi garigi a, nyin bɔhimi ma. Niri yi doli a yɛltɔɣa, bɛ ni paɣi o chɛrisheeni. Salima:Puu soli BAAKO: Dasiba! DASANA: Naaa! Yiƞ' maa be wula? BAAKO: Naaa! DASANA: Paɤaba ni bihi? BAAKO: Naaa? DASANA: Yiƞ' maa zaa? BAAKO: Naaa! DASANA: Ma ti gbihira? BAAKO: Eeiii! Gͻm biɛni. DASANA: Nbo! BAAKO: Sͻha maa ka Ablai sa yi puuni n-kuni ka zani n-yɛlima ni n kariwana maa bͻrila luɤisibu. N tiɛhiya ti ni daa kuli chaƞ n-ti biri li, man' napͻƞ bi lahi gomi n yi ni polo balle n ti baƞ hali shɛli puuni dini be. DASANA: Din' ƞuna, a niƞ fawaɤili. Yuuni ƞͻ, kpilinkpi nim' maa yaa kala zaƞ buɤisi. A yi kuli biri a koli ka bi guli li, bɛ kuli yɛn luɤi la binbila maa zaa vuli-vuli ka di ƞmanila a mali ba la saawara ka koli. Bɛ nangban-gͻna ni kuli be ka bini maa, bɛ yɛla bi viɛla. BAAKO: To ka yɛla-yɛla maa bi yaɤi? Ni kuli ʒiya ƞͻ n-yi puu ƞͻ ni n labi yiƞa, n lahi yɛn gbaaila Paɤazaa soli. DASANA: Ma alaafei? BAAKO: Ti bapiri n-yɛn gͻbi Montana yili chinchini ka n yɛn chaƞ ka ti gbaai di saawara. ƞun' n-kuli kpalim daƞ maa tooni. DASANA: Ooo! Din ƞuna, din viɛli n-bala BAAKO: Ooi! Ka Nzo be wula. DASANA: A zo mali alaafei. A zo bͻbli maa naɤi kala zaƞ buɤisi. N ni kuli yiri ƞͻ na, o nyola nina ni faashee ka o dolima, ka n balim o ka yina. BAAKO: Ka a bi Ӡi Nzo kana puuni, o naan ku vu kuli ka a suhi saɤim? DASANA: A zo ka bukaata. Ma n yɛli o, a yi zooi na, n ni bͻri ni n Ӡiya n chaƞ puu ŋɔ ni ka a mirigiri n-yira. BAAKO: Ma lala n-bala. To n dapali kpɛm' sani maa ƞun zaƞla ninneesim n-kpema. O daa yelima ni o ku lahi biɛlima puuni shikuru dabsa, ni faashee Asibiri ni Alahiri. Pumpͻƞͻ, Asibiri ni Alahiri maa gba, ni o chanila 'eesira klasis', bee wula ka o boonili maa? Dahinshɛli n daa kuna ka o ma ti nyihima ni bɛ chanimi n tͻri viri ni baɣimpima. Dinzuɤu n na puɤisirimi ni n kpiɛhi o nuuni. DASANA: To shikuru bihi ƞͻ ƞuna, man' bi galimdi ba puu polo. Man' jela ƞun kuli Ӡiya n-bi niƞdi shɛli ka mi lahi je puu yɛltɔɣa. A yi kuli Ӡiya ka bi niƞdi shɛli, ya ka di ti yen di n-gbe? BAAKO: Shɛbi biɛni, bi Ӡiya maa ka dirimi, dinzuɤu bi baɤa kani. DASANA: Di zaa yoli, ma a ba n biɛni n-kori dihiri a maa, o yi faai n siɤi zuƞͻ zaa, hali dini puuni ka a yɛn be? Bͻhimi a maƞ lala. Ma dini n nye tayiɤisigu maa ni zooi biɛhigu puuni saha ƞͻ maa. BAAKO: Wuni ni malli. DASANA: Wuni ni Anabi dahalibarika. (O tiriti n-wuhiri BAAKO kariwaan' puu soli nangban' kpaƞa) To nyam koli ƞͻ lana, n mini o daa birila saha yini. ƞun dini maa ni be vuhim shee maa, nyam o kariwana maa ni yiɤisi n doli tab' sabigi n-Ӡiya shɛm. Man' dini maa ka a yi nyali, nambͻɤu ni gbaaiga. Di kuli mohi kaww lala n-Ӡi nimaani. BAAKO: To amaa n ni kpahim maa, o bahili kulim. Kulim maa n sabigili maa. Bee a gba bahila a dini maa? DASANA: Yahani! N na kͻƞ la gbaaili. N daa na zaƞ la di kuƞ n-ƞme Shenbila, n dͻɤirikpiɛm bi' so ƞun tumdi silimiin' tuma maa, ka o daa yɛlima ni n guhimi biɛla, ni o yuuni la laɤ'shɛli soli, o yi kpiɛhili nuuni, o ni yuli n ninni di polo. Karachinim' ƞͻ ban mi, faashee di ti kuli niƞ mi. Dini n bala gba ka di Ӡiya ni faashee a mali la 'kupͻƞ' ka tooi da kulim ŋɔ, Na' ŋuni gbunni ka ti kpɛra? BAAKO: Ma dini n nye ti fara nim' ƞͻ ban ni kutooi ko n-nya liɤiri maa. Pumpͻƞͻ faashee a kpiɛhi laɤifu a koli puuni ka naan yi tooi mali laasabu ka di chibi. Sahashɛli tam maa ni daa mali kulim maa, a yi kuli ko ka bi garigili kulim, a mi yɛn kpuɤila bindirigu ka a suhi paligi. Pumpƞͻ, tam maa chaɤisimi. Ti'pͻmpira ƞͻ zaa, ya polo ka ti daa mili? DASANA: Hali saa ƞͻ yi di kuli zani n-tuhi, n yi di bi bahili kulim maa gba, di naan niƞ di tariga. BAAKO: Yuuni ƞͻ saa maa ƞun lahaʒibu maa kala zaƞ buɤisi. O ku mi mͻɤu polo, ka leei mali n-miri la yiƞa. DASANA: Yuƞ maa, n sa yina ka o nyaɤisiri la ti puri maa polo, ka n yɛli yɛ biɛɤu ƞͻ ti yɛn neeigi, o ni dooi kom, ka o ti bali gari. BAAKO: N deei lahabali ni Naya yaɤili zaƞ bͻbi Nanuƞ polo ƞͻ ƞuna, ni o kuli miri ba la viɛnyɛla. (Bɛ tuhi Zanjina soli) ZANJINA: Ni yi nyaaƞa. BAAKO mini DASANA: Naaa! BAAKO: Woi! A daƞ yibu. ZANJINA: Eeiii! N maan' bihi ƞͻ dabsibu ka n daƞ yibu n-chaƞ. BAAKO: Din ƞuna, biɛɤuni n sani puhi a dasiba, ka che yɛlmaƞli maa ni kuna. ZANJINA: Hahaha...! Di ka buchi. BAAKO: To Naawuni ni malli. ZANJINA: Yiko Naa. BAAKO: Ti gba dolisi ha n labna. ZANJINA: Tͻͻ! Naawuni ni sͻƞ! BAAKO mini DASANA: Amii! BAAKO: N daa kuli niƞla fawaɤili ka bi ko mana maa, ma ƞ-ƞͻ n gba di pͻhira. Laɤitula ƞͻ, ma n gba naan kpiɛhili nuuni. DASANA: Man' daa ko li, ka lee niƞ n maƞa ka mͻɤu dili. Tiƞgbani maa daa kuuimi n-nyaƞ ma malibu. Saa ni ti mi ka tiƞgbani baligi sahashɛli la, mͻɤu zibigi n lim li. BAAKO: Ka daa biɛla gba kuli bi yina? DASANA: N bi kͻƞ biɛla ƞuna. Amaa n yi daa kpaƞ n maƞ n-mali li, n fabila naan bala. (BAAKO mini DASANA chirigi tab' puu soli BAAKO: Ka wula, a tuzo Bukali be bͻb' dini saha ƞͻ? N mini o ni nya tab' sahashɛli, di niƞ dawͻma. DASANA: Aai! O kuli biɛni. BAAKO: Ooi! Dobiɛlli! A tuzo ƞuna, bindahigu n-bala. N teei la yuun' shɛli ti daa chaƞ daakpariba, di ƞman' la Gushe Wulan'yili puuni n-daa bala, ka a tuzo ti po tii ni so ku ko n-gbaaigi o. Lala mi n-daa shiri niƞ. O daa kuli wɔrigirimi ka ti doli. DASANA: To pumpͻƞͻ a lahi ka Bukali lahabali. Bukali pa valila tiliga ka so kulikuya n-pahi di zuɣu. Man' kutooi teei o napͻƞ ni gbaai puu soli dahinshɛli. BAAKO: Akai! Din ƞuna, Bukali galimya. DASANA: To deeimi lahabali, ni kuli chani pu'shɛli ni ƞͻ, n daa bula paa ka di bri. Hali ka Naawuni ni O tumo zuɤu, ka Bukali do yiƞ n-lɛbiri doli mahim. BAAKO: Din' ƞuna, o niƞ dingalangam. DASANA: Wumma! Ti ba ni kuli faai n-siɤi, Bukali bi lahi kula 'nokaata' dundͻƞ maa puuni, bi ti yɛri bukaata. Zaawuni kam ka a yi puɤisi n-chaƞ YiӠenaayili samban' ni, a ni nya o ka o Ӡiya n-ƞmɛri yͻɤu. Wal'bͻƞ ni n-kpalim o kukͻɤu. BAAKO: Din ƞuna, a tuzo bini maa du gaa. Dama ka bi' n lahi nya o ka niri yɛn yɛli ni o na ʒi din niŋ kamaata. Zaƞ mi o Ӡili n-yeli o ka di kpe o. Bihi ŋɔ bɔrila yɛligu. DASANA: Nzo Baako wumma, man' dee yi zaƞ n noli ƞͻ n-fiɛbi tia, di mali yɛmbahinga. O bi yɛn wum. Bushɛm ka n zaƞ o n-ʒili n-kͻhi n yɛm zaa n-ti o, ka o bi wum. Man' shinimi n-guhiri o paɤa bͻbu. Di yi nyɛla 'yͻɤu bima' ka o yɛn ƞmɛri na n-ti dihiri o, tiku nya? Nyama di teei ma mi. (O laya) Niɤilim buɤim daa fooiya, ka n paɤa kͻƞ manika n-niɛmdi zim. Nnabi dindali, faashee a daa nyala Bukali ni pari chu'sheli. O dablim maa daa Kala zaŋ buɣisi. Man' daa kuli fͻhimi n-yuuni o ka o priti o maƞ n-gilinda ka nɔhichɛnje maa. BAAKO: To kuli zooimi suɤulo. DASANA: Suɤulo ƞͻ ƞun yaa, di malila di tariga. Ka naɤila o dii baƞla biɛhigu. (Baba paai ba soli ni) BABA: Ooi! Ashee yi chandi maa pa asahi n bala. Dokurigbaƞ daboli ka yi dura, ka n yɛli ye ni gbaai paaiya, ka kari ya lala hali ka n shii ti yi n maƞ ni. BAAKO: To zahimma, tinim' ni kpalim lahabali puuni maa, ti bi kpahim ni lala pam-pam ka ti chana. BABA: Dagbamba n yɛli ni yɛtͻɤa kani n nyɛ yiƞ be wula. Ni yi tooni! DASANA mini BAAKO: Naaa! Yiƞ maa be wula? BABA: Naaa! DASANA: Ma gͻm biɛni? BABA: Wuni ni o nam yiko. DASANA: Ti paɤiri ƞun naa maa. BABA: Ka bo alaamu ka saa maa niƞdi shɛm maa. A ku mi ka di timsi mͻɤu polo ka lee mali miri la yiƞa. DASANA: Nzo Baako, ka ti ni yoli kuli fabili shɛli maa n-bala? BAAKO: Yuuni ƞͻ saa maa ƞun lomi ni o parigi pukpari kam laasabu. To o yɛn shinimi, sahashɛli yi ni ti bɔri ni o miri gandim-gandim maa, ka o doori kom waawaayili. BABA: Dini n-bala ka pukparigu karachinim' sa ʒiya n yɛri ni o ku lahi paai chira ata maa. Ma di yi shiri niŋ lala ŋuna, fitina ni paai ti. DASANA: Ooi! Ka ti shɛbi na maani shili ni ti ko shinkaafa nim ƞͻ. BAAKO: Bɛ cham ni bɛ ʒiri. Salaƞsaa ni mi, di dakulo ala n-bala ka yi ʒiya n-tͻɤisiri n-busim ƞͻ tatabo. Bɛ ni shiri kuli buɤisi shɛm ƞͻ ka di niƞ yɛlmaƞli, ti ku niƞ halaka yuuni ƞͻ? BABA: Yɛlmaƞli! Amaa bɛ ni kuli yɛli maa, di tu ni ti mali siɤa. Yuuni maa, bɛ ni daa kuli buɤisi ni saa maa ni ƞmaai goli shɛli puuni, lala goli maa ni ka o daa shiri chɛbsi. BAAKO: Gooni n-daa lu n-saɣisi biɛɣu maa. Bɛ daa yɛlimi n-tu katari maa. Bula ka bɛ zali dabsa ni saa biɛni ka ti bi nya o lahanli? Man' naʒin dihi bɛ yɛltͻɤa n-tabili. DASANA: Din kuli biɛni yaa, Baba ni kuli yɛli maa, a yi na mali nia ni a zaƞ binbirli pi tiƞgban' ni, ka a niƞ siɤa. Di yi ti niƞ kaman' bɛ ni buɤisi shɛm maa, a ka samli, di mi yi bi lahi niƞ yaa, ti ni di pun suhiri n bͻri shɛli n bala. BABA: Che ka n na bͻhi shɛli. N yi bͻri gburiga, bͻb' dini ka n ni nya li. BAAKO: Gburiga! N nya! Di ƞmanila Yiblamʒee puu maa polo ka n daa nya li maa. Saƞfirila! Yulimi ni bͻbli maa, a ni nyali. BABA: To ka Mba Silimbͻmanaa n-puhi ma di bͻbu. Ni lo paɤa ni n-kuli woli fussi, ka kpeen so wuhi o ni boli na ka o ku tim n-ti o, ka n ʒi ni yɛn nyali shɛli, ka lee mi ni bͻhiri bi tumda. DASANA: N gba yi ti kuni ka n ʒili pͻra, n yɛn brigimi n bo beeni n mali. N daa mela n napobila, ka na bi tooi tali. Beeni maa mi bͻbu n-niƞdi ma zͻraaba. BAAKO: Ka bo n-na be puu polo ka a yɛn ʒi n-kuli? DASANA: N ku nya dabihi n-pa? N paɣiba dari wahala ƞuna, n bi bͻrili. Dinzuɤu man' yi ti kuli yiɤisi puuni ni n kuli, faashee n gilimi n-bo dabihi n-lo n-pa n cheche zuɤu. BAAKO: (O tiriti puu soli nangban' kpaƞa) Puu ƞͻ lan' yi bi yiɤisi n-zani, mͻɤu ni zaƞ o koli maa chaƞ. DASANA: Kariwaanbihi maa mi zaniya n-viɛli pam ka o yɛn niƞ fawaɤili maa. Hali dahima yi kuli kani gba, ma a yi zaƞ bu paa, bɛ yɛn ko li mi. BABA: Ti ni kuli yɛri shɛm ƞͻ, dahinshɛli n daa gba n puuni ka shɛbi garita, n wum la yino ni yɛli, "puu ƞͻ lan' mali vunyaɤili. Nyam' o ni shini mͻɤu ka di bili n-lim o puu shɛm". Yino maa ƞun tahi, "Nnabi di tu ni niri sa o fiɛbga." Pubu:Yaa naa paɣaba yuya Yuli ŋɔ nyɛla Yaa naa paɣa ŋu pahiri anahi nam yuli. Pubu:Bachinamdili Bachinamdili nyɛla yuli bachi. Pubu:Bachinamdimaŋli Bachinamdimaŋli nyɛla yuya zaŋ ti ninsalinima, tinsi, ni luɣ'shɛŋa ŋan gahim. Ka di piligiri ni bachikɔb' karili hali di yi bela yɛltɔɣa sunsuuni gba. Nyin paɣiri dɔɣu Nyin paɣiri dɔɣu nyɛla noli ni sabita binshɛli din mali niŋdi nyina, nyinzuya, ni zinli kasi. Nyin paɣiri kpam School strike for climate School strike for climate din yuli lahi booni Friday for Future, Youth for Climate, Climate Strike bee Youth Strike for Climate la nyɛla andunia tingbana zaa ni saɣi ti shɛli zaŋ ti Shikuru bihi ban che karim duri puuni ʒinibu ka yina pahi ni bɛ to ayirimo wuhi bɛ sujee  ka bo sɔŋsim siyaasa kpamba sani ni bɛ niŋ yɛltɔɣi shɛli zaŋ kpa din yɛn taɣi climate change  ni fossil fuel tuma duu ni bɛ lɛbigili ka di lee yaa din ni tooi lɛbigi. Lahibali din bi sɔɣi salo ni laɣingu din yoli luɣili kam pili la Swedish shikuru bihi ni daa gbaai ayirimo ka toli silimiin goli August 2018 yuuni Swedish Parliament (jintɔriduu) nyaaŋa, ka daa gbubi da' paɣila din zuɣu sabi ni "Skolstrejk för klimatet" "(Shikuru ayirimo zaŋ kpa climate polo)". Ka dunia zaa daa yina  ti to ayirimo silimiin goli March biɛɣu pia ni anu dabisili puuni yuuni ka salo ban daa yina daa yiɣisi miliyɔŋ, laɣinsi 2,200 ayirimo tɔbu  din daa niŋ dunia tiŋ' zuɣiri 125 puuni. May 24 dali, yuuni 2019, ka shɛli gba lahi niŋ ka dunia tinsi pam lahi yina ka salo lahi yina pam galisi pam gari ban daa pun yina maa. Niŋsim maa dabisili daa gbaami zali ni di niŋ dede ni dabisili shɛli European parliament ni daa yɛn niŋ bɛ piibu piibu 2019 yuuni. Pubu:Bachinamdiyari Bachinamdiyari nyɛla yuya zaŋ ti binyɛra ŋan yoli ka ŋa sabbu piini ni bachikɔb'bihi di yi be yɛltɔɣili sunsuuni bee ni di bahigu amaa di yi piligiri yɛltɔɣili di piinimi ni bachikɔb' karili. Aduwa: Suhugu Tiduuma Natitamlana zom muslim kpimbi zaa namboɣu, ka dolisi ti laamba banna beni nyav'waɣala ni alaafee, Naawuni timba ninkurlim yɛlbora, ka guba ni ninkurlim yɛlzora,Naawuni niŋmi alibarka niŋ ti ni dɔɣi shɛli ni, ka larigiti laɣ'pelga ni alaafee, Naawuni kum zabazaba biɛhagu ni, ka mali ti dunia ʒia n-ti ti. Naawuni tahami Ghana, North ni Dagbaŋ tooni, banka tuma Natitamlana yihimi alibarka tuma polo, tinim ban niŋdi bela bela Naawuni nab'gim li, tipaɣaba Naawuni larigimba, ka guti ni dimli balibu kam... Aameeen Mohammed Muntari  Mohammed Mutari nyɛla bɔlli ŋmera so bi dɔɣi Ghana, Kumahi tiŋbani. Salima:Piɛli vua Di labi nyahigi mini o paɣ'bia di ŋme n-ziŋ. Ku chaŋ mɔɣuni ka gam n-kuli paɣ'bia. N tab' zɔri n-bɔri valiga ka valig' zɔri n-bɔri n-shee. N tab' kuni ni kol'kuma Ka n ʒiri ka tuɣiri ka nyaɣiri ka buɣiri ka danda. Jaanbɔna du saazuɣu ka n dini n-mi dede. Mani n ka mɔɣuni ka valisi gɔhi tɔra n-lɛbi bɛ shee. Mani n-vulim vulinga ka valisi wum n-zɔrina ni jiri. Mmmhhnnn! Chichigu! Barinbaa! Biɛɣu yaa neeya. Gungɔŋ dahim ya. Ka n bɔri ni m birigi mɔɣu polo n-ti bɔhi n zuɣusuŋ. Yiɣisi n-zani n nyaaŋa. Ka n-chaŋ tum n Nam tuma. N bɔri ni tigbura, karima, kunkuna n-tabli naɣilima lɛbila gumdi Ka n-samdi ka viiri n-yira. N bɔri ni valig' kam wum n-ʒiɛɣu Ka zɔri n-kanna ni dari. N bɔri ni valigi kam yuli chirigi n-ninni Ka lu n-tooni abirima. N bɔri ni n-ti yɛn labi n jaanbɔŋ, ka valig' pun do yepiɛlga pansain n-tabra. N bɔri ni n-kpuɣila n zuɣu n-yuli tooni ni nyaaŋa, nudirigu ni nuzaa Ka valig' kam ŋunibu shee pihi pani polo. Tummi a nam tuma. Ka bɛ ti niŋdi n-bo ka n deeigi n-faa n-zaŋ ti a. Ka bɛ ti yɛri n kpaŋ-maŋa, ka n deeigi n zaŋ ti a. Ka bɛ ti kalindi dabba, Ka n yuli n-be tooni. A gu'ʒɛɣu n-bɔŋɔ ka n tira. Deeimi ka che ka n kpe nimmɔhi ŋɔ puuni n-pli yi. Nasara yi kana, N nyɛla ŋun yɛn ti a gupiɛlli. N-wuhi n suhupiɛlli. Shenbila! Bolimi Di Malo Che ŋuni, ka kpuɣi kogaɣili ni jaanbɔna maa ka ti gbaai soli. Yambu! Tammi duɣu yaa...ti kunna. Heeecha! Zuŋɔ doo yaan tum tuma. Mohammed Salisu Mohammed Salisu Abdul Karim nyɛla Ghana bɔliŋmɛra ŋun ŋmɛri nyaŋgi polo susuuni. Tecno Mobile Tecno Mobile nyɛla ban maandi Chinese nuchei baŋsi ka bi yina Shenzhen, China. Di daa nyɛla bini kpa shɛli yuuni 2006. Ka bi lahi yina Transsion Holdings. Tecno daa bilim zaɣ'a zaa kuli bela African, Middle East, Southeast Asian, South Asian ni Latin American dahi. . Yuuni 2006, Tecno Mobile daa nyɛla bini kpa shɛli ka bi bɔlli la Tecno Telecom Limited, to amaa di nyaaŋa ka bi daa taɣi di yuli la Transsion Holdings ka Tecno Mobile za mi ni di gba pahila kompani maa zuɣu. Yuuni 2007, Tecno daa kpala nuchei baŋ palli ka do yuli booni Itel ka bi daa kohi li Africa. Yuuni 2008 piligu, Tecno zaɣ'a daa bela Africa ka di daliri bi yi shɛli na pahila bi daa niŋ la daabelim vihigu ni maani. Zaŋ chaŋ yuuni 2010, bi daa pahila ban do buta zuɣu ban maandi nuchei baŋsi Africa Yuuni 2016, Tecno daa kpela Middle East nuchei baŋsi daa la ni. Yuuni 2017, ka bi daa lan kpe Indian daa puuni ka daa niŋ bi nuchei baŋsi maa suuna ka boli 'Made for India' nuchei baŋsi parisi: 'i' series- i5, i5 Pro, i3, i3 Pro ni i7. Di kompani daa pilila Rajasthan, Gujarat, ni Punjab, zaŋ chaŋ December 2017, ka bi daa wuligi gili tiŋ maa zaa. Tecno Mobile nyɛla ban mali yaa pam zaŋ kpa nuchei baŋsi polo ka di nyɛla bi mali yaa pam Africa ni India ban mali salo pam. Amaa ka di daabilim dii ka yaa. Di daa kpela Bangladesh ni Nepal daa yuuni 2017 ka daa pili kɔhimma bɛla bɛla Pakistan. Di na morimi ni di chibi yi Pakistan daa. Ka lahi mori ni bi zaŋ li du pohim zuɣu. Tecno Mobile nuchei baŋsi shɛŋa bini kohiri India nyɛla bini laɣim di di kpatuɣa bi kompani sheli din bɛ Noida (U.P) Issahaku Yakubu Issahaku "Leftey" Yakubu nyɛla Ghana bɔlŋmɛra. Mohammed Abu Mohammed Abu nyɛla Ghana bɔliŋmɛra. O yɛla bin dɔɣi so Ghana tiŋbani. Faisal Saaka Faisal Saaka nyɛla Ghana tingbani boliŋmɛra. Dagbaŋ Nama Dunnoya Piligu Yani dunoya yibu nyɛla daantali kpeeni n-ti Dagbaŋ taarihi. Di nyɛla piligu mini din dɔɣi pumpoŋɔ na gadama ni Yani mobu Dagbaŋ. Zaŋ gbaai Naa Gbewaa, Yani nam maa zani mi n-ti Yaanabihi di mi daa zooya ka ban kpaɣiri bori nam maa mali yɛmbinbiɛri n diri Yani gbana. Ma bihi yiɣisi tuhiri taba tɔbu ni din yɛn che ka bɛ paai bɛ ba yili dama dini nyɛ Yaanabihi kam suhugu. Yaanabihi bahigu n di Yani gbana ni kinkansi ni ninvuɣu kuli n daa nyɛ Naa Yakubu I( Yakubu Nantoo) yuuni 1799-1839. Naa Suman Zoli nam dibu yuuni 1778-1799. Yɛlizoli Lan' Laɣifu daa niŋ la kpaŋmaŋ' ni o sɔŋ o ŋahiba ŋun daa na diri Miɛŋ ni o nya Yani. Yɛlizoli lana Laɣifu mini Naa Yakubu Nantoo daa laɣim la tɔb' bihi ka bi daa libigi liri Naa Suman Zoli, n nyaŋ o tɔbu bihi ka ku Yaan-Naa Suman Zoli. Ka Miɛŋ lana Yakubu di Yani gbana ka o nam yuli nyɛ Yaan-Naa Yakubu I, ka o di hali ti paɣi Naawuni yuuni 1839. Naa Yakubu I bihi n daa nyɛ Naa Abdulai ( Abudu yili) ni Naa Andani ( Andani yili). Naa Yakubu I nam saha, o ŋahiŋga Yɛlizoli lana Laɣifu daa yiɣisimi ni yaa dini daa che ka o di Nama awɔi. Nam shɛŋa o ni daa fa n di n-nyɛ Zabzugu, Gbungbaliga, Taɣinamo, Nakpachia, Korili, Kunkoŋ, Demoŋ, mini Chim. Naa Yakubu I bihi ŋun be tooni Abdulai, Andani ni Mahami mali dabiɛm ni Yɛlizoli Lana Laɣifu nyɔri yaa pam kani tooi fa Yani di yi ti niŋ ka bɛ ba kani. Naa Yakubu I bihi ŋun daa gari tooni  Abdulai, Andani ni Mahami daa mali la dabiɛm ni Yelizoli Lana Laɣifu ni nyari yaa sham maa, o ni tooi ti fa Yani di bɛ ba yi kpi. Di mini Yelizoli Lana Laɣifu ku nyɛ paɣabia ka Dagbaŋ kali soli o bi diri Yani. Saha shɛli Yaanabihi ŋɔ ni bɔri ni bɛ ku Yelizoli Lana Laɣifu ŋun daa nyɛ barina n-ti ba ni kana din niŋ ka Yaa-Naa Yakubu I zuɣu dam. Yelizoli Lana Laɣifu ni wum o ŋahiba barigu, ka o chaŋ Yani n-ti bo bandi m-piri o naba din yɛn niŋ ka o che tuumbiɛri mini niriba pɔhim tumbu. Lala niŋsim ŋɔ baligili n-ti Yaanabihi ŋɔ ka bɛ yɛli nyaŋ bɛ taba maa ni Yelizoli Lana Laɣifu bɔri ni o fa Yani. Ka Yaanabihi ŋɔ laɣim tɔbu bihi n tuhi Yelizoli Lana Laɣifu tɔbu shɛli din daa niŋ Demoŋ. Ka Yelizoli Lana Laɣifu daa lu tɔbu maa ni. Yaanabihi ŋɔ yembinbiɛri daa bi naai dama bɛ so daa bi diri Yani dunnɔya ŋɔ shɛli ka kutooi paai Yani di la zuɣu, di yi niŋ ka bɛ ba Naa Yakubu I kani. Naa Abdulai ŋun daa diri Tampioŋ, Naa Andani Nyoŋ lana ni Naa Mahami Nakpali Naa. Ka saha kana ka Karaga Naa Mahami kpi. Ka bɛ naai noli ni bi bo Karaga n-ti bɛ ni yino, bɛ bi niŋ saha ka Naa Yakubu I pii o tizo ŋun daa nyɛ Sunsɔŋ Naa Yahaya n ʒili Karaga. Nabihi ŋɔ kutooi n-nya di shɛli. Tuuli Naa Mahami daa zani m pahi Yelizo Lana Laɣifu polo tɔbu shɛli din daa ŋme Demoŋ, din pahi ayi, baɣa daa kpahila o zuɣuni ni o yi di Karaga din nyɛ Yani dunnoli la, o ni di Yani o ba yi kpi. Daliri din pahi ata ni din niŋ talahi tiba nyɛla bɛ nya Yani dunnoya ŋɔ shɛli n-ti bɛ ni so pɔi ka bɛ ba kpi. Ka nabihi ŋɔ lahi laɣim tɔbu bihi ka bɛ gu Kari-Naa palli ŋɔ n ku o saha shɛli o ni daa chani Karaga. Nabihi ŋɔ niŋsim ŋɔ daa yiɣisi Yaa Naa Yakubu I suhu pam ka o daa lo tɔbu n tuhi nabihi ŋɔ. Yaha, ka nabihi maa lahi di nasara tɔbu shɛli din daa tuhi Vittin mini Banvim Dohini din miri Tamali la. Amaa, bɛ daa chɛla bɛ ba nyɛvuli ka o daa di Yani hali ti kani. Nabihi ŋɔ daa fala Savelugu mini Miɛŋ ka Naa Abdulai ( Aburu Yili) lɛbi Miɛŋ lana ka Naa Andani di Yoo Naa, ka bɛ nyaandoliba ni yino Sakpe Naa Adama daa di Karaga din daa na ka Naa. Naa Yakubu I ni kani, o bia Miɛŋ Lana Abdulai (Aburu yili) n daa lɛbi Gbaŋlana n di Yani lɛbi Ya Naa Abdulai I. O tizo Korli Naa Mahami daa bi yuu n di Yani dunnoya ŋɔ shɛli, din di yan nyɛ dunnoli ata m pahila ka kpihim. Din niŋ ka o bihi daa bi tooi paai bɛ ba maa, bɛ nam dibu tariga nyɛ Korli. Sagvugli sagvugli nyela bin shagu pag ba ni Mali mondi sagim. Mother's day Manim' Dabisili Manima Dabisili Manima dabisili Ma Nima dabisili nyɛla dabisi shɛli di gahim pii m maliŋa n puhiri ka paɣiri ma nima. Amir D-va Amirhossein Delband ka be mio Amir D-va nyɛla Tehran yila yiinda ŋun yi Iran na. Dagbaŋ nama: Nabi kura mini nabi pala tɔbu Naa Yakubu Nantoo Bihi n-daa nyɛ nabi pala ni Naa Abdulai Nag'begu mino o tizohi. Ka Nabi kura lami nyɛ Naa Yakubu Nantoo maŋmaŋ n-ti tabli o gba tizohi. Savelugu Naa mahami Nyubla, Sunsong Naa Yahaya,Mion Lana Issah, Nanton Naa Issah. Savelugu naa mahami nyubli n-daa diri savelugu dinsaha. Mion Lana n-daa diri mion. Kpambi yɛliya, Ni Naa Yakubu Naantoo daa zaŋla kariga zangti Otuzobla "sunsong naa Yahaya". Lala sunsong naa Yahaya maa gba daa nyɛla Naa Andani Jengbarigi Dapala Din'saha O niŋ Naa Yakubu Nantoo tizo. Sunsong Naa Yahaya ,Mion Lan Issah, Savelugu naa mahami nyubla, Nanton Naa Issah kurli nim zaa daa pahi Nabi kura zuɣu. Ka naa Yakubu naantoo zang kariga ti Sunsong naa Yahaya. Naa Abdulai Nagbegu mini otizobihi daa zagsi, Nibi kuche Kabi bapri kpe kariga. Andani jirlondi, Tugu lan Salifu, Savelugu naa bukali shagbaa, sagnarinaa sulemani, bona salifu bidaa galisiya, Korinaa mahami, Zangbaling naa aduna, Tampion lan Sayibu, Karina Alhassan somua nimzaa daabe tobbu maa ni n-tipahi TibungLan Bukali. Amaa Bi pam Daa Na bidiri lala tingsi maa. Yidan toɣima gba daabeni (Yelizoli lan laɣifu). Kulunku laɣim kobgu ku ŋmani paanga. Ziblim Kulunku n-daa yɛn doɣi ka doɣi Karina mahami. Ozukpani daa nyɛla karinaa Adam Gagbuni. karinaa Adam Ga'gbuni mi ka nabi pala daa bora. Dama bani nyɛ o bakpem bihi La (Nabi pala). Tim Ndaa' Yenkuba' balin-titeei Nag'begu' Bizaa daa pun nyɛla Dagbon Tobu-Bihi sheb ban pun ŋmen tobri zab dagbaŋ zuɣu. Bidaa yɛli nibi kusag' ka bibapri maa kuli kariga. Tobu maa daa bi ŋmani nabi pala maa nideegi nasara. Dama nabi kurala daa kpem pam' teemi ni ayi zagsi yaa naa zaligu dagboŋ zaa tobu bihi maa zaa niyina. Amaa Naa abdulai nagbegu daa bola soli mpri dagbon. Bidaa ŋmeli gari chira.Bidaa yina ka'nabi kura la tuhu nyengma. Kabi lahi labi ti bishili malibu ni. Bishili nidaa tibi kabi lan labna. Nabi kura la daa lan deei nasara bizugu. Nabia pala maa daa tichengla yelkurili lan sani (Baba bugbu) . Ka oti wuhiba ni nabi kura maa Yaa'maa kazang'bugsi. Amaa biyi bori ni bideei nasara Sheela Bi'zangla Bi'puuni Yino Lo'tobu. Bidaa kuna gbaibu- Bi'tizo daa yɛli nibi, Tummi tuma maa niŋ O ni din yɛn tiba nasara bi banim maa zugu mbala. Kpambi yɛliya ni bidaaa tumli niŋ o ni bidaa zaŋ O mi lo tobbu maa kashiri deeigi nasara. Bini daa zaŋ so lo tɔbu maa n-daa nyɛ ayab Suleman. Ka daa ŋma bibaprimaa soli N-ti daago Ka'zangti. Ga'gbuni. karinaa Adam. Karinaa Adam maa zugu Kabi Salindi kariga ŋmendintoli yili. Bidaa kuli Mion, Mion Lan Issah N-daa diri mion ka bi tuhi nyeŋ mion lan Issah. Ka naa abdulai nagbegu zang mion leegi Oting dindalli. Kabi lan cheng Savelugu n-ti ŋmenpai Savelugu naa mahami nyubla. Ka Naa Andani Jir-londi zang Savelugu leegi Odini. Bini daa zaŋ so lo tɔbu maa daa nyɛla Ayab Suleman. Kabi nasara deeibu la che kabi zang sagnarigu leegu ,Dunkurugu tin-gbani. Kadaa simso Sagnarinaa sulemani. Amaa Naa Yakubu Nantoo sheli daabi toi Ning o- Bi bapri Nim maa Kabi Daalee Daaluhi. Nawuni Zomba Nambogu. Kpambi na'beni Din'Malli Mali' Ning Insongmiti. Abdul-Aziz Yakubu Abdul Aziz Yakubu nyɛla bɔl'ŋmɛra ŋun yɛ Ghana na. Bi dɔɣila Abdul Aziz Tamale yuuni 1998 silimin gɔli November bɛɣu pia dali. Kuyili Kuyili nyɛla tiŋa din bɛ Tatale-Sangule District din bɛ Gaana tuduu yaɣili polo. Nahuyili Nahuyili nyɛla tiŋa din bɛ Tatale-Sangule District din bɛ Gaana tuduu yaɣili polo. Kandin Kandin nyɛla tiŋ' shɛli din be Tatale Sangule District , Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Razak Nuhu Abdul Razak Nuhu nyɛla bɔliŋmɛra ŋun yɛ Ghana na. Bi dɔɣi la Tamali din bɛ Ghana tuduu yaɣili polo la. Yuuni 1991 silimin gɔli May biɛɣu pia ni anahi dali. Rashid Nuhu Rashid Nuhu nyɛla Ghana bɔli'ŋmɛra. Bɛ dɔɣi la Aŋkara din bɛ Ghana tuŋzuɣu lani. Mohammed Zakyi Mohammed Zakyi nyɛla Ghana bɔlli ŋmɛra. O yɛla bɛ ni dɔɣi so yuuni 1998 silimin goli April dabaa ayɔbu dali. Right to Dream Academy Right to Dream nyɛla shikuru din be Ghana ka di niya nyɛla di wuhi bihi bɔli'ŋmɛbɔ ni karim baŋsim bɔbu.Amaa bɛ mali zaɣa pam zaŋ kpa bɔlli ŋɔ polo n gari shikuru baŋsim polo • Godfred Saka .Mohammed Abu • David Accam • Bismark Adjei-Boateng • Enoch Adu • Prince Agyemang • Thomas Agyepong • Thomas Agyiri • Clinton Antwi   Frank Arhin   Isaac Atanga • Francis Atuahene • Keanin Ayer • Fifi Baiden • Kelvin Boateng • Ousseni Bouda . Abu Danladi • George Davies • Mohammed Diomande • Godsway Donyoh • Kingsley Fobi . Adama Fofana • Tiemoko Fofana • King Osei Gyan • Enock Kwakwa . Mohammed Kudus • Evans Mensah • Gideon Mensah • Samuel Mensiro • Divine Naah • Emmanuel Ntim • Razak Nuhu • Rashid Nuhu • Dominic Oduro • Kelvin Ofori • Edward Opoku • Umar Farouk Osman Daniel Owusu • Ibrahim Sadiq • Haruna Shaibu • Kamal Sowah • Kamaldeen Sulemana . Collins Tanor • Ema Twumasi • Oscar Umar • Abdul Majeed Waris • Maxwell Woledzi • Joshua Yaro • Yaw Yeboah Litiricha Biɛlima(Literary Terms) Maŋmaŋa False adentity False adentity nyɛla loɣsheli ninsala ni zaɣ o maŋa zali kabi paani. Adolescence Adolescence nyɛla saha din be ninsala bɛhigu puuni zaŋ chaŋ o bilimni hali ni o ninkurilim ni. Di nyɛla saha shɛli ninsala ni zoora o bilim ni hali ni o nikurilim ni. Ninkuriɣu Ninkurigu nyɛla ninzoɣ so ŋun ti yuuɣi bɛhigu puuni. Chastity Chastity di nyɛla so sheli ninsala ni doli ŋa zo ka che paɣ ni doo laɣmbo balikam. Gender Gender nyɛla ninsalnima walɣimsim zaŋ chɛŋ paɣba mini dabba puuni. Culture Culture nyɛla bihisheli ninsalinima ni bɛ tiŋ puuni. Youth Youth nyɛla ninsalinim zaa ban yuma nyɛ yuu pianianu hali ni yuu pihyobu ni anu. Natural resources Natural resources nyɛla naawuni ni nam binsheŋa ni ti mali kori ti bokaata nima. Capital resources Capital resources di nyɛla bin sheŋa di bɛ bɛhigu puuni ka pa naawuni bin namdili ka ti mali kuri ti pukaata nima. Nuclear family Nuclear family nyɛla daŋ bila di bɛ tiŋ ni ka di nyɛla laaba ko mbɛ daŋ maani di nyɛ ba ni ma ni bi bihi. Calligraphy Calligraphy di nyɛia sabri vila sabbo ka di nyɛ alikalmi sheli din nagbani galsi. Primary socialisation Primary socialisation di nyɛla saɣsigu sheli ninsali ni dɛ o na nyɛ bia. Socialisation Socialisation di nyɛla kpaŋmaŋ sheli ninkura ni zaɣ ni bi zaɣ bi bihigu sheli bin bɛ tiŋ ni n wuhi bisheb ban na zoorina ni bi sa ti nyɛ sohabɛɣu niriba. Secondary socialisation Secondary socialisation di nyɛla saɣsigu sheli niri ni dɛ o bohambo shee tiŋ puuni, ni o gamashee, poi ni o dɛ saɣsigu sheli o yiŋ. Ren Bumei Ren Bumei nyɛla Sasabira zaŋ n ti Democratic China mini China EForum pohim zuɣu lahabali wuligibu karichi biŋ. Pubu:Siyaasa niraba ban nyɛ paɣiba Siyaasa niraba ban nyɛ paɣiba nyɛla paɣi'shɛb ban be siyaayasa ni. Sasabira Sasabira nyɛla ninvuɣi so ŋun zaŋ bachinima n-sabi viɛligi balibu balibu ni hankali shɛli din tiriti wuhiri biɛhigu. Sasabiriba tooi sabiri wuhiri baŋsim salinwaɣila puuni, salinjihi puuni, kundi nima puuni, yɛltɔɣitaɣimalisi puuni, kpɛrigu puuni, yila puuni, molo nima puuni ni sabbu balli kam din lahi pahi be biɛhigu puuni ka salo ni zaŋ bɛ zaɣa niŋ di puuni. Seidu Al-hassan Seidu Al-hassan (bɛ mi o pam la Prof. Seidu Al-hassan) nyɛla karimba kpɛma m-be University for Development Studies (UDS) din be Ghana Tudu Yaɣili la. Read To Change Initiative Ghana Read To Change Initiative Ghana nyɛla ʒingama laɣingu din be Ghana, Northern Region tingbani ni. Di biɛla Kumbungu District yaɣili. Martina Appiah-Nyantakyi Martina Appiah-Nyantakyi nyɛla Kombon paɣa so ŋun be siyaasa ni.O nyɛla gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti Ahafo Ano North yaɣili. Soyauxia velutina Soyauxia velutina nyɛla Soyauxia zuliya la puuni zaɣa yini. Dallung ka na nyɛ tiŋ shɛli dn mali punkplaim lala yali maa. Beatrice Serwah Derkyi Beatrice Serwah Dekyi nyɛla kambon paɣa so ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti Ejisu Juaben Yaɣili. Catherine reckling Catherine Reckling nyala kombɔŋ paɣa so ŋun be siyaasa ni.ŋun nyɛ gomdanti kpambala nti sakyere south yaɣli Mary Boatimaa Marfo Mary Okone Mary Okone nyɛla paɣa so ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti Banda yaɣili. Mary ameyaa Mary Ameyaa nyɛla paɣa so ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti Dormaa West yaɣili, Ghana tingbani puuni. Diana Attaa Kusiwaa Diana Attaa Kusiwaa nyɛla kambɔŋ paɣa so ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti Nkoranza South yaɣili, Ghana tingbanni. Helena Appiah Helena Appiah nyɛla kaboŋ paɣa so ŋun be siyaasa ni. ŋun n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti Wasa Amenfi west Yaɣili Dr.Hamzah Adam Dr.Hamzah Adam nyɛla jintora zaŋ ti Kumbunŋ piibupiibu yaɣili Ghana tinŋgbani ni Justina Marigold Assan Justina Marigold Assan nyɛla Nzima paɣa so ŋun bɛ siyaasani. O nyɛla fukumsi kpambala zaŋ ti Agona west yaɣili Ghana DCE nima ni Gifty Akosa Arthur Gifty Akosa Arthur nyɛla paɣa so ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti Nkoranza North yaɣili, Ghana tingbanni. Sarah Dugbakie Pobee Janet Tulasu Mensah Janet Tulasu Mensah nyɛla paɣa so ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti Ga East yaɣili din be Ghana tingbani puuni la. Margaret Darko Margaret Darko nyɛla jintori ŋun be Ghana siyasa tali puuni zaŋti wabgu party (NPP) ka lan nyɛ jintori kpɛma bɛ ni tooi booni shɛli (municipal chief executive) n zaŋti Suhum yaɣli Popoone N yuli m booni Alidu Abdul Rahaman, ka n yina Ghana Comfort Asante comfort Asante nyɛla kanbonpaɣa so ŋʋn nyɛ DC n ƶaŋ ti new Juaben yaɣali. Florence Governor Florence Governor nyɛla ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti Ayensuano yaɣili Ghana. Evelyn Ama Kum Richardson Evelyn Ama Kum Richardson nyɛla paɣa so ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n nyɛ girangomda yaɣili fukuumsi kpambala zaŋ ti Sunyani din be Brong Ahafo Region din be Ghana tingbani ni. Victoria Ayamba Vitoria nyɛla Kusa paɣa so ŋun bɛ siyaasa ni.ŋun n nyɛ gomnanti fukumsi kpambala zaŋti bawku wuntaŋ puhili yaɣili. Sarah Dugbakyie Pobee Sarah Dugbakie Pobee nyela kambong paɣa so ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti Ada East Yaɣili, Ghana. Jane Tulasu Mensah Jane Tulasu Mensah nyɛla kanbuŋ doo so ŋunbe siyaasa ni. Felicia Aba Hagan Felicia Aba Hagan nyɛla paɣa so ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti Abura yaɣili, Central Region,Ghana. Katherine Lankono Katherine Lankono nyɛla paɣa so ŋun be siyaasa ni.ŋuni n nyɛ gomnanti fukuumsi kpambala zaŋ ti nadowli yaɣili. Agnes Anamoo Agnes Anamoo Nabdam o nyɛla ninvuɣu so ŋun nyɛ gomnanti kpambala so ŋun be Volta Region yaɣili. Samuel Nartey George Samuel Nartey George nyɛla jintora ŋun be Ghana siyasa tali puuni ka yina Ningo Prampram yaɣili zaŋti National Democratic Congress(N.D.C) Ka o dɔɣiri tiŋa nyɛ Ahwiam din be Ghana tingbanni. Millicent Kabuki Carboo Millicent Kabuki Carboo nyɛla kabo paɣa so ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋti Biakoye yaɣili. Millicent Kabuki Carboo nyɛla ŋun bɔri lɛbigimsim yɛlitɔɣa pam ka lahi yu bihi ni paɣaba toon' tibo pam O pilla shikuru din Yuli booni, ELTA International School,din be Ankara( Accra) la,yʋʋni 1970 – 1980. O daa lan tuɣi o shikurʋ Accra Girls’ Secondary School yʋʋni 1980-1984. O daa pilila siyaasa tali tuma, ŋuni n daa nyɛ paɣaba laɣimbu tʋondana n zaŋ ti wabgu party yaɣili, ti ni mi shɛli 'NPP' la. Ti ni ʒe saha shɛli ŋɔ,ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋti Biakoye yaɣili. Helena Appiah Wasa Amenfi West Helena Appiah Wasa Amenfi West o nyɛla ni nʋŋ so nʋŋ government kpaŋ lala yaɣli ma din bɛ Ghana yashɛli polo bin boni Wasa Amenfi West din Amenfi municipal puuni Nintɔri Nintɔri nyɛla kosaliga din be daadam nolini. Nintɔri tooi sɔŋdi ti ka ti vandi bindira viɛnyɛla. Sharity Foriwaa Dwommoh Sharity foriwaa Dwommoh nyɛla kanbonpaɣa so ŋun nyɛ jintora zaŋ ti Tain yaɣali. Martha kwayie manu Din be di puuni 1 Piligu2 Baŋsim bobu 3 Tuma 4 Kundivihira Nadi Sanda Imoro Daffiama Bussie Issa Nadi Sanda Imoro Daffiama Bussie Issa o nyɛla ni nʋŋ so nʋŋ bɛ baŋsalila tin ŋʋn in din yʋɣli boni Ghana yaɣli din yuɣli upper wast yali ka nalahi nyɛ ni vʋŋ so nʋŋ zain government zani lala yaɣli ma. Herietta Mary Ayison Henrietta Mary Ayison nyɛla konbɔŋ paɣa so ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti Ahanta west Yaɣili. 1 Piligu 2 Baŋsim bobu 3 Tuma 4 Kundivihira Henrietta Mary Eyison Henrietta Mary Eyison – Ahanta West o nyɛla ni vʋŋ so nyɛ bɛ gʋŋsalila yashɛli bini boni Ghana yaɣli ka yɛʒ government kpaŋ bala din bɛ western region yaɣli ka nyɛ ahanta municipal kpaŋ yiŋɔ. Ella Boateng Ella Boateng nyela kanbon paga so ŋun be siyaasa ni. Ŋuna n-na nyɛ gɔmnanti fukumsi kpambala zaŋ ti south dayi Yaɣili. Pubu:Solɔɣu Bangsim bobu Wikipedia:Lahabali Bangsim bobu Prisons School Complex Prisons School Complex nyɛla shikuru karimzɔŋ shɛli din bɛ Tamali,Ghana tuduu yaɣili polo. Template documentation Template documentation should explain what a template does and how to use it. It should be simple enough that a user without complete knowledge of the intricacies of template syntax—which includes many experienced contributors who focus their attention elsewhere—can use it correctly. This is especially true in the case of very widely used templates. Editors should defer to official when template documentation pages are inconsistent with established community standards and principles. Editors should also avoid "quoting" template documentation pages as though they are policy—including this . Template documentation pages can be written without much—if any—debate, as opposed to Wikipedia policies that have been (see for details). Template documentation should cover: The English Wikipedia is a source of templates for hundreds of other Wikipedias and sister projects. Often, templates are fully self-contained, so the process easy: the contents are simply copied to a new template page at the other wiki, and everything works. However, on more complex templates, the template may invoke a module, transclude other templates, only work if paired with a separate template, or need particular CSS or JavaScript code to work. In these cases, it is helpful to include a brief list of templates or other code that this one requires, at the end of the documentation. When viewing the rendered template page itself (as opposed to its wikicode), what is usually visible right under the title is the rendered template itself, followed by a separate section to display the template's rendered documentation, followed by the categories to which the template belongs. Categories and documentation of any sort on a template page (including ) should always be enclosed by , so that they do not show up when the template is used on another page. The editable for the template's documentation is often placed on a separate of the template itself, which is then at the end of the template page. This separates the often complex template code from the documentation, making the documentation easier to edit and reducing the number of accidental editing errors in the template code. It also allows templates to be where necessary, limiting editing access to important templates' code while allowing anyone to edit those templates' documentation. This method is sometimes referred to as the "template-doc page pattern". You must put when creating (publishing) a template. Then a documentation page is created with codice_2 links. You can create and edit the template documentation clicking in this pane codice_3 link. Template documentation subpages using are named and formatted using the following general pattern, for consistency. Suppose your template is named codice_4. Edit the template and append the following at the end of the template code, or use : This will transclude at the bottom of the template page. Important: Make sure the opening begins immediately after the last character of the template code or text and "not" on a new line, nor with any intervening spaces. Otherwise, extra space will be inserted below the template when it is used, which is usually not wanted. If the template is already protected, ask an to do this or request an edit by using an on the template's talk page. If documentation and categories already exist in a section, enclosed within a container, move them into the documentation subpage (where they should be enclosed in ), as it is best not to have documentation split across two separate pages. Use codice_5 link at the bottom of the empty documentation box to automatically create a documentation subpage. Insert the documentation after the top line and categories under the appropriate comment line – leaving the comment in place, so that the layout is preserved when the page is edited in future. Related templates, policy page, projects, etc. can be linked to by adding a "See also" section. Save the subpage. To create the documentation subpage manually, create a subpage with the name codice_6. See the details at or start the page by copy-pasting the following standard wikitext: The top line will display a message explaining the current page and a link to the template page. Save the subpage and follow instructions in section "". Instead of manually writing a lead graf and a usage table, the template can do most of the job. Simply write your TemplateData in the table interface, and then wrap it into a template call like codice_7 at the top of the page. You may wish to redirect the talk page of the /doc subpage to the talk page of the template itself. Then all talk relating to the template and its documentation will end up on the same talkpage. For example, redirect codice_8 to codice_9. A documentation page can also be redirected to the /doc subpage of another template, if that covers the usage for both templates. In this case, clicking the links to view or edit the documentation will directly open the target of the redirect. If it is necessary to access the redirect itself (e.g. to remove the redirect and create a separate doc page), go to the template URL by clicking in the location bar at the top of your browser, and add /doc at the end. To generate a blank template, which may then be copied from the documentation and pasted into another page, use: To generate an instance of the template, populated with its own property names, use: Before doing changes to a template it can be good to first copy the template code to a sandbox and run some testcases, since the template might be visible on thousands or even millions of pages. If you create subpages named exactly "/sandbox" and "/testcases" to a template then the green box on the template auto-detects this and will show links to those pages in its header. See for more information. When several templates work together or are very similar then it is often clearer and easier to maintain one single documentation page that documents them together. The simplest way to do this is to make a full documentation page at one of the templates, and then make "soft redirects" from the other templates. See, for instance: . When a documentation subpage has not been created, and the template is being used with a parameter on the actual template page, then to place the template itself into a category, add codice_7 inside the documentation template, after the content. For example, for placement on the actual template page: When a template as displayed will link to a page that can serve as the documentation, then separate documentation is superfluous and does not need to be created. For instance, a stub template, using the template as a base, will already display pre-loaded common documentation for all stub templates using that template, and will not need additional documentation. Here are some tips to facilitate writing documentations: Documentation Template documentation should explain what a template does and how to use it. It should be simple enough that a user without complete knowledge of the intricacies of template syntax—which includes many experienced contributors who focus their attention elsewhere—can use it correctly. This is especially true in the case of very widely used templates. Editors should defer to official when template documentation pages are inconsistent with established community standards and principles. Editors should also avoid "quoting" template documentation pages as though they are policy—including this . Template documentation pages can be written without much—if any—debate, as opposed to Wikipedia policies that have been (see for details). Template documentation should cover: The English Wikipedia is a source of templates for hundreds of other Wikipedias and sister projects. Often, templates are fully self-contained, so the process easy: the contents are simply copied to a new template page at the other wiki, and everything works. However, on more complex templates, the template may invoke a module, transclude other templates, only work if paired with a separate template, or need particular CSS or JavaScript code to work. In these cases, it is helpful to include a brief list of templates or other code that this one requires, at the end of the documentation. When viewing the rendered template page itself (as opposed to its wikicode), what is usually visible right under the title is the rendered template itself, followed by a separate section to display the template's rendered documentation, followed by the categories to which the template belongs. Categories and documentation of any sort on a template page (including ) should always be enclosed by , so that they do not show up when the template is used on another page. The editable for the template's documentation is often placed on a separate of the template itself, which is then at the end of the template page. This separates the often complex template code from the documentation, making the documentation easier to edit and reducing the number of accidental editing errors in the template code. It also allows templates to be where necessary, limiting editing access to important templates' code while allowing anyone to edit those templates' documentation. This method is sometimes referred to as the "template-doc page pattern". You must put when creating (publishing) a template. Then a documentation page is created with codice_2 links. You can create and edit the template documentation clicking in this pane codice_3 link. Template documentation subpages using are named and formatted using the following general pattern, for consistency. Suppose your template is named codice_4. Edit the template and append the following at the end of the template code, or use : This will transclude at the bottom of the template page. Important: Make sure the opening begins immediately after the last character of the template code or text and "not" on a new line, nor with any intervening spaces. Otherwise, extra space will be inserted below the template when it is used, which is usually not wanted. If the template is already protected, ask an to do this or request an edit by using an on the template's talk page. If documentation and categories already exist in a section, enclosed within a container, move them into the documentation subpage (where they should be enclosed in ), as it is best not to have documentation split across two separate pages. Use codice_5 link at the bottom of the empty documentation box to automatically create a documentation subpage. Insert the documentation after the top line and categories under the appropriate comment line – leaving the comment in place, so that the layout is preserved when the page is edited in future. Related templates, policy page, projects, etc. can be linked to by adding a "See also" section. Save the subpage. To create the documentation subpage manually, create a subpage with the name codice_6. See the details at or start the page by copy-pasting the following standard wikitext: The top line will display a message explaining the current page and a link to the template page. Save the subpage and follow instructions in section "". Instead of manually writing a lead graf and a usage table, the template can do most of the job. Simply write your TemplateData in the table interface, and then wrap it into a template call like codice_7 at the top of the page. You may wish to redirect the talk page of the /doc subpage to the talk page of the template itself. Then all talk relating to the template and its documentation will end up on the same talkpage. For example, redirect codice_8 to codice_9. A documentation page can also be redirected to the /doc subpage of another template, if that covers the usage for both templates. In this case, clicking the links to view or edit the documentation will directly open the target of the redirect. If it is necessary to access the redirect itself (e.g. to remove the redirect and create a separate doc page), go to the template URL by clicking in the location bar at the top of your browser, and add /doc at the end. To generate a blank template, which may then be copied from the documentation and pasted into another page, use: To generate an instance of the template, populated with its own property names, use: Before doing changes to a template it can be good to first copy the template code to a sandbox and run some testcases, since the template might be visible on thousands or even millions of pages. If you create subpages named exactly "/sandbox" and "/testcases" to a template then the green box on the template auto-detects this and will show links to those pages in its header. See for more information. When several templates work together or are very similar then it is often clearer and easier to maintain one single documentation page that documents them together. The simplest way to do this is to make a full documentation page at one of the templates, and then make "soft redirects" from the other templates. See, for instance: . When a documentation subpage has not been created, and the template is being used with a parameter on the actual template page, then to place the template itself into a category, add codice_7 inside the documentation template, after the content. For example, for placement on the actual template page: When a template as displayed will link to a page that can serve as the documentation, then separate documentation is superfluous and does not need to be created. For instance, a stub template, using the template as a base, will already display pre-loaded common documentation for all stub templates using that