Saman við MEGD megna vit

2018 gjÃļrdist ÃĄrið, tÃĄ ið meginfelagið fekk nÃ―tt navn og nÃ―tt bÚmerki. Undir nÃ―ggja heitinum, MEGD, eru avbjÃģðingarnar tÃģ jÚst tÃĶr somu, sum tÃĶr vÃģru undan navnabroytingini, og eyðsÃĶð er, at miðvíst arbeiði ÃĄhaldandi skal leggjast í at gera fÃļroyska samfelagið meira fevnandi og mennandi fyri allar fÃļroyingar.
Saman við MEGD megna vit. Hetta er og verður okkara slagorð, og hÃģast slagorðið als ongar batar fremur í sjÃĄlvum sÃĶr, so eru tað jÚst mÃļguleikarnir, sum slagorðið leggur dent ÃĄ. MÃļguleikarnir, sum vit saman skapa til frama fyri nÃģgvar fÃļroyingar. JÚ, saman kunnu vit sanniliga megna.
MEGD vísir ÃĄ grundleggjandi rÃĶttindi hjÃĄ einstaklinginum í felagsskapinum, har hann megnar, um hann samstundis fÃĶr mÃļguleika at trívast og at vera virkin, har hann sjÃĄlvur velur at vera.
Tí hevur MEGD seinastu tíðina tosað við tÃĶr stÃģru kommunurnar í FÃļroyum. Ongantíð verður ov ofta víst ÃĄ ta stÃģru ÃĄbyrgdina, sum kommunurnar hava, tÃĄ ið tosað verður um trivnað og mÃļguleikar hjÃĄ Ãļllum borgarum. HÃģast vit vita, at eingin kommuna er komin ÃĄ mÃĄl, og vit eisini vita, at eingin kommuna heldur kann gera allar neyðugar ÃĄbÃļtur í einum, so er tað umrÃĄÃ°andi, at tÃĶr kenna sína ÃĄbyrgd og vísa hana í verki. Í blaðnum hesa ferð tosa seks borgarstjÃģrar frítt og opið um, hvussu teir síggja avbjÃģðingarnar við atkomu. Her hevur tað tÃ―dning at undirstrika, at tað jÚst eru kommunurnar, sum geva loyvi, sambÃĶrt bygningskunngerðini frÃĄ 2017, til nÃ―bygging, tÃĄ ið bygningar skulu umbyggjast, nÃ―tast til nÃ―tt endamÃĄl ella setast í stand. Kommunurnar geva eisini nÃ―tsluloyvi til eitt nÚ matstÃļð og kaffistovur, og kommunurnar gÃģðkenna bygningar, ÃĄÃ°renn teir verða tiknir í nÃ―tslu alment. Í hesum sambandi hava parkeringsviðurskifti og atkoma til bygningar alstÃģran tÃ―dning.
Samstundis sum víst hevur verið ÃĄ ÃĄbyrgdina hjÃĄ kommununum, er eisini orka lÃļgd í at vísa landsins myndugleikum ÃĄ teirra ÃĄbyrgd. MEGD hevur millum annað verið ÃĄ fundi við landsstÃ―risfÃģlkini um, hvussu arbeiðast eigur at verða víðari við niðurstÃļðunum hjÃĄ ST, sum vÃģrðu kunngjÃļrdar í 2014. Her hevur MEGD serliga lagt dent ÃĄ, at

í ST-sÃĄttmÃĄlanum í verk.
Koma vit ÃĄ mÃĄl við hesum viðurskiftum, verður skjÃģtari at koma uppaftur longri ÃĄ leiðini, har onnur viðurskifti bíða. Eitt nÚ tÃļrvar okkum ein sjÃĄlvsagdur hugburður, ið fevnir um allar borgarar, og sum als ikki gÃģðtekur, at summir borgarar ikki fÃĄa mÃļguleika at vera við.
Fyri at ÃĄvirka vanligan hugburð millum fÃļroyingar arbeiðir MEGD við at fÃĄa stuttfilmar gjÃļrdar. Teir byggja ÃĄ tÃĶr ymisku greinirnar í ST-sÃĄttmÃĄlanum, har grundleggjandi rÃĶttindi verða staðfest. Í september í ÃĄr fer MEGD undir eitt ÃĄtak við myndum. TÃĶr skulu vera við til at broyta vanahugsan og broyta, hvussu fÃļroyingar vanliga síggja hvÃļr annan í teirri vÃģn, at myndirnar eisini geva okkum ein vÃĶlkomnan mÃļguleika at síggja, hvussu vit sjÃĄlv broytast við hesum. Her kanst tÚ vera við at gera mun.
GÃģðan lesihug!
TÓRA VIÐ KELDU
forkvinna í MEGD

MEGD kveikir VÃĄgs kommunu


Tað, at MEGD er til og varpar ljÃģs ÃĄ viðurskiftini hjÃĄ rÃļrslutarnaðum í fÃļroyskum kommunum, ber í sÃĶr, at kommunurnar taka mÃĄlini um atkomumÃļguleikarnar hjÃĄ borgarunum í stÃļrri ÃĄlvara
Dennis Holm, borgarstjÃģri í VÃĄgi, heldur tað vera eitt sindur flÃģvisligt, at ein miðil hjÃĄ MEGD skal vera tað, sum í stÃģran mun er atvoldin til, at kommunalir myndugleikar taka hesi viðurskifti í ÃĄlvara.
– Spurningar um almennar fasilitetir hava verið ÃĄ mínari dagsskrÃĄ alla ta tíð, jeg havi verið politikari, sigur Dennis Holm, ið hevur verið borgarstjÃģri í VÃĄgi síðan 2013.
VÃĄgs kommuna gongur frÃĄ rulliportrinum í Klivunum uttan fyri Nes til rulliportrið í Ónavík, har markið er millum VÃĄgs kommunu og Sumbiar kommunu. Her bÚgva eini 1.360 fÃģlk.
PÃĄls HÃļll rÚmar Ãļllum
Dennis Holm sigur, at síðan vÃĄgbingar fÃģru undir at gera PÃĄls HÃļll, ið byrjaði sum verkÃĶtlan í 2010, var mÃĄttmikið fokus ÃĄ, at tað skuldi vera nakað, sum allir borgarar kundu brÚka. PÃĄls HÃļll skuldi kunnað rÚma Ãļllum.
BorgarstjÃģrin leggur dent ÃĄ, at tÃĄ brÚktu vÃĄgbingar nÃģgva tíð til at rÃļða um, hvussu hÃļllin við landsins einasta langhyli upp ÃĄ 50 metrar skuldi verða innrÃĶttað við vanligum vesum og vesum fyri fÃģlk, sum bera brek. Hann heldur, at onkursvegna hevur tann hugburðurin staðið við hjÃĄ honum sum borgarstjÃģri.
– Við PÃĄls HÃļll byrjaði tað prosjektið við, at vesini í PÃĄls HÃļll eru vesir fyri Ãļll: konufÃģlk, mannfÃģlk og rÃļrslutarnað skuldu hava og hava somu mÃļguleikar, og tað hava okur so hildið fast við.
Annars hevur kvÃļldskÚlaskipanin í kommununi í mong ÃĄr havt plÃĄss fyri svimjing fyri rÃļrslutarnað fÃģlk.
Tekniski leiðarin visti
TÃĄ ið Dennis Holm varð borgarstjÃģri í 2013, hevði kommunan ein tekniskan leiðara, sum ÃĄtti ein drong, sum sat í koyristÃģli, og tey brÚktu rÃĶttiliga nÃģgva orku til at fokusera uppÃĄ, hvussu atkoman skuldi vera hjÃĄ fÃģlki. So hvÃļrja ferð tey hava havt nÃļkur nÃ―ggj projekt, hava tey altíð havt tað við í handviðfÃļrinum. Tey fÃģru undir at gera gamla posthÚsið í miðbÃ―num í VÃĄgi til eitt fÃģlksligt stað við bÃģkasavni, kunningarstovu og kafÃĐÃļki, og tey tryggjaðu sÃĶr, at ein skrÃĄi varð gjÃļrdur, so at Ãļll kundu sleppa inn og Út. Tað var heilt tilvitað, at tey gjÃļrdi henda skrÃĄa, so tað bar til at koyra inn. Har er eisini vesi til fÃģlk, sum bera brek.
Í vÃĄr var MEGD suðuri í VÃĄgi, og Dennis Holm, borgarstjÃģri, heldur, at tey, sum umboðaðu MEGD, vÃģru sera fegin um tað, tey hÃļvdu gjÃļrt við gamla posthÚsið.
MarghÃļllin eftir sama leisti
Henda sama ÃĶtlan tÃģk VÃĄgs bÃ―rÃĄÃ° upp, tÃĄ ið MarghÃļllin varð sett ÃĄ skrÃĄnna tíðliga í 2017. Tey vildu halda fast við tann leistin, ið var lagdur fyri PÃĄls HÃļll í sambandi við atkomumÃļguleikar hjÃĄ Ãļllum.
– Upp ÃĄ sama mÃĄta sum við PÃĄls HÃļll vilja okur, at vesini eru atkomilig hjÃĄ Ãļllum borgarum, og tað er so gjÃļrt, sigur Dennis Holm. Hann sipar til, at ein lyfta er tÃļk í MarghÃļllini hjÃĄ Ãļllum at brÚka. MarghÃļllin hevur venjingar fyri fÃģlk, sum íðka ítrÃģtt – fÃģtbÃģlt og renning og annað – men eisini fyri teir sonevndu „race runners", sum eru fÃģlk, ið kappast ÃĄ sÚkklu.
Kommunan savnar seg um, at fÃģlk skulu hava allar neyðugar atkomumÃļguleikar. Tey eru rÃĶttiliga tilvitað um, at tÃĄ ið kommunan gjÃļrdi plattin við borðum ÃĄ stÃģlum vesturi ÃĄ Eiðinum í VÃĄgi, syrgdi hon fyri, at eisini fÃģlk í koyristÃģli sleppa upp ÃĄ pallin.
NÃĄttÚruperlurnar
VÃĄgs kommuna hevur í sambandi við ferðavinnuna lagt stÃģran dent ÃĄ atkomumÃļguleikarnar hjÃĄ Ãļllum til tað, sum Dennis Holm rÃģpar „nÃĄttÚruperlur". Hann sipar til ta sannroynd, at Suðuroynni trÃ―tur ikki sínar víðagitnu „nÃĄttÚruperlur". Vesturi ÃĄ Eiðinum í VÃĄgi er atkoma hjÃĄ Ãļllum, eisini hjÃĄ teimum, sum sita í bili, at síggja VÃĄgseið í Ãļllum sínum veldi.
– Tað haldi jeg, at fÃģlk hava verið Ãģalmindiliga glað fyri, heldur borgarstjÃģrin, sum eisini er fegin um at kunngera, at ein kikari er settur upp uppi ÃĄ Eggjunum, og kommunan hevur fingið loyvi frÃĄ hagastÃ―rinum at gera eina gÃļtu niðan ÃĄ staðið, har sum millum annað kikarin stendur. Samanumtikið verður ruddað slÃģð fyri, at eisini rÃļrslutarnað sleppa at njÃģta nÃĄtturuperlurnar.
Ein onnur nÃĄttÚruperla í VÃĄgi er Vatnið. Her er snÃļggað og gjÃļrt rundan um, so at tað er atkomandi hjÃĄ Ãļllum, og mong fara sÃĶr ein tÚr rundan um Vatnið, bÃĶði lokal og fremmand.
Leila Solmunde gekk undan
Í einum faldara hjÃĄ ferðavinnuni verður Suðuroyggin umrÃļdd sum ferðavinnumÃĄl hjÃĄ rÃļrslutarnaðum. Her vísir Leila Solmunde ÃĄ tað serstaka við Suðuroynni, at oyggin hevur eitt annað skap enn til dÃļmis Norðuroyggjar. Í Suðuroynni er lutfalsliga lÃĄgt, og her er lutfalsliga atkomandi eftir vegi til allar nÃĄttÚruperlurnar. Leila Solmunde helt, at tað ÃĄtti at verið meiri atkomandi vesturi ÃĄ Eiðinum í VÃĄgi og uppi ÃĄ Eggjunum. Úrslitið av tí, sum Leila Solmunde mÃĶlti til, er, at tað er gjÃļrt, og tað fegnast VÃĄgs kommuna um.
Leila Solmunde varð fÃļdd ÃĄ TvÃļroyri í 1962. Hon doyði í 2012 í Havn bara 50 ÃĄra gomul. Leila Solmunde var forkvinna í Giktafelag FÃļroya í 16 ÃĄr og somuleiðis í MBF í ÃĄtta ÃĄr. Hon var eisini nevndarlimur í Dugna í ÃĄtta ÃĄr. 18 ÃĄra gomul fekk hon staðfest liðagikt, sum hevði við sÃĶr, at hon kom at vera bundin at koyristÃģli ein stÃģran part av lívinum. Hon var sera virkin og vird fyri sítt arbeiði ÃĄ handikapppolitiska Ãļkinum.
Um ÍtrÃģttarhÃĄskÚlan í Suðuroynni er at siga, at hann sambÃĶrt Dennis Holm tíverri ikki er gjÃļrdur fyri fÃģlk, sum eru rÃļrslutarnað, tí hetta er eitt heilt annað slag av ítrÃģtti, her fÃģlk eru ÃģtrÚliga virkin kropsliga. Tað tilboðið er altso ikki beinleiðis ÃĶtlað rÃļrslutarnaðum – enn, men kemur ein fyrispurningur um atkomuna hjÃĄ rÃļrslutarnaðum í sambandi við ítrÃģttarhÃĄskÚlan, verður spurningurin
tikin upp til viðgerðar. ÍtrÃģttarhÃĄskÚlin er spjaddur um fleiri ymisk stÃļð og hÃļlir, so sum Útgangspunkt er hann ikki gjÃļrdur soleiðis, at rÃļrslutarnað fÃĄa íðkað ítrÃģtt har. Matarstaðið hjÃĄ ÍtrÃģttarhÃĄskÚlanum er í StÃģra PakkhÚsi, kommunan eigur undirvísingarhÃļlini, og hann brÚkar natÚrina og ítrÃģttaranlegg í VÃĄgs kommunu til sítt virksemi.
Ellis- og rÃļktarheimið Hamragarður í VÃĄgi varð tikið í nÃ―tslu í 2011. Heimið er bygt eftir teimum forskriftunum við lyftu og atkomu hjÃĄ rÃļrslutarnaðum. Heimið er eitt landsprojekt, so har liva tey upp til tey krÃļv, sum har eru.
Gamal skÚli
VÃĄgs skÚli er í tveimum pÃļrtum. Tann eldri parturin varð liðugur í 1951, og tann nÃ―ggjari parturin varð tikin í nÃ―tslu í 1979. Dennis Holm sigur, at av onkrari lÃļgnari grund hevur mann ikki hugsað rÃļrslutarnað inn í hesa skÚlaÃĶtlan frÃĄ hÃĄlvfjerðsunum, men soleiðis var tað yvirhÃļvur tÃĄ, ikki bara í VÃĄgi, men í Ãļllum landinum. Kortini hevur skÚlin lagað seg eftir teimum avbjÃģðingum, sum eru, so skÚlin hevur havt fyrilit við nÃĶmingum í koyristÃģli til dÃļmis. Tað vil siga, at atkomandi er hjÃĄ teimum uttanfyri í hvussu so er. Kommunan arbeiðir
stÃļðugt við eini ÃĶtlan um, at Ãļll skulu kunna flyta seg millum hÃĶddirnar í skÚlanum. Í nÃ―ggja partinum verður rÃļtt um trappulyftu, og í gamla partinum er lyfta.
NÃ―ggjar gongubreytir
VÃĄgs kommuna er nÃģgv fríðkað síðan ta dÃļpru kreppuna í hÃĄlvfemsunum. NÚ eru allar tÃĶr fyrr so illa farnu gongubreytirnar gjÃļrdar av nÃ―ggjum, og skrÃĄar eru gjÃļrdir allastaðni, so at fÃģlk sleppa framat bÃĶði við barnavogni og koyristÃģli.
Dennis Holm sigur, at so hvÃļrt tillagingar og dagfÃļringar verða framdar í verki ÃĄ kommunalum stovnum í VÃĄgi, verður lagt upp fyri atkomu. Til dÃļmis er kamping- og tjaldplÃĄss við kÃļksfasilitetum og tveimum handikappvinaligum brÚsum og vesum gjÃļrt vesturi ÃĄ Eiðinum.
– Ein partur av tí snÃ―r seg um hugburð, so at tÃĄ ið tÚ gert nakað við plÃĄssið, so ger tað innbjÃģðandi, sigur borgarstjÃģrin í VÃĄgi. Mamma hansara er Úr VesturjÚtlandi, har tey hava orðafellið: TÚ geislar tað, tÚ ert. SÃĶr tað rÃĶðuligt Út, so er tað við vissu einki serligt, men sÃĶr tað gott Út, so er tað sannlíkt gott.

Her ÃĄ fjÃļrðinum

Tað er nokkso vanligt enn tann dag í dag at hoyra fÃģlk í TvÃļroyrar kommunu siga um plÃĄssið: „Her ÃĄ fjÃļrðinum", millum annað tí, at TvÃļrafjÃļrður fevnir um ta stÃļrstu kommununa í Suðuroynni, TvÃļroyrar kommunu, sum er TvÃļroyri, TrongisvÃĄgur, Froðba, Ørðavík og Ørðavíkarlíð við sínum 1.760 borgarum.

SambÃĶrt seinastu lÃļgtingssamtyktini um byggireglugerð, eru nÃļkur krÃļv, sum kommunurnar skulu halda í sambandi við alment virksemi, og byggimyndugleikin kann eisini, um tað er okkurt stÃģrt, sum privat krevja, at byggiharrin heldur reglurnar um eitt nÚ atkomu, serliga hjÃĄ fÃģlki, ið bera brek, eftir skrÃĄa og til vesi.
Kristin Michelsen, borgarstjÃģri ÃĄ TvÃļroyri, sigur, at tað eru Ãļkir í landinum við heilt nÃģgvum persÃģnum, ið bera brek, men ÃĄ TvÃļroyri eru tey í teirri „hepnu“ stÃļðu, at til dÃļmis í barnagarðinum inni í TrongisvÃĄgi er einki barn, ið skal brÚka koyristÃģl.
– Og fert tÚ í skÚlan, so hava okur heldur einki barn, sum brÚkar koyristÃģl, meðan onnur Ãļkir í landinum hava fleiri, sigur borgarstjÃģrin.
40 ÃĄra gamalt mynsturbyggjarí
Tveir skÚlar eru í TvÃļroyrar kommunu, annar har Úti ÃĄ TvÃļroyri – nÃ―ggi skÚli tey rÃģpa – frÃĄ 1975 og hin inni í TrongisvÃĄgi. SkÚlin har Úti er í fleiri hÃĶddum, og í sambandi við, at har var ein nÃĶmingur fyri nÃļkrum ÃĄrum síðan, sum brÚkti koyristÃģl, er ein lyfta gjÃļrd. Tað skal bera til hjÃĄ Ãļllum at koma upp og niður og aftur og fram í skÚlanum, og tann avbjÃģðingin er lutvíst loyst við hesi lyftini.
– Tíbetur hava okur ikki fingið brÚk fyri henni aftur, men hon er so tÃļk, sigur Kristin Michelsen.
SkÚlin og ítrÃģttarhÃļllin í TrongisvÃĄgi ganga ímÃģti teimum fjÃļruti ÃĄrunum, men kortini varð alt gjÃļrt handikappvinaligt alt fyri eitt longu fyri fjÃļruti ÃĄrum síðan, so ítrÃģtturin í kommununi er vÃĶl fyri, hvat atkomuligheit viðvíkur.
– Tað er eitt mynsturbyggjarí, sum bleiv gjÃļrt har inni tÃĄ í tíðini.
BorgarstjÃģrin ÃĄ TvÃļroyri samanber mynsturbyggjaríið inni í TrongisvÃĄgi
við skÚlan har Úti ÃĄ TvÃļroyri. SkÚlin har Úti hevur gamaní eina lyftu, men har inni varð alt klappað og klÃĄrt við handikappvesum og skrÃĄum. Har vÃģrðu so at siga Ãļll krÃļv lÚkað frÃĄ fyrstan tíð.
Fyri nÃļkrum ÃĄrum síðan bygdi TvÃļroyrar kommuna ein ítrÃģttardepil við StÃģrÃĄ í TrongisvÃĄgi. Hesin depil lÚkar eisini tey krÃļvini um handikappvesi og atkomu hjÃĄ fÃģlki í koyristÃģli.
– Tað er í stÃģrum tað, sum kommunan hevur bygt, sigur Kristin Michelsen.
MEGD er stÃļðugt kunnað
Barnagarðurin hjÃĄ dagstovninum MÃ―rifípuni vestanfyri vÃļllin við StÃģrÃĄ í TrongisvÃĄgi er atkomiligur í koyristÃģli, men hann er ikki ÚtgjÃļrdur við handikappvesi, men hann verður so umbygdur nÚ, og nÃ―ggjur verður bygdur aftrat, og alt tað verður tikið við í tí nÃ―ggja barnagarðinum.
– MEGD hevur í nÃģgv ÃĄr stÃļðugt verið í Suðuroynni og vitjað og vitað, um broytingar og tílíkt eru.
MEGD, sum fyrr ÃĶt MBF, var í Suðuroynni í fjÃļr heyst, og tÃĄ hevði kommunan akkurÃĄt gjÃļrt eitt so Ãļgiliga fínt vesi í skrivstovubygninginum hjÃĄ kommununi, og kirkja og samkomuhÚs hava yvirhÃļvur gjÃļrt tað atkomuligt, og borgarstjÃģrin heldur, at rÃĶttiliga nÃģgv er gjÃļrt í kommununi til frama fyri atkomuligheitina hjÃĄ skÚlabÃļrnum og barnagarðsbÃļrnum ÃĄ TvÃļroyri.
Ætla at byggja nÃ―ggjan skÚla
TvÃļroyrar kommuna arbeiðir við at byggja nÃ―ggjan skÚla. Í hesum sambandi skal stÃļða takast til, um tann nÃ―ggi skÚlin skal byggjast Úti ÃĄ TvÃļroyri ella inni í TrongisvÃĄgi, so longri er tann ÃĶtlanin ikki komin, men eingin ivi skal vera um, at ein nÃ―ggjur skÚli í kommuni fer sjÃĄlvandi at lÚka Ãļll krÃļv í sambandi við atkomu hjÃĄ Ãļllum. BorgarstjÃģrin sigur, at kommunan hevur havt fÃģlk til at hyggja upp ÃĄ mÃļguleikan fyri at byggja uppí verandi skÚla har Úti ÃĄ TvÃļroyri. TÃĄ ið tað er greitt verður stÃļða tikin til, um bygt verður har Úti ella har inni. Tann avgerðin verður tikin, tÃĄ ið barnagarðurin vÃĶntandi er liðugur um eitt gott ÃĄr.
– TÃĄ er tað skÚlin, ið stendur fyri tÃļrni, og tÃĄ mÃĄ mann hava tikið eina avgerð um, hvar skÚlin verður staðsettur.
Í sambandi við at eingin svimjihylur er í teimum bÃĄÃ°um nÃ―ggju stÃģru skÚlunum í Havn, SkÚlanum við LÃļgmannabreyt og SkÚlanum ÃĄ Argjahamri og einaferð í tíðini nÃ―ggja skÚlanum ÃĄ FlÃļtum er at siga, at TvÃļroyri fekk svimjihyl longu í trÃ―ssunum.
– Svimjararnir her hava altíð verið framÚr við nÃģgvum heiðursmerkjum, hava ligið ÃĄ odda við hesum lítla dunnuhylinum, sigur borgarstjÃģrin, sum ikki fjalir Út yvir, at tað gongur
vist tann vegin, at Suðuroyggin verður ein kommuna fyrr ella seinni.
FÃ―ra fÃģlkaatkvÃļður
Kristin Michelsen sigur, at TvÃļroyri hevur havt fÃ―ra fÃģlkaatkvÃļður um kommunusamanlegging. LandsstÃ―rið skipaði fyri einari, og TvÃļroyri hevur skipað fyri trimum, og allar fÃ―ra ferðirnar hevur verið greiður meiriluti fyri samanlegging. Í 2004 sÃļktu TvÃļroyrar og Sumbiar kommuna um at sleppa at leggja saman. FÃģlkaatkvÃļða var í Sumba, og meiriluti var fyri at leggja saman, men landsstÃ―rið vildi ikki, tí landafrÃļðiliga skuldi tað ikki lata seg gera, men samstundis loyvdi landsstÃ―rið at leggja Mikladal saman við Klaksvík við havi ímillum. Í 2005 var eisini fÃģlkaatkvÃļða um at leggja VÃĄg og TvÃļroyri saman. Tað var sambÃĶrt Øravíkarskjalinum, ið er til skjals, og til valið í 2008 varð einmÃĶlt samtykt ÃĄ TvÃļroyri og meiriluti í VÃĄgi, at VÃĄg og TvÃļroyri skuldu verða ein kommuna. Tað gekk heldur ikki. VÃĄgbingar vildu hava miðnÃĄmsskÚlan, sum nÚ stendur í Hovi, at vera í VÃĄgi, og ÃĄ TvÃļroyri tÃģku tey fult undir við ÃĶtlanina hjÃĄ landsstÃ―rinum um at byggja skÚlan og byggja ellisheim í oynni, men kommunurnar vildu sleppa at gera av, hvar hetta felags byggjaríið skuldi staðsetast. TvÃļroyrar og VÃĄgs kommunur hÃļvdu felags fund og tÃģku undir við, at miðnÃĄmsskÚlin skuldi vera í VÃĄgi, og at tað skuldi verða ein kommuna í 2008.
SjÃĄlvandi ein kommuna
– Í mínari verð skuldi oyggin Ãļll langt síðan verið lÃļgd saman í eina kommunu, sigur Kristin Michelsen og sipar til, at í VÃĄgi er ein 50 metrar langur hylur, og tann gamli skÚlahylurin upp ÃĄ 25 metrar hevur verið frÃĄlíkur. Tað man PÃĄl Joensen, ið hevur lagt navn til PÃĄls HÃļll, vera besta dÃļmi um. SambÃĶrt Kristini Michelsen hevði oyggin, um hon varð skipað í eina felags kommunu, verið rÃĶttiliga vÃĶl fyri, ikki minst við at brÚka allar felags fasilitetir í oynni við fullfíggjaðari atkomu fyri Ãļll.
– Tekur tÚ Runavík, er eingin svimjihylur har – enn, so jeg haldi, at við tí eru okur vÃĶl fyri.
Veruleikin er, at allir suðuroyingar brÚka teir frÃĄlíku svimjifasilitetirnar í VÃĄgi, og summi brÚka framvegis ein av landsins elstu svimjihylum, tann ÃĄ TvÃļroyri, sum er 12 metrar langur og varð gjÃļrdur við spann fyrst í trÃ―ssunum. Einaferð í fÃ―rsunum var farið at leka um flisarnar í svimjihylinum í gamla skÚlanum ÃĄ TvÃļroyri.
– So fÃģru okur niður – tað var um tað mundið, tÃĄ ið allir flisarnir í svimjihÃļllini í Klaksvík vÃģrðu Útskiftir fyri nÃģgvar milliÃģnir – ja, okur funnu eitt danskt firma, sum legði ein tjÚkkan dÚk inni í hylinum ÃĄ TvÃļroyri, og hann hevur hildið síðan.
Sjey umsitingar
Kristin Michelsen heldur tað vera heilt burturvið, at sjey umsitingar skulu vera í Suðuroynni. Í tanka er tað sum at hava sjey missiÃģnshÚs í oynni, og tað er brÚk fyri einum.
Tað stÃģri, stÃĄsiligi og fult atkomandi mentanarmiðdepilin ÃĄ Drelnesi í Líðini ÃĄ TvÃļroyri, SALT, er ein sjÃĄlvsagdur felags mentanardepil. Í VÃĄgi stendur PÃĄls HÃļll, MarghÃļllin og ítrÃģttarskÚlin.
Ætlar tÚ til dÃļmis tÚ at flyta til Suðuroyar at bÚgva, eru allar kommunurnar har suðuri Úti eftir at fÃĄa teg at bÚgva í teirra kommunu, tí tann einasta inntÃļka, sum kommunurnar í Suðuroynni hava, er sambÃĶrt borgarstjÃģranum ÃĄ TvÃļroyri, inntÃļkuskatturin.
Var Suðuroyggin ein kommuna, kundi tað gjÃļrt akkurÃĄt tað sama, hvar í oynni tÚ bÚði, og tÚ hevði fingið gagnnÃ―tt allar felags atkomandi bygningar og fasilitetir annars.
Tað er sum skilst í hvussu er eitt sera atkomuligt sjÃģnarmið.

FramfÚsin VÃĄga kommuna


VÃĄga kommuna fylgir sjÃĄlvandi Ãļllum teimum byggisamtyktunum, sum lÃģgarkrÃļvini seta, sigur Eyðdis Hartmann Niclasen, borgarstjÃģri, í kommununi, ið fevnir um bygdirnar SlÃĶttanes, Vatnsoyrar, MiðvÃĄg og SandavÃĄg við umleið 2.000 fÃģlkum.
TÃĄ ið ein kommuna hevur lÃģgarkrÃļvini at halda seg til, so syrgir hon fyri, at atkomuvegir, trappur, skrÃĄar, gÃĄttur, breidd, longd og hÃĶdd umframt Ãļll mÃĄt halda tey ÃĄsettu krÃļvini.
Eyðdis Hartmann Niclasen er av TvÃļroyri, so hon sigur, beinleiðis endurgivið: – Tað kunnu okur í stÃģran mun saktans reypa okum av, tí okur hava allar treytir lÚkaðar ÃĄ teimum nÃ―ggju stovnunum og í tí nÃ―ggja skÚlanum hjÃĄ okum, og annars tað, sum okur umvÃĶla innan.
Hon sipar til sjÃĄlva bÃ―rÃĄÃ°sskrivstovuna, har ein skrÃĄi slÃģðar fyri hjÃĄ til dÃļmis teimum, sum sita í koyristÃģli. Haraftrat hevur kommunan inni ÃĄ bÃ―rÃĄÃ°sskrivstovuni fingið sÃĶr eina lyftu, sum ikki er ein elevatorur, men ein lyfta. Henda lyfta er sera hent hjÃĄ starvsfÃģlki, ið hevur trupulleikar av eitt nÚ gikt. BorgarstjÃģrin er fegin um at kunna siga, at í VÃĄga kommunu eru tey atkomuvinalig fyri Ãļll, ið hava ampa av at koma upp ígjÃļgnum trappur ella sama hvat.
Raðfesta dagfÃļring
– TÃģ so – tað ljÃģðar Ãļgiliga flott alt hetta her – hava okur gamlar bygningar, sum ikki eru so vÃĶl dagfÃļrdir.
Eyðdis nevnir ungdÃģmshÚsið, bÃĶði tað í SandavÃĄg, sum kanska verður renoverað, og tað aktuella ungdÃģmshÚsið, sum stendur í MiðvÃĄgi, og sum verður brÚkt nÚ. Hetta ungdÃģmshÚsið, sum er tann gamla reyða kommunuskrivstovan í MiðvÃĄgi, er ikki serliga handikappvinaligt, tí har er ein trappa, sum gongur upp ÃĄ loft, men tÃĄ ið tÚ kemur innum hurðina, skalt tÚ trína upp um eina gÃĄttu. GÃĄttan er umvÃĶld mest sum
av tilvild, tí hon hevði ein skaða, ið skuldi gerast aftur. SÍF-hÚsið, sum er hÚsið hjÃĄ SandavÃĄgs ÍtrÃģttarfelag ÃĄ Valloyrini (leikvÃļllinum) í SandavÃĄgi, kundi havt betri vesifasilitetir. Hurðin er kortini nÃģg breið at koma inn um í koyristÃģli, men trappan er illa atkomandi hjÃĄ koyristÃģli, og hetta eigur at verða bÃļtt um, sigur borgarstjÃģrin í VÃĄga kommunu.
FrÃĄlík miðstaðarÃļki
MiðstaðarÃļkið í SandavÃĄgi er nakað serligt, tí tað liggur sum mong onnur Ãļki í bygdini í nokkso gÃģðari hÃĶdd. Skalt tÚ trilla, ella hvussu tÚ annars ert fyri, so er lÃĶtt at koma runt. FÃģlk, sum bera brek hava sum skilst ongar stÃģrvegis trupulleikar at koma fram í miðstaðarÃļkinum, tí her eru hvÃļrki trappur ella brattar brekkur.
Í MiðvÃĄgi er sÃļgan nakað Ãļðrvísi, tí her fert tÚ oman ÃĄ tað sera vakra miðstaðarÃļkið, ið er aftanfyri MagnstÃļðina. Her eru líðandi hÃĶddir, og har stendur tann „gamli“ skÚlin, sum hÃģast alt er frÃĄ fÃ―rsunum, tÃĄ ið tey bygdu bygdarhÚsið. Í hesum skÚla er lyfta, og atkomumÃļguleikarnir eru yvirhÃļvur gÃģðir. So sambÃĶrt borgarstÃģranum hava tey har vesturi ikki upp ÃĄ nakran mÃĄta gloymt tað við atkomumÃļguleikunum burtur í nÃ―ggjari tíð, tað vil siga frÃĄ fÃ―rsunum og uppeftir, men tað eru meira teir gomlu bygningrnir hjÃĄ kommununi, sum treingja til nakrar ÃĄbÃļtur, í summum fÃļrum víðfevndar ÃĄbÃļtur.
Tríggir dagstovnar
Tríggir dagstovnar eru í VÃĄga kommunu. Dagstovnurin í MiðvÃĄgi eitur Miðgarður, sum lÃĶt upp í 2011.
Stovnurin stendur í vÃļkrum nÃĄttÚruÃļki. Haðani er – sum tey siga ÃĄ heimasíðuni – stutt til haga og fjÃļru, viðarlundina, fÃģtbÃģltsvÃļllin, tað stÃģra spÃĶliplÃĄssið í bygdini og sandin. Her er eisini stÃģrt spÃĶliplÃĄss rundan um Miðgarð við Ãļllum hentleikum. Her eru reiggjur, skreiðibreyt, sandkassar, spÃĶlihÚs og ein lítil ÃĄarlÃļkur, so at her eru gÃģðir mÃļguleikar hjÃĄ bÃļrnum at rÃļra seg. Her eru til samans sjey stovur: tríggjar vÃļggustovur, tríggjar barnagarðsstovur og ein stova til tey seks ÃĄra gomlu bÃļrnini.
Frítíðarheimið Smílikullan heldur til í gamla skÚlanum í MiðvÃĄgi beint við bygdarskÚlan, so stutt er hjÃĄ bÃļrnunum at ganga Úr skÚlanum til frítíðarheimið. SambÃĶrt heimasíðuni stendur Smílikullan sum ein perla, beint við sandin, fÃģtbÃģltsvÃļllin, tað stÃģra spÃĶliplÃĄssið í bygdini og viðarlundina. Smílikullan er frítíðarheim hjÃĄ bÃļrnum í 1. og 2. flokki. Hetta hÚsið er gamalt – í hvussu er í atkomuhÃļpi – so atkomuligheitin kundi verið nÃģgv betri. Hetta skal skiljast soleiðis, at her er illa atkomuligt.
SÃģljugarður er dagstovnurin mitt í SandavÃĄgi. Her er vakurt rundan um við ÃĄ, viðarlund, sandi og fÃģtbÃģltsvÃļlli beint við. Garðurin rundan um er „deiliga stÃģrur", sum tey siga ÃĄ heimasíðuni, so her eru gÃģðir mÃļguleikar hjÃĄ bÃļrnunum at rÃļra seg. Umframt reiggjur, skreiðibreyt og sandkassar hava tey eina steinsetta ÃĄ og nÃģgvan bÃļ, her tað natÚrliga lendið er varðveitt.
SÃģljugarður varð liðugt bygdur í 2003. Síðan er gamla FÃļroya BankahÚsið komið aftrat, og í 2009 varð skoytt upp í við nÃ―ggjum hÚsi við tveimum vÃļggustovum. Sostatt heldur stovnurin nÚ til í trimum hÚsum. Í hÃļvuðsbygninginum eru tríggjar barnagarðsstovur og ein vÃļggustova. Í gamla FÃļroya BankahÚsinum er ein stova til tey seks ÃĄra gomlu, og í tí nÃ―ggja bygninginum eru tvÃĶr vÃļggustovur.
FrÃĄlíkur skÚli
Eyðdis Hartmann Niclasen, borgarstjÃģri í VÃĄga kommunu, er tÃ―Ã°iliga errin av nÃ―ggja skÚlanum ÃĄ Giljanesi. Hon greiðir frÃĄ, at kommunan skjÃģtt fer undir eitt byggistig aftrat ÃĄ skÚlanum.
– SjÃĄlvandi verður tað bygt undir
somu fortreytum, tað vil siga, at alt, sum er við í teimum nÃ―ggju byggisamtyktunum, verður við í tí nÃĶsta byggistiginum, og tann nÃ―ggi skÚlin hjÃĄ okum er jÚ ÃģnatÚrliga vÃĶl innrÃĶttaður, eisini hjÃĄ teimum, sum bera brek.
BorgarstjÃģrin sigur, at hvÃļrja ferð tey fara undir nÃ―bygging og dagfÃļra og umvÃĶla verandi hÚs, so hevur kommunan skyldu til at tryggja sÃĶr, at alt er atkomandi hjÃĄ Ãļllum.
Seinasta fíggjarÃĄr var gott hjÃĄ VÃĄga kommunu, og Eyðdis staðfestir, at kommunan hevur rÃĄÃ° til nakað, tí at byggistigini ÃĄ skÚlanum fara at krevja so nÃģgv av fíggjarorkuni, at
kommunan hevur ikki rÃĄÃ° til alt tað, hon hevði viljað havt rÃĄÃ° til.
Raðfesta gongurbreytir
Eyðdis Hartmann Niclasen heldur, at í framtíðini skulu tey til at arbeiða við nÃļkrum, sum í roynd og veru ikki er serliga gott nakrastaðni í FÃļroyum. Hon sipar til gongubreytir, sum hon heldur eru til ampa fyri fÃģlk, sum bera brek, ella ikki eru so byrg, sum tÃĄ ið tey vÃģru ung. TÚ sÃĶrt nÃĶstan ikki eitt fÃģlk, sum ber brek, ella sum er blivið eldri, ganga við einum vogni framman fyri sÃĶr. Fyri tað fyrsta er tað veðurlagið – tÚ kanst verða blÃĄstur um koll – ella er tað fyri aldur, so er torfÃļrt at koma fram undir Ãļllum umstÃļðum. Landsverk eigur sjÃĄlvandi sín part, men inni í bygdum standa kommunurnar fyri gongubreytunum og kantunum har og hava ÃĄbyrgdina av, at atgongumÃļguleikarnir eru dagfÃļrdir. Eyðdis hevur helst ikki givið sÃĶr far um, at í VÃĄgs kommunu eru kantarnir ÃĄ Ãļllum gongubreytum lÃĶkkaðir, so at tað ber til hjÃĄ Ãļllum at koma fram og styðja seg til gongustativ um neyðugt, men yvirhÃļvur verður hetta ikki prioriterað í FÃļroyum. Tað tyngir samvitskuna, at hetta ikki verður raðfest hÃĶgri, sigur Eyðdis.
Hon sigur, at tað er ein Ãļgiliga tungur postur fíggjarliga at dagfÃļra gongubreytirnar, alt skal brÃģtast upp, og tað er sjÃĄlvandi eitt Ãļgiligt tak, tÃĄ ið stigið endiliga verður tikið at gera gongubreytirnar atkomandi hjÃĄ Ãļllum.
VÃĄgar eru eitt vegamÃģt
Tað krevur nÃģgv av kommununum í VÃĄgum, at oyggin leingi hevur verið landsins hÃļvuðsleið vestur ÃĄ flogvÃļllin. Landsvegurin gongur ígjÃļgnum SandavÃĄg og bygdarvegurin ígjÃļgnum MiðvÃĄg eru rÃĶttiliga dÃ―rir at halda, bÃĶði hjÃĄ Landsverki og VÃĄga kommunu. Her eru bungur
gjÃļrdar, gamaní, men enn er nakað eftir at gera til frama fyri trygd og atkomu, og soleiðis fer tað at vera. Annars er at siga um gongubreytirnar í kommununi, at yvirhÃļvur eru tÃĶr breiðar og í gÃģðum standi.
– Okur hava nÃļkur bÃļrn í kommununi, sum ikki fungera við vanligum rÃļrslufÃļrleika, og jeg mÃĄ siga, at jeg eri Ãļgiliga glað fyri, at okur hava nÃ―ggjar stovnar, sum liva upp til krÃļvini um atkomumÃļguleikar.
Eyðdis Hartmann Niclasen, borgarstjÃģri í VÃĄga kommunu heldur tað vera Ãģgvuliga umrÃĄÃ°andi hjÃĄ eini kommunu at rudda slÃģð fyri, at sosial samvera altíð skal kunna bera til hjÃĄ Ãļllum borgarum. Hon sipar tÃģ mest til, at atkomutilfeingið í eini kommunu ongantíð ekskluderar ein lítlan bÃģlk, sum hevur trupulleikar so ella so við at rÃļra seg.
Hon heldur, at kommunan eigur at hava sum eitt tað fremsta mÃĄlið at síggja til, at Ãļll fÃĄa rÃļrt seg, sleppa framat, koma fram við gÃģðum skÚla, gÃģðum stovnum og nÃļktandi tiltÃļk um, ikki minst sosialt.

Meldursstaðurin TÃģrshavn

Atkomuviðurskifti til bygningar skulu tryggja atgongd fyri Ãļll. BÚstaðir og aðrar bygningseindir skulu hava beinleiðis atgongd ÚtifrÃĄ ella umvegis felags atkomuleið ÚtifrÃĄ. Felags atkomuleiðir skulu vera nÃģg breiðar
til ÃĶtlaðu nÃ―tsluna, skulu kunna nÃ―tast Ãģtarnaðar í fullari breidd
og skulu vera eyðkendar í tilfari, litum ella ljÃģsi. Fría breiddin skal í minsta lagi vera 1,3 metrar (Brot Úr Bygningskunngerðini 2017)
HÃļvuðsstaður FÃļroya, TÃģrshavn, fevnir sum kommuna um Havnina, Argir, Hoyvík, Hvítanes, Kaldbak, Kaldbaksbotn, KirkjubÃļ, KollafjÃļrð, Norðradal, Oyrareingir, SignabÃļ, Sund, Syðradal, Velbastað og oyggjarnar Hest, Koltur og NÃģlsoy.
Í TÃģrshavnar kommunu bÚgva nÚ meira enn 21.000 fÃģlk, 42 prosent av landsins fÃģlkatali, sum er um 51.000. HÃģast Havnin man vera ein av heimsins minstu hÃļvuðsstÃļðum við umleið 13.000 íbÚgvum, so er bÃ―urin ein sannur meldur av fÃģlki, akfÃļrum, skipum og bÃĄtum. Um dagin eru tÃĶr gomlu, trongu gÃļturnar í miðbÃ―num og her um vegir um at hokna í tí stÃļðuga ferðslumeldrinum og tí surrandi kappingini um parkeringsplÃĄss.
Hin fjÃģrði suðuroyingurin
Annika Olsen, borgarstjÃģri í TÃģrshavnar kommunu, er tann fjÃģrði borgarstjÃģrin, ið er ÃĶttaður Úr Suðuroynni. Hon er vÃĄgbingur. Hinir eru Dennis Holm í VÃĄgi, Kristin Michelsen ÃĄ TvÃļroyri og borgarstjÃģrin í VÃĄga kommunu, Eyðdis Hartmann Niclasen, ið er ÃĶttað av TvÃļroyri. Tilvildin – men Annika Olsen í Havn leggur fyri við at siga, at tÃĄ ið hon var landsstÃ―riskvinna í innlendismÃĄlum, gjÃļrdi hon ta fyrstu kunngerðina um atkomuviðurskifti hjÃĄ fÃģlki, ið bera brek.
– Jeg pressaði upp ÃĄ at fÃĄa kunngerðina ígjÃļgnum, tí at tað var umrÃĄÃ°andi hjÃĄ mÃĶr at fÃĄa regulerað viðurskifti.
Kunngerðin hevði heimild í eini gamlari bÃ―arskipanarlÃģg frÃĄ 1954, sum ongar sanktiÃģnsmÃļguleikar hevði.
Tað bar sjÃĄlvandi í sÃĶr, at tað var ikki nÃļktandi. Tað var ikki optimalt. Annika Olsen setti samstundis arbeiðið í gongd við at gera eina samlaða landsbyggireglugerð og eina byggilÃģggÃĄvu, eina lÃģggÃĄvu, sum henda landsbyggireglugerðin kann hava heimild í við teimum veruligu sanktiÃģnsmÃļguleikunum og tí, sum skal til fyri at handhevja eina slíka reglugerð.
– Meðan okur bíðaðu eftir tí, so var hin kunngerðin sjÃĄlvandi í gildi, men nÚ hava okur fingið ta nÃ―ggju bygningskunngerðina frÃĄ 2017, sum jeg setti í gongd, og hetta er tað tÃ―dningarmesta, sum mann skal brÚka at byggja eftir, og tað verður eisini gjÃļrt í teimum byggiloyvunum, ið verða givin hiðani.
Atkoman skal vera í lagi
BorgarstjÃģrin í TÃģrshavnar kommunu leggur dent ÃĄ, at Ãļll viðurskifti í sambandi við atkomumÃļguleikar skulu vera í lagi, tÃĄ ið nÃ―tt verður bygt. Men tað er bara í sambandi við nÃ―bygging og stÃģrar umvÃĶlingar, at tað ber til at handhevja bygningskunngerðina og fylgja við gongdini.
– Trupulleikin hjÃĄ okum er eldri bygningar, tað er har, ið avbjÃģðingarnar eru, tí skuldi henda reglugerðin verið komin fyri nÃģgvum, nÃģgvum ÃĄrum síðan, so okur eru afturÚrsigld yvirhÃļvur, tÃĄ ið tað kemur til atkomuviðurskiftini, men okur eru rÃĶttiliga tilvitað um hetta.
Annika Olsen sigur, at í ta nÃ―ggju mÃĄlslÃ―singamannagongdina hevur kommunan fingið eina ÃĄminning um, at tað altíð skal vera í lagi soleiðis, at
mann nÚ hevur gjÃļrt alt tÚnið rundan um lÃļgtingshÚsið og til dÃļmis ikki hevur hugsað um tey, sum eru bundin av rullustÃģli.
– Tað er umrÃĄÃ°andi, at mann alla tíðina verður mintur ÃĄ tað, men okur hava eina gÃģða umsiting, sum stÃļðugt ger tað.
Tann Ãļgiliga ferðslan
BorgarstjÃģrin í Havn nemur eisini við teir ovurhonds stÃģru ferðslutrupulleikarnar í Havn, tí her er so trongt. Hon sigur, at tað millum annað kann loysast við at leiða ferðsluna Ãļðrvísi og leggja infrakervið, ið skal til, rundan um bÃ―in og ikki fÃĄa alt inn í sjÃĄlvan bÃ―in. Kommunan arbeiðir í lÃļtuni við at fÃĄa ein innkomuveg, ið fer at bÃļta nakað um ferðslutrupulleikarnar inni í bÃ―num. Arbeitt verður við at fÃĄa fleiri parkeringsplÃĄss, at fÃĄa parkeringsviðurskiftini í rÃĶttlag fyri at minka um ferðsluna inni í bÃ―num.
– So tað verður arbeitt av Ãļllum alvi at fÃĄa fÃĶrri bilar inn í bÃ―in, og kommunan fer nÚ undir at betra bussleiðina, soleiðis at fleiri kunnu fara við bussi, ið eru nokkso atkomuligir hjÃĄ fÃģlki, ið bera brek, heldur Annika Olsen, sum eisini leggur ÃĄherðslu ÃĄ, at tað eru hampiliga nÃģgv parkeringsplÃĄss í bÃ―num til fÃģlk, sum bera brek. Tað er sjÃģn fyri sÃļgn, at hÃģast Ãļll tey vanligu parkeringsplÃĄssini í bÃ―num eru upptikin, so er nÃĶstan altíð plÃĄss hjÃĄ teimum, ið bera brek. Tað vil siga, at tað verða alsamt fleiri parkeringsplÃĄss í Havn hjÃĄ teimum, ið bera brek. Allastaðni har, sum kommunan fremur stÃģrar umvÃĶlingar við atliti at atkomuviðurskiftum til bygningar og inni í bygningunum.

NÃ―tt og gamalt
– StÃģrar umvÃĶlingar og nÃ―bygging, tað fÃĶr kommunan handhevjað sambÃĶrt bygningsreglugerðini, sigur borgarstjÃģrin, men Annika Olsen nevnir eisini teir bygningarnar, ið standa lidnir, men sum standa við ongum ella tvÃļrrandi atkomumÃļguleikum, tí fÃĄur ella eingin hevur hugsað um tað. Hon sigur tÃģ, at tey nÃ―ggju hotellini, ið verða bygd í nÃĶstum, lÚka sjÃĄlvandi – sum hon tekur til – allar treytir í sambandi við atkomu.
Juridiskt ber til at siga, at teir bygningar, ið vÃģrðu bygdir, ÃĄÃ°renn bygningskunngerðin kom í gildi, og sum vÃģrðu lÃģgligir, ÃĄÃ°renn kunngerðin kom í gildi, vÃģrðu eisini lÃģgligir eftir, at kunngerðin kom í gildi. Kommunan hevur ikki mÃļguleika fyri at fara Út og krevja, at tey skulu bÃļta um viðurskiftini, men hon kann heita ÃĄ tey, sum eiga bygningarnar, um at bÃļta um viðurskiftini, tí at tað eisini er gott hjÃĄ teimum. Tí eigur kommunan at koma við einari ÃĄheitan ÃĄ myndugleikarnar, sum varða av almennum stovnum um at fÃĄa atkomuviðurskiftini í rÃĶttlag og fÃĄa bÃļtt um tað, sum ikki varð hugsað um í gomlum dÃļgum.
Tað gÃģða umdÃļmið
– Tað tÃĶnir teimum at hava eitt gott umdÃļmi, sigur borgarstjÃģrin í Havn.
NÚ er TÃģrshavnar kommuna vorðin eitt eftir fÃļroyskum viðurskiftum víðfevnt tÃĶnastuvinnustað. Her er stÃģrt tÃĶnastuvinnuvirksemi við matstovum, kafÃĐum, spÃĶlistÃļðum, barrum, hotellum og gistingarhÚsum. HjÃĄ kommuni er tað umrÃĄÃ°andi at appellera til teirra, sum eiga og varða av tí gamla, at tey hugsa um tey, sum bera brek. Alt tað nÃ―ggja verður sjÃĄlvandi bygt eftir reglugerðini. Tað ber í sÃĶr, at við at hugsa um hesi viðurskiftini og fremja tey í verki víðkast metingin av einum landi í ferðavinnuhÃļpi.
– Eitt er, at mann reklamerar við, at mann hevur reint umhvÃļrvi og gÃģða
tÃĶnastu, men tað at mann hevur fyrilit við fÃģlki, sum bera brek, kann bara vera og er sera umrÃĄÃ°andi, sigur Annika Olsen, sum nemur við, at ein hÃļvuðsstaður og eitt land avgjÃļrt eiga at hava ta frÃĶgast mÃļguligu tÃĶnastuvinnuna í huga.
– Soleiðis er tað eisini, men okkurt kann vera betri.
Verður hugsað um tíðarkarmin, sum fevnir um alt tað, ið eigur at verða gjÃļrt fyri atkomuviðurskiftini í einari kommunu sum Havnini, so er tað sjÃĄlvandi sum alt annað ein spurningur um pengar, men Annika Olsen heldur, at verður vÃĶl lÃ―st, og kommunan kemur við einum marknaðarÃĄtaki til frama fyri tÃĶnastuvinnuna og ferðavinnuna, so hjÃĄlpir tað vÃĶl í sjÃĄlvum sÃĶr.
Ein eyka stjÃļrna
– Tí, sum sagt, hetta gevur tÃĶnastuvinnuni og ferðavinnuni eina eyka stjÃļrnu.
Annika Olsen, borgarstjÃģri í TÃģrshavnar kommunu hevur hugsað leingi um eitt veruligt marknaðarÃĄtak. TÃĄ ið hon sat í landsstÃ―rinum arbeiddi hon við ÃĶtlanini um at skipa ein brekpolitikk, sum eisini fevndi um eitt marknaðarÃĄtak fyri landið sum heild til frama fyri atkomumÃļguleikar hjÃĄ Ãļllum.
– Og tað er so upplagt, at kommunan loftar bÃģltinum nÚ, tí tað er av so stÃģrum tÃ―dningi fyri kommununa at hava eitt gott umdÃļmi Úti og heima.
FÃģlk í koyristÃģli skulu sambÃĶrt Anniku Olsen ikki sita har við tí kensluni, at tey ikki eru vÃĶlkomin, tí skal kommunan vera upplÃ―sandi og ÃĄheitandi og vil hava hesi viðurskifti í rÃĶttlag.
– Her verður bygt nÃģgv í lÃļtuni, skÚlar, musikkskÚli og annað mangt, og her verður alt gjÃļrt av einslistum, sigur borgarstjÃģrin, sum svam nÃģgv fyrr og rennur nÃģgv nÚ, men hon heldur tað vera Ãģgvuliga langt Úti, at ein bÃ―ur sum Havnin, ið hevur tveir lutfalsliga nÃ―ggjar stÃģrskÚlar, og ein nÃ―ggjur er ÃĄ veg, ikki hevur hugsað um svimjihylar í teimum nÃ―ggju skÚlunum.
Annika Olsen ÃĶtlar at skipa so fyri, at tÃĶr ymsu deildirnar í tÃĶnastuvinnuni, eitt nÚ matstovur og kafÃĐir, fÃĄa eina eyka stjÃļrnu – eitt sertifikat – við at lÃ―sa:
„Her eru atkomuviðurskiftini í lagi!"

Ein víðfevnd kommuna

Hyggja vit at bygningunum, sum vÃģrðu reistir í Runavíkar kommunu fyri einum hÃĄlvthundrað ÃĄrum síðan og meira, tÃĄ ið alt Ãļkið fÃģr at vaksa,
kunnu vit hÃģskandi leggja fyri við tí gamla skÚlanum ÃĄ Glyvrum. Hann
varð bygdur síðst í fimmtiÃĄrunum í trimum hÃĶddum við ongari lyftu og nÃģgvum trappum, og soleiðis stendur hann enn og umsitur viðurskifti hjÃĄ einum 3.800 borgarum í hesi víðfevndu kommunu, sum fevnir um Runavík, Æðuvík, Rituvík, SaltangarÃĄ, Glyvrar, Lamba, Lambareiði, SÃļldarfjÃļrð, Skipanes, SkÃĄla, SkÃĄlafjÃļrð, OyndarfjÃļrð, Funning, FunningsfjÃļrð og Elduvík.

 Vit kunnu í hvussu so er staðfesta, at fyri einari hÃĄlvari Ãļld síðan hevur eingin hugsað um atkomu, als ikki, sigur TÃģrbjÃļrn Jacobsen, borgarstjÃģri í Runavíkar kommunu.
Hyggja vit at rÃĄÃ°hÚsinum í kommununi í dag, har eitt nÚ borgarstjÃģrin heldur til gerandis, so er eisini tað í trimum hÃĶddum. Ein hÃĄlvthundrað ÃĄra gamal rÃĶttiliga Ãģatkomandi betongbygningur.
– Ein vÃģnleys uppgÃĄva, hvat atkomu viðvíkur, sigur borgarstjÃģrin.
Skalt tÚ hava fatur ÃĄ bÃģkhaldinum hjÃĄ Runavíkar kommunu, skalt tÚ upp ÃĄ triðu hÃĶdd ígjÃļgnum fleiri trappur. Tað vil siga, at tey, sum hava okkurt kropsligt tarn soleiðis, at tey ikki eru serliga mobil, tey hava ongan mÃļguleika fyri at fÃĄa ta tÃĶnastuna, tey vilja hava frÃĄ Runavíkar kommunu.
Tíðir broytast
Eitt, sum Runavíkar kommuna er serliga kend fyri, er, at hon hevur gjÃļrt
rÃĶttiliga nÃģgv fyri, at tey, ið hava verið fyri avbjÃģðingum frÃĄ nÃĄttÚrunnar hond, fÃĄa eina gÃģða viðferð soleiðis, at hond verður tikin um tey.
– At tey fÃģlkini eru blivin ein partur av samfelagnum her hevur í stÃģran broytt hugsanina, bÃĶði hjÃĄ fÃģlki og hjÃĄ myndugleikunum, tí at tey seinastu 20 ÃĄrini – uttan at tað hevur verið ein politisk viðtÃļka – so hevur mann í Ãļllum teimum ílÃļgunum, mann hevur gjÃļrt, hugsað til frama fyri tey fÃģlkini.
Hyggja vit at tí nÃ―ggja skÚlanum, ið varð bygdur við LÃļkin fyri 12 ÃĄrum síðan, so er hann í allar mÃĄtar atkomiligur hjÃĄ Ãļllum, eisini hjÃĄ teimum, ið sita í koyristÃģli.
– Og hyggja vit so at tí nÃ―ggju fimleikahÃļllini, ið varð bygd fyri nÃļkrum ÃĄrum síðan, har ið tann gamla ítrÃģttarhÃļllin eisini varð umvÃĶld og dagfÃļrd fyri einar 45 milliÃģnir krÃģnur, so er alt somuleiðis gjÃļrt í tí bygninginum soleiðis, at tað skal bera til at koma til tÃĶr tÃĶnasturnar, sum kommunan annars skal veita Ãļllum borgarum.
Munandi batnaður hugburður
JÚ, TÃģrbjÃļrn Jacobsen heldur, at hugburðurin er broyttur Ãģfatiliga nÃģgv bara ta seinastu fjÃģrðingsÃļldina, so at tað, ið kanska verður at síggja í Runavíkar kommunu, sum er hent við gamla kommunuskÚla í Havn, er at brÚka teir gomlu betongmÚrarnar til okkurt annað enn til vanligt virksemi, sum er fyri Ãļll.
– Tað vil siga, at tað mÃĄ haldast at vera ein skilagÃģð loysn at flyta seg frÃĄ einum skÚla til eitt kollegium í tí, sum nÚ eitur Finsen, tí at tað ber
sjÃĄlvandi til at seta lyftir upp í gomlum bygningum eisini.
Lyftir eru settar upp í Glyvra skÚla, og tað er ein gÃģð hjÃĄlp, men sambÃĶrt TÃģrbjÃļrn Jacobsen er tað eingin nÃģg gÃģð loysn.
– TÚ mÃĄst byggja ein skÚla fram eftir jÃļrðini soleiðis, at Ãļll sleppa til. BorgarstjÃģrin í Runavíkar kommunu heldur, at skulu vit konsentrera hetta mÃĄlið, so snÃ―r tað seg fyri ein stÃģran part um hugburð, og hugburðurin er broyttur til tað rÃĶtta. Hann er avgjÃļrt broyttur tann rÃĶtta vegin í
FÃļroyum yvirhÃļvur.
– Henda avbjÃģðingin við teimum,
sum frÃĄ nÃĄttÚrunnar hond ikki vÃģru so vÃĶl Útborin sum onnur, vÃģrðu eksporterað av landinum. Vit eksporteraðu tað, sum vit í gÃĄsareygum skuldi vera ein trupulleiki. Hetta var nÃĶstan sum hjÃĄ nazistunum, vit reinsaðu bara samfelagið soleiðis, at bara tey í gÃĄsareygum normalu vÃģru eftir.
Tað, at tey fÃģlkini eru komin heimaftur, heldur borgarstjÃģrin hevur havt Ãģfatiliga stÃģran tÃ―dning. SjÃĄlvandi hesi, sum nÚ eru, hava ongantíð verið burtur, men tað, at mann tÃģk
ta stÃļðuna, at tey eisini skuldu vera partur av tí fÃļroyska samfelagnum, hevur sett Ãģmetaliga nÃģgva ferð ÃĄ. Tað var Javni, ið tÃģk stigið fyrst í sjeytiÃĄrunum at fÃĄa tey aftur higar, her tey hoyra heima.
– NÚ havi eg gingið í skÚla í Havn, og at síggja hesi fÃģlkini Úti ÃĄ gÃļtuni gjÃļrdi tað, at samfelagið bleiv nÃģgv stÃļrri og litríkari.
TÃģrbjÃļrn Jacobsen heldur, at tað er serstakliga hugaligt at staðfesta, at Ãļll tosa ÃĄ jÃļvnum fÃļti við hesi fÃģlkini, sum fyrr í tíðini vÃģrðu deporterað til Danmarkar. Tað er ikki soleiðis í dag sum fyri eini hÃĄlvari Ãļld síðan, at mann kanska smoygdi sÃĶr yvir um vegin.
– Tann tíðin er farin, tey eru blivin ein pÚra implementaraður partur av samfelagnum, og tað er gott!
Atkomandi rÃĄÃ°hÚs Ãģvanlig enn
Tað hevur ikki verið vanligt at byggja rÃĄÃ°hÚs í FÃļroyum við atkomiligheit í huga. NÚ er tað gjÃļrt í GÃļtu, og tað varð gjÃļrt í SandavÃĄgi í síni tíð. Annars hava vit bygt rÃĄÃ°hÚs eftir einum ÃģbrÚkiligum leisti. RÃĄÃ°hÚsið í Runavík kann ikki brÚkast, tí at tað eigur ikki at vera so trupult at koma at fleiri funktiÃģnum í einari kommunu, at tÚ nÃĶstan skalt vera fimleikari fyri at klÃĄra tað.
– So, at vit skulu rokna við, at tað hendir eitt ella annað – ikki í morgin – men tað er komið í tankan, sigur TÃģrbjÃļrn Jacobsen.
Runavík er ein av teimum bÃ―unum, sum liggur fram við einum fjÃļrði upp ÃĄ sama mÃĄta sum TvÃļroyri. Tað er Ãļgiliga torfÃļrt at finna eina miðju í einum bÃ―i, sum liggur í einari líð við einum vegi ígjÃļgnum, og tað er tað, sum tey eru í ferð við at finna Útav nÚ. Í tí sambandinum hava tey tosa nokkso nÃģgv um, hvar ið eitt rÃĄÃ°hÚs kundi staðið í tí miðjuni. So tey rokna við, at innanfyri tey nÃĶstu ÃĄrini, so hava tey eitt rÃĄÃ°hÚs, sum eisini er atgongiligt hjÃĄ Ãļllum, sama hvussu fÃģlk annars eru Útborin.
Tekniskt er Runavíkar kommuna tann stÃļrsta kommunan í landinum, tí at geografiskt er hon Ãļgiliga víð og sett saman av 15 bygdum. TÚ
skalt altso hava 15 spillivatnsÃĶtlanir í Runavík
– Men tað forðar ikki fyri, at vit í hvussu so er ganga fremst í hesum tankanum um, at atgongiligheitin hjÃĄ fÃģlki skal vera so optimal sum yvirhÃļvur gjÃļrligt, og at vit lÚka allar tÃĶr treytir, ið krevjast í 2018 í einum modernaðum samfelag.
Ætlar at seta sjÃļtul ÃĄ
JÚst við rÃĄÃ°hÚsinum í Runavík, so kundi TÃģrbjÃļrn Jacobsen hugsað sÃĶr at sett sjÃļtul ÃĄ ÃĶtlaninar um atkomuligheitina í kommununi. Hann hevur bara sitið í borgarstjÃģrasessinum í tvey ÃĄr, og um hansara ÃĶtlan verður framd í verki tey bÃĶði nÃĶstu ÃĄrini, hann hevur eftir sum borgarstjÃģri, fÃĶr hann ikki lovað, men allir bÃ―rÃĄÃ°spolitikararnir í kommununi eru sinnaðir at fara tann vegin.
– So tað skal mann rokna við, staðfestir TÃģrbjÃļrn Jacobsen, borgarstjÃģri í Runavíkar kommunu.
Tey eru í ferð við at gera eina kai fyri 45 milliÃģnir krÃģnur. Hon er um at vera liðug. Tey fara at byggja eina
svimjihyl, ið fer at kosta 100 milliÃģnir, og hann verður í Ãļllum viðurskiftum atkomandi hjÃĄ Ãļllum.
Runavíkar kommunan hevur í sambandi við undirsjÃģvartunnilin, sum er í gerð, rÃĶttiliga nÃģgvar avbjÃģðingar. Kommunan er ikki liðug at samrÃĄÃ°ast við landsmyndugleikarnar enn um Útlitini fyri atkomumÃļguleikunum. Tey tingast um, hvussu tað reint tekniskt skal gerast og um, hvussu tann bÚskaparligi parturin av tí skal loysast.
– Vit vita ikki, hvat vit flÃģta í so mÃĄta reint fíggjarliga, so tað er eitt sindur trupult at disponera við pengunum akkurÃĄt nÚ, inntil vit hava funnið eina loysn við landið um vegin, tí hann fer at kosta rÃĶttiliga nÃģgv.
Samanumtikið er Runavíkar kommuna ÃĄ veg við atkomuloysnum, men tað kostar, tað er torfÃļrt, og tað tekur tíð at koma burtur Úr tankaloysinum, ið hevur valdað.

ÁgrÃ―tni valdar í Klaksvík

Klaksvíkar kommuna er FÃļroya nÃĶststÃļrsta kommuna og fevnir um Klaksvík og bygdirnar Ánir, ÁrnafjÃļrð, HÚsar, Mikladal, Norðoyri, Strond, Svínoy, Syðradal og TrÃļllanes. Til samans er fÃģlkatalið í Klaksvíkar kommunu nakað omanfyri 5000, tað var sambÃĶrt Hagstovu FÃļroya neyvt 5.117 1. januar 2018.

Tað, sum vit hava fokuserað uppÃĄ, er at gera atkomuviðurskiftini betri, og tÃĄ ið tað eru nÃ―ggjar verkÃĶtlanir, ganga við Ãļgiliga hÃļgt uppí at fÃĄa tað nÃ―ggjasta og tÃĶr bestu loysnirnar fyri at fÃĄa atkomiviðurskiftini so gÃģð sum gjÃļrligt hjÃĄ koyristÃģlabrÚkarum og illa gongdum og fÃģlki yvirhÃļvur, sigur JÃģgvan Skorheim, borgarstjÃģri í Klaksvíkar kommunu.
Hann rÃļður um miðbÃ―arÃĶtlanina, sum skapar ein nÃ―ggjan bÃ―arkjarna í Klaksvík. Her leggur kommunan alstÃģran dent ÃĄ, at tað skal vera atkomandi allastaðni í koyristÃģli, eisini inni ÃĄ torginum, og tí, sum hevur við torgið at gera, og í íbÚðirnar har um vegir.
Víðfevnd inntriv
TÃĄ ið tað rÃĶður um gamlar bygningar hevur kommunan roynt at dagfÃļra fleiri av teimum.
– Til dÃļmis hava vit havt eina tannlÃĶknastovu í skÚlanum, sum eingin lyfta ella nakað tílíkt hevur verið í, tað fingu vit gjÃļrt fyri einum tveimum ÃĄrum síðan ella so.
Har varð altso alt dagfÃļrt av nÃ―ggjum, lyfta varð sett í, og inntrivið varð so mikið stÃģrt fyri at kunna
fÃĄa atkomuviðurskiftini hjÃĄ koyristÃģlabrÚkum í rÃĶttlag, og tað sama er gjÃļrt í BankNordikbygninginum, og har sum Heilsutrygd heldur til og nÃĄmsfrÃļðiliga rÃĄÃ°gevingin hjÃĄ kommununi, SernÃĄmi og Gigni og aðrir kommunalir stovnar halda til.
– Í tí leigumÃĄlinum tryggjaðu vit okkum, at lyfta er sett í til allar tríggjar hÃĶddirnar, annars hevur BankNordik ikki havt lyftu í bygninginum hjÃĄ sÃĶr, sigur borgarstjÃģrin.
Bygningurin hjÃĄ BankNordik er tann gamli bygningurin hjÃĄ gamla FÃļroya Banka. Hann er dagfÃļrdur soleiðis, at nÚ eru atkomuviðurskiftini har fingin í rÃĶttlag.
DagfÃļrdar gongubreytir
BorgarstjÃģrin í Klaksvík nemur við tað, hann rÃģpar eina lítla detalju. Tað er, at tÃĄ ið kantar ÃĄ gongubreytum verða gjÃļrdir, eigur at verða roynt at savna seg um, at teir eru skornir niður. Hetta er eitt, sum kommunan hevur lagt stÃļrri dent ÃĄ tey seinnu ÃĄrini. Hetta er rÃĶtt og slÃĶtt ein bÃ―rÃĄÃ°samtykt at ganga meiri upp í arbeiðið at gera hÃģskandi kantar ÃĄ gongubreytum. Tað er altso umrÃĄÃ°andi at leggja upp fyri, at kantarnir
eru skornir niður soleiðis, at eingin hÃļgur kantur er nakrastaðni, og soleiðis er lÃĶttari at sleppa upp ÃĄ gongubreytina við eitt nÚ koyristÃģli.
– Hetta er vist nakað, ið vit ikki altíð hava hugsað so nÃģgv um, men tað hevur nokkso stÃģran tÃ―dning, sigur JÃģgvan Skorheim.
Tað slepst vÃĶl inn í bÃ―bussarnar í Klaksvík. Teir eru rÃĶttiliga lÃĄgir aftan, so tað ber til at sleppa inn til dÃļmis við koyristÃģli.
Eftir forskriftunum
Á lÃĶknaviðtalunum í Klaksvík er eisini lyfta millum hÃĶddirnar. Við vÃĄgna, har eldraÃļkið heldur til, er gjÃļrt eftir forskriftunum bÃĶði við breiðum hurðum og lyftu. Men tann stÃģra avbjÃģðingin hjÃĄ Klaksvíkar kommunu er sum alla aðrastaðni nÃģgvir av teimum gomlu bygningunum, har neyðugt er at gera inntriv og loysa atkomuviðurskiftini, sum er eitt, tey ikki hava hugsað so nÃģgv um fyrr. Tað var ikki hugburðurin fyrr, men borgarstjÃģrin í Klaksvík er so mikið ungur, at hann hugsar ÃĄ nÃ―ggjari breyt. Hann sigur, at tað er alneyðugt við inntrivum fyri at kunna loysa tann stÃģra trupulleikan við Ãģatkomuviðurskiftunum í gomlum bygningum. SjÃĄlvt bÃ―rÃĄÃ°shÚsið í Klaksvík er nÚ ein gamal bygningur, men maðurin, ið lÃĶt hann byggja, Erling Laksafoss, var so mikið framsÃļkin, at hann setti lyftu í hÚsið alt fyri eitt, millum annað tí at hann hevði ÃĶtlað, at hÚsið skuldi vera tjÃģðbanki.
ÁsÃ―niligur miðbÃ―ur
Í Klaksvík er stÃģr nÃ―bygging í gongd. BÚstaðir byggja einar 36 íbÚðir í miðbÃ―num og harumframt verða handilshÃļli í nÃ―ggju byggingini, sum í Ãļllum lutum er atkomandi hjÃĄ Ãļllum. Hetta er tað stÃļrsta hÚsið, sum verður bygt nÚ, og hÚsarhaldsskÚlin fer sambÃĶrt JÃģgvani Skorheim í gongd skjÃģtt.
BorgarstjÃģrin í Klaksvík sigur, at miðbÃ―urin fer at broyta Klaksvík rÃĶttiliga nÃģgv, bÃĶði fyri samansjÃģðingina mentalt, og eisini tí, at tÃĄ ið DÚgvan gavst at sigla, eftir at Norðoyatunnilin lÃĶt upp í 2006, misti Klaksvík eitt sindur av sjÃĄlvari sosialiseringini, tí at har mÃļttist Ãļll. EndamÃĄlið hjÃĄ fÃģlki tÃĄ var at koma um fjÃļrðin.
JÃģgvan Skorheim harmast um, at tað gongur so seint við íbÚðarbyggingini í miðbÃ―num, sum skjÃģtt hevur vart í nÃĶstan trÃ― ÃĄr, tí hann heldur, at fÃģlk hava fingið ta fatan, at hetta bara dregur Út, og tey hava ikki fingið seg at trÚgva, at miðbÃ―arÃĶtlanin verður til nakað.
– Men vit hava havt Ãļgiliga stÃģrt fokus ÃĄ, at nÚ skal tað vera ítÃļkiliga.
Spennandi íbÚðarbygging
Tann nÃ―ggi bygningurin í miðbÃ―num fer umframt íbÚðir, at hÃ―sa handilshÃļlum í niðastu hÃĶdd. Ein sjÃĄlvsognarstovnur, sum eitur KrÃĄarbrekka, eigur bygningin, og BÚstaðir fara at umsita Ãļll leigumÃĄlini í bygninginum, ið er innrÃĶttaður eftir Ãļllum kravdum ÃĄsetingum, og tað er, at har er atkomandi hjÃĄ Ãļllum. Allar hurðar eru í kravdari breidd, og lyfta er til allar
hÃĶddir. Tað verður eisini atkomandi hjÃĄ Ãļllum í niðastu hÃĶdd, har handlar og annað tÃĶnastuvirksemi verða innrÃĶttað. ÍbÚðirnar í bygninginum eru ymiskar, og BÚstaðir og kommunan hava skyldu til at seta fimtuhvÃļrja íbÚð av til fÃģlk við skerdum fÃļrleika, tað er fÃģlk, ið bera brek.
– Lagt er upp fyri, at í Ãļllum miðbÃ―arÃļkinum í Klaksvík skalt tÚ kunna koma runt í koyristÃģli.
JÃģgvan Skorheim, borgarstjÃģri, sigur seg vera varnan við tí byggiboominum, sum í lÃļtuni merkir bÚskapin í landinum.
– Tað, sum vit hava gjÃļrt, síðan eg bleiv borgarstjÃģri, er, at vit hava lagt pening til síðis fyri at kunna fremja stÃģr prosjekt uttan lÃĄntÃļku.
Fíggjarliga lagt upp fyri
Klaksvíkar kommuna hevur tey seinastu níggju ÃĄrini goldið 70 milliÃģnir krÃģnur aftur í skuld, so mÃļguleikarnir eru heilt gÃģðir, um tað verða ringar tíðir aftur. Samstundis hevur kommunan savnað umleið 60 milliÃģnir krÃģnur saman gjÃļgnum hesi ÃĄrini til at fremja prosjektið nÚ, og har er til dÃļmis skÚlabyggingin, sum kostar 107 milliÃģnir. Henda byggiÃĶtlan verður fíggjað og framd uttan nakra lÃĄntÃļku. Kommunan heldur fram við miðbÃ―arÃĶtlanini og fleiri Ãļðrum ÃĶtlanum, tí hon planlegði longu í 2013, at Klaksvík skuldi hava rennibreyt í 2019, skÚlin skuldi vera liðugur í 2019 eisini, og har er planlagt soleiðis, at peningur er tÃļkur til at fíggja ÃĶtlaninar. TÃĄ ið verri tíðir koma, so hevur kommunan altíð tann mÃļguleikan, at hon kann fara Út og lÃĶna pening. So rÃĄsarÚmið er vítt, men við tí framgongd, sum hevur verið, hevur kommunan altso spart upp, so at hon er fÃļr fyri at fremja sínar aktuellu verkÃĶtlanir.
SvimjihÃļllin mennist
SvimjihÃļllin í Klaksvík er landsins elsta og tí fleiri ferðir dagfÃļrd, og nÚ er eitt nÃ―tt vÃĶlveruÃļkið komið aftrat við gosbað, og har er tað gjÃļrt í slíkari hÃĶdd, at kemur tÚ til í koyristÃģli, so sleppur tÚ í gosbaðið uttan at verða serliga tarnaður. SvimjihÃļllin fÃĶr eisini dampbað og infrareyða sauna til fÃģlk, sum hava aðrar trupulleikar sum til dÃļmis hÚðsjÚku og gikt.
TÃģ, eisini í Klaksvík eru nÃģgvir eldri bygningar, har atkomuviðurskiftini ikki eru fingin í rÃĶttlag. Tað viðgongur JÃģgvan Skorheim, borgarstjÃģri, men tað fer kommunan at royna at gera nakað við sum frÃĄ líður.
Í sjÃĄlvum bÃ―rÃĄÃ°shÚsinum í Klaksvík er yvirhÃļvur vÃĶl fyriskipað, men enn er einki handikappvesi í bygninginum.
Heysta fruktirnar
– Tað mugu vit syrgja fyri verður gjÃļrt, sigur JÃģgvan Skorheim, sum heldur, at tað, sum eyðkennir alla tilgongdina í Klaksvíkar kommunu, er, at hon legði eina ÃĶtlan í 2010 um, at tey vildu hava fleiri fÃģlk til Klaksvíkar, tey vildu fjÃļltÃĄtta bÚstaðarmarknaðin, lokka tey ÚtbÚnu heimaftur og hjÚkla um upplivingarvinnuna við Summarfestivalinum, SjÃģmannadegnum og Ãļllum tí, sum í roynd og veru eyðkennir Klaksvík sum ein ÃĄgrÃ―tin kommuna. Um tvey-trÃ― ÃĄr er miðbÃ―urin liðugur, vÃĶlverudepilin og rennibreytin verða liðug, og nÃ―tt teppi verður lagd ÃĄ fÃģtbÃģltsvÃļllin, og mentanarhÚsið verður alsamt meiri víðfevnt.
– Vit eru nÚ komin hagar, at nÚ fara vit at heysta fruktirnar av tí, sum vit settu í gongd í 2013, sigur JÃģgvan Skorheim, borgarstjÃģri í FÃļroya nÃĶststÃļrstu kommunu.