template, and will not need additional documentation. Here are some tips to facilitate writing documentations: Yidantɔɣim ( Yɛlizolilan Laɣafu) Yidantɔɣima (Yɛlizolilan Laɣafu) Pɔi ka o daa ti ʒini nam gbana zuɣu, Yidantɔɣim (Yɛlizolilan Laɣafu) daa nyɛla bɛ ni mi so ka o nyɛ Afa mbe Yɛlizoli. Di mini o daa nyɛ paɣabia maa, o daa pahila ninvuɣu shɛba ban mali yaa lala saha maa. Ka bɛ zori o ni daa mali baŋsim ashili zaŋ kpa Alikuraani. O ma Kpatu Naa Ashɛtu "Naawuni dijikini ku zo saa" daa nyɛla Naa Naa Andani Jɛŋgbariga bipuɣiŋga. "Yuɣimpini bili gɔhi n-tiligi ŋmɛri", Kpatu Naa Ashɛtu nyɛla Naa Yakubu Nantoo beli kpɛm'sani" nantoo chɛ biɛm ka mɔha gari kɔbiga, balim balim kɔligu ku cheei yom". Dimbɔŋɔ n daa chɛ ka Naa Yakubu Nantoo nyɛ Yɛlizolilan Laɣafu ŋahiba. Yani ni daa lu, ka nam maa lu Kpatu Naa Ashɛtu dunnoli ni dama ŋuni daa nyɛ kpɛma. Amaa o ni daa nyɛ paɣ'la zuɣu, o daa be katiŋ pam ni bi piigi o, dama paɣa kutooi nyɛ Yaan-Naa. Bɛ ni daa vihi baɣisi bɛ daa gbaai la Naa Suman Zoli, bilim bilim ku ŋma. Din zuɣu lahabali ni daa yina wuhi ni Sumani ka bɛ gbaai ni o ʒini Yani gbana zuɣu, Yidantɔɣim daa niŋla suhupiɛlli ni Yani gbana na be bɛ zuliya ni. Alizimba dali ka Naa Sumani lɛbi Gbewaa Zuu, Gbuɣinli, tihi ni mɔrilana, zuɣusaa ni tiŋ'lana, andunia lana. Bɛ ni yeli Yaan-Naa Suman zoli kparigu naai, Yɛlizolilan laɣafu ŋun daa be o ŋahiba nam ŋɔ dibu shee nti pahi o nyaandoliba daa labimi kuli Yɛlizoli. Bɛ ni daa kuna, ka o zani o ma sani ni bi niŋ suhupiɛlli dama bɛ daŋ maa di nasara. Yidantɔɣim ni kpe o ma sani, o ma daa bi larigi o nini. Bɛ ni puhi taba naai di fahimi, ka Yidantɔɣim yɛli "ni ti zuɣusuŋ ti daŋ maa nyɛ nasara". N ŋahiba Naa Suman Zoli di Yani gbana, ka Kpatu Naa Ashɛtu tuhi nintɔri sɔŋ tiŋa. Ka tim boli bia ni o zaŋmi saɣim na ti ti Yidantɔɣim ka o di ka labi yiŋa. N dɔɣi bi'chɔɣifu, vi dima! Ooi Mma, taali bo ka n-tum ti diri n-ŋɔ vi? Ka Yidantɔɣim bohi. Ka o ma lahi tuhi sɔŋ n yɛli "di yi pa dabiɛm lana, bia ŋuni n lari o ba turi?" n di vi. Ka daɣila a suhi piɛli mi a ŋahiba Miɛŋ Lana Yakubu ni bi nya Yani di maa? A dihi ma vi! Di yi pa ni nye paɣa zuɣu, mani n di tu ni n-nye Yaan-Naa ka a di nyɛ Yaan nabia, n zaɣisila Dagbaŋ nabihi ka kuli a ba ŋun daa nyɛ musulinsi baŋda dama baɣa daa yɛli ma ni nti yan dɔɣila dahinshɛli ninvuɣ timsili n yi kuli a ba. Zuŋɔ, vi dima dama n daa niŋla yoli. A ŋahiba Yakubu ni tooi kpi ka bi di Yani, ka ti nyaangi maa kutooi lahi di Yani. Ka daɣila ŋɔ ka a booni nasara? A dihi ma vi! Bia so ni boli maa baa? Zaŋmi sohila saɣim n-ti Yidantɔɣim ka o di ka gbaai soli. Saha ŋɔ, Yelizoli Lana Laɣifu suhupiɛlli zom barigi, n kpalim la suhuyiɣisili, namboɣu ni yɔlitɛm. Ka o baŋ ni ʒilinsili n di o maa. Ni suhuyiɣ'sili ka o yɛli Mma "ni che ka a baŋ ni pa bi'chɔɣifu n-nyɛma". Ni che ka n-ŋahiba Yakuba lee Yaan-Naa, Dagbaŋ nim bori bee bɛ jɛ. Yelizoli Lana Laɣifu ka kpam yɛltɔɣa n daa bala (pakpaŋ dapal yɛlibiɛrili, di ku biɛ nin yino). Ka o puhi o ma ka chɛbiso ka gbaai Yelizoli soli. Dahin yini asiba pinda, ka lahabali paai Zohi-Naa. Lahabali ŋɔ daa timsi pam n ti nin yino, din zuɣu ka Zohi Naa daa ŋmaligi yi o zɔŋni ni o ti gbuligi lahabali nti Mba Duɣu. Yidantɔɣim ni o bori ni Naa Sumani yi Gbewaa yili ka o ŋahiba Miɛŋlan Yakubu lɛbi Yaan-Naa. O yɛliya ni ti yi bi wum n ti o ni bori shɛli maa, ni o ni liri o ŋahiba ka nyahi o yuli taarihi kundinim puuni. Bo ka Yidantɔɣim ni tooi niŋ? Ka Yɔɣu Kpamba shɛb' yɛli, chɛ ka o kana n ti kpati! Amaa Zohi Naa daa nyɛla tɛhi waɣila lana ka o yɛli yi ban bohiri ni bo ka o ni tooi niŋ. Ʒilinsi n mali ya zaŋ kpa ninvuɣu so ŋun n-nyɛ o bee yi bi mila binshɛɣu yini yɛri maa. Zom yi yɛli ni o ni labi a kuɣili, o nɔmi sɔŋ. Sokam ŋun be Dagbaŋ mi Yidantɔɣim ni mali yaa shem. Chɛli ya ka ti bohi n-nyɛ daliri din chɛ ka o bori ni o tuhi o ŋahiba ka ti lee bo maligu ntili. Gbuɣinli n bori o gbuɣin kpee vuri, ti zaa mi o ni yi shɛli na. Amaa maligu ŋɔ daa bi nyɛ naba zani dama Yidantɔɣim yɛtɔɣa bi yisira. Zaŋmi ya n ŋahiba Naa Yakuba n lɛbi Yaan-Naa ka pa lala yini mali kuli, achiika binshɛɣu n kutooi daa nira nti paai ma yɛtɔɣa. Ka a yabdoo Yidantɔɣim daa yɛli, n ka niya ni n tuhi so Dagbaŋ, n bi bori ni n kpaai ʒim, n ku bori mi ni Naa Sumani yi nayili ka n ŋahiba Naa Yakuba lɛbi Yaan-Naa. Ka pa dini n niŋ ni liri ya. Alizimba dali nolɔɣu kukoli, ka Sankara-yilinima neei gom ni ni wachi. Jaŋsi n-daa kuli deei tiŋ maa zaa, di dabiɛm zaa daa nyɛla bahi gba ni zora saha shɛli bi ni nya jaŋsi maa. Binshɛɣu be sunsuuni, ka ninkura maa yɛli. Yɛlizoli-lana Laɣafu II Saha shɛli wuntaŋ niti yan puhina, ka lahabali yi Gbewaa yili na ni Yidantɔɣim kperi na Yani (Yendi). Gbewaa yili ŋɔ ku ŋam ʒim, ka Naa Sumani mini o sapashinnima nti pahi Namɔɣilinsi kana nti zani so shɛli din kpari Bimbila polo. Ni ka tɔbu shɛli din tuhi Yɛlizoli-lana Laɣafu mini Naa Suman Zoli daa pili. Yɛlizoli-lana Laɣafu liribu maa daa nyɛla libigili ni dabiɛm. Naa Sumani sapashinima daa ka bɛni yɛn niŋ shɛm pahila bi tiri gbunni. Yɛlizoli-lana mini o nyaaga daa dihi la Naa Sumani tɔbihi n yaɣi Kulkpuni mini Tamali. Zaŋ chaŋ wuntaŋ puhili, Naa Sumani mini o sapashinima tiri gbunni hali ti paai Miɛŋ, ni ka tɔbu ŋɔ daa na vuhi ni biɛɣu neei. Kpe ka  Dagbaŋ Wɔrizohi kanna ni bi gu ka taɣi Naa Suman Zoli. Bɛ ni ndaa nyɛ Tolon-Naa tooni, Gushe-Naa nudirigu zuɣu ni Kumbuŋ-Naa nuzaa zuɣu. Din niŋ ka Yɛlizoli-lana Laɣafu pili ba liribu, Wunyuɣiri Naa, Lɔɣubuya Naa mini Malitima ka deei duŋ Naa gili Naa Sumani niŋ sunsuuni. Saha ŋɔ, Yɛlizoli-lana Laɣafu tɔbihi kpuɣi taɣibu. Ka dihi ba labisi nyaaŋa nti kpa tɔbu maa ni pili shɛli. Din ni chɛ biɛla ni bi kpe Naya, ka lahaʒibu shɛli niŋ. Hali ni zuŋɔ so ka ni n-nitooi buɣisi binshɛɣu din daa niŋ maa. Tɔbu bihi ŋɔ ni daa gili Naa Sumani niŋ sunsuuni ka binshɛɣu kutooi lahi kpe. Amaa achiika gbuɣima ko  n mi mɔɣini a shɛli. Yim ka pohim chɛ ʒɛbu, ka noonsi chɛ kumsi. Ka kukoli yina n-yɛli " chɛli ya, yi Naa kpiya. Yini tooi chɛ tɔbu maa laa". Yɛtɔɣili ŋɔ daa bi yi so sani na pahila Yɛlizoli-lana Laɣafu, n kamina kpe Naa Sumani zuɣu n-mi nyɛ ni bori shɛli. Yi kuma pumpoŋɔ bee yi bi kuma, sheei yi bo la Yaan-Naa pali. Tɔ amaa, n-yɛn yɛliya mi, yi so kutooi kuma din zuɣu chɛli ya tɔbu maa dama dibi tu ni Dagbaŋ bilchinima so lahi yi ʒim yaha. N- chɛni mi maa, amaa so yi ʒini gbana ŋɔ zuɣu ka di pa n-ŋahiba Mioŋ-lana Yakuba, yini nyɛma yaha. Yɛlizoli-lana Laɣafu "pakpaŋ dapali yɛlibiɛrili, di ku biɛ niŋ yino". Kpatu Ashɛtu bia " Naawuni dikilijini ku zo saa" - Naa Andani Jaŋgbariga bipuɣiŋga "Naawuni chɛli dikpuni din vɛila, ka ninkura ʒini tabili, ka bihi paɣi wuni". Taarihi din yi nolini na wuhiya, ni jaŋ shɛbi ban daa kpe tiŋ maa daa nyɛla Yɛlizoli-lana Laɣafu tɔbu bihi, ni o daa lɛbigi bala ninsalinima ni bi tuhi o ŋahiba. Amaa ninkura n-yɛli ni " kpaɣu kuri o lana, ka kuni Yani"? So kuli yi niŋ, o daŋ n-maani o kul, kamani Kasuli-lana Yahaya yɛligu "ŋuni n-naam kuli". O ni yɛli yɛtɔɣa ŋɔ, Yidantɔɣim daa ŋmaligi mi ni o tɔbu bihi. Pɔi ka o paai Naya, tiŋ maa zaa da kpela duu,dama ŋumaŋuma yina ni Naa Sumani lu tɔbu maa ni. Naya alapele paaki ni be shɛli saha ŋɔ ka bi daa sɔɣi Naa Sumani Zoli, dama ni ka o daa lu tɔbu maa ni. Bɛ daa mɔmi ni bi tirisi so chaŋ shɛli ti simsi, ka di nyaŋ ba. Bɛ daa niŋ la kam ni bi yaa nti pahi dabara, ka kɔŋ Naa Sumani kpuɣibu o ni lu shɛli tɔbu ni maa. Dabilisi muni ka bi daa zaŋ ni bɛ kpuɣi o ka di bi nani, ka kpamba ti yɛli " o bi bori mi ni ti sɔɣi o katini, kpe ka o bori ni o doni ``. Din zuɣu bɛ daa sɔɣi o ni, ka bi mɛ yili n tibigi o ni Yaan-Naa. Saha daa chaŋ ya ka Dagbaŋ na ka naa, dama ŋun baa n-daa boli nabihi ŋɔ ni bɛ niŋ nam ŋɔ korɛ. Ninvuɣu yino ndaa yi polo, ŋuni ndaa nyɛ Naa Yakubu Nantoo“ ninyino ku bahi mɔni, o yan bahi mɔni ka ŋun ti di li? Ninyino ku pa tantani. O yɛn pa ŋun vaai? Fulalana moona, ka Yakubu ŋun Nyaɣisi o nyee". Saha bɛla, ka o lɛbi Dagbaŋ gbuɣinli. Gbewaa zuu Zaachi, gbuɣinli ban mali laambi ba ba ka laambi ba. Naa Yakubu Nantoo ni yina Katini, ka o zaŋ o yuli n-ti luŋsi. Ka boli o maŋ Nabihi nantoo, ni ŋun Yakubu pala piɛri nantoo, o mi pala buhi nantoo, o mi pala binkɔbiri nantoonima, ni ŋun Yakubu nyɛla nabihi nantoo. Ni Nabia ŋun niŋ parapi, ka ŋun Yakubu tɔ n-gbaai. Din boŋɔ daa nyɛla nyimsigu din ne ntiri yanabihi ban kpalim ni bi Zomo, ŋun Yakubu Nantoo daa nyɛla lɔɣu n-ti yanabihi, ŋun kam miri o na o ni kani. Ninkura m mali bɛ yɛtɔɣa yɛra, ni a yi ti nya pololi ka o du tia, o tabiri m be yoma. O daa mali ŋahin kpɛŋ kamani Yɛlizolilan Laɣafu la, so ndaa kani n-ni tooi tiri o nini. Achiika, taarihi yɛliya ni o nam ʒɛmani nye suhudoo mini ʒɛsuŋ Dagbaŋ. Chira bela Naa Yakubu Nantoo nam dibu puuni, ka Nakpachia Naa kani ka Nakpachia lu. Yidantɔɣim ŋun chaŋ o ma sani n-ti yɛli o, niriba kuli booni ma la Afa Yidantɔɣim. N bori la Nakpachia din yan chɛ ka bi tiri ma jilima dama n nyɛla nabiyɔŋ. Cham ti yɛli a ŋahiba ni n yɛliya ni o zaŋ Nakpachia n-ti a ka o ma yɛli. Yidantɔɣim ni chaŋ ti yɛli o ŋahiba sana, Naa Yakuba daa bi bori ni o saɣi, a mi ni Nakpachia bela Gbungbaliga Naa sulinsi ni. Din tooi niŋ ka o pun gbaai so alikaule, yidantɔɣim ŋun yɛli n yi di nyɛ Ablayi bee Andani n kana ti bori li, a nan zaɣisi? Teemi ni Mma zaashee ka a ʒiya maa. Dini pa o nyɛ paɣa zuɣu, a nan tooi paa gbana maa? Naa Yakuba ŋun yɛli a ni tooi zaŋ Nakpachia. Ka yidantɔɣim lɛbi nakpachee-lana. Dibi niŋ dabaa yi, ka Taɣanamo lu ka Yɛlizolilan Laɣafu fali n-pahi Nakpachia zuɣu. N zaŋ Demɔŋ pa, Kɔrili, Zabzugu, nti pahi Yɛlizoli. Saha shɛli yidantɔɣim ni daa bori ni o vuhi bela, ka o paɣiba puuni yino tu o ka yɛra“ ka pa binchɔɣifu kamani nyini, ŋuni lee chani fari nama o ma yili polo“. Ka pakpaŋ dapali yelibiɛri ku be ninyino labi o ŋahiba sani n-ti deei Yidan Chim yili, o ba yili polo o yabdoo daa mi nyɛ Naa ni. Yɛlizoli-lana Laɣafu ko daa dila tiŋsi anii nama saha yini. Niŋsim ŋɔ zaa daa niŋ di la Yaa-Nabihi nini. Saha puuni zaŋ chaŋ yuun pihita anii Naa Yakuba nam gbana zuɣu, ka yeli biɛɣu niŋ. Niŋsim ŋɔ n tahi taarihi tini mi saha ŋɔ “ Nabikura mini Nabi pala `` zabili. Nabiyɔna daa yiɣisi zaɣisi Yidantɔɣim niŋsim ŋɔ, dama bɛ daa zori ni Yidantɔɣim ti fa Yani ʒini gbana zuɣu bɛ ba yi kpi. Lala tɔbu ŋɔ n lahi yan yisi Yani Dunnoya tini mi saha ŋɔ Abudu mini Andani yili. Ka lala tɔbu ŋɔ daa ŋme Vittiŋ din be Tamali yaɣili. Chira bela Naa Yakubu Nantoo nam dibu puuni, ka Nakpachia Naa kani ka Nakpachia lu. Yidantɔɣim ŋun chaŋ o ma sani n-ti yɛli o, niriba kuli booni ma la Afa Yidantɔɣim. N bori la Nakpachia din yan chɛ ka bi tiri ma jilima dama n nyɛla nabiyɔŋ. Cham ti yɛli a ŋahiba ni n yɛliya ni o zaŋ Nakpachia n-ti a ka o ma yɛli. Yidantɔɣim ni chaŋ ti yɛli o ŋahiba sana, Naa Yakuba daa bi bori ni o saɣi, a mi ni Nakpachia bela Gbungbaliga Naa sulinsi ni. Din tooi niŋ ka o pun gbaai so alikaule, yidantɔɣim ŋun yɛli n yi di nyɛ Ablayi bee Andani n kana ti bori li, a nan zaɣisi? Teemi ni Mma zaashee ka a ʒiya maa. Dini pa o ni nyɛ paɣa zuɣu, a nan tooi paa gbana maa? Naa Yakuba ŋun yɛli a ni tooi zaŋ Nakpachia. Ka yidantɔɣim lɛbi nakpachee-lana. Dibi niŋ dabaa yi, ka Taɣanamo lu ka Yɛlizolilan Laɣafu fali n-pahi Nakpachia zuɣu. N zaŋ Demɔŋ pa, Kɔrili, Zabzugu, nti pahi Yɛlizoli. Saha shɛli yidantɔɣim ni daa bori ni o vuhi bela, ka o paɣaba puuni yino tu o ka yɛra“ ka pa binchɔɣifu kamani nyini, ŋuni lee chani fari nama o ma yili polo“. Ka pakpaŋ dapali yɛlibiɛri ku be nin yino labi o ŋahiba sani n-ti deei Yidan Chim yili, o ba yili polo o yabdoo daa mi nyɛ Naa ni. Yɛlizoli-lana Laɣafu ko daa dila tiŋsi anii nama saha yini. Charity Foriwaa Dwommoh Creating Charity Foriwaa Dwommoh nyɛla gomnanti fukumsi kpambala n zaŋ ti Tain yaɣili Brong-Ahafo Region, Ghana tingbanni. Gominanti Gominanti nyɛla niriba pam yi ti laɣim su tiŋ' shɛli bee tiŋ'zuɣu. Ti yi yɛn yɛli di yaɣa ni nyɛ shɛŋa, gominanti wula nyɛla Tiŋzuɣu kpamba yaɣili, Palimenti jintɔriba yaɣili ni Alikaale nima yaɣili. Wikipedia:Policies and guidelines Wikipedia's policies and guidelines are developed by the community to describe best practices, clarify principles, resolve conflicts, and otherwise further our goal of creating a free, reliable encyclopedia. There is no need to read any policy or guideline pages to start editing. The are a popular summary of the most pertinent principles. Although Wikipedia generally , Wikipedia's policy and guideline pages describe its principles and agreed-upon best practices. Policies are standards all users should normally follow, and guidelines are generally meant to be best practices for following those standards in specific contexts. Policies and guidelines should always be applied using reason and . This policy page specifies the community standards related to the organization, life cycle, maintenance of, and adherence to policies, guidelines, and related pages of the English Wikipedia. It does not cover other editions of Wikipedia. Wikipedia is operated by the not-for-profit Wikimedia Foundation, which reserves certain legal rights—see for a list of its policies. See also . Nevertheless, normally Wikipedia is a self-governing project run by its community. Its policies and guidelines are intended to reflect the of the community. Policies have wide acceptance among editors and describe standards all users should follow. All policy pages are in and . For summaries of key policies, . Guidelines are sets of best practices supported by consensus. Editors should attempt to follow guidelines, though they are best treated with common sense, and occasional exceptions may apply. Guideline pages can be found in and . For summaries of key guidelines, . Essays are the opinion or advice of an editor or group of editors for which widespread consensus has not been established. They do not speak for the entire community and may be created and written without approval. Essays the author does not want others to edit, or that contradict widespread consensus, belong in the . Other in the include: These other pages are not policies or guidelines, although they may contain valuable advice or information. in interpreting and applying policies and guidelines; Rules have . That said, those who violate the spirit of a rule may be reprimanded or sanctioned even if they do not technically break the rule. Whether a policy or guideline is an accurate description of best practice is determined through . On discussion pages and in edit summaries, are often used to refer to policies and guidelines. (For example, (no original research), (neutral point of view) and (biographies of living persons)). Similar shortcuts are also used for other types of project page like essays and how-to guides. Thus a shortcut does not necessarily imply the page linked to has policy or guideline status or has been widely accepted by the community. Additionally, the shortcut is not the policy; the plain-English definition of the page's title or shortcut may be importantly different from the linked page. Enforcement on Wikipedia is similar to other social interactions. If an editor violates the community standards described in policies and guidelines, other editors can persuade the person to adhere to , over time resorting to more forceful means, such as and actions. In the case of gross violations of community norms, they are likely to resort to more forceful means fairly rapidly. Going against the principles set out on these pages, particularly policy pages, is unlikely to prove acceptable, although it may be possible to convince fellow editors . This means individual editors (including "you") enforce and apply policies and guidelines. In cases where it is clear a user is acting against policy (or against a guideline in a way that conflicts with policy), especially if they are doing so intentionally and persistently, that user may be temporarily or indefinitely from editing by an administrator. In cases where the general procedure has been ineffective, the has the power to deal with highly disruptive or sensitive situations. Policy and guideline pages should: Wikipedia has many policies and guidelines about encyclopedic . These standards require verifiability, neutrality, respect for living people, and more. The policies, guidelines, and process pages themselves are not part of the encyclopedia proper. Consequently, they do not generally need to conform to the same or as articles. It is therefore not necessary to provide to Wikipedia's administrative pages, or to phrase Wikipedia procedures or principles in a manner, or to in determining Wikipedia's editorial practices. Instead, the content of these pages is controlled by , and the style should emphasize clarity, directness, and usefulness to other editors. These pages do, however, need to comply with Wikipedia's legal and behavioral policies, as well as policies applicable to non-content pages. For example, editors may not violate copyrights anywhere on Wikipedia, and edit warring is prohibited everywhere, not merely in encyclopedia articles. Many of the most well-established policies and guidelines have developed from principles which have been accepted as fundamental since Wikipedia's inception. Others developed as solutions to common problems and disruptive editing. Policy and guideline pages are seldom established without precedent and always require strong community support. Policies and guidelines may be established through new proposals, promotion of existing essays or guidelines, and reorganization of existing policies and guidelines through splitting and merging. Essays and information pages may be established by writing them and adding , , , or to the page. Current policy and guideline proposals can be found in , and failed proposals can be found in . All editors are welcome to comment on these proposals. Proposals for new guidelines and policies require discussion and a from the entire community for promotion to guideline or policy. Adding the template to a page without the required consensus does not mean the page is policy, even if the page summarizes or copies policy. Most commonly, a new policy or guideline documents existing practices, rather than proposing a change to what experienced editors already choose to do. One path for proposals is developing them through steps of The first step is to write the best initial proposal you can. Authors can request early-stage feedback at and from any relevant WikiProjects. Amendments to a proposal can be discussed on its talk page. It is crucial to improve a proposal in response to feedback received from outside editors. Consensus is built through a process of listening to and discussing the proposal with many other editors. Once you think the initial proposal is well written, and the issues involved have been sufficiently discussed among early participants to create a proposal that has a solid chance of success with the broader community, start a (RfC) about your policy or guideline proposal in a new section at (VPPOL), or on the proposal's talk page and advertised with a notice at VPPOL. Include the tag, along with a brief, time-stamped explanation of the proposal. Then, if you want, you can provide a detailed explanation of what the page does and why you think it should be a policy or guideline. The template should be placed at the top of the proposed page; this tag will get the proposal properly categorized. The RfC should typically be announced at the and/or village pumps, and you should notify other potentially interested groups. If your proposal affects a specific content area, then related WikiProjects can be found at the . If your proposal relates to an existing policy or guideline, then leave a note on the talk page of the related policy or guideline. For example, proposed style guidelines should be announced at , which is the main guideline for style issues. Try to identify the subcategory of guideline or policy (see template). Proposals involving contentious subjects or wide-ranging effects should normally be listed on for the duration of the RfC. Rarely, a particularly important proposal may be advertised via a ; sitenotices (which are displayed to all readers, not just to active editors) are not used for proposals. RfCs for policy and guideline proposals are normally left open for at least a week or sometimes a couple months. To avoid later complaints about insufficient notice, it may be helpful to provide a complete list of the groups or pages you used to advertise the proposal on the talk page. Be careful not to , and avoid non-neutral wording. Editors should respond to proposals in a way that helps identify and build consensus. Explain your thoughts, ask questions, and raise concerns. Many editors begin their responses with bold-font 'vote' of support or opposition to make evaluation easier. Closing a discussion requires careful evaluation of the responses to determine the consensus. This does not require the intervention of an administrator; it may be done by any sufficiently experienced impartial editor, not involved in the discussion, who is familiar with all policies and guidelines related to the proposal. The following points are important in evaluating consensus: Discussion may be closed as one of: Promote, No consensus, or Failed. Please leave a short note about the conclusion you came to. Update the proposal to reflect the consensus. Remove the template and replace it with another appropriate template, such as , , , , or . See for a listing of banners. If a proposal fails, the failed tag should not usually be removed. It is typically more productive to rewrite a failed proposal from scratch to address problems, or seek consensus to integrate uncontroversial aspects of it into existing pages, than to re-nominate a proposal. An accepted policy or guideline may become obsolete because of changes in editorial practice or community standards, may become redundant because of improvements to other pages, or may represent unwarranted . In such situations editors may propose that a policy be demoted to a guideline, or that a policy or guideline be demoted to a , , or page. In certain cases, a policy or guideline may be , in which case the old page is marked and retained for historical interest. The process for demotion is similar to promotion. A talk page discussion is typically started, the template is added to the top of the project page, and community input is solicited. After a reasonable amount of time for comments, an independent editor should close the discussion and evaluate the discussion and determine whether a consensus has formed to change the status. The template is typically used instead of for claims that a page was recently assigned guideline or policy status without proper or sufficient consensus being established. Essays, information pages, and other informal pages that are supported by only a small minority of the community are typically moved to the primary author's userspace. These discussions typically happen on the page's talk page, sometimes with an RfC, but they have at times also been conducted at (despite the MFD guidelines explicitly discouraging this practice). Other pages are retained for historical reference and are marked as such. Policies and guidelines can be edited like any other Wikipedia page. It is not strictly necessary to discuss changes or to obtain written documentation of a consensus in advance. However, because policies and guidelines are sensitive and complex, users should take care over any edits, to be sure they are faithfully reflecting the community's view and to be sure they are not accidentally introducing new sources of error or confusion. Keep in mind that the purpose of policies and guidelines is to state what most Wikipedians agree upon, and should be phrased to reflect the present on a subject. Editing a policy/guideline/essay page does not in itself imply an immediate change to accepted practice. It is, naturally, bad practice to recommend a rejected practice on a policy or guideline page. As explained below, you may update best practices by editing boldly or by working toward widespread consensus for your change through discussion. Implement. Before making substantive changes to policy and guideline pages, it is sometimes useful to try to establish a reasonable exception to the existing practice. To try to update the existing best practices this way, you may directly deviate from the established practice following the and principles and make the change to pages. After some time, if there's no objections to the change and/or if a widespread consensus for your change or implementation is reached through discussion, you can then edit policy and guideline pages describing the practice to reflect the new situation. Talk first. Talk page discussion typically precedes substantive changes to policy. Changes may be made if there are no objections or if discussion shows there is consensus for the change. Minor edits to improve formatting, grammar, and clarity may be made at any time. If the result of discussions is unclear, then it should be evaluated by an administrator or other independent editor, as in the proposal process. Major changes should also be publicized to the community in general; announcements similar to the proposal process may be appropriate. If wider input on a proposed change is desired, it may be useful to mark the section with the tag . (If the proposal relates to a single statement, use immediately after it.) Or be bold. Although most editors find prior discussion, especially at well-developed pages, very helpful, . Consequently, you should not remove any change "solely" on the grounds that there was no formal discussion indicating consensus for the change before it was made. Instead, you should give a substantive reason for challenging it either in your or on the talk page. If policy and/or guideline pages directly conflict, one or more pages need to be revised to resolve the conflict so all the conflicting pages accurately reflect the community's actual practices and best advice. As a temporary measure during that resolution process, if a guideline appears to conflict with a policy, editors may assume the policy takes precedence. More commonly, advice pages do not directly conflict, but provide multiple options. For example, says newspaper articles are generally considered to be reliable sources, and recommends against newspaper articles for certain technical purposes. Editors must use their best judgement to decide which advice is most appropriate and relevant to the specific situation at hand. The page names of policies and guidelines usually do not include the words "policy" or "guideline", unless required to distinguish the page from another. Christine Bonbbanye Amadu Christine Bonbbanye-Amadu nyɛla gomnanti fukumsi kpambala n zaŋti Jirapa yaɣili, Upper West Region din be Ghana tingbani ni. Hamza Adam Dr Hamza Adam nyɛla Jintora zaŋ ti Kumbungu piibupiibu yaɣili . O kpiɛla jina duu yuuni 2020. Saeed Abubakari Zakaria Shaik Alhaji Imaam Saeed Abubakari Zakaria nyɛla Muslinsi baŋda ni toondana. O lahi nyɛla kpem' zaŋ ti Anbariya karimzɔŋ karili la, ni di yaɣayaɣa zaa din be Ghana pulini. O nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so Gambaaga. O ba Abukari mini o ma Samata n-daa dɔɣi o. Tɔ amaa, ka Afa Anjura daa lee wumsi o. Afa Saeed daa bi niŋ katari ni shikuru chandi amaa, ka lee dee Mahamadia karim baŋsim venyɛla. O pilila karim bohimbu Afa Anjura sani pɔi, ka naai kpuɣi napɔŋ chaŋ Laribu tingbani ni ( Kingdom of Saudi Arabia) 1970s n-daa ti karim yaligi o baŋsim. O daa deei shɛhira gbaŋ (BA in Islamic Law and M.A in Islamic theology) O ni daa naai o baŋsim bɔbu Yuuni 1985, o daa kpalimmi n-daa zaŋ o baŋsim maa n-wuhi niriba Madiina (KSA) tiŋgbani ni. Saudiya( Saudi Arabia) Gomnanti daa ti zaŋ o tahi Kanada(Canada) ni o ti ŋmaai nangbankpeeni, ka lee limam, ka lahi wuhiri Muslinnim' karim n-zaŋ ti ninvuɣ'shaba ban daa mali nangbankpeeni ni taba sahakam. O nimaani paabu daa ŋmanila lahaʒibu. O ni daa paai, o daa gahi nuu boli salo maa n-daa tooi laɣim lala niribi ŋɔ nangbanyini Musulinsi daadiini ŋɔ ni. O daa kuli gbibi ba yuuni 1997 hali ni 2007. Yuuni 2004, (22 December, 2004) dini daa niŋ ka o daalifa ŋun daa nyɛ Ambariya toondani la ( Afa Anjura) daa kani, ka bɛ daa gahi nuu boli o ka o daa kuna n-daa ti tuɣi luɣishɛli o daalifa maa ni daa zani maa. O daa taɣi dee piiri shali bɛ ni daa pii maa ka daa labina Tamale n-daa ti dee lala talahi ŋɔ n-lee toondana ni kpɛma zaŋ ti Ambariya Muslinnima ni Ambariya yaɣa zaa Ghana puli n. Afa Saeed kamani ti ni kuli boli o shɛm maa, o malila paɣaba ayi ka mali bihi ayopɔi ban bɛ bi nyavuyani. Wulensi Senior High School Wulensi Senior High School yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ Ghana tuduu yaɣili polo,ka bɛ Wulensi,Nanumba South District. Yɛltɔɣa'taɣimalisi-Guli A ni tooi nyɛla zaɣ' piɛlli bee zaɣ' ʒee Mani tomi Bee n-galisa A yi ŋubima tooi biɛla Ka n-lee bali nuhanuha ka shinkaafa la Bihi mini nachimba dii bi bɔri ma M mini ninkura n-tumda Dama bɛ mi ni nyɛ so Sokam mi dirila o maŋa bɛ ni mi o shɛli Dinzuɣu ka n-ku kɔŋ kpɛma kpalaŋni Bɛ yi nyii ma di vurila kpai! Ka lee ŋubirima wurib! wurib! M bi nyaɣisa ka lee maani yɛla Shintaŋ yi niŋ Mani m-be tooni bɔri maligu Paɣa bɔbu shee Ka m-bala na Nam tibu shee Ka n-gari zani tooni Kpɛma nyɛ sana Kom yi yi ka m-paya Diɛŋ yɛltɔɣa timsim zaniya Ka n-gari zani tooni di shɛhira Yɛlikura malibu ku lɔɣima Ye shee m-be yoma Moongu zabima nyuli N-fuɣirima moosim N-fuɣirima nyaɣisim Ka diri o maŋa galisim zuɣu ka man lihiri o ka lari kurima Dama n tibigibu bela di ko Naawuni m-piiri o bundana Yaa bi tiri pini Tuma tumbu fiiyo ku ti a Viɛnnyaɣili din dii yo kalo Kpaŋmaŋa pa shɛli Wuni pini tibo shee Naawuni nyuɣirila o ni bɔri so ŋmani Pa kum ni mali so Mani guli, m pɔrimi M bi tiɣira Ka moori nyina Di zaa yoli M mini ninkurigu ŋmanila Afa mini jiŋlaa Cercopithecus lowei Cercopithecus lowei nyɛla Cercopithecus zuliya la puuni zaɣa yini. Bilichini Bilichini nyɛla ninvuɣi so ŋun mali yurilim, suhizabbo, nyuli ni anzansi zaŋ ti o tiŋgbani. Lala yurilim ŋɔ maa din tooi nyɛla daadam yulim zaŋ ti o ya, o daŋ, o zuliya, o laɣingu, o kaya ni taɣada, o siyaasa yaɣili bee o yiŋa. Di nyɛla din biɛhigu chaŋ ti ŋmani tiŋbi' tali. Caesalpinia pulcherrima Caesalpinia pulcherrima nyɛla Caesalpinia zuliya la puuni zaɣa yini. Presby Senior High School, Tamale Presby bɛɛ Presbyterian Senior High School yɛla shikuru karimzɔŋ din bɛ Tamale. Presby bee Presbyterian senior school nyɛla shikuru shɛli din be Tamale. Di nyɛla shɛli din kpa yuuni 2002, kadi nyɛla bɛni booni choochi shɛli Co-operation of Presbyterian Church of Ghana la mini Oikonomous Foundation of the Netherlands sababiyanima ni puuni ka di kpa. Yuuni 2000, lala Presbyterian Church of Ghana ŋɔ nti pahi Tamale Unity Congregation daa tum bɛ bakɔi waɣinli tunshɛli bɛni boli "revival service" la bɛ asɔri duu puuni. Rev. Thomas Boakye nti pahi Pasita so ŋun zani ti bɛ lala yaɣili maa n-daa nyɛla Mr. Chr. Hammik, ŋun yi "Dutch Reform Bookshop" din nyɛ din be Ankara la ni oti kɔhi Baabuli (Bible) mini nolini baŋsim kundu din nyɛ asɔri dini ntiba. Mr. Hammik daa lahi kpa "Oikonomous Foundation "din nyɛ asɔri ʒɛngama laɣingu din nyɛ din bori sɔŋsim ntiri tunshɛŋa ŋan tumdi asɔri duri puuni. Lala Presbyterian church of Ghana ŋɔ nti pahi Tamale Unity choochi daa bi bo yɔm ni bɛ bɔhi n-bo sɔŋsim n-ti kariŋ bi kpamba shikuru. Yaha, bɛ yubu zanchaŋ bɛ suhigu daa bɛ niŋ yɔmyɔm dini daa leei ka bɛ laasabu maa daa galisi la zuɣu. Di saha ka bɛ daa gbaai ni bɛ tuui m-me Juniya Haai Shikuru kadi zani bɛ ni booni shikuru du kuri sheli la "dilapidated old school" la. Lala choochi shɛli dini pum boli la kpaŋ di maŋa n-zaŋ bɛ ni daa tiba sɔŋsim shɛŋa maa n-tum tuma ka yuli tuma maa ni di viɛnyalinga saha, kamani Oikonomous Foundation ni daa pun dihi ba tabili ni bɛ ni zaŋ bɛ nina n-kpa lala shikuru bihi kura la kariŋ zɔŋɔ mebu. Disa ka bɛ dihi nuu ni laɣi shɛli zuɣu din laasabu yisi shiiri miliyɔŋ kɔbisi nahi ni pihi nii (₵480,000.000) ni di zaŋ m-me lala shikuru bihi kura kariŋ zɔŋɔ maa n-zali Tamale Presby J.S.S poloni. Lala nim ŋɔ daa kpa laɣingu ni ninvuɣi shɛba ni bi pili shikuru maa yuuni 2002. Lala niri bi ŋɔ n-nyɛ ; Mr. Kwame Britwum, Chairman, Mr. John Ali, Secretary, Mr. Samuel Yeboah, Mr. Paul Ansong, Dr. Paul Aryee, Mr. William Sekyere, Treasurer, mini Mrs. Louisa Britwum. Bɛ daa lahi kpa laɣingu bihi shɛŋa n-niŋ laɣingɔ shɛli bɛ ni daa pun kpa la puuni. Lala laɣim bihi maa n-nyɛ ; Finance, Administration mini Academic laɣinsi. Rev. Thomas Boakye, ŋun daa nyɛ P.C.G, Tamale Urban District mini Northern Presbytery nim zaa kpɛm ŋɔ daa nyɛla ŋun suhi karimba nim zaa kpɛma ni o ti lala shikuru ŋɔ. Rev. Stephen Alando nti pahi Northern Presbytery ʒii daambolo n-daa zaŋ shikuru maa toon' tali suhigu ŋɔ nti ti General Assembly Council of the Presbyterian church of Ghana. Choochi nim ŋɔ daa piigi Rev. Edith Osafo -Affum, ka o daa leei shikuru maa karimbanima zaa toon' daan' tuuli. Shikuru ŋɔ daa nyɛla din yoogi bee m-pili ni nimɔhi pilibu silimiin goli Okutoba beɣu pishi ni ata, yuuni 2002 (23rd October, 2002). Dura ayi mini ofisi (office )daa nyɛla bɛ ni ti shɛba kadi nyɛla bɛ J.S.S. sababiya ni. Shikuru ŋɔ daa pili mi ni bihi pihinii ni anu (85 students ). Bɛ daa nyɛla dabba pihinu ni anu (55boys ) nti pahi paɣiba pihita (30girls) ni bɛ pili Genera Arts mini Business. Regional mini Municipal Directorate nti pahi Ghana Education Service daa nyɛla ban sɔŋba ni karimbanima ata nti pahi ninvuɣi yino ŋun gbubi HND ni bɛ ti wuhi shikuru ŋɔ ni. Taachi: Neesim deegi binbɔni (Motto: Light conquers darkness) Business General Arts Home Economics Presby senior high school ŋɔ ni daa kpa, di daa kpami ni karimba sheba. Bε kalinli ndo gbunni ŋɔ. 1.Edith Osafo- Headmistress 2. John N. Ali- Assistant Headmaster 3. James Owusu- Senior House Master 4. Samuel Bruce- Teacher 5. Abraham Adotey Sackey- Teacher 6. Victoria Twum- Office Secretary Senior High Shikuriti din bɛ Tamale Eleutherococcus sieboldianus Eleutherococcus sieboldianus nyɛla Eleutherococcus sieboldianus la puuni zaɣa yini. John Evans Atta Mills Atta Mills Saha Minisita nima Koblimahagu Sobriya Islamic School, Tamale Koblimahagu Sobriya Islamic School nyɛla gomnanti shikuruti la ni zaɣ'yini m-be Tamali yaɣ'li ŋɔ na (Northern Region). Shikuru ŋɔ daa nyɛla din kpa 1988 yuuni ni Alhaji Alhassan Sulemana sababiya puuni. Di daa kpami ni bihi pihinii ni apɔin. Yuuni 1992 gomnanti daa nyɛla ŋun deeli niŋ o sulinsi ni. Punpɔŋɔ shikuru ŋɔ nyɛla din mali bihi salo din yisi kɔb'sinii (800 student population ). Shikuru lahi nyɛla din mali karimba kpamba pihita ni anu (35 teaching staff) zaŋ gbaagi m-ma yaankalɛihi (kindergarten) maa sani hali ti gbaai shikuru bihi kura (Junior High School) maa sani. Kaito, shikuru ŋɔ nyɛla binshɛɣu dinka duri din niŋ kamaata, dibahibahindila "lower primary ". John Evans Fiifi Atta Mills. John Evans Fiifi attah Mills daa nyɛla Ghana siyaasa nira ŋun daa nyɛ Ghana zuɣulana yuuni 2009 hali ni yuuni 2012 ka Naawuni daa bohi o zuɣu July biɛɣu pishi ni anahi 2012. O daa deela zaa shee ŋɔ saha shɛli o ni daa luhi Nana Akufo Addo yuuni 2008 piibu piibu la ni. O daa pun nyɛla Ghana zuɣu lana paa Zaŋ ti zuɣulana Jerry John Rawlings yuuni 1997 zaŋ hali ti gbai yuuni 2001. Bɛ doɣi o la July 21, 1944, Tarkwa tiŋgbani. O ni nai Secondary School, o chɛŋ mi n ti n bohim Law University Of Ghana (LL.B., 1967), the London School of Economics and Political Science (LL.M., 1968), ka chɛŋ University of London’s School of Oriental and African Studies n ti niŋ o Ph.D. (1971) course shɛli bɛ ni mi taxation and economic development la. O ni daa labi kuna Ghana, o daa labi University of Ghana n ti lɛbi Law karimba ka daa wuhi hali ni yuun'pishi ni anu. niriba pam daa tooi mi o mi Professor Mills. O daa che wuhibu ni bohimbu yaɣili ka chaŋ n ti lɛbi acting commissioner of Ghana’s Internal Revenue Service la ni yuuni1988, o ni daa tum di dabsa, bɛ daa dii zaŋ o mi ka o nyɛ commissioner yuuni (1993). ŋuni n daa nyɛ kpambali kpɛma zaŋ ti jilimalana Jerry John Rawlings, ŋun daa nyɛ tingbani zuɣulana zaŋ ti Ghana lala saha maa. O daa nyɛla lɛm siyaasa yaɣili. Bɛ doɣi o la July 21, 1944, Tarkwa tiŋgbani. O ni nai Secondary School, o chɛŋ mi n ti n bohim Law University Of Ghana (LL.B., 1967), the London School of Economics and Political Science (LL.M., 1968), ka chɛŋ University of London’s School of Oriental and African Studies n ti niŋ o Ph.D. (1971) course shɛli bɛ ni mi taxation and economic development la. Business Senior High School (Tamale) Business Senior High School nyɛla shikuri shɛli din be Tudu polo, Tamale. Atani n ti kpa Alizumma bin din gbaai kurug'ayopɔin ni labi hali ni kurug'ata ni labi. 0080104 (Bɛ ni mali shɛli sabiri WASSCE zahimbu) Silimiin-goli September dabaa awɔi yuuni 1963 ka Business Senior High School pili. Ŋun daa kpa shikuru maa yuli m-booni Reverend Samuel Benjamin Gogoe ŋun daa yi Tarkwa din be Western Region yaɣili la. Di bela maali anahi ni Nyankpala, ka ba daansi ni alepile paaki kurili din be Tamale Central yaɣili la. Chira ayi nyaaŋa shikuri maa ni daa kpa, di tuuli shikurubila yuli n-daa booni Mumuni Musah ŋun pa su MIMA Construction Limited saha ŋɔ. Ŋuni n-daa lɛbi di tuuli Senior Prefect (Shikurubihi kpɛma). Lala n-daa kuli nyɛ li hali ka shikurubihi ŋɔ kalinli ti paai pia ni ayi (12). Daliri din daa che ka shikuru ŋɔ bi lahi nyari bihi daa nyɛla shikuru yɔri, bɛ ni daa yɛli ni bɛ yɛn yɔrila laɣafu din yiɣisi shiiri pia ni ayi lala saha maa (saha ŋɔ, Gh 0.012p) chira ata kam nyaaŋa, lala laɣafu ŋɔ nyɛbu daa nyɛla tɔm n-ti bihi laamba. Kamani tuuli shikurubila ŋun nyɛ Alhaj Musah daa yɛliya ni nɔhi ka o ba daa kɔhi pɔi ka naan yi nya lala laɣafu maa n-ti o. Yɛlimuɣusirili din daa kuli lahi beni n-nyɛ karim baŋsim din nyɛ laasabu maalibu mini bɔhimbu yaɣ' shɛŋa daa nyɛla zaɣ' pala ka di zuɣu che ka bɛ yuli n-ʒɛm li ka ka zaɣa dini kamani bɛ ni mali zaɣa n-ti Arts mini Science shɛli yɛla bɛ ni pun mi ka karimbia kam ŋun be shikuru maa ni mali nimmɔhi di polo. Saha ŋɔ zaa shikuru maa daa na nyɛla ninvuɣ' yino bini. Yuuni 1965, ka Gomnanti daa dee li ka di pahi Ghana Gomnanti shikuritinima puuni ka daa labi m-boli li Tamale Commercial Institute. Ka di karimbanima kalinli daa chaŋ ata (3), ka kpuɣi shikurubihi kalinli din daa yiɣisi kɔbiga ni yini (101). Bidibisi kalinli daa nyɛla pihiyɔbu ni ayi (62), ka bi'puɣinsi nyɛ pihinahi yini kani (39). Bɔhimbu yaɣa shɛŋa daa nyɛla bɛ ni pahi, ka daa taɣi boli shikuru maa yuli Commercial Secondary School din yɛn che ka di mini taɣiri shɛŋa din niŋ maa doli taba. Saha ŋɔ, shikuri ŋɔ karimbihi kalinli yiɣisi la tusaayi ni kɔbisita ni pihinii ni ayopɔin (2,387). Bidibisi ko kalinli nyɛla tuhili ni kɔbisita ni pihita ni yini (1,331), ka bi'puɣinsi mi nyɛ tuhili ni pihinu ni ayɔbu (1,056). Karimbanima gba kalinli saha ŋɔ yiɣisila kɔbigi ni pihinahi ni ayopɔin (147). Silimiingoli September dabaa awɔi, yuuni 1963 ka shikuri ŋɔ daa kpa. Di bela pubu yaɣili din nyɛ Gomnanti Shikuru. Di taachi nyɛla suhudoo mini nangbanyini. Di bo wuhirisuŋ n-ti di shikurubihi zaa ka di yi di ko ka che shikuru shɛŋa ŋan kpalim, din yɛn che ka bɛ shikurubihi maa nia mini di yɛlibɔra pali ka di nyɛla shaawar’suma shɛŋa bɛ ni laɣindi gbaara, yuunisuŋ ni gbubirisuŋ shɛli shikuru ŋɔ ni yɛn ti ba. Ni di yihi ban yɛn kpaŋsiri bɛ maŋa, ka mali tɛhizilima, ni shikurubihi ban yirina ni shɛhira gbana din viɛla, ka mali dariza n-ti karimbaŋsim bɔbu yaɣili mini dunia zaa tuma din be Ghana ni zaŋ ti kpa. Shikuru ŋɔ kpuɣirila paɣaba mini dabba zaa. Bɛ kpuɣirila shikurukbihi pala yuuni kam ka di doli computer tabibi ka be Ghana Eduacation Service fukumsi ni. Lala maʒini ŋɔ tumdimi n-doli zahimbu shɛhira gban' shɛŋa bɛ ni kpɛhi ka di yuli booni Basic Education Certificate Examination (B.E.C.E). Lala zahimbu maa nyɛla bɛ ni kpari shɛli tiri dunia yaɣa Junior high shikuruti. Lala zahimbu gbana ŋɔ bela West African Examination Council (WAEC) ka doli karimbakpamba ban be Junior High School tingbani ŋɔ ni. Computer yi pii shikurubihi ŋɔ naai, Ghana Education Service nima gba yɛn laɣim la yuya ŋɔ n-zaŋ li ti shikuruti. Lala yuya ŋɔ yɛn tabilila shikuriti da'paɣa zuɣu ka sokam tooi nya. Soli lahi beni n-ti tiŋduyanima ban bɔri ni bɛ kpe shikuru maa ni, din ŋuna shikuru maa maŋmaŋa n-yɛn zahim ba. Shikurubihi ban yi Senior High School shɛŋa bee ban na kuli pili Senior High School ka bɔri ni bɛ tuɣi bɛ Karim shikuru maa ni gba ni tooi nya shikuru maa "administration". Bɛ yi kpuɣi shikurubia naai, bɛ ni ti o shikuru maa bukubila. Lala buku ŋɔ ni sɔŋ shikurubihi pala ka bɛ baŋ shikuru maa soya ni di zalisi zaa. Bɛ lahi zaŋdi bɛ zaŋsim niŋdi tiŋduya karimbihi ban bɔri ni bɛ kana ti bɔhim shikuru maa ni, dini nyɛ bɛ yɛn zahim ba mi m-bɔhi ba bɔhi shɛŋa shikurunima maa maŋmaŋ ni mali, din yɛn niŋ ka bɛ gba tooi kuli nya soli kpena bɛ shikuru maa puuni nti bɔhim. Bisco - Your Sons and Daughters salutes you Bisco the great The first Business School of the North!!!! Bisco! The bank of business professionals We are proud to be products of Tamale Bisco The constant dreams of Bisco Is to produce the best, Secretaries, Accountants and Managers Let's all pursue this purpose With heads and hearts and hands To bring home peace, love and unity!!!! This we pray oh lord Bana n-daa kpuɣi yuuni 2017 naŋgbankpeeni kpaɣibu la jaashee (No Yawa Project). Vittin Senior High/Technical School Vittin Senior High/Technical School nyɛla shikuru karimzɔŋ di bɛ Tamali din bɛ Ghana tuduu yaɣili polo. Vittin Senior High/Technical School nyɛla karimzɔŋ sheli din be Ghana tudu yaɣili ŋɔ polo na. Karimzɔŋ ŋɔ nyela din kpa yuuni 1991. Di daa pilimi ni shikuru din yuli booni "middle school" la, pɔi kadi naanti taɣili booni li Experimental Junior Secondary School hali ni yuuni 1990. 1991 yuuni, shikuru ŋɔ yuli maa daa lahi taɣiya. Di daa nyɛla beni booni sheli Senior High Technical School. Karimzog ŋɔ nyela din be Tamali alaafee tuma du karili (Tamale Teaching Hospital) pali daa ŋɔ zugu. Mr. Yakubu Haruna Douglas n-daa nye ŋun gbubi shikuru ŋɔ. Baŋsim yaɣi shɛŋa shikuru ŋɔ ni wuhiri n-nyɛ; Di bɛla catigori c Wikipedia:IP block exemption I wish to seek for IP block exemption as outreach and campaigns manager to enable me to stay active at all times to monitor the edits of the recruits and other editors in general Shiraz Ibn Yakubu Shiraz Ibn Yakubu daa nyɛla siasa nira ŋʋn yi Savelugu na. Yakubu II Naa Yakubu Andani nyɛla Dagbaŋ Yaan' kanina la puuni yino Salima:Birbal Dabitali Dahinshɛli ka Akbar mini Birlaba daa kuli niŋ nimmohi n nɛmdi chechebuɤim hali n-ti paai tiŋkpaŋ bil' sheli... Kpambaliba Kpambaliba nyɛla tiŋnaa nyaandoliba ban sɔŋdi O ka O tuma chani kaliŋ ka zaani o zaani yɛla pam puuni tiŋni. Bɛ shɛhiranima n nyɛ Wulana, Kpanalana, Gusheenaa, Kamonaa, Achiri, Zaɣiyuri naa, Bilsi naa, Tuyanaa,Jahinfo, naazo,Yipiɛli naa,Kukoo naa,yiʒiɛ naa ni din pahi pahi. Kwame Nkrumah dabisili Kwame Nkrumah dabisili nyɛla dabsili shɛli Ghana nim ni puhira ka ɖi nyɛla chuɣʋ dabisili n zaŋti n tiba. Amidu Mahama Naa yaba Dalun Lana nyɛla nabiyɔŋ Amidu bia. Zulɔɣu lana Mahamuru yaanga Singlana Sule yaanga, Naa Yaakuba Nantoo yaanga. Bɛ daa dɔɣi o la 1908 yuuni. O ba nabiyɔŋ Amidu daa nyɛla Siŋlana Sulemani bia, ka daa kpuɣi o ma Shatu tuhuli n dɔɣi Mankaanu. Dalun lana Mahama daa di la Dalun silimiin dabisili 28 November,1976 yuuni. O daa Kani la 3 August ,2022 yuuni. O daa niŋ la yuun pihinahi ni ayobu (46 years) nam gbana zuɣu, ka niŋ yuun kɔbiga ni piiya ni anahi( 114 years) dunia yaanga zuɣu. Salatu Faatihi Kutubu so ŋuni yuli booni "SIDI MUHAMMAD EL-BAKARI" - Naawuni yada be o zuɣu. o nyɛla ninvuɣu so ŋuni daa kpe Halwa yuuni pihinahi (40 years) makkah tingbanni. O niya daa nyɛmi ni naawuni ŋuni nam du ka galisi ŋɔwuhi o aduɣa suma shɛŋa o ni yɛn mali suhiri tiri anabi Mahammaŋ- suhidoo ni naani be o zuɣu, din yɛn laɣim aduɣa kam din pahi ni di daa shiya. Lala zuɣu naawuni ŋuni nam du ka galisi ŋɔ daa sheegi Salatul Faatihi ti o na: Di daa niŋmi ka malaika ka o na ni dapaɣinli din kuli nyɛɣisiri piɣipiɣi ka diɣi la, ka di nyɛla salatul Faatihi n-kuli sabi pa dizuɣu. Lala saha maa, o daa nyɛla bɛ ni yɛli so ni o di zaŋli wuhi bee n-ti so hali ka ŋuni suli maa ti yi polo. Lala ni ka o daa kuli be hali ka "SHEEHU AHMAD TIJJANI ABUL-ABBAS (Naawuni yada be o zuɣu ) daa ti yi polo. SIDI MUHAMMAD EL-BAKARI (Naawuni yada be o zuɣu ) daa nyɛla bɛ ni booni so "Sharifi ". O daa yila anabi Muhammad zuliya shɛli din nyɛ Naawuni ni gahim ka paɣila ni na. Kutubu ŋɔ nyɛla anabi yaan'pali, ka lahi nyɛ anabi khalifa tuuli la yaanga - SAYYIDUNA ABUBAKARI SIDDIQ (Naawuni yada be o zuɣu ). O daa nyɛla Naawuni dabi gahindili ni yɛlimaŋli. O daa nyɛla ninvuɣiso ŋun zaŋ o maŋa zaa ti Naawuni. Lala zuɣu Naawuni gba daa ti o gulinsi ni bɛni shɛɣu kam zaa o ni bɔra. O daa lan ku o yuŋ saha zaa n-niŋdi salatu tiri Jilima anabi ŋɔ- Anabi Muhammad (Naawuni yada be o zuɣu ). Dii yi ti niŋ ka o be janaba puuni ka di nyɛla yuŋ tusuɣu ka o ku tooi niŋ o maŋa kasi ni ko mahim, Naawuni ŋun nam du ka galisi ŋɔ yɛn timla malaika so ŋun su saa fukumsi, ka o ti malimali kɔm maa ka di niŋ subu ka Muhammad El- Bakari su n-niŋ kasi pɔi ka naan yi puhi subaahi jiŋli (Fajr prayers ). SIDI MUHAMMAD EL-BAKARI (Naawuni yada be o zuɣu ) o yaliya; Ni ninvuɣi so ŋun karim bee n-niŋ salatul faatihi zaɣiyini dabisili puuni, ni o nyɛla ninvuɣi so ŋun yi buɣim puuni. O lahi yɛliya ; ni ninvuɣi so ŋun Karim bee n-niŋ salatul faatihi zaɣiyini dabisili puuni ka bɛ kpe Alijanda, ni chiyaama dali ŋun gbaai mo ka kpuɣi o pɔi ni Naawuni. اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ❁ الْفَاتِحِ لِمَا أُغْلِقَ ❁ وَالْخَاتِمِ لِمَا سَبَقَ ❁ نَاصِرِ الْحَقِّ بِالْحَقِّ ❁ وَالْهَادِي إِلَىٰ صِرَاطِكَ الْمُسْتَقِيمِ ❁ وَعَلَىٰ آلِهِ حَقَّ قَدْرِهِ وَمِقْدَارِهِ الْعَظِيمِ Yaa ti duuma Naawuni, niŋmi aduɣa nti ti toon'dana Muhammadu, ŋun nyɛ yoobu n-zaŋ ti binshɛɣu kam din daa kpari, ŋun nyɛ yɔrigu nti binshɛɣu kam din daa yoogi, ŋun nyɛ sɔŋda sɔŋdiba puuni yɛlimaŋli zaa ni ŋun nyɛ ŋun dolisiri a daba tamdi a so chib'ga la zuɣu. Naawuni niŋmi aduɣa nti o yiŋnima zaa dini leeigi ka o za safu gahindili puuni la zuɣu. Baŋdiba pam di alizama zaŋ dalim salatul faatihi anfaaninima galisim dii leei ka niri karimdili bee n-niŋli saha kam. Baŋdi so bɛ ni boli Sheehu Ahmad Al- Sawi (d. 1241AH/1825CE), ŋun lahi nyɛ goni Al-Azhar la. O di fiilanima Sheehu Ahmad al-Dardir (d.1204AH/1786CE). Al-Dardir nyɛ ninvuɣi so sani o ni deei adiini baŋsim : Anfaaninima maa puuni shɛŋa nyɛ ; 1. Niri kam ŋuni Karim bee n-niŋ salatu ŋɔ yim dabisili puuni o bɛihigu beein n-kpe buɣum ni. Shɛba yɛliya ni di yim niŋbu bee karimbu chaŋmi nti maɣisi aduɣanima tuhi pia (10,000) ka shɛba yɛli ni di yim niŋbu ŋmanila aduɣa tuhi kɔbisiyɔbu niŋbu (600,000). 