NiðurstÃļður hjÃĄ ST-nevndini og hvat so?

Ein av niðurstÃļðunum hjÃĄ ST-nevndini, ið vÃģru sendar FÃļroya LandsstÃ―ri sum svar upp ÃĄ skuggafrÃĄgreiðingina hjÃĄ MEGD í 2014, er, at nevndin mÃĶlir FÃļroya LandsstÃ―ri til at seta í verk munagÃģðar brekpolitiskar virkisÃĶtlanir, so sÃĄttmÃĄlin fÃĶst at virka í FÃļroyum.
MEGD hevur síðan niðurstÃļðurnar komu frÃĄ ST-nevndini í 2014 javnan verið í sambandi við FÃļroya LandsstÃ―ri viðvíkjandi einari brekpolitiskari ÃĶtlan, men tað gongur rÃĶttiliga seint at fÃĄa nakað greitt svar uppÃĄ, hvat mann ÃĶtlar ÃĄ hesum Ãļkinum.
MEGD vil síggja eina ítÃļkiliga ÃĶtlan fyri, hvat FÃļroya LandsstÃ―ri ÃĶtlar at gera tey nÃĶstu 10 ÃĄrini. Vit vita vÃĶl, at nÃģgv er hent tey seinastu fÃ―ra ÃĄrini, men fyri okkum hevur tað stÃģran tÃ―dning at síggja, hvat FÃļroya LandsstÃ―ri ÃĶtlar við brekÃļkinum í FÃļroyum.
Vit sakna eina virkisÃĶtlan við tíðarfreistum, har tilskilað er, hvÃļrji tiltÃļk eru neyðug fyri, at sÃĄttmÃĄlin skal koma at virka í FÃļroyum.
Eitt samfelag fyri Ãļll eru fÃļgur orð, men hvussu koma vit hartil, at vit kunnu siga, at FÃļroyar eru eitt gott land at bÚgva í hjÃĄ fÃģlki, ið bera brek? Hvussu skulu vit arbeiða fram ímÃģti at fÃĄa eitt samfelag, sum rÚmar ymiskleikanum? Eitt samfelag, har Ãļll sleppa at brÚka sínar gÃĄvur? Eitt samfelag, har bÃļrn, ung og vaksin, ið bera brek, hava somu mÃļguleikar sum onnur at brÚka sínar fÃļrleikar og somu ÃĄbyrgd fyri egnum lívi sum Ãļll onnur.
NÃĶr ÃĶtlar FÃļroya LandsstÃ―ri at seta í verk nÃ―ggjar víðfevndar tvÃļrgeiralÃģggÃĄvur ímÃģti mismuni, sum víðkar verjuna Út um arbeiðsmarknaðin?
MEGD saknar, at mann tekur ítÃļkilig stig ímÃģti mismuni vegna brek, og hetta eigur at síggjast aftur í, at mann politiskt gongur ÃĄ odda fyri at verja sÃĄttmÃĄlan við at tillaga og gera nÃ―ggjar lÃģgir, so at niðurstÃļðurnar hjÃĄ ST-nevndini verða fylgdar.
HvÃļrji stig ÃĶtlar mann at taka viðvíkjandi bÚstaðarviðurskiftum hjÃĄ fÃģlkum, ið bera brek? NÃĶr ÃĶtlar mann at broyta hugburðin um, hvussu nÃģgv fÃģlk skulu bÚgva saman ÃĄ einum stovni? NÃĶr ÃĶtlar mann at seta grein 19 í sÃĄttmÃĄlanum í verk í FÃļroyum?
Alt hetta eru ítÃļkiligir spurningar, ið mugu loysast, um vit skulu tosa um, at samfelagið er fyri Ãļll.
Ein forðing fyri inklusjÃģn eru stovnar, har persÃģnar, ið bera brek, liva avbyrgdir frÃĄ nÃĶrumhvÃļrvinum ella samfelagnum.
FÃļroya LandsstÃ―ri mÃĄ arbeiða fram ímÃģti, at Ãļll fÃģlk, ið bera brek, frítt kunnu velja hvar og saman við hvÃļrjum tey vilja bÚgva og ikki skulu vera noydd at bÚgva ÃĄ stovni ella stovnslíknandi bÚstÃļðum.
RÃĶtturin til at vera tikin við í samfelagnum ber í sÃĶr, at mann arbeiðir fyri, at fÃģlk, ið bera brek, hava mÃļguleika fyri at brÚka tey tilboð, sum eru í samfelagnum. Fyri at tey skulu kunna koma allastaðni, er neyðugt, at atkomuviðurskiftini eru í lagi allastaðni, og at tey kunnu brÚka almenna ferðaflutningin, og at hesin er atkomuligur.
Fyri at vit skulu kunna kalla okkum eina tjÃģð, ið er fyri Ãļll, er neyðugt, at
Sveisiski listamaðurin Daniel Berset hevur skapað stÃģlin, ið stendur uttanfyri ST-hÃļvuðsborgina í GenÃĻve fyri at minna ÃĄ, at landminur ongantíð aftur verða lagdar í jÃļrðina
Ãļll hava sama rÃĶtt til tað tilfeingi, sum er í hesum landi. Vit skulu ikki fara longur enn til okkum sjÃĄlvi fyri at vita, hvat vit vildu funnið okkum í. Um vit halda okkum hava rÃĶtt at velja hvar og saman við hvÃļrjum vit vilja bÚgva, hvussu ber tað so til, at vit halda, at vit skulu gera av, hvar og saman við hvÃļrjum onnur skulu bÚgva? Í mínum hugaheimi er einans eitt slag av fÃģlki, og har eru vit Ãļll líka. SjÃĄlvandi er tað ymiskt, hvussu vit eru fyri, men vit hava Ãļll sama rÃĶtt, somu virðing og tign íbornað, og vit eiga Ãļll somu Ãģmissandi rÃĶttindi.
Mín vÃģn er, at politiski myndugleikin tekur ST-sÃĄttmÃĄlan í ÃĄlvara, og ger eina brekpolitiska ÃĶtlan, har tað er greitt, hvat mann ÃĶtlar og nÃĶr.
Fyri at ÃĶtlanin skal eydnast, er neyðugt, at tað er greitt, hvÃļr hevur ÃĄbyrgdina av, at ÃĶtlanin verður framd.
Vit vilja Ãļll, at FÃļroyar skulu vera eitt gott land hjÃĄ Ãļllum at bÚgva í, og við einari brekpolitiskari ÃĶtlan, ið leggur upp fyri Ãļllum viðmerkingunum frÃĄ ST-nevndini, fer hetta at eydnast.
Ása Olsen, fyrrverandi aðalskrivari hjÃĄ MEGD.

Vit eita MEGD

Í rÚma tíð varð tosað um, at meginfelagið ÃĄtti at fingið nÃ―tt navn. Tosað
varð í fleiri umfÃļrum við limafelÃļgini, har semja eisini var um hetta.
Í oktober 2017 varð so navnakapping Útskrivað, og tÃĄ ið freistin at senda uppskot inn var farin, vÃģru 158 uppskot innkomin. Starvsnevndin fekk til uppgÃĄvu at arbeiða víðari við navnabroytingini.
Í mars 2018 var greitt, at meginfelagið skuldi eita MEGD, sum er nÃ―tt fÃļroyskt orð. Tað er eisini eitt orð, ið hevur positiva merking. Orðið verður í hesum fÃļri brÚkt sum sernavn.
Tað vÃģru tey bÃĶði, Hilmar Eliasen og Dorrit Olsen, ið sendu uppskotið MEGD inn til navnakappingina, og tey grundgÃģvu millum annað við, at MEGD merkir megi og styrki og setir fokus ÃĄ mÃļguleikarnar hjÃĄ einstaklinginum og felagnum heldur enn forðingarnar. Orðið er stutt og lÃĶtt. Orðið hevur ongar serfÃļroyskar bÃģkstavir,
so tað ger tað lÃĶttari við telduposti, heimasíðu og altjÃģða samstarvi, og tað var eykaaðalfundurin í mars, sum samtykti broytingina.
BÚmerkið hevur Else SjÚrðaberg, grafikari, gjÃļrt eftir ÃĄheitan frÃĄ starvsnevndini. Um bÚmerkið sigur Else:
MEGD er skrivað eitt sindur Ãļðrvísi – ÃĄ ein viðarbul.
Tankin við at skriva MEGD soleiðis er, at lívið er ikki bara beint fram. Vit mÃļta avbjÃģðingum í lívinum, sum hava við sÃĶr, at vit fara umvegir, niður ÃĄ nÃĶstu reglu – tað ger einki – viðhvÃļrt hÃļvdu vit ikki vilja verið tað fyri uttan.
Viðarbulurin. Sprotin sigur: „viðarbulur: meginlutur av trÃĶ ið greinar vaksa Út frÃĄâ€œ.
Hetta er eitt gÃģð mynd av MEGD, sum er sterkt og sjÃĄlvur bulurin í trÃĶnum. Viðarbulurin leggur lunnar undir, at greinar og blÃļð nÃļrast.
GrÃļni liturin er tekin um rÃģ, nÃļring, vÃļkstur, orku og tryggleika.
Skapið ÃĄ viðarbulinum er ein Ãģfullkomin rundingur. FÃģlk fara Ãģivað ikki at vita, at hetta er ein viðarbulur, men undrast ÃĄ, hví skapið er so. Síðan verður spurt, og hÃļvi gevst at greiða frÃĄ og fÃĄa samtalur í gongd.
Ringurin ÃĄ viðarbulinum kann eisini ímynda vernd og felagsskap.
NÃ―ggja slagorðið gjÃļrdist Út frÃĄ hesum: Saman við MEGD megna vit!

MEGD nÃ―ggjan aðalskrivara
1. september tekur JÃģnvÃļr Christiansen við starvinum sum aðalskrivari í MEGD.

Seinastu seks ÃĄrini hevur Ása Olsen rÃļkt starvið sum aðalskrivari, og starvsnevndin í MEGD takkar henni fyri framfÃ―sni, dugnaskap og nÃĶrlagni í starvinum. Tað er serliga arbeiðið við skuggafrÃĄgreiðingini til ST, sum fylti nÃģgv frÃĄ fyrsta degi. Her setti Ása skjÃģtt Út í kortið og var ikki bangin fyri at taka av avbjÃģðingini. Úrslit sÃĄst tÃ―Ã°iliga í niðurstÃļðunum, sum seinni vÃģrðu sendar FÃļroya LandsstÃ―ri. Ása hevur eisini verið ein dyggur viðspÃĶlari hjÃĄ politiska myndugleikanum, sum í fleiri umfÃļrum hevur víst henni ÃĄlit. Hetta hevur gjÃļrt sítt til, at MEGD hevur sÃĶð batar ÃĄ fleiri Ãļkjum í samfelagnum.
JÃģnvÃļr Christiansen situr nÚ í sessinum sum aðalskrivari. JÃģnvÃļr er ÚtbÚgvin sjÚkrarÃļktarfrÃļðingur og hevur drÚgvar royndir bÃĶði sum leiðari og verkÃĶtlanarleiðari.
Hon hevur eisini eftirÚtbÚgvið seg tey seinastu ÃĄrini. Í sínum virkna arbeiðs- og lestrarlívi hevur JÃģnvÃļr vunnið sÃĶr víðan fakfÃļrleika, kunnleika og praktiskar royndir ÃĄ viðkomandi Ãļkjum og hevur eisini royndir at fremja fyriskipanir í verki. JÃģnvÃļr hevur seinastu ÃĄrini arbeitt við Dygd og Menning hjÃĄ TÃģrshavnar kommunu.
Við hesum ynskir starvsnevndin í MEGD JÃģnvÃļr hjartaliga til lukku við starvinum og gleðir seg til gott samstarv, ið heilt vist fer at leiða fÃļroyska samfelagið uppaftur longur ÃĄ javnrÃĶttindaleið.
Vegna starvsnevndina í MEGD
TÓRA VIÐ KELDU forkvinna

JÃģnvÃļr fegnast
Tað er við gleði, at eg nÚ siti í starvinum sum aðalskrivari hjÃĄ MEGD frÃĄ 1. september í ÃĄr.
Eg havi við ÃĄhuga lisið bÃģkina SÃļgan um okkum 1981-2011, sum Erhard Jacobsen skrivaði. BÃģkin lÃ―sir sÃļguna hjÃĄ MEGD (MBF) og fjÃļlbroytta virksemið hjÃĄ felagnum hesi mongu ÃĄr í arbeiðinum fyri javnrÃĶttindum hjÃĄ fÃģlki í fÃļroyska samfelagnum, sum bera brek. Arbeiðið hevur givið Úrslit, og í 2009 samtykti FÃļroya LÃļgting ST-sÃĄttmÃĄlan um rÃĶttindi hjÃĄ einstaklingum, sum bera brek.
Fyrstu tíðina í starvinum fari eg at nÃ―ta til at seta meg inn í viðurskiftini ÃĄ Ãļkinum og at kunna meg um, hvat forkvinna, starvsnevnd og tey 24 limafelÃļgini hava arbeitt við og hoyra teirra hugsan um hvÃļrja kÃģs, tey ÃĶtla at seta frameftir.
Tað er við stÃģrari virðing fyri teimum, sum hava brotið slÃģð og gingið undan, at eg taki við tÃ―dningarmikla starvinum sum aðalskrivari hjÃĄ Megd.
Eg vÃģni, at mínar arbeiðsroyndir við menniskjum, fyrisiting og menning og mín bakgrund í sjÚkrarÃļkt, hvÃļrs grundarlag sambÃĶrt yrkisetisku leiðreglunum skal vera virðingin fyri lívinum og tignini hjÃĄ hvÃļrjum einstÃļkum menniskja, grundað ÃĄ virðing fyri grundleggjandi mannarÃĶttindum, kann vera við til at stuðla undir arbeiðið, sum hevur verið og framhaldandi verður ment av fjÃļlbroytta liðnum hjÃĄ Megd.

MEGD stimbrar
Sum aðalskrivari í MEGD hevur hÃļvuðsuppgÃĄvan í tÃļttum samstarvi við forkvinnuna verið at vísa ÃĄ tey viðurskiftir, ið eru neyðug
at broyta, um vit skulu tosa um eitt samfelag fyri Ãļll.

ST-sÃĄttmÃĄlin fyri einstaklingar, ið bera brek, er grundarlagið undir Ãļllum arbeiðinum hjÃĄ MEGD, og tað hevur verið umrÃĄÃ°andi at tryggja, at fÃļroyska lÃģgarverkið byggir ÃĄ grundreglurnar í ST-sÃĄttmÃĄlanum.
Fyri at kunna síggja batar ÃĄ brekÃļkinum er neyðugt við gÃģðum samstarvi við politiska myndugleikan og embÃĶtisfÃģlkini. Tað er somuleiðis neyðugt, at MEGD ikki bara vísir ÃĄ tað, ið manglar, men at MEGD er ein aktivur viðspÃĶlari við at koma við boðum uppÃĄ, hvussu ein kann loysa avbjÃģðingarnar.
MEGD smÃĶðist ikki burtur, hvÃļrki í fÃļroyska samfelagnum ella altjÃģða, og tað hevur felagið víst við at ganga undan ÃĄ nÃģgvum Ãļkjum. Skugga-frÃĄgreiðingin og niðurstÃļðurnar hjÃĄ ST-nevndini hava víst, at MEGD stendur ikki aftanfyri tey stÃģru londini, men er minst líka vÃĶl fyri sum tey ÃĄ tí Ãļkinum.
Mangan er tað hugburðurin, ið avmarkar okkum, og tað er mín vÃģn, at MEGD framhaldandi fer at ganga ÃĄ odda og vísa vegin bÃĶði í FÃļroyum og í londunum rundan um okkum ÃĄ brekÃļkinum.
Vit skulu hava gott samstarv við politikarar og embÃĶtisfÃģlk, men mest umrÃĄÃ°andi er at hava gott samstarv við starvsnevndina og limafelÃļgini í MEGD, sum eru lívÃĶðrin í felagnum.
MEGD hevur eina gÃģða og vÃĶlvirkandi starvsnevnd og somuleiðis eina dugnaliga og virðiliga forkvinnu, ið megnar at seta brekÃļkið í fokus. Nakað, ið altíð verður brÚkt í Norðurlendskum arbeiði er hetta: Einki um okkum uttan okkum. Hetta kemur vÃĶl til sjÃģndar í MEGD við at forkvinnan, ið sjÃĄlv ber brek, er myndin hjÃĄ felagnum Út til samfelagið. Sum orðini siga, einki um okkum uttan okkum er ein stÃģrur veruleiki, tí hetta haldi eg er ein grundin til, at MEGD er
sjÃģnligt ÃĄ so nÃģgvum Ãļkjum bÃĶði í FÃļroyum og í norðurlendskum hÃļpi. Mín vÃģn er, at limafelÃļgini í MEGD duga at síggja tann fyrimunin, sum tað er at hava eina sjÃģnliga forkvinnu, og í allar mÃĄtar eru við til at stuðla upp um bÃĶði hennara arbeiði og annars alt arbeiði, ið verður gjÃļrt í
gerandisdegnum hjÃĄ MEGD.
NÚ eg eri farin í annað starv, takki eg tykkum Ãļllum, ið varða av MEGD, fyri hesi seks spennandi ÃĄrini eg havi starvast í felagnum. Eg fari somuleiðis at nÃ―ta hÃļvið at ynskja nÃ―ggja aðalskrivaranum, forkvinnuni og annars Ãļllum tykkum, ið leggja alla tykkara orku í at betra umstÃļðurnar hjÃĄ fÃģlkum, ið bera brek, alt tað besta.
Ása Olsen
fyrrverandi aðalskrivari hjÃĄ MEGD

Ongan hug at knarra
Hanus SamrÃģð, masterlesandi í stjÃģrnmÃĄlafrÃļði og fyrrverandi lÃļgtingsmaður, sum bÃ―r í Havn, hevur vÃļddasvinn. Hann setur seg stundum í sín nÃ―fingna koyristÃģl. Hann sigur seg hava vunnið sítt frÃĶlsi við at koma fram, hagar hann ÃĶtlar sÃĶr í koyristÃģlinum, men avbjÃģðingar eru allastaðni.
Hugsa vit til dÃļmis um bygningin, har Almannaverkið heldur til, hevur tÚ eina mÃģttÃļku, og skalt tÚ koma fram til lyftuna, skalt tÚ upp eftir nÃļkrum trapputrinum, og hetta er almanna- og heilsuverkið, so reint symbolskt ÃĄttu vit í hesum sambandi at hugt inneftir at ministeriinum fyrst, sigur Hanus SamrÃģ, sum eisini nevnir lÃļgtingshÚsið og Landsskjalasavnið. Í lÃļgtingshÚsinum er ein inngongd við trimum trapputrinum, og við síðuna av er ein onnur inngongd til koyristÃģlar.
– Tað er eitt sindur skeivt, haldi eg, at tÚ hevur tvÃĶr inngongdir, aðra at ganga ígjÃļgnum og hina at verða smuglaður inn ígjÃļgnum bakdyrnar.
Hanus SamrÃģ spyr, um vit ikki kundu borið so í bandi, at inngongdin til parlamentið er ein einasta hurð, og tað er líka mikið, um tÚ gongur ella situr í koyristÃģli.
– Tað er nakað, sum tÚ kundi orðnað við eini lítlari rampu, tí eg haldi, at symbolskt er tað Ãģheppið, at tÚ
verður noyddur at smugla fÃģlk um bakdyrnar.
Hanus gongur meira enn so, men trappur eru líka stÃģrur meinbogi hjÃĄ honum, um hann situr í koyristÃģli ella er til gongu. Hann heldur, at atkomuviðurskiftini eru heilt gÃģð í nÃ―ggjum bygningum, men í teimum gomlu bygningunum við nÃģgvum trappum er Ãģgvuliga torfÃļrt at koma fram. Gongubreytirnar eru heilt hampiligar, tÃģ ikki so atkomiligar sum í eitt nÚ Paris.
Alment byggjarí skal lÚka ÃĄsettar treytir. Vit tí privata er nakað Ãļðrvísi. Tí privata er ikki beinleiðis ÃĄlagt at syrgja fyri, at atkomuviðurskiftini eru í lagi. Her er tað heldur ein spurningur um ans. Eitt dÃļmi eru tey vÃĄnaligu atkomuviðurskiftini í biografinum í Havn. Eitt annað dÃļmi er flogvÃļllurin í VÃĄgum. Har hava tey ikki investerað í nakran arm, men tey hava eina lyftu.
– Tað er fínt, men lyftan verður ofta brÚkt til rusk og lutir og ting, ið skulu lyftast upp í flogfarið.
Hanus SamrÃģ hevur eina ferð upplivað, at hann bað um lyftuna, tí tað var hÃĄlt og nÃģgvur vindur. Lyftan varð verandi Úti hjÃĄ flogfarinum, og Hanus skuldi ganga einar hundrað metrar frÃĄ gatini Út til lyftuna. Ein maður kom, Hanus fekk hildið í armin ÃĄ honum og gekk soleiðis Út til lyftuna. Hanus heldur, at tað hevði verið rímiligt, at lyftan kom heilt til gatina. Hetta eigur at fÃĄast í rÃĶttlag, sigur hann.
Í slíkum fÃļri eigur eingin ivi at valda, men tað er kortini ein royndur lutur, at ivin spÃļkir nÃģgvastaðni fyri ikki at siga allastaðni, tí at hÃģast tann veruleika, at alt verður gjÃļrt fyri at gera vart við atkomumÃļguleikar og tvÃļrrandi atkomumÃļguleikar, so kundi verið líkt til, at ÃĄminningarnar eiga at verða stÃļðugt herdar og endurtiknar.
JÚ, mÃĄlið verður rokkið, men tíðum flytur tað seg sum steinurin hjÃĄ Sisyfos í griksku mytologiini.

Eitt virkið lív

HvÃļrt ÃĄr uppliva fleiri, at lívið fÃĶr eina brÃĄa vend. Vanliga eru tey partur av einum virknum gerandisdegi, men alt í einum verður gerandisdagurin fyltur av Ãģkendum avbjÃģðingum. NÚ er tað knappliga blÃģðtÃļppur, heilablÃļðing ella varandi sjÚka, ið seta dagsskrÃĄnna. Onnur hava kent líknandi avbjÃģðing alt lívið. Hetta ger ikki avbjÃģðingina minni – kanska Ãļðrvísi. Tað, sum tÃģ er felags fyri bÃĄÃ°ar partar, er, at Ãļll, ið fÃĄa eitthvÃļrt at stríðast við, vilja vera partur av einum mennandi gerandisdegi saman við Ãļðrum. Uttan undantak. Tí hevur tað tÃ―dning, hvussu skipanir uttan um hesi eru skipaðar, tí tÃĶr eru sjÃĄlv fyritreytin fyri tað virkna lívið. Orð sum habilitering og rehabilitering eru kend. Tey verða í grein 26 í STsÃĄttmÃĄlanum um rÃĶttindi hjÃĄ ein staklingum, ið bera brek, nevnd menning (habilitering) og endurmenning (rehabilitering). Ásett er í sÃĄttmÃĄlanum, at FÃļroyar skulu taka munadygg og hÃģskandi stig til at gera fÃģlk, ið bera brek, fÃļr fyri at vinna sÃĶr og varðveita stÃļrst mÃļguligt sjÃĄlvrÃĶði, fullan likamligan, sÃĄlarligan, sosialan og vinnuligan fÃļrleika og fullvegis part og luttÃļku í Ãļllum lívsins viðurskiftum. Tí skulu FÃļroyar skipa, styrkja og víðka víðfevndar menningar og endurmenningartÃĶnastur og skipanir, serstakliga ÃĄ heilsu, starvs, ÚtbÚgvingar og almanna Ãļkinum soleiðis, at hesar tÃĶnastur og skipanir. Víðari skulu FÃļroyar virka fyri at menna byrjanarÚtbÚgving og framhaldsÚtbÚgving fyri fakfÃģlk og onnur starvsfÃģlk, sum arbeiða í menningar og endurmenningartÃĶnastum, og virka fyri, at hjÃĄlpartÃģl og tÃļkni, sniðgivin til fÃģlk, ið bera brek, verða tÃļk, at kunnleiki er um tey, og at tey verða nÃ―tt í sambandi við menning og endurmenning. HvÃļrjar mÃļguleikar hava borgarar í dag, tÃĄ ið talan er um menning og endurmenning? Hetta spyrja vit í blaðnum og geva eina mynd av, hvussu stÃļðan er í FÃļroyum. Í VÃĶlferðarlÃģgini eru nÃ―ggj hugtÃļk sum t.d. endurvenjing og viðlíkahaldsvenjing, og tí spyrja vit eisini, hvussu hesi hugtÃļk skulu skiljast í sambandi við menning og endurmenning. MEGD ynskir tÃĶr ein virknan og mennandi gerandisdag og gÃģðan lesihug! TÓRA VIÐ KELDU forkvinna í MEGD.

Endurmenning í FÃļroyum
Orðaskifti um rehabilitering – endurmenning – hevur mangan verið í FÃļroyum tey seinnu ÃĄrini. MEGD fegnast um, at í Samgonguskjalinum 2019 stendur, at rehabiliteringin skal styrkjast um alt landið, og ein yvirskipað lÃģg skal tryggja, at ein ÃĶtlan verður gjÃļrd fyri hvÃļnn einstakan, bÃĶði viðvíkjandi likamligum, sÃĄlarligum og sosialum tÃļrvi. Rehabilitering er eitt altjÃģða rÃĄk, tÃĄ ið tað rÃĶður um spurningin um at veita samskipaðar heildartÃĶnastur ÃĄ almanna og heilsuÃļkinum, har sjÃģneykan er ÃĄ lívsdygd, mannarÃĶttindi og eins mÃļguleikar hjÃĄ fÃģlki, ið bera brek. Brek er sambÃĶrt STsÃĄttmÃĄlanum varandi likamlig, sÃĄlarlig, vitborin og kenslulig mein, sum í samvirki við ymsar forðingar kunnu forða fyri, at fÃģlk til fulnar og virkin kunnu vera við í samfelagnum ÃĄ jÃļvnum fÃļti við onnur. Hvat er rehabilitering í grundini? SambÃĶrt World Report on Disability (HeimsfrÃĄgreiðingin um brek) er rehabilitering: ÃĄtÃļk, ið stuðla tí einstaka, sum livir við, ella sum sannlíkt fer at liva við tvÃļrrandi fÃļrleika at rÃļkka og varðveita besta fÃļrleika til at vera virkin í sínum umhvÃļrvi. SambÃĶrt WHO er endamÃĄlið við rehabilitering: FÃļroyska orðið fyri rehabilitering er endurmenning. ST-ÃĄttmÃĄlin nÃ―tir harumframt orðið habilitering, sum umsett til fÃļroyskt eitur menning. Síðan hava vit hugtÃļkini endurvenjing og viðlíkahaldsvenjing. HvÃļrjar hugsanir og atgerðir eru aftanfyri hesi hugtÃļkini, og hvat er munurin? Og eru Ãļll í veruleikanum ikki partur av somu sÃļk? MEGD-blaðið fer at varpa ljÃģs ÃĄ rehabilitering, og vÃģnandi kann tað gera sítt til at geva eina greiðari fatan av, hvat rehabilitering snÃ―r seg um, men vit vilja serliga vísa ÃĄ, hvussu fÃļroyingar, ið hava brÚk fyri rehabilitering í víðari merking, kunnu fÃĄa munadyggar, heilsustimbrandi tÃĶnastur, so teir fult kunnu vera við í fÃļroyska samfelagnum ÃĄ jÃļvnum fÃļti við onnur. Bakgrund Í greinini hjÃĄ Hedevig Matras og EyðbjÃļrg Joensen er allÃ―singin av rehabilitering hjÃĄ Marselisborg og gÃģð frÃĄgreiðing um, hvat endurvenjing og viðvíkahaldsvenjing er. Vit fara at hyggja at, hvussu tey ymisku orðini verða brÚkt í fÃļroyskum samanhangi. Niðanfyri er samanumtÃļka av hugtÃļkunum, lÃ―st í fÃļroyskum lÃģgarteksti og ST-sÃĄttmÃĄlanum. ST-sÃĄttmÃĄlin Sum nevnt brÚkar ST-sÃĄttmÃĄlin orðini rehabilitering, sum ÃĄ fÃļroyskum eitur endurmenning og habilitering, sum eitur menning. Endumenning kann altso lÃ―sast sum tað at endurvinna ein ella fleiri fÃļrleikar, sum ein hevur mist. Menning kann lÃ―sast sum tað at menna nÃ―ggjar fÃļrleikar, eitt nÚ hjÃĄ einum barni, sum er fÃļtt við breki, her venjingin skal stuðla menningini frÃĄ barna- og ungdÃģmsÃĄrum til vaksnamannaÃĄr. SambÃĶrt grein 26 í ST-sÃĄttmÃĄlanum skulu limalondini taka munadygg og hÃģskandi stig til tess at gera fÃģlk, ið bera brek, fÃļr fyri at vinna sÃĶr og varðveita stÃļrst mÃļguligt sjÃĄlvrÃĶði og luttÃļku í Ãļllum lívsins viðurskiftum, og skulu skipa, styrkja og víðka víðfevndar menningar- og endurmenningartÃĶnastur og skipanir, serstakliga ÃĄ heilsu, starvs, ÚtbÚgvingar- og almannaÃļkinum (teksturin styttur). 2. Limalondini skulu virka fyri at menna byrjanarÚtbÚgving og framhaldsÚtbÚgving fyri fakfÃģlk og onnur starvsfÃģlk, sum arbeiða í menningar- og endurmenningartÃĶnastum. Rehabilitering í fÃļroyskum lÃģgarteksti EldralÃģgin frÃĄ 2014 er tann einasta lÃģgin, har endurmenning er nevnt. Í lÃģg/kunngerð um SjÚkrahÚsverkið og Almannaverkið verður endurvenjing nÃ―tt. Orðið endurmenning er heldur ikki nÃ―tt í lÃģgaruppskotinum um vÃĶlferðarlÃģg hjÃĄ undanfarnu samgongu, men har eru hugtÃļkini endurvenjing og eisini viðlíkahaldsvenjing. EldratÃĶnasta og heimarÃļkt LÃģgin um eldratÃĶnastu og heimarÃļkt brÚkar orðini endurmenning, endurvenjing, viðlíkahaldsvenjing og fyribyrgjandi venjing. Grein 1. stk. 2 sigur, at endamÃĄlið við heildartÃĶnastuni er: c) at endurmenna mistan fÃļrleika og d) at stimbra mÃļguleika hins einstaka at klÃĄra seg sjÃĄlvan. Í stk. 4 stendur, at heimasjÚkrarÃļkt fevnir um sjÚkufyribyrging, sjÚkrarÃļkt, endurmenning o.s.fr. Í grein 10 stendur, at kommunurnar veita heimabÚgvandi fÃģlkapensjÃģnistum tÃĶnastur, ið kunnu stimbra likamliga, sÃĄlarliga og sosialt soleiðis, at pensjÃģnisturin kann bÚgva í egnum heimi sum longst, og at tÃĶnasturnar kunnu fevna um dagtilhald, ergoterapi, fysioterapi, endurvenjing, fyribyrgjandi venjing og viðlíkahaldsvenjing. Endurvenjing í sjÚkrahÚsverkinum Kunngerð nr. 21 frÃĄ 21. mars 2017 um endurvenjing í SjÚkrahÚsverkinum stendur í grein 1, at SjÚkrahÚsverkið veitir Ãģkeypis endurvenjing til sjÚklingar, ið hava lÃĶknafakliga grundaðan tÃļrv ÃĄ endurvenjing ÃĄ sjÚkrahÚsi. Stk. 2 sigur, at endurvenjing verður veitt, tÃĄ ið sjÚklingur er innlagdur, men kann eisini verða veitt, tÃĄ ið sjÚklingi tÃļrvar ambulanta endurvenjing. Endurvenjing hjÃĄ Almannverkinum Í forsorgarlÃģgini grein 29 stendur, at Almannaverkið veitir endurvenjing til persÃģnar í aldrinum 18-66 ÃĄr, sum hava tÃļrv ÃĄ endurvenjing í sambandi við mistan fÃļrleika. Í serligum fÃļrum kann endurvenjing veitast til persÃģnar, sum eru 16-17 ÃĄr. EndamÃĄlið er, at borgarar fÃĄa neyðuga endurvenjing, fyri at fÃĄa ella varðveita tilknÃ―tið til arbeiðsmarknaðin ella fyri at klÃĄra seg uttan hjÃĄlp ella við minni hjÃĄlp frÃĄ Almannaverkinum. SambÃĶrt kunngerð um endurvenjing nr. 20 frÃĄ 21. mars 2017 grein 1 verður endurvenjing veitt grundað ÃĄ eina fakliga meting hjÃĄ Almannaverkinum. Endurvenjing verður veitt sum bÃģlkavenjing, einstaklingavenjing ella sum ein samanseting av bÃĄÃ°um. Endurvenjingin endar, tÃĄ ið Almannaverkið, grundað ÃĄ eina fakliga meting, staðfestir at fÃļrleikin er endurvunnin, ella at fÃļrleikin ikki kann endurvinnast. Endurvenjing fevnir ikki um fyribyrgjandi venjing og viðlíkahaldsvenjing. LÃģgaruppskotið um almannatrygd og vÃĶlferð Í uppskotinum til LÃļgtingslÃģg frÃĄ 2019 um almannatrygd og vÃĶlferð stendur í grein 37, at endurvenjing verður veitt persÃģni í aldrinum 18 ÃĄr upp til fÃģlkapensjÃģnsaldur, sum vegna mistan fÃļrleika tÃļrvar endurvenjing. Og sambÃĶrt grein 38 verður viðlíkahaldsvenjing ein mÃļguleiki og kann veitast persÃģni í aldrinum 18 ÃĄr upp til fÃģlkapensjÃģnsaldur, sum orsakað av breki ella sjÚku hevur ella er í vanda fyri at fÃĄa tÃ―Ã°andi og varandi skert virkisfÃļri, ið munandi víkir frÃĄ aldurssvarandi virkisfÃļri og hevur tÃ―Ã°andi ÃĄvirkan ÃĄ sjÃĄlvhjÃĄlpni. Viðlíkahaldsvenjing verður veitt við tí endamÃĄli at tryggja verandi virkisfÃļrleika og fyribyrgja og Útseta, at virkisfÃļrleikin versnar soleiðis, at persÃģnur kann fÃĄa ella varðveita tilknÃ―tið til arbeiðsmarknaðin, ella klÃĄrar seg uttan ella við minni hjÃĄlp frÃĄ Almannaverkinum. NiðurstÃļða Fyri at taka saman um, er endurmenning (rehabilitering) hÃļvuðsheiti fyri fleiri ymisk ÃĄtÃļk og heilsutÃĶnastur, sum hava til endamÃĄls at vinna mistan fÃļrleika aftur, meðan menning (habilitering) er at menna nÃ―ggjar fÃļrleikar t.d. hjÃĄ bÃļrnum, sum eru fÃļdd við breki. LimafelÃļgini hjÃĄ MEGD umboða ein víðfevndan skara hjÃĄ fÃģlki við ymiskum brekum, og endurmenningin verður tí sera ymisk í innihaldi og vavi og hevur ymisk endamÃĄl. Les Útsagnirnar hjÃĄ limafelÃļgunum hjÃĄ MEGD, har tað hjÃĄ fÃģlki við Alzheimer snÃ―r seg um at venja gerandisaktivitetir og at hava mÃļguleika at vera við í tiltÃļkum í nÃĶrumhvÃļrvinum. FÃģlk við epilepsi hava tÃļrv ÃĄ fysio- og ergoterapi, kognitivari viðgerð og mÃļguliga tillagaðum starvi. FÃģlk við apopleksi hava tÃļrv ÃĄ ÃĄralangari endurmennning, endurvenjing, viðlíkahaldsvenjing, kognitiÃģns- og taluvenjing. Felagið Javni umboðandi borgarar við menningar- og/ella rÃļrslutarni leggur dent ÃĄ tÃ―dningin ÃĄ regluligum venjingum, sum hava til endamÃĄls at varðveita og menna fÃļrleikar og tryggja trivnað og luttÃļku í felagsskapinum. Spastikarafelagið leggur dent ÃĄ sÃĄlarligu endurmenningina, endurvenjing og viðlíkahaldsvenjing. Og Sinnisbati leggur dent ÃĄ, at tað snÃ―r seg um empowerment, t.v.s. at tann rakti so nÃģgv sum til ber, tekur rÃĶði aftur í egnum lívi. Til seinast SambÃĶrt landsstÃ―riskvinnuni í AlmannamÃĄlum verður uppskotið um vÃĶlferðarlÃģg, ið skal avloysa forsorgarlÃģgina, endurskoðað og dagfÃļrt. Eitt tÃ―dningarmikið arbeiði verður haraftrat at tryggja dygd, samstarv og ikki minst samanhang í tÃĶnastunum. Heilsuverk, Almannaverk, SkÚlaverk og kommunur mugu taka felags tak, so tey, ið hava ein samansettan tÃļrv, kunnu fÃĄa rÃļttu hjÃĄlpina til rÃļttu tíð. Endurmenning er ikki eitt tilboð, men fleiri ymisk tilboð tvÃļrturum geirar og fakmÃļrk. TÃĄ ið endurmenning eydnast, er tað ikki ein, men fleiri partar, ið taka ÃĄbyrgd av at samstarva. Tað fara persÃģnligu sÃļgurnar at siga frÃĄ.

LimafelÃļgini siga

Alzheimerfelagið Epilepsifelag FÃļroya 
Tey flestu, ið hava epilepsi, hava serligar avbjÃģðingar. SjÃĄlvandi eru tað altíð nÃļkur, sum einki merkja til sjÚkuna í gerandisdegnum. Tilboð – fysioterapi: Eftir krampaherðindi hava tey yvirhÃļvur brÚk fyri at fÃĄa mÃ―kt vÃļddarnar. Tað fÃļlist sum tey hava runnið maraton eftir eitt herðindi. Kognitiva viðgerð: Tilboð um kognitiva viðgerð hevði verið gott hjÃĄ teimum við epilepsi. Vart ella tillagað starv: Summi, ið hava epilepsi, hava ilt við at fÃĄa starv ella lÃĶruplÃĄss. Tilboð um vart ella tillagað starv hevði verið gott. Gott um Almannaverkið fylgir teimum, ið hava epilepsi, so tey ikki bara ganga heima fyri einki. Heilafelagið LÃļgtingið mÃĄ gera lÃģgarverk, sum tryggjar Ãļllum apopleksiraktum rÃĶtt til rehabilitering og endurvenjing. HeilsumÃĄlarÃĄÃ°ið mÃĄ hava eina visiÃģn um, hví rehabilitering skal setast í verk og arbeiða við at íverkseta eina heildarhugsjÃģn við lívsgÃģðsku sum endamÃĄli. Apopleksi er ein kronisk sjÚka, sum í summum fÃļrum krevur ÃĄralanga rehabilitering. UmrÃĄÃ°andi er tí hjÃĄ Ãļllum sjÚklingum/fÃģlki, ið eru rakt av seinheilaskaða, at tey eru við, so tey kunnu vera virkin í tí, sum gevur meining hjÃĄ tí einstaka. Hetta ber í sÃĶr ÃĄgÃģða hjÃĄ sjÚklinginum, teimum avvarðandi og samfelagnum. Javni FÃļrleikar skulu mennast og rÃļkjast Borgarar við menningar- og/ella rÃļrslutarni verða, so skjÃģtt sum brekið er staðfest, knÃ―ttir at einum tvÃļrfakligum menningar- og rÃļktardepli. Í tÃļttum samstarvi við netverk borgarans verður arbeitt eftir samskipaðari heildarÃĶtlan, har fyrilit er við Ãļllum menniskjanum. Likamligar, menningarligar og sÃĄlarligar avbjÃģðingar verða javnsettar. Regluligar venjingar hava sum mÃĄl at varðveita og menna fÃļrleikar, tryggja trivnað og luttÃļku í felagsskapinum. TÃĶnastan fevnir eisini um tey, sum bÚgva í vardum bÚtilboð. Spastikarafelagið Vit í spastikarafelagnum halda tað vera Ãģmetaliga umrÃĄÃ°andi, at vit eisini hugsa um ta sÃĄlarligu rehabiliteringina. At merkja kroppin vikna tekur hart upp ÃĄ sÃĄlina. Rehabiliteringin, sum vit hava nÚ, er Ãģgvuliga gÃģð, bÃĶði fysioterapi og ergoterapi. Vit halda, at viðlíkahaldsvenjing er tað, ið okkum tÃļrvar í FÃļroyum, so at vit ikki skulu gerast so illa fyri, ÃĄÃ°renn hond verður tikin um trupulleikan. Vit brÚka heitini endurvenjing og viðlíkahaldsvenjing. Endurvenjingin verður ein afturvendandi tÃļrvur, tÃĄ ið eingin viðlíkahaldsvenjing er. Sinnisbati REHABILITERING, RECOVERY OG SÁLARSJÚKA Eftir allar sjÚkur, lÃļstir og avbjÃģðingar, sum ein fÃĶr ígjÃļgnum lívið, er umrÃĄÃ°andi at koma fyri seg aftur. Hetta verður við einum fremmandorði rÃģpt rehabilitering. Hetta hugtak og fyribrigdi hevur eina fjÃļld av ymiskum leistum í uppskoti, ið ikki verða nevnd her. TÃģ hevur ein leistur virkað vÃĶl við sÃĄlarsjÚkuavbjÃģðingum, og tað er RECOVERY. Henda gongd hevur víst seg at geva fÃģlki ÃĄrÃĶði og lívsgÃģðsku aftur, so at tey eru lutvíst ella heilt frísk. Recovery snÃ―r seg um empowerment, t.v.s. at tann rakti so nÃģgv sum til ber tekur rÃĶði aftur í egnum lívi. Ein vÃģn er kveikt og hartil dirvi, og ein er komin til sÃĶttis við, at ein er ein persÃģnur, ikki ein diagnosa. Ein tekur dagin ÃĄ seg, og við at seta annan fÃģtin frammanfyri hin, ofta við Ãģtta og bivan, serliga í fyrstani, verða hesi trilvandi fet til eina treysta gongd, har ein hevur fingið tað lívið aftur, sum ein vil liva. Fyri at RECOVERY skal eydnast, er neyðugt, at tey, sum eru um tann sÃĄlarsjÚka, samstarva konstruktivt og professionelt við borgaranum í miðdeplinum.


RÃĶtturin til endurmenning
- Eg havi altíð arbeitt nÃģgv og havi elskað at arbeiða, so at fÃĄa at vita eftir vanlukkuna, at eg ikki var við í arbeiðinum av fullum huga, tað var mÃĶr ein dyggur smeitur HervÃļr ÓlafsdÃģttir LÞtzen í Havn: Tey hava gjÃļrt eitt fantastiskt arbeiði Tað sigur 26 ÃĄra gamla, HervÃļr ÓlafsdÃģttir LÞtzen í Havn, sum er einlig mamma við trimum bÃļrnum. HervÃļr er undir umskÚling eftir, at hon fyri einum seks ÃĄrum síðan var fyri vanlukku, har hon breyt Ãģstbeinið. Eitt brotið Ãģstbein veksur vanliga saman aftur av sÃĶr sjÃĄlvum, tÃģ, í HervÃļrsa fÃļri vaks tað ikki saman aftur, men tað fann hon ikki Út av fyrr enn eitt hÃĄlvt ÃĄr eftir, tí gekk ÃĄhaldandi og stríddist við pínu, hÃģast hon hevði fingið at vita frÃĄ lÃĶknunum, at her var alt, sum tað skuldi, og einki var til hindurs fyri, at hon kundi fara Út ÃĄ arbeiðsmarknaðin aftur. – Eg fekk ikki gjÃļrt tað arbeiði, sum eg skuldi, og tað viðmerkti stjÃģrin, har eg arbeiddi. Eg fekk ikki líka nÃģgv burturÚr sum hini starvsfÃģlkini, segði hann. HervÃļr arbeiddi ÃĄ eini MagnstÃļð. LÃļgd undir skurð HervÃļr fÃģr til fysioterapeut, tí hon hugsaði, at tað kanska vÃģru vÃļddarnir, ið vÃģru skaddir ella viknaðir. Fysioterapeuturin staðfesti alt fyri eitt, at hetta var als ikki samanvaksið aftur. Hann ringir til LandssjÚkrahÚsið og sigur, at hetta er Ãģvandaverk, og ein mÃĄnað eftir lÃĄ HervÃļr ÃĄ skurðborðinum og fekk eina plÃĄtu lagda ÃĄ brotið, men undir skurðviðgerðini vÃģrðu nakrir eitlar kvettir. TÃĄ ið hon arbeiddi, bÃģlgnaði armurin, tí at veska samlaðist í honum samstundis við, at armurin var Ãģgvuliga veikur jÚst tí, at hon hevði gingið so leingi við pínu, og hon skuldi royna at verja armin við at brÚka hann sum minst. HervÃļr breyt Ãģstbeinið tann 9. juli í 2014. Hon var akkurÃĄt liðug við student og var farin uttanlands ÃĄ eina stutta fjakkaraferð í tvÃĶr vikur í Írlandi. Hon og onnur ÃĶtlaðu at ferðast um alt landið, og allastaðni har tey komu í Írlandi, sÃļgdu tey: Farið til Ring of Kerry í Killarny. Tey mÃĶltu til, at fÃģlk sÚkklaðu, tí so fingu tey rÃĶttiliga notið ferðina. Ring of Kerry er eingin mannagjÃļrd sÚkklubreyt. Tey sÚkkla Úr bygd í bygd, til samans 190 kilometrar. HervÃļr var í Írlandi, tí henni hevur altíð dÃĄmað landið. Tann grÃļna Oyggin er ikki ov fjarskotin. Tað er heldur ikki ov stÃģrur mentanarhvÃļkkur ... tað hevur nÃĶstan verið ein íborin ÃĄhugi hjÃĄ HervÃļr at síggja og uppliva Írland. LagnulÃļdd undanbrekka HervÃļr hevði sÚkklað 109 kilometrar fimta dagin í mÃģtbrekku allan vegin tann dagin. TÃĄ ið hon hevði sÚkklað ovast í brekkuni, var undanbrekka allan vegin til ta nÃĶstu bygdina. Hetta var ein rÃĶttiliga drÚgvur teinur í undanbrekku, og HervÃļr lÃĶt bara sÚkkluna rulla, men brÃĄdliga sneiðir vegurin, sum hon ikki hevði varnast. Hon hoyrir vinmannin rÃģpa: Bremsa! HervÃļr bremsar, men missir tamarhaldið ÃĄ sÚkkluni og dettur. TÃĄ ið hon brestir í vegin, bÃģltaði hon eftir honum einar ÃĄtta ferðir – varð henni fortalt aftanÃĄ. TÃĄ ið hon raknar við aftur, fÃĶr hon so dÃĄnt reist seg upp, men hon fÃĶr ikki lyft armarnar og sÃĶr bara skuggar flyta seg. Hon roynir at siga okkurt. FÃĶr ikki formað orðini. Tað kemur bara ljÃģð Úr henni. HervÃļr varð borin yvir um vegjaðaran, tí hon lÃĄ meislað mitt ÃĄ vegnum. FÃģlk steðgaðu fyri at hjÃĄlpa, og tey sÃģtu hjÃĄ henni, meðan tey bíðaðu eftir ambulansuni. Tað tÃģk ein tíma at bíða og ein tíma aftrat at koyra ÃĄ sjÚkrahÚsið. – LÃĶknarnir vita ikki hví, Ãģstbeinið ikki vaks samanaftur, tí ÃĄ skannaramyndunum sÃĄ tað Út sum um, at tað var vaksið samanaftur, men eg havi sjÃĄlv hugsað nÃģgv um hetta, tí eg havi eina teori um, at Ãģstbeinið var brotið tvey stÃļð. HervÃļr heldur, at tað pettið av Ãģstbeininum, sum lÃĄ ímillum tey bÃĶði brotini ÃĄ Ãģstbeininum, hevur ikki fingið fest seg í stÃļðini, har tað var brotið, og ein ein skinnari, sum ikki hevur havt festi, hevur lagt seg ímillum. Í Írlandi varð Ãģstbeinið skannað, og síðan varð myndin sent lÃĶknanum hjÃĄ HervÃļr í FÃļroyum. Hon var ÃĄ LandssjÚkrahÚsinum, har tey tÃģku rÃļntgenmynd og lÃļgdu armin í fattil. Fekk ikki arbeitt Samanumtikið fÃģr HervÃļr ígjÃļgnum nÃģgvar kanningar, og um miðjan august í 2014 segði lÃĶknin ÃĄ LandssjÚkrahÚsinum, at nÚ sÃĄ Ãģstbeinið Út til at vaksa samanaftur, so hon skuldi bara fara Út ÃĄ arbeiðsmarknaðin aftur. HervÃļr LÞtzen hevði sum nevnt akkurÃĄt fingið studentsprÃģgv tÃĄ. Síðan ÃĶtlaði hon sÃĶr at arbeiða í eitt ÃĄr og samla sÃĶr eitt sindur av pengum og so fara til Danmarkar at lesa, men hon hevði ikki endaliga gjÃļrt av, hvat hon skuldi lesa til. Hon fÃģr til arbeiðis hjÃĄ Magn í Gundadali í Havn, men har mÃĄtti hon steðga ÃĄ, hvÃļrja ferð hon hevði vent einum 10 pylsum, tí hon fekk ilt í hondina, sum alsamt hovnaði. TÃĄ ið hon kom til hÚs, legði hon dÃģttrina at sova og koyrdi hana ÃĄ stovn. SjÃĄlv svav HervÃļr syndarliga lítið um nÃĄttina. Hon var Ãļgiliga mÃģð hvÃļnn einasta morgun, hon skuldi til arbeiðis. – Eg var so troytt, og til seinast sigur ein, sum eg arbeiddi saman við, at stjÃģrin helt ikki, at eg fekk nÃģg nÃģgv burturÚr, tí eg var ikki líka skjÃģt sum Ãļll hini, og stjÃģrin vildi fegin hava, at eg arbeiddi skjÃģtari. Ókey, so royndi eg tað, men tað bleiv bara verri og verri við arminum. – Far og fÃĄ tÃĶr hjÃĄlp! Ja, so segði ein starvsfelagi við HervÃļr: Far til lÃĶknan aftur ella onkran, sum kann hjÃĄlpa tÃĶr, tað er ikki rÃĶtt, at tÚ blívur við at hava ilt. Hon tÃģk Panodil fyri pínu, men tað hjÃĄlpti sjÃĄlvandi ikki upp ÃĄ pínuna, bara doyvdi eina lÃļtu. Og HervÃļr dÃĄmar ikki at taka tablettir soleiðis hissini. – Eg hugsaði nÚ fyri mÃĶr sjÃĄlvari – veitst tÚ hvat! Eg fari at ringja til ein fysioterapeut! Tí hann fÃĶr helst hjÃĄlpt mÃĶr við at fÃĄa musklarnar trenaðar upp, tí tað man vera har, trupulleikin er. Fysioterapeuturin hjÃĄ Havnar Fysioterapi, HjÃļrleif Niclasen, staðfesti skjÃģtt, at Ãģstbeinið var framvegis brotið, og meðan HervÃļr sat har, ringdi hann ÃĄ LandssjÚkrahÚsið. Vanlukkan hendi fyrst í juli, og HervÃļr fekk at vita í august, at hon kundi fara til arbeiðis. Hon fekk arbeiði beinanvegin, men í november-desember fÃģr hon til fysioterapi, og í januar varð hon boðsend at koma ÃĄ LandssjÚkrahÚsið, har hon varð lÃļgd undir skurð 5. februar ÃĄrið eftir – í 2015, tÃĄ ið ein skiva varð lÃļgd inn. Maður hennara tÃĄ sigldi Úti og fekk tí ikki hjÃĄlpt henni. Eftir operatiÃģnina fekk HervÃļr morfin fyri pínu, men morfinið hevði við sÃĶr, at hon svav nÃģgv meira enn vÃĶl var. Hon fekk Ãļgiliga nÃģgv morfin, men royndi at taka so lítið sum mÃļguligt. Tað bar rÃĶtt og slÃĶtt ikki til at vera doyvd av morfini, tí hon ÃĄtti eitt lítið barn, sum hon skuldi taka sÃĶr av. Heim til mammu sína HervÃļr flutti heim til mammu sína soleiðis, at hon kundi hjÃĄlpa til, tí lítla dÃģtturin var bara hÃĄlvtannað ÃĄr. Hetta lítla barnið skilti sjÃĄlvandi ikki, hvat bagdi, og var uppaftur nÃĶrri knÃ―tt at mammu síni og ommu. Í lÃļtuni bÚgva HervÃļr og hennara trÃ― bÃļrn í Lambagerði í Havn, og hon hevur bil, men henni og bÃļrnunum dÃĄmar so stak vÃĶl at fara við bussinum. Hon sÚkklaði ikki aftur fyrr enn ífjÃļr–í2018–ikkitíathonÃĶtlaði sÃĶr at sÚkkla. Hon var og vitjaði eina vinkonu í Danmark, meðan bÃļrnini vÃģru í feriu hjÃĄ pÃĄpanum. Vinkonan spurdi, um tÃĶr ikki skuldu fara ein tÚr og kom við tveimum sÚkkluhjÃĄlmum. – Øh, skulu vit sÚkkla? spurdi HervÃļr. – Ja, sjÃĄlvandi, sigur vinkonan, – vit eru í Danmark. Hon setti seg ÃĄ sÚkkluna, men hon mÃĄ siga, at tað kendist ikki vÃĶl. Vanlukkan hevði rÃģtfest seg í likam og sÃĄl. Endurmenning, hvat er tað? HervÃļr kom annars til eina endaliga samtalu hjÃĄ lÃĶknanum hjÃĄ sÃĶr í Havn. Her varð mett, hvussu nÃģgv prosent av arbeiðsfÃļrleikanum hon hevði mist. Tað vÃģrðu til seks prosent, men hon visti einki um, at hon hevði rÃĶtt til hesa endurmenningina. Hon fekk bara at vita frÃĄ heilsuverkinum, at hon fekk so og so nÃģgv afturgoldið frÃĄ tryggingini. Seinni fekk hon tÃģ at vita frÃĄ eini vinkonu, at hevði hon mist seks prosent av sínum arbeiðsfÃļrleika, so hevði hon rÃĶtt til at sÃļkja um endurmenning, og ikki fyrr enn tÃĄ sigur HervÃļr: – So, havi eg tað ... hvat er tað ...? Hon fekk sjÃĄlvandi at vita, at hon fÃģr at fÃĄa hjÃĄlp við at trena armin uppaftur. At koma fyri seg. At leggja vanlukkuna aftur um seg. Hon fekk eisini at vita, at hon kundi fÃĄa hjÃĄlp til at fara undir eina ÚtbÚgving, sum hon veruliga kundi brÚka, hÃģast lÃļsturin hevði darvað hana so mikið sum staðfest var. HervÃļr var himmalfegin um, at hon ÃĄtti eina vinkonu, sum visti alt hetta um, hvussu hon kundi koma víðari í lívinum. Hon vendi sÃĶr nÚ til Almannaverkið og svaraði upp ÃĄ eina rÚgvu av spurningum har. Hon fekk millum annað at vita, at nÚ kundi hon fÃĄa viðgerð hjÃĄ fysioterapeuti og ergoterapeuti. HervÃļr visti ikki rÃĶttiliga, hvat ein ergoterapeutur var fyri nakað, men hjÃĄ Almannaverkinum hitti hon Beintu, ergoterapeut og Ára, fysioterapeut. Í fyrstani var tað Ãģgvuliga strÃĶvið, sigur HervÃļr, tí hon skuldi skriva upp fyri hvÃļnn dag, hvussu pínan var eftir hvÃļrja uppgÃĄvu, hon hevði Útint, til dÃļmis vaska klÃĶðir og tílíkt, og bara tað at skula meta um pínuna. TÃĄ ið ein hevur gingið við pínu so leingi, lÃĶrir ein seg at lÃĄtast ikki at merkja pínuna. – Men tÃĄ ið eg nÚ aftur skuldi lÃĶra meg at hugsa um hesa pínuna, so fÃļldi eg hana nÃģgv meira, enn eg hevði gjÃļrt leingi, og tÃĄ varð eg so Ãļgiliga troytt – at skula fÃļla alla pínuna umaftur. TÃĄ fÃģr HervÃļr aftur til tað at sova leingi, men tað fÃģr ikki at bera til við trimum bÃļrnum, so hon fÃģr at taka pínulinnandi heilivÃĄg aftur. Hon fann Útav, at við gÃģðari venjing eggjar kroppurin nÃļkrum evnum til at virka soleiðis, at pínan hvÃļrvur, og við ergoterapi lÃĶrdi hon, at tað ber til at laga seg eftir umhvÃļrvinum rundan um seg soleiðis, at tað verður lÃĶttari at brÚka bilin hjÃĄ sÃĶr, vaska gÃģlv, vaska klÃĶðir, ja, yvirhÃļvur at virka uttan Ãģneyðugt sjagg og baks hvÃļnn tann einasta dag. Tað gongur vÃĶl nÚ. Hon dugir at handfara pínuna við teirri hjÃĄlp, hon hevur í endurmenningini. RÃģpt samfelagsnassari Ið hvussu er og ikki, so byrjaði endurmenningin hjÃĄ HervÃļr ikki fyrr enn í fjÃļr – í 2018 eftir, at hon hevði livað við nÃģgvari pínu í eini fÃ―ra ÃĄr. TÃģ kann HervÃļr siga í dag: – Tey hava gjÃļrt eitt fantastiskt arbeiði, fysioterapeuturin og ergo- terapeuturin, tað er ordiliga deiligt at koma til teirra, tí mann fÃļlir tað ikki sum, at tað er nakað at skammast av. Mann er har fyri at fÃĄa tað betri soleiðis, at mann kann koma Útaftur ÃĄ arbeiðsmarknaðin. Skammast? – Eg eri blivin kallað fyri samfelagsnassari, so her er framvegis henda skammarkenslan, ið nívir meg, tí eg fekk pengar frÃĄ Almannaverkinum fyri at koma ígjÃļgnum ÚtbÚgvingina, sum eg taki nÚ. HervÃļr ÓlafsdÃģttir LÞtzen í Havn lesur til lÃĶrara ÃĄ Ãļðrum ÃĄri ...

– Eg havi tað gott!

Hann er tann sami fryntligi, fyrikomandi Oddmar. Blíður at koma inn til, fyrikomandi og frÃģður, og hann er sera vÃĶl nÃļgdur við tað fÃļroyska heilsuverkið.
Eftir mínum tykki hava vit heimsins besta heilsuverk, og tað er gott, at okkara fÃģlkavaldu seta pening av til hetta, nÚ alsamt fleiri verða gomul í framtíðini, sigur Oddmar Juul Samuelsen, sum ÃĄ heysti í 2017 small av Ãģgvuliga hÃĶttisligum krabbameini í merginum. Vit endurgeva sjÚkrasÃļguna hjÃĄ Oddmari: TÃĄ ið eg varð biðin um at siga frÃĄ míni sjÚkrasÃļgu, so geri eg tað fegin sum eina lítla tÃļkk fyri alt, sum heilsuverkið í FÃļroyum var til reiðar at geva mÃĶr, tÃĄ ið eg veruliga hevði brÚk fyri tí. Tað var um heystið 2017, haldi eg, at eg fÃģr at fÃļla pínu í rygginum. Eg hevði ongantíð verið hjÃĄ lÃĶkna og ella ÃĄ sjÚkrahÚsi fyrr. Eg var yvir 70 ÃĄra gamal tÃĄ og helt hetta vera eitt slag av gikt og ella heksaskot og skemtaði við, at nÚ hevði eg fingið lumbago. Tað er eitt slag av gikt, sum bara tey vÃĶlbjargaðu kundu fÃĄa. Eg fÃģr til lÃĶkna, sum gav mÃĶr Panodil fyri pínu í rygginum, men hetta skuldi vísa seg at vera nÃģgv verri. So eina nÃĄttina vaknaði eg og fÃģr upp. TÃĄ ið eg gangi eftir gÃģlvinum, hendi tað, at tað var, sum onkur skeyt meg i ryggin við einari kanÃģn. Eg small og lÃĄ har og fekk ikki reist meg upp aftur. Síðan misti eg vitið og mintist einki fimm tÃĶr nÃĶstu vikurnar. Ja, eg misti vitið av pínu, og eg veit ikki, hvussu eg kom a sjÚkrahÚsið. Eg havi skilt, at dÃģttir mín hevði ringt eftir ambulansu, so eg varð borin Út og koyrdur ÃĄ sjÚkrahÚsið. Har fekk eg sterkan heilivÃĄg fyri pínu – og eg fekk marruna í fleiri vikur. Tað var ein Ãģgvislig uppliving. NÚ komu lÃĶknarnir inn í myndina og funnu skjÃģtt Útav, hvat mÃĶr feilti. Míni bÃļrn fingu at vita, at eg hevði fingið eina sera sjaldsama sjÚku í mergin – eitt slag av krabbameini sum uttan skjÃģta viðgerð vÃĶl kundi Hesum kundi eg ikki trÚgva, og sama hvat fyri pínu eg hevði, so skuldi venjing passast hvÃļnn dag. Og tað byrjaði við bara at reisa meg upp Úr einum stÃģli. Teir nÃĶstu mÃĄnaðirnar fekk eg regluliga venjing undir eftirliti frÃĄ heilsuverkinum. Og eftir sjey mÃĄnaða endurvenjing ÃĄ ÃĄvikavist LandssjÚkrahÚsinum og Klaksvíkar SjÚkrahÚsi fÃģr eg til endurvenjingar hjÃĄ da við, at eg doyði. enÂŧ Eg haldi, at hesar dugnaligu kvinnur eiga stÃģrt rÃģs frÃĄ mÃĶr, tí hetta gloymi eg ongantíð. TÃĶr fyrstu vikurnar ÃĄ sjÚkrahÚsinum minnist eg lítið til, men eitt minnist eg sera vÃĶl, og tað var, at terapeutarnir, sum vÃģru serfrÃļðingar í skjÃģtari uppvenjing, vÃģru skjÃģtir at koma til hjÃĄlpar. Eg havi ikki rÃģsur nokk til hesar fysioterapeutar, ið tÃģku meg til upp-  venjingar alt fyri eitt. Eg haldi, at hesar dugnaligu kvinnur eiga stÃģrt rÃģs frÃĄ mÃĶr, tí hetta gloymi eg ongantíð. Eg minnist, at eg í januar mÃĄnaði liggi har og slapp ikki Úr songini við egnari hjÃĄlp. Tað var ÃģgjÃļrligt at ganga uppi og ella fara í bað ella ÃĄ vesi. Tað mÃĄttu tríggjar sjÚkrasystrar til at hjÃĄlpa mÃĶr. So kom lÃĶknin ein dagin. Eg lÃĄ í songini, og lÃĶknin sigur: „Vit skulu nokk fÃĄa teg upp aftur at ganga.“ Heilsu- og UmsorganartÃĶnastuni hjÃĄ TÃģrshavnar kommunu í tveir mÃĄnaðir. Í dag eri eg sloppin undan at taka nakað slag av heilivÃĄgi fyri pínu í rygginum. NÚ gangi eg tvÃĶr ferðir um vikuna til viðlíkahaldsvenjing ÃĄ venjingarliði í Burn, sum fysioterpeuetarnir hjÃĄ Heilsu- og umsorganartÃĶnastuni hjÃĄ TÃģrshavnar kommunu, skipa fyri. Eg eri umleið sjeynduhvÃļrja viku til kontroll ÃĄ sjÚkrahÚsinum, og hetta eri eg sera takksamur fyri. Eg fÃĄi gingið aftur við ongum stavi. Og eg havi tað gott í dag!

TÃĄ ið blÃģðtÃļppurin lemur

Tann 8. oktobur í 2017 varð Vígdis Skaale í Havn innlÃļgd ÃĄ LandssjÚkrahÚsið við blÃģðtÃļppi, sum lamdi henni vinstru síðu, men haðani varð hon Útskrivað, tí hon varð flutt ÃĄ Klaksvíkar SjÚkrahÚs, har hon fekk nÃģgva og gÃģða hjÃĄlp.