2. Niri kam ŋun niŋ salatu ŋɔ m-pa taba biɛɣu pihinahi, Naawuni ni deei o taali champaŋ bɔbu. 3. Yaha, niri kam ŋun niŋ salatu ŋɔ tuhili (1000) zuɣu Alaamishi, Alizumba, bee Atani yuŋ nyɛla ŋuni yɛn laɣim ni anabi Mahammaŋ (suhidoo ni naani be o zuɣu). Asamoah gyan Asamoah Gyan nyɛla Ghana bolli ŋmɛribi puuni yino. O nyɛla beni dɔɣi so silimiin goli November biɛɣu pishi ni ayi, yuuni 1985. Gyan pilila o bolli ŋmɛbu yuuni 2003 Ghana Premier League. Liberty professionals bolli gungɔŋdɔɣu la ni ka daa nyɛ ŋun di pɔri pia maachi nim pia ni ayɔbu (16) puuni. O lahi nyɛla ŋun ŋmɛ bolli n-ti Legon Cities bolli dundɔŋdɔɣu la ni. O daa lahi nyɛla bolli ŋmɛri tooni ni kpeen kuro nti Ghana bolli ŋmɛri gɔɣu maa ni. Dakoli Dakoli nyɛla doo ŋun na ka paɣa. Yakubu Seidu Pelga Yakubu Seidu Pelga nɣɛla karimba kuro ŋun yi Ghana Tudu yaɣili na. O daa nyɛla karimba kpɛma nti Tamale Polytechnic din pa nyɛ Tamale Technical University saha ŋɔ la. Bimbila Masaka Bimbila Masaka nyɛla tiŋ bila m-be Bimbila yaɣili. ANABI DAWUDA LITAAFI- ZABURA Paɣibu balibu kam dihitabli ti Naawuni so ŋun nyɛ nyɛŋsim ni tibgimsim Duuma. N-suhiri Naawuni nambozobo ni O naani tiri tuun' so bɛ ni gahim ka o yi Hashim zuliya puuni na. N-lahi suhiri nambozobo ni naani tiri o yiŋnim' ban gahim, ni o zonim' ban nyɛ ninvuɣu suma ka lahi nyɛ ban mali kasi, ni ŋun kam doli bɛ dolisigu ka doli bɛ soya hali ni dabsi shɛli bɛ ni sa yɛn yo nyɛvuli lana kam samli n-zaŋ jɛndi o ni tum shɛli, ka pa ni zualinsi ka bɛ sa yɛn di ba. Di nyaaŋa, di kanala n-suhi ni ni n-lebgi sabli ŋɔ maa (Zabura) n-zaŋ chaŋ Dagbanli, ka di nyɛ bɛ ni siɣisi shɛli ti Anabi Dawuda -Naawuni naani be o zuɣu -, domin wa'azu ni saɣisigu shɛŋa din paai tariga ka be di puuni, ka di nyɛ bɛ ni yihi shɛli Al-Kur'ani puuni na, ni di taba din nyɛ sabi shɛŋa n Duuma Naawuni ni siɣisi na ti ti O tuumba ban gari, domin di leei dolisigu n-zaŋ ti Musulinnim' mini ba pa Musulinnima ka tɔɣisiri balli ŋɔ maa, ballee ti zaamani ŋɔ nachimba mini paɣiasara shɛba shintaŋ ni nyɛŋ, ka di chɛ ka bɛ tam Duuma so ŋun nam kam tu jɛma yɛla. Dinzuɣu, n-niŋdi kore Duuma so ŋun nam nyɛŋdi yɛllikam ka tibgi ŋɔ sani ni O chɛ ka sabli ŋɔ maa lebgibu nyɛla Naawuni zuɣu ka n-tum. Achiika! O nyɛla ŋun wumda, ka deeri O daba suhigu. Amin N-niŋ lahiʒiba ni ninvuɣu so ŋun dihitabli ni kpibu beni, ka wula ka o lara? Naawuni so ŋun nam du yɛliya: Bɛ (ninsalinim') lam biɛla ka kuhi pam, ka di nyɛ sanyoo n-ti bɛ ni daa tumdi shɛli. N-lahi niŋ lahiʒiba ni ninvuɣi so ŋun dihitabli ni gballi beni, ka wula ka o niŋdi suhupiɛlli? N-lahi niŋ lahiʒiba ni ninvuɣi so ŋun dihitabli ni saliya karibu beni (chiyaama dali ), ka wula ka o laɣindi liɣiri ni taya? N-lahi niŋ lahiʒiba ni ŋun dihitabli ni gballi belli, ni di mir'sibu, ka wula ka o lara? N-lahi niŋ lahiʒiba ni ŋun dihitabli ni chiyaama beni, ni di fur'minsi, ni di yol'sibu, ni di ni ka naabu shɛm, ka wula ka o mali li kpɛr'ta? N-lahi niŋ lahiʒiba ni ninvuɣi so ŋun dihitabli ni buɣum beni, ni di daazaaba, ka wula ka o gbihiri ka bi zo ka chɛ li? N-lahi niŋ lahiʒiba ni ninvuɣi so ŋun dihitabli ni Alizanda beni, ni di yolisibu, ka wula ka o gbihiri ka bi boli? N-lahi niŋ lahiʒiba ni ninvuɣi so ŋun dihitabli Dunia, ni di naabu, ka wula ka o mali yɛmbahinga zaŋ chaŋ di polo? N-lahi niŋ lahiʒiba ni ninvuɣi so ŋun dihitabli kadama o nyɛla baŋda o zilinli zuɣu, ka nyɛ ʒilinsi lana o suhu ni, ka wula ka o sa yɛn niŋ til'gi? N-lahi niŋ lahiʒiba ni ninvuɣi so ŋun niŋdi suhusaɣiŋgu ni o daar'zichi boobu, ka bi niŋdi suhusaɣiŋgu ni o nyɛvuli boobu. N-lahi niŋ lahiʒiba ni ninvuɣi so ŋun niŋ kasi ni kom, ka bi niŋ kasi o suhi ni. N-lahi niŋ lahiʒiba ni ninvuɣi so ŋun kpalim ninsalinim' taya nyabu ni, ka tam o maŋ taali yɛla. N-lahi niŋ lahiʒiba ni ninvuɣi so ŋun mi ni Naawuni nyari o, ka wula ka o kpɛri o taali ni? N-lahi niŋ lahiʒiba ni ninvuɣi so ŋun mi ni o yɛn kpila o koŋko, ka kpe gballi ni o koŋko, ka bɛ kari o saliya o koŋko, ka wula ka o bɔri ni ninsalinim' yihi o ninsab'ga ni, ka bɛ chɛ ka Naawuni ni O tumo yihi o ninsab'ga ni? Domin Naawuni yɛliya (al-Kur'aani puuni) ni: Duuma jɛmdigu kani ni yɛlimaŋli naɣila Naawuni, Muhammadu mi nyɛla Naawuni tumo, ka di shiri nyɛla yɛlimaŋli din dihitabli. Ninvuɣu so ŋun kpe Naawuni taali ni ka nyɛla ŋun lara, Naawuni so ŋun nam gal'si ka du yɛliya: N di m-maŋ shɛhira (Mani Naawuni ) kadama Duuma jɛmdigu kani ni yɛlimaŋli naɣila Mani, N-ko n-nyɛ Ma, N-ka nyintaa bee kpee  N-nam puuni. Muhammadu mi nyɛla N-dabli, ka lahi nyɛ N-tumo, Mani Naawuni nambɔzobo ni N-naani be o zuɣu. Dinzuɣu, ninvuɣi so ŋun bi saɣi ti N-zaligu, ka bi niŋ suɣulo ni N-dahimbu, ka mi bi paɣi N-yolisa, ka o nini bi tiɣi N-ni ti o shɛli, tɔ! Ŋun yim N sagbana gbunni, ka jɛm duuma so ŋun pa Ma (Mani Naawuni ). Yaha! Ninvuɣu so ŋun neei biɛɣu ni suhusaɣingu ni dunia, di ŋmanila o neeila biɛɣu n-niŋ suhusaɣingu ni Mani (Naawuni ). Yaha! Ŋun ti zaŋ yɛli shɛli din nya o kuŋ ŋme so, tɔ! Achiika! N-kuŋ ka o tahi ti ŋme so maa, so mi kani N tatabo ka bɛ yɛn tooi zaŋ N kuŋ ti ŋme o. Yaha! Ŋun ti kpe bundana so sani ti filim o maŋ ti o o buni zuɣu, tɔ! Achiika! O daadiini vaabu buta puuni vaabu yim chaŋ ya ka chɛ o. Yaha! Ŋun ti labi o maŋ tapaɣa kum zuɣu, di ŋmanila o gbibila kpani n-tuhiri o Duuma (Naawuni ). Yaha! Ŋun ti kab'gi daɣu (dɔɣu) kum gballi zuɣu, di ŋmanila o zaŋ la o nuu wurim Ka'aba dindoli. Ninvuɣu so ŋun mi bi baɣa n-zaŋ chaŋ bindirigu kam o ni dira, di nyɛla halalisi bee haraamu, Naawuni gba ku niŋ baɣa ni O sa ti kpɛhi o buɣum dindoya puuni shɛli O ni bɔri zaadali. Yaha! Ninvuɣu so ŋun la kum gballi zuɣu, o ŋmanila ŋun ku Annabinim' pihiyɔbu, ka ku o ba ni o ma. o sa ni kpe buɣum ni (zaadali ) ka nyɛla ŋun kumda. Ninvuɣu so ŋun mi doli Naawuni ka nyɛla ŋun kuhira, o sa ni kpe Alizanda ka nyɛla ŋun lara. Yaha! Ninvuɣu so ŋun daadiini bi tiri tooni, tɔ! O tuunviɛla nyɛla din yɛn filim. Ninvuɣu so ŋun mi daadiini bɛ tiri tooni, tɔ! O kpibu gari o bɛhigu. Ŋun mi zaŋ o baŋsim shɛli tum tuma, Naawuni ni zaŋ baŋsim shɛli o ni ka n-dihi o fali. Ninvuɣu so ŋun mi kɔr'si zooi (dunia puuni ), o tuma ku niŋ kasi. Yaa nyini Adam bia! Baŋmi ni kadama ninvuɣi so ŋun nini tiɣi biɛla din be o nuu ni, o nyɛla bundana, ŋun mi chɛ pukparim, tɔ! O vuhiya. Yaha! Ŋun niŋ katiŋ' ka chɛ haraamu dibu, o daadiini niŋ kasi. Ŋun mi chɛ nyaanzum mini tukum Naawuni yur'lim zuɣu, di ni yihi o polo ni. Yaha! Ŋun chɛ ka o zaɣibiɛɣu niŋ katiŋ' ka chɛ ninsalinima, o til'giya ka chɛ bɛ chuuta. Ŋun mi yɛltɔɣa niŋ biɛla, tɔ! O haŋkali paliya. Ŋun mi saɣi ti biɛla, tɔ! O shiri dihitabli Naawuni. Yaa nyini Adam bia! A nyɛla ŋun mi binshɛɣu a ni bi mali tumdi tuma, ka wula ka a bɔri baŋsim shɛli a ni bi mali li tumdi tuma? Yaa nyini Adam bia! A zaŋ a nyɛvuli bahindi dunia bobu puuni ka saha dini ka a yɛn bo binshɛɣu a ni yɛn zaŋ kpe Alizanda? Yaa nyini Adam bia! Tummi kadama biɛɣuni ka a sa yɛn kpi, ka di laɣindi liɣiri kamani ŋun kuli yɛn beni (ka bi kpira). Yaa nyini dunia! Tib'gim nivuɣu so ŋun mali kɔr'si zaŋ kana a sani. Ka zaɣisi ŋun pihiri o nuu ka chɛra, ka leei nyaɣisim n-ti ninvuɣi shɛba ban lihiri a nini ni, ni ban mali kɔr'si zaŋ kana a sani. Yaa nyini Adam bia! Ninvuɣu so ŋun mali kɔr'si zaŋ chaŋ dunia ku nyɛ toon'tibo m-pahila o yɛn niŋla katiŋ' ka chɛ Naawuni. O mi ku nya binshɛɣu dunia puuni naɣila biɛhigu kir'sibu (miisim). O mi ku nya binshɛɣu chiyaama naɣila biɛrim. Ka o lahi ŋmani ŋun je suli niŋ Ma (Naawuni). Ŋun mi bɔri dunia, Naawuni yɛn zaŋla yɛla anahi n-niŋ o suhu ni. Suhusaɣingu bi yɛn vuui ka chɛ o, o mi ku yɛn tumdimi ka bi vuhira. Yaha! O kuli yɛn malila tahima, o mi ku nya o ni bɔri shɛli, ni fara, o ku nya ar'zichi kuli mali wara. Yaa nyini Adam bia! Dabsili kam binshɛɣu piirila a nyɛvuli puuni. A mi bi mi binshɛɣu din yiri a nyɛvuli ni, ka a daarizichi kani a sani na dabsili kam, a mi bi paɣiri Ma (Naawuni). A nini bi tiɣiri biɛla din kpe a nuu ni, a mi bi tiɣira ni pam. Yaa nyini Adam bia! Di na ʒin niŋ dabsili palli, naɣila a daarizichi yirila N (Mani Naawuni) sani n-kani a sani na, di mi na ʒin niŋ ka yuŋ kuli zibi, naɣila Malaa'ikanim' yirila a sani kani N sani na ni a tuumbiɛɣu. Ka a diri N daarizichi, ka kpɛri N taali. Yaha! Ka a suhuria Ma, ka n-deeri a suhigu. N din viɛla sheerila a sani na (timgbani yaaŋa zuɣu), ka a mi din be duri na N sani. Mani (Naawuni) nyɛla Duuma so ŋun nyɛ Gula, ka nyɛ Sɔŋda n-zaŋ ti a (nyini Adam bia), ka a mi nyɛ dab'so ŋun nyɛ zaɣ'biɛɣu n-ti Ma. A suhiri Ma ka N-tira, ka liriti a zaɣibiɛɣu ni filiŋ saha shɛli kam. Ka N (Mani Naawuni) zɔra vi, ka nyini bi zɔri Ma vi. Yaha! A nyɛla ŋun tamdi N yɛla, ka teeri ŋun pa Ma yɛla. Ka a lahi zɔri ninsalinima, ka mali yɛmbahinga ni Mani. Di gbunni n-nyɛ Naawuni ni yɛra: (Al-Kur'aani puuni): "Ka bɛ sɔɣiri ninsalinima (bɛ tuumbiɛri), ka ku tooi sɔɣi Naawuni. Ka zɔri bɛ tibdar'gibo, ka mali yɛmbahinga ni N (Mani Naawuni) sujee. Yaa nyini Adam bia! Di be ninvuɣu shɛba ban naɣisiri tuuba niŋbu puuni, ka di chɛ ka bɛ mali tiɛhiwaɣila. Ka niŋdi chiyaama kore, ka bi tumdi di tuma. Ka yɛri ʒirinima yɛltɔɣa. Ka lahi tumdi munafichinim' tuma. Yaha! Bɛ mi yi ti o shɛli, di di bi saɣiri o, bɛ yi lahi mɔŋ o shɛli, o ku niŋ suɣulo. Ka o lahi puhiri tuunviɛla tumbu, ka mi bi tumdi li, ka mɔŋdi zaɣibiɛɣu tumbu, o mi bi gbaai o maŋ' ka chɛ li. Ka bɔri ninvuɣu suma yɛla, o mi ka bi ni. Ka je munaafichinim' yɛla, ka mi be bɛ ni. Ka o yɛri o ni bɛ tumdi shɛli, ka tumdi bɛ ni bi puhi o shɛli. Ka bɔri ni bɛ paandi o alkawuli Yaa nyini Adam bia! Dabsili palli n-kani naɣila timgbani tɔɣisira la yɛltɔɣa ka yɛra: Yaa nyini Adam bia! A chanila N (mani timgbani) zuɣu, a mi labbu shee nyɛla n puuni. Yaha! Ka a lara n zuɣu, ka sa yɛn kuhi n puuni. Ka a lahi niŋdi suhupiɛlli n zuɣu, ka sa yɛn niŋ suhusaɣingu n puuni. Yaha! Ka a tumdi taya n zuɣu, ka bɛ sa yɛn niŋ a azaaba n puuni. Ka a diri binkpar'si n yaaŋa zuɣu, ka zunzuya sa yɛn ŋuba n puuni. Yaa nyini dunia ni yɔhim ninvuɣu so! Ka gballi yɛra: N-nyɛla buɣum kobilnina puuni zaɣiyini, di yi ti niŋ ka a kpe Naawuni taali puuni, ka lahi nyɛ Alizanda puuni kobilnina (a yi doli Naawuni). Yaa nyini Adam bia! N nyɛla koŋkotali yili, n-lahi nyɛla ninvuɣu yino biɛhigu shee, n-lahi nyɛla zimsim yili, n-lahi nyɛla mirsibu yili, n-lahi nyɛla bɔhigu yili, n-lahi nyɛla dabiɛm yili, n-lahi nyɛla waɣiri yili, n-lahi nyɛla nɔŋsi yili, n-lahi nyɛla konyuri yili, n-lahi nyɛla kum yili, n-lahi nyɛla vidihibo yili, n-lahi nyɛla buɣum yili, n-lahi nyɛla tuuntumsa zahimbu yili, n-lahi nyɛla zaɣibiɛɣu yili, n-lahi nyɛla zaɣibiɛɣu balli kam yili, naɣila Naawuni ni zo so nambɔɣu, ŋun gari ban zɔri nambɔɣu nambɔzobo. Dinzuɣu, yaa nyini Adam bia! Galimi mani gballi (ni tuunviɛla), ka di wurindi ma (ni tuunbiɛri). Yaa nyini Adam bia! N-bi nam ya la pir'gapaa, N-bi chan ya la kpɛrigu zuɣu, N-mi bi nam ya mi ni N-zooi pahi N-pɔrilim puuni. N-mi bi bɔri ni yi yihi Ma ninsab'ga ni domin koŋkotali zuɣu, bee ka m-bo sɔŋsim yi sani zaŋ chaŋ yɛli shɛli din yɛn nyɛŋ Ma zuɣu. N-mi bi nam ya mi ni yi ʒi anfaani shɛli na ti ti Ma, bee ka yi taɣi Ma ka che chuuta shɛli. N-nam shiri nyɛla din tib'gi. Chɛli gba! N-nam ya mi ni yi jɛm Ma sahawaɣila. Ka lahi paɣi Ma pam, ka simsi N-nam asiba ni zaawuni. Yaha! Di yi di niŋ ka yi tuulinim-' mini bahigunim' mini yi sulinsi, ni yi dabba mini yi paɣaba, ni yi ninsalinim' mini alizinnima, ni ban pan ya binyɛra puuni, di yi di niŋ ka bɛ zaasa laɣim ni bɛ jɛm Ma (Mani Naawuni), lala ku tooi pahi shɛli N-nam puuni din ŋmani zabiɛlli. Di mi yi niŋ ka yi tuulinim' mini yi bahigunima, ni yi ban be biɛhigu ni, ni yi zaɣibihi mini yi niŋkura, ni yi bil'chinnim' mini yi sulinsi, ni yi dabba mini yi paɣaba, ni ban pan ya binyɛra puuni, di yi niŋ ka bɛ zaasa laɣim ni bɛ kpe N (Mani Naawuni) taali puuni, lala ku tooi booi shɛli N-nam puuni din ŋmani zabiɛlli. Binshɛɣu din kpaŋsiri yɛltɔɣa nyɛla Naawuni ni yɛli (Al- Kur'aani puuni): "Ninvuɣu so ŋun kpaŋ o maŋa, o maŋ zuɣu ka o niŋ, achiika! Naawuni nyɛla bundana ka chɛ binnamda. Yaa nyini Adam bia! A ni kuli diri samli shɛm, lala ka a yɛn yo. A mi ni kuli tumdi shɛm, lala ka bɛ yɛn yo a, a mi ni biri shɛli, din ka yɛn che. Yaa nyini Adam bia! Yaa yinim' ban zaŋ bɛ maŋ leei daba n-ti liɣiri! Mani (Naawuni) bi nam liɣiri tin ya naɣila yi zaŋ li di N daar'zichi, ka zaŋ li ye N sitira, ka zaŋ li niŋ N tuma kasi. Ka yi naan zaŋ N litaafi niŋ yi napona gbunni ka kpiɣi dunia ʒi zuɣusaa, ka yi duhi yi yiya zuɣusaa, ka siɣisi N yiya (jiŋli) timgbani ni, ka yi dihi yi yiya naɣachinsi, ka wurim N yiya. Ka yi mali yi yiya n-yihiri yi maŋ ninsab'ga ni, ka chɛ N yiya bahi. Yi pala ninvuɣi shɛba ban gahim. Yi mi pala bil'chinnima, yi mi pala ninvuɣi suma. Chɛli gba! Yi nyɛla dunia daba, ni ban laɣindi di buni. Yi kotomsi dunia puuni ŋmanila gbala shɛŋa bɛ ni dihi nachinsi, ka bɛ lihiri di nyaaŋa ka di viɛla, ka di puuni be. Tɔ! Lala ka yi viɛl'giri yi maŋsi n-zaŋ ti ninsalinima, ka yi lahi mali yi yur'lim wuhiri ba ni yi zilima din mal'sa, ni yi viɛlim din yi polo. Ka niŋdi Ma (Mani Naawuni) katiŋ' ni yi suhu shɛŋa din kuui, ka yi tuma lahi be. Yaa nyini Adam bia! Di leei kamani fur'la shɛli din tam yili zuɣusaa, ka di neeri tiri ninsalinima, ka nyoori di maŋa, ka zimsim be di puuni. Yaa nyini Adam bia! Kamani kikaa ni ka anfaani shɛli n-zaŋ ti kpiimba gbala puuni shɛm, tɔ! Lala n-nyɛ yi mini yi yɛltɔɣa suma mini yi tuuntumsa din be. Yaa nyini Adam bia! Niŋmi a tuma kasi ti Ma (Mani Naawuni), ka chɛ niŋ ka bɛ nya, ka suhi Ma (a ni bɔri shɛli), achiika! Mani tirila din gari ŋun suhi Ma ni bɔri shɛli. Yaa nyini Adam bia! N ( Mani Naawuni) bi nam yala kpɛrigu zuɣu, N-mi bi chɛn ya pir'gapaa, N-mi pala ŋun tamdi yi tuuntumsa. Achiika! Yi ku nya Alizanda N sani naɣila yi niŋla suɣulo ni yi ni je shɛli N yɛdda bobu puuni. Yaha! Suɣulo n-zaŋ chaŋ N dolibu tin ya n-gari suɣulo zaŋ chaŋ N taali kpɛbu puuni. N-lahi pahi! Duniya chɛbu n-nyɛ tuŋ tin ya n-gari yi bo daliri ti yi maŋa. Yaha! Yi yi chɛ zualinsi dibu, dina n-nyɛ tuŋ n-zaŋ n-tin ya n-gari jahannama buɣum tulum. Dunia mi daazaaba n-nyɛ tuŋ n-zaŋ tin ya n-gari Chiyaama daazaaba. Achiika! Dunia daazaaba nyɛla din vuura ka ŋmaara. Chiyaama mi daazaaba pala din yɛn vuui, di mi bi ŋmaara. Yaa nyini Adam bia! Yi zaɣiyino kam nyɛla ŋun bɔr'gi, naɣila N (Mani Naawuni) ni dol'si so. Yi mi zaɣiyino kam nyɛla ŋun biɛra, naɣila N-ni tibi so. Yaha! Yi zaɣiyino kam nyɛla ŋun bahi yoli, naɣila N-ni til'gi so. Yi zaɣiyino kam nyɛla namolana (faralana), naɣila N-ni ti so buni (ar'zichi). Yi mi zaɣiyino kam nyɛla ŋun tumdi zaɣibiɛɣu, naɣila N-ni gu ninvuɣu so. Dinzuɣu, miŋmi ya tuuba n-labi yi Duuma (Naawuni) sani, ka tuɣi ya yi daŋsi, di viiya yi daashiya n-ti ninvuɣu so yi daashiya ni ku liri o sani. Duuma jɛmdigu n-kani ni yɛlimaŋli naɣila ŋuna, ŋuna n-nyɛ Nyɛŋda (ŋun nyɛŋdi O daba), Yɛmgoliŋga lana. Yaa nyini Adam bia! Di naridi ya binnamda, ka narimbu maa ti labi na yi sani. Yaa nyini Adam bia! Achiika! N (Mani Naawuni) zalila sagbana ni timgbani pɔhim puuni ni N yuya puuni shɛli, ka di pa ni di dalimla daantali shɛli. Din bɔ ŋɔ, yi suhuri ku zani tuhi wa'azunim' tuhuli din be N litaafi puuni? Yaa nyini Adam bia! Yaa yinim' ninsalinima! Kamani bara (dorolana) ni ku tooi gu o maŋ ka chɛ kpibu shɛm. Yaha! Kamani kuɣuli ni ku tooi bal'gi kom ni shɛm, lala ka wa'azunim' ku tooi niŋ anfaani yi suhu shɛŋa din kuui maa ni. Yaa nyini Adam bia! Achiika! Konyuri ku tooi gbaai yi zaɣiyino kam ka o nyuli, naɣila o nya li mi N (Mani Naawuni) sani. O mi ku tooi zo buɣum dabiɛm, o mi ku tooi zo Mani nambozobo Duuma daazaaba naɣila ni N nambozobo. Yaa nyini Adam bihi! Wula ka yi diri shɛhira kadama yi nyɛla Naawuni daba, ka naan lahi kpɛri o taali ni? Yaha! Wula ka yi yɛri ni kpibu nyɛla yɛlimaŋli ka zaɣisiri li? Ka yi naan yɛri li yi zilima zuɣu, ka di ka yi suhuri ni, ka naan tɛhiri li tuŋ (soochi), ka di nyɛ yɛli timsili Naawuni sani. Afanima Afanima nyɛla ninvuɣishaba ban niŋ alikuraani hada ka bɛ daa diini musulinsi.Afa nyɛla ban dihi tabili ni Nawuuni nyɛla na gaŋa ka o tumo nyɛ Anabi Mahamadu (Sallalahu Allaihi Wassalam). Afanim' puhiri jiŋli. Jiŋli ŋɔ puhibu n nyɛ bɛ jama zaŋ chaŋ Naawuni sani. Dabisili kam zuɣuni afanima puhirila jiŋa anu. Lala jiŋa anu ŋɔ n nyɛ subahi,azafari,lahisari,magaribi nti pahi leeshayi. Lala jiŋa anu ŋɔ nyɛla talahi nti afanima zaa a maa bɛ lahi mali bɛ suhuyurilim jiŋa kamani naafila nima. Shalot Bindirigu Tace Dagbani Wikipedia Hub "Tace Dagbani Wikipedia Hub" nyɛla dagbaŋ bilichini nima (ti ni boli shaba Dagbani wikimedians ban puu biɛri dagbaŋ zuɣu ka bɛ niya ni bɛ kohi Dagbanli nti duniya zaa ni daa yina ti gahim Tamale College Of Educaton shikuru karim bihi ban gba mali korisi ni bɛ zaŋ Dagbanli n-wuhi duniya zaa. Lala tabo Wikimedia hub ŋɔ nyɛla kpamba ni daa yina n-ti kpa ka saɣiti shɛli silimiin gɔli August biɛɣu pia ni anahi yuuni, 2022 (14th, August, 2022). Dabisili ŋɔ daa lu la alahari. Dagbani wikimedians kpamba ni daa piigi lala dabisili ŋɔ, bɛ daa gbaa mi ni ʒia maa yɛn pili la asiba kurigaa awɔi (9am) n ti naai wuntaŋni agbaa zuɣuni (12pm). Tɔ amaa pirim la sali ni su buɣisibu ka Naawuni mi niŋdi la zuɣu, sa kurigu daa nyɛla ŋun luna asiba kurigaa anii (8am) zaŋ hali ni kurigi pia (10am) polo. Saa ŋɔ zuɣu daa che ka ʒia maa pili la wuntaŋni agbaa (12pm) n-ti naai zaawuni kurigaa ayi (2pm). Ʒia maa yɛlli kam daa pili mi ni aduwa suhubu. Din nyaaŋa Dagbanli wikimedians kpamba yino (DnShitobu) daa yɛli salo Dagbanli Wikimedia ni pili sham hali ti paai shɛli. Di daa bɛ zani ni, ka Mr. Yussif A. Rasheed gba daa Dagbanli Wikimedia nima ni mali niya shɛŋa. O ni daa naagi, Mrs. Ruki Wumpini mini Mr. Dnshitobu daa zaŋla salo maa wuhi Wikipedia ni mali yaɣ'shɛŋa. Karimbihi ŋɔ ni daa baŋ Wikipedia ni mali yaɣ'shaŋa n-naai, mba Achiri mini Mr. Darajaati daa le karimbihi ŋɔ baŋsim zaŋ chaŋ bɛ ni yɛn doli so shɛŋa n nam bɛ gba dahalali accounti nima din yɛn tabi soŋ ka bɛ gba sabi viɛnyɛla pohim (Wikimedia ) maa zuɣu ka dagbaŋ ti tooni. Din doya ŋɔ zaa nyaanŋa Mr. Sadik Shahadu mini Mr. Sibdow ŋun nyɛ Dagbanli karimba n zaŋti Tamale College of Education Karim zɔŋ ti tali la daa zani di shɛhira ka saɣi Tace Dagbani Wikipedia Hub ŋɔ nambu. Mr. Sibdow n-daa lahi nyɛ ŋun zaŋ saɣisigu n-ti Karimbihi ŋɔ mini ʒii maa kpamba poi, ka bɛ daa naan yi suhi aduwa ka ʒia maa yiɣisi. Yirigintoli Yirigintoli nyɛla bin niɛŋ ka o taɣ'malisi chaŋ ti ŋmani baŋli. Amaa yirigintoli pori gari baŋli. Cheshegu Cheshegu nyɛla tiŋ n be Ghana,Kumbungu district. Cheshegu bela Kumbun' naa sulinsi ni. Voggu Gundaa Voggu Gundaa nyɛla tiŋ be Ghana tiŋgbanni, northern region yaɣili. Voggu Gundaa be la Vo'naa tingbani ni. Voggu Gundaa mini Voggu Tiring bi waɣa ni taba. Nɔŋa Nɔŋa nyɛla binniɛŋ ŋun mali naba anii. Ka mali zuli n-gɔŋdili tamdi o nyaaŋa. Nɔŋa nyɛla binniɛŋ ŋun dimda amaa o bi dimdi ka binniɛma ban pahi. Dama nɔŋa ŋun dimdi la o zuli ni. O zuli ŋɔ gɔɣi tamla o nyaangi ŋɔ ka mali la pimpim di noli ni. Ka niri yi niŋ fawaɣili ka di yi paagi a n kuhi a, tɔ di ŋuna a mi bim ku mali tooi piɛbi dindali.Dagbamba tooi salindi nɔŋa la ni "o kirɛkirɛ namili nyaŋ". Ni bini din pori ka gbirisi mila kpuɣibu. Shɛb' tooi lahi booni o ni kuɣibihi kamonnaa.Noŋa yi paai niri dim, saha bihi zuɣuni,woligu pun yɛn tiɛla luɣ'shɛli o ni dim maa. Yom,ka biɛrim maa guui chaŋ ka tiŋa. Nɔŋsi tooi zooi ka bɛ be la kuɣa loŋni. Noŋsi lahi zooi ka bɛ gori pam wɔligu saha bal'le yuŋ yi sabigi. Sabili Sabili nyɛla mɔɣini binniɛŋ ŋun biɛhigu ŋmani jangbariga,ka mali nabaa anahi. Sabili nyɛla binniɛŋ ŋun doɣiri bihi la bɛ vɔya ni. Sabili yi yɛn doɣi/wɔɣi bihi o cherila mɔri niŋ o voli puuni n wɔɣi bihi ŋɔ pa di zuɣu. Sabili yi ŋmahi mɔri ŋɔ kpe o voli ni,o yɛn ŋubi mi burisili zaa ka di niŋ mɔ baligu zaɣi zim. Dagbamba booni la lala mɔ shɛli bɛ ni ʒiri kperi bɛ voya ni ŋɔ "puɣinti". Sabili nyɛla binniɛŋ ŋun mali pohim pam. Sabili pɔhim saɣiya ka o ni tooi saɣim pukpariba bindira kamani, sima,alibasa, shinkaafa,sinkpula ni bindira din pahi pahi. Zom Zom nyɛla nivuɣ'so ŋun bi ne. Dagbamba lahi booni zom nintarima. Zɔm yi yɛn chaŋla dulim bee baanjira,shee ka ŋun mali nina n gari tooni va o n tahi ka o ti tooi waɣisi o maŋa. Zɔm mi yi lahi bee duu ka ti bori yibu ka ŋun yɛn soŋɔ kani, o ni bobili mi n bo jaangbee shee n zaŋ buɣisi bee n bobili nyɛ dunɔli/dundɔli yi. Zoontali pula bu shɛm. Ti mali zoon piɛligu ka che zomdi zaa. Bɛ mi ni tooi doɣi daadam ni zoontali bee nira ni tooi yiɣisina niŋ zaɣikurili zaa ka zoon tali gbaagi o bee ka o nina fa. Nira yi zom ka di nyɛla zoon piɛligu ŋɔ, o ni tooi nyɛri bela bela amaa ka ni katiŋa. Amaa nira yi zom zomdi zaa o ku lahi tooi nya hali o tooni gba. Bihi Bihi nyɛla ban yuma pɔra ka mani chira,yuuni bee zaŋ hali ni yuun pia. Bihi hankali dii bɛ galisi ka mani ninkurigu bee bi'kurili. Bihi nyɛla ban yu zosimli ni diɛma pam. Bihi doɣibu nyɛla din kpaŋsiri ninsali biɛhigu ʒileli puuni. Paɣa mini doo yi niŋ amiliya bɛ daa aduwa zaa nyɛla Naawuni larigi ba bihi duniya yaagi zuɣu. Bihi mali anfaani n ti niriba ban be bɛ ʒileli ni zaa ka di pani bɛ laamba ko. Bihi anfaani zaŋ ti bɛ laamba shɛŋa n nyɛ; bihi timbu, bihi lahi tumdi tuunshɛŋa bɛ ni ni tooi nyaŋ n soŋdi bɛ laamba. Bihi diɛma ni tooi lahi niŋ niri nyaɣisim, ka ti o suhupiɛlli, ka lahi che ka nira la lari n teegi a koba. Jinaduu Jinaduu nyɛla nyɛla du'shɛli ninsalinima bee kpamba ni ʒiini gbaari saawara. Dagbaŋ, nazuɣiri tooi mali bɛ ni ʒiini du shɛŋa n tɔri jina bee n gbaari saawara ni bɛ kpeen taba bee nayili kpambaliba. Saɣiri saɣiri nyɛla binshɛŋa din daɣiri ti ʒileli. Saɣiri shɛhira nima n nyɛ; lɔba nima teli ti ʒileli ni,binchariti. Saɣiri nyɛla binshaɣu din ka alaafee zaŋ ti ninsalinima, ka di mali bukaata ni ti maani neeri ti biɛhisi shee ka di gu ka taɣi ti mini ti iyaali zaa ka che dɔri binbira bala pam. Miɔŋ Nanima ban kani nam gbana zuɣu 1. Miɛŋ Lan "Sayɔra" 2. Miɛŋ Lan "Mahamaru", son of "Naa Gungɔbli" 3. Miɛŋ Lan "Mahami", son of "Miɛŋ Lan Mahamaru" 4. Miɛŋ Lan "Imoro" son of "Naa Saalan Ziblim" 5. Miɛŋ Lan "Simani" son of "Naa Andan Jangbariga" 6. Miɛŋ Lan "Yiri", son of "Naa Andan Jangbariga" 7. Miɛŋ Lan "Yissà", son of "Naa Andan Jangbariga" 8. Miɛŋ Lan "Mahami", son of "Naa Yakubu Nantoo" 9. Miɛŋ Lan "Salifu", son of "Naa Yakubu Nantoo" 10. Miɛŋ Lan "Kalim", son of "Naa Abla Naɣbiɛɣu" 11. Miɛŋ Lan "Ablai I", son of "Naa Andan Jirilɔŋ" 12. Miɛŋ Lan "Alásani", son of "Naa Aburu Sataŋ" 13. Miɛŋ Lan "Yákubu", son of "Naa Aburu Sataŋ" 14. Miɛŋ Lan "Ziblim", son of "Naa Aburu Sataŋ" 15. Miɛŋ Lan "Ablai II", son of "Naa Mahamaru" MIɔŊ NANIMA WHO ASCENDED TO YƐNI FROM 1938. 1. "Naa Mahamaŋ kpɛma" ascended to Yɛni in 1938. 2. "Naa Mahaman bila". ascended to Yɛni in 1948. 3. "Naa Andan Zolikuɣuli", ascended to Yɛni in 1968. NOTE: This is compiled by: "Mohammed Baba"-Tuya Naa. Dɔkuliʒɛm Dɔkuliʒɛm nyɛla doo wɔlli. Dɔkuliʒɛm nyɛla bin wɔli kpuli li zaɣi ʒee n wɔndi doo zuɣu di yi ti niŋ ka dori yɛn wɔli saha shɛli. Dɔkuliʒɛm piini ni wɔli kpuli li zaɣi bila, ka naan yi bili zabiri laasabu. Lala zabiri laasabu ŋɔ piini mi ni nahangbaŋ vɔ'kahili hali ti naan yi mooi niŋ zaɣi ʒee. Dɔkuliʒɛm ŋɔ n yi ti mooi naagi zaa ka suui bahina tiŋa,ka sɔri mi naan to dɔkuliʒɛm zuɣiri la ni n lee dɔri. 1.Di sɔŋdi che ka dohi wɔndi dɔri ka daadama mali li kuri bukaata ʒileli. 2. Dɔkuliʒɛm yi niŋ ka dori wɔli mɔɣini binniɛma kamani dayuri diri li kariti kum. Tuunbaŋsim Tuunbaŋsim nyɛla tuun shɛli ninsalinima ni boham tum da, ka di mali anfaani ka sɔkam saɣiti li. Tuubaŋsim balibu zooya pam. Di shɛŋa n-nyɛ kaapinta tali,teela shɛbu,nuche'bansi mali,zabiri malibu, anfooni nima peentibu mini di yaabu,tandi mebu, karachi tali ni din pahi. Buglang Buglang nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Buntanga Buntanga nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Balinkpeng Balinkpeng nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Bogu-palgu Bogu-paligu nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Dalun Kukoo Dalun-Kukuo nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Dalun Nawunni Dalun-Nawunni nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Dalun-Bihinaayili Dalun-Bihinaayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Gbullung-Bihinaayili Gbullung-Bihinaayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Chanzegwu Chanzegu nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Dimanzugu Dimanzugu nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Bimbegu-Biayili Bimbegu-Biayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Cheyohi No.1 Chyohi No.1 nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Zangbalung kukuo Zangbalung Kukuo nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Zugu mablo Zuɣu Mabilo nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Kumbungu-Zoolanyili Kumbungu-Zoolanyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Gingaani-Yizehi Gingaani yizehi nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Kpulinyin Kpulinyin nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Kumbungu-Yipelnaayili Kumbugu-yipelinaayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Kaanfihiyili Kaanfihiyili nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Bontanga Buntanga nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Nwodua Nwodua nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Gizaa-Gundaa Gizaa-Gundaa nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Lugshegu Lugshegu nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Gbullung Buntaansi Gbullung Buntaansi nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Fuu Fuu nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Gbanjogla Gbanjogla nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Ganvuliga Ganvuliga nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Kpegu Bagurugu Kpegu Bagurugu nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Gbanzogu-kukuo Gbanzogu-Kukuo nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Kpurim Kpegu Kpurim Kpegu nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Kpilo Kpilo nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Zugu-Yipelgu Zugu-Yipeligu nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Mbnaayili Mbanaayili nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Zangbalung Yipelgu Zangbalung Yipeligu nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Gbanzogu Gbanzogu nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Kpegu-Yipelgu Kpegu Yipeligu nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Kumbungu-Kukuo Kumbuŋ kukuo nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Namdu-Wahini Namdu-wahini nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Voggu kushibo Voggu-Kushibo nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Zugu-Dabogni Zugu-Daboguni nyɛla tiŋ' shɛli din be Northern Region Ghana ka be Kumbungu district yaɣili. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Lala tiŋ' ŋɔ nima tooi zoola pukpariba pam. Buglan Buglan nyɛla tiŋa n be northern region, Kumbungu district, Ghana tingbani ni. Buglan nyɛla pukpariba tiŋa. Bɛ tooi zooi ka bɛ kori la shinkaafa nima. Ka shinkaafa ŋɔ kɔ ka pukpariba ban be ni kora. Bɛ lahi nyɛla ban zooi ka bɛ kori kawana nima,banchi, nyuya, sima ni binbila di pahi ka pukpariba kori li. Pukpariba pukpariba nyɛla ban tuma nyɛ kobu bee ban tumdi pu tuma. Pukpariba tooi zoola tinpkpaŋsi (tinsi din na dii ka leb'ginsim). Yuuni 2020 la, vihigu daa yina wuhi ni Ghana tuutumdiba ni pukpariba su la vaabu pihi nahi ni yini, tobu yim (41.1%) bee vaabu pihinu ni yini,tobu bu nu (51.5%). 1.Pukpariba soŋdi tiŋgbani ka bindira niŋdi bayana. 2. Pukpariba lahi tabiri soŋdi biɛhiguni ni pu zuru ka daa bilim chani viɛnyɛlinga. 3.Binniɛma ban be yori ni gba diri la pukpari ni ko shɛli ka na bi kpuɣi. Pukpariba mali anfaani n ti tingbani,amaa bɛ tuma ŋɔ lahi shɛŋa lan nyɛla din mali barina tinŋgbani yaangi zuɣu. Barina nima ŋɔ shɛli n-nyɛ, di che ka kom ʒiri tankpaɣu chana, pukpariba lahi nyɛla ban ŋmari tihi ka polo niŋdi ka bɛ kora. Pukpariba ni lan mali ti shɛŋa kamani "D.D.T" ni tooi ku binkobiri bee nisalinima gba. Lala tima ŋɔ nyɛla din ni tooi saɣim ti kulibona gba. Pukpariba kori la saa yi ti mira (shɛɣu ni).Saha din gari pukpariba daa mali kuya kori viɛnyɛlinga.Amaa saha ŋɔ puuni tarata nima ka pukpariba pa mali kora.Pukpari yi ko ka Mahali be tiŋgbani ni, o biriti la o binbira ni nyɛ shɛli.Binbira ŋɔ yi bili naai, pukpariba ŋɔ doli mi maani mɔri ka cheri bindira. Lala ka bu yɛn yuli binbila ŋɔ hali ka di ti kpaŋ n lee din ni tooi di, ka bɛ naan yi yihili kuli yiŋa ka sali nima ti di. Daabihi Daabihi nyɛla ninvuɣi shɛba ban niŋdi kohimma ni damma. Daabihi tooi zoola fɔna ni. Daa bia ni tooi nyɛ ŋun kohiri sɔŋdi gɔmnanti bee ŋun mali o zuɣu ariziki dari niɛma ti kohira. Daabihi tooi niŋdi la kohimma ni damma la damma la daa ni. Amaa bɛ shɛba gba lahi nyɛla ban gindi tinkpansi dari niɛma bee n kohira. Daabihi shɛba lan nyɛla ban duri tinduya dari niɛma bee n kohiri yɛha. 1.Daabihi nyɛri laɣiri kohamma puuni. 2. Daabihi lan nyɛla ban nyɛri niɛnsuma bee situra suma dari maani bɛ maŋa ni bɛ bihi. 3.Daabihi ni nyɛri bɛ zuɣu laɣiri la zuɣu guri ba ka cheri zubu. Farida Bedwei Farida Nana Efua Bedwei nyɛla bɛ ni dɔɣi so Lagos, Nigeria, silimin goli 6th,April,1979. O nyɛla komputa tabiibi tuumbaŋda. Ka lahi nyɛ "cofounder" of Logiciel, fin-tech tuun zuɣu (company) din be Ghana la.. Farida Bedwei nyɛla ŋun mɛ (mali) nuchebansi mini daabilim "application" nima pam, ka lahi nyɛ nivuɣiso ŋun mali baŋsim pam zaŋ kpa tandi mɛbu polo, niriba pam mi o baŋsim yɛla ka di nyɛla tandi ŋɔ mini nuchebansi malibu la zuɣu. Shɛba lahi nyɛla ban mi o ka di ku nyɛla daabilim tuma bɔbu la zuɣu. O nyɛla Ghana bilichini. Ka o tiŋ bihili (Citizenship) sheei nyɛ Ghana. O tuma nyɛla compiuta tuunbaŋsim. Bɛ daa dɔɣila Farida Bedwei Lagos,Nigeria. Amaa o daa nyɛla nyɛla ŋun biɛhigu jandi tiŋzuɣiri (Countries) ata. Dini n nyɛ (Dominica, Grenada, ni UK), di ni daa niŋ ka o ba nyɛ tuuntuda zaŋ ti "United Nations Development programme" la. Bipuɣingi ŋɔ ni daa ti nyɛ yuun yini o dɔɣibu nyaaŋa,dɔri shɛli di yuli booni "cerebral palsy" la daa gbaagi o. O mi ni o laamba daa kuna la Ghana o ni daa nyɛ yuma awɔi, bɛ daa lɛri o la shikuru baŋsim yiŋa hali ni o ni daa ti nyɛ yuun pia ni ayi. Bɛ daa wuhiri o la shikuru karim yiŋa hali ka o ti paai yuun pia ni ayi. Pɔi, ka naan yi zaŋɔ n kpehi gɔmnanti shikuru Ghana. O ni daa paai yuun pia ni anu,o laamba daa nyɛ ka o zaŋsim be la compiuta nima yɛltɔɣa ni, ka bɛ daa zaŋɔ kpehi shikuru baŋsim bohimbu din niŋdi yuuni ka deeri shehira gbaŋ, St. Michael information and technology centre la ni. Farida daa nyɛla bia gari zaɣ'kura ni be baŋsim ŋɔ bohimbu shee. Lala zuɣu daa che ka o bɛ chaŋ senior high shikuru. Din nyaaŋa o daa lan zaŋ deei yuun yini degree din daa nyɛ Computer Science dini shikuru yuli booni University of Hertfordshire din be United Kingdom la. O da niŋla bohimbu ŋɔ yuuni (2004 zaŋ chaŋ 2005). O daa lan deei "Project Management" shɛhira gbaŋ yuuni 2009, Ghana Institute of Management and Public Administration (GIMPA) nima sani. Farida Bedwei daa pili la "computer" tabiibi yaɣ'shɛŋa malibu company yuli booni soft company LTD (din yuli pa booni softtribe) la. Ka o daa lan yi ni chaŋ "Rancard solutions",ni ka o daa nyɛ tanmebɔ baŋsim kpamli,yuuni 2001 zaŋ chaŋ 2010. O ni daa be "Rancard Solutions ", o tuma daa nyɛla compiuta tabiibi yaɣa din na kani nambu ni taɣi shɛŋa din pun biɛni malibu ni kpaŋsibu. O ni daa tooi mali yaɣi shɛŋa ti "company" ŋɔ n nyɛ, "content management system" zaŋti "Commission of Human Rights",ni "Administrative Justice",ni PayBureau, ni "enterprise web-based payroll application" zaŋ ti "KPMG Ankara" Yuuni 2010, o daa lan nyɛla ŋun yi n chaŋ "G-Life Microfinance" Duu Duu nyɛla biɛhigu shee zaŋ ti ninsala. Tankpaɣu ka bɛ zaŋ n miɛ duu. Duu nyɛla zaɣi kpuli li bee zaɣi mɔɣu mɔɣu. Bɛ pindi la duu ni mɔri bee chamsi. Tankpaɣu ka bɛ mali mɛri duu. Amaa niraba pa mɛri la ʒemana duu ni siminti bulooku. Dagbamba yi yɛn mɛ duu, bɛ bahiri la tambuli, ka tingbani maai ka bɛ zaŋ li nɔ tandi. Nira ni tooi mɛ tan maŋa duu bee buloku duu. Daadama tooi mali dahin yinga mɛri buloku duu, amaa di chihiri ka nira tooi zaŋ dahin yini mɛ tanmaŋa duu. Wuntaŋa Wuntaŋa nyɛla Naawuni nama puuni bin yinga din nyɛ zaɣi kpulli ka be zuɣu saa. Wuntaŋa ŋmani la goli ka lee yirina wuntaŋni. Wuntaŋa lan nyɛla din vuhiri tulim. Sashiriga Sashiriga nyɛla mɔɣini binniɛŋ. Sashiriga mali la naba anahi ka o biɛhigu ŋmani laringa. Sashiriga mali la zuli din mali kob'baligu ka poham ni tooi ʒe n yirigili. Sahiriga biɛhigu shee nyɛla voli ni,tihi zuɣu bee tuturi ni. Sashiraga dɔɣiri mi. Amaa pɔi ka sashiriga ti yɛn dɔɣi shee sashiri lɔɣu n du zaɣi nyaŋ ka o niŋ baɣili. Sashirisi pam dɔɣirila silimin gɔli December yi ti yina kpe puuni. Amaa bɛ shɛba gba lan dɔɣiri silimin gɔli January yi kuli zani. Binniɛma ŋɔ bela gba lan nyɛla ban dɔɣiri silimiin gɔli June ni. Haruna Shaibu Haruna Shaibu nyɛla Ghana bɔl'ŋmɛra, saha ŋɔ Haruna Shaibu yɛla ŋmɛri o bɔlli Penn Fc din bɛ USL. Bɛ dɔɣi la silimin gɔli October bɛiɣu pishi naa anu dali,yuuni 1998. Aŋkara din bɛ Ghana la ka bɛ dɔɣi o. Ipomoea carnea Ipomoea carnea nyɛla tia bee filaawasi balishɛli. Waagashe Waagashe nyɛla bɛ ni mali bihim maani bindiri shɛli. Bihim ka bɛ mali maani waagashe. Bɛ yi yɛn mali waagashe, Bɛ bori la bihim,n tiɛli ka daɣiri din be di ni yi. Ka bɛ naan yi tam'li buɣim din dii ka yaani. Ka naan lan tɔ walapuɣu vari,n kahim di kom maa n tiɛli gabi bihim din na tam buɣim ni maa. Saha bela sunsuni a yɛn nyɛla din ni niŋ taɣ'la taɣ'la, ka a suuli bɔ kpaliyaariga, n yaa li niŋ din ni, ka naan yi damdi li hali ka di ti laɣim taba. Di yi laɣim taba naai, ka bɛ naai yi ŋmahili zaɣibaligu, ka zaŋli lohi kom ni, niŋ yɛlim niŋ. Di yi nyu lala kom ŋɔ bela ka bɛ yaali chimli, di saha ŋɔ ka di leeri waagashe. Napɔɣu Napɔɣu nyɛla duu be yili ni, ka binkobiri gbɛri din ni. Nohi,kpina, gbunyari, n ti tabili binkob' kpɛma kamani buhi,piɛri ni tooi be napɔɣu ni. Nyɔmsa/Leemu nyaani Nyɔmsa/leemu nyaani nyɛla tia shɛli din mali leemu nahingbana. Nyɔmsa tia mali la gohi kamani leemu tia la. Di wɔla gba ŋmani la leemu wɔla, amaa ka lee pɔri gari leemu wɔla. Di wɔla mihimi, ka lee nyɛ din mali alaafee ti ninsali pam. Nyɔmsa yi to mooi di nyɛla zaɣi dɔzim kamani leemu ni moori shɛm la. Sulemana Ibun Iddrisu Sulemana Ibun Iddrisu nyɛla bɛ ni dɔɣi so silimin gɔli 30th,September,1955. O nyɛla ninvuɣi so ŋun nyɛ salo ni tuuntumda, ka nyɛ siyaasa nira Ghana. O lan nyɛla "director" kuro n zaŋti "NADMO" mini "ECOWAS International Election Observer". "Honorable" Iddrisu nyɛla ŋun daa be Ghana jintoriba ban daa pahiri bunu la ni,4th Republican of Ghana (5th parliament of the 4th republic of Ghana), n zaŋ ti Yendi yaɣili. O daa zani mi ti lɛm paati (National Democratic Congress NDC). Bɛ dɔɣila Sulemana Ibun Iddrisu anashaara gɔli 30th,September,1955. Ka o zoogi Yendi,tiŋ din be Northern Region,Ghana,tuduu yaɣili. O daa boham la siyaasatali (political science) shikuru din yuli booni "University Of Delhi". Ni ka o daa deei shahira gbaŋ din nyɛ "Bachelor of Arts degree" la,yuuni 1984. Sulemana Ibun Iddrisu nyɛla ŋun daa be Ghana jintoriba ban daa pahiri bunu la ni,4th Republican of Ghana (5th parliament of the 4th republic of Ghana). O daa zani mi ti lɛm paati (National Democratic Congress ). O daa pili la o siyaasatali yuuni 2004. Lala yuuni ŋɔ ka o daa yina kpaɣiri bo jintɔri tali (Mp ship) n zaŋ ti Yendi yaɣili. Amaa o daa bi tooi di nasara,pirim la wɔb'gu paati nira ni daa dili ka chɛ o la. O daa lan nyɛla ŋun yina bo lala nam ŋɔ yuuni 2008,O daa zaŋla vootibu kalinli din yiɣisi 10831. Yuuni 2012,Mohammed Tijani ( NPP jintori zaŋti Yendi yaɣili ) daa nyɛla ŋun di lala kuɣu ŋɔ ka chɛ o. Sulemana Ibun Iddrisu nyɛla Musulim,ka mali paɣa, ni bihi anahi. Naa Andani Jɛŋgbariga Yaan-Naa Andani Jɛŋgbariga daa pahila Dagbaŋ Yaa-Nanima puuni ŋun ʒini Yani gbana zuɣu. Samia Nkrumah Samia Yaba Christina Nkrumah nyɛla bɛ ni dɔɣi so silimin gɔli 23rd,June,1960. O nyɛla siyaasa nira Ghana tiŋgbani ni, ka lan daanbolo n zaŋ ti "Convention People's Party" (CPP). Bɛ ni daa yɛn niŋ yuuni 2008 jintɔriba piibu, piibu la, o daa nyɛla Jomoro yaɣili la (Jomoro constituency). Lala kuɣu ŋɔ n daa nyɛ tuuli kuɣu shɛli o ni daa kpaɣiri bo o siyaasa tali ni. O nyɛla Dr.Kwame Nkrumah ŋun daa nyɛ Ghana gɔmnanti tuuli la bipuɣinbila Bɛ daa dɔɣi o la tiŋa yuli booni Aburi, yuuni 1960. Di bela Eastern Region,Ghana. Muɣisigu daa nyɛla din daa zaŋ o mini o ma,ni o biɛya nima yihi Ghana tiŋgbani ni, dahinshɛli 1966 "military coup" din daa yiɣisi Kwame Nkrumah ma ni daa niŋ la. Egypty gɔmnanti daa nyɛla ŋun chɛ ka o.mini o daŋ ʒini Egypty tiŋgbani ni. Yuuni 1975, o mini o daŋ daa lan nyɛla ban lab'na Ghana, di.ni daa niŋ ka "General Acheampong's National Redemption Council government" boli ba. O ni daa kuna Ghana, O daa chaŋla "Achimota school". Amaa, o daa lan nyɛla ŋun yi Ghana dini daa niŋ ka o ma lan kpuɣi napɔŋ labi Egypt yuma din gbaai 1980's piligu polo. Samia daa nyɛla ŋun kpuɣi napɔŋ chaŋ London. Ni ka o daa tuɣi o shikuru baŋsim bohimbu shikuru din yuli booni "the School of Oriental and African Studies",University of London, din be United Kingdom la. Shikuru ŋɔ ni ka o daa deei shɛhira gbaŋ shɛli bɛ ni bɔli, "Degree of Bachelor Arabic Studies" yuuni 1991. Lala shikuru ŋɔ ni ka o daa lan deei o Master's degree, yuuni 1993. Samia Nkrumah daa pili la o Karachi tali banki ni (bank clerk). O daa pili la lala tuma Bank of India bɔɣu din be London la, yuuni 1984. Din nyaaŋa o mini Al-Ahram daa lan tum lahabaya sabbu polo,yuuni 1989. Sabbu shɛli din sabi yɛrio o yɛltɔɣa ka di zuɣu nyɛ, "the new.Mandela is a woman",Huffington post, buɣisi o ka wuhi o kpaŋ maŋa zaŋ chaŋ Ghana ni gbansabila siyaasa tali polo. O nyɛla ban kpa "African must unite" kpamba puuni yino. Lala "African must unite" ŋɔ niya nyɛla di zaŋ di zaŋ Jilima lan Kwame Nkrumah ni daa mali tiɛhi wɔɣili shɛli zaŋ tabili siyaasa tali biɛhigu chaŋ katiŋa. O ni daa pahi lala kpamba ŋɔ ni la zuɣu daa chɛ ka o kpuɣi niya kpe Ghana siyaasa tali ni, ni nimmohi. Silimin gɔli December, 2008, o daa nyɛla ŋun yina ti kpaɣiri Jomoro yaɣili, Western Region, Ghana jintɔrotali kuɣu la. O daa nyɛla ŋun di nasara Lee Ocran zuɣu, ŋun daa nyɛ lɛm (National Democratic Congress (NDC)) yaɣili ŋun daa su lala kuɣu pɔi ka bɛ naan niŋ lala piibu,piibu la zuɣu. O daa nyɛla dihibu din kalinli daa yiɣisi tuhi kob'si yɔbu,ni kɔbigu ni pisopɔin ni yini (6,571). Kob'gu puuni, vaabu pihi nu polo ka o daa di maa. O ko n daa nyɛ CPP jintɔra ,di zuɣu di daa ʒila o zaŋ o maŋa pahi NDC nima zuɣu (Ban daa galisi jina duu bee NPP (ban daa pɔri jina duu). Ka o daa bohi o suhi zaŋ o maŋ pahi wɔbigu paati zuɣu "House of 5th Parliament of the 4th Republic of Ghana". Ŋuni n nyɛ Ghana paɣa tuuli ŋun lee paati, paati kpɛma. O nasara ŋɔ dibu, n ti pahi paɣaba ata shɛba daa yihi CPP paati nineesim polo. Di daa lan nyɛla din wuhi CPP yɛlimaŋ ti bo zaŋ chaŋ di ni niŋ kamaata niŋ paɣaba ku bukaata shɛŋa biɛhigu ni. Samia n daa nyɛ tuuli paɣa so Convention People's Party (CPP) ni pii so tuuli ni lee paati daanbolo ka o nyɛ paɣa. Bɛ daa piigi o la daabolo tali silimin gɔli 10th, September, 2011. O daa nyɛla nuu dihibu din kalinli daa yiɣisi tuhili ni kobigu ni pihiwɔi ni yini (1,191),ka ŋun daa pun ʒi lala kuɣu ŋɔ zuɣu ka o kpaɣiro bɔli maa nyɛ nuu dihibu kobisita ni pihinu ni ata (353). Ŋuni n nyɛ paɣa so ŋun tooi yiɣisi zani o naba ayi zuɣu piligi n gari tooni lee paati paati kpɛma Ghana. O daa biɛla lala kpamli ŋɔ hali ni yuuni 2015. Samia Nkrumah n nyɛ Kwame Nkrumah, bia ŋun pahiri ayi,Ghana gɔmnanti tuuli. Ŋuni n daa nyɛ Ghana "Prime Minister" tuuli,Ghana zuɣulan tuuli. Kwame Nkrumah n daa nyɛ ŋun gari tooni ka Gold Coast dee maŋ sulinsi Britain nima sani,yuuni 1957. Kmame Nkrumah n daa lan nyɛ ŋun yɛri sɔŋdi "Pan Africanism", ka daa lan nyɛ ŋun pahi gari tooni ka "organazation of African unity" kpa. Kwame Nkrumah daa lan nyɛla ŋun di Kpaŋ maŋa pini shɛli bɛ ni boli "Lenin Peace Prize", Soviet Union nima n daa ti o li,yuuni 1962. Samia Nkrumah mali la biɛya bɛ baa ayi,Gamal Nkrumah mini Sekou Nkrumah. Amaa, o lan mali tizɔdoo ŋun ma be o ko, ka o yuli booni Professor Francis Nkrumah, o nyɛla karimba kurɔ,ka lan nyɛ bibihi doɣite, o daa lan nyɛla "director" n ti "Noguchi Memorial Institute for Medical Research" din be Lagon,Ghana la. bɛ ni daa zaŋ sooja gɔmnati tali ŋme n yiɣisi o ba Ghana zuɣulan tali ni,silimin gɔli,24 February 1966, Egypt gɔmnanti daa chɛ mi ka aleepile kpuɣi Samia,o ma,ni o tizɔdabba la chaŋ Egypt tiŋgbani ni. Gamal Abdel Nasser ko n daa kpalim Ghana,ka bɛ ba mi chaŋ exile,Guinea tiŋgbani ni. Samia yidana n nyɛ Michele Melega,Italian Danish. Bɛ mali la bidib'ga ka o yuli booni,Kwame Thomas Melega. Samia nyɛla ŋun ni tooi tɔɣisi Larigu,Italian, Danish, ni Silimiinsili. Samia lan nyɛla ŋun kpaŋ o maŋa yuun gbaliŋ zaŋ chaŋ lahabaya sabbu polo, hali ti tabili Egypty lahabali churi polo. Samia lan nyɛla ŋun lan kpaŋdi o maŋa tuhiri sɔŋdi bibihi doo yiya kundi,paɣaba tuunbaŋsim bohambu,n ti tabili paɣaba biɛhigu polo. Yɛltɔɣataɣamalisi BAŊSIM BƆHIMBU Bia bɔmi baŋsim! Bia bɔmi baŋsim! Baŋsim kalinsi zuɣu, salo bɛ wahala ni fukumisi puuni. Kpibisi, pakoya, ninkurigu ni barinama kɔŋ bi hachi, Nanima pam kɔŋ bi nam gambu, Kaninkura kɔŋ bi ninkurilim jilima, Hali, kpamba pam kɔŋ bi kpamli dariza, Kadi nyɛla, ŋɔ maa zaa baŋsim takahi, Jaande n bia yaɣisi bo baŋsim. Bɔmi baŋsim kasa n yihi takahi. Bɔmi baŋsim kasa gu a maŋa ka n chɛ faa, yɔhiŋ, ŋarili ni gubiɛri. Bɔmi baŋsim n zaŋ gu a tiŋa, a ya, a yiŋa ni a maŋa. Amaa miri zoalimsi, faa, ni ŋarili a biɛhigu ni. Theodosia Okoh Theodosia Salome Okoh nyɛla bɛ ni dɔɣi so 13th,June,1922 ka o lee kpi 19th,April,2015. O daa nyɛla Ghana nira ŋun daa nyɛ Karimba,ka lan nyɛ Ghana nuuni tuun baŋdi ŋun daa sabi buɣisi Ghana tuuta (Ghana flag) yuuni 1957. O daa nyɛla chani hali tiŋduya ti tumdi nuuni tuunbaŋsim ŋɔ.O daa lan nyɛla paɣa so ŋun kpaŋ o maŋ pam ka silimiinsi ni boli diɛn shɛli "hockey" la nyɛ naba zani Ghana tiŋgbani ni. Bɛ daa dɔɣi o la tiŋa yuli booni Effiduase, ka boli o yuli Theodosia Salome Abena Kuma Asihene. O ba n-daa nyɛ Reverend Emmanuel Victor Asihene, ŋun daa nyɛ dolodolo limam kuro zaŋ ti "Presbyterian Church of Ghana". O ma n daa nyɛ Madam Dora Asihene. O laamba ŋɔ zaa daa yi la yaɣi yini na, bɛ daa yila Anum din be Asuogyaman District,Ghana, Eastern Region yaɣili. O laamba daa mali la bihi anii,ŋuni n daa pahiri bihi anahi bɛ puuni. O daa niŋ saha ka o ba mali o gɔri Ghana tiŋgbani ni ti tabili tiŋduya. O daa pili la o shikuru baŋsim bobu Ashanti Efiduasi Primary School la ni. O ni daa yi ni, o daa tuɣila o baŋsim bohambu Basel Mission Middle, ka daa lan yi ni gba chaŋ Senior and Teacher Training Schools tiŋ yuli booni Agogo. Din nyaaŋa o daa lan chaŋ Achimota School, lala shikuru ŋɔ ni ka o daa zaŋ yuma ata boham nuuni tuunbaŋsim. Ghana ni daa deei maŋ sulinsi Britain nima sani silimin gɔli 6th,March,1957 bɛ daa zaŋ la molo ti salo bɛ ni bori tuuta shɛm, ka o daa buɣisi o di ni (tuuta) chaŋ,ka tiŋgbani zuɣulaan tuuli, jilima lana Kwame Nkrumah daa saɣiti li ka di lee tiŋgbani zaa dini (National flag of Ghana). Bɛ daa bohi o bohisi ka o yɛli "m piila nahingbaŋ ʒee (red), salima (gold), baŋkom (green) n niŋ tuuta ŋɔ ni,ka di nyɛla Ghana tiŋgbani biɛhigu (geography of Ghana). Ghana biɛla dunia tiŋgbani shɛŋa din tuli ni,ka naawuni lee larigi li tihi ni mɔri viɛnyɛlinga. Nahangbaŋ din be ka salima (gold) ŋɔ wuhiri la ti tingbani niima nima, ka zaɣi ʒee (red) ŋɔ mi wuhiri ban daa kɔŋ bɛ nyɛvuya bee n kpaŋ bɛ maŋ n ti Ghana zaŋ chaŋ maŋsulinsi deebu polo. Ka saŋmariga la mi wuhiri gbansabila dabtim ni yihibu mini nangban yini zaŋ chaŋ tuhi fa bɛ maŋ yi dab'lim ni". Theodosia Okoh n daa nyɛ Ghana paɣa tuuli ŋun lee daanbolo n ti "Ghana Hockey Association". Di nyaaŋa o daa lan lee zuɣulani zaŋ ti "Ghana Hockey Federation", o daa gbubi lala nam ŋɔ gari yuun pishi. O ni daa nyɛ zuɣulani saha shɛli ŋɔ ka Ghana nima daa tooi kpaŋ bɛ maŋa hali ti be Hockey "World Cup" mini "Olympics" diɛma ni. Ohene Djan daa ti o yuli boli o "the Joan of Arc of Ghana hockey",ka di nyɛla o ni daa kpaŋ o maŋa ka Ghana "hockey" nyɛ naba zani la zuɣu. Dama hali dabba daa bi tooi niŋ li. O kpaŋ maŋa ŋɔ zuɣu ka bɛ daa zaŋ o yuli ti "the National Hockey Stadium",yuuni 2004. O daa lan nyɛla ŋun zaŋ o daa ariziki sɔŋ "the Sport Writers Association of Ghana" yuun gbaliŋ. O yidana n daa nyɛ Enoch Kwabena Okoh, ŋuni n daa nyɛ gɔmnanti tuma kpɛma Dr.Kwame Nkrumah ni daa nyɛ Ghana tiŋgbani zuɣulana,yuma din gbaai 1960's polo. O daa mali la bihi ata; E. Kwasi Okoh, Stanley Kwame Okoh and Theodosia Amma Jones-Quartey. Ghana nima daa nyɛla ban ti o "Grand Medal" ka tiŋgbani ŋɔ ni nima daa lan ti o pina pam. O daa lan deei paɣabu takara gbaŋ (Citation) "Ghana Broadcasting Corporation" mini "National Sports Awards" nima sani yuuni 2004,ka daa lan dee pini "Sport Writers Association of Ghana" mini o daa lan dee pini "TV Africa series "Obaa Mbo"." O daa kpila Silimin gɔli 19 April 2015, ashibiti shɛli din yuli booni "Narh-Bita Hospital" ka di be Tema la, di ni daa niŋ ka dɔro gbaagi o, o yuun pihiwɔi ni ayi ni (92years). Ka John Dramani Mahama ti soli ni tuuta nima zaa din be Ghana,salo yirigili dabaa ata. Di daa pili la atalaata dali,silimin gɔli,21 April, 2015, ni di chabisi Theodosia Salome Okoh ni jilima. 