Vígdis Skaale var í kÃļnum hondum undir uppvenjingini ÃĄ LandssjÚkrahÚsinum, men tÃĄ ið hon var komin so og so langt, skuldi hon skrivast Út. Hon hevði annars hoyrt, at hon skuldi sendast ÃĄ Klaksvíkar SjÚkrahÚs. Har var eitt gott tilboð, sum Vígdis einki visti um. Hon fekk tað at vita, tí verdÃģtturin arbeiddi ÃĄ Klaksvíkar SjÚkrahÚsi, so hagar fÃģr Vígdis. Har fekk hon nÃģgva og gÃģða hjÃĄlp.
Skeiklað tosingarlag
BlÃģðtÃļppurin var atvoldin til, at tosingarlagið fÃģr av lagi, tÃģ at henni ikki tÃļrvar orð. Vinstra síða varð lammað, blÃģðtÃļppurin sat hÃļgrumegin og lamdi vinstru síðu.
Tað, sum Vígdis heldur var best við uppvenjingini, var svimjingin. Hylurin í Havn varð stongdur, men í Klaksvík vÃģru tey, sum hÃļvdu brÚk fyri tí, hvÃļnn dag í svimjihylinum har. Síðani hevur hon fingið endurvenjing hjÃĄ Almannaverkinum í Havn. Tað vil siga, at Vígdis fekk endurvenjing í níggju mÃĄnaðir til samans,
fyrst ÃĄ LandssjÚkrahÚsinum og síðan ÃĄ Klaksvíkar SjÚkrahÚsi og Almannaverkinum ÃĄ HÃĄlsi í Havn. Av tí at hon bÃ―r stutt frÃĄ hÚsunum hjÃĄ Almannaverkinum, kundi hon ganga hagar, og tað er jÚ venjing í sjÃĄlvum sÃĶr.
Tvey ÃĄr eru liðin, síðan Vígdis Skaale fÃģr í tilgongdina við rehabilitering, og hvussu hevur gingist?
Ógvuliga treisk
– Eg haldi, tað hevur gingið vÃĶl, men tey siga, at eg eri rÃĶðuliga treisk.
Tað gongur altso vÃĶl hjÃĄ Vígdis av berum treiskni, og tað er sannlíkt, at treisk fÃģlk fÃĄa nakað vÃĶl burturÚr endurvenjingini, tí tey vilja ikki slaka fyri teimum Ãģgvisligu avbjÃģðingunum, ið teimum eru fyri í slíkari tilgongd við endurvenjing.
– Eg arbeiddi fulla tíð, men nÚ arbeiði eg 40 prosent, sigur Vígdis, – men sjÃĄlvandi, eg eri eisini farin um pensjÃģnsaldur.
TÃĄ ið hon arbeiddi fulla tíð, var hon skrivstovufÃģlk hjÃĄ HeilsufrÃļðiligu Starvsstovuni. TÃĄ ið hon fÃģr til
arbeiðis aftur eftir tilburðin, var tað við vegleiðing frÃĄ Almannaverkinum. StjÃģrin ÃĄ HeilsufrÃļðiligu Starvsstovuni, BÃĄrður Enni, bjÃģðaði henni arbeiði tvÃĶr ferðir um vikuna við ongari lÃļn sum ein liður í endurvenjingini. Hon hevur kortini sjÃĄlv avrÃĄtt, at arbeiða meira enn tvÃĶr ferðir umum vikuna, og tað hevur gingið vÃĶl higartil, sigur hon.
Tillagað starv
Hon er ÃĄ HeilsufrÃļðiligu Starvsstovni í tí, sum verður rÃģpt tillagað starv, sum aftur er ein tÃ―Ã°andi partur av endurvenjingini. Almannaverkið kompenserar fyri restina, ÃĄÃ°renn ein er fyltur 67, men so ikki longur.
Vígdis er fegin um, at vit hava slíkar skipanir við eitt nÚ at arbeiða sum í hennara fÃļri 40 prosent, serliga nÚ hon er einsamÃļll. Tað eitur, at hon arbeiðir 40 prosent, men hon arbeiðir nÃģgv meir, sigur hon. Hon plagar at fara til arbeiðis klokkan 7 um morgunin av teirri einfÃļldu grund, at tað passar henni best, at eingin annar er har tÃĄ, og so arbeiðir hon til klokkan 12. Tað eitur tríggjar tímar og sjey minuttir um dagin, ið gevur 15 tímar og 35 minuttir um vikuna. Hon arbeiðir nÃģgv meira enn tað.
– Eg havi tað soleiðis, at skal eg vera til arbeiðis, og tey vilja hava meg har, so skal eg helst fÃĄa nakað burturÚr. Er tað bara tríggjar tímar um dagin, so verður tað lítið.
Vígdis viðgongur, at hon er Ãļgiliga mÃģð. Tað fylgir við. Hon svevur kortini ikki alla tíðina, meðan hon er heima. Hon leggur seg ÃĄ sofuna at hvíla seg.
EyðsÃ―nd morgunfrÚa
Tað kann kanska undra, at hon fer til arbeiðis longu klokkan 7 um morgunin, men hon vaknar klokkan 5.30 hvÃļnn morgun, so hví ikki fara til arbeiðis klokkan 7? Hon sovnar ikki aftur um morgnarar, tí hon er vorðin eitt A-menniskja. Hon svevur vÃĶl um nÃĄttina nÚ. Í fyrstani eftir tilburðin svav hon illa, tí hon var so bangin, sigur hon.
– Altso, tað er mín teori, og tað er nokk ikki so ÃģnatÚrligt.
Spurd, hvussu standurin var av blÃģðtÃļppinum, sigur hon, at hon var lammað í allari vinstru síðu. StarvsfÃģlk leiddi hana, skuldi hon koma fram, men tíðum rendi hon ÃĄ sengur og annað innbÚgv, tí hon sÃĄ einki ta fyrstu tíðina, so hon var gul og blÃĄ allastaðni. Sama hvÃļrjum sjÚkrahÚsi, ein er ÃĄ, so eru sengur allastaðni, eisini Úti ÃĄ gongini, og tað er ikki serliga smart, sigur Vígdis. Hon gekk eftir lið. Tað er vorðið betri nÚ, tíbetur. NÚ er eingin trupulleiki hjÃĄ henni at reisa seg og sovorðið.
TÃĄ ið hon kom heim og skuldi ganga tÚrar, hevði hon sonin Sigfríð at styðja seg til, tí henni dÃĄmdi einki at ganga einsamÃļll.
Ergo- og fysioterapi
Rehabiliteringin hjÃĄ Vígdis hjÃĄ fysioterapeuti og ergoterapeuti er skipað soleiðis, at í fyrstani hitaði hon upp við at rÃģgva ÃĄ rÃģgvimaskinu. Annars var sum vera man umrÃĄÃ°andi við balansuvenjing við at halda í ribbur, tí balansufjÃļl og tílíkt klÃĄraði
hon ikki. Venjingin var annars fjÃļltÃĄttað, millum annað við at venja bÚkvÃļddar. Áhugavert er at hoyra, at ergoterapeuturin hjÃĄlpir við at venja tunguna í tí rakta til at fÃĄa tosað aftur – andlitsvenjing – og við at brÚka vanlig gerandisamboð og -lutir. HjÃĄ ergoterapeutunum eru tÃĶr sera tÃ―dningarmiklu venjingarnar, ið verða rÃģptar kÃĄpuvenjingar, ið vit vanliga rÃģpa mimikk. Haraftrat er Vígdis ein av teimum, ið leggur putlispÃļl fyri at venja heila og hendur uppaftur. Hon veit akkurÃĄt, hvat tað er, sum hon skal venja, jÚst fyri at fÃĄa tað skadda at virka aftur so vÃĶl sum yvirhÃļvur til ber.
Tað kom so við og við, tÃģ fÃĶr tað ikki verið fullfíggjað, men Vígdis leggur dent ÃĄ, at hjÃĄ sÃĶr rÃĶður veruliga um at vera treisk.
– NÃģgv gongur upp ÃĄ, at tÚ ert einsamÃļll. Eg haldi, at tað er nÃģgv betur at vera fleiri, ið venja saman. SjÃĄlvandi – tað fer kanska nakað av venjingini, tað veit eg ikki, men tað sosiala er eisini gott – sera gott.
Tilboð um viðlíkahaldsvenjing
Vígdis venur ikki longur, men í summar ringdu tey frÃĄ Almannaverkinum og spurdu, um hon kanska hevði ÃĄhuga fyri viðlíkahaldsvenjing, og ja, tað hevði hon avgjÃļrt hug til. Tað hevur síðan borið í sÃĶr, at hon hevur gingið sjÃĄlv ÃĄ fitnessmiðstÃļð og vant í einum liði fyri pensjÃģnistar. Vígdis venur ikki fitness í lÃļtuni. Hon hevur tikið sÃĶr eina pausu av sínum eintingum, sigur hon.
Spyrt tÚ Vígdis, hvussu skjÃģtt ein fer í venjing eftir at hava fingið eitt slag – blÃģðtÃļpp – svarar hon aftur, at alt valdast viljan hjÃĄ tí einstaka at koma so vÃĶl fyri seg sum til ber, og ikki minst verður ein eggjaður og stimbraður av dugnaligum starvsfÃģlkum. Í slíkum fÃļri sum hesum skal fakfÃģlk til. FakfÃģlk, sum vita, at tað hjÃĄlpir at venja, og at tað hjÃĄlpir til at koma fyri seg aftur.
Hvussu hevur mann tað psykist eftir ein slíkan brest í lívinum? Er tað eisini ein partur av endurvenjingini at koma fyri seg psykiskt?
– Eg havi hug at siga nei, sigur Vígdis, – eg haldi, tað er tíðin, sum arbeiðir, tÚ trÃ―rt upp ÃĄ tað til endans. Tað er eitt slag av sjÃĄlvsrehabilitering.
SÃĄlarfrÃļðingur er ikki við í hesi rehabiliteringini. Tað er rímiligt at hugsa, at eitt meint rakt menniskja verður deprimerað.
– JÚ, tað blívur mann, sigur Vígdis, – hjÃĄ summum liggur tað til at verða deprimeraður, og tÃĄ er tað Ãģgvisligt. Onnur eru ikki so deprimerað sum so, veit hon.
Gongur tÚr hvÃļnn dag
Ein vanligur gerandisdagur hjÃĄ Vígdis er soleiðis, at hon er til arbeiðis, og so kemur hon heim, og haðani fer hon nÃģgvar tÚrar, fleiri tÚrar um dagin. Hon bÃ―r ÃĄ KommansmÃ―ri eystanfyri Bank Nordik. Hon gongur oman um Posta, fram við LÃĄgargarði, rundan um HoyvíkstjÃļrn og so heim. Tað tekur umleið ein hÃĄlvan tíma hvÃļrja ferð. Hetta er gÃģð viðlíkahaldsvenjing. Sama hvussu veðrið annars er, so gongur hon henda tÚrin, tÃģ ikki í hÃĄlku, tí so verður hon bangin, tí balansan er ikki, sum hon skal vera. Vígdis er bangin fyri at detta. Hon veit um píkar undir skÃģnum. Tað ÃĄtti hon at brÚkt, men hevur ongantíð ÃĄtt hesar píkarnar.
– Men Almannaverkið hevur gjÃļrt mÃĶr ein gelendara ÃĄ hÚsaveggin við trappuna Úti, og so fekk eg ein lítlan skammil frÃĄ teimum at sita ÃĄ undir brÚsuni. HjÃĄlpartÃģl, ið gera gerandisdagin hjÃĄ Vígdis Skaale lÃĶttari. HjÃĄ henni sum hjÃĄ Ãļðrum í somu stÃļðu er umrÃĄÃ°andi og gott at fÃĄa ta hjÃĄlp, sum Almannaverkið veitir.
Vígdis fer undir hvÃļnn dag í gÃģðum treysti og ÃĄrÃĶði, tí hon heldur, at tilgongdin er í hennara fÃļri positiv.
– Eg eri ikki fagurlÃĄtin, men positiv av lyndi, hjÃĄ mÃĶr er einki yvirdrivið, men eg seti sanniliga prís upp ÃĄ ta hjÃĄlp, sum eg havi fingið og fÃĄi.

Beinleiðis samband

Eingin ivast í, at Kaj Leo Holm Johannesen, landsstÃ―rismanni í heilsumÃĄlum dÃĄmar orðið samband, men í MEGDAR-sambandi leggur hann alstÃģran dent ÃĄ beinleiðis samband gjÃļgnum ein samskipara í allari rehabiliteringsgongdini.

Kaj Leo Holm Johannesen, lands­ stÃ―rismaður er sannfÃļrdur. Í hansara hugaheimi er ein samskipari hjÃĄ almanna­ og heilsuverkinum dags­ ins tÃ―dningarmesti lyklapersÃģnur.
– Sambandsflokkurin hevur arbeitt leingi við Ãļllum tí, sum hevur samband við rehabilitering. Vit hugdu at, hvat tey gjÃļrdu í Danmark, og mann kom inn ÃĄ hetta orðið, rehabilitering.
Kaj Leo leggur soleiðis fyri, tí hann vil greiða frÃĄ, hvat hann og Ãļll hini í síni tíð meintu við, tÃĄ ið tey kjakaðust um orðið rehabilitering: Er rehabilitering endurvenjing? Nei, tað er ikki endurvenjing. Er tað endur­ menning? Ja, tað er ið hvussu er tað orðið ÃĄ fÃļroyskum, sum dekkar rehabilitering best.
– Tann fullfíggjaða myndin, tÃĄ ið vit tosa um endurmenning, altso ta fullfíggjaðu myndina, um okkurt hendi við mÃĶr – fekk heilaskaða til dÃļmis – so er mín fatan av hesum, at í Klaksvík og í Suðuroynni hava tey eina sera gÃģða tÃĶnastu, hvat rehabilitering viðvíkur. Tey eru líka dugnalig ÃĄ LandssjÚkrahÚsinum, men talið ÃĄ tÃĶnastum, tey kunnu bjÃģða, er ikki tað sama sum í Suðuroynni ella í Klaksvík.
Einum 5.000 fÃļroyingum
feilar okkurt
– Men sjÃĄlvandi mÃĄ eg sum lands­ stÃ―rismaður syrgja fyri, at líka mikið, hvar tÚ bÃ―rt í FÃļroyum, so eigur tÚ at fÃĄa eina endurmenningarÃĶtlan og eina tÃĶnastu, sum er jÃļvn um
alt landið, tÃĄ ið vit tosa um endur­ menning, og vit mugu eisini hugsa um, at bÃĶði, tÃĄ ið tað rÃĶður um mítt Ãļki – heilsumÃĄl – og um almannamÃĄl, so eru hetta Ãļki, sum umskarast. Tí mugu vit samskipa tað, sigur Kaj Leo Holm Johannesen.
Hann sigur, at tey hava havt tann fyrsta fundin saman. Tað skal sam­ skipast soleiðis, at sjÚklingarnir – ella viðskiftafÃģlkini – ikki detta niður ímillum.
– Vit vita, at einir 5.000 fÃļroyingar, líða av eini ella aðrari komplikatiÃģn, tað veri seg gikt ella heilablÃļðing. Tað vil siga, at tað er eitt Ãļgiliga stÃģrt tal ÃĄ fÃļroyingum, sum onkursvegna kunnu fÃĄa eina betri lívsgÃģðsku, um vit gera okkara arbeiði ordiliga her.
Og tÃĄ ið Kaj Leo tosar um at gera teirra arbeiði ordiliga, so er tað at samskipa Ãļkið, at seta tað í gongd og seta neyðugan pening av.
Hann situr í lÃļtuni við fíggjarlÃģgini fyri nÃĶsta ÃĄr, har tey biðja um at fÃĄa settar nakrar milliÃģnir av, soleiðis at tey kunnu lyfta tilboðini upp, so vit kunnu fÃĄa eina betri ÃĶtlan.
Vit skulu fylgja ST-sÃĄttmÃĄlanum
TÚ hevur rÃĶtt til eina endurvenjingar­ ÃĶtlan, og vit hava eisini sett okkum fyri at fylgja ST­sÃĄttmÃĄlanum um rÃĶttindi hjÃĄ okkum, sum hava fingið eitt ella annað at stríðast við, um tað er varandi ella brÃĄÃ°feingis. Vit hava stutt sagt rÃĶtt til at fÃĄa eina tÃĶnastu frÃĄ tí almenna, soleiðis at vit kunnu fÃĄa lutvíst ella heilt fÃļrleikar aftur,
soleiðis at vit kunnu koma Út aftur ÃĄ arbeiðsmarknaðin til dÃļmis. Tað er, at vit kunnu fÃĄa eina holla lívsgÃģðsku.
– Og tað er – haldi eg – alt, sum endurmenning snÃ―r seg um. Tað er at fÃĄa lívsgÃģðskuna hjÃĄ fÃģlki upp.
Og hvussu skal so rehabiliteringin styrkjast um alt landið, ja, ber tað til at koma ÃĄ mÃĄl hesi fÃ―ra ÃĄrini, Kaj Leo situr sum landsstÃ―rismaður í heilsumÃĄlum?
– Ja, tað fÃĄa vit tíð til. Vit fÃĄa tíð til at gera tað munandi betri. Men tað, sum eg havi skilt, nÚ vit hÃļvdu vit ein serfrÃļðing í FÃļroyum – Sambandsflokkurin fekk hann upp – hann helt fyrilestur í NorðurlandahÚsinum. Tað vÃģru heilt nÃģgv fÃģlk, sum arbeiða ÃĄ Ãļkinum, og lurtaðu.
Tað, sum Kaj Leo fekk burturÚr tí fyrilestrinum, var, at tÃĄ ið tÚ hevur eina familju, ið er tarnað av einum ella Ãļðrum, so er tað ein Ãģgvisligur belastningur bÃĶði hjÃĄ tÃĶr og allari familjuni og hjÃĄ Ãļllum teimum, sum eru rundan um teg. Tað er krevjandi at liva við einum, sum hevur serligar avbjÃģðingar – tÚ orkar ikki í holt við Ãļll hesi systemini.
– Altso, so skalt tÚ ringja til Almannaverkið, so skalt tÚ ringja til sjÚkrahÚsið, so fÃĶrt tÚ ikki fatur ÃĄ rÃĶtta viðkomandi. HvÃļnn skal eg nÚ snakka við. TÚ orkar ikki at fÃĄa skil ÃĄ Ãļllum hesum. Eg havi eina kroniska diagnosu, og tað gongur Út yvir psykuna hjÃĄ mÃĶr. Eg orki ikki at liggja og ringja til Per og PÃģl.

Tað tÃ―dningarmesta er samskiparin 
Tí er tað sambÃĶrt landsstÃ―rismanninum í heilsumÃĄlum so Ãģgvuliga umrÃĄÃ°andi, at vit fÃĄa ein persÃģn, sum er tín persÃģnur. TÚ ringir til henda persÃģnin, og so syrgir hann fyri, at tÚ fÃĶrt alt tað neyðuga, um tað so er í heilsuverkinum ella í almannaverkinum, ja, tað kann saktans vera kommunalt eisini, at tað er onkur, sum tekur sÃĶr av tÃĶr. Ein samskipari. Ein, ið kann samskipa tínar tÃĶnastur frÃĄ tí almenna. Samskiparin sigur tÃĶr, hvat er tín endurvenjingarÃĶtlan, hvat er endurmenningin, hvussu leingi varar tað, hvagar skalt tÚ. Altso, vera ein samskipandi persÃģnur, ein samskipandi eind. Ein lyklapersÃģnur. Vit mugu kunna samskipa Ãļll hesi tilboðini frÃĄ byrjan til enda, uttan at tÚ skalt fÃļla tað. TÚ skalt ikki fÃļla hetta, at „nÚ fari eg frÃĄ sjÚkrahÚsverkinum yvir ÃĄ almannaverkið, og nÚ detti eg bara niður ímillum“. TÚ skalt ikki detta niður ímillum Ãļll tey praktisku tingini rundan um eina endurmenningarÃĶtlan til tín. Alt hetta skalt tÚ hava ein samskipara til. TÃĄ ið hetta við samskiparanum er fingið í lag, er stutt millum brÚkaran, borgaran og skipanina. Eingin skal detta niður ímillum Kaj Leo vil hava ein samskipara, sum landsstÃ―rismaðurin og borgarin altíð skulu kunna seta seg í samband við. LÃĶknin sigur, at tÚ hevur brÚk fyri tí og tí, men tÃĄ ið tÚ ert liðugur við tað, so verður tÚ beittur frÃĄ okkum til bÃĶði hendan og handan. Hetta mugu vit kunna samskipa. Vit mugu kunna samskipa Ãļll hesi tilboðini frÃĄ byrjan til enda, uttan at tÚ skalt fÃļla tað. TÚ skalt ikki fÃļla hetta, at „nÚ fari eg frÃĄ sjÚkrahÚsverkinum yvir ÃĄ almannaverkið, og nÚ detti eg bara niður ímillum". – TÚ skalt ikki detta niður ímillum, staðfestir landsstÃ―rismaðurin. Hann sipar altso til, at tað skal NÃĶr fÃĄa vit so henda samskiparan? – Vit hava havt teir fyrstu fundirnar nÚ (november) við allar avvarðandi leiðarar í Klaksvík, í Suðuroy, í Havn. Vit hava sitið ÃĄ fundi við tey. Vit skulu hava nakrar fundir aftrat, soleiðis, at vit fÃĄa at vita, hvÃļr ið ger hvat. LandsstÃ―rismaðurin veit at siga, at í H-bygninginum verður eisini ein endurmenningardeild. Tað vil siga, at pengar skulu setast av. Resurssirnir skulu setast av, og ÃĶtlanirnar skulu fremjast í verki. Tað verða ÃĶtlanir gjÃļrdar í dag, men síðan landsstÃ―rismaðurin hevur tosað við Ãļll hesi fÃģlkini, hevur hann eina kenslu av, at okkum manglar samskiparar, okkum manglar at samskipa tilboðini betur. AvgjÃļrdur landsstÃ―rismaður – Eg havi ta politisku ÃĄbyrgdina, at fÃĄa hetta við samskiparanum í lag – sum skjÃģtast. Hetta verður samskipað ÃĄ trimum stÃļðum, og so kann tað eisini velja Út og staðfesta, hvÃļr fÃĶr best avgreitt hetta mÃĄlið og hvar. Kaj Leo Holm Johannesen, landsstÃ―rismaður í heilsumÃĄlum sigur, at vit skulu ongantíð ganga upp ÃĄ kompromis við kvalitetin av rehabiliteringini. Hetta er ein ÃĶtlan, ið verður hildin at fara at kosta einar ÃĄttatíggju milliÃģnir krÃģnur. – Vit hava nÃģgvar ressursir í lÃļtuni, men eg havi varhugan av, at vit mangla eitt sindur til at forða fyri, at eingin dettur niður ímillum ymiskar skipanir í tí almenna geiranum. HÃģast vit eru fÃĄ fÃģlk, so kundu vit hildið, at tað ÃĄtti at verið lagamanni, men almannaverkið og heilsuverkið er framvegis Ãļgiliga stÃģrt. Vit skulu stÃ―ra rehabiliteringini við hollari samskipan, og tað fer at verða gjÃļrt, sigur Kaj Leo Holm Johannesen, landsstÃ―rismaður í heilsumÃĄlum.

Tann rehabiliterandi kransurin

Rehabilitering hevur altíð fylt nÃģgv ÃĄ almannaÃļkinum. Longu tÃĄ ið Almannastovan varð stovnað fyri 43 ÃĄrum síðan, hÃļvdu vit forsorgarlÃģgina, og í forsorgarlÃģgini stÃģð, at vit skuldu hjÃĄlpa fÃģlki at klÃĄra seg sjÃĄlv, sigur Hallur Thomsen, depilsstjÃģri ÃĄ Viðskiftadeplinum ÃĄ Smyrilsvegi í Havn. Vit verða yvirhÃļvur sett í samband við veitingar, men kunna vit, so skulu vit skipa soleiðis fyri, at forsorgarhjÃĄlpin verður brÚkt til, at fÃģlk skulu klÃĄra seg sjÃĄlv. Kunnu vit veita hjÃĄlpartÃģl til at fÃģlk klÃĄra seg sjÃĄlvi, so er tað fantastiskt, og so er tað tann vegin vit fara. Hallur Thomsen hugsar her í sera víðari merking. Hugsa vit til dÃļmis um arbeiðsfremjandi tiltÃļk, er tað aftur sprottið Úr forsorgarlÃģgini. Tað vil siga, at í staðin fyri at geva fÃģlki eina passiva veiting, skulu tey umskÚlast soleiðis, at tey sjÃĄlvi kunnu koma Út aftur ÃĄ arbeiðsmarknaðin. Tað er ein rehabilitering, og so er tað eisini vaksið við mÃļguleikum og tilboðum, sum depilin hevur fingið síðan tÃĄ. HjÃĄlpartÃģl og visitering – Eg siti sum viðskiftastjÃģri og havi tey allarflestu tilboðini við rehabilitering hjÃĄ okkum, har ið eg siti sum leiðari fyri hjÃĄlpartÃģl og tey, sum skulu Út ÃĄ arbeiðsmarknaðin aftur, og tey, ið skulu endurvenjast, og so eri eg haraftrat stjÃģri fyri visiteringina inn ÃĄ trivnaðardepilin, vit brÚka eisini trivnaðartÃĶnastuna, harundir stuðlarnar í rehabiliteringini. HjÃĄ Viðskiftadeplinum merkir visitering at taka avgerð um, hvÃļrja tÃĶnastu fÃģlk skulu hava, og tað eru nÃģgv fÃģlk, ið fara ígjÃļgnum skipanina hvÃļrt ÃĄr – yvir 15.000 til samans. Hesi 15.000 eru bÃ―tt uppí einar 8.000 pensjÃģnistar, umleið 2.000 fyritíðarpensjÃģnistar, umleið 2.000 sjÚkradagpeningamÃĄl, umframt eini 2.000 hjÃĄlpartÃģl. – Vit hava einar 20.000 peningatransaktiÃģnir um mÃĄnaðin her og taka ÃĄ leið 10.000 avgerðir um ÃĄrið, sigur Hallur Thomsen. Á Viðskiftadeplinum arbeiða 110 fÃģlk av teimum 1.000 í Almannaverkinum, og Ãļll hesi 1.000 fÃģlkini hoyra undir rÃĄÃ°ið hjÃĄ Elsebeth Mercedis GunnleygsdÃģttir, landsstÃ―riskvinnu í almannamÃĄlum. Ímillum almannamÃĄlarÃĄÃ°harran og stjÃģran ÃĄ Viðskifta­ deplinum er Edvard Heen, stjÃģri ÃĄ Almannaverkinum, ið hevur tríggjar deplar, harav Hallur Thomsen er stjÃģri ÃĄ Viðskiftadeplinum. Hallur sigur, at tað eru framvegis nÃģgvir fÃļroyingar, ið hava brÚk fyri hjÃĄlp. – Samanbera vit okkum við grannalondini, hava vit betri tÃļl enn tey, sigur Hallur. – Vit eru raskari at arbeiða, vit eru frískari, og vit brÚka minni teir almennu kassunum, enn tey gera í grannalondunum. Arbeiðsmegin er 29.000 fÃģlk Til samanberingar fevna teir almennu kassarnir í Danmark um 10 prosent av arbeiðsmegini. Í FÃļroyum eru seks prosent av arbeiðsmegini knÃ―tt at teimum. Í fÃļroysku arbeiðsmegini eru 29.000 fÃģlk. KrÃļvini eru stÃģr í vÃĶlferðarsamfelagnum. Almannaverkið er skipað í nÃģgvar deplar og deildir. Deildin hjÃĄ Edvard Heen hevur eina fyrisiting við KT, fíggjar- og fakdeild. Síðan kemur Viðskiftadepilin hjÃĄ Halli Thomsen, og so eru tað trivnaðardeplarnir við sambÃ―lum, stuðlum og vardum verkstÃļðum. Hetta eru tveir deplar. Viðskiftadeildin er meira fyrisiting og meira veitingar. Deildin hevur sanniliga við menniskjur at gera, hon er FÃļroya stÃļrsta arbeiðsplÃĄss hjÃĄ sosialrÃĄÃ°gevarum, men tað verður ikki rÃģpt beinleiðis fyrisiting. Her eru ÃĄtta deildir: BorgaratÃĶnastan, sum er skaðastovan og fyrsta sambandið, tÚ hevur við Almannaverkið. SosialrÃĄÃ°gevararnir, ið hava eina sera víða vitan. Her er deildin, ið visiterar, tekur avgerð um tÃĶnastur inni hjÃĄ Trivnaðardeplinum. Endurvenjingin er eisini her við ergo- og fysioterapeutunum. HjÃĄlpartÃģlini eru í hÚsinum, her Viðskiftadeildin heldur til, og so hevur deildin menning, sum er arbeiðsmarknaðardeildin. HvítbÃģkin Viðvíkjandi tí teoretiska við rehabilitering hevur Viðskiftadeildin lagt seg eftir einum, sum eitur HvítbÃģkin hjÃĄ Marselisborg Sentrinum. Her verður rÃļtt um rehabilitering og endurvenjing. Rehabilitering er alt, og endurvenjing er ein partur. Deildin savnar seg um nÃģgv lið av teimum trupulleikum av Ãļllum mÃļguligum slag, sum eitt menniskja kann hava. Hetta hevur deildin savnað undir eitt, so hon fÃĶr upp ÃĄ ein gÃģðan mÃĄta lagt nÃģgv fyri í senn – Vit sita í sama hÚsi, vit arbeiða Ãļll saman, okkum nÃ―tist ikki at hava forkromaða mannagongd og regluverk um, hvussu vit skulu hjÃĄlpa hesum borgarunum, tí at starvsfÃģlkini hava samband við hvÃļrt annað, sigur Hallur Thomsen. Eitt mÃĄl kann byrja sum eitt arbeiðsmarknaðarmÃĄl, og so sigur sosialrÃĄÃ°gevarin: Veitst tÚ hvat, vit skulu Út ÃĄ arbeiðsmarknaðin, men skulu vit Út ÃĄ arbeiðsmarknaðin, so mugu vit fÃĄa gjÃļrt nakað við arbeiðsviðurskiftini ÃĄ tí og tí arbeiðsplÃĄssinum. Tað kann vera, at ein terapeutur frÃĄ endurvenjingini fer Út við fÃģlkinum ÃĄ arbeiðsplÃĄssið at endurvenja viðkomandi, so at hann/hon klÃĄrar at arbeiða við tí, sum ÃĶtlanin er at royna at arbeiða við. Her hava vit hjÃĄlpartÃģlini UmrÃĄÃ°andi samskipan Soleiðis fÃĶr Viðskiftadeildin arbeitt í tí stÃģra kransinum í rehabiliteringshugtakinum. Tað er sera umrÃĄÃ°andi at arbeiða samskipað. Til tey truplastu mÃĄlini verður settur ein samskipari, sum leiðir borgaran Út ÃĄ ta rÃļttu kÃģsina í Almannaverkinum og í roynd og veru eisini gjÃļgnum Almannaverkið til Heilsuverkið og HeimatÃĶnastuna typiskt. Hetta er ÃĄlagt deplinum at fremja í verki. – Generelt í sambandi við rehabilitering, so er okkara fokusÃļki fÃģlk í arbeiðsfÃļrum aldri, sum hava verið í rehabilitering. EldraÃļkið – altso kommunurnar – hevur so ÃĄbyrgd av teimum, ið eru eldri enn 67 ÃĄr. Endurvenjing er eitt nÃ―tt Ãļki hjÃĄ Viðskiftadeildini. Hon byrjaði í 2015. Hallur Thomsen, stjÃģri ÃĄ Viðskiftadeildini sigur, at har leggja tey seg eftir at fÃĄa allan rehabiliteringskransin undir deildina. HjÃĄ teimum er tað ikki í lagi bara at fÃĄa nÃļkur fÃģlk inn at venja og venja ... Tey vilja, at tað hongur saman, og tí vilja tey hava tÃĶnasturnar samskipaðar undir eina paraply, undir skjÃģlið í tí rehabiliterandi kransinum, sum aftur virkar í tí nÚ samanlÃļgdu telduskipanini hjÃĄ Viðskiftadeildini. Ein samanlÃļgd telduskipan hevur yvirlit yvir allar transaktiÃģnir, ið kunnu verða avgreiddar undir sama taki, ja, hurð um hurð. – Hetta er tað, sum vit leggja alstÃģran dent ÃĄ – at fÃĄa skipanirnar hjÃĄ okkum at tosa saman. Tað er ikki bara bara ... Men tað nÃĶrkast, sum skilst.

Tann pragmatiska loysnin

Tann stÃģri bÃģlkurin, sum er undir 67 ÃĄr, hevur ongar mÃļguleikar fyri endurmenning. Tað vil siga, at Útlit eru ikki fyri, at tey koma Út aftur ÃĄ arbeiðsmarknaðin. Hetta eru ofta fÃģlk við neurologiskum sjÚkum, sum einki fÃĄa frÃĄ Almannaverkinum, sigur Eyðun Christiansen, stjÃģri í Kommunufelagnum.

StÃļðan kann vera so syndarlig, at mann kann velja at lata tey fara ella, at kommunan í summum fÃļrum fer Út um sínar heimildir og letur tey fara í rehabiliteringsskipanina, men tey hava mÃļguleikar at fara í venjing hjÃĄ privatum.
Tað heldur stjÃģrin í Kommunufelagnum er kanska tann stÃļrsti trupulleikin. TÃĄ ið tey við neurologiskum sjÚkum verða Útskrivað av sjÚkrahÚsinum, skulu tey ringja og rykkja, og tað ganga dagar og vikur, ÃĄÃ°renn mann kanska fÃĶr eina fullfíggjaða ÃĶtlan í lag. Í nÃļkrum fÃļrum eru umbyggingar farnar fram í egnum
heimi, men har eru eingi hjÃĄlpartÃģlum komin.
– Tað virkar sum um, at fÃģlkini verða bara Útskrivað í skundi av sjÚkrahÚsinum, og alt er orðnað við umbygging, men har er eingin hjÃĄlp framkomin.

Yvirskipað lÃģg skal gerast
Í sambandi við eldraÃļkið er heildartÃĶnastan ein skipan, her tÚ hevur tilboð sum eitt nÚ venjing fyri eldri, og tÚ hevur eitt tilboð, tÃĄ ið fÃģlk gerast meira og minni ÃģhjÃĄlpin við heimatÃĶnastu og venjingum aftur, og tÚ hevur tilboðið, so leingi tÚ livir.
Kommunurnar hava umsitið eldraÃļkið síðan 1. januar 2015, og í nÃ―ggja samgonguskjalinum stendur millum annað, at rehabiliteringin skal styrkjast kring landið. Ein yvir­ skipað lÃģg skal gerast, sum tryggjar, at ein ÃĶtlan verður gjÃļrd fyri hvÃļnn einstakan, bÃĶði viðvíkjandi likamligum, sÃĄlarligum og sosialum tÃļrvi.
TÃĄ ið tað snÃ―r seg um endurvenjing og endurmenning – rehabilitering – so hava kommunurnar bara ÃĄbyrgd av teimum, sum eru 67 ÃĄr og eldri, men kommunurnar hava flutt seg spakuliga niður um. TÃĄ ið rÃļktarheimini kring landið skipa fyri venjingum, so er tað typiskt niður í 60 ÃĄr. Í roynd og veru verður ikki spurt eftir aldri. Í so mÃĄta er markið burtur, men tað ítÃļkiliga er, at tÃĄ ið tÚ ert Úrskrivaður av sjÚkrahÚsinum eftir at hava havt eina heilablÃļðing ella brotið eina Ãļksl og ert undir 67 ÃĄr, so verður tÚ sum sjÚklingur beindur til Almannaverkið, og ert tÚ yvir 67, so fert tÚ til teir kommunalu myndugleikarnar.
Farin niður um 67-markið
Okkara kommunalu myndugleikar hava flutt seg soleiðis, at teir eru farnir niður um 67-markið, tí at tÃĄ ið einum borgara í nÃĶrumhvÃļrvinum tÃļrvar hjÃĄlp, so kann Almannaverkið vera rÃĶttiliga langt burtur, og í
fleiri fÃļrum biðja Almannaverkið og Heilsuverkið borgarar um at venda sÃĶr til kommununa, hÃģast kommunan í prinsippinum ikki hevur ÃĄbyrgd av teimum. Kommunurnar taka ofta uppgÃĄvuna ÃĄ seg, tí tað er so tÃĶtt ímillum tÃĶnasturnar og borgararnar ella borgararnar og ta politisku skipanina. Um tÃĶnastan ikki tekur ímÃģti borgararnum, ringir borgarin ella familjan og sigur, at tann fjarstÃļðan er so mikið stÃģr millum borgaran og almannamÃĄlarÃĄÃ°harran, at tað verður ikki tað sama trÃ―stið. Tí ÃĄtekur kommunan sÃĶr í nÃģgvum fÃļrum uppgÃĄvur, sum hon upprunaliga einki eigur í.
Tað er ein royndur lutur, at kommunurnar kÃĶra seg um, at teimum verður ÃĄlagt at umsita alsamt fleiri tÃĶnastur, sum aftur gerast ein Ãģrímiliga stÃģr fíggjarlig byrða, til dÃļmis eldraÃļkið. Men tað hevur víst seg at vera ein stÃģrur fyrimunur hjÃĄ teimum eldru borgarunum, at kommurnar hava yvirtikið eldraÃļkið.
– TÃĄ ið HeilsumÃĄlarÃĄÃ°ið hevur eina jÃĄttan, og kommunurnar hava eina aðra jÃĄttan, so hevur tÚ líkasum definerað uppgÃĄvurnar. Tað nyttar til dÃļmis ikki at siga, at HeilsumÃĄlarÃĄÃ°ið skal gjalda fyri einum uppgÃĄvu, sum MentamÃĄlarÃĄÃ°ið hevur, sigur Eyðun Christiansen.
Upp ÃĄ ein ella annan mÃĄta mÃĄst tÚ definera uppgÃĄvurnar, sum tÚ leggur Út ÃĄ kommunurnar. Hesa og hasa tÃĶnastuna skalt tÚ veita, og sostatt hevur tÚ ÃĄbyrgdina av at bera Útreiðslurnar fyri tÃĶnastuna.
– Tað ber ikki til, at hesin, tað vil siga landið í hesum fÃļrinum, letur standa til, og so sigur, at tÃĄ ið
borgarin kennir seg nÃģg hart trÃ―stan, ella tÃĄ ið skipanin annars kennir seg nÃģg trÃ―sta, so dettur hann bara inn ÃĄ kommunuskrivstovuna og fÃĶr hjÃĄlp har.
Samanhang millum ÃĄbyrgd og jÃĄttan
StjÃģrin í Kommunufelagnum heldur, at tað mÃĄ vera samanhang ímillum ÃĄbyrgd og jÃĄttan, tí annars verður galin endi. So veit borgarin ikki, tÃĄ ið hann skal velja nÃĶstu ferð, um hann velur tann rÃĶtta, tí at hann kann vera misnÃļgdur við, at hann ikki fÃĶr eina tÃĶnastu sum 66 ÃĄra gamal. So revsar hann kommunupolitikaran, hÃģast tað als ikki er hann, ið hevur ÃĄbyrgdina. TÚ skuldi í veruleikanum revsa tann politikaran, ið stendur við stÃ―risvÃļlin í eini aðrari skipan.
Tað kann kennast so ÃģrÃĶttvíst ímillum Ãļkir, at ein fÃĶr eina tÃĶnastu í einum Ãļki í landinum, sum ein annar í einum Ãļðrum Ãļki ikki kann fÃĄa. So fer alt ÃĄ glið. Kommunurnar veita fleiri og fleiri tÃĶnastur, ikki tí, at lÃģgin sigur, at tÃĶr skulu. Soleiðis trÃ―sta kommunurnar hvÃļrja aðra, og tí mÃĄ tað verða regulerað nÃļkulunda, hvat ið hvÃļr ger.
Í lÃģgini um heimatÃĶnastu og eldrarÃļkt stendur, at tÃĶnasturnar hjÃĄ kommunum kunnu fevna um endurvenjing, fyribyrgjandi venjing og viðlíkahaldsvenjing. Og sambÃĶrt lÃģgini um heimatÃĶnastu, eldrarÃļkt og annað kunnu kommunur stovna samdÃļgursendurvenjingarplÃĄss til fÃģlkapensjÃģnistar.
Í hesum sambandi ivast Eyðun Christiansen í, um lÃģggevarin hevur vitað rÃĶttiliga, hvat hann hevur sagt.