1. Bɛ daa zaŋ la o yuli n ti "Accra hockey pitch" ka di wuhiri o Kpaŋ maŋa zaŋ chaŋ lala diɛma ŋɔ polo,Bɛ daa taɣila la yuli ŋɔ boli li "Theodosia Okoh Hockey Stadium",yuuni 2013.. 2. Asuogyaman District Assembly din be Eastern Region yaɣili la mɛla Theodosia Okoh zali Anum, o tiŋ dɔɣirili ni. Pɔi ka o naan kpi,o daa niŋ nambɔɣu pam,di ni daa niŋ ka bɛ taɣi "National Hockey Pitch" la o yuli ni labi boli li "John Evans Atta Mills National Hockey Stadium" ka o na be o nyɛvulini la. Theodosia Okoh Hockey Stadium Theodosia Okoh Hockey Stadium nyɛla paaki shɛli bɛ ni daa zaŋ Theodosia Okoh yuli boli,"Ghana Hockey Association" daanbolo kuro. Di biɛla Accra,Ghana. Lala diɛma paaki ŋɔ ni ka bɛ daa ŋme yuuni 2009 Hockey African Cup Of Nations.Ghana bidibisi mini bipuɣinsi ban nyɛ "hockey diɛn diɛmdiba zaa mali la,lala paaki dahindi bɛ maŋa, ka ŋmɛri maachi nima di puuni n maani shili zaŋ chaŋ bɛ mini tiŋduya nima diɛma ni yiɣijam polo. Lala paaki ŋɔ lan nyɛla "Ghana hockey league" ban nyɛ bipuɣinsi mini bidib'si paaki hali ti tabili ban be bɛ tooni,ni Ghana bipɔla "hockey league". Kalpohim Kalipohim nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Poloya fong poloya fɔŋ nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Mohi yabihi Mohi yabihi nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Sagnarigu-dungu Sagnarigu Dungu nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Salamba Salamba nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Nanton Zuo Nanton Zuo nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Yong-duuni Yong -duuni nyɛla tiŋ' shɛli din be Tamale Metropolitan Assembly, Northern Region, Ghana tingbani puuni. Kpalkori Kpalkori nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Nanvilli Nanvili nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Afa Yili Afa Yili nyɛla tiŋ' shɛli din be Mion District Assembly, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Pakistan Pakistan nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be South Asia Chehahi Chehahinyɛla tiŋ shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yaɣili Ghana tingbanni. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Bɛ nyɛla pukpariba ni daabihi. Galazoli Galazolinyɛla tiŋ shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yaɣili Ghana tingbanni. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Bɛ nyɛla pukpariba ni daabihi. Cheyohi Cheyohinyɛla tiŋ shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yaɣili Ghana tingbanni. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Bɛ nyɛla pukpariba ni daabihi. Cheyohi No.2 Cheyohi No.2nyɛla tiŋ shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yaɣili Ghana tingbanni. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Bɛ nyɛla pukpariba ni daabihi. Cheyohi No.3 Chryohi No.3nyɛla tiŋ shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yaɣili Ghana tingbanni. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Bɛ nyɛla pukpariba ni daabihi. Nyerizegu Nyerizegunyɛla tiŋ shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yaɣili Ghana tingbanni. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Bɛ nyɛla pukpariba ni daabihi. Dalun-Kukuo Dalung-Kukuonyɛla tiŋ shɛli din bɛ Northern Region ka bɛ Kumbungu yaɣili Ghana tingbanni. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbani. Bɛ nyɛla pukpariba ni daabihi. Zugu kushibu Zugu kushibonyɛla tiŋ shɛli din bɛ Northern Region ka be Kumbungu yaɣili Ghana tingbanni. Bɛ nyɛla Dagbamba ka bɛ zinli zuɣu yɛltɔɣa nyɛ Dagbanli. Bɛ nyɛla pukpariba ni daabihi. Kuraji Kuraji nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Kpayansi Kpayansi nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Joli Jili nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Koyaja Koyaja nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋgbaŋ ni. Najiya Najiya nyɛla tiŋ' shɛli din be Nanumba South District, Northern Region, Ghana tiŋ gbaŋ ni. Savelugu Municipal District Savelugu Municipal District nyɛla "district" (yaɣ'li) zaɣi yini din be district pia ni ayɔbu din be Northern Region, Ghana. Piligu di daa na biɛla Savelugu Nanton district (yaɣili), yuuni 1988. Bɛ da namla lala yaɣili ŋɔ (Savelugu Nanton district) West Dagomba district puuni, pɔi ka di naan yi ti lee municipal district assembly silimin gɔli March, yuunii 2012,ka di yuli pa taɣi Savelugu-Nanton Municipal District. Amaa,yuuni 2018,silimiin gɔli 15th,March bɛ daa pirigi toondini (southern) polo yaɣili, n nam district pali li,di ni n nyɛ Nanton District, ka daa labi boli yaɣili din daa guui maa Savelugu Municipal District. Lala tiŋ-titali ŋɔ (Municipality ) bela toondini polo nudirigu zuɣu (southwest),ka di tin zuɣu nyɛ Savelugu. Ama Ata Aidoo Ama Ata Aidoo: Bɛ dɔɣi o la silimiin gɔli 23rd,March, 1942. O nyɛla Ghana paɣa so ŋun nyɛ buku sabbira,yɛltɔɣitamalinsi sabbira,dindiɛma sabbira,ka lan nyɛ karimba. Jerry John Rawlings ni daa nyɛ Ghana tiŋgbani zuɣulana,ŋuni n daa nyɛ "Minister of Education". Yuuni 2000,ŋuni n daa kpa "Mbaasem Foundation" ni o sɔŋ gbansabili tiŋsi (African women) ban nyɛ ban sabbira. Bɛ daa dɔɣi o la silimin gɔli 23rd,March,1942 tiŋa yuli booni Saltpond, ka di be Central Region,Ghana. Amaa,lahabaya pam yina Megan Behrent, Brown University, and "Africa Who's Who" nima sani wuhiri ni bɛ dɔɣi o la silimin gɔli 31st,March, 1940. O nyɛla jɛbila, o jɛbili kpee ŋɔ yuli m booni Kwame Ata. Bɛ daa wumsi o la Fanti nima nayili dundɔŋ ni (Fante Royal household),o laamba n daa nyɛ "Nana Yaw Fama, ŋun daa nyɛ "Abeadzi Kyiakor" Naa la, ka o ma mi nyɛ Maame Abasema. O daa nyɛla ŋun niŋ haŋkali (zooi) saha shɛli British nima ni daa su bɛ ya tiŋgbani yiko la (British neocolonialism). British ban daa su o ya fukumsi ŋɔ n daa ku o yab'doo, ka di chɛ ka o ba baŋ o bihi, o daŋ ti tabili tiŋkpaŋ maa zaa shikuru chandi daanfaani zaŋ lala taarihi shɛŋa din daa niŋ lala tiŋkpaŋ ŋɔ ni lala saha ŋɔ. Di zuɣu daa chɛ ka o ba yooi shikuru bɛ tiŋkpaŋ ŋɔ,ka daa niŋ nim moo ka Ama Ata Aidoo chaŋ Wesley Girls' High School. Lala karim zoŋ ŋɔ ni ka o daa kpuɣi niya ni o ti nyɛ ŋun sabbira dahinshɛli. Ama Ata Aidoo chaŋ Wesley Girls' Senior High School din be Cape Cost la. O daa chaŋla lala shikuru ŋɔ yuma din gbaai yuuni 1961 zaŋ chaŋ yuuni 1964. O ni daa naagi lala shikuru ŋɔ,o daa chaŋ la University of Ghana,Lagon. Ni ka o daa deei "Degree of Bachelor of Arts in English",ka daa lan sabi o kpɛri tuuli, di ka o daa boli ""The Dilemma of a Ghost"," yuuni 1964. Ŋun daa tabi sɔŋ o yihi kpɛrigu ŋɔ na yuli n daa booni Longman, o daa yihi la kpɛrigu ŋɔ na yuuni 1965. Aidoo n daa nyɛ gbansabila paɣa tuuli ŋun nyɛ kpɛri sabbira ŋun sabbi kpɛrigu ka yihi li salo ni. Bɛ daa piigi o la Minister of Education yuuni 1982,ka o daa lan wuɣi o nuu ka chɛ tuma ŋɔ chiri pia ni anii nyaaŋa, o ni daa baŋ ni o ku tooi sɔŋ ka Ghana shikuru chaŋ tooni ka muɣisigu shɛli kani la zuɣu. O nyɛla ninvuɣi so ŋun wuhi gbansabila paɣaba tuma ni nyɛ shɛli ʒemani ŋɔ. O nyɛla ŋun dihi tabili ni kpamba ni pa ʒiya ni binshɛɣu wuhiri ninsali ni yi tiŋgbani shɛli ni na la nyɛla zali shɛli bɛ ni zaŋ na ni ti muɣisi niriba. O lan nyɛla ŋun galim gbansabila paɣaba ban karim shikuru ka lee bɛ mali sɔŋdi tiŋgbani ŋɔ ka di nyɛri toon tibo. Di mini o nyɛ paɣa ŋɔ zaa yoli, o nyɛla ŋun mali dihitabili ni gbansabila nyɛla ban gahim yi bu ko. Aidoo nyɛla ŋun tum hali "United States" o daa nyɛla ŋun baŋsim zaŋ chaŋ sabbu polo shikuru shɛli din yuli booni "Stanford University, California. O nyɛla ŋun ninŋdi vihigu (research) Institute of African Studies, University of Ghana, ka daa lan nyɛ siliminsili karimba zaŋ ti University of Cape Coast, pɔi ka daa naan yi ti lee kariŋ baŋdi titali (professorɔ). O lan nyɛla ninvuɣi si ŋun tooi duri tiŋduya kamani,United States, Britain, Germany n ti tabili Zimbabwe ti wuhiri kariŋ baŋsim. Aidoo lan nyɛla ŋun wuhi silimiinsil yaɣa pam Hamilton College din be Clinton New York la, 1990s saha. O daalan nyɛla ŋun mali daa ariziki sɔŋdi Aidoo "Etisalat Prize for Literature, (Dele Olojede, Ellah Wakatama Allfrey, Margaret Busby, Sarah Ladipo Manyika n ti pahi Zakes Mda)", bɛ ni daa nam shɛli yuuni 2013 ni di soŋ gbasabila paɣaba ban mali niya zaŋ kpa sabbu polo. Ŋuni ka lahabali din nyɛ 2014 documentary film, "The Art of Ama Ata Aidoo", made by Yaba Badoe, sabi jɛndi. Kpɛri shɛŋa o ni sabbi shɛŋa n nyɛ,"The Dilemma of a Ghost", Legon ka o daa ŋma lala buku ŋɔ, yuuni 1964 (ka daa yihi li na o buku tuuli, yuuni 1965). O daa lan yihi Pittsburgh na yuuni 1988, ka daa lan yihi "Anowa",yuuni 1971. Yuuni 1991 ka o daa yihi li na London tiŋgbani ni. O daa lan nyɛla ŋun sabi o tuuli "novel" ka boli li "Our sister killjoy". O daa yihi la lala buku ŋɔ na yuuni 1977,di nyɛla buku shɛli din tɔɣisiri mɔŋdi paɣaba taba bobu mini dabba taba bobu (LBGT). Allamanda cathartica Allamanda cathartica nyɛla tia bee filaawasi balishɛli. Hamelia patens Hamelia patens nyɛla tia bee filaawasi balishɛli Tetradenia riparia Tetradenia riparia nyɛla tia bee filaawasi balishɛli. Terminalia leiocarpa Terminalia leiocarpa nyɛla tia bee filaawasi balishɛli. Sɔɣu Sɔɣu nyɛla binshɛli ti ni mali kooni saɣiri ti yiŋsi. Di lahi nyɛla ti ni mali binshɛli n bɔri sab'ta ti biɛhasi shee. Seidu Alhassan Professor Seidu Alhassan nyɛla Vice- Chancellor ŋʋn pahiri anu (5) n-ti University for Development Studies din be Tudu yaɣili. O nyɛla Jisonayili tiŋ bia din bɛ Tamale la. O mali la pukparilim professor tali. O daa lahi nyɛla Pro-Vice-Chancellor n-ti kariŋ zoŋ karili ŋɔ zaŋ gbaai yuuni 2015 ti kpa yuuni 2019. Professir Seidu Alhassan ni daa naai o secondary shikuru, o daa chaŋ University of Cape Coast n-ti deei shikuru baŋsim wuhibu shahara gbaŋ din nyɛ Diploma in Education yuuni 1993. Lala yuuni maa ni, ka o lahi deei shahara gbaŋ din nye B. A Economics. Yuuni 1996 ka deei shahara gbaŋ din nyɛ M. Phil Economics, University of Ghana. Professor Seidu Alhassan daa lahi nyɛla ŋun bɔhim baŋsim lala University of Ghana ŋɔ n-dee shahara gbaŋ din nyɛ PhD Degree in Agriculture Economics yuuni 2004. Yaa-Naa Mahama ll E-class Yaan-Naa Mahama ll ( Mahamaŋ Kpɛma). 1938-1948 Yaan-Naa Abdulai ll kum nyaaga, Nanima anahi n-daa yina n-ti bɔri Yani. Ban n-daa nyɛ Yaan-Naa Abdulai Gbaŋ-lana Alhassan, Yoo-Naa Yakubu, Mion-Lana Mahama ni Karaga-Naa Ziblim. Yoo-Naa Yakubu mini Mioŋ-lana Mahama daa nyɛla Naa Andani ll bihi. Karaga-Naa Ziblim daa nyɛla Kari-Naa Bukari bia ŋun daa bi paai Yani gbana zuɣu. Dagbaŋ yɛlikpana bee zalikpana puuni, Gbaŋ-lana Alhassan mini Karaga-Naa Ziblim Yani bɔbu nyɛla lahinli yini. Karaga-Naa Ziblim ba daa bi paai Yani, bia mi ni bi gari ti o ba nam polo la, o ni tooi di la Nama shɛŋa din mini Karaga saɣi. Gbaŋ-lana Alhassan mi gba daa bi diri Yani dunoya ŋɔ shɛli. Committee din su Yaan-Naa gbaabu daa yina silimiin-goli September biɛɣu pishi ni ata yuuni 1938 n-ti ti lahabali ni Mioŋ-lana Mahama ka bɛ gbaai Yaa Naa ka o nam gbana yuli nyɛ Yaan-Naa Mahama ll Yaan-Naa Mahama ll daa zaŋ Gbaŋ-lana Alhassan ʒili Mioŋ. Yuuni 1947 ka Karaga-Naa Ziblim kpi. Yaan-Naa Mahama ll ŋun gbaai o bia ŋun daa nyɛ Sagnarigu Naa Andani n-ti ʒili Karaga din daa ka Naa la, ka Yani kpamba mini Karaga tiŋbihi yina n-ti zaɣisiri li. Miisim ŋɔ ka bɛ be, ka Sunsuŋ-Naa Adam ŋun daa nyɛ Kari-Naa Ziblim tizo la bi lihi nya Yaan-Naa, ka chaŋ ti ʒini Karaga pɔi ka Sagnarigu Naa Andani paai Karaga. Banvim-lana Abdulai ŋun daa di Sagnarigu gba daa chaŋ ti ʒini, n chɛ ka Saɣnarigu Naa Andani kɔŋ nam. Ka District Commissioner kpe dini, saha ŋɔ n-zaɣisi Karaga nam ʒinibu. Silimiin-goli February dabaa ayɔbu dali, yuuni 1948 ka Yaan-Naa Mahama ll kpi. O kpibu saha Yaan-Naa Mahama ll daa nyɛla yuun ' pihinii. Yaan-Naa Mahama ll kpibu nyaaŋa, Dagbaŋ State Council daa ʒini laɣiŋgu silimiin-goli May biɛɣu piiya ni ayi, yuuni 1948, ka Yaan-Naa Mahama ll Gbaŋ-lana nyɛ ʒii maa daambilo, ka bɛ zaa daa saɣiti ni bɛ taɣimi Committee din gbaari Yaan-Naa. Yaan-Naa gbaabu committee palli ŋɔ daa mali la Nabihi mini kpambalila ban yi Yendi, Nabihi kamani ; Gushie-Naa, Yɛlizoli-lana, Nanton-Naa, Gukpɛ-Naa, Sunsuŋ- Naa, Tolon-Naa, Kumbungu-Naa, Yɔɣu Kpamba : Kuɣu-Naa, Zohe-Naa, Tuɣiri-Nam ni Gagbunidana. Committee palli ŋɔ daa lahi gbaai mi, ni di yi ti niŋ ka bɛ kutooi laɣim gbaai Yaan-Naa Palli, din ŋuna bɛ yan niŋ la piibupiibu ka Yaan-Naa maa nyɛ ŋun mali kalinli pam. Umar Abdul-Razak Umar Abdul-Razak nyɛla bɛ ni dɔɣi so sililmiin gɔli born 1 October 1975. O nyɛla pukparilim baŋda,ka lan nyɛ Tolon Senior High School karimba kuro. O daa lan nyɛla jintɔri zaŋti Tolon yaɣili,Northern Region, Ghana. Bɛ dɔɣila Abdul-Razak silimiin gɔli October dahan yini dali, yuuni 1975. Bɛ dɔɣi o la Lingbunga,Northern Region, Ghana,tuduu yaɣili. O daa deei la shɛhira gbaŋ shɛli ti ni boli "Bachelor of Science Degree in Renewable" University for development studies nima sani. O nyɛla lɛm paati nira (National Democratic Congress). O daa nyɛla jintɔri zaŋti Fifth Parliament of the Fourth Republic of Ghana, o daa zani mi ti lɛm paati. O daa pili la o siyaasatali yuuni 2004. O daa nyɛla nuu dihibu din kanli yiɣisi tuhi pia ni awɔi ni kɔbigu ni pishi ni ata (19, 123), ka tooi di nasara ni lala yaɣili kuɣu ŋɔ. O daa lan nyɛla ŋun kpaɣiri bo lala kuɣu ŋɔ yuuni 2008 ka daa nyɛ nuu dihibu kanli di yiɣisi tuhi pia ni apɔin ni kɔbisita ni pihinu ni ayɔbu (17,356). Bɛ ni daa ti labi niŋ piibu piibu yuuni 2012,o daa bi lan tooi di nasara. Wahab Suhuyini Wumbei ŋun daa zani ti wɔbigu paati la n daa di nasara o zuɣu. Abdul- Razak nyɛla Musulimi. O mali la paɣa ni bihi ayi. Alhaji Abdulai Salifu Alhaji Abdulai Salifu nyɛla Ghana siyaasa nira,ka daa lan jintɔri zaŋti Tolon yaɣili din be tuduu polo,Northern Region,Ghana. O daa nyɛla jintɔri zaŋti 1st, 2nd and 3rd parliament of the 4th republic of Ghana. Bɛ dɔɣila Salifu silimiin gɔli June biɛɣu pia ni awɔi dali,yuuni 1943. Bɛ dɔɣi o la Tolon,Northern Region, Ghana. O daa chaŋla shikuru shɛli ti ni boli University of Ghana,ni ka o daa deei shɛhira gbaŋ shɛli din yuli booni "Degree in Bachelor of Arts". O daa lan chaŋ Presby Training College,ni ka o daa deei Teacher Training Certificate. O nyɛla Political teacher,ka daa lan nyɛ jintɔri kuro zaŋti Tolon yaɣili,Northern Region, Ghana,tuduu polo. O nyɛla lɛm (National Democratic Congress) paati nira. Bɛ daa piigi o la jintɔra bɛ ni daa yɛn niŋ the 1992 Ghanaian parliamentary piibu piibu la, di ni n nyɛ "Fourth Republic of Ghana". O daa pɔ pɔri shɛli siyaasa nima ni pɔri di yi ti niŋ ka di lan di nasara zaŋ chaŋ piibu piibu polo la,o daa pɔli la silimiin gɔli 7th,January,1997. O mini Alhassan Abukari Baako ŋun daa zani ti wɔbigu paati n daa kpaɣiri bo lala kuɣu ŋɔ,ka o daa zaŋ nuu dihibu kanli din yiɣisi tuhi pia ni anahi,mi kɔbisinu ni pihinahi ni anu (14,545) di nasara o zuɣu. Lala kanli ŋɔ daa zani la vaabu pihinahi ni anu (45%) kɔbigiu puuni,ka Alhassan Abukari Baako (wɔbigu paati nira) mi nyɛ vaabu pihita ni ayi,ni tobu pihinahi (32.40%) kɔbigu puuni. Ka Mohammed Zakaria Nabila ŋun daa zani Convention People's Party (CPP) la mi nyɛ 1.50%. Salifu daa lan nyɛla ŋun labi di lala kuɣu ŋɔ yuuni yuun 2000 piibu piibu la ni. Lɛm paati ka o daa zani ti, Tolon yaɣili. O kuɣu ŋɔ daa pahi la kuɣisi pia ni anii shɛli lɛm paati ni daa nasara kuɣisi pishi ni ata din be tuduu polo la ni. Chionanthus foveolatus Chionanthus foveolatus nyɛla tia bee filaawasi balishɛli. Moraea gawleri Moraea gawleri nyɛla tia bee filaawasi balishɛli. Helichrysum teretifolium Helichrysum teretifolium nyɛla tia bee filaawasi balishɛli. Senecio hastatus Senecio hastatus nyɛla tia bee filaawasi balishɛli. Lachenalia luteola Lachenalia luteola nyɛla tia bee filaawasi balishɛli. Prof. Samuel Alhassan Issah Prof. Samuel Alhassan Issah nyɛla karimba zaŋ ti University of Education Winneba din be Central Region.O lahi nyɛla ŋun nyɛ vihirovihiro karachi niŋ ka vihibu yaa tooi jɛndi Mabia zuliyanima la polo pam Ghana National Mosque Ghana National Mosque nyɛla jiŋli be Ghana. Dini n nyɛ jiŋ karili din pahiri buyi zuɣu West Africa. Bɛ daa zaŋ la liɣiri din kanli yiɣisi dɔɔla miliyɔŋ pia ($10 million) mɛ lala jiŋli ŋɔ. Turkish government n daa sɔŋ Turkish Foundation din be Accra (Ankara) la liɣiri ka bɛ zaŋ mɛ lala jiŋli ŋɔ. Jiŋli ŋɔ mali la Limam biɛhigu sheei,shikuru, n ti pahi Library. Jiŋli ŋɔ mɛbu pili la yuuni 2012. Amaa, Osman Nuhu Shaributu ŋun nyɛ Ghana Limam kpɛma la yɛltɔɣa wuhiya ni Jerry John Rawlings mini ban pahi n daa bɔ lala polo ŋɔ zali Ghana musulinima. Vihigu wuhiya ni yuuni 1995 ka JJ Rawlings daa zaŋ lala polo ŋɔ ti ni bɛ mɛ jiŋli zali o ni daa daai Jiŋ shɛli luhi ka mɛ Rawlings Park din be Accra la zaani. Ghana musulinima n daa pili jiŋli ŋɔ mɛbu, ka laɣipooli daa chɛ ka bɛ chɛli zali soli miri yuun pia. Jiŋli ŋɔ be la Kanda (Kawukudi) din be Accra (Ankara) la. Tiŋgbani zuɣulana Nana Akufo-Addo n daa soŋ jiŋli ŋɔ tanpuɣili. Di daa lu la Alizumma dali,silimiin gɔli July biɛɣu pia ni ayɔbu yuuni 2021 (16th,July,2021). Niger tiŋgbani zuɣulana Mohamed Bazoum mini Niger zuɣulan kuro, Mohamadou Issoufu. Ban daa lan pahi di shɛhira shɛhira n-nyɛ Mahamudu Bawumia, Fuat Oktay, Ali Erbas, n-nti Osman Nuhu Sharubutu. Jiŋli ŋɔ nyɛla salo ban kanli yiɣisi ninvuɣi tuhi pia ni anu (15,000) ni ni tooi kpe Jiŋ shɛli ni. Tiŋgbani din polo yiɣisi yiika pihinahi ni ayi (42-acre) ka bɛ zaŋ mɛ lala jiŋli ŋɔ. Di mali la National Chief Imam ni project managers biɛhisi sheei. Di lan morgue, a library, a school, dormitories, tuuntumdiba ni saamba biɛhigu sheei, Ka lan mali ashibiti saɣisinli ni Laboratories n-ti pahi pharmacy. Di lan mali manaara,ka nira ni tooi zani Accra luɣa pam ka nyeli. Ukraine Ukraine nyɛla maŋ'sulinsi tiŋgbani din be Eastern Europe. Russia nuu yi yi dini n pahiri tiŋ kara din pahiri bu yi zuɣu. Tamale City Football Club Collins Boateng, Emmanuel Quartey, Sam Ortis, Ekow Benson, Leventus Atta, Mark Acquah (ŋun pa be Ebusua Dwarfs). Clan Clan n-yi laɣim zaɣ bɔbili n-lee daŋ. Ti ni tooi yɛli ni daŋ nyɛla ninvuɣ shɛbab ban nyɛ yaankuri yino bihi ni o yaannsi. Elizabeth II Queen Elizabeth II (Elizabeth Alexandra Mary) n daa nyɛ United Kingdom nim naa. Bɛ daa dɔɣi o la silimiin gɔli April biɛɣu pishi ni yini, yuuni 1926,ka o kpi silimiin gɔli September dabaa anii, yuuni 2022. O daa di la United Kingdom nam ŋɔ silimiin gɔli 6 February 1952 hali ni o kum saha,yuuni 2022. Tuduu yaɣili Tudu yaɣili nyɛla bɔbi shɛli din be northern region Zuɣu Zuɣu nyɛla binnamdili ningbuna yaɣ'shɛli lala binnamdili ŋɔ nyɛvuli ni be. Naa dataa tua Naa dataa tua nyela tu-tia din be Naya ka di bukaata daa nye zuɣu ŋmani soŋbu shɛi. Dabba ban daa niŋdi kɔrisi ni Naa Gbewaa Napaɣ'ba daa nyɛla bɛ ni ŋmari shɛba zuɣuri niŋdi tuu maa yoɣuni Dagbaŋ kurili saha. Filimbu FILIMBU (SUMMARY). Fillimbu ni sabiri shɛm. Fillimbu piligirimi ni satarili maa yuli, ŋun sabili maa yuli, bee ŋun sabi lahibali maa yuli ni lahibal'kpana ŋan be lahibali maa puuni. Ti maŋmaŋa bachinima ka ti mali fillimdi lahibaya bee satarili. Fillimbu ʒiri la lahibali maa Yɛltɔɣ'kpana ni nyɛ shɛli. Suhuyurilim bi kpɛri Fillimbu puuni. Fillimbu Daliri. Di nyɛla ŋan tiri lahibali karimda anfooni pariga zaŋ jendi lahibali bee satarili shɛli o ni karim maa. Sampemo Sampemo nyela Dagbon tiŋa din mini Kpatinga miritaba, Sampemo tindaanpiɛligu paɣabia yili, Naaliro mayili ndaabala. Boabeng-Fiema Monkey Sanctuary Boabeng-Fiema Monkey Sanctuary biɛla Boaben mini Fiema, lala tiŋsi ayi ŋɔ miri la taba. Di mini Nkoranza North District din be Bono East region, Ghana, waɣilim nyɛla 22 kilometers. Di mali la yɔɣu din polo galisim yiɣisi 4.4 kilometer square (km). Vihigu wuhiya ni lala yɔɣu ŋɔ pili la 1970's polo,ka mali tihi pam,noonsi,kakpuya,waɣiri, baŋa,wuhi,nyabisi, n-ti pahi jaŋsi. Jaŋsi ban be lala yɔɣu ŋɔ ni balla buyi shɛba n nye;Geoffrey's Pied Colobus and Campbell Mona monkey (jaŋa). Jaŋsi paai kobisiyopɔin polo be yɔɣu ŋɔ ni. Boaben mini Fiema nyɛla tiŋkpaŋ shɛŋa jaŋsi mini ninsalinima ni laɣim be. Ninsalinima ban be tiŋ' ŋɔ ni tooi chɛri bindira zaani jaŋsi ŋɔ sambana ni ka bɛ dira. Lala zuɣu jaŋsi mini ninsalinima ŋɔ kuli poli la taba. Tiŋsi ayi ŋɔ mali la zalisi ka di guli jaŋsi ŋɔ. Jaŋsi ŋɔ biɛhigu ŋɔ shee nyɛla nin liha sheei zaŋ ti Ghana tiŋgbani ni tiŋduya ka bɛ chani ti yori ka lihira. Tiliga Tiliga nyɛla bɛ ni zaŋdi dɔɣu n kpɛri shɛli, ka di mali zuɣuri ayi ni gbaabu shee ŋa sunsuuni. Tiligi bukaata nyɛmi, bɛ mali li mi n tɔri binyara toli ni. Ŋa mini toli ni tumdi maa zugu, bɛ tooi Yɛri ni tiligi mabii n nyɛ 'toli'. Ti'shaŋa bɛ tooi mali n kpɛri tilisi zooya pam ŋa shaŋa n nyɛ; Taanŋa, Kuɣu, ni dinkampahipahi. M ma maŋa hankali Tama Tama nyɛla bin wolli din dira.Di malisi pam ka lahi Mali alaafee. Lahibali wuhiya ni gbansabila tingbana ni ko ka di be. Di kpila(kpihi) mali anfaani n-ti daadam. Di mali li n-maandi kpakahili. Di nyɛla bindirigu zaŋ ti daadama mini binneembihi kamani zɔna. Zabzugu Senior High School Zabzugu Senior high school nyɛla bikura shikuru shɛli ɖin be Zabzugu District. Di pili la yuuni 1991 January 28. Ninvuɣ so ŋʋn daa nye ɖi tuuli karimba kpɛma n ɖaa nye Mr. Abdulai Mohammed. Di mi ɖaa pilimi ni shikuru bihi pihinii ni ata (83). Di bela Tuvugu,Zabzugu district,Northern Region,Ghana,tuduu yaɣili polo. N nye Di kpala 1991 yuuni Discipline and Hard work Di bela Zabzugu District, Zabzugu yiŋa fɔŋ yʋli din booni Tuvugu. Tamale West Hospital Tamale West Hospital daa yoola silimiin goli April,1998 yuuni n nyɛ ashibiti bila (polyclinic). Di daa nyɛla din dariza du n lee district hospital lala yuuni maa yaha. Saha ŋɔ di nyɛla ashibiti shɛli din deeri barinanima ban yirina ashibiti bihi koɣala din be Tamale ni tudu yaɣili. Di nyɛla gomnanti ashibiti shɛli din mali National Health Insurance Scheme (NHIS) nim shahira. Tamale West Hospital bee Zogbeli ashibiti ŋɔ nyɛla din mali tuma yaɣ' bɔbigu din nyɛ barinim ni deeri tibbu luɣ'shɛŋa. Tuma yaɣa ŋɔ shɛŋa n-nyɛ; Records (gbambili deebu shee), Laboratory (ʒim zahimbu shee), Out Patient Department (OPD) (Barinima zaa zahimbu shee), Pharmacy (tima deebu shee), Ndan Yaan-Naa Mahama lll Ndaan Yaan-Naa Mahama lll Mahamaŋ Bila ( 1948-1953) Yaan-Naa Mahama ll kuli ni mali naai, Nanima anahi n-daa yina n-ti bori Yani. Bɛ ni n daa nyɛ Yoo-Naa Mahamuru, Yaan-Naa Mahama ll Gbaŋ-lana Andani ( Andani Yili), Sunsɔŋ Naa Adam ni Mioŋ-lana Mahama ( Abudu Yili). Yaan-Naa Mahama ll Gbaŋ-lana Andani lala saha ŋɔ daa bela Sagnarigu mini Karaga sunsuuni. Sunsɔŋ Naa Adam daa fala Karaga n-di ka daa lahi nyɛ yantibichee. Lala niriba ayi ŋɔ daa nyɛla ban ka Karaga dunnoya gbana zuɣu. Mioŋ-lana Mahama beli ndaa nyɛ Yaan-Naa Abdulai ll ka bɛ daa zaŋ Moiŋ n ti o dini daa niŋ ka Yaan-Naa Abdulai bia Mioŋ-lana Alhassan. Yaan-Naa gbaabu committe daa piila Mioŋ-lana Mahama ni o ʒini Yani gbana zuɣu. O daa piigi o nam yuli booni Yaan-Naa Mahama lll. O nabɔri tabi maa daa labi yiŋa ni suhu piɛlli pirinla bɛ daa bi nya nasara maa zaa yoli. Yaan-Naa gbaabu Committee kurili la ka bɛ daa zaŋ gbaai Yaan-Naa palli ŋɔ ka Yaan-Naa gbaabu committee palli la. O ni daa di Yani naai, Yaan-Naa Mahama lll daa piila Yaan-Naa Mahama ll Gbaŋ-lana Andani n ʒini Mioŋ ka saɣiti Sunsɔŋ Naa Adam ni o di Karaga. Yaan-Naa Mahama lll nam saha ndaa nyɛ Ghana ni yan yi gbaŋ-piɛla sulinsi ni ka Dr Kwame Nkrumah yiɣisi ni CPP paati. Saha ŋɔ ni, Dagbaŋ puli ni Yaan-Naa ndaa nyɛ bɛ ni saɣiti so ka o nyɛ Nazuɣu n-ti Dagbaŋ ni Dagbaŋ State Council, lala Dagbaŋ State Council n-daa su ban vihiri ka sɔŋdi yɛlimuɣisira zaŋ jɛndi zalikpana Dagbaŋ ni. Yaan-Naa Mahama lll nam ʒɛmani daa nyɛla din maha zaŋ maɣisi yɛli shɛŋa din daa niŋ o kum nyaaga. Yaan-Naa Mahama lll daa kpila yuuni 1953. Yuma anu ka o daa niŋ nam ni. Yɛli shɛŋa din niŋ Yaan-Naa Mahama lll kum ni, o kuli malibu, ŋun yan di Yani ndaa nyɛ din pili pumpoŋɔ na Nama fitiina Dagbaŋ. Niŋsim ŋɔ n labi kpurigi Andani - Yili mini Abudu-Yili mɔriga n nahim Dagbaŋ. Yaan-Naa Mahama lll nam dabsa pahigu mini o kum, ŋumaŋuma daa yina ni Mioŋ-lana Andani kɔbli ni ka o doro maa gbaai o ni kpibu. Yaan-Naa Mahama lll daŋ suhiri daa yiɣisi pam zaŋ kpa la ŋumaŋuma ni Mioŋ-lana Andani n-ŋubi Naa, ka daa zaɣisi ni o miri ka o kana o kuli malibu. Lala yɛtɔɣili ŋɔ daa tahi gadama pam Dagbaŋ, dama Mioŋ-lana Andani ŋun nyɛ Andani-Yili nira ŋɔ ŋun tu ni o di Yani din yan gbib' dunnoya ayi diri ka tiri taba. Yaan-Naa Mahama lll daa nyɛla Abudu-Yili nira. Mioŋ-lana Andani kuli maa malibu naɣibu nyɛla din ni daa tooi mɔŋ o Yani bɔbu kamani Yaan-Naa Alasani yuuni 1899. O kum bindoo zuɣu, bɛ yɛliya ni Yaan-Naa Mahama lll daa bori mi ni o bia tuuli di ʒini o gbaŋ dama o daa nyɛla namo lana. Yaan-Naa Mahama lll daa bori mi ni o yi o bihi nyaaŋa ka zaŋ Kpating lana Ziblim ŋun daa nyɛ Yaan-Naa Abdulai ll bia ni ŋun Yaan-Naa Mahama lll ŋahiŋga. Ka Yaan-Naa Mahama lll bia kpɛm sani, Abdulai mini bɛ nyaandoliba gbilisi gɔbnanti tibili ka yina ti zaɣisi nti Andani-yilinima n-daa chɛ ka gɔbnanti kpe dini ka Abdulai daa lɛbi Gbaŋ-lana. Yɛli muɣisirili din paya daa nyɛla ŋun mali soli bee fukumsi ni o pii Yaan-Naa palli. Dagbaŋ kaya ni ta'ada ni, Yaan-Naa palli gbaabu daa lula Yaan-Naa gbaabu Committee kurili nim nuuni bɛni nyɛ;Gushie-Naa, Kuɣu-Naa, Tuɣiri-Nam mini Gomli. Naa gbahiriba ŋɔ daa puli tiŋgbana ka kpɛ baɣisi ni bɛ baŋ naboriba maa puuni ŋuni n-tu ni o ʒini Yani gbana zuɣu n lɛbi Ndan Yaan-Naa n-zaŋ suhudoo ni lɛbigimsim na Dagbaŋ. Yuuni 1948 piligu, ka bɛ daa kpa Yaan-Naa palli gbaabu Committee n zani kali committe din gbaari Naa palli, amaa Yaan-Naa Mahama lll gbaabu daa nyɛla committe kurili la ni gbaai so. Daliri shɛli din daa chɛ ka bɛ kpa Committee palli maa daa nyɛ mi ni di zaŋ shɛba ban bi yi Yendi puuni na din yan chɛ ka bɛ nyɛ Yani ni simsi so. Yaan-Naa gbaabu Committee kurili la mi daa mali la kpamba ban yi Yendi ka ban yi di kɔɣakɔɣa na ka kukoli Yaan-Naa gbaabu ni. Yaa-Naa pali gbaabu committee pali ŋɔ daa nyɛla gbaŋ-piɛla ban be Ghana lala saha ŋɔ ni kpa ka bɛ daliri nyɛla bɛ bori mi ni bɛ kpa democratiiya gɔbnanti Dagbaŋ, m-mali tahama ni din sɔŋ ka Yanabihi ban chaŋ shikuru tooi paai Yani mini nam shɛŋa di. Din yan chɛ Nam gbibu niŋ asama gɔbnanti. Bɛ daa lahi nya ka Yani nam bɔbu soya gaŋla Yanabihi pɔla mini ban chaŋ shikuru Dagbaŋ ka bɛ bi paari zaashee kara puuni. Dagbaŋ nazuɣiri daa mali la siɣa ni shikuru baŋsim bɔhimbu ka bi zaŋ bɛ bihi kpehi shikuruti. Yanabihi ban daa chaŋ shikuruti pam daa nyɛla ban baari nabihi bihi dira ka di ka sɔŋsim pam n-ti Nama siyaayasa Dagbaŋ puli ni. Committee pali ŋɔ zaɣi maŋ tali daa nyɛla bɛni bi saɣiti ka bɛ pam zami ni di kpabu yuuni 1948 daa pala bɛni gbaai Dagbaŋ State Council jina la bee di pa committee din pahi gbaai Yaan-Naa Mahama lll. Bɛ ni daa ʒini nimohi laɣiŋgu, Dagbaŋ State Council zaa daa saɣi mi nti ni bɛ kpuɣi 1948 Yaan-Naa gbaabu Committee. Bɛn daa be ni n-nyɛ Mioŋ-lana Andani mini Andani yili nima. Yɛli ŋɔ ni maali naai, ka Kpating lana Ziblim yina ti bori Yani di mini o daa ka nam dunnoya ŋɔ shɛli puuni n kutooi di Yani, di zaa yoli o daa yimi na ti yɛli n mi ni n bidiri Nam shɛli din yan ti ma Yani, n bori mi ni n gahigili, Naa Zangina daa nyɛla Bolinŋ lana ka di Yani, Naa Siɣili daa nyɛla Zoluɣu Naa ka di Yani, Naa Gungobili daa nyɛla Yɛmo-Kari-Naa ka di Yani, din zuɣu nam shɛli ni diri ŋɔ kutooi moŋma Yaan-Naa leebu. Dagbaŋ State Council laɣiŋgu ni, ka bɛ daa zaɣisi Kpating Lana Yani bɔbu maa ni piibupiibu kalinli pishi ayi ka ( 18). Council maa daa gbaami ni di yi pala Yani dibu nam dunnoya ata la dini nyɛ Karaga, Savelugu ni Mioŋ ko n nii tooi bɔri Yani. Silimiin-goli December biɛɣu piiya ni ayi yuuni 1953, dabilisi din pani dahinshɛli bɛ zaɣisi ni Kpating lana kutooi di Yani la, Dagbaŋ State Council daa saɣimi ni Gbaŋ-lana Abdulai mali soli ni o bo Yani. Lala saɣiti ŋɔ daa chɛ Dagbaŋ yɛlikpana taɣi n-zaŋ Gbaŋ-lana so ŋun ʒiya ni o bo Yani o yi bora. Ka di daa chɛ ka ban bori Yani niŋ niraba anahi (4). Silimiin-goli March biɛɣu piiya ni awɔi yuuni 1954, ka Yaan-Naa gbaabu Committee ŋɔ laɣim Yendi ni bɛ pii ŋun yɛn zani Yaan-Naa Mahama lll zaani. Ban n-daa bɔri Yani ŋɔ ndaa nyɛ Mioŋ-lana Andani, Yoo-Naa Mahamuru, Karaga Naa Adam ni Gbaŋ-lana Abdulai. Mioŋ-lana Andani mini Yoo-Naa Mahamuru daa yila Andani yili na. Karaga Naa Adam daa nyɛla yaantibichee din zuɣu n-kutooi di Yani. Gbaŋ-lana Abdulai lala saha maa daa bi diri nam shɛli. Bɛni niŋ piibupiibu naai, ka Mioŋ-lana Andani nyɛ kalinli ayi ( 2) ka Gbaŋ-lana Abdulai mi nyɛ kalinli awɔi ( 9). Yoo-Naa Mahamuru mini Karaga-Naa Adam daa bi nyɛ kalinli. Wari Taɣamani wari Taɣamani nyɛla luɣushiɛli Wuhu ni zaani n diri o bindirigu bee n ŋubiri mɔri. Lala zaashee maa ni tooi nya zɔŋni bee sambanni. Gumba salima Gumba salima nyεla ninkurugu yi kani (kpi) ka bε sɔɣi n-naai ka ʒili ku’ ŋmani ka paɣaba ban nyε ninkura mi yina n-ti bo za, pipia,baɣisi kuɣili, toli, binkɔbiga,shiri bee shikiri, ni Luŋa n yina n-ti baɣisiri bee n-tɔri za maa ka salindi ninkurugu ŋun kani maa, bε yεn tola za maa ka di bi viεnyεla ka bε niŋ shiri bee shikiri maa n-ŋmurili n- kahinli zaɣi kpila m-piri tiri ŋun kani maa bihi (kubihi). Ninkura pam wuhiya ni bε yi to n-naagi, bε niŋdi la di zim maaa biεla m-pahi m-mɔni zanaaza saɣim. Baɣisikuɣili, Dagban’ sɔŋ, Ŋmani, pipiiya, saɣibiεbila, toli mini tuliga, kpalinkpalinda, za, kom, Luŋa, kalinli, shiri bee shikiri, nti pahi binkɔbiga (noo bee piεɣu). =BAN Nɛmdi Gumba= Ŋun kani yi nyε doo; yaan’ yino, ni kubihi ayi. Ŋun kani yi nyε paɣa; yaan’ yino ni kubihi ata. BAŋMI  ŋɔ: paɣaba n-tɔri bee n-niεmdi gumba amaa doo n-zaŋdi ba ka bɛ buɣisiri ban yεn niεm gumba maa. Doo  n-lahi kpahiri luŋa n-doli ka bε tɔri guma ŋɔ. BAŋMI ŋɔ: paɣaba n-tɔri bee n-niεmdi gumba amaa doo n-zɔŋdi ba ka buɣisiri ban yεn niεm gumba maa. Doo n-lahi kpahiri luŋa n-doli ka bε tɔri guma ŋɔ. Bε yi yεn to bee n-niεm gumba ŋɔ, bε yεn yεrigila dagban sɔŋ ŋɔ ka zaŋ baɣisikuɣili m-pa di zuɣu. Ka zaŋdi saɣibee n-toori za pipia ni m-pari baɣisi kuɣili maa zuɣu biεlabiεla. Doo n-toori za maa m-pari kuɣili maa zuɣu. Lala saha maa ŋun yεn daŋ baɣisi tuuli maa gbami, ka paɣ’ so buɣisi o buta. Di nyaaŋa, ŋun yεn baɣisi maa yεn lεbigila o nutali m-pa baɣisi kuɣili maa zuɣu  ka doo maa zaŋ saɣibee maa n-tabisi o nutali maa, ka o lahi lεbi o nua maa nyaanŋga ka o lahi zaŋ shihi, ka o lahi lεbigi nutali ka o lahi zaŋ shihi o nutali maa ni. (Di saha buta m-bala o yi nyε doo, o yi nyε paɣa mi lala bunahi).  Di nyaaŋa, o yεn baɣisila biεlbiεla buta ka yiɣisi ka so gba gbani n-niŋ lala. Lala ka bε zaa yεn niŋ n-ti naai. Ŋun kani maa yi nyε doo, ban yεn baɣisili maa nyεla kubihi ayi ni yaaŋga. O mi yi nyε paɣa, ban baɣisirili nyεla kubihi ata ni yaaŋga. Bε yi pili baɣisibu ka ŋun kani maa nyε doo, kubihi maa yεrimi;  “mbeye” buta ka yaaŋa mi yεli ni; “ n yuri ye” o gba buta ka yiɣisi ka bε zaŋ yi n ti to. Bε yi niŋ lala naai, bε yεn vaalimi n-yi n-ti niŋ toli ni zoŋ’ paɣa, pɔi ka bε naanyi to li, bε yεn zaŋla noo bee binkɔbi’ so bε ni mali n-lo toli maa. Bε ni lahi bo laɣifu kobista ni pihita n-zɔŋ toli maa gbunni (Luŋa dini n-nyεli). Bε yi mali lala shili maa naai, ka ban baɣisi bee n-niεm la pa zaŋ tilisi n-to biεla ka bε kɔrigili n-kpe kuŋmani duu ka lahi zaŋli yina yaha ka bε ti lahi toli, lala ka bε yεn niŋ lala buta ŋun kani yi nyε doo, napoŋ buta maa ni ŋuna bε yεn toli mi ka di bi zaa.  Amaa, Yaaŋga maa ŋun yεn zaŋla dɔɣu n-tora. Bε yi pili tɔbu ka Luŋa kpahiri doli, ka kubihi mi bahiri liɣiri toli maa gbunni. Bε yi tora, paɣ’ so ŋun mi ŋun kani maa salima salindi o mi ka ka kpalindi kpaliŋga. Gumba salima salindila bayili mini mayili. Ŋun kani maa yi nyε naa bε ni tooi zaŋ o kpambali nama n-salindi o bee ka bε zaŋ o mayili mini o bayili salima n-salindi o. Nira yi yɛn wuhi litiricha biɛlima ŋan be gumba salima ni, di tu ni o mi litiricha biɛlima ni nyɛ shɛli n-ti pahi ŋa shɛhiranima kamani n ni kahigi ŋa sɔŋ shɛm. Gumba salima ŋan do gbunni ŋɔ zaa nyɛla din mali litiricha biεlima. MOGLAA KUKOONAA ABDULLAI SUHUYINI GUMBA SALIMA Awulililii!! Awulililii!!! Kukoo kpahigbaŋ Tɔbu nachinŋmani bia Jirigu nachinŋmani bia Lɔɣibuli kun yili kpaa Awulililii!! Awulililii!! Saŋdari nachinŋmani bia Dari nachinŋani bia Nantoŋ pihibuli paɣasariŋmani bia Awulililii! Awulililii!!3x LITIRICHA BIεLIMA ŊAN BE SALIMA ŋɔ NI Ti yi yuli salinli din be suɣusaa ŋɔ, Salinsalinda ŋɔ zaŋla yεltɔɣa baŋsim biεlima n-viεligi salima maa, ŋa shεŋa shεhira n-nyε: Ŋun salinda:  ŋun salindi salima ŋɔ nyεla ŋun mi ŋun kani maa salima. O ni tooi nyε ŋun kani tuzopaɣa bee o ma, (mapira bee makpema). Salima ni salim luɣ’ shεli: salima salinla kuyili sambanni, zɔmpaɣa. Ŋun salinda mini ban wumdi nyari taba. Salima nia: Ni ti baŋ ŋun kani maa ni daa nyε so. Bee ni ti baŋ o ni daa pili shεm. Salinsalida ni salindi so: salinsalinda ŋɔ salindi la Abdullai Suhuyini (Moglaa Kukoo Naa) Satara kalinli: salima ŋɔ pula satara ayi. Kpalinsi n-woligi satara ŋɔ zaa. Satari tuuli ŋɔ yεrila ŋun kani ŋɔ bayili yεla. Ti yuli tuuli satarili maa kulisi maa bahigu di naarimi ni  ka satarili din pahiri ayi maa mi yεri ŋun kani maa mayili polo yεla. Kulisi kalinli: salima ŋɔ nyεla kulisi pia. Salinsalida biεhigu: salinsalinda ŋɔ bela suhugarigu ni ka n-salinda ŋun kani maa. Bachinima gahimbu: Salinsalinda ŋɔ zaŋ la ʒemani kurili bachinima shεŋa n-viεligi o salima maa. Ʒemani kurili bachinima kamani; “pihipuli, Kpahigbaŋ, Lɔɣibuli.” Kumsi lunzahim:  ti yi yuli satari tuuli maa kulisi ayi ni ata maa naabu ni nti pahi satara ayi kulisi maa zaa, Salinsalinda ŋᴐ nyεla ŋun zaŋ kumsi lunzahim n-viεligi salima ŋᴐ. Kumsi lunzahim ŋᴐ n-nyε din nyamdi kubhi mini ban wumdi nii ka duri ba. Lala kumsi lunzahim ŋᴐ n-nyε; “bia”. Ŋahili: yaha, Salinsalinda ŋɔ lahi zaŋla ŋahili n tum tuma salima ŋɔ ni. Ŋa shεhira n-nyε: “lɔɣibuli kun yili kpaa” Yεltɔɣ’ niɣinli: Salinsalida ŋɔ lahi zaŋla yεltɔɣinima n viεligi o salima maa. Ŋa shɔli n-nyε: “saɣindari nachima” Labiboli:  ti yi yuli satarili kam piligu, labiboli nyεla din yina salima maa puuni, shεhira kamani; “awulililii, awulililii” Yaha, ti ni tooi lahi yεli ni salima maa zaa nyεla labiboli dama salima maa naabu ni ti ni tooi nya “3x” din wuhiri ni Salima maa zaa lahi yεn labimi boli bee n-salim. Di kpalatalahi ni labiboli be gumba salima ni dama, di yi pala bε ni tɔri  za’ shεli  maa bimi, o bi chεri salimbu. Ŋun salinda maa kuli yεn labirimi salinda o lala buta o yi nyε doo. SAVULUGU BILISI NAA IDDI ZIBILIM GUMBA SALIMA Awulililii!! Awulililii!! Bilisi ŋmambala nachima Tabilari nachima Suɣiri daboo Ti baɣila yiŋ ka ʒia Laampaɣa labikabishira Awulililii!! Awulililii!! Biemɔni paɣasariŋmani bia Tɔŋ zuzɔɣisi paɣisariŋmani bia Awulililiii !! Awulililii!! Zoya paɣisariŋmanibia A lεbi a nini m-biri ti. Awulililii !! Awulililii!! 3x LITIRICHA BIεLIMA ŊAN BE SALIMA ŋɔ NI Yaha, ti yi lahi lihi salima ŋɔ gba, ti ni nya ka Salinsalinda ŋɔ lahi zaŋ yεltɔɣabaŋsim biεlima shεŋa n tum tuma n-viεligi o salima din kuli yεn che ka ban wumdi nii nyam. Yεltɔɣa baŋsim biεlima kamani: Ŋun salinda:  Ban salindi salima ŋɔ nyεla ban mi ŋun kani maa salima. Bε ni tooi nyε ŋun kani tuzopaɣaba bee o manima, (mapira bee makpema). Salima ni salim luɣ’ shεli: salima salinla kuyili sambanni, zɔmpaɣa. ŋun salinda mini ban wumdi nyari taba. Salima nia: ni ti baŋ ŋun kani maa ni nyε so. Bee ni ti baŋ o ni daa pili shεm. Salinsalida ni salindi so: Iddi Zibilim (Savulugu Bilisi Naa) Satara kalinli:  salima satara nyεla satara ata, kpalinsi n-wɔligi satarili kam. Tuuli satarili maa yεrila ŋun kani maa bayili ni nyε shεli. Ti yi yuli li viεnyεla ti nya ka satarili tuuli kulisi ayi maa naari ni “nachima”. Lala yaha, ti yi lahi yuli satarili din pahiri ayi maa dimi yεri ti la ŋun kani maa mayili nyε shεli. Ti yi yuli li, ti nya ka “paɣasariŋmani bia” naari di tuuli kulisi maa. Satarili din bahindi nyaaŋga ŋɔ gba na yεri la ŋun kani maa mayili, amaa pa ŋun di tuui salinda maa n lahi bala. So n deegi o maa.  Ŋun kani maa mayiya ni tooi zoogi ka ŋun salinda maa bi mi di zaa amaa ka paɣ’ so beni m mi li ka deegi o. Baŋmi ŋɔ:  gumba salima salimbu shee di bi kpala talahi ni yino salimi o hali ti naagi, shεba gba nyεla ban be yoma ka mi ŋun kani maa salima ,dini tooi nyε bayili bee mayili salima. Di zuɣu di bi chihira ni so deei o kpee gumba salima salimbu ni. Kulisi kalinli: salima kulisi nyεla kulisi pia ni ata. Salinsalida biεhigu: Salinda /Salinsalindiba  ŋɔ bela suhugarigu ni.  Ti yi yuli bahigu satarili maa bahigu kuligu maa, Salinsalinda maa yεli la shεli din wuhiri ni suhugarigu ni ka o be, dina nyε; “a lεbi a nini m-biri ti” Bachinima gahimbu:  ban salim salima ŋɔ zaŋla ʒemani kurili mini ʒemani ŋɔ bachinima n tum tuma bε salima ŋɔ puuni. Ʒemani kurili bachinima kamaini: “tɔŋzuzɔɣisi , daboo, labikabishira” . Ʒemani ŋɔ bachi kamani; “paɣasariŋmani bia” Yεltɔɣ’ niɣima: ban salim salima so nyεla ŋun zaŋ yεltɔɣ’ niɣima n-viεligi bε salima maa. Shεhira kamani; “ti baɣila yiŋa ka ʒia”, “ a lεbi a nini m-biri ti” Kumsi lunzahim: ti yi yuli satari tuuli maa kulisi ayi ni ata maa naabu ni nti pahi satara ayi kulisi maa zaa, Salinsalinda ŋᴐ nyεla ŋun zaŋ kumsi lunzahim n viεligi yilli ŋᴐ. Kumsi lunzahim ŋᴐ n-nyε din ni din nyamdi kubhi mini ban wumdi nii. Kumsi lunzahim ŋᴐ n-nyε; “nachima” ni “bia”. Labiboli: ti yi yuli satarili kam piligu, labiboli nyεla din yina salima maa puuni, shεhira kamani; “awulililii, awulililii” Yaha, ti ni tooi lahi yεli ni salima zaa nyεla labiboli dama salima maa naabu ni ti ni tooi nya “3x” din wuhiri ni Salima maa zaa lahi yεn labimi boli bee n-salim. Di kpalatalahi ni labiboli be gumba salima ni dama, di yi pala bε ni tɔri  za shεli  ŋɔ bimi, o bi chεri salimbu. Ŋun salinda maa kuli yεn labirimi salinda o lala buta o ni nyε doo maa. TARIKPAA ZARIKPANDANA ALIDU SUɣIRI GUMBA SALIMA Awulililii!! Awulililii!!! Laliyɔɣu nachima Ŋmansaɣiri nachima Bandi nabia, Kudusadari Tobu nabia Baŋdori nabia Kuɣititariga kun buɣi suli Awulililii!! Awulililii!! Daŋkuŋ paɣasara bia Kariguŋ kom namdi zuya Kulisi kom namdi yεbila Awulililii!! Awulililii!!! LITIRICHA BIεLIMA ŊAN BE SALIMA ŋɔ NI Ti yi yuli salima ŋɔ gba, ti ni nya ka Salinsalinda ŋɔ zaŋ yεltɔɣabaŋsim biεlima n tum tuma n-viεligi o salima din kuli yεn che ka o ni salindi so mini ban wumdi nii du. Yεltɔɣa baŋsim biεlima kamani: Ŋun salinda:  Ban salindi salima ŋɔ nyεla ban mi ŋun kani maa salima. Bε ni tooi nyε ŋun kani tuzopaɣaba bee o manima, (mapira bee makpema). Salima ni salim luɣ’ shεli: salima salin la kuyili sambanni, zɔmpaɣa. ŋun salinda mini ban wumdi nyari taba. Salima nia: ni ti baŋ ŋun kani maa ni nyε so. Bee ni ti baŋ o ni daa pili shεm. Salinsalida ni salindi so: Alidu Suɣiri (Tarikpaa Zarikpandana) Satara kalinli: salima ŋɔ nyεla satara ayi, kpalinsi n-wɔligi satarili kam Ka satarili kam mali di ni yεri shεli. Tuuli satarili maa ti nya ka Salinsalinda maa daŋ salimla ŋun kani ŋɔ bayili pɔi ka naanyi salim o mayili. Tuuli satarili maa bahigu, ti ni nya di ni naara ni “nachimba bia bee nabia” . Kulisi kalinli: salima kulisi nyεla kulisi pia ni anahi. Salinsalida biεhigu: Salinda /Salinsalindiba  ŋɔ bela suhugarigu ni di mini o kuli bi yεli shεli din wuhiri ni suhugarigu ni ka o be maa zaa yoli dama ti mi din niŋ ka salima ŋɔ salim bee di ni salim luɣ’ shεli. Bachinima gahimbu:  ban salim salima ŋɔ tooi zaŋla ʒemani kurili bachinima n tum tuma bε salima ŋɔ puuni. Ʒemani kurili bachinima kamani:  “Baŋdori, Kuɣititariga, Kudusadari, Bandi , Laliyɔɣu, ŋmansaɣiri , Daŋkuŋ , Kariguŋ”. Ŋahili : ŋun salim salima so nyεla ŋun zaŋ ŋaha n-viεligi bε salima maa. Shεhira kamani: “Kuɣititariga kun buɣi suli” Kumsi lunzahim: ti yi yuli satari tuuli maa kulisi ayi ni ata maa naabu ni nti pahi satara ayi kulisi maa zaa, Salinsalinda ŋᴐ nyεla ŋun zaŋ kumsi lunzahim n viεligi yilli ŋᴐ. Kumsi lunzahim ŋᴐ n-nyε din ni din nyamdi kubhi mini ban wumdi nii. Kumsi lunzahim ŋᴐ n-nyε: “nachima, bia, nabia.” Labiboli: ti yi yuli satarili kam piligu, labiboli nyεla din yina salima maa puuni, shεhira kamani; “awulililii, awulililii” Yaha, ti ni tooi lahi yεli ni salima zaa nyεla labiboli dama salima maa naabu ni ti ni tooi nya “3x” din wuhiri ni Salima maa zaa lahi yεn labimi boli bee n-salim. Di kpalatalahi ni labiboli be gumba salima ni dama, di yi pala bε ni tɔri  za shεli  ŋɔ bimi, o bi chεri salimbu. Ŋun salinda maa kuli yεn labirimi salinda o lala buta o yi nyε doo. Bakpaba Bakpaba nyɛla tiŋ din bɛ Nanumba North District din bɛ Northern Region. Babiana fragrans Babiana fragrans nyɛla tia bee filaawasi balishɛli. Naansaɣa Naansaɣa nyɛla mɔri ka bindirigu ti ninsalinima ni binniɛma. Di be duniya luɣa pam. Din tooi zooi tiŋgbani shɛŋa ni n nyɛ,Southern Europe, Africa n-ti Madagascar. Hafiz Adams Hafiz Adams nyɛla bɛ ni dɔɣi so silimiin goli 12th,July,1992. O nyɛla Ghana boli ŋmɛri ŋun ŋmɛri nyaaŋa (defends) tiri Ghana premier league, Aduana Stars. O daa nyɛla ŋun pun ŋmɛ n-ti Wa All Stars,ka daa lan niŋ bɛ boli ŋmɛri tooni ka bɛ ŋmɛ league tuuli yuuni 2016. Adams pili la o bolli ŋmɛbu Wa All Stars, o ya tiŋgbani ni. A maa o pa ŋmɛri mi tiri Legon Cities FC. O ŋmɛ mi ti lala boli ŋmɛri dundoŋ ŋɔ yuuni 2009 zaŋ chaŋ yuuni 2017. 2016 season liiki nima la ni daa ŋmɛ,o daa ŋmɛla maachi pishi ni anii, maachi pihita puuni, ka daa bɛ ŋmɛ dibaa ayi. Lala yuuni ŋɔ n daa nyɛ tuuli,ka bol'ŋmɛri dundɔŋ na yi northern Ghana tooi chaŋ ti ŋmɛ n di "league tittle". Adams n daa nyɛ boli tooni zaŋ ti lala bol'ŋmɛri dundoŋ ŋɔ yuuni 2016 hali ti naan yi yi lala bol'ŋmɛri dundoŋ ŋɔ ni yuuni 2017. Yuuni 2017, o daa lan nyɛla ŋun ŋmɛ league maachinima pia ni ayɔbu (16 league matches). Adams ni daa kpaŋ o maŋa yuuni 2017 la daa chɛ ka bɛ piigi o niŋ League Champions,Aduana Stars. Adams daa pahi la Aduana Stars bol'ŋmɛri dundoŋ ŋɔ ni 6 December 2017,poi, ni "GHALCA Top 8" kpaɣiribu la ni,di ni daa niŋ ka lala bol'ŋmɛri yili ŋɔ yɛn mali shili guli 2018 CAF Champions league. Bol'ŋmɛri dundoŋ ŋɔ kpamba ni daa zahim o daa laafee naai,o mini ba daa gbaai alikawle,ka o daa dihi gbana ni,ni o ŋmɛ bolli tiba yuma ata. O daa chaŋ mi ti zani Godfred Saka zaani, ŋun daa chaŋ Nigerian club Enyimba FC la. 2018 Ghanaian Premier League season mi daa yɛn ŋmɛ,o daa ŋmɛla maachi pia ni yini (11 matches),ka daa di pɔ yini. O daa lan ŋmɛla maachi pia ni yini 2019 GFA Normalization Committee Special Competition la ni. O daa ŋmɛ la maachi dibaa anu (5 matches ) 2019–20 Ghana Premier League season,poi, ka COVID-19 pandemic la daa chɛ ka lala bola ŋɔ bɛ lan tooi ŋmɛ. Bɛ dɔɣila Adam Wa. Ka o nyɛ musulimi. Karim Alhassan Karim Alhassan nyɛla bɛ ni dɔɣi so silimiin goli 30th,April,1991. O nyɛla Ghana bol'ŋmɛra ŋun ŋmɛri nyaaŋa,ka na min ŋmɛ n ti Dire Dawa City. Yuuni 2008,o daa dihi o nuu gbana ni ni o ŋmɛ bolli ti Hearts of Oak,ka bɛ daa ti zaŋ bol'ŋmɛri toon tali ti o. O daa chaŋ Egyptian yaɣili,Zamalek, yuuni 2008, 6th,August ni o ti ŋmɛ n ti lala bol'ŋmɛri dundoŋ ŋɔ yoli. Yuuni 2012,25th,August, Alhassan daa lan kpuɣi napoŋ ti lu Turkish TFF First League yaɣ'shɛli din yuli boli Adana Demirspor,ni o ŋmɛ bolli ti ba yuma ayi, O Egyptian Zamalek yibu nyaaŋa. Yuuni 2013,o daa lan nyɛla ŋun chaŋ ni o ti ŋmɛ bolli ti South African yaɣili Black Leopards F.C. Yuuni 2014,29th,January, o daa nyɛla ŋun dihi gbana ni, o ŋmɛ bolli yuma ayi ni pirigili n-ti Serbian SuperLiga yaɣ'li,FK Radnički 1923. Radnički ka o daa yi n chaŋ Ghana premier league,Liberty Professionals F.C. yaɣ'li,February 2015. 30th,November, 2015 Liberty professionals F.C. daa zaŋ la Karimu Alhassan ti Karimu Alhassan Sudan Premier League,Al-Merrikh SC sam'li yuun yini. Ghana bol'ŋmɛri dundoŋ titali la daa boli Alhassan ka o ti soŋ ba ŋmɛ zosimli boli,bɛ mi Argentina ni daa yɛn kpaɣiri taba. Ka o daa ŋmɛ o boli tuuli lala bolli ŋɔ ni 1st, October, 2009. Yuuni 2011,o daa pahi la Ghana yuun pishi bol'ŋmɛriba la ni,bɛ ni daa yɛn ŋmɛ African youth championship bola la. Joseph Larweh Attamah Joseph Larweh Attamah nyɛla Ghana bol'ŋmɛra. Bɛ dɔɣi o la silimiin goli 22nd,may,1994. İstanbul Başakşehir zaŋ o mi ti Turkish club Kayserispor sam'li, ka o ŋmɛri nyaaŋa lala tabo bol'ŋmɛri dundoŋ ŋɔ ni. Bɛ dɔɣi o la Ghana,ka Attamah, pili bolli ŋmɛbu Tema youth,o daa ŋmɛ Ghana premier league maachinima paai pia ni anu, ka bɛ di hali poɣu. August 2014, o daa yi sambani ni (tiŋduli), n ti ŋmɛ bolli ti Turkish First Division, Adana Demirspor. Amaa, Attamah pa ŋmɛri mi tiri Ghana national football team la. O daa ŋmɛla Turkey 2013 FIFA U-20 World Cup, ka di pɔ yini. Lala Turkey under 20 cup ŋɔ ni ka Adana Demirspor bol'ŋmɛri kpamba daa nye o piigi o, ka o daa dihi gbana ni o ŋmɛ n ti ba yuuni 2014. Yuuni 2016,ka bɛ daa yihi o la lstanbul Başakşehir din nyɛ Turkish club la ni. 25th,January,2020 o daa yi ni (Adana Demirspor ) chaŋ Fatih Karagümrük'te di ni daa niŋ ka o mini İstanbul Başakşehir alikawle naai. Mohammed Adamu Ramadan Mohammed Adamu Ramadan nyɛla Ghana siyaasa nira. Bɛ dɔɣi o la yuuni 1975, silimiin goli May dabaa ata. O nyɛla lɛm paati nira,National Democratic Congress (NDC). Ŋuni n nyɛ jintori zaŋti Adenta Constituency.Ahmed Ramadan ŋun Ghana siyaasa nira la dapali n nyɛ o, ka o lan nyɛ Samira Bawumia biɛli ŋun nyɛ Ghana zuɣulan paa la biɛli kpɛm sani. Bɛ dɔɣi o la silimiin goli 3rd, May, 1975. O zooi la Ashalley Botwe din be Greater Accra Region la. O mali la bachelor's degree of Business Administration, master's degree in Business Administration ka o baŋsim jandi laɣi bobo yaɣ'li. O lan mali Master of Arts in Economic Policy Management. Ŋuni n daa nyɛ Special Assistant ka lan nyɛ presidential staffer zaŋti Flagstaff House tiŋgbani zuɣulan kuro John Mahama ni daa be nam ni. Yuuni 2016 jintori tali piibu piibu ni,Ramadan daa zani mi ti National Democratic Congress (lɛm paati), Adenta Constituency,ka New Patriotic Party's (wɔbigu paati nira), Yaw Buaben Asamoa daa di lala kuɣu ŋɔ ka chɛ o. Asamoa daa nyɛla nuu dihibu kalinli tuhi pihita ni ata,ni kobisiwɔi ni pihinu ni ayi (33,952 votes) ka di zani kobigu puuni vaabu pihinu,ni tobu pihiyobu ni anahi zaani 50.64%, ka Ramadan mi nyɛ tuhi pihita ni ayi,ni kobisinu ni pihinii ni anii (32,588 votes) ka di zani vaabu pihinahi ni anii,tobu pihiyɔbu ni yini zaani kobigu puuni 48.61%. Di nyaaŋa Ramadan daa lan zani primaries,ka daa di nasara zani lɛm zaani yuuni 2020 piibu piibu lani,jintori tali yaɣili. Ka daa nyɛ nasara Minister for Gender, Children and Social Protection, Nana Oye Lithur kuro la zuɣu. O daa nyɛla vootibu kalinli din yiɣisi kobisiyopɔin ni pihita 730 ka o mini ŋun daa kpaɣiri maa mi nyɛ kobisinu ni pihinu ni anii 558, ka Ramadan daa lee ŋun di nasara. O ni daa yɛn di Adenta Constituency kuɣu ŋɔ,o mini Yaw Buaben Asamoah ŋun daa na gbubi lala yaɣili kuɣu ŋɔ n daa kpaɣiri taba (o mini ŋun daa pun kpaɣiri yuuni 2016 piibu piibu la), ka o daa nyɛ vooti nima tuhi pihiyobu ni ata,ni kobisinahi ni pihita ni ayɔbu (63,436 votes), ka di zani pihinu ni anu, tobu dibaa awɔi zaani kobigu puuni (55.9%) ka Asamoa mi nya tuhi pihinahi ni awɔi, ni kobishii ni pihinu ni anu (49,255 votes), ka di zani pihinahi ni ata,tobu dibaa anahi kobigu vaabu puni (43.4%). Mohammed Adamu Ramadan daa pola pɔri kpɛ jina duu ti zaa Adenta Constituency yaɣili 8th Parliament of the 4th Republic of Ghana silimiin 7 January 2021. O daa lan nyɛla bɛ ni pii so pahi Health committee mini Business Committee Ghana jintori duu ni. Ŋuni n nyɛ Ahmed Ramadan (Daanbolo kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC) ),ka lan nyɛ Ghana Second Lady Samira Bawumia, Ghana zuɣulan paa (Bawumia) paɣa biɛli kpɛm sani. O nyɛla musulimi. Pɔi ka o kpɛ siyaasa tali ni, o mini former national airlines,Ghana Airways ni Ghana International Airlines n daa tumda. Prunus domestica ʽWazonova’ Prunus domestica ʽWazonova’ nyɛla tia bee filaawasi balishɛli. Prunus domestica subsp. italica ʽOullins Reneklode’ Prunus domestica subsp. italica ʽOullins Reneklode’ nyɛla tia bee filaawasi balishɛli. Prunus ʽKanzan’ Prunus ʽKanzan’ nyɛla tia bee filaawasi balishɛli. Cherry blossom Cherry blossom (Japanese cherry/sakura) nyɛla fulawasi balishɛli be tihi balibu pam ni (tihi kamani genus "Prunus" or "Prunus" subg. "Cerasus)." Di tooi zoola East Asia, ni China, Korea,Japan. Bɛ tooi sari la lala tihi ŋɔ viɛligiri biɛhigu shee. Bɛ booni li la "national flower" Japan. Ahmed Ramadan Ahmed Ramadan nyɛla Ghana siyaasa nira,ka lan nyɛ daanbolo kuro zaŋ ti People's National Convention (PNC). O nyɛla ŋun yi siyaasa tali ni yuuni 2015 ni o ti vuhi. O nyɛla daanbolo kuro zaŋti People's National Convention(PNC). Yuuni 2017 tiŋgbani zuɣulana Akufo-Addo daa piigi o la Ghana's first Ambassador zaŋti United Arab Emirates. Alhaji Ramadan mali la bihi ata ban yuya du pam Ghana; Abu Ramadan (Youth Organizer of PNC), Mohammed Adamu Ramadan (NDC parliamentary aspirant for Adentan) and Samira Bawumia. Samira Bawumia Samira Bawumia (née Ramadan) nyɛla Ghana siyaasa nira ŋun nyɛ paɣa. Bɛ dɔɣi o la silimiin goli 20 August 1980. Ŋuni n nyɛ Second Lady zaŋti tiŋgbani zuɣulan paai,Mahamudu Bawumia. Tiŋgbani zuɣulana paa Mahamudu Bawumia daa amiliya paɣa m-bala. Samira pili la o shikuru chandi Answarudeen Islamic School din be Fadama ni Alsyd Academy din be Accra,pɔi ka naan yi chaŋ Akosombo International School (AIS),ka naan lan chaŋ Mfantsiman Girls' Secondary School gba be Saltpond din be Central Region of Ghana la. O daa lan chaŋ Kwame Nkrumah University of Science and Technology (KNUST), n ti karim baŋsim yaɣili ni jandi BA. Social Science in Law and Sociology and Technology. Ka o daa lan chaŋ Ghana Institute of Management and Public Administration (GIMPA), n ti bohim postgraduate studies, ka bɛ daa,ti o Best Student in Master of Business Administration (MBA). O nyɛla ŋun mi zuliya pam yɛltɔɣa tɔɣisibu. Di shɛŋa n nyɛ; Ewe, Ga, Twi, Fanti n-ti Mamprusi. Ŋuni n nyɛ tiŋgbani zuɣulan paa Mahamudu Bawumia paɣa. Silimiin goli May 2022, Samira daa deela Ghanaian Women Association of Georgia Global Humanitarian Award di ni ni ka o mali kpaŋ maŋa zaŋ chaŋ bidɔɣiriba mini bihi daa laafee polo la zuɣu,ni o kpaŋ maŋa ni women empowerment and education di be USA la. O daa lan nyɛla ŋun deei pini gahidili Atlanta City Council nima sani, Macon-Bibb County gba lan baŋ o yɛla. Samira n-nyɛ ŋun pili (founder and CEO) Samira Empowerment & Humanitarian Projects (SEHP),bɛ ni tooi booni "not-for-profit organisation" la. O kpali mi ka o niya nye o soŋ Ghana tiŋgbani ni ninsali shɛba ban ka yiko,bee ban bɛ tooi paari anfaaninima diri a. Samira kpuɣila lala soya ŋɔ ni o taɣi niraba pam biɛhigu zaŋ chaŋ zaɣisuŋ tali polo. Silimiin goli November 2019,o daa bola library bukunima n-ti Police Basic schools di be tiŋgbani ŋɔ ni,ni di soŋ ka bihi tooi kpaŋsi karimbu ni nimmohi.Lala soŋsim ŋɔ pahi la o ni daa pili tuun shɛli (project) shɛli ka boli li 'Library in the box' project la,ka o niya nyɛla o bori mi ni o soŋ shikuruti pam ni bukunima. Ŋuni n lan pili karim mini baŋsim bobu pina tibu, ka boli li Samira Bawumia literature prize. Bihi ban be yuun pia ni ayi mini yuun pishi ni ani sunsuni ka o tiri la pina ŋɔ. O tiri lala pina ŋɔ ni o kpaŋsi bihi ban na bori baŋsim koba ni, ka bɛ niŋ nimmoo bo baŋsim viɛnyɛla. Tuuli ban daa di lala Samira Bawumia Literature Prize ŋɔ Fitzgerald din be Accra la,di daa lu la Atani (Monday), silimiin goli July biɛɣu pishi ni apɔin,yuuni 2020. Callistemon ‘Pink Elma’ Callistemon ‘Pink Elma’ nyɛla tia bee filaawasi balishɛli. Robert Mugabe Robert Mugabe nyɛla Zimbawe siyaasa nira ŋun nyɛ doo. Bɛ dɔɣi o la silimiin goli February biɛɣu pishi ni yini,yuuni 1924 (21st,February, 1924). O niŋ la Prime Minister zaŋti Zimbabwe yuuni 1980 zaŋ chaŋ yuuni 1987,1987,ka naan niŋ di tiŋgbani zuɣulana yuuni 1987 hali ni yuuni 2017.O daa lan nyɛla ŋun niŋ Zimbabwe African National Union (ZANU) kpɛma yuuni 1975 zaŋ chaŋ yuuni 1980 ka zani jinamu ti ZANU – Patriotic Front (ZANU–PF), yuuni 1980 zaŋ chaŋ yuuni 2017. Bɛ dɔɣila Mugabe fara nima daŋ ni (Shona family), di be la Kutama, Southern Rhodesia. Kutama College ka o chaŋ ti bo o shikuru baŋsim.Ka lan chaŋ University of Fort Hare,O daa nyɛla ŋun niŋ karimba,ka wuhi Southern Rhodesia, Northern Rhodesia, ni Ghana. Takahi ni nyuli daa kpe Mugabe suhuni ni o tuhi deei maŋsulinsi o yɛn tiŋgbani sahashɛli gbaŋ piɛla ni daa su o ya tiŋgbani yaa. Ka o daa zaŋ o maŋ tibpahi gbansabila ban mali niya ni bɛ zabi bɛ maŋ zuɣu tooi deei maŋsulinsi. Lala zuɣu bɛ daa ti kpɛhi o la sarika yuuni 1964 ni yuuni 1974. Bɛ ni daa ti yoogi o, o daa kpuɣi la napɔŋ chaŋ Mozambique,n-ti niŋ ZANU kpɛma, ka daa kpuɣi niya ni tobu (Rhodesian Bush War),ni bɛ tuhi Ian Smith's ŋun daa nyɛ gbanpiɛla zuɣulana lala saha ŋɔ o ya tiŋgbani ni. Di nyaaŋa o daa chaŋ ti zaŋ o maŋa pahi suhudoo bobu ni (peace talks) United Kingdom nima sani ka bɛ daa laɣim nam "Lancaster House Agreement",ka di daa soŋ nani kpihim tobu din daa be bɛ sunsuni maa. Bɛ ni daa yɛn niŋ yuuni 1980 piibu piibu (general election),Mugabe daa zanimi ti ZANU-PF ka da nyɛ nasara lala piibu piibu ŋɔ ni,ka daa leei Prime Minister,di saha ka bɛ daa labi taɣi bɛ ya ŋɔ yuli boli li Zimbabwe,ka bɛ daa lahi dei maŋsulinsi yuuni din daa doli nyaaŋga na. Mugabe daa zaŋla o ʒɛmani kpaŋsi alaafee bɔmma,shikuru baŋsim yɛligibu ni daabilim kpaŋsibu. Bɛ dɔɣila Robert Gabriel Mugabe 21 February 1924 tiŋkpaŋ be Southern Rhodesia's Zvimba District ka di yuli booni Kutama Mission.O ba, Gabriel Matibiri, daa nyɛla carpenter ka o ma Bona dolodolo paɣa so ŋun wumsiri bihi bɛ tiŋkpaŋ maa ni. O ba mini o ma (Bona min iGabriel) mali la bihi ayɔbu (six children): Miteri (Michael), Raphael, Robert, Dhonandhe (Donald), Sabina, ni Bridgette. Bɛ yila Zezuru nima zuliya ni na, Shona balli yaɣ'shɛli n nyɛba. Mugabe's yab'doo daa nyɛla naa )Chief Constantine Karigamombe), ka shɛbi mi o "Matibiri", o daa nyɛla bidibikuŋ ŋun daa doli na so ŋun yuli daa booni King Lobengula,19th century saha. Mugabe daa nyɛla ŋun kpaŋdi o maŋa pam shikuru,ka mali Zaɣa ni o buku nima karibu ni nimmohi,ka bɛ zaŋ o zaɣa niŋ diɛmadiɛma yɛltoŋa ni bee o taba sani ʒinibu ni,O taba daa booni o la dabiɛm zorili,ka mali o nahinda. O ni daa karim elementary education yuma ayɔbu naai yuuni 1941,Mugabe daa nyɛ soli ni o chaŋ Kutama College ti tuɣi bohim karimba tali baŋsim.Amaa, Mugabe ma daa bi tooi nyaŋ fiisi shɛli o ni yɛn yo ka chaŋ shikuru ŋɔ,ka o yab'doo daa yo lala liɣiri ŋɔ pirigili, ka O'Hea gba da yo pirigili.Mugabe ni daa karim lala shikuru ŋɔ o daa labi ya ti wuhiri o kariŋ zɔŋ kurili ni,ka deeri o yori £2 goli/chirili kam puuni, dini ka o daa mali tabiri soŋdi o daŋ. Yuuni 1945-1960, Mugabe daa wuhi shikuruti pam Southern Rhodesia,di shɛli n-nyɛ Dadaya Mission school din be Shabani. Shɛhira kani wuhiri ni Mugabe daa be siyaasa tali ni lala saha ŋɔ, hali ka daa bi zaŋ o maŋ pahi yuuni 1948 ayirimo shɛli bɛ ni daa tɔ bɛ ya tiŋgbani la. Yuuni 1949 o daa nyɛ scholarship chaŋ University of Fort Hare in South Africa's Eastern Cape.Ni ka o daa zaŋ o maŋ ti pahi African National Congress youth league (ANCYL) ka daa chaŋ gbasabila bilichinima (African nationalist) laɣingu,n daa ti niŋ ningbuna ni Jewish South African communists ka o daa wuhi o "Marxist ideas". Yuuni 1952, o daa naai university maa ka deei shɛhira gbaŋ din nyɛ "Bachelor of Arts degree in history mini English literature".Yuun gbaliŋ nyaaŋga o daa buɣisi o Fort Hare biɛhigu ni "turning point" o duniya ʒia puuni. Botswana Bostwana nyɛla maŋ' sulinsi tiŋgbani shɛli din be East Africa. Di nyɛla tiŋ shɛli din ninsali biɛlim kanli ni tooi yaɣi miliyɔŋ dibaa ayi,ni tobu dibaa ata (2.3 million). Democratic Republic of the Congo Democratic Republic of the Congo nyɛla tiŋ zuɣu din bei Afica. Naa Tituɣiri Naa Zaɣili nyɛla Yaan Na' kura la puuni zaɣ' yino. George Weah George Tawlon Manneh Oppong Ousman Weah nyɛla Liberia siyaasa nira ni tiŋgban zuɣulana,ka nyɛ bɔl'ŋmɛri kuro. Bɛ dɔɣi o la silimiin goli born 1 October 1966. O nyɛla ŋun daa ŋmɛri tooni bolli ni, o ni da ŋmɛri bolli saha shɛli. Yuuni 2003 ka o chɛ o bol'ŋmɛbo. Ŋuni n nyɛ tuuli gbansabinli bol'ŋmɛri kuro ŋun niŋ tiŋgbani zuɣulana. O ni daa pili bolli ŋmɛbu o ya Liberia, Weah daa zaŋ la yuun pia ni anahi (14 years) ŋmɛ bolli ti France, Italy n-ti pahi England. Arsène Wenger n daa nyɛ tuuli ŋun zaŋ o Europe, ka o ti dihi gbana ni o ŋmɛ n-ti Monaco yuuni 1988.Weah daa yi Monaco chaŋ Paris Saint-Germain yuuni 1992, ka bɛ daa ti ŋmɛ n-kpuɣi Ligue 1 yuuni 1994.Yuuni 1994-95,o daa di pɔdirigonaati tali UEFA Champions League ŋmɛbu ni. O daa chaŋ AC Milan yuuni 1995 n ti niŋ yuma anahi ka bɛ di nasara Serie A kpuɣibu buyi. O daa chaŋ Premier League saha shɛli o ni daa ti yɛn chɛ bolli ŋmɛbu,O daa ŋmɛmi ti Chelsea mini Manchester City, din ni bɛ daa kpuɣi FA Cup lala saha,Pɔi ka chaŋ France ti ŋmɛ n-ti Marseille yuuni 2001. Al Jazira ka o daa chaŋ yuuni 2003 ti bahi ŋmɛ o bolli bahigu.""FourFourTwo" daa" boli la Weah bol'ŋmɛri ŋun kpaŋ o maŋa pam, amaa ka ʒin di nasara UEFA Champions League kpuɣibu polo. Weah daa ŋmɛ bolli tiŋduya ti Liberia,ka kpuɣi kopu nima pisopɔin ni anu (75 caps),ka di pori pia ni anii (18 goals) n ti o ya tiŋgbani.Ka daa lahi diɛm African Cup of Nations buyi zuɣu. O daa lahi ŋmɛ tiŋduya zosimli bola yuuni 2018,ni ka o da chɛ number 14 jersey yɛbu ka chaŋ vuhim.Ŋuni n-nyɛ bol'ŋmɛri so ŋun kpaŋ o maŋ pam amaa ka lee bi tooi paa World Cup ŋmɛ. O nyɛla gbansabila bol'ŋmɛri biŋ, Yuuni 1995,Weah daa di la FIFA World Player of the Year ka lahi di Ballon d'Or. Ŋuni n na nyɛ gbansabili ŋun tooi ni lala kpaŋ maŋa ŋɔ. Yuma 1989, 1994 ni 1995, bɛ daa ti o "African Footballer of the Year", yuuni 1996, ka bɛ daa lahi ti o "African Player of the Century". O ni daa bol'ŋmɛri so ŋun tooi guuri, ka diri pori,ka tooi lan ŋmaɣiri niriba bolli ni la zuɣu,FIFA nima daa ti o la yuli boli o "the precursor of the multi-functional strikers of today". Yuuni 2004, Pelé daa kali o mi pahi FIFA bol'ŋmɛri kobigu shɛba ban nyɛ bol'ŋmɛri bima duniya yaangi zuɣu. Weah daa kpɛla siyaasa tali ni Liberia, saha shɛli o ni daa chɛ bolli ŋmɛbu. O daa kpala "Congress for Democratic Change" paati ka bɛ daa niŋ piibu piibu yuuni 2005,ka o daa lee bi tooi di nasara. Ellen Johnson Sirleaf n daa di nasara o zuɣu lala piibu piibu ŋɔ ni. O daa lahi zani zuɣulaanpa tali ti Winston Tubman yuuni 2011,ka bɛ daa bi lahi di nasara. Weah daa di Liberia tiŋgbani zuɣulan tali yuuni 2017 piibu piibu ni,o mini bɛ tiŋgbani zuɣulan paa Joseph Boakai n daa kpaɣiri ka o daa nyɛ nasara ka chɛ o. O daa pola o gomnanti tali pori silimiin goli 22 January 2018. Bɛ dɔɣila Weah Clara Town,Monrovia district,ka lahi wumsi o ni.O zuliya nyɛla Kru , bɛ ʒila south-eastern Liberia's Grand Kru County,bɛ nyɛla tiŋgbani shɛŋa ban daariki bi galisi puuni zaɣi yini. O ba William T. Weah, Sr., daa nyɛla ŋun maani mashina (mechanic),ka o ma Anna Quayeweah (d. 2013),mi nyɛ ŋun kohiri nyɛmanyɛma. O mali la tizo dabba ata,bani n nyɛ; William, Moses ni Wolo.O yaapaɣa daa wumsi la bɛ bihi pia ni ata (thirteen children).O chaŋ la middle school,Muslim Congress ni high school Wells Hairston High School,ka vihigu lee wuhi ni o daa yila shikuru o lala shikuru ŋɔ naabu yuuni.O daa pili la,o bolli ŋmɛbu Young Survivors youth club saha shɛli o ni daa paa yuun pia ni anu (15years).Poi ka o naan yi ŋmɛ bolli chaŋ tiŋduya, Weah daa tummi ti Liberia Telecommunications Corporation,o daa nyɛla switchboard technician. Mr George Weah daa pilila o Shikuru Daniel E.Haward mini C.W.Brumskine Elementary shikuriti ni. O daa karimla o junior high karim baŋsim G.W Gibson mini Ellen Mills Scarborough shikuriti ni,ka lahi chaŋ Muslim Congress mini Well Hairston shikuriti ni n ti karim o senior high shikuru karim baŋsim.O daa karim deei o high shikuru degree Continental Academy Shikuru din be United States September 21,2007. Yuuni 2013, Liberia zuɣlan ŋɔ daa karim deei Public Administration Master's degree (MPA),Keller Graduate School of Management,DeVry University, United States of America.O daa lahi karim deei Business Administration Bachelor Degree(BA) DeVry University din be Miami, Florid(United States of America) 2011 yuuni puuni. O ni daa pili bolli Liberia, Cameroon, Monaco and France O Liberian domestic league bolli ŋmɛbu nyaaŋa (Saha shɛli o ni daa pili bolli ŋmɛbu),ka di kpaŋ maŋ pini shɛŋa (di shɛŋa n nyɛ Liberian Premier League ni Liberian Cup),technician.Cameroon national team coach, Claude Le Roy n daa ti nyɛ Weah kpaŋ maŋa bolli ŋmɛbu ni,o daa deei la £12,000 Cameroonian club Tonnerre Yaoundé nima sani. Mr George Weah pilila o siyaasa tuma yuuni 2004. O daa nyɛla ŋun kpa paati shɛli bɛ ni booni Liberia National Congress Party(LINCP), bɛ ni daa ti lahi taɣi li yuli bolli ni Formidable Congress for Democratic Change (CDC). Tiŋbia Tiŋbia nyɛla niŋ vuɣ so bini doɣi so tiŋ sheli bee luɣ sheli. Beni doɣa tiŋ sheli bee luɣ sheli, a nyela ni'maani tiŋbia Wasa wasa Wasa Wasa nyɛla bindir'shɛli dagbamba ni bali sheŋa ban be tudu yaɣili ŋo toi zoogi ka bidira. Thabo Mbeki Thabo Mbeki nyɛla South Africa tingban zuɣulan kuro. Bɛ daa dɔɣi o la silmiin goli june 18, 1942. Tiŋ yuli booni Mbewuleni, Sakhisizwe gomlanti pubu yagli. Di bela southern cape, South Africa dundɔŋni. Thabo Mbeki n pahiri ayi bɛ dɔɣim puuni. O mali tizo'paɣa ka o yuli booni Linda(bɛ doɣi o la 1941, ka o daa kpi 2003 yuuni). O tizo nim bannyɛ dabba bani n nyɛ Moeletsi ni Jama University of Sussex ka o daachaŋ,1966 yuuni.England tiŋgbanni. Kpahigu wuɣubu Kpahigu wuɣubu dagbaŋ.nyɛla tuunsheli dagbamba ni tumda kadi mali ba anfaani pam.Kpahigu nyɛla bini doonigu bee bindoo ka ti mali kaɣa n-wuɣurili(zanamat ).Ti yi yan wuɣuli, timirila mihi pɔi kanaayi zaŋli wuɣuli.Ayi mi mihi maa naai, ka a naayi tohi kaɣishi din yɛn tooi saɣili wuɣubu. Ayɛn bola kpahi ayi n zahim anibori waɣilim shɛli ani borimaa n kpali.Kazaŋ mihi maa pɔri gilli buyi, ka zaŋ kaɣishi maa shebisiri dini chena. Baaji Baaji nyɛla bɛ ni nyaɣri binshɛɣu ka mali bin yɛra niŋdi di puuni. Niɣiliŋga Niɣiliŋga nyɛla zahim m-be zahima balibu balibu puuni. Samuel Eto'o Samuel Eto'o nyela Cameron FA zuhu Lana kalana gmeri bolli. NAƔINYILI Naɣinyili nyɛla binkobi kpieŋ ŋun be Africa mini Asia yɔri ni ka nimdi n-nyɛ o bindirigu. O biehigu ŋmani la baa amaa ka o lee gari baa yaa ni galisim. O yori vuri din ŋmani lari o yi ti mali suhupielli. O yuya puuni shɛŋa n-nyɛ din doli ŋɔ na; kunduŋ, Sapili, kula, tagarigaŋti, tandɔɤu nachinnaa, ni din pahi. O nyɛla binkɔbi so ŋun mali yaa pam amaa ka o yaa maa lee bi paai gbuɣinli yaa. O tooni bɔɣiri n-waɣi gari o nyaaga naba.O kobiri ŋmanila ba' tanjɛringa kobiri. Bɛ tooi zooya ka bɛ gɔri bɛ zaɤi bɔbigu. Bɛ nyavuya waɤilim tooi nyɛ la yuun' pinaayi, amaa bɛ shaba paari yuun' pishi ni anu. Naɤinyiya gba mali balibu balibu, bɛ shebi tɔ la chichara chichara, shabi zaɤi tankpaɤu, ni din pahi. Bɛ biɛhisi ŋmani ŋɔri mini jɛnkunti n-gari bɛ ni ŋmani bahi shɛm. Amaa sokam mi ka bɛ ŋmani la bahi. Kunduŋ mali la gbali jihi, gbaŋ kaɤima kaɤima din nyɛ zaɣ'tankpaɤu ni bɔɤ'waɤila. Bɛ bɔɤusapima mali la yahi. Bɛ mali la nye' sabila. Kunduŋ nyaŋ mini zaɤilɔri waligibu nyɛla din to dama zaɤa lɔɤu maa dabilim shee ŋmani la zaɤa nyaŋ maa paɣatali(o nyaanga lihigu). kunduŋ timsim tooi paari kilo pihita ni apoin hali ni pihinii ni ayobu. Ninsali shɛba nyɛla ban diri naɣinyili. Kamani laribu tinsi ŋɔ shɛŋa, n-ti pahi salaa puuni yaɣi shɛŋa. Shɛba nyɛla ban mali O kuri bukaata zaŋ chaŋ tima polo. Shɛba zaŋ o ka guli bɛ buni. Bɛ ni zooi ka bɛ diri sheli pam nyɛla nimdi; bɛ diri binkobiri kamani sibiga, yo' buŋa, sankpaliŋ, yo' niɤi, ni ban pahi. O lahi tooi diri gala, binnieembihi ni biniwala. Di mini bɛ gbahiri binkobiri maa zaa yoli, bɛ lahi diri binikpima gba (binikpiin' diriba). Gbuɤima tooi zuri diri naɤinyiya ni gbahi binkobi' sheba. naɤinyili yano mali la yaa ka o nyina lahi diri pam, di zuɤu, o ŋmari koba pam n-yihiri di bim. Naɤinyili puuni bindirigu nieli mali yaa pam, di tooi niemdi koba, nyina, gban kpiema ni yila. Bɛ ni too go dabisi gbaliŋ ka bi nyu kom. Manchester united F.c Manchester united F.c nyɛla bɔllŋmɛriyili din be England tingbannu. Alaafee bindira tuntumda Alaafee bindira tuntumda nyala bini bɔli so nutritionist siliminsilini. Bi nyala niɣvuɣ shaba bani mali bindira n tibiri doriti bi mali bi karimba so ŋun n daa yala ni zaŋmi adaalaafee bɔbi shee kadi bɛ abindira dibni ka abindira zan ti adaalaafee Yoroyoro Yoroyoro nyɛla bindirigu shɛli dagbamba ni bali shɛŋa ban be tuduu yaɣili ŋɔ tooi zoogi ka bi dira. Kariwana shɛli bini fɛbi ka bi mali duɣirili. Yoroyoro ni sima kpam, bee kpakahili shɛli bini nyɛligi, nti pahi alibalisa din chɛri ni naanzuzim,ka bi dira. Yoroyoro duɣili nɛma n-nyɛ Yoroyoro duɣili soya n-nyɛ Bihi wumsibu Bihi wumsibu nyɛla yɛli kpeeni ti ziniɛli puuni, ka laɣi tiriti soli ka ti bori biɛɣu suŋ ni dahinshɛli guzuli zaandi ti bihi. Tɔ amaa pirimla Yɛlli kam ni chɛni ni yaɣa'ayi la zuɣu, shɛbi yina n-ti zaŋla bihi wumsibu n-lee futina ni nahangu zanŋti bihi pam. Ka lala ŋɔ maa zuɣu che ka Gɔmnanti mini Zangama tuma duri n ti pahi azanzali nima ni yɛli ka di zani kpamba yina n ti bo gubu zangti bihi, ka lahi bo tibidarigibo din mali yaa pam n zaŋ ti niri kam ŋun yina ti saɣisi bia ka di bi tam kalinli zuɣu. Ka maan ŋmahinli, ninliha kpanjɔɣu daa yina gɔri gindi zii zaa. Ka di nyɛla doo n kuli yina n ti fiɛbi o bia fiɛbiri shɛli din be tam kalinli zuɣu. A'yi yuli, lala bia ŋɔ maa daa pɔri pam, bi buɣusiya ni bia maa nyɛla kamaan yuuni bia, a'yi lahi yuli bia maa na ka yɛm shɛli din saɣi ni o tooi waligi yɛlli ka chɛ di kpeei. Lala ŋɔ maa zuɣu fukumsi yaɣa nima ni pirinsi daa nyɛla ban yina n ti piɛɛ bahi boba ni yaɣa n bɔri lala ti ba'piri ŋɔ shɛɛi, hali ka yɛli ni niri kam zaa ŋun yina ti sɔŋ ka di tooi kpɛhi lala ti ba'piri maa miimi, di nyɛla din ni bo liɣiri din timsi ka bari n ti lala nira. Alibasa Alibasa nyɛla binwolli shɛli din zoori tiŋbani puuni, di bɛ puhiri yiri zuɣu saa. Niriba pam zooya ka bi mali alibasa n pahiri duɣuri bindirigu amaa ka bi diri di konko. Tinsi Yuya Mini Di Salima Tinsi Salima nyɛla yu’ shɛŋa bɛ ni mali booni tinsi ka di nyɛla yuduhibo bee tibginsim zaŋ ti lala tinsi maa. Lala salima maa nyɛla nolini baŋsim shɛli din nyɛ yɛltɔɣitaɣimalisi bee yɛltɔɣiniɣima, ka bɛ mali n-salindi nanima ban diri lala tinsi maa, ka lala nanima maa salimbu ŋɔ wuhiri ni tinsi maa ka bɛ salindi maa. Dagbaŋ tinsi pam nyɛla din mali di salima, ka bɛ mali salima maa salindi ŋa. Salima maa mi ni salindi shɛm nyɛla, Naa kam ŋun ti diri lala tiŋa maa ka bɛ mali salima maa salinda ka di wuhi ni ŋuna n-nyɛ lala tiŋa maa. Salinli kam mi bɛ ni zaŋ salim daadam bee tiŋa malila di ni nyɛ shɛm ni daliri shɛli din tahi lala salinli maa na. Din zuɣu bɛ ni yɛri tinsi salamima maa, di pala tiŋa maa maŋmaŋa ka bɛ mali li salinda, dama tiŋa maa maŋmaŋa pala ninsala, n-ni tooi wum salima maa. Amaa na’ so ŋun diri lala tiŋa maa ka bɛ mali li salinda, ka di wuhi ni tiŋa maa ka bɛ salindi maa dama lala tiŋnaa n-su tiŋa maa, ka lahi nyɛ ninsala, n-ni tooi wum salima maa. Salima maa mi bi zami ti na’ yino ko, amaa di zami ti naa kam ŋun ti diri tiŋa maa. Di zuɣu bɛ yi yɛli ni tiŋa salima, di nyɛla salin’ shɛli bɛ ni mali salindi na’ so ŋun diri lala tiŋa maa. Tɔ amaa di tooi niŋdi ka tiŋ’ nanima mali bɛ dahalali salima. Lala bɛ salin’ shɛŋa bɛ ni mali maa bela di ko ka che tinsi salima ŋɔ. Lala salima ni tooi nyɛ bɛ yaanima yuya bee bɛ yaanima salima (Daŋ ni salima). Din ka bɛ booni “taachi yuya” la. Lala “taachi yuya” ŋɔ nyɛla nanima pam ni pun mali shɛŋa pɔi ka ti naan yi di na’ shɛŋa bɛ ni dira. Tɔ amaa, di lahi tooi niŋdi ka na’ shɛba nam dibu nyaaŋa bee bɛ nam dibu saha, ka bɛ piigi yuya ti bɛ maŋa. Dinnima ŋɔ zaa be di ko ka che O ni din nam maa paagi tiŋa maa yu’ shɛli bee nam maa salin’ shɛli ka di nyɛ tiŋ maa salima maa. Salima nyɛla sal’ nima pam taada yɛl’ shɛli bɛ ni niŋda, ka di be Dagbamba kaya ni taada yɛla puuni. Ka lahi nyɛ bin’ shɛli din mali anfaani pam n-ti Dagbamba bɛ biɛhigu ni. Tinsi slima nyɛla salima yu’ shɛŋa bɛ ni mali salindi tiŋ’nanima mini tinsi nti pahi tiŋ’ bihi. Ka di zoo pam ka lala yu’ shɛŋa bɛ ni mali salindi maa tooi nyɛ yu’ timsa, yu’ niɣima bee ŋaha yuya din gbunni zililimma ka nyɛ din duhiri bee n-tibigiri bɛ ni zaŋ li salin ninvuɣ’ so bee tin’ shɛli maa. Salima nyɛla gbansabila daa azali. Di nyɛla din be bɛ Ʒilɛli mini bɛ Ʒia tuma kam puuni. Gbansibila tɛha puuni, salima nyɛla tɛha mini biɛhigu bee tibiginsim ni jilima zaŋ ti taba. Di lahi nyɛla bin’ shɛli din be daadam kam biɛhigu piligu mali hali ni o bahigu. Gbansabila salindi taba bɛ yi nya sana (bi’lɛɣu), bɛ bia yuli bolibu saha, bɛ churi puhibu ni nti pahi paɣikpuɣibo ni, ni bɛ jɛma shee. Din dii gam sariya nyɛla ti nam dibu bee bɛ kparigu yɛbu ni, bɛ salindi nanima mini asazanima bee ninvuɣi gahinda. Vihigu wuhiya ni Dagbaŋ tinsi salima ni yɛn pili, di pilila Naa shitobu bia Naa Nyaɣsi zaamani. N yɛba Duuni lun naa mini nyɛ kanvili Lunnaa wuhiya ni di mi ni daa niŋ shɛm nyɛla, tuuli Dagbaŋ zaa daa nyɛla din be tindaamba nuu ni. Dagbaŋ ni yɛn yi tindaadamba nuu ni Naa Shitobu bia Naa Nyaɣisi n-daa tuhi fa li tindaamba sani din yɛn niŋ ka Dagbaŋ yɛligi. O mi ni daa yiɣisi ni o fa li maa o daa zaŋla o bihi ni o mabihi pa o maŋa zuɣu n-gindi ŋmɛri tindaamba maa tɔbu, n-kuri ba ka fari tingbana maa bɛ sani. Kpamba maa wuhiya ni di daa yi ti niŋ ka o tuhi nyaŋ tindaan’ so n-nya o nasara, o piirila o bia bee o mabia shɛba o ni zaŋ pa o manŋa zuɣu ka bɛ bɛ ŋmɛri tɔbu maa yino n-Ʒili ka o lɛbi lala tiŋa maa naa, dimboŋɔ maa zuɣu n-che ka Yaa nabihi ni diri tin’ shɛŋa galisi Dagaŋ. Kpamba maa zaa yɛliya ni di mi yi daa niŋ ka o ku tindaan’ so ka zaŋ o bia bee o mabia leei lala tiŋa maa, o bi’ so bee o mabi’ so o ni zaŋ leei lala tiŋ maa yuli n-leeri tin’ shɛli o di maa salima. Di zuɣu, di yi niŋ ka naa kam  ti di lala tiŋa maa, lala tiŋa maa salima ka bɛ mali salindi o, din yɛn wuhi ni ŋuna n-su lala tiŋa maa. Tɔ amaa, kpamba maa daa lahi wuhiya ni di daa tooi niŋda ka Naa Nyaɣisi ni daa zaŋ o bi’ shɛba  liɛhi tinsi ka bɛ yuya leei tinsi maa salima maa nyaanga , na’ shɛba gba daa di lala tinsi maa shɛŋa , ka gba daa niŋ niŋsim shɛŋa bee m-bo yu’ shɛŋa pahi salin’ shɛŋa Naa Nyaɣisi bihi maa yuya maa ni daa zani ti tin’ shɛŋa maa zuɣu. lala maa zuɣu, di ni tooi niŋ ka nira wum tin’ shɛli salima ka di nyɛ salim’ bɔbigu. Naa Nyaɣisi mini o bihi maa ni daa ŋme n-fa tin’ shɛŋa ka bɛ yuya leei ŋa salima maa be teebuli tuuli (1) ni gbunni ŋɔ, din nyɛ shɛhi din kahigiri  yɛltɔɣa shɛli n ni yɛli zuɣu saa ŋɔ. Kpamba maa yɛligu maa nyaanga, Luŋa Sayibu ŋun yɛlimi ni Naa Nyaɣisi ni daa yiɣisi ni o tuhi tindaamba maa ni di pala o daa kuli Ʒimi ti dii yiɣisi ni o tuhi ba. O yɛliya ni di ni daa niŋ ka Naa Nyaɣisi tuhiri ni o deei Dagbaŋ tindaamba sani maa, ni di pala o nia daa nyɛla o yina ti ku tindaamba maa. Tɔ amaa di daa niŋmi ka lala saha maa yɛlibiɛri ni tuun’ biɛri daa zoo tingbani maa ni pam, ka di mi daa zooi pam ka di nyɛla tindaamba maa puuni shɛba ban daa mali buɣa ni bɛ yaa nahindi niriba ka nahindi bɛ taba. O buɣisiya nil ala saha maa ŋun daa kuli nyaŋ o kpee o niŋdi o la o ni bɔri shɛm. di mi daa bi yi shɛli pahila sokam daa kuli Ʒila o dintoli zuɣu, so daa bi su o kpee. Tindaamba maa n-daa kuli nyɛ ban kpa n-kpa bɛ dahalali tinsi Ʒia, ka sokam Ʒi o gama zuɣu, ka ŋun kam ti baŋ ni o ni tooi chaŋ ti liri o kpee, n-nyaŋ o ka fa o buni, o chanimi ti fa. Lala ka bɛ daa yi diri taba zualinsi, m-mali bɛ buɣa maa nahindi taba, n-liriti taba fari taba daarizichinima, ni hali di daa ti paaya ka taba paɣaba fabu lahi pala taali zaŋ ti bal ala saha maa. Ka so paɣa kuli chaŋ dari ni bee kuliga ka ŋun nini tiɣi o maŋa gbaagi o kuli ka o to lɛbi o paɣa. di saha n-nyɛ Naa Nyaɣisi daa ti nya ka yɛla maa ni chain shɛm biɛhigu ni maa, bɛ yi bi yiɣisi zani tuhi lala yɛlli maa zuɣu ka yɛn Ʒia lihiri ŋa bee n-che sokam yubu ti o ka o niŋda,biɛhigu maa ti ku lahi mali gbaabu. Dina n-daa si o daa yiɣisiya lo tubu maa, ni o yi chaŋ ti paai tindana kam ka o yi saɣi ni o ni che lala hal’biɛ’ shɛŋa ni bɛ ni daa be maa ka saɣi ni o ka bɛ tuhi lala yɛlli maa, o ku zabi o. Amaa tindana kam ŋun zaɣisi ni o ku saɣi ti lala zaligu maa o ni zabi o. lala tɔbu ka Naa Nyaɣisi daa ŋme ka di zuɣu daa ti tahiri salima maa na. Nyaba kanvili lunnaa mini n yaba pastor yahaya wuhiya ni Naa Nyaɣisi mini o bihi maa ni daa ŋme n-fa tin’ shɛŋa ka bɛ yuya lɛbi lalatinsi maa salima maa nyaaŋa, tin shɛŋa daa nya di salima ka di pala Naa Nyaɣisi mini o bihi maa n-daa ŋme n-fa li ka ti li salima maa, amaa, ka nyɛla niŋsim shɛŋa n-daa niŋ ka di zuɣu ti bo lala tinsi maa. Lala niŋsim shɛŋa n-daa nyɛ kadama; di daa min niŋ ka nyɛla tinshɛli nima m-pa paɣa sɔɣu ka kari o ni bɛ mini o ku lahi kpe tiŋa maa ni, ka di di niŋ ka lala paɣa maa mi bia yɛli ni o ku tooi Ʒia lihiri o ma ka o naho yuɣu bee n-chaŋ ti diri wahala, ka lala zuɣu tooi che ka lala bia maa zaŋ o ma maa, n-kpe yɔɣu ni luɣushɛli polo, nti ti suɣili ka omini o ma maa beni. Lala ŋɔ maa ni ka shɛba yɛn kanna ti Ʒiini pahiri bɛ zuɣu lala Ʒilɛli maa ni hali ka di ti lɛbi tiŋa. Di saha di yi niŋ lala di daa yi tooi niŋdi ka lala ninvuɣu’ shɛba ban yɛn kana ti Ʒini pahi bɛ zuɣu maa ni yɛn kana saha shɛli maa ka bɛ mini ninvuɣu so ŋun pili lala tiŋa maa daalizama ni ka tiŋa maa salima yona ni, bee saha shɛli lala nira maa ni daa kuli chaŋ ti ŋma lala yuɣu maa ni o Ʒini maa ka o bo salima ti li. Ni di mi daa lahi tooi niŋdi ka di nyɛla timsim ka bɛ tim so, ka di zuɣu ti tahi salima na. N nyaba pastor yahaya lahi wuhiya ni di daa lahi tooi niŋdi ka di nyɛla kum yiɣisi shɛba na ti Ʒili luɣishɛli ka bɛ ŋma yɔɣu Ʒini ni bɛ kɔra, ka di ti lɛbi tiŋa, ka tiŋ maa salima ti yi ni na. o pahiya ni hali tɔhigu gba daa yi nyɛla din tahiri tinsi nambu na, di daa min niŋ ka tɔha tooi gɔri muɣu chani katiŋa, ka o katiŋa chandi maa zuɣu ti che ka o to sɔɣili yɔ’ shɛli ni o ni gɔri tɔhigu maa, ka di zuɣu tic he ka di lɛbi tiŋa. Ni lala gɔrima ŋɔ maa ni ka tinsi pam daa piinda ka daliri din tahi lala tinsi maa nambu maa ti yihi lala tinsi maa salima na. Vihigu wuhiya ni Dagbaŋ ‘ tinsi nyɛla din galisi pam ka pu buta zuɣu n-doli na’ shɛba bsan diri lala tinsi maa. Ŋanima n-nyɛ Yaan nabihi ni diri tiŋ’ shɛŋa, wɔrizɔhinima ni diri tin’ shɛŋa nti pahi Tindaanima ni diri tin’ shɛŋa. Tɔ amaa tinsi maa pubu ni, Yaan nabihi ni diri tiŋ shɛŋa n-galisi gari wɔrizɔhinima mini tindaamba ni diri tinshɛŋa maa. Di ni tu ni nira baŋ shɛli kpe nyɛla, nira yi lihi tinsi maa pubu maa ni, Yaan nabihi ni diri tiŋ shɛŋa n-galisi pam, ka di shɛŋa beni ka di nyɛla paɣiba n-diri ŋa. Daliri shɛli din mi che ka paɣiba ti diri ŋa nyɛla, di shɛŋa beni ka di nyɛla Naa Nyaɣisi ni daa piri o bihi maa Ʒiini maa ka o daa piigi bipuɣinsi Ʒili lala tinsi maa ni, ka di zuɣu che ka lala tinsi maa din dii lɛbi nabipuɣinsi ni diri tin’ shɛŋa. Tɔ amaa, kpamba yɛliya ni tin’ shɛŋa beni ka nabipuɣinsi diri ŋa ka di nyɛla niŋsim shɛŋa n-daa niŋ ka bɛ zaŋ ŋa lɛbi paɣiba nama, ka pa ni Naa Nyaɣisi ni daa tuhi fa shɛŋa maa. Lala n-nyɛli ka yɛlishɛli di nit u ni di neei kpe nyɛ kadama, bɛ ni yɛri ni Naa Nyaɣisi bihi maa, pa bɛ zaa n-daa dii nyɛ o maŋmaŋa bidɔɣirisi, tɔ amaa, o ni daa laɣim tɔbbihi shɛba na ti pahi o bihi zuɣu maa ka bɛ daa booni o bihi maa. Ka di nyɛla kadama, o ni daa yi tuhiri maa, o yi tuhi nyaŋ tin shɛli, ka o gbaai o tɔbbia n-leegi o nam Ʒili lala tiŋa maa ni. Lala maa ka o daa niŋ hali ti fa lala tinsi maa. Gurugu Lunnaa mini bɔmahigu yepalisi naa yɛliya, ni pa Yaan nabihi ni diri tin’ shɛŋa maa zaa n-nyɛ Naa Nyaɣisi mini o bihi maa ni daa ŋme n-fa shɛŋa. Bɛ wuhiya ni hali tinshɛŋa o ni daa ŋme n-fa maa shɛŋa beni ka saha shɛli o ni daa ŋmɛri fari ŋa maa ka di nyɛla lala tinsi maa yuya n-daa beni, amaa tinsi maa din maŋmaŋa daa na kani. Dinzuɣu tinshɛŋa beni ka Yaan nabihi diri li ka di nyɛla nyaaŋa na ka lala tinsi maa nam. Bɛ lahi wuhi, ni hali tinsi beni zuŋɔ dabisili ŋɔ ka Yaan nabihi diri li ka niriba pam bi mi lala tinsi maa yɛla. gbunni ŋɔ wuhirila Gukpenaa kparibɔɣiri tiŋ shɛŋani ŋa salima ni nyɛ shɛŋa. M ba Duuni Lunnaa Wuhiya ni Tinsi yuya mini ŋa salima ŋmanila ŋmani ni di bɔɣili ka di chani doli taba. O bi zani ni ka lahi pahi ni tiŋ kam din mi mali salima malila daliri shεŋa din tahi lala salima maa na. O yεliya ni daliri nima maa shεŋa  nyεla ninkpeen tali, ka di shɛŋa ni nyɛ nam-bɔɣu. M-mino daalizama puuni n-daa bɔhi o tiŋ shεŋa yuya mini ŋa salima ni pilli shεm, m ba Duuni Lunnaa ŋun ʒi Kanvili la daa bi tam ka kahigi ŋa tima.  Lala tinsi maa n-nyε, Jisonaayili, Kukuo n-ti pahi Malishεɣu, O daa wuhiya ni Jiso gbunni nyεmi; ‘‘bε ni Jεso.’’ Kpεm ŋɔ wuhiya ni di daa niŋmi ka Duŋ niŋ ka bε ŋma ʒiri pa paɣa kpεma so, ka o mi nyε tiŋ bia, o wuhiya ni lunsi ni yεn salim Jisonaayili ni bε kpuɣirilimi Malishεɣu n-kpε Kanvili na, dama lala paɣa kpεma maa daa nyεla ŋun kpini Malishεɣu nima, tɔ ni di ni daa niŋ ka bε ŋma ʒiri pa lala paɣa kpεma maa ka o yi n-zora, dama bε daa ʒimi ni bε ni ku o lala yuŋ maa. Lala ŋɔ zuɣu ka o yi n-zora n-chani na n-ti nya ko doo, ka di nyε biεŋ, ka paɣa kpεma maa ʒini ni maa ni ka fabili pam ka kara. Ka ti yεli; ‘‘tɔ kom ŋɔ ni nyε biεn bila doya shεm ŋɔ, n-bi mi ko doo ni do luɣ’shεli polo.’’ Din zuɣu  o ni doni nimaani nyuri kom maa ka biεɣu nee ka o naan yi tirisi n-paai kom ni  be luɣishεli pam ma di so, di saha ka o doni n-nee biεɣu ka biεrim wum o bia ka o doli o naba n-ti paagi o ni maani, o paagi o ni, kpamba ni yεli shεm ni ka o yaali saha shεli o ni nya nimaani ni nam nam shεm maa o ni yaali ka kom maa billisira ka vurigiri pahira hali ninkuri shεba yεliya ni paɣa kpεma maa daa yεli yεla pam. Ka o mini o bia duna n-ti ti suɣili, di saha  ban kam daa kori gbandari ni lala saha maa,  ka bε chani ni ti nyuri kom, ka ban daa na bi mi di yεla bohiri bε kpari taba maa ni ya ka bε lee nyεri kom, ka bε yεli ni bεni Jεso kobil’ga maa ni, ma bin daa kari ti ya niεnvuɣu biεɣu maa o bia maa daa zaŋ o chaŋ n-ti  sa suɣili ka bε beni, ka ya ka bε daŋ nyεri kom nyura dama bε bi kparina n-ŋɔna, ban yεli ba ni oyi; bε mali kobiliga ka di bilisiri pam, bεn Jεso kobiliga maa, chamiya bεn Jεso ni, ka di daa leebi Jiso ka bε dii booni li Jisoni. Din niŋ dabaayi ka di ti ŋmani duŋ piiya dama bε pa bohiri chain n-ti puhiri paɣa kpεm maa ka o bia maa ti yεli ni din ŋuna ŋun ku lahi zaŋ o ma chaŋ shεli dama ŋun boya o mi gbaaya, ka di gba lahi niŋ bomahigu, mani n-boya m-mi gbaaya m-paɣi naawuni. Din zuɣu be yi yɛn salim jisonaayili,  “Jiso yi kana a yεn yεlimi ni jiso toribandi yili” din bɔŋɔ wuhirimi ni Jisonaayili salima puuni, a yi pili ni “jiso” din ŋuna a yεn yεlimi ni “jiso tɔribandi yili”, a yi ti pili ni “bɔmahigu” din ŋuna dinmahinaa” n yεn dolina. Din zuɣu jisonaayili salima nyɛla buyi; din n-nyɛ ‘‘Jiso tɔribandiyili bee dinmahinaa”. KUKUO: Kukuo” Naatɔgma yili nima n-daa pili Kukoo, Chogu Naa Nantogma n-piligi Kukoo, m ba Duuni Lunnaa wuhiya; ni ‘‘ o ni daa yi zuɣu paana Kukoo ka o ʒini, Ninkura yεliya ni o ni yi zuɣu kuna o tuumi ʒinila Tuutiŋli, ka di niŋ o nyaɣisim, tɔ ni o ʒimi ka bε ti zaŋ tindaan so kanna ni bε ti sɔɣi siliga maani, ka o yεli ni oyi ni o ku tooi zaɣisi o bayili ka ti kana ni o ti guli tindaamba gballa, Di zuɣu ka yiɣisi n-labi ti ŋma Nɔŋ maa n-ʒini ni, “Kukoo” o ni pa ʒini shεli ŋɔ Tampima mini gahi ni shihi n-daa kuli pali ni, ka o ŋmali n-ʒini, daadali yi paai, ka o gariti chani daa ni o luunsi, dama Lunsi n-daa ʒi ti kpεna kpe ŋɔ, n-ti di daa ka lahi gari kuli, ka bε bɔhira ni ka yapolo nira m-bala ka bε yεli ni chichaa maa ha ka o chaŋ ti ŋma n-ʒiya di saha ka Chogu Naa Yahaya n-diri Chogu, din n-nyε bε yεli o ni o mirimiba na, ŋun yεli ni ŋun ni ʒi shεli maa, di saɣi o, ni o kuli yεn ʒila ni maani n-goora, ni ka chani kaari o dɔɣim ka bε dii goligili Kukoo naa. Dinbɔŋɔ zuɣu Kukuo salima nyɛla;  kpahigbaŋ yili. Estonia E-Class Estonia (Estonia Tiŋzuɣu) nyɛla tingban' shɛli din be Europe. Gbaŋlana Naa yi kani ka bi yen maali o kuli o bi'kpema ŋun nye doo n-nye gbanlana. Varisa "Varisa tuma;" Kamani yuli maa ni boli shɛm maa “Varisa”. Bɛ nyɛla ban varisiri ninsalinima mini binkobiri, amaa bɛ tooi zooya ka bɛ varisiri la niriba. Varisa gba mali la bɛ biɛhigu kamani ninsalinima ni mali biɛhigu shɛm. Dama bɛ mali paɣiba ka mali bihi, ka diri ka nyura. Varisigu ni tooi varisiri niriba shɛm nyɛla niri yi chaŋ chirigi o, ka nya ka o pa ninsala ka mi pa binkɔbigu, di chɛrimi ka dabiɛm gbaai lala niri ŋɔ. Varisa tooi lebiri daadama, binkɔbiri, buɣum, kom, pohim n-ti pahi binvuri balibu zaa. Daadam shɛba ban gba mali niɣima gba tooi varisiri niriba, kamani sonima, bukpahinima, nanima ni ninvuɣ'shɛba ban gba kuli mali tima. Ninsalinima tooi tiri varisa yuya n-doli lala varisa maa tumtumsa. Varisigu daa be Kumbuŋ yaɣili ŋɔ ka bɛ booni o 'Aluri bɛbibɛbi'. O ni daa niŋ di shɛm varisiri niriba daa nyɛmi, niri yi chani yuŋ ka o yi lala niri zuɣu ni o varisi o, dilana kuli yɛn chanimi n-ti nya ka varisigu ŋɔ lu o tooni na yim bɛn! Ka lahi vaai yiɣisi n guui kpe mori ni. Varisa balibu; Alizina: Bɛ nyɛla Naawuni bini namda shɛŋa bani mali bɛ biɛhigu kadi yi di ko ka chɛ ninsalinima dini. So ku tooi buɣisi bɛ shii ni be shɛm viɛnyɛla dama bɛ taɣiri la bɛ nahingbana. O ni tooi yi so zuɣu ka nyɛla ninsala bee ka o nyɛla binkɔbigu. So mi ni tooi yi o zuɣu ka o nyɛla buɣum. So mi ni tooi nya o ka o nyɛ binisheli, ka lɛbi shɛli mi gba. Kpukparisi: Bani ka silimiinsi boli "dwafs" la. Bɛ biɛhigu ŋmani la ninsalinima amaa ka bɛ lee nyɛ zaɣi jihi ka bɛ zabiri waɣi pam. Bɛ kpɛri ninsalinima ni, ntiri ba yinyari kamani Alizina ni niŋdi shɛm. Kpinyi mini yɔɣisi: Kpinyi nyɛla niri yi kani ka bɛ sɔɣi o, ka a ti lahi nya o ka o be biɛhigu ni. Di saha o lee varisigu zaŋ ti ŋun mi o amaa ka ŋun ʒi o. Yɔɣu mi nyɛla niri yi kpi ka bɛ sɔɣi o, ka o yiri saha shɛŋa n-varisiri niriba. Ninsali varisa: Ninsali shɛbi nyɛla ban gɔri yuŋ ni tim, ka tim maa ni tooi ti o yiko ka o lee binisheli dini pa ninsala. Kamani Barack Hussein Obama Barack Hussein Obama nyɛla America siyaasa nira ŋun daa nye United States zuɣulan ŋun pahiri pihinahi ni anahi yuuni 2009 zaŋ chaŋ 2017. Obama ba ŋun yuli daa booni Barack Obama Sr. daa zooi la tinkpaŋ bila din be Nyanza province ni, Kenya ka daa lahi yina Luo ethnicity nim puuni na. O daa nyɛla scholarship ni o karim economics University of Hawaii ni, nimaani ka o daa nye ka lahi niŋ Obama ma, Ann Dunham amiliya.O ma daa nyɛla silimiinga ŋun yi Wichita na. Bɛ daa dɔɣola Obama Honolulu ni, August 4, yuuni 1961. Obama laamba daa che taba ka o ba daa labi Kenya.Yim ko ka o kuli nyɛ o bia ka daa kani loori sarati puuni yuuni 1982. Obama ma,Ann daa labi kuli doo ŋun nye Insonesia bilichina ka o yuli daa booni Koko Seotoro.o daa zaŋ o bia ka be kuli o yidana sani Jakarta,yuu' 1960 bahigu na, nimaani ka Ann daa tumdi tiri U.S embassy.Ann mini o yidan polo ŋɔ daa diɣi Obama tizopaɣa ŋun yuli daa booni Naya Seotoro Ng, Jakarta tingbani yuuni 1970 O daa bela Democratic Party puuni ka daa lahi nyɛ tuuli African-American tingban zuɣulan zaŋ ti United States.Obaama daa pun nyɛla U.S senator from lllinois yuuni 2005 zaŋ chaŋ 2008,ni lllinois State senator yuuni 1997 zaŋ chaŋ 2004. O ni daa karim siɣsi, o daa lee la Civil rights attorney and academic,n wuhiri Contitutional Law University of Chicago Law School puuni yuuni 1992 zaŋ chaŋ 2004. Zaŋ kpa siyaasa tali polo,o daa zanmi ti district shɛli din pahiri pinata lllinois senatw puuni yuuni 1997 zaŋ hali ni 2004. Bɛ daa dɔɣola Honolulu,Hawai.O ni daa karim siɣsi Columbia University yuuni 1993,o daa lee la Community Organizer Chicago tingbani.Yuuni 1983 puuni,o daa chaŋla Havard Law School,ka daa lee tuuli gban sabinli tingban zuɣulan Havard Law Review ni. Yuuni 2008 puuni, bɛ ni daa naagi close primary campaign againsiri Hillary Clinton Democratic Party nim daa nominati o mi ni o zan kpaɣri bo tingbani zuɣulan tali zaŋ ti bɛ Party maa. Bɛ daa pii Obama di ni daa niŋ ka o mini John McCain zan ni bɛ bo tingbani zuɣulan tali piibu piibu ni. Bɛ daa po o mini o zuɣlan paa Kpe Biden niŋ nam ni January 20, yuuni 2009 puuni. Chira awɔi nyaaŋa, bɛ daa bolo 2009 Praise Prize Laureat, niriba pam ni daa kuli paɣiri shɛli ka sheb mii kuli nyɛla ban galimdili. Obama daa signi Landmark bills nim pam o tuuli yuma ayi nam puuni, di puuni sheŋa n nye Affordable Care Act Bɛ ni daa zooi ka be booni li "the ACA" bee "Obamacare".Dodd-Frank wall street Reform and Consumer Protection Act,ni Don't Act ,Don't tell Repeal Act of 2010,The American Recovery and Reinvestment Act ni Tax Relief,Unemployment lnsurance Reauthorization. Mumuni Napari Hanifa Dr. Hanifa Mumuni Napari nyɛla karimma ŋun sɔŋdi wuhiri kariŋ zɔŋ karili din be Tamali Tudu yaɣili din yuli booni Tamale Technical University (TaTU) ka di be Sagnarigu Municipal, Ghana tiŋgbani ni.O yɛliya ni o nyɛla ŋun mali niya ni o soŋ kpaŋsi o taba ni paɣaba ban na zoori biɛhigu ni, ni bɛ zaŋ zaɣa niŋ baŋsim yaɣa din doli ŋɔ na bɔhimbu polo; Science, Technology, Engineering and Mathematics (STEM) ni din ŋmani lala yaɣa ŋɔ zaa.O lahi nyɛla ŋun mali niya ni o zaŋ zaashe shɛli o ni nye ma tabi paɣaba ka o ni mali niya shɛli maa pali. Bɛ dɔɣila Hanifa Napari yuuni 1994 Tamali. Bɛ dɔɣila Mumuni Napari Hanifa Tamali ka o chaŋ o senior high shikuru Tamale Girls Senior High School pɔi ka naan tooi chaŋ University for Development Studies n-ti bohim BSc Statistics.O daa lan nye"admission" ni o chaŋ ti bohim MSc Mathematical Sciences shikuru din yuli booni African Institute for Mathematical Sciences. Hanifa nyɛla dooyili lana. O yidana yuli m-booni Rashid Lancer. Yendi Municipal District Yendi Municapal Assemblynyɛla din be districts pishi ni ayobu la puuni din be Norhern Region Ghana tingbani. Kabriya Kabriya nyɛla tiŋshɛli din be Nanumba South District, tudu yaɣili, Ghana. Karim Benzema Karim Mostafa Benzema (Bɛ ni dɔɣi so silimiin goli December 19 dali) Farinsi boliŋmɛri gɔnaate ŋun ŋmɛri ka be pɔri dibu yaɣi tiri La Liga club Real Madrid, ŋun nyɛ boliŋmɛri kpɛma "captain", Ni Farinsi tingbani muni maa zaa bolli laɣingu. Pubu:Real Madrid bol'ŋmɛriba Real Madrid bol'ŋmɛriba nyɛla bol'ŋmɛri shɛba ban ŋmɛra bee m-min ŋme n-ti Real Madrid. Antonio Rüdiger Antonio Rüdiger nyɛla Farinsi bol' ŋmɛra ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Vinícius Júnior Vinícius Júnior nyɛla Farinsi bol' ŋmɛra ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Rodrygo Rodrygo nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Thibaut Courtois Thibaut Courtois nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Andriy Lunin Andriy Lunin nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Éder Militão Éder Militão nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. David Alaba David Alaba nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Nacho Fernández Nacho Fernández nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Jesús Vallejo Jesús Vallejo nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Ferland Mendy Ferland Mendy nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Daniel Carvajal Daniel Carvajal nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Álvaro Odriozola Álvaro Odriozola nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Aurélien Tchouameni Aurélien Tchouameni nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Federico Valverde Federico Valverde nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Eduardo Camavinga Eduardo Camavinga nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Toni Kroos Toni Kroos nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Dani Ceballos Dani Ceballos nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Luka Modric Luka Modric nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Eden Hazard Eden Hazard nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Marco Asensio Marco Asensio nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Lucas Vázquez Lucas Vázquez nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. Mariano Díaz Mariano Díaz nyɛla bol' ŋmɛra so ŋun ŋmɛri tiri La Liga club Real Madrid. No Bra Day No Bra Day nyɛla chuɣu shɛli din puhiri yuuni kam Silimiin goli October biɛɣu pia ni ata dali ( October 13). Di nyɛla dabisili shɛli bɛ ni kpaŋsi ni paɣaba chaŋ bɛ nyɔkɔba ka bi zaŋ bihigoorisi gooi bɛ biha din yɛn teei niraba zaŋ kpa biha dɔri' shɛli bɛ ni booni breast cancer la yala. Tuuli, bɛ daa na puhiri la lala chuɣu ŋɔ Silimiin goli July dabaa awɔi dali (July 9) kamani yuma ata sunsuuni pɔi ka ti naai tirisili zali "October 13" dabisili din be National Breast Cancer Awareness Month la puuni. Art+Feminism   Art + Feminism nyɛla din bɔri soya n tɔhari sambiri yɛltɔɣa zaŋ jɛndi paɣaba polo yuuni kam puuni. Lala tɔha sambu ŋɔ ni pili kamani di yumaa anii m bɔŋɔ. . Women in red . Women empowerment . Women artists .Feminist art criticism Shafiu Mumuni   Shafiu Mumuni yɛla Ghana boli'ŋmɛra. Bɛ dɔɣi o la Ankara yuuni 1995, silimiin goli May biɛɣu pia ni yini dali. O daa ŋmɛri la tuɣuni n-zaŋti Ebril SC. Fali Fali nyɛla niri yi kani ka che buni shɛli zali o nyaanga. Niri yi kani, o bini shɛŋa din nyɛ fali laɤim la; o liɤiri, yiya, binkobiri, binniɛma, bihi,binyɛra, binbara, ni din pahi pahi. www.ncbi.nlm.nih.gov Sabina Wanjiru Chege Sabina Wanjiru Chege nyɛla Kenya siyaasi nira. Joseph Robinette Biden Joseph Robinette Biden Jr. nyɛla America siyaasa nira ŋun pahiri ŋun nye tingbani zuɣulan ŋun pahiri pihinahi ni ayobu ka lahi nyɛ tingbani zuɣulan ŋun na kuli be nam ni ti ni ziya saha shɛli ŋɔ. O nyɛla Democratic Party nira, ka daa lahi nyɛ tingbani zuɣulan paa ŋun daa pahiri pihinahi ni ayopɔin zaŋ ti tingbani zuɣulankuro Barack Obama yuuni 2009 hali ni yuuni 2017, ka daa lahi zani ti Delaware United States senate yuuni 1973 hali ni yuuni 2009. Bɛ daa dɔɣola Scranton pennsylvania, ka o mini o daŋ daa labi Delaware yuuni 1953, o ni daa nye yuun' pia saha shɛli la.o daa karim la University of Delaware pɔi ka naan yi chaŋ Syracuse University n ti karim deei o Law degree. Bɛ daa pii go United States senate ŋun yi Delaware na, yuuni 1972, o ni daa mali yuun'pihita yin ka.Biden daa zani Democratic presidential nomination yuuni ka daa bɛ nyɛ nasara.Yuuni 1988 hali ni yuuni 2008 o daa nyɛla fourth-most senior sitting senator din daa niŋ ka o mini o ni nyɛ tingbani zuɣulan paa zaŋ ti so, Barack Obama, bɛ ni daa di yuuni 2008 piibu piibu ni. Biden mini o zuɣlan paa Kamala Harris daa zani yuuni 2020 piibu piibu ka daa di n yihi tingbani zuɣulankuro Donald Trump nam ni.bɛ ni po Biden niŋ nam ni naagi, o daa lee la tuuli zuɣulana ŋun zuɣlan paa nyɛ paɣa ka daa kuli lahi nyɛ tuuli tingbani zuɣulan paa ŋun be nam ni ka mali yuma din gari zuɣulan kam ŋun min di nam tingbani maa puuni. Bɛ daa dɔɣila Joseph Robinette Biden Jr. silimiin goli November 20, 1942,St. Mary's Hospital din be Scranton, Pennsylvania,o ma n-nyɛ Catherine Eugenia "Jean" Biden (née Finnegan) ka o ba nyɛ Joseph Robinette Biden Sr.