Hetta er ein Ãļgilig ramsa, men tað er uppi í tíðini at arbeiða fyribyrgjandi ÃĄ Ãļllum Ãļkjum. Tað verður gjÃļrt ÃĄ eldraÃļkinum, og vit fara nÃģgv longri niður enn 67 ÃĄr, tí at arbeiða fyribyrgjandi við 60 ÃĄr kann vísa seg at vera ein gÃģð ílÃļga, um tÚ hevur ÃĄbyrgdina av eldraÃļkinum.
Borgarin tapir ofta
Og so er tað sjÃĄlvandi alt hetta, at tÃĄ ið tað hendir eitt ella annað hjÃĄ fÃģlki, sum missa ÃĄvísar fÃļrleikar, so taka ÃĄvísir trupulleikar seg upp av tí, at kommunurnar hava ÃĄbyrgdina av teimum borgarum, ið eru 67 ÃĄr og eldri, og kommunurnar sjÃĄlvar halda, at tÃĶr rÃļkja tÃĶr uppgÃĄvurnar lutfalsliga vÃĶl, tÃĄ ið tÚ ert 67+, men teirra stÃļrsti ampi er í roynd og veru teir borgarar, ið ikki eru har uppi, og sum mann heldur detta niður ímillum í skipanini. Hetta verður ofta sagt um fÃģlk við varandi sjÚkum, sklerosa, parkinson og aðrar neurologiskar sjÚkur, sum eldraÃļkini kanska í gÃĄsareygum kundu hildið seg varða nÃģgv betur av enn landið ger. Trupulleikin við skipanini er, at mann situr og heldur aftur, og tað er ikki til frama fyri tann sjÚka ella borgaran yvirhÃļvur. Borgarin er Ãļgiliga ofta taparin í hesum spÃĶlinum.
Í nÃ―ggja samgonguskjalinum stendur millum annað, at rehabiliteringin skal styrkjast um alt landið. Ein yvirskipað lÃģg skal gerast, sum tryggjar, at ein ÃĶtlan verður gjÃļrd fyri hvÃļnn einstakan, bÃĶði viðvíkjandi likamligum, sÃĄlarligum og sosialum tÃļrvi.
Endurvenjing og -menning
Í hesum sambandi sigur Eyðun Christiansen, at kommunurnar sjÃĄlvar halda, at tÃĶr veita eina nÃļktandi tÃĶnastu, tÃĄ ið tað snÃ―r seg um borgarar 67+, men verri stendur til við borgarum undir 67. Kommunurnar í Suðuroynni hava massivar trupulleikar við av fíggja eldraÃļkið, og í Eysturoynni spíta kommunukassarnir nÃģgvar pengar í eldraÃļkið, men annars er
ein av fíggjarligu trupulleikunum hjÃĄ Almannaverkinum og kanska Heilsuverkinumn sammett við teir hjÃĄ kommununum, at við tað, at Almannaverkið ikki rÃļkkur Út um alt landið – ikki megnar at hava ta tÃĶnastuna til endurvenjing og endurmenning av nÃģgvum borgarum – so eru teir fíggjarligu karmarnir hjÃĄ Almannaverkinum serliga viðkvÃĶmir í sambandi við hetta Ãļkið.
Tað valdast eisini, hvussu ein lesur samgonguskjalið, men at ein ÃĶtlan verður gjÃļrd fyri hvÃļnn einstakan, bÃĶði við likamligum, sÃĄlarligum og sosialum tÃļrvi, tað er helst ikki vent so nÃģgv ímÃģti eldraÃļkinum, heldur ímÃģti Heilsu- og Almannaverkinum, serliga sosialt. Hugsa vit um likamligan, sÃĄlarligan og sosialan tÃļrv, so heldur stjÃģrin í Kommunufelagnum, at tað snÃ―r seg eisini um at fÃĄa sÃĄlarveik innaftur, fÃĄa tey integrerað í samfelagið og ikki missa tey, halda fast um tey, sum hava ein sosialan tÃļrv, og tey, sum detta Úr arbeiðsmarknaðinum og royna at fÃĄa tey við skerdum fÃļrleikum, ið til samans fevnir um nÃģgv meira enn sjÃĄlvt eldraÃļkið.
Tann sosiala skipanin
Eyðun Christiansen heldur, at tað snÃ―r seg kanska meira um at fÃĄa eina sosiala skipan inn, sum fevnir um kontaktpersÃģnar, um fÃģlk, sum bera brek ella hava ADHD og tílíkt. Men, aftur her, tað kundi vÃĶl verið ein uppgÃĄva hjÃĄ kommununum at gjÃļrt hetta. Í dag liggur tað hjÃĄ Almannaverkinum. Tað er rÃĶttiliga nÃģgv Almannaverkið, sum roynir at fÃĄa fÃģlk við skerdum fÃļrleikum í vart starv.
Annars er einki at ivast í, at summi við neurologiskum sjÚkum detta niður ímillum í tí sosialu skipanini, tí at Almannaverkið kann siga sum so, at eingi Útlit eru fyri, at summi ikki koma Út aftur ÃĄ arbeiðsmarknaðin, altso fyri at fasthalda tilknÃ―tið til arbeiðsmarknaðin skal borgarin vera í aldrinum 18 til 66 ÃĄr ella at klÃĄra seg við minni hjÃĄlp frÃĄ Almannaverkinum.
– Eru hasi kriteriini ikki lÚkað, so
verður tÚ eftir Ãļllum at dÃļma bara sleptur. Eg gangi Út frÃĄ, at um ein parkinsonsjÚklingur onga venjing fÃĶr, endar viðkomandi sum ÃģhjÃĄlpin, sigur Eyðun Christiansen. 50 prosent av viðgerðini er venjing hvÃļnn einasta dag, og hini 50 prosentini eru heilivÃĄgur. FÃĶr viðkomandi ikki tað, verður hann verri fyri, og vandi er fyri, at hann endar inni ÃĄ rÃļktarheimi.
Ætlanin hjÃĄ nÃ―ggja landsstÃ―rinum er samanumtikið, at rehabiliteringin skal styrkjast um alt landið.
– Tey siga ikki neyvt, hvussu hon skal styrkjast, men eg gangi Út frÃĄ, at rehabiliteringsdeplarnir hjÃĄ Almannaverkinum verða styrktir, men er tað meira av sosialum slag, at tÚ skalt verða partur av gerandisdegnum aftur sum sÃĄlarsjÚkur ella sÃĄlarveikur, so er tað í stÃģran mun stuðulsfÃģlkatÃĶnastan, ið skal styrkjast, sigur stjÃģrin í Kommunufelagnum.
EndurÚtbÚgving
FÃģlk fÃĄa endurÚtbÚgvingartilboð soleiðis, at tey kunnu arbeiða aftur, koma í eitt slag av starvsvenjing í til dÃļmis einum tillagaðum starvi.
TÚ kanst verða beindur í eina ella aðra skipan, sum Almannaverkið rindar. Haraftrat skipar ALS fyri starvsvenjingartilboðum, sum vara í tríggjar mÃĄnaðir.
– Vit hava ein her, og tað gongur soleiðis fyri seg, at Almannaverkið betalir ein part, og vit (Kommunufelagið) betala ein part. Og so ger mann inn ímillum eina eftirmeting og sigur: Hvussu heldur tÚ so, at tÚ fÃĶrt burturÚr?
Eyðun Christiansen heldur, at tað, sum eyðkennir FÃļroyar sammett við onnur lond, er, at í FÃļroyum hava vit rÃĶttiliga pragmatiskar loysnir, sum í mongum fÃļrum ikki eru so reguleraðar. Hann heldur, at til dÃļmis í Danmark eru loysninar reguleraðar soleiðis, at ert tÚ har, so hoyrir tÚ til har. Vit kunnu ið hvussu er staðfesta, at her royna vit altíð at finna loysnir.

SÃģknast eftir heildarÃĶtlan

Okkum kunnugt er eingin fÃļroysk heildarÃĶtlan enn fest
ÃĄ blað um rehabilitering, ið kundi givið eina ÃĄbending um, hvat tÃļrvurin er í FÃļroyum ÃĄ rehabilitering, og um hvussu vit skulu skipa okkum í framtíðini hesum viðvíkjandi ...

Fysioterapeutarnir Hedevig Matras og EyðbjÃļrg Joensen hava arbeitt ÃĄ sjÚkrahÚsi sum privatstarvandi og nÚ seinnu ÃĄrini ÃĄ eldraÃļkinum. TÃĶr hava drÚgvar royndir ÃĄ rehabiliteringsÃļkinum og hava eisini tikið eftirÚtbÚgving í rehabilitering.
Rehabilitering verður ofta javnsett og sammerkt við endurvenjing, men hetta er ein trong fatan av rehabilitering. Endurvenjing snÃ―r seg um at endurvenja og fÃĄa ein ÃĄvísan mistan fÃļrleika og fimi aftur ÃĄ beint, og tÃĄ er yvirhÃļvur bara tÃļrvur ÃĄ einum fakbÃģlki.
Rehabilitering verður mangan sett í samband við viðgerð, sum eisini er Ãģheppið, tí viðgerð snÃ―r seg um grÃļðing – lekidÃģm og linna. At fÃĄa endurvenjing og viðgerð hevur eitt sonevnt monofakligt og biomedisinskt sjÃģnarhorn.
TÃĄ ið ein harafturímÃģti arbeiðir við rehabilitering, snÃ―r tað seg um borgarar, ið hava stÃģrar trupulleikar. Teir hava mist likamligar, sÃĄlarligar ella sosialar fÃļrleikar og megna tí ikki gerandisdagin. Hetta krevur, at fleiri fakbÃģlkar leggja nÃģgv fyri, og hesir fakbÃģlkar arbeiða saman við borgarunum og teirra avvarðandi fram ímÃģti teimum mÃĄlum, ið strembað verður eftir.
Rehabilitering hevur sostatt eitt tvÃļrfakligt og biopsykososialt sjÃģnarhorn.
Endurvenjing, viðlíkahaldsvenjing og rehabilitering eru kjarnuÃļkir í fysioterapiini, og fyri at skilja ímillum hesi hugtÃļk, Útgreina Hedevig Matras og EyðbjÃļrg Joensen hesi hugtÃļk nÃĶrri.
Endurvenjing
Endurvenjing fevnir um miðvísa, tíðaravmarkaða og samskipaða venjing,
ið hevur til endamÃĄls, at borgarin í stÃļrst mÃļguligan mun kann endurvinna sínar mistu fÃļrleikar, bÃĶði likamliga, kognitivt og sÃĄlarliga, so hann best mÃļguligt kann venda aftur til sín gerandisdag, sum t.d. eftir beinbrot, blÃģðtÃļpp í heilanum, skurðviðgerð ella eftir drÚgva sjÚkralegu.
Viðlíkahaldsvenjing
Viðlíkahaldsvenjing er ein miðvís venjing við atliti til at varðveita verandi virkisfÃļrleikar og fyri at fyribyrgja heilsuligum trupulleikum, ið kunna standast av fÃļrleikatarni sum t.d. hjÃĄ borgarum, sum eftir lokna endurvenjing eru í vanda fyri at fÃĄa afturstig, um teir ikki ÃĄhaldandi fÃĄa venjing.
Borgarar, ið bera brek og borgarar, sum hava varandi sjÚkur hava ofta tÃļrv ÃĄ at viðlíkahalda fÃļrleikastÃļðið og fyribyrgja fÃļrleikamissi.
Habilitering og rehabilitering
Tað er ymist, hvussu hugtÃļkini habilitering og rehabilitering verða skilgreinað, men í Norra og SvÃļríki hava tey í mong ÃĄr skilt ímillum hugtÃļkini, sum endurgeva her.
Habilitering merkir „at menna nÃ―ggj evnir", og mÃĄlbÃģlkurin er tí bÃļrn (0-18 ÃĄr), sum skulu stuðlast í at lÃĶra og venja nÃ―ggjar fÃļrleikar, sum tey ikki hava rokkið enn.
EndamÃĄlið er sostatt at stuðla menningini og bÚningini hjÃĄ einum barni, sum hevur eina sjÚku ella brek frÃĄ tí, at tað er fÃļtt, ella sum tað er rakt av tíðliga í lívinum, og er eins og rehabilitering at fremja best mÃļguligan virkisfÃļrleika.
Rehabilitering kann lÃ―sast sum „endurskapan av virkisfÃļrleika", og merkir sostatt, at tey mÃĄl, sum borgarin í eini rehabiliteringstilgongd vil
arbeiða fram ímÃģti hevur stÃļði í einum fÃļrleika, sum hann av lívsroyndum hevur havt fyrr, men sum hann hevur mist. MÃĄlbÃģlkarnir í rehabilitering eru tí vaksin fÃģlk.
Rehabilitering
Rehabilitering ella endurmenning er ein heilt onnur tilgongd enn endurvenjing og viðlíkahaldsvenjing. HÃģast hetta, so eru endurvenjing og viðlíkahaldsvenjing aloftast ein partur av rehabiliteringini.
Rehabilitering er ein persÃģnsmiðsavnandi tilgongd, har borgarin er í miðdeplinum og serfrÃļðingur í egnum lívi, og tað er borgarin sjÃĄlvur, ið setir mÃĄl fyri, hvat miðast og arbeiðast skal fram ímÃģti.
Rehabilitering hevur ikki fokus ÃĄ sjÚku, men ÃĄ tÃĶr avleiðingar sum sjÚka, heilsutrupulleikar og sosialar umstÃļður hava fyri virkisfÃļrleikan.
Í donsku bÃģkini Hvidbog om rehabilitering frÃĄ 2004 verður allÃ―singin av rehabilitering soleiðis orðað:
Rehabilitering er eitt miðvíst og tíðaravmarkað samstarv millum borgara, familju og serkÃļn fÃģlk. EndamÃĄlið er at borgarin, sum hevur, ella er í vanda fyri at fÃĄa skerdan likamligan, sÃĄlarligan ella sosialan fÃļrleika, kann fÃĄa eitt sjÃĄlvstÃļðugt og innihaldsríkt lív.
Rehabilitering leggur dent ÃĄ alla lívsstÃļðuna hjÃĄ borgaranum, og avgerðirnar um stuðul byggja ÃĄ vitan, samanhang og samskipan.
MÃĄlbÃģlkurin í eini rehabiliteringstilgongd eru borgarar, sum hava tÃļrv ÃĄ eini samanhangandi og tvÃļrfakligari tilgongd í longri tíð, og borgarar, sum hava munandi avmarkingar við at megna gerandisdagin og at vera við sum samfelagsborgarar.

MÃĄlbÃģlkarnir í rehabiltering kunnu vera:
1. Borgarar, sum eru um at verða frískir eftir sjÚku, sum t.d. krabbamein og sÃĄlarsjÚku.
2. Borgarar, sum hava varandi sjÚkur, og borgarar, sum eru hÃģttir av arbeiðsloysi, ella eru í vanda fyri ikki at kunna vera við og virka í samfelagnum, sum t.d. gikta, hjarta- og lungnasjÚk.
3. Borgarar, sum hava nÃ―liga komnan fÃļrleikamiss, ella sum hava varandi likamligt, sÃĄlarligt og sosialt fÃļrleikatarn, sum eru í vanda fyri at gerast arbeiðsleys og ikki kunna vera við í samfelagnum, t.d. eftir vanlukku- ella hjartatilburð og apopleksi.
4. Borgarar, sum eru fÃļddir við likamligum, sÃĄlarligum ella sosialum fÃļrleikatarni, sum hava tÃļrv ÃĄ afturvendandi rehabilitering í mun til menningarstÃļðið, sum t.d. vÃļddasvinn, Cerebrala Paresu og sjÃģn- og hoyriveik.
EndamÃĄlið við rehabilitering er at stuðla undir, at borgarar, sum hava fingið, ella eru í vanda fyri at fÃĄa tÃ―Ã°andi skerd evni, antin likamliga, sÃĄlarliga ella sosialt, fÃĄa eitt sjÃĄlvstÃļðugt, javnsett og innihaldsríkt lív Út frÃĄ egnum ynskjum, raðfestingum og avgerðum.
Eitt sjÃĄlvstÃļðugt, javnsett og innihaldsríkt lív merkir ikki neyðturviliga, at ein verður sjÃĄlvbjargin, sum tað mangan verður tulkað, men snÃ―r seg heldur meira um hugtÃļk sum sjÃĄlvrÃĶði, samrÃĶði, sjÃĄlvsavgerðarrÃĶtt, javnsetan, inklusiÃģn og integratiÃģn.
Rehabilitering snÃ―r seg í stuttum um at stuðla borgarum, sum hava virkisfÃļrleikatarn at fÃĄa og megna eitt gerandislív aftur og fÃĄa tamarhald ÃĄ egnari tilveru.
Arbeiðsgongd í rehabilitering
Arbeiðsgongdin í rehabilitering er skipað sum tvÃļrfakligt toymisarbeiði, ið rÃļkkur tvÃļrtur um fakmÃļrk og geirar, og tað er eitt javnbjÃģðis samstarv
Hedevig Matras og EyðbjÃļrg Joensen, fysioterapeutar
millum borgara, hansara avvarðandi og fakfÃģlk, um endamÃĄl og tey mÃĄl, sum borgarin vil rÃļkka.
Tað, sum hevur stÃļrsta tÃ―dning, er at ganga borgaranum ÃĄ mÃļti í sambandi við ynskir og mÃĄl. FakfÃģlk kunnu gera sÃĶr eina meting um, hvat tey halda, at borgarin hevur brÚk fyri at rÃļkka, men sum tÃģ hjÃĄ borgaranum hevur lítlan og ongan tÃ―dning í mun til okkurt annað. Hetta nÃĄgreina Hedevig Matras og EyðbjÃļrg Joensen við einum dÃļmi um eina rehabiliteringstilgongd:
Ein borgari hevur fingið heilaskaða, sum hevur havt við sÃĶr avlamni í aðrari liðini, sum ger at viðkomandi ikki kann flyta seg, ikki kann ganga, hevur trupult við at eta og talan er ÃĄvirka. Borgarin hevur familju og eitt arbeiði. Hansara stÃļrsta ynski er at gerast so sjÃĄlvstÃļðugur sum til ber, kunna bÚgva heima og hava eitt arbeiði.
Her verður talan um rehabilitering og ikki bara endurvenjing, tí trupulleikarnir eru torgreiddir og fleiri fakbÃģlkar mugu samstarva um at stuðla honum at rÃļkka sínum mÃĄlum.
Byrjað verður við, at eitt fakfÃģlk (toghaldari) setur seg saman við borgaranum og avvarðandi og tosar um ynskini og mÃĄlini, sum borgarin hevur fyri framtíðina. TÃĄ stÃļðan er so torgreið, mugu mÃĄlini Útgreinast og smÃĄmÃĄl nÃĄgreinast. Toymið við fakfÃģlkum (lÃĶknar, fysioterapeutar, ergoterapeutar, sjÚkrarÃļktarfrÃļðingar, sÃĄlarfrÃļðingar, heilurÃļktarar og hjÃĄlparar, talupedagogar, dietistar) við serkunnleika ÃĄ teimum ymsu Ãļkjunum fara so í gongd við at Útgreina, hvussu stÃļðan er, hvat skal til fyri at rÃļkka mÃĄlunum, Útgreina menningarpotentiali og motivatiÃģn, um mÃĄlini eru realistisk í mun til nÚverandi stÃļðu, og hvussu Útlitini eru.
Her skal havast í huga, at talan er ikki bara um tann likamliga virkisfÃļrleikan, men hvussu borgarin megnar gerandisdagin og tað sosiala lívið.
Síðan byrjar rehabiliteringin. Ein virkisÃĶtlan verður skrivað, har Útgreinað verður, hvÃļrja uppgÃĄvu teir ymsu fakbÃģlkarnar hava, sum mÃĄ verða nÃĄgreinað, og hvÃļr uppgÃĄva hjÃĄ borgaranum er. VirkisÃĶtlanin verður endurmett og rÃĶtta javnan, so hvÃļrt sum smÃĄmÃĄlini verða rokkin, og sum frÃĄ líður er ikki neyðugt við onkrum ÃĄvísum fakbÃģlkum í toyminum.
MÃĄlini í byrjanini kunnu t.d. vera at kunna flyta seg sjÃĄlvur, eta sjÃĄlvur, busta tenn, tosa aftur, broyting av heilivÃĄgi, venja gongufÃļrleika, seta inn við hjalpartÃģlum og bÚstaðarbroytingum. Seinni í tilgongdini koma
nÃ―ggj mÃĄl, sum t.d. at fara til arbeiðis og lÃĶra at koyra bil.
Tilgongdin verður endurmett javnan. TÃĄ ið mÃĄlini er nÃĄdd ella steðgur er í menningini, mÃĄ avgerð takast saman við borgaranum, um roknast kann við, at meira skal rÃļkkast, ella um rehabiliteringin er liðug.
Tað er ikki altíð, at Ãļll mÃĄl verða rokkin, men av tí at borgarin er ein virkin partur av rehabiliteringini og er við til at endurmeta og rÃĶtta javnan, er aloftast semja um, at rehabiliteringin er liðug, og ein ÃĶtlan um mÃļgulig onnur ÃĄtÃļk gjÃļrd.
At arbeiða soleiðis kann vera krevjandi, men verður arbeitt eftir eini greiðari virkisÃĶtlan, og Ãļll geva sítt íkast til ÃĄtakið, er tað ein sera spennandi mÃĄti at arbeiða upp ÃĄ til gangs fyri borgaran, sum hevur mistar fÃļrleikar til at fÃĄa ein gerandisdag aftur.
Rehabilitering ÃĄ eldraÃļkinum
EldraÃļkið varð lagt Út ÃĄ kommunurnar at umsita í 2015, og fleiri kommunur hava raðfest rehabilitering og veita samdÃļgursrehabilitering, sum fer fram ÃĄ eldrabÚstovnum, umframt at rehabilitering eisini fer fram heima hjÃĄ borgaranum.
TÃĄ ið tað snÃ―r seg um rehabilitering ÃĄ eldraÃļkinum, er talan um borgarar 67 ÃĄr og eldri. FakbÃģlkarnir, ið samstarva, eru oftast fysioterapeutar, ergoterapeutar, sjÚkrarÃļktarfrÃļðingar, heilsurÃļktarar og heilsuhjÃĄlparar saman við borgaranum og avvarðandi. Samstarvað verður eisini tvÃļrtur um geirar, við lÃĶknar,
sjÚkrahÚs, almannaverk, ÃĄ deildini fyri hjÃĄlpartÃģl og SjÃģndepilin.
EldraÃļkini hava haraftrat ymisk heilsufremjandi og fyribyrgjandi tilboð og ÃĄtÃļk, sum stuðla undir virkisfÃļrleikan hjÃĄ tí eldra borgaranum, og hesi verða vÃĶl vitjað.
Eldri borgarar, eisini í FÃļroyum, vilja bÚgva heima sum longst. Rehabilitering stuðlar undir hetta og er sostatt ein vinningur samfelagsbÚskaparliga, eisini tí henda tilgongdin fyribyrgir afturvendandi innleggingum ÃĄ sjÚkrahÚs, og at eldri borgarar flyta ÃĄ stovn.
Hedevig Matras og EyðbjÃļrg Joensen siga, at teimum kunnugt er eingin fÃļroysk heildarÃĶtlan enn fest ÃĄ blað um rehabilitering, sum kundi givið eina ÃĄbending um, hvat tÃļrvurin er í FÃļroyum til rehabilitering, og hvussu vit skulu skipa okkum í framtíðini hesum viðvíkjandi. Tíðin er kanska komin til, at hetta arbeiðið ÃĄtti at verið raðfest, so borgarin sum hevur tÃļrv ÃĄ rehabilitering, fÃĶr bjÃģðað hesa tÃĶnastu uttan mun til aldur.
– Royndirnar, vit higartil hava av rehabilitering ÃĄ eldraÃļkinum, eru gÃģðar og hava givið Úrslit fyri borgaran. Tí halda vit, at sami leistur kundi verið brÚktur til gagns fyri yngri borgarar, sum hava tÃļrv ÃĄ rehabilitering.

Bara lÚsin Útlendsk er

 Í FÃļroyum hava vit altíð havt hetta við, at bara lÚsin Útlendsk er, so er alt í fínasta lagi, sigur Benadicta SÃģlheim Ellingsgaard, deildarleiðari ÃĄ Fysiurgisku deild ÃĄ Klaksvíkar SjÚkrahÚsi í sambandi við sÃļguna
um ein sjÚkling, sum hevði verið alt ov leingi í Danmark.

Eitt, sum hendi í juni 2015, var, at tann fyrsti sjÚklingurin, sum kom heim Úr Danmark, ein neurologiskur, sum hevði fingið ein massivan heilaskaða og hevði verið í Danmark alt ov leingi.
Ein pÃĄstandur hjÃĄ tí tvÃļrfakliga toyminum ÃĄ Klaksvíkar SjÚkrahÚsi (KS) er, at vit í summum fÃļrum "Ãģkritiskt" senda sjÚklingar til Danmarkar. Hetta eru sjÚklingar, sum t.d. eru skaddir ÃĄ talisentrið. TÚ skalt til Danmarkar at fyrihalda teg til eitt fremmant mÃĄl hjÃĄ einum talipedagogi, sum ikki skilir fÃļroyskt og als ikki eigur tey ljÃģðini í sÃĶr, sum eru í fÃļroyskari Úttalu. TÚ ert burtur frÃĄ tínum nÃĶrumhvÃļrvi og tínum nÃĶstu. TÚ situr og hyggur Út ígjÃļgnum vindeygað og sÃĶrt inn í ein skÃģg, og tÚ ert vanur at síggja niðan í fjÃļllini og
oman ÃĄ sjÃģgv og hevur kanska bÃĄt. Tað er sjÃĄlvsagt gott, at sjÚklingar verða sendir til Danmarkar í akuttu fasuni, um tÃļrvur er ÃĄ serligari viðgerð, sum ikki finst í FÃļroyum. Tað er í nÃģgvum fÃļrum ov nÃģgv, sum talar ímÃģti, at hesir sjÚklingar verða verandi í Danmark í longri tíð í sambandi við endurvenjing, men vit hava bilt okkum inn, at vit hava ikki kompetansuna í FÃļroyum.
– Okkara spurningur er: Hvat duga danskir fysio- og ergoterapeutar og heilsustarvsfÃģlk annars, sum vit ikki duga í FÃļroyum?
VÃĶl fyri fakliga
Benadicta SÃģlheim Ellingsgaard heldur, at fÃļroyskir fysioterapeutar eru Ãģmetaliga vÃĶl fyri fakliga, tí nÃģgv
skeið verða hildin í FÃļroyum. Hon fegnast um, at í heilsuverkinum eru nÃģgv skeið fyri bÃĶði fysioterapeutar og ergoterapeutar.
Í sambandi við henda umrÃļdda, lokala sjÚklingin í síni ringu stÃļðu vÃģru tey í toyminum so djÃļrv og kanska braneggjað, at tey bjÃģðaðu seg fram, eisini tí, at pengar vÃģru ikki til at lata sjÚklingin verða verandi í Danmark.
So royndu vit her, og tað varð ið hvussu so er ein alvorlig successÃļga. Viðkomandi er vÃĶl fungerandi í dag, koyrir bil, hevur stuðul nakrar fÃĄar tímar – eg veit ikki ordiliga hví – men tað vendi sum ÃĄ einum bretti, tÃĄ ið sjÚklingurin kom upp til FÃļroyar.
Hetta eydnaðist so vÃĶl við einum samskipaðum ÃĄtaki bÃĶði frÃĄ seingjardeildini, ergoterapi og fysioterapi. Síðan varð spurt í miðlunum: Hví eru fÃļroyingar, sum eru sendir ÃĄ viðgerðarstovn í Danmark, nÃģgv longri ÃĄ stovninum enn danir í somu stÃļðu? Danskarar eru í miðal tríggjar mÃĄnaðir ÃĄ hesum stovninum, meðan fÃļroyingar eru har í eitt hÃĄlvt upp í eitt heilt ÃĄr. Hetta kostar – talið er ikki neyvt – upp í 17.000 krÃģnur um samdÃļgrið í Danmark.
Gev okkum ÃĄ Klaksvíkar SjÚkrahÚsi 17.000 krÃģnur, ella 10.000 krÃģnur, ella 5.000 krÃģnur, so skulu vit eisini vísa tykkum, hvat vit kunnu gera.
Víðfevnt tvÃļrfakligt toymi
Á Klaksvíkar SjÚkrahÚsi starvast eitt tvÃļrfakligt toymi við sjÚkrarÃļktarfrÃļðingum, heilsurÃļktarum, fysioterapeutum og ergoterapeutum, ið hava servitan og fÃļrleikar til at veita neurorehabilitering. Tíðarperspektivið er upp í tríggjar mÃĄnaðir undir innlegging, tÃģ við atliti at tÃļrvinum hjÃĄ tí einstaka.
Rehabiliteringin eftir at sjÚklingurin er Útskrivaður, fer fram ambulant ÃĄ fysiurgisku deild ÃĄ KS fyri borgarar í nÃĶrumhvÃļrvinum, har KS skipar fyri flutningi. Við longri fjarstÃļðu verður roynt at samskipa við hini sjÚkrahÚsini og eldrasamtÃļkini, og í einstÃļkum fÃļrum koyra avvarðandi borgaran inn ÃĄ KS til venjingar.
Yvirskipað er tað ÃĄlagt teimum í SjÚkrahÚsverki FÃļroya, at tÃĄ ið ein sjÚklingur verður Útskrivaður av einum sjÚkrahÚsi, fer viðkomandi Út við eini endurvenjingar- ella endurmenningarÃĶtlan, so tað liggur í kortunum, at starvsliðið skal gera okkurt, meðan sjÚklingurin er innlagdur, og tey skulu halda fram, tÃĄ ið viðkomandi er farin Út haðani.
Leiðslan mÃĄ vera við
Fyri fÃ―ra ÃĄrum síðan varð skipað ein integrerað medisinsk/kirurgisk deild ÃĄ KS, og toymisskipanir vÃģrðu gjÃļrdar. Frammanundan var samstarvið millum fysiurgisku deild, sum er terapiin, og seingjardeildina ikki so skipað, sum tÃĶr í tí tvÃļrfakliga toyminum, SynnÃļva Hansen, Benadicta SÃģlheim Ellingsgaard, Kitty TrÚgva
dÃģttir og Miriam Hjelm, halda, at tað er nÚ. Síðan hevur toymið gjÃļrt undirvísingartilfar, ið snÃ―r seg um rehabilitering, sum er orðið, tey brÚka ÃĄ KS. Og kravt varð, at Ãļll starvsfÃģlk, bÃĶði í terapiini og seingjardeildini – toymið – hevði viljað, at bÃĶði vaskifÃģlk, portÃļrar og leiðsla vÃģru við, tí at rehabilitering er leiðslustÃ―rd og er treytað av, at Ãļll kenna til tað. Er leiðslan ikki hÃļvuðstoghaldarin, so eydnast tað ikki.
Eisini ÃĄ KS hildu tey seg til HvítubÃģk hjÃĄ Marselisborg sjÚkrahÚsi í Aarhus, har tey komu við allÃ―singini av, hvat rehabilitering er fyri nakað.
Tað serliga við allÃ―singini av rehabilitering, og sum Ãļgiliga ofta hevur verið umlopið, er har tað stendur, at borgarin, sum er í vanda fyri ella hevur fingið eitthvÃļrt at dragast við ... Mann er ofta farin beint til tann, sum hevur eitthvÃļrt at dragast við, og mann gloymir, at tað stendur eisini er í vanda fyri, so at hugtakið rehab- ilitering er stÃģrt, vítt og breitt, sigur Benadicta SÃģlheim Ellingsgaard, deildarleiðari ÃĄ Fysiurgisku Deild.
Tey byrjaðu ÃĄ rehabiliteringseindini ÃĄ seingjardeildini. Har er ein rehabiliteringseind, ið hevur níggju sengur, tvÃĶr fÃ―ramannastovur og ein einmansstova.
Nyttug samanlegging
21. mars í 2015 vÃģrðu seingjardeildirnar ÃĄ KS lagdar saman. Ein umbygging fÃģr fram ÃĄ Deild A. Áðrenn tað vÃģru tvÃĶr seingjardeildir ÃĄ KS, Deild M, sum var medisinsk, og Deild A, sum var kirurgisk. Á bÃĄÃ°um deildum hÃļvdu tey endurvenjingar. Leiðslan hevði avgjÃļrt, at deildirnar skuldu leggjast saman – eina medisinska og eina kirurgiska – tað verður ikki gjÃļrt nÃģgvastaðni í verðini, men tÃĄ ið tey ÃĄ KS fÃģru undir ta tilgongdina, avrÃĄddu tey at taka ein sosiolog inn, Mariannu Andreassen. Tey vÃģrðu bÃ―tt upp í bÃģlkar, ið skuldu skriva um tað virksemi, sum hevði verið, og um tað virksemið, sum tey vÃĶntaðu, fÃģr at vera. Í tí tilgongdini arbeiddu tey sera nÃģgv við ÃĶtlanini um, hvussu tey skuldu skipa seg. Hugt varð at sjÚklingabÃģlkunum, og komið var fram til, at tað vÃģru tríggir hÃļvusbÃģlkar, sjÚklingar, ið hava tÃļrv ÃĄ neyvari observatiÃģn, sjÚklingar til Útreiðan og sjÚklingar til endurvenjing. Tey skipaðu deildina í trÃ― toymir. Toymi 1 rÃģptu tey Akutttoymið, sum er eitt blandað toymi við fimm sjÚklingum, ið kunnu vera hÃĄlvintensivir, dementir og doyggjandi og hava brÚk fyri tÃĶttari observatiÃģn og hjÃĄveru, umframt akutt mÃģttÃļka, dagskurð og viðrakning. Toymi 2 er blandað toymi við níggju sjÚklingum, sum eru til Útreiðan, og Toymi 3 er blandað toymi við níggju sjÚklingum, sum eru til endurmenning ella rehabilitering, sum tey helst vilja kalla tað.
Fokus ÃĄ Ãļkið
TÃĄ ið tey fÃģru undir ta tilgongdina, skipaðu tey seg við einum toymisleiðara fyri hvÃļrt toymi. Tað, sum endamÃĄlið var við allari toymisskipanini, var, at tey hÃļvdu fokus ÃĄ eitt Ãļki.
Tey eru fegin um toymisskipanina, tí í dag hava tey eina betri rehabilitering enn í 2015, tí tey miðvíst arbeiða við at hava fokus ÃĄ endurvenjing, at hava fokus ÃĄ tað tvÃļrfakliga samstarvið, at tey síggja sjÚklingin við hvÃļr sínum fakligu brillum, og at tey Ãļll í felag lyfta sjÚklingin. Til dÃļmis, tÃĄ ið tey hava ein sjÚkling, sum verður innlagdur til rehabilitering, sita tey saman við sjÚklingi, avvarðandi, kanska heimatÃĶnastu/almannaverki og gera eina mÃģttÃļkusamrÃļðu/vÃĶntanarsamrÃļðu. Allir fakbÃģlkar eru við í hesi samrÃļðuni, og saman við sjÚklinginum verður rehabiliteringsÃĶtlan gjÃļrd, sum tryggjar, at arbeitt verður mÃģti einum felags mÃĄli, sum sjÚklingurin saman við toyminum hevur sett.
Á Klaksvíkar SjÚkrahÚsi eru tvey slÃļg av rehabilitering, tann stutta rehabiliteringin, ið eru upp til tríggjar vikur og umfatar fasu-3 sjÚklingar. Tann longra spesialiseraða rehabiliteringin er ein tilgongd, sum er upp til tríggjar mÃĄnaðir og umfatar fasu-2 sjÚklingar. Leisturin við felags mÃģttÃļku og at seta mÃĄl er eins fyri bÃĄÃ°ar rehabiliteringsgongdirnar.
Tann spesialiseraða rehabiliteringin umfatar sjÚklingar, sum antin eru yvirfluttir av donskum endurvenjingarstovnum ella LandsjÚkrahÚsinum.
Samstarvið kom í lag í samrÃĄÃ° við Bjarka ÃĄ RÃģgvu, neurolog, sum er staðsettur í Danmark. Hann varðar sum konsulentur gjÃļgnum LandssjÚkrahÚsið av sjÚklingum við seinheilaskaða, sum koma heimaftur. Neurologurin hevði loftað sÃļguni um kvinnuna frÃĄ 2015 og fÃģr so saman við toyminum ÃĄ KS at royna hesa mannagongdina. Rehabiliteringstoymið hevur videofund. Er tað ein persÃģnur, sum er undir 67 ÃĄr, boða tey Almannaverkinum frÃĄ, tí Almannaverkið varðar av fÃģlki undir 67 ÃĄr. Tey sita ÃĄ Klaksvíkar SjÚkrahÚsi við telduskíggjan, tey ÃĄ endurvenjingarstovninum í Danmark eru loggað ÃĄ saman við sjÚklingi og avvarðandi, umframt at Almannaverkið ella eldrasamstarv eru við ÃĄ fundinum. Á videofundinum verður vitan bÃ―tt millum bÃĄÃ°ar geirar, og avtalur verða gjÃļrdar.
Fyri at tryggja eina dygdargÃģða yvirflyting, fer starvsfÃģlk ÃĄ KS eftir sjÚklinginum – vanliga ein sjÚkrarÃļktarfrÃļðingur og ein terapeutur frÃĄ ergo- og fysioterapiini. YvirhÃļvur verða tríggir dagar settir av til hetta, bÃĶði fyri at tryggja eina gÃģða yvirlevering og at menna fakligar fÃļrleikar.
Bindiliðið
Á KS fÃĶr sjÚklingurin tillutaðan ein kontaktpersÃģn ÃĄ seingjardeildini, sum er bindiliðið til avvarðandi og terapitoymið. Ein kontaktpersÃģnur er haraftrat ÃĄ fysiurgisku deild, og hesin er kontaktpersÃģnur millum seingjardeildina og Almannaverkið/eldrasamtak.
Ta fyrstu vikuna verður ein innleggingar og vÃĶntanarsamrÃļða saman við sjÚklingi, avvarðandi og tí tvÃļrfakliga rehabiliteringstoyminum. EndamÃĄlið við samrÃļðuni er at skapa eitt gott grundarlag fyri samstarvi og greitt uppgÃĄvubÃ―ti millum sjÚkling, rehabiliteringstoymið og avvarðandi,
har vÃĶntanir og fÃļrleikar verða tillagað. Ein rehabiliteringsÃĶtlan verður gjÃļrd saman við sjÚklingi og rehabiliteringstoymi, og fyribilsdagfesting verður ÃĄsett fyri Útskriving.
MiðvegissamrÃļða verður avtalað við innleggingarsamrÃļðuna. Tey, sum eru við, eru sjÚklingur, avvarðandi, almannaverk/eldrasamtak og rehabiliteringstoymið.
RehabiliteringssamrÃļða er vikuna fyri, at sjÚklingurin verður Útskrivaður. Henda samrÃļða er millum sjÚkling, avvarðandi, lÃĶkna og rehabiliteringstoymið og aðrar skipanir, sum eru við í mÃĄlinum.
HvÃļrja viku er tvÃļrfaklig konferansa ÃĄ seingjardeildini. Ergo- og fysioterapi verða veitt tvÃĶr ferðir um dagin allar yrkadagar. Á seingjardeildini verður dentur lagdur ÃĄ at Útinna fÃļrleikarÃĶttaða sjÚkrarÃļkt umframt at Útinna Útdelegeraðar ergo- og fysioterapeutiskar uppgÃĄvur alt samdÃļgrið.
Annars hevur tað tvÃļrfakliga toymið ÃĄ Klaksvíkar SjÚkrahÚsið eitt tÃ―Ã°andi tilmÃĶli:
LÃĶknafakligi fÃļrleikin ÃĄ Klaksvíkar SjÚkrahÚsi í sambandi við neurolog er ikki til. MÃĶlt verður tí til, at neuro- logur er við til allar samrÃļður, umframt at neurologur gongur stovugongd eina ferð um vikuna og fylgir rehabi- literingstilgongdini.
Neuropsykologur er ikki settur til somatikkina við fÃļroyska sjÚkra- hÚsverkið. Minsta mark mÃĄ vera, at
sjÚklingurin fÃĶr eina neuropsyko- logiska meting við byrjan av inn- leggingini. MÃĶlt verður til, at neuro- psykologurin er við ÃĄ tvÃļrfakligum konferansum soleiðis, at rehabili- teringstoymið kann sparra og fÃĄa amboð til at menna kognitivar fÃļr- leikar hjÃĄ sjÚklinginum. Hetta kann samstundis gera sítt til at menna fÃļr- leikar hjÃĄ rehabiliteringstoyminum. Neuropsykologurin kann saman við rehabiliteringstoyminum skipa fyri frÃĄlÃĶru fyri sjÚkling og avvarðandi. Ein neuropsykologur eigur at verða settur við fÃļroyska sjÚkrahÚsverkið. Alternativið er, at peningur verður settur av til eksternar konsulent- tÃĶnastur.
SjÚklingar við samskiftisavbjÃģðing- um hava stÃģran tÃļrv ÃĄ talipedagogi. Í fÃļroyska sjÚkrahÚsverkinum er eing- in talipedagogur settur. Ein talipeda- gogur eigur at verða settur við fÃļr- oyska sjÚkrahÚsverkið, alternativt at peningur verður settur av til eksternar konsulenttÃĶnastur.
Fleiri av sjÚklingunum, sum eru innlagdir til neurorehabilitering, eru í arbeiðsfÃļrum aldri. Tí verður mÃĶlt til, at sosialrÃĄÃ°gevi er knÃ―ttur at til- boðnum.
Broytta lívsstÃļðan ber í sÃĶr, at sjÚk- lingurin er ofta í sÃĄlarligari kreppu. Tí verður mÃĶlt til, at sÃĄlarfrÃļðingur er knÃ―ttur at tilboðnum.