Ŋuni n nyɛ kpɛma Catholic daŋ ni,o mali la tizo paɣa, Valerie,ka mali tizo dabba ayi, Francis mini James. Jean daa yila Irish nima zuliya ni na,ka Joseph Sr. mi yaan nima nyɛ English, Irish, ni French Huguenot.Vihigu wuhi ni Biden bayili dɔɣim n-nyɛ stonemason William Biden,bɛ ni daa dɔɣi so yuuni 1789 Westbourne, England tiŋgbani ni la,ka o daa ti yi ni labi Maryland din be United States,yuuni 1820.Biden ba daa nyɛla ŋun mali buni (ariziki) ka daa da yili "affluent Long Island suburb of Garden City" saha din gbaai yuuni 1946 polo,amaa o daabiligim daa ti pili nyaanŋa labbu saha shɛli Biden ni daa ti paai yuma ayopɔin,ka o daŋ daa labi ti be Biden ma yiŋa nima sani "Scranton".Biɛhigu daa ti mii Scranton nima gba yuma din gbaai 1950's,di saha Biden ba gba mi daa lan ka tuun shɛli o ni tumda.Yuuni 1953 piligu (Biden yuun pia saha),o daŋ ma daa biɛla "apartment" ni Claymont,Delaware, poi ka naan ti yi labi yili shɛli daa miri Mayfield.Biden Sr. daa ti niŋ katari ni loori kura kohibu "used-car salesman",ka o mini o daŋ daa nyɛri biɛla biɛla diri di puuni. Biden ni daa chani Archmere Academy, Claymont yiŋa,Biden daa ŋmɛri la baseball ka lan nyɛ bol'ŋmɛri biŋ ti o high school bol'ŋmɛri yili. Di mini o daa nyɛ faralana ma zaa yoli,ŋuni n daa nyɛ bɛ kariŋduu kpɛma (class president) o junior mini senior years.O daa naa la o high shikuru yuuni 1961.O ni daa chaŋ University of Delaware in Newark,Biden daa ŋmɛ shikurubihi pala bolli,o ni daa nyɛ shikuru hila gahindili la zuɣu, o daa deei shɛhira gbaŋ shɛli ti ni boli "Bachelor of Arts degree" yuuni 1965,din nyɛ major in history and political science and a minor in English. Boroboro Duu Boroboro Duu nyɛla bɛ ni maani Boroboro du shɛli ni. Tung-Teiya Dahamani Tung-Teiya Ayisha Dahamani nyɛla Dagbaŋ bipuɣinga ŋun yina tiŋ’ yuli booni Damankunyili din be Sagnarigu yaɣili la. Bɛ daa ŋmaagi o yuli ŋɔ jia m-booni li Teiya saha shɛli o ni daa kpe Ghana zaa paɣ'viɛliga kompateesa bee Kpaɣiri bo shɛli TV3 nima ni daa kpa ka boli li silimiinsili ni "Ghana Most Beautiful la, yuuni 2022 puuni". Ŋuna n-daa nyɛ ŋun kpuɣi jaashee lala kompateesa bee kpaɣiribu maa puuni.O daa zaŋla vootibu vaabu pihita ni ayi,tɔbu bunu (32.5%), kobigu puuni kpuɣi lala jaashee ŋɔ. Silimiin goli 9th,October, 2022 ka bɛ daa niŋ lala paɣ'viɛli tali kpaɣiribu ŋɔ kpalinkpaa, bɛ daa niŋ li la National Theater, Accra, ka di lu Alahari dabisili. Bɛ niriba anu n daa kpaɣiri taba lala kpalinkpaa dabisili ŋɔ. Ban daa kpaɣiri maa n-nyɛ; Amoani (Eastern Region),Teiya (Northern Region), Aiko (Oti Region), Xornam (Volta Region) ntipahi Asiedua (Central Region). Teiya daa kpaɣiri bo "Miss Ghana" yuuni 2020, ka daa lee bi tooi paai di kpalinkpaa. Amaa o daa leei di "Miss Ghana Social Media Challenge" lala yuuni ŋɔ. Monique Mawulawe n-daa nyɛ ŋun di lala "Miss Ghana" kpaɣiribu ŋɔ di yuuni maa.Jaashe shɛli bihipiriba Tung-Teiya ni kpuɣ'o chanmi ni pin jabma.Ayili loori,laɣ'fu din kalinli zoo n'tipahi chinchina ni neen shɛra ŋo zaaha nyɛla bi ni yen paho shɛli ka di pala o yɛn yɔla di zoɣɔ. Tung-Teiya Dahamani nyɛla bɛ ni dɔɣi so silimiin-goli November biɛɣu pishi ayi ka, yuuni 1994. O nyɛla paɣa so ŋun waɣilim nyɛ '6 feet 8 inches' ka o timsim nyɛ '70kg'. Teiya nyɛla bia so bɛ ni dɔɣi Northern Region, Tamale. ka o yi tiŋ din yuli booni Damankunyili din be Sagnarigu yaɣili la. O ba yuli m booni Alhassan Dahamani. O yuun pihita ayika (m boŋɔ zuŋɔ). Tung-Teiya Dahamani nyɛla ŋun chaŋ o Secondary Shikuru Mfantsiman Girls Senior High School din be Central Region. O ni daa naai ni maa ni, o daa bi zani soli ka tuɣi o shikuru University for Development Studies din be Wa yaɣili la. Ni ka o daa deei shɛhira gbaŋ shɛli silimiinsi ni boli "Bachelor degree" la. Vihigu wuhiya ni Teiya na ka yidana. So mi na bi mi ka o mali bihi. Hebenstretia cordata Hebenstretia cordata nyɛla tia bee filaawasi balishɛli. Pubu:Articles which use infobox templates with no data rows Bongulo Bongulo nyɛla tiŋshɛli din be Nanumba North District, tudu yaɣili, Ghana. Ndaan Yaan-Naa Abdulai ll Ndaan Yaan-Naa Abdulai ll. ( Naa Ablai Kpɛma 1920-1938) Yuuni 1920,British ni daa tuhi nyaŋ Germany, bɛ daa chami ka Dagbaŋ labi lahi niŋ nangban'yini n bo ŋun yan lɛbi Yaan-Naa Naa Alasani Tipariga kum nyaaŋa. Silimiin-goli November biɛɣu pishi yuuni 1920 dali ka ŋun daa nyɛ Chief Commissioner n-ti Northern Territories ( CCNT), Captain C. A. Armitage, gahi nuu boli Dagbaŋ Nanima pihita ni anu n kana Tamali ni bɛ labi she Dagbaŋ ni n gbaai Yaan-Naa palo. O alizama ni n-ti ban daai be ʒii maa ni, Chief Commissioner daa yɛliba Dagbaŋ taarihi din be British nim' sani, din zuɣu bɛ chɛli kɔŋkoba mini nangbani kpeeni din gari. O lahi yɛliba ni bi chɛli suhuyurilim baɣili ka pii Naa so ŋun ni tooi tum Yaan-Naa tuma ka Dagbaŋ nima mali nintiɣibo. Nam boriba ban daa bori Yani maa n daa nyɛ Mioŋ-lana Abdulai, Naa Alasani Tipariga Gbaŋ-lana, Yoo-Naa Bukari, Naa Andani ll bia lala saha maa kurigimsim, zoontali ni naba gbaribu ndaa paai o, Karaga-Naa Ziblim, Naa Yakubu Nantoo yantibichee di mini o daa kuli be Nam dunnoya ŋɔ puuni yini, o daa bi saɣi ni bɛ pii o. British " Mioŋ-lana" Abdulai ŋun gba daa nyɛ Yaan-Naa Andani II bia, Karaga-Naa Bukari Narkaw ndaa gbaai o n ʒili " British Mion". Niriba pam daa bi saɣiti o piibu ŋɔ di bahindi Nanima mini kpamba ban be Togoland ( German) Dagbaŋ. Silimiin-goli November biɛɣu pishi ni ayi, yuuni 1920 ka Chief Commissioner boli Nanima n-ti bohi ba ni bɛ ʒini gbaai ŋun yan deei Naa Alasani. Ka Nanima maa ti o lahabali ni Yoo-Naa Bukari ka bɛ pii. Yoo-Naa Bukari daa bi tooi yi Savelugu chaŋ Yendi pirinla o kurigimsi mini alaafeei kalinsi. Ka o bi saɣi ka pii Mioŋ-lana Abdulai Naa Alasani Gbaŋ-lana ni ʒini Yani gbana zuɣu. Mioŋ-lana Abdulai daa dila Yani ka o gbana yuli booni Yaan-Naa Abdulai ll. Yaan-Naa Abdulai ll ŋun pii British Mioŋ-lana Abdulai n ʒini Mion. Shahiranima wuhiya ni Dagbaŋ Nanima din daa niŋ yuuni 1920 laɣiŋgu mini niŋsim shɛŋa ŋan daa doli nyaaŋa daa yila British Chief Commissioner nti Northern Territories Captain Armitage. O kobili ni ka ka bɛ daa saɣiti Yaan-Naa Bukari piibu, o zaɣisibu mini Yaan-Naa Abdulai ll piibu. Hali Mion-Lana Abdulai gbana zuɣu ʒinibu ŋun daa nyɛ British Mion-Lana kuro n-ʒini Mion daa nyɛla Chief Commissioner ni bɔri shɛli. Yaan-Naa Bukari mini Yaan-Naa Abdulai ll piibu daa pala din tam kaya ni taada soli zuɣu Dagbaŋ. Bɛ daa pala kali ni gbaai shɛba amaa ka lee nyɛ nabihi shaawara gbaabu. British gɔbnanti nti Northern Territories daa yimi na ni bɛ ti labi mɛ ka Yaan-Naa yuli du. Ka gɔmnanti ŋɔ da bo loori n-ti Yaan-Naa Abdulai ll ni o kana Kumahi yuuni 1925 nyaaŋa Nana Prempeh ni yi kuŋkɔɣim na Seychelles. British kabo daa na mali la nuu timbu Dagbaŋ Yaa-Nanima piibu. KurayaKuraya Kuraya Kuraya nyɛla Dagbaŋ bihi deen shɛli bini dɛmda ni kuɣa. Bihi n demdili dagbang amaa ninkura gba bi chihirili dembu ka bi demdili ni kuɣa. Bihi bee ban yan demli maa yan damdi la zaɣi kpulli ka pii kuɣa din bi galisim bi saɣi bi kalinli maa. Ŋun yan piligi maa kɔɣa maa zaa yan do la o tooni ka o piligi n piiri sonŋda ŋun pa o zuɣu maa tooni, ka yila baligu n kuli Lura, kɔɣa maa yi ti laɣim so tooni bi yihi ri o mi bee ka bi ŋmɛ o kura. Spirogyra (Sinsindi) Spirogyra nyɛla binniɛŋ waɣiri kom ni, ka o biɛhigu lee ŋmani mɔri. Silimiinsi n booni li Spirogyra, amaa ka Dagbamba mi lee booni li sinsindi. O yuya shɛŋa silimiinsili ni n-nyɛ;( water silk, mermaid's tresses, n-ti pahi blanket weed). O nyɛla zaɣi vakahili. Bɛ balibu galisiya pam,duniya yaangi zuɣu,bɛ kuli ni paai balibu kobisinahi (400 species).Spirogyra galisim ni tooi buɣisi (measure ) 10-100 μm (o yɛlli),amaa o waɣilim ŋun ni tooi paai "centimetre" gbaliŋ.amaa o waɣilim ŋun ni tooi paai "centimetre" gbaliŋ. Spirogyra tooi zooya ka di nyɛ zaɣi vakahili baɣi kulinoya be ko'dohishee. Di zooya pam ka a ni tooi nyɛli kom din ne'ndoya kasi ni. O nyɛla zaɣi vakahili,ka be musimusi ka mihi la. Wuntaŋa yi ti nyiɛri kpari ba luɣ'shɛli pam bɛ vuhiri lam pohim shɛli siliminsi ni boli "oxygen" la. Sinsidi yi to vuhiri lala pohim ŋɔ,a yɛn nya mi ka ko'shɛli ni o ni be maa piriti zaɣ'kpuli bihi bihi kamani abinfuura la. Spirogyra (Sinsindi) bali shɛŋa siliminsi yina ti saɣ'ti n-nyɛ; Di gba mali la paɣa mini doo kamani ninsalinima bee binkobiri ni mali shɛm. Amaa di zaɣi nyaŋ mini zaɣi lɔɣu ni tooi laɣim nam zuliya,ka di zaɣi yinŋa gba ni tooi nam zuliya di ko. Di paɣa mini doo yi yɛn nam zuliya bɛ yɛn doni mi baɣili taba ka bɛ mihi laasabu ŋɔ shɛŋa kpe n gabi taba ni (paɣ'lim mini dotali) hali ka zuliya ti yi di puni na. Lala n-nyɛli,di zaɣi yini ko yi yɛn mam zuliya di yɛn teela lala mihi laasabi ŋɔ dibaa ayi, ka yini zani zaɣi nyaŋ zaani, ka yini mi zani zaɣi lɔɣu zaani,ka di kpe taba ni hali ka zuliya ti nam di sunsuni. Ndan Yaan-Naa Mahamadu Abdulai IV Mahamadu Abdulai IV ( kuli noli din viɛlli ni laɣim nyuriba, alkauli naaya ka ashili yi polo). O ba n daa nyɛ Ndan Yaan-Naa Abdulai lll ( ŋmarigɔŋ), o daa ʒini la gbaŋ o ba kalinsi nyaaŋa. Naa Abla ŋmarigɔŋ paɣa n daa tiɣi puu dɔɣi Mahamadu silimiin-gɔli March dabaa ayi, yuuni 1949. O daa chaŋla Gbewaa secondary shikuru saha ŋɔ din nyɛ Tamale Senior High school la, o daa bela du yini ka o ba kpi. Mahamadu daa ʒini la o gbaŋ yuuni 1967 n lɛbi Dagbaŋ Gbaŋ-lana. Naa Mahamadu daa ʒini la Yani nam gbana zuɣu silimiin-goli September biɛɣu piiya ni ata yuuni 1969 n lɛbi Ndan Yaan-Naa. Silimiin-goli September biɛɣu piiya ni ayi ti piiya ni ata yuŋ 1969 yuuni, ka zaŋ Naa Mahamadu Abdulai kpɛhi Katini duu ka o bahi lɛbi Ndan Yaan-Naa n-ti Dagbaŋ ka ŋmɛri malfanima, guŋgona ni wahi wabu. O daa nyɛla ninvuɣu so ŋun bori suhudoo, m mali suɣulo. ŋuni daa nyɛ Yaa-Nanima puuni pahiri pihita ni anu Dagbaŋ bɛ ni daa zaŋ o kpehi Katini duu n yina. Taarihi wuhiya, ni o daa nyɛla Na so ŋun bɔri suhudoo, ka lahi nyɛ suɣulo-lana. O Nam salima n-nyɛ: "kuli noli din vɛila, ni laɣim nyuriba" "Daripaɣ'bi' mankaanu" "ŋun yaaŋa yɛlimma ku kpabi Mankaanu" "Chi ku bi ka lahi niŋ wurugu" "Buɣim datei baɣa ni gɔyuunsilan' ni". O Nam dibu saha, Dagbaŋ daa niŋ abaraka ni taɣiri suŋ o tuuli yuma anu nam ni. O daa nyɛla Council of State puuni yino silimiin-goli September yuuni 1969 Ghana. Di nyaaŋa o daa lɛbi Nanima jinaduu zuɣulana Tudu yaɣili ( President of Northern Regional House of Chiefs) silimiin-goli May, yuuni 1970. O ni daa Yani naai, Naa Mahamadu daa piila o tizo B. A. Yakubu n ʒini Gushiegu, o tizo ŋɔ daa kpi mi Ndan Yaan-Naa Andani lll Yani gbana dibu nyaaŋa. O daa lahi piila o bapira Saŋ-Lana n ʒili Miɔŋ Taarihi wuhiya, ni di daa ŋmanila din diɛma ka o dimnima yiɣisi zani ni bɛ yihi o Nam ni, n ŋmari gbana n-tiri Gɔbnanti ni o yihi o. Bɛla bɛla ka nyaan yibo mini noli naabu kpaŋsi. Silimiin-goli April biɛɣu pishi ni ata dali, yuuni 1974, ka lahabali wuligi gili Dagbaŋ zaa ni bi yihi Yaan-Naa Mahamadu Abdulai IV Nam ni ka di pala kali soli zuɣu, amaa Acheampong Gɔmnanti yaa. Silimiin-goli February biɛɣu pia ni ata dali yuuni 1972, ka General I. K. Acheampong ŋun daa nyɛ National Redemption Party daa ŋmɛn paai Dr. Busia party din nyɛ Progress Party. Silimiin-goli February biɛɣu pishi ni ayobu dali yuuni 1972, ka Andani-yilinima ŋma gbaŋ n-ti linjima gɔbnanti palli ŋɔ ni bɛ kpam Committee ka vihi Yani Nama zaba zuɣu. Lala gɔbnanti tibili gbulisibu ŋɔ n daa dɔɣi Ollenu Vihigu Committee. Justice Nii Amaa Ollenu n daa nyɛ committee ŋɔ zuɣu, ka Sir Tsibu Darki IX, Nana Atakora Amaniapong II ni Togbe Adja Tekpor Vl mi nyɛ committee maa puuni niraba. Ollennu Committee ŋɔ tuma daa nya mi ni bɛ vihi nya kali so dini zuɣu ka bɛ piira, gbaara ka niri lɛbi Yaan-Naa, n lahi vihi daliri shɛŋa din daa chɛ ka bɛ bi saɣiti Legislative Instrument ( L. I 59), n vihi n-nya din daa chɛ ka bɛ yee Naa Andani lll kparigu, ni pahigu n vihi n-nya Yaan-Naa Mahamadu Abdulai IV piibu, o gbaabu ni o nam dibu doli ka tam kali soli Dagbaŋ? Silimiin-goli April biɛɣu pishi ni ata yuuni 1974 ka National Redemption Council gobnanti yina ni Ollennu Committee ni nya shɛli nti pahi Gbaŋ piɛlli. Ollennu Committee ŋɔ daa labisila Mate Korle Committee Vihigu dibahi bahindi Ollennu Committee daa nya ka Ndan Yaan-Naa Andani IIl Yani gbana zuɣu ʒinibu daa tam ka doli kali soli, din zuɣu o nam kparigu yeebu ŋɔ daa pala aadalchi. Zaŋ kpa Ndan Yaan-Naa Mahamadu Abdulai IV piibu, o gbaabu ni Yani gbana zuɣu dibu, Committee daa zami ni Yani gbana zuɣu ʒinibu bi tam ka doli kali, daliri ŋɔ zuɣu ka bɛ yihi o nam ni. Ollennu Committee ŋɔ daa lahi zami ni din niŋ ka Andani-yilinima so bi ʒi Yani Nam dunnoya ŋɔ shɛli zuɣu maa, Ndan Yaan-Naa Andani IIl Gbaŋ-lana Yakubu Andani ll ʒini mi n lɛbi Yaan-Naa nti Dagbaŋ. Naa Mahamadu daa mali la paɣiba pia ni anii(8) ka paɣaba ata daa poi kpi. O paɣiba shɛba ŋan yuya n doya ŋɔ ; O daa kani ka chɛ bihi pia ni anahi ban n-nyɛ ; Lala dabilisi timsili maa daa lula silimiin-goli October biɛɣu pia ni anu yuuni 1988 ka Naa Mahamadu zaŋ o nuu dihi buɣa tiŋa. Bɛ daa sim so la silimiin-gɔli October biɛɣu pia ni ayopɔin yuuni 1988 Katini. Aliko Dangote Aliko Dangote nyɛla bɛ ni dɔɣi so silimin goli 10th,April 1957. O nyɛla Nigeria daabia ŋun nyɛ liɣiri lana (Nigerian billionaire business magnate).Dangote n-nyɛ ŋun pili "Dangote group",ka lan nyɛ di daanbolo, ni kpɛma (CEO) zaŋti "the largest industrial conglomerate in West Africa". Yɛltɔɣa din yi "Bloomberg Billionaires Index" nima sani na wuhiya,ni silimin goli 12 October 2022,Dangote daa ariziki daa nyɛla US$18.6 billion. Lala ariziki ŋɔ chɛ ka o nyɛ gbansabinli ŋun gaŋdu liɣiri polo,ka lee nyɛ liɣiri lani ŋun dɔ pihiyɔbu ni anu dunia zaa (65th in the world).Bɛ dɔɣila Dangote Kano. Amoeba Amoeba nyɛla binniɛmbila ŋun tooi taɣiri o nahingbana. Sirogonium Sirogonium nyɛla binniɛŋ zaɣi vakahili ŋun waɣiri kom ni. Mougeotiopsis Mougeotiopsis Zygnemataceae Zygnemataceae nyɛla binniɛŋ ŋun biɛhigu ŋmani ti'jila, ka o be kom ni,ka nyɛ zaɣi vakahili. Zygnema Zygnema nyɛla binniɛŋ ŋun biɛhigu ŋmani ti'jila, ka o be kom ni. O balibu zooya pam,ka o balibu ni tooi paai kobiga. Zygnemopsis desmidioides Zygnemopsis desmidioides Zygogonium ericetorum Zygogonium ericetorum Labosa Labosa nyɛla binnɛmbila waɣiri kom ni. United Arab Emirates United Arab Emirates nyɛla tiŋgban' shɛli din be Western Asia. Vietnam Vietna nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southeast Asia. Kaya ni taɣada Tajikistan Tajikistan nyɛla tiŋgban' shɛli din be Central Asia. Kaya ni taɣada Israel Israel nyɛla tiŋgban' shɛli din be Western Asia. Kaya ni taɣada Turkey Turkey nyɛla tiŋgban' shɛli din be Western Asia. Kaya ni taɣada Iran Iran nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southern Asia. Kaya ni taɣada Bhutan Bhutan nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southeast Asia. Kaya ni taɣada Thailan Thailand nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southeast Asia. Kaya ni taɣada Laos Laos nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southeast Asia. Kaya ni taɣada Lebanon Lebanon nyɛla tiŋgban' shɛli din be Western Asia. Kaya ni taɣada Krygyzstan Krygyzstan nyɛla tiŋgban' shɛli din be Central Asia. Turkmenistan Turkmenistan nyɛla tiŋgban' shɛli din be Central Asia. Singapore Singapore nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southeast Asia. Myanmar Myanmar nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southeast Asia. Maldives Maldives nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southern Asia. South Korea South Korea nyɛla tiŋgban' shɛli din be Eastern Asia. Oman Oman nyɛla tiŋgban' shɛli din be Western Asia. State of Palestine Brunei Bunei nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southeast Asia. Kuwait Kuwait nyɛla tiŋgban' shɛli din be Western Asia. Iraq Iraq nyɛla tiŋgban' shɛli din be Western Asia. Georgia Georgia nyɛla tiŋgban' shɛli din be Western Asia. Afghanistan Kuwait nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southern Asia. Uzbekistan Uzbekistan nyɛla tiŋgban' shɛli din be Central Asia. Mongolia Mongolia nyɛla tiŋgban' shɛli din be Eastern Asia. Malaysia Kuwait nyɛla tiŋgban' shɛli din be Western Asia. Yemen Yemen nyɛla tiŋgban' shɛli din be Western Asia. Armenia Armenia nyɛla tiŋgban' shɛli din be Western Asia. Nepal Nepal nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southern Asia. Indonesia Indonesia nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southeast Asia. North Korea North Korea nyɛla tiŋgban' shɛli din be Eastern Asia. Sri Lanka Sri Lanka nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southern Asia. Kazakhstan Kazakhstan nyɛla tiŋgban' shɛli din be Central Asia. Syria Syria nyɛla tiŋgban' shɛli din be Western Asia. Bahrain Bahrain nyɛla tiŋgban' shɛli din be Western Asia. Cambodia Cambodia nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southeast Asia. Bangladesh Bangladesh nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southern Asia. Timor-Leste Timor-Leste nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southeast Asia. Japan Japan nyɛla tiŋgban' shɛli din be Eastern Asia. Cyprus Cyprus nyɛla tiŋgban' shɛli din be Western Asia. Philippines Philippines nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southeast Asia. Jordan Jordan nyɛla tiŋgban' shɛli din be western Asia. India India nyɛla tiŋgban' shɛli din be Southern Asia. United States United States nyɛla tiŋgban' shɛli din be North America. Fiji Fiji nyɛla tiŋgban' shɛli din be Oceania,Melanesia yaɣili polo. Papua New Guinea Papua New Guinea nyɛla tiŋgban' shɛli din be Oceania,Melanesia yaɣili polo. Solomon Islands Solomon Islands nyɛla tiŋgban' shɛli din be Oceania,Melanesia yaɣili polo. Vanuatu Vanuatu nyɛla tiŋgban' shɛli din be Oceania,Melanesia yaɣili polo. Marshall Islands Marshall Islands nyɛla tiŋgban' shɛli din be Oceania,Micronesia yaɣili polo. Micronesia Micronesia nyɛla tiŋgban' shɛli din be Oceania,Micronesia yaɣili polo. Palau Palau nyɛla tiŋgban' shɛli din be Oceania,Micronesia yaɣili polo. Kiribati Kiribati nyɛla tiŋgban' shɛli din be Oceania,Micronesia yaɣili polo. Nauru 'Nauru nyɛla tiŋgban' shɛli din be Oceania,Micronesia yaɣili polo. Tonga Tonga nyɛla tiŋgban' shɛli din be Oceania,Polynesia yaɣili polo. Tuvalu Tuvalu nyɛla tiŋgban' shɛli din be Oceania,Polynesia yaɣili polo. Samoa Samoa nyɛla tiŋgban' shɛli din be Oceania,Polynesia yaɣili polo. Australia Australia nyɛla tiŋgban' shɛli din be Oceania,Australia mini New Zealand yaɣili polo. New Zealand New Zealand nyɛla tiŋgban' shɛli din be Oceania,Australia mini New Zealand yaɣili polo. Hoduras Hoduras nyɛla tiŋgban'shɛli din be Central America yaɣili polo. Antigua and Barbuda Antigua and Barbuda nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Nicaragua Nicaragua nyɛla tiŋgban'shɛli din be Central America yaɣili polo. El Salvador El Salvador nyɛla tiŋgban'shɛli din be Central America yaɣili polo. Costa Rica Costa Rica nyɛla tiŋgban'shɛli din be Central America yaɣili polo. Panama Panama nyɛla tiŋgban'shɛli din be Central America yaɣili polo. Belize Belize nyɛla tiŋgban'shɛli din be Central America yaɣili polo. Guatemala Guatemala nyɛla tiŋgban'shɛli din be Central America yaɣili polo. Dominica Dominica nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Saint Kitts & Nevis Saint Kitts & Nevis nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Bahamas Dominica nyɛla tiŋgban'shɛli din be Bahamas yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Jamaica Jamaica nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Barbados Barbados nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Saint Lucia Saint Lucia nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Trinidad and Tobago Dominica nyɛla tiŋgban'shɛli din be Trinidad and Tobago yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Haiti Haiti nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Cuba Haiti nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Grenada Grenada nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Dominican Republic Dominican Republic nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. St. Vincent & Grenadines Saint Vincent and Grenadines nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Guyana Guyana nyɛla tiŋgban'shɛli din be South America yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Paraguay Paraguay nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Suriname Suriname nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Colombia Colombia nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Argentina Argentina nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Uruguay Uruguay nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Peru Peru nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Venezuela Venezuela nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Chile Chile nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Equador Equador nyɛla tiŋgban'shɛli din be Caribbean yaɣili polo. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Hungary Hungary nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Eastern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Belarus Belarus nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Eastern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Serbia Serbia nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Eastern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Holy See Holy See nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Eastern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Andorra Andorra nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Eastern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Montenegro Montenegro nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Eastern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Croatia Croatia nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Eastern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. San Marino San Marino nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Eastern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Albania Albania nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Eastern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Bosnia and Herzegovina Bosnia and Herzegovina nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Eastern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Slovenia Slovenia nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Eastern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Greece Greece nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Eastern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Portugal Portugal nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Eastern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. United Kindom United Kingdom nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Northern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Denmark Denmark nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Northern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Norway Norway nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Northern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Ireland Ireland nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Northern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Iceland Iceland nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Northern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Lithuania Lithuania nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Northern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Latvia Latvia nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Northern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Sweden Sweden nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Northern Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Austria Austria nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Western Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Switzerland Switzerland nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Western Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Luxembourg Luxembourg nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Western Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Monaco Monaco nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Western Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Liechtenstein Liechtenstein nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Western Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Netherlands Netherlands nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Western Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Belgium Belgium nyɛla tiŋgban'shɛli din be Europe yaɣili polo,Western Europe. Di nyɛla gbanpiɛla tiŋa. Djibouti Djibouti nyɛla tiŋgban'shɛli din be Africa yaɣili polo,Eastern Africa. Di nyɛla gbansabila tiŋa. Eritrea Eritrea nyɛla tiŋgban'shɛli din be Africa yaɣili polo,Eastern Africa. Di nyɛla gbansabila tiŋa. Zimbabwe Zimbabwe nyɛla tiŋgban'shɛli din be Africa yaɣili polo,Eastern Africa. Di nyɛla gbansabila tiŋa. Central African Republic Djibouti nyɛla tiŋgban'shɛli din be Africa yaɣili polo,Middle Africa. Di nyɛla gbansabila tiŋa. Equatorial Guinea Equatorial Guinea nyɛla tiŋgban'shɛli din be Africa yaɣili polo,Middle Africa. Di nyɛla gbansabila tiŋa. Cabo Verde Cabo Verde nyɛla tiŋgban'shɛli din be Africa yaɣili polo,Western Africa. Di nyɛla gbansabila tiŋa. Côte d'Ivoire Côte d'Ivore nyɛla tiŋgban'shɛli din be Africa yaɣili polo,Western Africa. Di nyɛla gbansabila tiŋa. Burikina Faso Burikina Faso nyɛla tiŋgban'shɛli din be Africa yaɣili polo,Western Africa. Di nyɛla gbansabila tiŋa. Namibia Namibia nyɛla tiŋgban'shɛli din be Africa yaɣili polo,Southern Africa. Di nyɛla gbansabila tiŋa. Lesotho Lesotho nyɛla tiŋgban'shɛli din be Africa yaɣili polo,Southern Africa. Di nyɛla gbansabila tiŋa. Eswatini Eswatini nyɛla tiŋgban'shɛli din be Africa yaɣili polo,Southern Africa. Di nyɛla gbansabila tiŋa. Paul-Henri Sandaogo Damiba Paul-Henri Sandaogo Damiba nyɛla tiŋgbaŋ zuɣulana zaŋ ti Burkina Faso. Yaan Nayili Yaan Nayili Bawa Andani Yakubu Bawa Andani Yakubu ndaa nyɛ Pirinsi zaa kpɛma Ghana. Tamale Alapele Paaki Tamale Alapele Paaki Alabama Alabama nyɛla tiŋgbani (city) n-be United States,di mini Tennessee north,Georgia nast,Florida mini Gulf of Mexico south,Mississippi west n-nyɛ tiŋtarisi. Alexander City Alexader City nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Andalusia Andalusa nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Anniston Anniston nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Athens Athens nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Atmore Atmore nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Auburn Auburn nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bessemer Bessemer nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Birmingham Birmingham nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Chickasaw Chickasaw nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Clanton Clanton nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cullman Cullman nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Decatur Decatur nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Demopolis Abcd nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Dothan Dothan nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Enterprise Enterprise nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Eufaula Eufaula nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Florence Florence nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States, di nyɛla Alabama tiŋgbani puuni yaɣ'shɛli. Fort Payne Fort Payne nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Gadsden Gadsden nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Greenville Greenville nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Guntersville Guntersville nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Huntsville Huntsville nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Jasper Jasper nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Marion Marion nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mobile Mobile nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Montgomery Montgomery nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Opelika Opelika nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ozark Obark nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Phenix City Phenix City nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Prichard Prichard nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Scottsboro Scotsboro nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Selma Selma nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sheffield Sheffield nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sylacauga Sylacauga nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Talladega Talladega nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Troy Troy nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tuscaloosa Tuscaloosa nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tuscumbia Tuscumbia nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tuskegee Tuskegee nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Alaska Alaska nyɛla tiŋgbani (city) n-be United States,di mini Canadian Province of British ,Yuko east yaɣili polo. Anchorage Anchorage nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alaska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Coridova Coridova nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alaska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fairbanks Fairbanks nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alaska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Haines Haines nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alaska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Homer Homer nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alaska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Juneau Juneau nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alaska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ketchikan Ketchikan nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alaska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kodiak Kodiak nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alaska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kotzebue Kotzebue nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alaska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Nome Nome nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alaska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Palmer Palmer nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alaska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Seward Seward nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alaska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sitka Sitka nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alaska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Skagway Skagway nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alaska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Valdez Valdez nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alaska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Arizona Arizona nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States. Ajo Ajo nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Avondale Avondale nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bisbee Bisbee nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Casa Grande Casa Grande nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Chandler Chandler nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Clifton Clifton nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Douglas Douglas nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Flagstaff Flagstaff nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Gila Bend Gila Bend nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Glendale Glendale nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Globe Globe nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kingman Kingman nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lake Havasu City Lake Havasu City nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mesa Mesa nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Nogales Nogales nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oraibi Oraibi nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Prescott Prescott nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Phoenix Phoenix nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Scottsdale Scottsdale nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sierra Vista Sierra Vista nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tempe Tempe nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tombstone Tombstone nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tucson Tucson nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Walpi Walpi nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Window Rock Window Rock nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Winslow Winslo nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Yuma Yuma nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arizona tiŋgbani yaɣ'shɛli. Arkansas Arkansas nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States,di mini Tennessee east,Georgia nast,Florida Louisiana south,Mississippi east,Oklahoma mini Texas west n-nyɛ tiŋtarisi. Arkadelphia Arkadelphia nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Arkansas Post Arkansas Post nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Batesville Batesville nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Benton Benton nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Blytheville Blytheville nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Camden Camden nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Conway Conway nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Crossett Crossett nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. El Dorado El Dorado nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fayetteville Fayetteville nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Forrest City Forrest City nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fort Smith Forth Smith nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Harrison Harrison nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Helena Helena nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hope Hope nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hot Sprigs Hot Springs nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Jacksonville Jacksonville nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Jonesboro Jonesboro nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Little Rock Little Rock nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Magnolia Magnolia nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Morrilton Morrilton nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Newport Newport nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. North Little Rock Arkadelphia nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Osceola Osceola nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pine Bluff Pine Bluff nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rogers Rogers nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Searcy Searcy nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Stuttgart Stuttgart nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Van Buren Van Buren nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. West Memphis West Memphis nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Arkansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. California California nyɛla tiŋgbani (State) n-be United States. Alameda Alameda nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Alhambra Alhambra nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Antioch Antioch nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Arcadia Arcadia nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bakersfield Bakersfield nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Barstow Barstow nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Belmont Belmont nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Berkeley Berkeley nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Beverley Hills Beverley Hills nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Brea Brea nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Buena Park Buena Park nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Burbank Burbank nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Calexico Calexico nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Calistoga Calistoga nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Carlsbad Carlsbad nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Carmel Carmel nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Chico Chico nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Chula Vista Chula Vista nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Claremont Claremont nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Compton Compton nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Concord Concord nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Corona Corona nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Coronado Coronado nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Costa Mesa Costa Mesa nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Culver City Culver City nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Dalty City Dalty City nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Davis Davis nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Downey Downey nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. El Centro El Centro nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. El Cerrito El Cerrito nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. El monte Alameda nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Escondido Escondido nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Eureka Eureka nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fairfield Fairfield nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fontana Fontana nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fremont Fremont nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fresno Fresno nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fullerton Fullerton nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Garden Grove Garden Grove nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hayward Hayward nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hollywood Hollywood nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Huntington Beach Huntington Beach nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Indio Indio nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Inglewood Inglewood nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Irvine Irvine nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. La Habra La Habra nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Laguna Beach Laguna Beach nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lancaster Lancaster nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Livermore Livermore nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lodi Lodi nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lompoc Lompoc nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Long Beach Long Beach nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Los Angeles Los Angeles nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Malibu Malibu nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Martinez Martinez nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Marysville Marysville nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Menlo Park Menlo Park nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Merced Merced nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Modesto Modesto nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Monterey Monterey nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mountain View Mountain View nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Napa Napa nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Needles Needles nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Newport Beach Newport Beach nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Norwalk Norwalk nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Novato Novato nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oceanside Oceanside nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ojai Ojai nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ontario Ontario nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Orange Orange nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oroville Oroville nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oxnard Oxnard nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pacific Grove Pacific Grove nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Palm Springs Palm Springs nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Palmdale Palmdale nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Palo Alto Palo Alto nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pasadena Pasadena nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Petaluma Petaluma nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pomona Pomona nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Port Hueneme Port Hueneme nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rancho Cucamonga Rancho Cucamonga nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Red Bluff Red Bluff nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Redding Redding nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Redlands Redlands nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Redondo Beach Redondo Beach nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Redwood City Redwood City nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Richmond Richmond nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Riverside Riverside nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Roseville Roseville nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sacramento Sacramento nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Salinas Salinas nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. San Bernardino San Bernardino nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. San Clemente San Clemente nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. San Diego San Diego nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. San Fernando San Fernando nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. San Francisco San Francisco nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. San Gabriel San Gabriel nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. San Jose San Jose nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. San Juan Capistrano San Juan Capistrano nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. San Leandro San Leandro nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. San Luis Obispo San Luis Obispo nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. San mateo San Mateo nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. San Pedro San Pedro nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. San Rafael San Rafael nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. San Simeon San Simeon nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Santa Ana Santa Ana nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Santa Barbara Santa Barbara nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Santa Clara Santa Clara nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Santa Clarita Santa Clarita nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Santa Cruz Santa Cruz nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Santa Monica Santa Monica nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Santa Rosa Santa Rosa nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sausalito Sausalita nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Simi Valley Simi Valley nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sonoma Sonoma nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. South San Francisco South San Francisco nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Stockton Stockton nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sunnyvale Sunnyvale nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Susanville Susanville nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Thousand Oaks Thousand Oaks nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Torrance Torrance nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Turlock Turlock nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ukiah Ukiah nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Vallejo Vallejo nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ventura Ventura nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Victorville Victorville nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Visalia Visalia nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Walnut Creek Walnut Creek nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Watts Watts nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. West Covina West Covina nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Whittier Whittier nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Woodland Woodland nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Yorba Linda Yorba Linda nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Yuba City Yuba City nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla California tiŋgbani yaɣ'shɛli. Colorado Colorado nyɛla tiŋgbani titali(State) n-be United States. Alamosa Alamosa nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Aspen Aspen nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Aurora Aurora nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Boulder Boulder nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Breckenridge Breckenridge nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Brighton Brighton nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Canon City Canon City nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Central City Central City nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Climax Climax nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Colorado Springs Colorado Springs nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cortez Cortez nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cripple Creek Cripple Creek nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Denver Denver nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Durango Durango nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Englewood Englewood nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Estes Park Estes Park nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fort Collins Fort Collins nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fort Morgan Fort Morgan nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Georgetown Georgetown nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Glenwood Springs Glenwood Springs nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Golden Golden nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Grand Junction Grand Junction nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Greeley Greeley nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Gunnison Gunnison nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. La Junta La Junta nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Leadville Leadville nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Littleton Littleton nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Longmont Longmont nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Loveland Loveland nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Montrose Montrose nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ouray Ouray nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pagosa Springs Pagosa Springs nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pueblo Pueblo nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Silverton Silverton nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Steamboat Springs Steamboat Springs nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sterling Sterling nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Telluride Telluride nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Trinidad Trinidad nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Vail Vail nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Walsenburg Walsenburg nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Westminster Westminster nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Colorado tiŋgbani yaɣ'shɛli. Connecticut Connecticut nyɛla tiŋgbani tital (State) n-be United States,di mini Rhode Island east,Massachusetts northt,Florida mini New York west,Long Island Sound n-nyɛ tiŋtarisi. Ansonia Ansonia nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Berlin Berlin nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bloomfield Bloomfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Dahi din be Dagbaŋ Dahi din be Dagbaŋ:Dagbamba malila bɛ dahi Ka bɛ dirili dakulo kam. Dahi din be Dagbaŋ:Tamale daa,Kumbungu daa,Savelugu daa,Dalun daa,Gushegu daa,Katiŋ daa ni din pahpahi Tablankpihi MiidiyaWiki:GrowthMentors.json Branford Branford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bridgeport Bridgeport nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bristol Bristol nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Coventry Coventry nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Danbury Danvury nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Darien Darien nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Derby Derby nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. East Hartford East Hartford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. East Haven East Haven nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Enfield Enfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Farmington Farmington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Greenwich Greenwich nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Groton Groton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Guilford Guilford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hamden Hamden nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hartford Hartford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Litchfield Litchfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Manchester Manchester nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mansfield Mansfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Meriden Meriden nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Middletown Middletown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Milford Milford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mystic Mystic nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Naugatuck Naugatuck nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Britain New Britain nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Haven New Haven nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. New London New London nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. North Haven North Haven nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Norwich Norwich nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Old Saybrook Old Saybrook nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Seymour Seymour nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Shelton Shelton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Simsbury Simsbury nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Southington Southington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Stamford Stamford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Stonington Stonington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Stratford Stafford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Torrington Torrington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wallingford Wallingford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Waterbury Waterbury nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Waterford Waterford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Watertown Watertown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. West Hartford West Hartford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. West Haven West Haven nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Westport Westport nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wethersfield Wethersfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Willimantic Willimantic nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Windham Windham nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Windsor Windsor nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Windsor Locks Windsor Lock nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Winsted Winsted nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Connecticut tiŋgbani yaɣ'shɛli. Delaware Delaware nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be Mid-Atlantic region,United States,di mini Maryland south mini east,Pennsylvania north,New Jersey mini Atlantic east,n-nyɛ tiŋtarisi ni taba Dover Dover nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Delaware tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lewes Lewes nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Delaware tiŋgbani yaɣ'shɛli. Newcastle Newcastle nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Delaware tiŋgbani yaɣ'shɛli. Newark Newark nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Delaware tiŋgbani yaɣ'shɛli. Smyrna Smyrna nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Delaware tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wilmington Wilmington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Delaware tiŋgbani yaɣ'shɛli. Florida Florida nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be southeastern region of United States,di mini Gulf of Mexico north west,Georgia north,Bahamas east,n-nyɛ tiŋtarisi ni taba Apalachicola Apalachicola nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bartow Bartow nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Belle Glade Belle Glade nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Boca Raton Boca Raton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bradenton Bradenton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cape Coral Cape Coral nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Clearwater Clearwater nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cocoa Beach Cocoa Beach nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cocoa-Rockledge Cocoa-Rockledge nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Coral Gables Coral Gables nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Daytona Beach Daytona Beach nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. De Land De Land nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Deerfield Beach Deerfield Beach nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Delray Beach Delray Beach nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fernandina Beach Fernandina Beach nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fort Lauderdale Fort Lauderdale nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fort Myers Fort Myers nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fort Pierce Fort Pierce nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fort Walton Beach Fort Walton Beach nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Gainsville Gainsville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hallandale Beach Hallandale Beach nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hialeah Hialeah nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Homestead Homestead nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Key West Key West nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lake City Lake City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lake Wales Lake Wales nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lakeland Lakeland nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Largo Largo nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Melbourne Melbourne nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Miami Miami nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Miami Beach Miami Beach nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Naples Naples nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Smyrna Beach New Smyrna Beach nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ocala Ocala nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Orlando Orlando nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ormond Beach Ormond Beach nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Palatka Palatka nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Palm Bay Palm Bay nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Palm Beach Palm Beach nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Panama City Panama City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pensacola Pensacola nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pompano Beach Pompano Beach nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Saint Augustine Saint Augustine nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Saint Petersburg Saint Petersburg nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sanford Sanford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sarasota Sarasota nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sebring Sebring nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tallahassee Tallahassee nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tampa Tampa nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tarpon Springs Tarpon Springs nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Titusville Titusville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Venice Venice nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. West Palm Beach West Palm Beach nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. White Springs White Springs nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Winter Haven Winter Haven nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Winter Park Winter Park nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Florida tiŋgbani yaɣ'shɛli. Albany Albany nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Americus Americus nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Andersonville Andersonville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Atlanta Atlanta nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Augusta Augusta nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bainbridge Bainbridge nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Blairsville Blairsville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Brunswick Brunswick nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Calhoun Calhoun nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Carrollton Carrollton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Columbus Columbus nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Dahlonega Dahlonega nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Dalton Dalton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. East Point East Point nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fitzgerald Fitzgerald nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fort Valley Fort Valley nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Gainesville Gainesville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. La Grange La Grange nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Macon Macon nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Marietta Marietta nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Milledgeville Milledgeville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Plains Plains nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rome Rome nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Savannah Savannah nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Toccoa Toccoa nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Valdosta Valdosta nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Warm Springs Warm Springs nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Warner Robins Warner Robins nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Washington Washington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Waycross Waycross nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Georgia tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hawaii Hawaii nyɛla tiŋgbani titali (State) din be United States. Hanalei Hanalei nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Hawaii tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hilo Hilo nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Hawaii tiŋgbani yaɣ'shɛli. Honaunau Honaunau nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Hawaii tiŋgbani yaɣ'shɛli. Honolulu Honolulu nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Hawaii tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kahului Kahului nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Hawaii tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kaneohei Kaneohei nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Hawaii tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kapaa Kapaa nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Hawaii tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kawaihae Kawaihae nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Hawaii tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lahaina Lahaina nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Hawaii tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lale Lale nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Hawaii tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wahiawa Wahiawa nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Hawaii tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wailuku Wailuku nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Hawaii tiŋgbani yaɣ'shɛli. Waimea Waimea nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Hawaii tiŋgbani yaɣ'shɛli. Idaho Idaho nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States. Blackfoot Blackfoot nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Boise Boise nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bonners Ferry Bonners Ferry nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Caldwell Caldwell nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Couer d'Alene Couer d'Alene nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Idaho City Idaho City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Idaho Falls Idaho Falls nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kellogg Kellogg nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lewiston Lewiston nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Moscow Moscow nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Nampa Nampa nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pocatello Pocatello nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Priest River Priest River nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rexburg Rexburg nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sun Valley Sun Valley nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Twin Falls Twin Falls nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Idaho tiŋgbani yaɣ'shɛli. Illinois Illinois nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States,Midwestern. Di mini Mississippi River west,Indiana east, n-nyɛ tiŋtarisi ni taba. Alton Alton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Arlington Heights Arlington Heights nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Arthur Arthur nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Belleville Belleville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pubu:America tinsi America tinsi nyela tin shena din be America Belvidere Belvidere nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bloomington Bloomington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Brookfield Brookfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cahokia Cahokia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cairo Cairo nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Calumet City Calumet City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Canton Canton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Carbondale Carbondale nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Carlinville Carlinville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Carthage Carthage nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Centralia Centralia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Champaign Champaign nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Charleston Charleston nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Chester Chester nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Chicago Chicago Heights nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cicero Cicero nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Collinsville Collinsville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Danville Danville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. DeKalb DeKalb nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Des Plaines Des Plaines nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Dixon Dixon nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. East moline East Moline nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. East Saint Louis East Saint Louis nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Effingham Effingham nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Elgin Elgin nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Elmhurst Elmhurst nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Evanston Evanston nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Freeport Freeport nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Galena Galena nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Galesburg Galesburg nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Glen Ellyn Glen Ellyn nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Glenview Glenview nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Granite City Granite City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Harrisburg Harrisburg nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Herrin Herrin nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Highland Park Highland Park nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Joliet Joliet nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kankakee Kankakee nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kaskaskia Kaskaskia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kewanee Kewanee nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. La Salle La Salle nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lake Forest Lake Forest nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Libertyville Libertyville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lincoln Lincoln nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lisle Lisle nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lombard Lombard nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Macomb Macomb nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mattoon Mattoon nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Moline Moline nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Monmouth Monmouth nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mount Vernon Mount Vernon nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mundelein Mundelein nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Naperville Naperville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Nauvoo Nauvoo nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Normal Normal nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. North Chicago North Chicago nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oak Park Oak Park nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oregon Oregon nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ottawa Ottawa nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Palatine Palatine nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Park Forest Park Forest nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Park Ridge Park Ridge nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pekin Pekin nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Peoria Peoria nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Petersburg Petersburg nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pontiac Pontiac nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Quincy Quincy nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rantoul Rantoul nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. River Forest River Forest nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rock Island Rock Island nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rockford Rockford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Salem Salem nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Shawneetown Shawneetown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Skokie Skokie nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. South Holland South Holland nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Springfield Springfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Streater Streater nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Summit Summit nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Urbana Urbana nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Vandalia Vandalia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Virden Virden nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Waukegan Waukegan nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wheaton Wheaton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wilmette Wilmette nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Winnetka Winnetka nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wood River Wood River nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Zion Zion nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Illinois tiŋgbani yaɣ'shɛli. Indiana Indiana nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States,Midwestern United State. Anderson Anderson nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bedford Bedford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Connersville Connersville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Corydon Corydon nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Crawfordsville Crawfordsville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. East Chicago East Chicago nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Elkhart Elkhart nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Elwood Elwood nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Evansville Evansville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fort Wayne Fort Wayne nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. French Lick French Lick nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Gary Gary nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Geneva Gary nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Goshen Goshen nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Greenfield Greenfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hammond Hammond nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hobart Hobart nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Huntington Huntington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Indianapolis Indianapolis nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Jeffersonville Jeffersonville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kokomo Kokomo nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lafayette Lafayette nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Madison Madison nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Michigan City Michigan City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mishawaka Mishawaka nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Muncie Muncie nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Nappanee Nappanee nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Nashville Nashville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Albany New Albany nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Castle New Harmony nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Plymouth Plymouth nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Santa Claus Santa Claus nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Shelbyville Shelbyville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. South Bend South Bend nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Terre Haute Terre Haute nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Valparaiso Valparaiso nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Vincennes Vincennes nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wabash Wabash nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. West Lafayette West Lafayette nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Indiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Iowa Iowa nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States,Midwestern. Di biɛla Mississippi mini Missouri sunsuuni. Amana Colonies Amana Colonies nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ames Ames nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Boone Boone nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Burlington Burlington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cedar Falls Cedar Falls nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cedar Rapids Cedar Rapids nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Charles City Charles City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cherokee Cherokee nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Clinton Clinton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Council Bluffs Council Bluffs nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Davenport Davenport nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Des Moines Des Moines nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Dubuque Dubuque nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Estherville Estherville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fort Dodge Fort Dodge nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Grinnel Grinnel nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Indianola Indianola nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Iowa City Iowa City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Keokuk Keokuk nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mason City Mason City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mount Pleasant Mount Pleasant nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Muscatine Muscatine nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Newton Newton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oskaloosa Oskaloosa nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ottumwa Ottumwa nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sioux City Sioux City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Waterloo Waterloo nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Webster City Webster City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. West Des Moines West Des Moines nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Iowa tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kansas Kansas nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States,Midwestern. Di tiŋ zuɣu n-nyɛ Topeka,ka di tiŋ karili mi nyɛ Wichita.Di mini Nabraska north,Missouri east,Oklahoma south,n ti pahi Colorado west,n-nyɛ tiŋtarisi ni taba. Abilene Abilene nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Arkansas City Arkansas City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Atchison Atchison nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Chanute Chanute nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Coffeyville Coffeyville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Council Grove Council Grove nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Emporia Emporia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fort Scott Fort Scott nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Garden City Garden City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Great Bend Great Bend nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hays Hays nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hutchinson Hutchinson nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Independence Independence nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Junction City Junction City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kansas City Kansas City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lawrence Lawrence nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Leavenworth Leavenworth nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Liberal Liberal nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Manhattan Manhattan nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. McPherson McPherson nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Medicine Lodge Medicine Lodge nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Olathe Olathe nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Osawatomie Osawatomie nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Overland Park Overland Park nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pittsburgh Pittsburgh nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Salina Salina nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Shawnee Shawnee nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Smith Center Smith Center nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Topeka Topeka nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wichita Wichita nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kansas tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kentucky Kentucky nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States southeastern polo. Di mini Ohio River north,Appalachia Mountains east, n-nyɛ tiŋtarisi ni taba. Ka Frankfurt mi nyɛ di tiŋ zuɣu (State Capital). Ashland Ashland nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Barbourville Barbourville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bardstown Bardstown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Berea Berea nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Boonesborough Boonesborough nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bowling Green Bowling Green nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Covington Covington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Campbellsvile Campbellsville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Elizabethtown Elizabethtown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Frankfort Frankfort nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Harian Harien nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Horrodsburg Harrodsburg nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hazard Hazard nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Henderson Henderson nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hodgenville Hodgenville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hopkinsville Hopkinsville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lexington Lexington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Louisville Louisville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mayfield Mayfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Maysville Maysville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Middlesboro Middlesboro nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Owensboro Owensboro nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Paducah Paducan nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Kentucky tiŋgbani yaɣ'shɛli. Louisiana Louisiana nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States,Southeastern. Abbeville Abbeville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Alexandria Alexandria nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bastrop Bastrop nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Baton Rouge Baton Rouge nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bogalusa Bogalusa nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bossier City Bossier City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Gretna Gretna nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Houma Houma nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lake Charles Lake Charles nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Manroe Manroe nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Morgan City Morgan City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Natchitoches Natchitoches nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Iberia New Iberia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Orleans New Orleans nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Opelousas Opelousas nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ruston Ruston nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Saint Martinville Saint Martinville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Shreveport Shereveport nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Thibodaux Thibodaux nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Louisiana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Maine Maine nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States. Bangor Bangor nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bar Harbor Bar Harbor nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bath Bath nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Belfast Belfast nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Biddeford Biddeford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Boothbay Harbor Boothbay Harbor nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Calais Calais nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Caribou Caribou nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Castine Castine nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Eastport Eastport nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ellsworth Ellsworth nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fort Kent Fort Kent nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Gardiner Gardiner nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Houlton Houlton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kennebunkport Kennebunkport nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kittery Kittery nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lubec Lubec nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Machias Machias nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Orono Orono nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Portland Portland nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Presque Isle Presque Isle nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rockland Rockland nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rumford Rumford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Saco Saco nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Scarborough Scarborough nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Waterville Waterville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. York York nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maine tiŋgbani yaɣ'shɛli. Maryland Maryland nyɛla tiŋgbani titali (Mid-Atlantic State) n-be United States. Di tiŋ zuɣu n-nyɛ Baltimore. Aberdeen Aberdeen nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Annapolis Annapolis nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Baltimore Baltimore nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bethesda-Chevy Chase Bethesda-Chevy Chase nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bowie Bowie nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cambridge Cambridge nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Catonsville Catonsville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. College Park College Park nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Columbia Columbia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cumberland Cumberland nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Easton Easton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Elkton Elkton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Emmitsburg Emmitsburg nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Federick Federick nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Greenbelt Greenbelt nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hagerstown Hagerstown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hyattsville Hyattsville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Laurel Laurel nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oakland Oakland nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ocean City Ocean City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States, di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rockville Rockville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Saint Marys City Saint Marys City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Salisbury Salisbury nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Silver Spring Silver Spring nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Takoma Park Takoma Park nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Townson Towson nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Maryland tiŋgbani yaɣ'shɛli. Massachusetts Massachusetts nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be,New England region,north eastern United States. Di mini Atlantic Ocean ni Gulf of maine east,Connecticut n-ti pahi Rhode Island n-nyɛ tiŋtarisi ni taba. Abington Abington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Adams Adams nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Amesbury Amesbury nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Amherst Amherst nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Andover Andover nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Arlington Arlington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Athol Athol nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Attleboro Attleboro nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Barnstable Barnstable nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Beverly Beverley nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Boston Boston nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bourne Bourne nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Braintree Braintree nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Brockton Brockton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Brookline Brookline nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Charlestown Charlestown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Chelmsford Chelmsford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Chelsea Chelsea nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Chicopee Chicopee nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cohasset Cohasset nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Danvers Danvers nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Dartmouth Dartmouth nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Dedhan Dedhan nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Dennis Dennis nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Duxbury Duxbury nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Eastham Eastham nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Edgartown Edgartown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Everett Everett nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fairhaven Fairhaven nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fall River Fall River nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Falmouth Falmouth nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fitchburg Fitchburg nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Framingham Framingham nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Gloucester Gloucester nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Great Barrington Great Barrington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Harwich Harwich nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Haverhill Haverhill nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hingham Hingham nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Holyoke Holyoke nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hyannis Hyannis nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ipswich Ipswich nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lenox Lenox nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Leominster Leominster nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lowell Lowell nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ludlow Ludlow nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lynn Lynn nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Malden Malden nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Marblehead Marblehead nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Marlborough Marlborough nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Medford Medford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Milton Milton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Nahant Nahant nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Natick Natick nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Bedford New Bedford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Newburyport Newburyport nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. North Adams North Adams nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Northampton Northampton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Norton Norton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Norwood Norwood nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Peabody Peabody nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pittsfield Pittsfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Provincetown Provincetown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Randolph Randolph nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Revere Revere nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sandwich Sandwich nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Saugus Saugus nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Somerville Somerville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. South Hadley South Hadley nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Stockbridge Stockbridge nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Stoughton Stoughton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sturbridge Sturbridge nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sudbury Sudbury nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Taunton Taunton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tewksbury Tewksbury nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Truro Truro nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Webster Webster nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wellesley Wellesley nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wellfleet Wellfleet nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. West Bridgewater West Bridgewater nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. West Springfield West Springfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Westfield Westfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Weymouth Weymouth nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Whitman Whitman nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Williamstown Williamstown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Woburn Woburn nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Woods Hole Woods Hole nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Worcester Worcester nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Massachusetts tiŋgbani yaɣ'shɛli. Michigan Michigan nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be Great Lakes region,Upper Midwestern United States. Andrian Andrian nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Alma Alma nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ann Arbor Ann Arbor nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Battle Creek Battle Creek nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bay