Samgongan miðvís við rehabilitering

At seta rehabilitering inn í samgonguskjalið er ein staðfesting av, at vit í samgonguni fara at arbeiða miðvíst við rehabilitering – og tað er eisini neyðugt, at vit Ãļll – og ikki bara eg sum landsstÃ―riskvinna í almannamÃĄlum – hava hesa ÃĶtlan og arbeiða miðvíst við ÃĶtlanini.

Hetta sigur Elsebeth Mercedis GunnleygsdÃģttir, landsstÃ―riskvinna í almannamÃĄlum, og hon upplÃ―sir, at fyrsti fundur í hesum sambandinum hevur verið millum hana og Kaj Leo Johannesen, landsstÃ―rismann í heilsumÃĄlum og tvey samgonguumboð í Trivnaðarnevndini um, hvussu tey fara til verka soleiðis, at tey veruliga fÃĄa rehabilitering ÃĄ breddan.
Elsebeth Mercedis GunnleygsdÃģttir hevur sína hugsan um, hvussu ein yvirskipað lÃģg um rehabilitering og vÃĶlferð skal gerast.
Hon hevur verið limur í Trivnaðarnevndini og var eisini við í tilgongdini hjÃĄ undanfarnu landsstÃ―riskvinnu at orða uppskotið um vÃĶlferðarlÃģg.
Uppskotið aftur í LÃļgtingið
– Tað er lagt stÃģrt arbeiði í uppskotið, og eg ÃĶtli mÃĶr avgjÃļrt at stríðast fyri, at uppskotið kemur aftur í LÃļgtingið í hesum tingÃĄri, sigur landsstÃ―riskvinnan.
– Eg eri farin undir at endurskoða uppskotið til vÃĶlferðarlÃģg saman við starvsfÃģlkunum í AlmannamÃĄlarÃĄÃ°num og tað verða helst eisini gjÃļrdar onkrar broytingar í sambandi við uppskotið, sum varð lagt fyri LÃļgtingið í vÃĄr.
Uppskotið um vÃĶlferðarlÃģg kann sigast at vera ein rehabiliteringslÃģg, sum tÃģ bara fevnir um ta hjÃĄlp, sum kann veitast ÃĄ almannaÃļkinum.
Eggjar og stuðlar
Rehabiltering snÃ―r seg grundleggjandi um at eggja, stuðla og hjÃĄlpa fÃģlki, sum fÃĄa ella hava viðfÃļdd brek at fÃĄa tað lív, tey sjÃĄlv vilja liva og klÃĄra.
Hetta er eisini grundsjÃģnarmiðið aftan fyri uppskotið um vÃĶlferðarlÃģgina, sum byggir ÃĄ, at borgarin skal vera so sjÃĄlvhjÃĄlpin sum gjÃļrligt, og at hjÃĄlpin skal hava ÚtgangsstÃļði í
teimum fÃļrleikum, ynskjum og tí tÃļrvi, sum viðkomandi hevur.
Tað er beinleiðis ÃĄsett í lÃģgini, at hjÃĄlp skal veitast soleiðis, at borgarin í stÃļrst mÃļguligan mun megnar at uppihalda sÃĶr sjÃĄlvum og liva eitt so sjÃĄlvstÃļðugt, stÃļðugt og innihaldsríkt lív sum til ber.
Borgarin skal vera við
Tað er eisini beinleiðis ÃĄsett, at borgarin skal takast við í tilgongdina, og at ein ÃĶtlan, sum er tað sama sum ein rehabiliteringsÃĶtlan, skal gerast saman við borgaranum og ikki fyri borgaran.
Ætlanin skal fevna um, hvÃļrjar veitingar og tÃĶnastur persÃģnurin hevur brÚk fyri, umframt endamÃĄlið við hesum. Ætlanin skal eisini fevna um vÃĶntaða longd ÃĄ fyriskipanum og skiftið frÃĄ einum lívsskeiði til nÃĶsta. Í tann mun persÃģnur er undir fyriskipan ella ÃĶtlar at fara undir fyriskipan hjÃĄ Ãļðrum myndugleika ella sjÃĄlvsognarstovni, eigur ÃĶtlanin eisini at fevna um samskipan í sambandi við slíka fyriskipan.
– Tað liggur í okkum menniskjum at taka okkum av hvÃļrjum Ãļðrum og tað er kanska serliga í FÃļroyum, at familjan framvegis eigur ein tÃ―Ã°andi leiklut í lívinum hjÃĄ Ãļllum og er ofta serfrÃļðingur í lívinum hjÃĄ hesum borgarum. Ofta er tað tað einasta varandi sambandið sum er. AvbjÃģðingin er at finna eina javnvÃĄg millum sjÃĄlvsavgerðarrÃĶttin hjÃĄ borgaranum, ressursurnar í familjuni og fíggjarliga rÃĄsarÚminum hjÃĄ myndugleikunum, sigur Elsebeth Mercedis GunnleygsdÃģttir, landsstÃ―riskvinna í almannamÃĄlum.
Vit skulu duga betur
Samanumtikið skulu vit duga betur at stuðla og hjÃĄlpa familjuni til at varðveita sambandið. Vit skulu spyrja,
hvussu vit saman kunnu staðfesta, hvat familjan vil taka sÃĶr av, og hvussu hetta kann lata seg gera.
Rehabilitering er ikki bara endurvenjing og viðlíkahaldsvenjing. Rehabilitering fevnir um eina rÃļð av veitingum og tÃĶnastum, ið samanlagt stuðla undir, at fÃģlk fÃĄa eitt fyri tey virðiligt og innihaldsríkt lív.
Í uppskotinum um vÃĶlferðarlÃģg eru ein rÃļð av amboðum, ið kunnu gera sítt til, at borgarin gerst so sjÃĄlvhjÃĄlpin sum gjÃļrligt, kann fÃĄa ella varðveita tilknÃ―ti til arbeiðsmarknaðin og klÃĄra seg uttan ella við minni hjÃĄlp frÃĄ Almannaverkinum.
Skipaða viðlíkahaldsvenjing
– Eg haldi sjÃĄlv, at tað hevur sera stÃģran tÃ―dning, at vit í FÃļroyum fÃĄa stovnsett eina skipaða viðlíkahaldsvenjing. Tað gevur ikki meining, at vit brÚka tíð, pengar og orku til at endurvenja fÃļrleikar hjÃĄ borgarum, um vit ikki eisini geva teimum hjÃĄlp til at viðlíkahalda sínar fÃļrleikar.
LandsstÃ―riskvinnan í almannamÃĄlum sigur, at tað er neyðugt, at vit ÃĄhaldandi arbeiða miðvíst við at styrkja ta endurvenjing, sum er skipað kring landið og ikki minst at fÃĄa samskipanina millum myndugleikar at virka betur. Tað er longu ÃĄsett í kunngerð, at sjÚkrahÚsverkið og almannaverkið skulu samstarva um borgarar, sum ferðast ímillum, og at hvÃļr borgari skal hava eina endurvenjingarÃĶtlan og ein persÃģn, sum tekur sÃĶr av samskipanini.
– Tað er neyðugt at vit blíva við at arbeiða við at íverkseta hesar reglur soleiðis, at borgarin lÃĶttari kann ferðast millum geirar, sigur Elsebeth Mercedis GunnleygsdÃģttir, landsstÃ―riskvinna í almannamÃĄlum.

MEGD við ÃĄ rÃĄÃ°stevnu um etikk í heilsurÃļkt og gransking í smÃĄsamfelÃļgum

RÃĄÃ°stevnan „Etikkur í heilsurÃļkt og gransking í smÃĄsamfelÃļgum" varð hildin í KongshÃļll hÃģsdagin 12. september.
RÃĄÃ°stevnan viðgjÃļrdi teir stÃģru etisku spurningarnar í heilsurÃļkt, eitt nÚ, hvÃļrja atgongd skulu vit hava til heilsutÃĶnastur, raðfestingar ÃĄ heilsuÃļkinum, privatlív og trÚnaðarviðurskifti.
Eitt annað evnið, sum varð viðgjÃļrt ÃĄ rÃĄÃ°stevnuni, var stigmatisering í sambandi við heilsurÃļkt og gransking í smÃĄsamfelÃļgum, og kjakast varð um, hvat vit kunnu meina um hesi viðurskifti.
Fyilestrahaldarar vÃģru Úr Norðurlondum og Kanada.
The Nordic Committe on Bioethics, NCBio, sum er ein nevnd undir NordForsk og NorðurlandarÃĄÃ°num, skipaði fyri rÃĄÃ°stevnuni í samstarvi við FrÃģðskaparsetur FÃļroya.
SÚsanna Mortensen, nÃĄmslektari í sjÚkrarÃļktarfrÃļði ÃĄ deildini fyri Heilsu- og SjÚkrarÃļktarvísindi, er eygleiðari fyri FÃļroyar í nevndini og hevur verið
við í fyrireikingini av rÃĄÃ°stevnuni í FÃļroyum.
Hon heitti ÃĄ MEGD um at hava eina framlÃļgu um sjÃģnarmiðini hjÃĄ limafelÃļgunum við heitinum: „Hvat vilja fÃģlk ella sjÚklingar?"
Áhugaverdar ÃĄbendingar
Fyri at gera kanningina setti MEGD seg í samband við limafelÃļgini og bÃģðu tey lÃ―sa, hvÃļrjar upplivingar og hugsanir, tey hava um etiskar avbjÃģðingar, tÃĄ ið tað rÃĶður um at taka ímÃģti heilsutÃĶnastum og almannaveitingum og at vera við í gransking í FÃļroyum. Sjey limafelÃļg sendu svar inn. Síðan vÃģru svarini gjÃļgnumgingin og hugt varð at, hvÃļrji evnir vÃģru afturkomandi. Fyri at fÃĄa lÃ―st hÃļvuðsevnini betur, var bÃģlkasamrÃļða gjÃļrd við fÃ―ra luttakarar.
Úrslitini, sum vÃģrðu lÃļgd fram ÃĄ rÃĄÃ°stevnuni, vÃģru sostatt við stÃļði í skrivligu svarunum og bÃģlkasamrÃļðuni.
Vit lÃ―sa hesa kanningina sum "at lyfta lokið av". BÃĶði evnini og ÃĄbendingarnar í kanningini, sum komu fram, vÃģru sera ÃĄhugaverd og fjÃļlbroytt og eiga avgjÃļrt at verða tikin upp í granskingarhÃļpi og kannað betur.
Samanumtikið kann sigast, at Úrslitini vístu, at tað eru bÃĶði fyrimunir og vansar at vera við í gransking, og tÃĄ ið tað kemur til at taka ímÃģti heilsutÃĶnastum og almannaveitingum í okkara lítla samfelag.
HÃļvuðsevnini, sum vit varpaðu ljÃģs ÃĄ, vÃģru:

Kanningin er lÃļgd fram fyri limafelÃļgini í MEGD. Er ÃĄhugi fyri at hoyra meira um kanningina, eru tit vÃĶlkomin at seta tykkum í samband við MEGD.

Saman við Ãļðrum mennast og broytast vit

Vit eru sosialar verur. Hetta merkir millum mangt annað, at vit hava brÚk fyri hvÃļrjum Ãļðrum fyri at fÃĄa eitt gott lív. Tí gevur tað meining, tÃĄ ið lívið bjÃģðar av, at vit leita til onnur í somu stÃļðu, sum vit eru í. Har kenna vit okkum skilt og hoyrd, og har kunnu vit finna rÃĄÃ°geving og hjÃĄlp til sjÃĄlvhjÃĄlp. Hetta er grundarlagið undir teimum 24 limafelÃļgunum hjÃĄ MEGD, sum arbeiða hvÃļr ÃĄ sínum Ãļki. Tey rÃĄÃ°geva, skipa fyri tiltÃļkum og ÃĄvirka politisku skipanina til munagÃģðar batar. Eg havi sum forkvinna í MEGD ofta hugsað um, hvat motiverar sjÃĄlvboðin í limafelÃļgunum. Hvat ger, at summi velja at brÚka dÃ―rabara tíð og orku her? UppgÃĄvan er avbjÃģðandi, tað kann vera langt millum batarnar, og samstarv krevur nÃģgv av einstaklinginum. TÃģ vísir tað seg, at tað hÃģast alt eru jÚst teir smÃĄu batarnir til frama fyri onnur, sum geva sjÃĄlvbodnu uppgÃĄvuni meining, og tað er har, sjÃĄlvboðin finna orku at halda fram. Í bÃģkini En postmoderne helgen? – om motiver til frivillighed spyr Ulla Habermann, fil. dr. ÃĄ setrinum í Lund, hví fÃģlk brÚka frítíðina sum sjÃĄlvboðin. Ein av niðurstÃļðum hennara er, at vit kunnu ikki skilja sjÃĄlvbodnu uppgÃĄvuna uttan samstundis at gÃģðtaka tað, sum liggur í hugtÃļkunum ÃģsjÃĄlvsÃļkni og nÃĶstrakÃĶrleiki. Við Ãļðrum orðum skilir hon sjÃĄlvboðið arbeiði sum eina lívsgrundreglu og sum eina etiska grundhugsan mÃģtsett egoismu og tí at vera sjÃĄlvupptikin. SjÃĄlvboðin hugsa heldur um, hvussu onnur hava tað, enn hvat tey sjÃĄlvi persÃģnliga fÃĄa afturfyri. SjÃĄlvboðin ÃĄ brekÃļkinum vilja vera til hjÃĄlp, til nyttu, og tað er eldhugin og sosiali Ãģjavnin, sum drívur verkið. JÚst her síggja vit, at tað ofta eru lívsumstÃļður, sum avgera, um vit gerast sjÃĄlvboðin ÃĄ Ãļkinum. MEGD-blaðið hesa ferð varpar ljÃģs ÃĄ sjÃĄlvboðið arbeiði við serligum atliti at sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkum. SjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkar geva luttakarunum mÃļguleika at tosa opið og erliga um avbjÃģðingar við tí endamÃĄli at hitta onnur í líknandi stÃļðu. Luttakararnir kunnu stuðla hvÃļrjum Ãļðrum og veita hjÃĄlp til sjÃĄlvhjÃĄlp, uttan at hetta er eitt viðgerðartilboð. SjÃĄlvboðin og fakfÃģlk samstarva um uppgÃĄvuna, sum gevur meining hjÃĄ mongum. VÃģnandi gevur blaðið tÃĶr nakað at hugsa um og mÃļguliga eisini, hvussu tÚ kanst nÃ―ta tína tíð og orku. BrÚk er fyri tÃĶr, tí saman mennast og broytast vit. MEGD takkar eldsÃĄlunum í limafelÃļgunum! TÃģra við Keldu, forkvinna í MEGD


Saman um eina gÃģða sÃļk

Hvussu hevði fÃļroyska samfelagið verið, um ikki so nÃģgv fÃģlk vÃģru virkin í sjÃĄlvbodnum arbeiði? Hugsa um Ãļll tey, sum hjÃĄlpa til í sjÃĄlvbodnum arbeiði millum bÃļrn, ung, vaksin og eldri í t.d. ítrÃģtti, samkomu- og kirkjuarbeiði og nÃģgvum ymiskum felagsskapum Hugsa um Úrslitið av Ãļllum tí sjÃĄlvbodna arbeiðinum. ÁtÃļk, sum stimbra trivnað og heilsu fÃļroyinga til likams, sÃĄlar og anda eins og skapanar- og fatanarevni. Og so er tað alt tað sjÃĄlvbodna arbeiðið, sum verður gjÃļrt í limafelÃļgunum hjÃĄ MEGD. Og vit hava onnur ÃĄhugafelÃļg eisini, sum gera eitt megnar sjÃĄlvboðið arbeiði fyri at lívga og stuðla fÃģlki, sum fÃĄa eitthvÃļrt at stríðast við, tað veri seg brek ella sjÚku. LimafelÃļgini hjÃĄ MEGD gera eitt tÃ―dningarmikið arbeiði fyri at betra umstÃļðurnar hjÃĄ fÃģlki, ið bera brek. Tey gera vart við viðurskiftini mÃģtvegis tí politiska myndugleikanum. Ikki minni tÃ―dningarmikið er tað persÃģnliga sambandið við einstaklingar og avvarðandi, her tey veita stuðul og rÃĄÃ°geving og veita soleiðis megd til at liva við avbjÃģðingum. Hetta ber til, tí tey sjÃĄlvi kenna avbjÃģðingina, tey eru avvarðandi, og tey arbeiða ÃĄ Ãļkinum. MEGD setti limafelÃļgunum tríggjar spurningar: Hví eru tey við í sjÃĄlvbodnum arbeiði? Hví halda tey ÃĄ við sjÃĄlvbodnum arbeiði, og hvÃļrji tilboð bjÃģða tey limunum? YvirhÃļvur var svarið, at tey gera sjÃĄlvboðið arbeiði, tí tey vilja gera mun og gera umstÃļðurnar so liviligar sum gjÃļrligt hjÃĄ fÃģlki, ið hava avbjÃģðingar, og avvarðandi teirra. Haraftrat varð nevnt, at tað er ein samfelagsskylda at geva av sínum fÃļrleikum og royndum. Tey kunnu eisini vísa ÃĄ, at teirra arbeiði hevur givið ítÃļkilig Úrslit. Og satt er tað, at saman eru vit sterkari. Sum fÃļroyska orðatakið sigur SkjÃģtari bera tveir fuglar í reiður enn ein. Les ÃĄhugaverdu svarini hjÃĄ limafelÃļgunum ÃĄ síðu 7. Eru fyrimunir við at gera sjÃĄlvboðið arbeiði? Svarið er ja. Ein skandinavisk kanning, har 14.000 fÃģlk vÃģrðu spurd, kom til ta niðurstÃļðu, at tað eru vÃĶl brÚktir tímar, ið verða givnir til sjÃĄlvboðið arbeiði (Statens Institut for Folkesundhed, SDU, 2018)1 . NiðurstÃļðan var, at fÃģlk, sum gera sjÃĄlvboðið arbeiði, sannlíkt fÃĄa betri sÃĄlarliga heilsu enn tey, sum ikki gera sjÃĄlvboðið arbeiði. Hetta vísti seg sum jaligar kenslur og vÃĶlvera, og hvussu ein er í samveru og samspÃĶli við onnur í gerandisdegnum. Tað var uttan mun til aldur, samfelagsliga ella fíggjarliga bakgrund, heilsu og mÃļguligt brek hjÃĄ teimum sjÃĄlvbodnu. Soleiðis var niðurstÃļðan, at tað var samband millum blÃģmandi sÃĄlarligu heilsuna, sama hvÃļr ein var, hvaðani ein kom, og hvussu nÃģgva orku ein hevði. Greinin vísir ÃĄ, at tað kann komast av, at ein sum sjÃĄlvboðin ger nakað innihaldsríkt, ÃģsjÃĄlvsÃļkið, at tÚ hjÃĄlpir Ãļðrum og harvið er við til at gera verðina betri. TÚ fÃļlir, at tÚ 1 - https://www.sdu.dk/da/sif/ugens_tal/48_2018 arbeiðir fyri eini gÃģðari sÃļk og ger nakað innihaldsríkt. TÚ fÃĶrt tað betri við teg sjÃĄlvan, og soleiðis styrkir tað sÃĄlarheilsuna. Ein eykavinningur er, at tÚ lÃĶrir eisini nÃ―ggjar fÃļrleikar. Orðini gÃĄvumild sÃĄl trívst, og tann, ið ein leskar onnur, verður leskaður sjÃĄlvur (Orðt. 11,25), og sÃĶlari er at geva enn at fÃĄa ( Áp. 20,35) eru í samsvari við Úrslitini í kanningini. Kunnu Ãļll gera sjÃĄlvboðið arbeiði? Øll, ið vilja geva nakað av sÃĶr sjÃĄlvum, kunnu vera við í sjÃĄlvbodnum arbeiði. Eingin kann gera alt, men Ãļll kunnu gera nakað. TÃģ mÃĄ vera samsvar millum krÃļvini í sjÃĄlvbodna arbeiðinum og orkuna, vit hava, um sjÃĄlvbodna arbeiðið skal geva nÃļgdsemi. TÃĄ ið vit arbeiða við menniskjum, eru vit sjÃĄlvi tað tÃ―dningarmesta amboðið – og tÃ―dningarmikið er at halda við líka og at vera gÃģð við og lurta eftir hesum einastandandi amboði. Latið okkum í felagsskapinum, har vit eru, ansa eftir hvÃļrjum Ãļðrum og sansa, hvussu vit kunnu gagnnÃ―ta orkuna hjÃĄ hvÃļrjum Ãļðrum og vera við til at geva hvÃļrjum Ãļðrum yvirskot. Í hesum sambandi er ÃĄhugavert at eygleiða, hvussu villgÃĶsnar samstarva. TÃĶr eru gÃģð fyrimynd, tÃĄ ið rÃĶður um leiðslu, ÃĄbyrgd og samanhald. TÃĶr ferðast í flokki, og tað krevur gott toymisarbeiði at flÚgva ein tein upp ÃĄ 600-800 kilometrar um dagin uttan steðg. Við at samstarva spara tÃĶr orku, so hjartað ikki slÃĶr ov títt.

ADHD Felagið
Hví eru tit við í sjÃĄlvbodnum arbeiði? Vit vilja fegin vera tann hjÃĄlpin, sum vit sjÃĄlv hava havt og hava brÚk fyri og vera ein rÃļdd hjÃĄ teimum, sum onga rÃļdd hava. Vit vilja seta andlit ÃĄ ADHD, umboða og avstigmatisera við at geva okkara íkast til at víðka vitanina um ADHD í Ãļllum flÃĄum og skipanum í samfelagnum. Soleiðis kunna vit bÃļta um korini hjÃĄ fÃģlki við ADHD og avvarðandi teirra og vera við at gera FÃļroyar rÚmligari hjÃĄ Ãļllum at bÚgva í. Hví halda tit ÃĄ við sjÃĄlvbodnum arbeiði? At vera við í sjÃĄlvbodnum arbeiði gevur okkum fleiri ferðir aftur tað, ið vit geva. LÃļtan, tÃĄ ið tÚ merkir og sÃĶrt, at tÚ birtir eina vÃģn í einum menniskja, ið annars er umgyrt av ruðuleika – ja, tÃĄ er meining í Ãļllum arbeiði. At arbeiða til frama fyri ADHD-rakt er motiverandi og jaligt, tí vit fÃĄa sera gÃģða mÃģttÃļku, stuðul og ofta undirtÃļku, har vit venda okkum til. HÃģast tílíkt arbeiði ofta tekur tíð, síggja vit nÃģgvar ringar í vatninum av okkara sjÃĄlvbodna arbeiði. Tann praktiska vitanin, vit fÃĄa um ADHD og samfelagið, kunnu vit ikki lesa okkum til og ger eisini sítt til at gera lívið hjÃĄ tí ADHDrakta og avarðandi lÃĶttari. HvÃļrji tilboð bjÃģða tit limunum? StÃģra limatilgongdin í felagnum seinasta ÃĄrið gevur vÃĶl betri mÃļguleikar at skipa fyri limatilboðum. Flestu fÃģlk við ADHD og teirra nÃĶstu hava kent seg Ãģgvuliga einsamÃļll, tí ADHD er vanliga ikki nakað, tÚ tosar við onnur um. Tí hava vit lagt okkum eftir at vísa andlit, ítaluseta ADHD og vera sjÃģnlig og bjÃģða til kontakt bÃĶði ÃĄ nÃ―ggju heimasíðuni, Facebook og Instagram, har vit javnan leggja tilfar Út. Tað eru vit í nevndini, avvarðandi hjÃĄ ADHD-raktum, ið svara telefon, telduposti, Messenger og Ãļðrum boðum. Okkara ynski er at skipa fakliga rÃĄÃ°geving, eitt nÚ við fastari telefontíð. Hetta arbeiða vit við. Vit hava havt limafundir og ADHD-rundferðina, sum tíverri mÃĄtti steðga vegna korona. Í februar byrjaðu fÃ―ra sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkar, sum hava eydnast sera vÃĶl. Tilboðið fer at halda fram.

Alzheimersfelagið
Hví eru tit við í sjÃĄlvbodnum arbeiði? Alzheimersfelagið er eitt felag, hvÃļrs nevndarlimir gera sjÃĄlvboðið ÃģlÃļnt arbeiði, tí vit halda tað vera umrÃĄÃ°andi at hjÃĄlpa teimum, sum eru vorðin demenssjÚk, familjum teirra og avvarðandi. Vit vilja vera mÃĄlgagn teirra, sum ofta hava brÚk fyri eini rÃļdd, ið hoyrist hjÃĄ myndugleikum og Ãļðrum viðkomandi stovnum. Tað halda vit í nevndini vera tÃ―dningarmikið og gagnligt hjÃĄ teimum sjÚkuraktu, teirra nÃĶstringum og samfelagnum. Hví halda tit ÃĄ við sjÃĄlvbodnum arbeiði? TvÃĶr hÃļvuðsgrundir eru til, at vit hava hug og vilja at halda fram við okkara sjÃĄlvbodna arbeiði: Tann fyrra er, at tey sjÚkuraktu kunnu ikki sjÃĄlv tala sína sÃļk, og tann seinna er, at okkara avrik tykjast at hjÃĄlpa og gera mun. Ein, kanska meginatvold til hetta er, at nevndin frÃĄ byrjan hevur verið samansett av bÃĶði avvarðandi, ið umboða tey sjÚkuraktu og kenna persÃģnliga trupulleikan best, og fakfÃģlkini hava neyðuga serkunnleikan til at seta ta rÃļttu kÃģsina sum serkÃļn og fakligir vegleiðarar. Í fleiri fÃļrum eru og hava nevndarlimir verið bÃĶði avvarðandi og fakfÃģlk. HvÃļrji tilboð bjÃģða tit limunum? Alzheimerfelagið varð stovnað í septembur í 2001, og felagið hevur verið rÃĶttiliga virkið hesi 19 ÃĄrini. Felagið hevur m.a. staðið fyri at ÚtbÚgva 20 teir fyrstu demenssamskipararnar. Tað stÃģð fyri verkÃĶtlanini Dalalon - eitt dagtilhald fyri fÃģlk við demenssjÚkum. Úrslitið av hesari verkÃĶtlanini er í dag dagtilhaldið StjÃļrnulon, sum TÃģrshavnar kommuna rekur.

Í 2015 var ein demensÃĶtlan handað avvarðandi rÃĄÃ°harrum ÃĄ almanna - og heilsuÃļkinum, har umboð fyri Alzheimerfelagið eisini hevði sín leiklut. Felagið hevur skipað fyri almennum fundum ÃĄ Ãļllum eldraÃļkjunum fyri at vita, hvat tÃļrvurin er kring landið og soleiðis fÃĄa íblÃĄstur til, hvÃļrjum arbeiðast skal við, og hvussu. Felagið stuðlar og hevur stuðlað fleiri granskingarverkÃĶtlanum. Felagið hevur skipað fyri avvarðandibÃģlkum og skeiðum fyri avvarðandi. Felagið hevur Demenslinju, tlf 788012, ið svarar tÃ―skvÃļld millum kl. 18 og 20. Felagið er rÃļdd teirra sjÚku og avvarðandi teirra. Tí hevur felagið eisini skipað fyri fleiri pallborðsfundum við politikarum og Ãļðrum viðkomandi fÃģlkum ÃĄ hesum Ãļki. Eftir at felagið gjÃļrdi vart við tvÃļrrandi tilboð til fÃģlk, yngri enn 67 ÃĄr við demensi, gjÃļrdist SkotarÃģk veruleiki. Hesi fÃģlkini eru undir Almannaverkinum, sum rekur SkotarÃģk. Felagið gjÃļrdist limur í MEGD í 2004, og tað er og hevur verið ein stÃģrur fyrimunur fyri felagið, bÃĶði viðvíkjandi stuðli í sambandi við innivist og annars Ãļðrum viðurskiftum yvirhÃļvur.

Autismufelagið
Hví eru tit við í sjÃĄlvbodnum arbeiði? Vit brenna fyri at gera mun og finna gleði í at hjÃĄlpa Ãļðrum í somu stÃļðu. Hví halda tit ÃĄ við sjÃĄlvbodnum arbeiði? Tað er mennandi og spennandi at fÃĄa innlit í autismuÃļkið og at rÃļkka ymsum Úrslitum, t.d. Tann gÃģða tilgongdin. Tað gevur ÃĄrÃĶði at halda fram. HvÃļrji tilboð bjÃģða tit limunum? Ymsar fyrilestrar, Útferð og jÃģlahald fyri familjunum, morgunmat og netverksbÃģlkar fyri foreldur, rÃĄÃ°geving eftir fÃļrimuni. Vit eru eitt ÃĄhugafelag.

FÃļroya Blindafelag
Hví eru tit við í sjÃĄlvbodnum arbeiði? Vit gera sjÃĄlvboðið arbeiði, tí at vit halda, at tað ger mun fyri limir okkara og avvarðandi teirra. TÃĄ ið ein sÃĶr Úrslit av tí sjÃĄlvbodna arbeiðinum, so kveikir tað hugin at halda ÃĄ, og hjÃĄ fleiri av okkum er hetta hjartamÃĄlið, at blind og sjÃģnveik skulu hava rÃļddir, ið tala teirra sÃļk saman við fakkunnleikanum ÃĄ blindaÃļkinum í FÃļroyum. Meira enn 80 prosent av limum okkara eru eldri enn 80 ÃĄr, so aldurin avmarkar, hvussu virknir okkara limir eru, men vit skipa javnan fyri kafÃĐfyrilestrakvÃļldum við nÃģgvum ymiskum fÃļroyskum fyrilestrarhaldarum og onkrum donskum eisini, og bÃĶði limum og avvarðandi dÃĄmar hesi tiltÃļkini sera vÃĶl. Hví halda tit ÃĄ við sjÃĄlvbodnum arbeiði? Av tí, at limirnir eru eldri og haraftrat rÃĶttiliga sjÃģnveikir ella blindir, so er umrÃĄÃ°andi, at tiltÃļk, sum vit skipa fyri, verða hildin í kendum og vÃĶl atkomuligum umhvÃļrvi, og har er SjÃģndepilin okkara oasa, her vit kenna okkum trygg og kunnu slappa fullkomiliga av. Av tí sama eru tey flestu tiltÃļkini hjÃĄ okkum av sosialum slag, har fyrst og fremst limirnir sleppa at hugna sÃĶr og tosa við onnur í somu stÃļðu, og hjÃĄ teimum avvarðandi er tað líka so umrÃĄÃ°andi at vera við og kunna tosa við onnur avvarðandi. HvÃļrji tilboð bjÃģða tit limunum? Vit hava eisini gjÃļrt eitt sindur við at gera lÃ―singar, bÃĶði til Útvarp og sjÃģnvarp, har ljÃģs verður varpað ÃĄ ymiskar stÃļður, ið eru torfÃļrar hjÃĄ blindum og sjÃģnveikum. Vit hava eitt nÚ víst ÃĄ, hvussu tey, ið síggja, kunnu veita eina hjÃĄlpandi hond, og her hava vit eina greiða fatan av, at hesar lÃ―singar hava riggað vÃĶl, tí vit hoyra javnan, at fÃģlk gera vart við, at tey hava antin sÃĶð ella hoyrt boðskapin í lÃ―singunum.

Diabetesfelagið
Hví eru tit við í sjÃĄlvbodnum arbeiði? Nevndin í Diabetesfelagnum er samansett av fÃģlki, ið hava diabetes, avvarðandi og fakfÃģlki. Hetta ber í sÃĶr, at drívmegin fyri arbeiðinum er ymisk. Felags fyri Ãļll er, at vit vilja geva av okkara royndum við diabetes og vilja arbeiða fyri, at korini hjÃĄ teimum, sum hava diabetes í FÃļroyum, skulu vera so gÃģð sum gjÃļrligt. Tey, sum liva við diabetes, umboða best limirnar soleiðis, at tey best vita, hvussu tað er at hava eina kroniska sjÚku sum diabetes og vita, hvÃļrjar avbjÃģðingar tað hevur við sÃĶr og eru sosatt talurÃļr fyri bÃģlkin. BÃĶði tÃĄ ið talan er um typu 1 og typu 2 diabetes er umrÃĄÃ°andi, at nÃĶstu avvarðandi kenna sjÚkuna og í ein ÃĄvísan mun kenna ta viðgerð ella lívsstíl, sum teirra avvarðandi skulu liva við. Tað at vera avvarðandi hjÃĄ fÃģlki við typu 1 diabetes kann vera serliga avbjÃģðandi, serliga tÃĄ ið talan er um bÃļrn. FakfÃģlk hava ofta eitt lítið sindur Ãļðrvísi perspektiv, so til samans er nevndin fjÃļlbroytt, men Ãļll arbeiða og brenna fyri sama endamÃĄli. Hví halda tit ÃĄ við sjÃĄlvbodnum arbeiði? Fyrst og fremst tí, at arbeiðið er innihaldsríkt. JÚ longri ein er við og kemur inn í arbeiðið, bÃĶði tjÃģða og altjÃģða, jÚ meira ÃĄhugavert og dragandi verður tað. Lívið hjÃĄ fÃģlki við diabetes skal vera so gott sum yvirhÃļvur til ber! HvÃļrji tilboð bjÃģða tit limunum? Vit senda m.a. limum okkara blaðið hjÃĄ danska diabetesfelagnum, sum kemur Út fÃ―ra ferðir um ÃĄrið. Blaðið hevur nÃģgvar gÃģðar greinar um t.d. nÃ―ggjastu viðgerðir, samtalur við fÃģlk, ið hava diabetes, uppskriftir o.a. Haraftrat leggja vit okkum eftir at skipa fyri einum trimum ella fÃ―ra tiltÃļkum fyri limirnar um ÃĄrið. EndamÃĄlið er upplÃ―sing og eisini at eggja til eitt slag av sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkum, t.v.s., at fÃģlk í somu stÃļðu, t.d. við typu 2 diabetes, avvarðandi, foreldur at bÃļrnum við typu 1 diabetes o.s.fr., mÃļtast og tosa saman. Vit hava skipað slíkar bÃģlkar saman við t.d. einum fakfÃģlki, sum hjÃĄlpir bÃģlkinum at fara gjÃļgnum evni, sum tey í felag hava valt. Vit hava eisini onkuntíð havt legur fyri bÃļrn við familjum og fyri ung. Tíðirnar broytast, og fÃģlk sÃļkja sÃĶr í stÃļrri og stÃļrri mun vitan ÃĄ netinum, eisini eldri fÃģlk. Tí miðar Diabetesfelagið eftir at fara at brÚka Facebook meira og haraftrat heimasíðuna, sum hevur ligið í dvala, og gera hana meiri ÃĄhugaverda og nÃ―tiligari. Hetta arbeiðið fer í gongd í nÃĶstum.