City Bay City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Benton Harbor Benton Harbor nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bloomfield Hills Bloomfield Hills nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cadillac Cadillac nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Charlevoix Charlevoix nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cheboygan Cheboygan nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Dearborn Dearborn nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Detroit Detroit nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. East Lansing East Lansing nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Eastpointe Eastpointe nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ecorse Ecorse nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Escanaba Escanaba nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Flint Flint nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Grand Haven Grand Haven nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Grand Rapids Grand Rapids nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Grayling Grayling nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Grosse Pointe Grosse Pointe nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hancock Hancock nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Houghton Houghton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Interlochen Interlochen nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Iron Mountain Iron Mountain nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ironwood Ironwood nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ishpeming Ishpeming nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Jackson Jackson nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kalamazoo Kalamazoo nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Livonia Livonia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ludington Ludington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mackinaw City Mackinaw City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Manistee Manistee nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Marquette Marquette nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Menominee Menominee nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Midland Midland nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Monroe Monroe nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mount Clemens Mount Clemens nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Muskegon Muskegon nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Niles Niles nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Petoskey Petoskey nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Port Huron Port Huron nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Royal Oak Royal Oak nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Saginaw Saginaw nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Saint Ignace Saint Ignace nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Saint Joseph Saint Joseph nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sault Saint Marie Sault Saint Marie nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Traverse City Traverse City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Trenton Trenton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Warren Warren nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wyandotte Wyandotte nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ypsilanti Ypsilanti nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Michigan tiŋgbani yaɣ'shɛli. Minnesota Minnesota nyɛla tiŋgbani titali (State) be United States,Midwestern. Di mini Canada ni Lake Superior n-nyɛ tiŋtarisi ni taba. Albert Lea Albert Lea nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Austin Austin nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bemidji Bemidji nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Brainerd Brainerd nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Crookston Crookston nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Duluth Duluth nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ely Ely nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Eveleth Eveleth nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Faribault Faribault nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fergus Falls Fergus Falls nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hastings Hastings nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hibbing Hibbing nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. International Falls International Falls nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Little Falls Little Falls nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mankato Mankato nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Minneapolis Minneapolis nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Moorhead Moorhead nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Ulm New Ulm nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Northfield Northfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Owatonna Owatonna nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pipestone Pipestone nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Red Wing Red Wing nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rochester Rochester nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Saint Cloud Saint Cloud nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Saint Paul Saint Paul nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sauk Centre Sauk Centre nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. South Saint Paul South Saint Paul nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Stillwater Stillwater nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Virginia Virginia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Willmar Willmar nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Winona Winona nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Minnesota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mississippi Mississippi nyɛla tiŋgbani titali (State) be southern United States. Bay saint Louis Bay Saint Louis nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Biloxi Biloxi nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Clarksdale Clarksdale nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Corinth Corinth nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Greenwood Greenwood nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Gulfport Gulfport nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hattiesburg Hattiesburg nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Holly Springs Holly Springs nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Meridian Meridian nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Natchez Natchez nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ocean Springs Ocean Springs nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oxford Oxford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pascagoula Pascagoula nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pass Christian Pass Christian nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Philadelphia Philadelphia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Port Gibson Port Gibson nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Starkville Starkville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tupelo Tupelo nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Vicksburg Vicksburg nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. West Point West Point nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Yazoo City Yazoo City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Mississippi tiŋgbani yaɣ'shɛli. Missouri Missouri nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States,Midwestern. Di mini Iowa north,Illinois,Kentucky ni Tennessee east,Arkansas south n-ti pahi Oklahoma,Kansas, ni Nebraska west n-nyɛ tiŋtarisi ni taba Boonville Boonville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Branson Branson nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cape Girardeau Cape Girardeau nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Chillicothe Chillicothe nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Clayton Clayton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Excelsior Springs Excelsior Springs nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Florissant Florissant nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fulton Fulton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hannibal Hannibal nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Jefferson City Jefferson City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Joplin Joplin nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Paɣa mini doo tabi chɛbu Di yi ti niŋ ka Paɣa mini doo hala bi lunzaɣim taba ka bɛ saha ti taba ka dama bɛ biɛhigu maa nyɛla ŋan ni zani nimaani. Di saha Paɣa ŋɔ kahirimi n- labi o ba yiŋa. Daliri shɛŋa ŋan yihiri paɣa doo yili Barina shɛŋa ŋan be paɣa mini doo chɛbu puuni Kirksville kirksville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lamar Lamar nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Maryville Maryville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Monett Monett nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Neosho Neosho nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Madrid New Madrid nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rolla Rolla nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Saint charles Saint Charles nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Saint Louis Saint Louis nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sainte Genevieve Sainte Genevieve nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sedalia Sedalia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Warrensburg Warrensburg nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. West Plains West Plains nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Missouri tiŋgbani yaɣ'shɛli. Montana Montana nyɛla Western tiŋgbani titali (Western State) n-be United States. Anaconda Anaconda nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Montana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Billings Billings nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Montana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bonzeman Bonzeman nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Montana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Butte Butte nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Montana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Dillon Dillon nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Montana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fort Benton Fort Benton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Montana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Glend ville Glend ville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Montana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Great Falls Great Falls nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Montana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Havre Havre nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Montana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kalispell Kalispell nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Montana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Livingston Livingston nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Montana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Miles City Miles City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Montana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Missoula Missoula nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Montana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Virginia City Virginia City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Montana tiŋgbani yaɣ'shɛli. Nebraska Nebraska nyɛla tiŋgbani titali (State) be United States. Di tiŋ zuɣu (Capital) n-nyɛ Lincoln. Gabriel Calderón Gabriel Calderón nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Alfredo Rojas Alfredo Rojas nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Nery Pumpido Nery Pumpido nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Daniel Aquino Pintos Daniel Aquino nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Beatrice Beatrice nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bellevue Bellevue nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Vali Gasimov Vali Gasimov nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Boys Town Boys Town nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Chadron Chadron nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Grand Island Grand Island nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hastimgs Hastings nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Risto vidaković Risto Vidakonvić nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Kearney Kearney nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. McCook McCook nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rafael Jacques Rafael Jacques nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Denílson de olíveira Araūjo Deńlson de Oliveira Araūjo nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Minden Minden nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Marcos Assunção Marcos Assunção nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Nebraska City Nebraska City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Norfolk Norfolk nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ricardo Olîveira Ricardo Olîveira nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. North Platte North Platte nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Omaha Omaha nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Robert de pinho de souza Robert de pindo de souza nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Plattsmouth Plattsmouth nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Red Cloud Red Cloud nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sidney Sidney nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nebraska tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rafael sóbia "'Rafael sóbia" nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Trifon Ivanov Trifon Ivanov nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Patricio yáñez Patricio yáñez nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Nevada Nevada nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States,Midwestern. Di mini Oregon northwest,Idaho northeast,California west,Arizona southeast ni Utah east,n-nyɛ tiŋtarisi ni taba. Mark Gonzãlez Mark Gonzãlez nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Robert jarni Robert Jarni nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Boulder City Boulder City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nevada tiŋgbani yaɣ'shɛli. Carson City Carson City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nevada tiŋgbani yaɣ'shɛli. Nenad Bjelica Nenad Bjelica nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Elko Elko nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nevada tiŋgbani yaɣ'shɛli. Michal Bilek Michal Bilek nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Fallon Fallon nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nevada tiŋgbani yaɣ'shɛli. Genoa Genoa nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nevada tiŋgbani yaɣ'shɛli. Luĩs Eduardo schmidt Luĩs Eduardo Schmidt nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Goldfield Goldfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nevada tiŋgbani yaɣ'shɛli. Las Vegas Las Vegas nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nevada tiŋgbani yaɣ'shɛli. North Las Vagas North Las Vegs nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nevada tiŋgbani yaɣ'shɛli. Reno Reno nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nevada tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sparks Sparks nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nevada tiŋgbani yaɣ'shɛli. Winnemucca Winnemucca nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Nevada tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Hampshire New Hampshire nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States. Derry Derry nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Hampshire tiŋgbani yaɣ'shɛli. Durham Durham nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Hampshire tiŋgbani yaɣ'shɛli. Benjamín Zarandona Benjamín Zarandona nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Franklin Franklin nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Hampshire tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hanover Hanover nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Hampshire tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hillsborough Hillsborough nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Hampshire tiŋgbani yaɣ'shɛli. Keene Keene nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Hampshire tiŋgbani yaɣ'shɛli. Joey Guǒjónsson Joey Guǒjónsson nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Nashua Nashua nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Hampshire tiŋgbani yaɣ'shɛli. Peterborough Peterborough nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Hampshire tiŋgbani yaɣ'shɛli. Portsmouth Portsmouth nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Hampshire tiŋgbani yaɣ'shɛli. Finidi Geogrge Finidi George nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Somersworth Somersworth nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Hampshire tiŋgbani yaɣ'shɛli. Carlos Diarte Carlos Diarte nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. New Jersey New Jersey nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States,Northeastern. Di mini Atlantic Coast nyɛla maali kobigu ni pihita (130 miles). Asbury Park Asbury nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Atlantic City Atlantic City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Celso Ayala Celso Ayala nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Bayonne Bayonne nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bordentown Bordentown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bound Brook Bound Brook nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bridgeton Bridgeton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wojciech kowalczyk Wojciech kowalczyk nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Cape May Cape May nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lulian Filipescu Lulian Filipescu nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Cranford Cranford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. East Orange East Orange nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Edison Edison nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Luis del sol Luis del sol nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Elizabeth Elizabeth nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fort Lee Fort Lee nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Glassboro Glassboro nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hackensack Hackensack nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Haddonfield Haddenfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hoboken Hoboken nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Irvington Irvington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Jersey City Jersey City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lakehurst Lakehurst nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lakewood Lakewood nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Long Branch Long Branch nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Millburn Millburn nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Millville Millville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Victor unamuno Victor Unamuno nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Montclair Montclair nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Francisco Javier López Garcia Francisco Javier López Garcia nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Morristown Morristown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mount Holly Mount Holly nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Francisco Bizcocho Francisco Bizcocho nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. New Brunswick New Brunswick nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Milford New Milford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Simón Lecue Andrade Simón Lecue Andrade nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Adolfo Martín González Adolfo Martín González nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Parsippany-Troy Hills Parsippany-Troy Hills nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Passaic Passaic nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Paterson Paterson nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Luis Aragonés Luis Aragonés nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Perth Amboy Perth Amboy nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Plainfield Plainfield nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Princeton Princeton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Antonio Benítez fernández Antonio Benítez fernández nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Ridgewood Ridgewood nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Roselle Roselle nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Miroslav Karhan Miroslav Karhan nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Rutherford Rutherford nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. South Orange Village South Orange Village nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Totowa Totowa nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Union Union nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Union City Union City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Vineland Vineland nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wayne Wayne nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Julio Cardeñosa Julio Cardeñosa nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Weehawken Weehawken nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. West New York West New York nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. West Orange West Orange nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Willingboro Willingboro nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. Woodbridge Woodbridge nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Jersey tiŋgbani yaɣ'shɛli. José Ramón Esnaola José Ramón Esnaola nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Rafael Gordillo Rafael Gordillo nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Al-Lal Mohamed Amar Al-Lal Mohamed Amar nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Joaquin parra Joaquin Parra nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Antonio Casado Ruiz Antonio Casado Ruiz nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. New Mexico New Mexico nyɛla tiŋgbani titali (State) be Southwestern United States. Di mini Texas east mini southeast,Oklahoma northeast,Mexican States of Chihuahua ni Sonora south n-nyɛ tiŋtarisi ni taba. Acoma Acoma nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Alamogordo Alamogordo nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Albuquerque Albuquerque nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Artesia Artesia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Belen Belen nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Clovis Clovis nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Deming Deming nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Gallup Gallup nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Grants Grants nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hobbs Hobbs nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Las Cruces Las Cruces nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Los Alamos Los Alamos nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lovington Lovington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Portales Portales nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Raton Raton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Roswell Santa Fe nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Shiprock Shiprock nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Silver City Silver City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Socorro Socorro nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Taos Taos nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Truth or Consequences Truth or Consequences nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tucumcari Tucumcari nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Mexico tiŋgbani yaɣ'shɛli. Juan Merino Juan Merino nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Tomás Olías Tomás Olías nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. New York New York nyɛla tiŋgbani titali (State) be United States. Albert Nađ Albert Nađ nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Amsterdam Amsterdam nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Diego Tristán Diego Tristán nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Babylon Babylon nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Batavia Batavia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Beacon Beacon nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Binghamton Binghamton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bronx Bronx nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Brooklyn Brooklyn nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Daniel martín Daniel Martín nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Buffalo Chautauqua nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cheektowaga Cheektowaga nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pedro contreras Pedro Contreras nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Cohoes Cohoes nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Coney Island Coney Island nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cooperstown Cooperstown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Toni Doblas Toni Doblas nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Corning Corning nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cortland Cortland nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Johann Vogel Johann Vogel nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Crown Point Crown Point nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Dunkirk Dunkirk nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. East Aurora East Aurora nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tab Ramos Tab Ramos nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. East Hampton East Hampton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Eastchester Eastchester nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Carlos peruena Carlos Peruena nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Elmira Elmira nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Flushing Flushing nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Forest Hills Forest Hills nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Vlada Stošić Vlada Stošić nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Fredonia Fredonia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Glens Falls Glens Falls nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Alfonso pérez Alfonso Pérez nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Gloversville Gloversville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Great Neck Great Neck nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pier Luigi cherubina Pier Luigi Cherubina nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Hammondsport Hammondsport nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Harlem Harlem nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hipólito Rincón Hipólito Rincón nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Hempstead Hempstead nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Herkimer Herkimer nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hudson Hudson nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Luis Miguel Gail Luis Miguel Gail nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Hyde Park Hyde Park nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ilion Ilion nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Angel Cuéllar Angel Cuéllar nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Ithaca Ithaca nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Jamestown Jamestown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fernando Varela Rames Fernando Varela Rames nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Johnstown Johnstown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kingston Kingston nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lackawanna Lackawanna nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lake Placid Lake Placid nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Roberto López Ufarte Roberto López Ufarte nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Levittown Levittown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lockport Lockport nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mamaroneck Mamaroneck nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Massena Massena nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mineola Mineola nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Luis fernández Gutiérrez Luis Fernández Gutiérrez nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. New Paltz New Paltz nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Rochelle New Rochelle nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Windsor New Windsor nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Joaquín Sánchez Joaquín sánchez nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. New York City New York City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Newburgh Newburgh nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Niagara Falls Niagara Falls nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Antonio Aívarez Pérez Antoni Aívarez pérez nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. North Hempstead North Hempstead nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Nyack Nyack nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ogdensburg Ogdensburg nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Olean Olean nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oneida Oneida nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oneonta Oneonta nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ossining Ossining nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oswega Oswega nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oyster Bay Oyster Bay nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. José Ramón Romo José Ramón Romo nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. José Diaz Calleja José Diaz Calleja nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Juan Antonio ureña Juan Antonio Ureña nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Antonio prats cervera Antoni Prays Cervera nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Fernando fernández Fernando Fernández nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Faruk Hadžibegić Faruk Hadžibegić nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. José Batlle perdomo Teixeira José Batlle Perdomo Teixeeira nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. José Antonio Ruiz Palacios José Antonio Ruiz Palacios nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Gabino Rodríguez Rodríguez Gabino Rodríguez Rodriguez nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Palmyra Palmyra nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Peekskill Peekskill nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Plattsburgh Plattsburgh nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Port Washington Port Washington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Potsdam Posdam nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Poughkeepsie Poughkeepsie nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Queens Queens nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rensselaer Rensselaer nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rotterdam Rotterdam nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rye Rye nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sag Harbor Sag Harbor nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Saranac Lake Saranac Lake nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Saratoga Springs Saratoga Springs nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Scarsdale Scarsdale nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Schenectady Schenectady nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Seneca Falls Seneca Falls nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Southampton Southampton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Staten Island Staten Island nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Stony Brook Stony Brook nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Stony Point Stony Point nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Syracuse Syracuse nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tarrytown Tarrytown nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ticonderoga Ticonderoga nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tonawanda Tonawanda nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Utica Utica nyɛla tiŋgbaŋ karili (city) n-be United States,di nyɛla Alabama tiŋgbani yaɣ'shɛli. Watervliet Watervliet nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Watkins Glen Watkins Glen nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. West Seneca West Seneca nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. White Plains White Plains nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Woodstock Woodstock nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. Yonkers Yonkers nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New York tiŋgbani yaɣ'shɛli. North Carolina North Carolina nyɛla tiŋgbani titali (State) be southeastern region of United States. Di mini Virginia north,Atlantic Ocean east,Georgina mini South Carolina south,n-ti pahi Tennessee west n-nyɛ tiŋtarisi ni taba. Asheboro Asheboro nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla New Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Asheville Asheville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Beaufort Beaufort nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Diego Rodríguez Fernández Diego Rodríguez Fernández nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Chapel Hill Chapel Hill nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Charlotte Charlotte nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Antonio Reyes González Antonio Reyes González nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Edenton Edenton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Elizabeth City Elizabeth City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sebastián cruzado fernández Sebastián cruzado fernándeznyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Gastonia Gastonia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Goldsboro Goldsboro nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Greensboro Greensboro nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Halifax Halifax nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hickory Hickory nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. High Point High Point nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oliverio Jesūs Alvarez González Oliverio Jesūs Alvarez González nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Kinston Kinston nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kitty Hawk Kitty Hawk nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lumberton Lumberton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Jaime Quesada chavarrīa Jaime Quesado Chavarrīa nyɛla bol'ŋmɛri so ŋun ŋmɛri tiri Real Betis. Morehead City Morehead City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Morganton Morganton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Nags Head Nags Head nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Bern New Bern nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pinehurst Pinehurst nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Raleigh Raleigh nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rocky Mount Rocky Mount nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Shelby Shelby nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wilson Wilson nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Winston-Salem Winston nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. North Dakota North Dakota nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States,Midwestern. Bismarck Bismarck nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Dakota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Devils Lake Bismarck nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Dakota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Fargo Fargo nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Dakota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Grand Forks Grand Forks nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Dakota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Dickinson Dickinson nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Dakota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mandan Mandan nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Dakota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Minot Minot nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Dakota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Rugby Rugby nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Dakota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Valley City Valley City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Dakota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wahpeton Wahpeton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Dakota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Williston Williston nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla North Dakota tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ohio Ohio nyɛla tiŋgbani titali (State) n-be United States,Midwestern. Akron Akron nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Alliance Alliance nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ashtabula Ashtabula nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Barberton Barberton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bellefontaine Bellefontaine nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cincinnati Cincinnati nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cleveland Cleveland nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cleveland Heights Cleveland Heights nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Conneaut Conneaut nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cuyahoga Falls Cuyahoga Falls nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Dayton Dayton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Defiance Defiance nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. East Cleveland East Cleveland nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. East Liverpool East Liverpool nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Elyria Elyria nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Euclid Euclid nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Findlay Findlay nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Gallipolis Gallipolis nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hamilton Hamilton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kent Kent nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Kettering Kettering nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lima Lima nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lorain Lorain nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Martins Ferry Martins Ferry nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Massillon Massillon nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Mentor Mentor nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Milan Milan nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. New Philadelphia New Philadelphia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. North College Hill North College Hill nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oberlin Oberlin nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Painesville Painesville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Parma Parma nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Piqua Piqua nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Put-in-Bay Put-in-Bay nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sandusky Sandusky nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Shaker Heights Shaker Heights nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Steubenville Steubenville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tiffin Tiffin nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Toledo Toledo nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wooster Wooster nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Worthington Worthington nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Xenia Xenia nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Yellow Springs Yellow Springs nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Youngs Town Youngs Town nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Zanesville Zanesville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Ohio tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oklahoma Oklahoma nyɛla tiŋgbani titali (State) be south central region of United States. Di mini Kansas north,Missouri northeast,Texas south mini west, Arkansas east,New Mexico west,Colorado northwest, n-nyɛ tiŋtarisi ni taba. Ada Ada nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Altus Altus nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Alva Alva nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Anadarko Anadarko nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ardmore Admore nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bartlesville Bartlesville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Bethany Bethany nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Chickasha Chickasha nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Claremore Claremore nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Cushing Cushing nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Duncan Duncan nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Durant Durant nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Edmond Edmond nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. El Reno El Reno nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Elk City Elk City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Enid Enid nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Frederick Frederick nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Guthrie Guthrie nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Guymon Guymon nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Holdenville Holdenville nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Hugo Hugo nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Lawton Lawton nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. McAlester McAlester nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Moore Moore nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Carolina tiŋgbani yaɣ'shɛli. Midwest City Midwest City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Muskogee Muskogee nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Norman Norman nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Oklahoma City Oklahoma nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Okmulgee Okmulgee nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pauls Valley Pauls Valley nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pawhuska Pawhuska nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Perry Perry nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Ponca City Ponca City nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Pryor Pryor nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sallisaw Sallisaw nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sand Springs Sand Springs nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Sapulpa Sapulpa nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Seminole Seminole nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tahlequah Tahlequah nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. The Village The Village nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Tulsa Tulsa nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Vinita Vinita nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Wewoka Wewoka nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Woodward Woodward nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oklahoma tiŋgbani yaɣ'shɛli. Astoria Astoria nyɛla gbaŋpiɛla tiŋgbaŋ karili (city) be United States,di nyɛla Oregon tiŋgbani yaɣ'shɛli.