Epilepsifelag FÃļroya
Hví eru tit við í sjÃĄlvbodnum arbeiði? Felagið varð sett ÃĄ stovn í 1989. Vit vÃģru nokk so nÃģgv mÃļtt til tann stovnandi aðalfundin. Grundin til at stovna felagið var, at tey við epilepsi vildu vita meira um tað at hava epilepsi. Tey, ið hava epilepsi, fÃļla seg ofta einsamÃļll, tí hetta er ein neurologisk sjÚka, ið hevur rÃĶttiliga nÃģgv ymisk slÃļg av herðindum við sÃĶr. Summi kunnu hava ein vanligan gerandisdag, og onnur hava ilt við at klÃĄra tað vanliga í gerandisdegnum, so sum skÚla og arbeiði. Hví halda tit ÃĄ við sjÃĄlvbodnum arbeiði? Epilepsifelagið hevur neyvt samband við hini Norðurlondini, men vit samskifta tÃģ mest við Danmark. Vit í nevndini hava altíð roynt at havt ein til tveir limafundir og almennar fundir um ÃĄrið, har vit hava fingið servitan frÃĄ neurologum og Ãļðrum uttanífrÃĄ. Okkara limir fÃĄa tað danska blaðið fÃ―ra ferðir um ÃĄrið, um teir vilja tað. Tað var bara ein neurologur í FÃļroyum í nÃģgv ÃĄr. Hann skuldi hava allar aðrar neurologiskar sjÚkur undir sÃĶr. Hetta hildu vit vera Ãģheppið, og vit fÃģru í gongd við at fÃĄa ein neurolog, ið serliga hevði við epilepsi at gera. Hetta eydnaðist til endans við hjÃĄlp. Vit vÃģru fleiri felÃļg, ið saman strongdu ÃĄ myndugleikarnar fyri at fÃĄa eina neurologskipan í lag. Av tí, at grundarlagið fyri at fÃĄa ein fastan neurolog bara til epilepsi ikki var til staðar, varð ein konsulentskipan sett í verk, og neurologar ÃĄ ymsum sjÚkuÃļkjum koma í skiftum til FÃļroya fleiri ferðir um ÃĄrið. Vit eru enntÃĄ so heppin, at okkara epilepsineurologur er blivin yvirlÃĶkni ÃĄ LandssjÚkrahÚsinum. Vit eru sera vÃĶl nÃļgd við, at vit hava fingið nÃĶrri samband við neurologin, og tÃĄ ið hann ikki er her, kunnu vit altíð seta okkum í samband við neurologtÃĶnastuna ÃĄ Ambulatoriinum. Skrivararnir har samskifta so um netið við neurologin. HvÃļrji tilboð bjÃģða tit limunum? Felagið bleiv beinanvegin limur í MEGD í 1989. Tað, at vit í MEGD eru 24 felÃļg, sum kunnu stuðla hvÃļrjum Ãļðrum og fÃĄa hjÃĄlp til ymist frÃĄ MEGD, er ÃģtrÚliga gott. Vit fÃĄa eitt sindur av peningastuðli frÃĄ MEGD. Tað er frÃĄlíkt. Hava vit okkurt tiltak, ja, so sÃļkja vit m.a. MEGD um stuðul, og er tað innanfyri karmarnar hjÃĄ teimum, ja, so er mÃļguleiki at fÃĄa nakað av stuðli. Sum limafelag er mann noyddur at fylgja reglunum hjÃĄ MEGD við m.a. at lata grannskoðaðan roknskap inn hvÃļrt ÃĄr og at halda aðalfund. MEGD er ÃģfÃļrt at skipa fyri formansfundum, har formaður og nÃĶstformaður kunnu mÃļta til fundir og fÃĄa motivatiÃģn frÃĄ MEGD til at fara undir okkurt tiltak. MEGD skipar eisini fyri fyrilestrum og skeiðum fyri nevndirnar í felÃļgunum. Tað er ein gÃģður felagsskapur millum Ãļll limafelÃļgini í MEGD, og slíkir fundir og skeið eru stimbrandi og eggjandi fyri felÃļgini, og vit eru rÃļsk at stuðla og vegleiða hvÃļnn annan. Okkara nevndararbeiði yvirhÃļvur gevur onga samsÃ―ning av nÃļkrum slag. Tí er tað kanska ikki so lÃļgið, at fÃģlk halda seg aftur at fara í eina slíka nevnd, tí tað krevur nÃģgv av okkum. Ja, og hví heldur mann fram í arbeiðinum? JÚ, mann vil so fegin hjÃĄlpa Ãļðrum, og mann vil, at limirnir skulu fÃĄa tað besta burturÚr felagnum. NÃļkur í okkara nevnd hava verið við frÃĄ byrjan og duga helst ikki at lata vera. NÃ―ggj fÃģlk eru altíð vÃĶlkomin í nevndina. Nevndarval er ÃĄ aðalfundinum.

Giktafelag FÃļroya
Vit vilja gera mun, vilja bÃļta um korini hjÃĄ giktaraktum, sum eru ein Ãģgvuliga misrÃļktur sjÚklingabÃģlkur. Vit royna at ÃĄvirka sjÚkrahÚsverkið og politikarar til at fÃĄa betri viðgerðarmÃļguleikar. Vit vilja hava fleiri fakfÃģlk ÃĄ Ãļkið, betri tilboð, umstÃļður og mÃļguleikar til viðlíkahaldsvenjingar og heittvatnsvenjingar. Vit eru blivin hoyrd, og tað hevur eydnast at fÃĄa ÃĄvísar batar framdar. Óivað er tað tí, vit halda ÃĄ, men vit mugu ÃĄsanna, at tað tekur drÚgva tíð, og langt er eftir ÃĄ mÃĄl. Bíðitíðin at koma til viðgerð er alt ov long. Limir felagsins fÃĄa fÃ―ra blÃļð sendandi um ÃĄrið við upplÃ―sandi tilfari. Vit hava telefonviðtalu tveir tímar hvÃļnn mikudag frÃĄ klokkan 16 til 18. Vit hava eisini limafundir við fyrilestrum við serkÃļnum fÃģlkum. Fyrilestrar hava til dÃļmis verið um gikt, viðgerð, venjingar og kost. Vit halda, at alneyðugt er við upplÃ―sing, sum er eitt av okkara endamÃĄlum.

Hoyr – felagið fyri hoyribrekað í FÃļroyum
Nevndin í Hoyr arbeiðir fyri at bÃļta um umstÃļðurnar hjÃĄ fÃģlki, ið hava hoyribrek. Eingin veit við vissu, hvussu nÃģgv fÃģlk í FÃļroyum hava niðursetta hoyrn, nÃ―ta hoyritÃģl, ella hvussu lívsumstÃļðurnar hjÃĄ hesum fÃģlkum eru. TÃĄ ið metast skal um, hvussu nÃģgv fÃģlk eru við niðursettari hoyrn, verður yvirhÃļvur tikið stÃļði í donskum ella altjÃģða hagtÃļlum. SambÃĶrt hesum hagtÃļlum eru millum 5.000 og 8.000 fÃļroyingar, ið hava avbjÃģðingar við hoyrnini. At hava eitthvÃļrt hoyribrek, kann ÃĄvirka trivnað og sosiala vÃĶlveru hjÃĄ fÃģlki. Niðursett hoyrn sÃĶst ikki, og vit við hesari avbjÃģðing fÃĄa ofta viðmerkingar um, at vit lurta ikki eftir, eru erpin ella hÃĄstÃģr, tí vit ikki svara, tÃĄ ið fÃģlk siga hey ella tosa við okkum. Hetta kann hava við sÃĶr, at vit lÃĄtast at hoyra, og hetta kann bera í sÃĶr meiri ella minni stuttligar stÃļður. Eitt nÚ um fleiri tosa saman, flenna og spyrja viðkomandi við niðursettari hoyrn (og sum einki hevur fingið við), um tey eru samd ... "ØÃļh, jÚ ...", og Ãļll hyggja undrandi upp ÃĄ teg ... "ØÃļh, ella eg meini nei!"Fleiri tílíkar hendingar kunnu eftir mongum ÃĄrum hava við sÃĶr, at fÃģlk kenna seg einsamÃļll, stigmatiserað og Ãģtrygg í sosialum samanhangi.1 Hví eru tit við í sjÃĄlvbodnum arbeiði? Í nevndini hjÃĄ Hoyr sita fimm fÃģlk, ið hava ymsar avbjÃģðingar við hoyrnini. Ein hevur BaHa (BenforAnkret HoyriApparat), eitt hoyritÃģl, ið 1 - EHIMA – European Hearing Instrument Manufactures Association verður fest ÃĄ eina skrÚvu, sum er fest í skallabeinið aftanfyri oyrað. Tvey hava barn við CI (Cochlear Implant), eitt framkomið hoyritÃģl, ið gevur fÃģlki við nÃģgv niðursettari hoyrn mÃļguleika fyri at hoyra, og ein hevur sjÃĄlv CI. Ein nÃ―tir hoyritÃģl, og ein hevur tinnitus. Hetta ber í sÃĶr, at vit hava hvÃļr sÃĶr ymiska vitan um tað at hava eitthvÃļrt hoyribrek. Okkara persÃģnligu avbjÃģðingar skapa eina vídd í sambandi við vitan og royndir um hoyriavbjÃģðingar í gerandisdegnum. Vit hava upplivað vÃĄnalig ljÃģðviðurskiftir í skÚla og arbeiði ella sosialum viðurskiftum. Vit hava upplivað, at ljÃģsviðurskiftir eru so vÃĄnalig, at ÃģgjÃļrligt er at munnavlesa, at sakna tekst í sjÃģnvarpi og at sakna AVT-frÃĄlÃĶru sum eina sjÃĄlvfylgju eftir eina CI-implantatiÃģn. Vit hava hvÃļr í sínum lag roynt at klÃĄra okkum, roynt at lurta betur, at flenna við, tÃĄ ið hini flenna, tÃģ uttan at vita, hvat flent verður at, men hetta er troyttandi í longdini. Tí er tað bÃĶði ÃĄhugavert og spennandi at vera komin í nevndina í Hoyr. Her fÃĄa vit mÃļguleika at ÃĄvirka, soleiðis at tað gagnar Ãļllum, ið hava eitthvÃļrt hoyribrek. Vit grenja ikki um okkara stÃļðu, vit ÃĄvirka, har tað ger mun. Við felagnum í rygginum kunnu vit varpa ljÃģs ÃĄ ymisk Ãģrímilig viðurskiftir ella skriva til tey ymisku rÃĄÃ°ini og politikarar, ið varða av fÃģlki við hoyribreki. Vit kunnu skipa fyri fundum og tiltÃļkum, har vit kunnu eggja hvÃļnn annan at standa upp fyri sínum rÃĶttindum. At vit hava ÃĄvís rÃĶttindi og ikki noyðast at skammast ella vera illa við av, at vit ikki fingu alt við. Vit hava niðursetta hoyrn, ja, men vit eru og duga so ÃģtrÚliga nÃģgv meir enn tað. Hví halda tit ÃĄ við sjÃĄlvbodnum arbeiði? Vit halda, at tað gevur gÃģða meining, tÃĄ ið vit rÃļkka settum mÃĄlum. Hetta at vera við og ÃĄvirka og síggja Úrslit gevur okkum uppaftur betri hug at halda fram. Skulu vit nevna nÃļkur stÃģr mÃĄl, so eru tekstaðar sjÃģnvarpssendingar eitt, sum vit arbeiða nÃģgv fyri, og tÃĄ ið vit uppliva, at Dagur & Vika verður send við teksti ta seinnu sendingina um kvÃļldið, er tað ein stÃģrur sigur fyri okkara limir. Men tey smÃĄu fetini telja eisini við, og tey síggja vit meir og meir. Og so er tað sera hugnaligt at hittast og hava sama mÃĄl fyri eyga. HvÃļrji tilboð bjÃģða tit limunum? Hoyr hevur eina aktiva facebooksíðu, her Ãļll, ið hava dÃĄmað síðuna, kunnu senda spurningar til felagið. Somuleiðis verður Ãļll kunning lÃļgd Út ÃĄ síðuna. Í heyst skipaði Hoyr saman við Hoyrnini fyri einum tiltaki um tinnitus. Felagið skipar fyri tiltÃļkum, og Ãļll eru vÃĶlkomin at venda sÃĶr til felagið. Annars arbeiðir felagið ÃĄhaldandi fyri at bÃļta um umstÃļðurnar hjÃĄ fÃģlki, ið hava niðursetta hoyrn.

Javni
Hví eru tit við í sjÃĄlvbodnum arbeiði? Javni er skipað við eini starvsnevnd og fimm Ãļkisnevndum kring landið. Nevndararbeiðið er alt sjÃĄlvboðið, og tey flestu, sum eru virkin í hesum nevndunum eru avvarðandi hjÃĄ fÃģlki, ið hava menningartarn. Haraftrat er Spyr Meg-nevndin, ein nevnd við fÃģlki, ið sjÃĄlv hava menningartarn. Av tí at tey flestu av okkum so ella so hava menningartarn tÃĶtt inn at lívinum, kenna vit vÃĶl tÃĶr avbjÃģðingar, ið kunnu vera. Umframt tey, ið manna nevndirnar hjÃĄ Javna, eru eisini onnur sjÃĄlvboðin, ið eru virkin og koma uppí eftir tÃļrvi. Hesir stuðlar hava eisini Ãģmetaliga stÃģran tÃ―dning fyri felagið, og vit kundu ikki verið teir fyri uttan. Hví halda tit ÃĄ við sjÃĄlvbodnum arbeiði? SjÃĄlvandi er tað ymist, hvat motiverar fÃģlk til at vera við í sjÃĄlvbodnum arbeiði, men ein hÃļvuðsmotivatiÃģn er helst eitt ynski um at hjÃĄlpa Ãļðrum og gera mun. At vera saman um nakað, ið kann betra viðurskiftini hjÃĄ hesum mÃĄlbÃģlkinum er haraftrat persÃģnliga mennandi, og tÚ lÃĶrir og fÃĶrt nÃ―ggjar royndir. Annað, ið nÃļkur av teimum sjÃĄlvbodnu siga, er, at tað er stuttligt, tey fÃĄa eitt stÃļrri netverk, og tey fÃĄa brÚkt sína vitan og royndir. HjÃĄ fleiri er tað at vera virkin í sjÃĄlvbodnum arbeiði ein ÃĄhaldandi tÃĄttur. At gera mun fyri onnur kennist gott og er drívmegin fyri at halda fram. HvÃļrji tilboð bjÃģða tit limunum? Javni skipar eftir tÃļrvi og umstÃļðunum annars fyri stÃļrri og smÃĶrri tiltÃļkum, ið hava við okkara mÃĄlbÃģlk at gera. Okkurt er afturvendandi, meðan annað er eftir tÃļrvi. Vit fylgja við, hvat rÃļrir seg ÃĄ Ãļkinum og royna at mÃļta tÃļrvinum. Okkara limir kunnu altíð seta seg í samband við felagið, tÃĄ ið teir ivast í onkrum, ella teir hava brÚk fyri at prÃĄta við onkran. Vit hava eisini ein foreldrastuðulsbÃģlk, sum eftir fÃļrimuni er fÚsur at stuðla og hjÃĄlpa Ãļðrum foreldrum.

Parkinsonfelagið
Parkinsonfelagið varð sett ÃĄ stovn í 1990 eftir ÃĄheitan frÃĄ meginfelagnum. ViðtÃļkur felagsins siga, at av teimum fimm nevndarlimunum eigur minst eitt umboð at vera fyri avvarðandi, eitt fyri sjÚklingarnar og eitt umboð við fakligari ÚtbÚgving ÃĄ Ãļkinum. Hví eru tit við í sjÃĄlvbodnum arbeiði? Grundin til at vera við er, at vit kenna stÃļðuna og vilja vera við at geva okkara íkast til at betra um viðurskiftini hjÃĄ parkinsonsjÚklingum og teirra avvarðandi. Vit skipa fyri tiltÃļkum, fyrilestrum og hugnalÃļtum, har fÃģlk mÃļtast og hava tað hugnaligt. Hetta er eisini eitt gott hÃļvi at seta seg inn í stÃļðuna hjÃĄ fÃģlki, ið hava Parkinson, og teirra avvarðandi og soleiðis seta mÃĄl fyri og seta tiltÃļk í verk, ið kunnu lÃĶtta um gerandisdagin. Hví halda tit ÃĄ við sjÃĄlvbodnum arbeiði? Drívmegin at vera við í hesum arbeiði er, at undirtÃļkan er gÃģð, tað er gott at mÃļtast, og fÃģlk lata vÃĶl at. Vit kunnu eisini gera okkara ÃĄvirkan galdandi mÃģtvegis myndugleikum við at samskifta um dygdina ÃĄ viðgerðartÃĶnastum og venjngartilboðum til sjÚklingin fyri at betra um gerandisdagin hjÃĄ parkinsonsjÚklingum og teirra avvarðandi. HvÃļrji tilboð bjÃģða tit limunum? ViðtÃļkur felagsins siga, at skipað eigur at verða fyri minst fÃ―ra limafundum og einum upplÃ―sandi tiltaki um ÃĄrið. Vit hava havt ymisk tiltÃļk. Limafundir um landið annaðhvÃļrt ÃĄr. Tað riggar sera vÃĶl. Vit hava eisini tiltÃļk fyri avvarðandi, har psykologur er við.


Sclerosufelagið
Felagið varð sett ÃĄ stovn 27. mars 1979, og tann 22. apríl í 2007 varð felagið limur í danska sclerosufelagnum. Hví eru tit við í sjÃĄlvbodnum arbeiði? Vit í nevndini í Sclerosufelagnum gera sjÃĄlvboðið arbeiði, tí vit vilja veita limum okkara eina hjÃĄlpandi hond. Sum ein partur av danska felagnum er hetta ein stÃģrur stuðul bÃĶði hjÃĄ okkum og teimum. GjÃļgnum tey fÃĄa vit vitan um nÃ―ggjastu gransking, og vit hava mÃļguleika at fÃĄa fyrilestrar í FÃļroyum um hesa gransking. Árliga royna vit at hava eina innsavning, sum fer Ãģskerd til gransking til heilivÃĄg fyri sclerosu. Hví halda tit ÃĄ við sjÃĄlvbodnum arbeiði? Vit royna at vera vegvísari fyri limirnar, soleiðis at teir koma ÃĄ rÃĶtta stað og fÃĄa ta rÃļttu vitanina, sum teimum tÃļrvar, til dÃļmis um lÃĶknahjÃĄlp, sosialrÃĄÃ°geva, sÃĄlarfrÃļðing, sosial tiltÃļk og fyrilestrar. HvÃļrji tilboð bjÃģða tit limunum? Tilboðini, sum vit bjÃģða limum okkara, eru kunning um sclerosu, leiðbeining til teirra, ið hava brÚk fyri sosialari ella sÃĄlarligari hjÃĄlp. Vit hava ÃĄrligar fyrilestrar um gransking í sjÚkuni. Haraftrat hava vit afturvendandi sosial tiltÃļk, so sum tann ÃĄrliga summarÚtferðin og jÃģlahaldið. Hesi tiltÃļk eru við til at skapa samanhald og eru eisini ÃĶtlað til at skapa trivnað hjÃĄ limunum. Okkara limir fÃĄa eitt blað ÃĄrliga við viðkomandi greinum um sclerosu. Vit halda ÃĄ, tí at felagið vil veita sínum limum eina hjÃĄlpandi hond til okkara limir, og vit síggja, at tað stimbrar lívsgÃģðskuna hjÃĄ limunum og familjum teirra.


Sinnisbati
Áhugafelagið Sinnisbati varð stovnað í 1982, og nevndin er skift nakað Út hesi ÃĄrini, men hÃģast tað hava vit nevndarlimir, ið hava bÃĶði 25 og 30 ÃĄr ÃĄ baki. Virksemið er munandi Ãļkt við ÃĄrunum. MÃĄlbÃģlkurin er fÃģlk við sinnisligum avbjÃģðingum og avvarðandi teirra, og vit fevna ofta víðari enn um okkara limaskara, tÃĄ ið nÃģgv av okkara tiltÃļkum og ÃĄtÃļkum eru almenn. Vit hava sett ein aðalskrivara, ið kann taka sÃĶr av dagligu leiðsluni í felagnum, og soleiðis hava vit kunnað víðkað arbeiðsÃļkið hjÃĄ felagnum. Hví eru tit við í sjÃĄlvbodnum arbeiði? Hví halda tit ÃĄ við sjÃĄlvbodnum arbeiði? Tað er nÚ meira enn nakrantíð veruliga brÚk fyri okkum. Tað er serstakliga gott at vita, at tað vit gera, ger mun hjÃĄ tí einstaka, sum onkursvegna fÃĶr eitt betri lív, ið beinleiðis ella Ãģbeinleiðis stendst av tí orku, sum vit leggja í okkara sjÃĄlvbodna arbeiði í felagnum. Eg vÃĶnti, at vit eru fleiri, sum hugsa, at tað er ein samfelagsskylda at geva av okkara fÃļrleikum at hjÃĄlpa har, vit kunnu, og vit kunnu takka Ãļðrum sjÃĄlvbodnum og felÃļgum, tÃĄ ið tey hava eitthvÃļrt at geva okkum. HvÃļrji tilboð bjÃģða tit limunum? Vit skipa so fyri, at okkara limir fÃĄa upplÃ―sing um sína sjÚku, og hvagar tey kunnu venda sÃĶr eftir hjÃĄlp og kunning um tilboð og tiltÃļk. Vit skipa fyri almennum rÃĄÃ°stevnum og upplÃ―sandi tiltÃļkum, hetta fyri at rÃļkka longur, tí vit vita, at nÃģgv kunnu fÃĄa gleði av hesum, eisini tey, sum ikki eru limir í felagnum. Vit bjÃģða bÃĶði bÃļrnum, ungum og vaksnum sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkar tí vit vita, at sÃĄlarsjÚka rakar alla familjuna.

Stoffskiftisfelagið
Felagið varð sett ÃĄ stovn í 2006. Vit vÃģru nakrar kvinnur, ið allar hÃļvdu stoffskiftissjÚku. Vit vildu so fegin vita meira um sjÚkuna, um viðgerð, og hvussu vit kundu fÃĄa hjÃĄlp. Vit settu okkum í samband við forkvinnuna í danska Stofskifteforeningen og fingu samstarv í lag við hetta danska felagið. Hetta hevði millum annað við sÃĶr, at okkara limir fÃĄa teirra limablað fÃ―ra ferðir um ÃĄrið, og at danska felagið vil hjÃĄlpa okkum at halda kunningarfundir í FÃļroyum so ofta sum til ber. Miðað hevur verið eftir at halda kunningarfundir í minsta lagi annaðhvÃļrt ÃĄr. Hví eru tit við í sjÃĄlvbodnum arbeiði? Tað, at vit sjÃĄlvar hava havt tÃļrv ÃĄ hjÃĄlp vegna stoff - skiftissjÚku, ger ivaleyst sítt til, at vit allar framvegis eru virknar í nevndini í felagnum. Vit vilja inniliga, at felagið skal halda fram, og at limirnir skulu fÃĄa gleði av tí arbeiði, vit gera. Tað hevur eisini víst seg at hava verið torfÃļrt at fingið nÃ―ggj fÃģlk í nevndina, og tað er eisini ein grundin til, at vit sita í nevndini enn. Hví halda tit ÃĄ við sjÃĄlvbodnum arbeiði? Vit hava alla tíðina havt sum aðalmÃĄl at fÃĄa ein serlÃĶkna í stoffskiftissjÚkum til FÃļroya at starvast. Og nakrar ferðir hava vit verið ÃĄ fundi við myndugleikarnar fyri at skunda undir hetta. Tí eru vit ovurfegnar um, at ein serlÃĶkni ÃĄ Ãļkinum varð settur í 2018, enntÃĄ ein fÃļroysk kvinna. HvÃļrji tilboð bjÃģða tit limunum? Felagið varð limur í MEGD ÃĄ aðalfundinum í 2009. Uttan MEGD hevði Stoffskiftisfelagið helst ikki verið so vÃĶl fyri, sum tað er. Sum limafelag er mann noyddur at fylgja reglunum við at hava ein grannskoðaðan roknskap og at halda aðalfund. Formansfundirnir hjÃĄ MEGD motivera, og tað er gott, at MEGD skipar fyri skeiðum fyri limafelÃļgini. Tað er ein gÃģður felagsskapur millum Ãļll limafelÃļgini í MEGD, og har eru tí gÃģðir mÃļguleikar fyri at stuðla og vegleiða hvÃļr Ãļðrum.

SamrÃģður elur samgleði

Aftan fyri andlitið er ein viðkvom tilvera, ið verður kallað menniskjað. Vit síggja við eygunum einans partar av menniskjanum, tað er kroppin og andlitið. Tessvegna er tað umrÃĄÃ°andi at vera menniskjansligur, viðkomandi og hÃļviskur. Tað dulda medvitið og kenslurnar eru ein ÃģsjÃģnligur veruleiki, sum í stakfÃļrum verður sjÃģnligur, tÃĄ ið vit varnast fylgjurnar ella hjÃĄÃĄrinini av sÃĄlarlívinum. Vit síggja ikki tann partin av menniskjanum, ið er sÃĄl og andi. Vit mega geva tí einstaka gÃĶtur og síggja menniskjað í menniskjanum. Tann samlaða heildarmyndin er fjÃļlbroytt, og ymisk eru korini frÃĄ einum til annan. Sosialt tilvit Menniskjan er ein sosialur skapningur, og samvera og felagslív hava alstÃģran tÃ―dning fyri trivnaðin. Trívast vit, kennist lívið hvíla í nÃļgdsemi. Mistrívast vit, er dagurin ein ÃĄlvarsom avbjÃģðing. Tað eru tey, ið tilvitað velja einbÃ―li og trívast best heima hjÃĄ sÃĶr sjÃĄlvum. Henda staðfesting fÃļðir ta sannroynd, at menniskjan er rÃĶttiliga ymisk og fjÃļlbroytt. Veruleikin er so mikið samansettur, at yvirskipað er torfÃļrt at Úttala seg neyvt og beinrakið. Menniskjan er ein sosial vera og kennir seg aloftast vÃĶl saman við Ãļðrum. At vera ein partur av einum ÃĄhugabÃģlki ella felagsskapi er ríkidÃļmi Úteftir og inneftir. Í hÃģpinum fÃĄa vit eitt ytri rÚm, har vit saman við Ãļðrum eru felags um nakað gagnligt. Vit avrika nakað sjÃģnligt og leggja verk Úr hondum, ella vit avrika nakað ÃģsjÃģnligt í samveru undir heitinum trÚgv, vÃģn og kÃĶrleiki. Tað sosiala medvitið er ein hollur fÃļrningur. At geva Ãļðrum gÃĶtur og síggja upp um seg sjÃĄlvan gagnar Ãļllum. At skapa rÚm har hin einstaki kennir seg vÃĶlkomnan uttan mun til fÃļrleika ella avbjÃģðingar. UndantÃļk finnast, og tey staðfesta meginregluna: Menniskjan er ein hugsandi sosial vera. TÃĄ so er, rÃĶður tað um at geva hvÃļr Ãļðrum plÃĄss til at vera og hugsa. Sosialur opinleiki Tíbetur eru vit í dag meiri opin um okkara egnu viðurskifti enn fyri hÃĄlvari Ãļld síðan. Tað er eingin skomm at bera likamlig ella sÃĄlarlig lÃ―tir. Tað at skammast er ein vÃĄnalig uppskrift til eitt lív í nÃļgdsemi. Skommin kann einans nÃ―tast sum uppskrift til eitt lív undir egnum trÃ―sti fram til at liva soleiðis hÃĄlvavegna ella í brotpÃļrtum. Skulu vit hava tað gott í sosialari samveru, mega vit gÃģðtaka okkum sjÃĄlv, svÃĄ vit eru. Tað er tann fyrsta fortreytin. Tann nÃĶsta fortreytin er eyðvitað, at tey, ið vit eru saman við ella umgangast, eru so mikið vÃĶl Útborin, at tey síggja upp um sínar egnu dygdir og fÃļrleikar og taka samÃĄbyrgd av tí sosialu eindini og samfelagnum. Í ÃĶtt við hetta Ãļkið er tað Ãģunniliga fyribrigdið, at vit viðhvÃļrt skammast við okkara bÃļrn og nÃĶstringar. OrsÃļkin kann vera, at tey hÃĄtta sÃĶr Ãļðrvísi ella liva ikki upp til tað, ið vit droymdu um og vÃĶntaðu. HvÃļnn dag mega vit fyrihalda okkum til veruleikan og ikki leggja ein annars lívgandi dreym niður yvir onnur sum eitt kvalandi teppi. Vit mega gÃģðtaka tilveruna og saman gera mun, so tað munar. Opinleikin gagnar, tÃĄ ið fÃģlk í somu stÃļðu undir felags ÃĄbyrgd siga sína sÃļgu. Tey, ið fÃĄa eina avbjÃģðing í lívinum, hava nÃģgv at lÃĶra onnur, sum koma í líknandi stÃļðu. Tað at siga sína sÃļgu kann vera sÃĄlarligur lekidÃģmur, ið gagnar Ãļðrum sum roynd vitan og lívsvísdÃģmur. Tað rÃĶður um at vera opin við virðing fyri sÃĶr sjÃĄlvum og Ãļðrum. TÃģ, opinleikin kann eisini vera darvandi, um givin vitan ikki verður handfarin varisliga. UmrÃĄÃ°andi er at kenna pallin, har vit í opinleika geva innlit í okkara lív og samskifta við onnur. Tað rÃĶður um at finna ta rÃļttu javnvÃĄgina. Pallurin hevur alt at siga. Tað kenda, fjÃĄlga og trygga rÚmið, har vit tosa um okkara persÃģnligu viðurskifti er vÃĶlegnað sum terapi. Fara vit Út í fjÃļlmiðlarnar ella aðrar almennar pallar, mega vit hava onnur atlit. Tað er als eingin orsÃļk alment at leggja alt sítt sÃĄlarlív Út ÃĄ blik sum litfarin klÃĶði til bleikingar. Okkara innara menniskja er ov dÃ―rabart til at gerast fÃģtatraðk hjÃĄ Ãļðrum. At geva innlit í og fÃĄa luft fyri síni hugsan ella avbjÃģðingum er gagnligt, um pallurin er tryggur, vardur og fjÃĄlgur. Henda vitanin og tilsvarandi rÃĄÃ°geving er tÃļk hjÃĄ MEGD og limafelÃļgunum, ið vísa ÃĄ og skapa tað trygga rÚmið. Sosial trÚgv vÃģnar At gera mun og lyfta byrðar í felag, elur fram eitt ÃĄvíst mÃĄl av nÃļgdsemi. Eingin megnar alt, men vit kunnu Ãļll gera mun. Steinurin, ið vit ikki einsamÃļll orka at lyfta, skal ikki verða liggjandi ÃģrÃļrdur. Vit skulu í felag lyfta teir tungu steinarnar. Vit skulu saman ganga leiðina frameftir. Tann persÃģnliga og almenna trÚgvin hevur sítt fokusÃļki í stÃļðu nÃĶstans. Kristin trÚgv er millum annað at elska nÃĶstan sum sjÃĄlvan seg. HjartaslÃĄtturin slÃĶr í kroppinum, so medvitið veit um stÃļðuna hjÃĄ medborgarunum í nÃĶrumhvÃļrvinum og burturi í heimi. At geva hvÃļr Ãļðrum gÃĶtur, minnast til treingjandi og tey, sum vegna tvÃļrrandi heilsu vÃģru skerd og sett nakað til síðis, ger sjÃĄlvbodna tÃĶnastu ríka. BÃĶði tann, ið gevur gÃĄvuna, tann fremjandi og tann, ið tekur ímÃģti tÃĶnastuni, fÃĄa ÃĄgÃģðan. At geva burtur av síni tíð ríkar lívið hjÃĄ Ãļðrum. SkÚlastjÃģrin Steingrím Niclasen, sÃĄli, gekk bÃģkliga lÃĶrdur í lívsins skÚla.


Dugnandi sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkur

Karin Maria Djurhuus, bÃ―r í Havn, og hon tekur bachelorÚtbÚgving sum nÃĄmsfrÃļðingur samstundis við, at hon arbeiðir við bÃļrnum og ungum, ið hava verið fyri umsorganarsviki og sett heiman. Harumframt arbeiðir hon sum fotografur. Fyri einum 20 ÃĄrum síðan var greitt, at beiggi Karina Mariu Djurhuus hevði sÃĄlarsjÚkuna skizofreni. Karin Maria sigur, at tað kann vera slítandi sÃĄlarliga, tÃĄ ið arbeitt verður við menniskjum við serligum tÃļrvi, um tÚ ikki dugir at brÚka tey rÃļttu amboðini til at veita umsorgan og hjÃĄlp. TÃĄ ið Karin Maria ikki arbeiðir við menniskjum, dÃĄmar henni vÃĶl at fara inn í tann kreativa heimin, og har er myndatÃļka eitt, sum hon hugsavnar seg um. - Eg veit ikki, hvat eg skuldi gjÃļrt uttan kreativitet. Tað hevur við vissu givið mÃĶr víðfevnt frírÚm, har eg fÃĄi borið hugsan og kenslur fram, sigur Karin Maria. Hon hevur arbeitt hjÃĄ fotografunum Per ÃĄ HÃĶdd og Sunrid í Gong í Havn, har hon er enn viðhvÃļrt. Annars er hon fotografur hjÃĄ KMDfoto. Í framtíðini ÃĶtlar hon at brÚka myndatÃļku umframt annan kreativitet sum amboð í arbeiðinum, tÃĄ ið bachelorÚtbÚgvingin er lokin. RÃĶðandi rÃļddir Karin Maria Djurhuus kennir eina kvinnu, ið var innarliga í viðurskiftinum hjÃĄ sjÃĄlvbodna ÃĄhugafelagsskapinum í Sinnisbata, felagnum hjÃĄ teimum, ið hava sÃĄlarsjÚku og avvarðandi teirra. - TÃĄ ið tÚ verður bangin, reagerar tÚ í angist, og tÃĄ ið tÚ hoyrir nakað negativt, verður tÚ sjÃĄlvandi klÃļkkur, keddur og, ja ... fert í sjÃĄlvverju og kann tískil gerast í Ãļðini, tÚ verður tikin sum ein hÃģttan, men tað kann hin persÃģnurin, ið ikki hevur hesa sjÚkuna, ikki vita. Her sipar Karin Maria til seg sjÃĄlva og foreldrini, men eisini til fÃģlk í bÃ―num, og sum persÃģnurin hevur borið seg at, hevur gjÃļrt sítt til at skapa eina mynd av honum soleiðis, at fÃģlk eru farin at seta forvitnar spurningar. HÃģast Karin Maria einki hevði sagt, so kundi hon og fÃģlk annars vera fyri ÃĄlvarsligum ÃĄkoyringum frÃĄ honum oman yvir seg. Hetta vísti seg at vera rÃļddir, sum bara hann hoyrdi. YvirhÃļvur vÃģru tað hÃĄÃ°andi orð, og hetta var veruligt í hansara sinni, og veruleikin stendur pÚra klÃĄrur fyri okkum, ið ikki hava sÃĄlarsjÚkuna. Um nÚ onkur stÃģð hinumegin SteinatÚn, kundi hann hoyra sovorðið fyri sÃĶr sum, tín rukka, tín Ãģnytta, tín nalvaskoðari, og hetta kundi síðani vekja hansara angist, og at hann fÃģr at bera seg ÃģsÃļmiliga at. Tað sama kann henda, tÃĄ ið hann hevur Útvarpið frÃĄ, har okkurt, sum er ímÃģti hansara andaligu virðum, verður varpað Út, tí hann kennir ÃĄ sÃĶr, at tey tosa um seg í Útvarpinum. - Eg skilji eisini vÃĶl, at fÃģlk, sum ikki kenna hann, verða bangin, men tað skal altíð sera lítið til at fÃĄa hann at sissa seg aftur. At fara upp at munnhÃļggast og fara í sjÃĄlvverju ger bara ilt verri, og tÃĄ ið hann síðan kemur heim til sín sjÃĄlvs aftur, hevur hann rÃĶttiliga brÚk fyri at tosa við onkran, tí tÃĄ veit hann, at hann hevur sagt og gjÃļrt okkurt, ið betur var Ãģsagt og ÃģgjÃļrt. Eftir sita stÃģr skuldarkensla, skomm og angist. Hann verður Ãģgvuliga keddur og byrgir seg viðhvÃļrt inni við hÚs, og einsemið tekur valdið ÃĄ honum. Karin Maria vildi fegin vera um beiggja sín, mest sum systir, men eisini av ÃĄhuga fyri tí Ãļkinum. Ein ÃĄhugi, ið er komin av sÃĶr sjÃĄlvum. Hon hevur so at siga altíð havt tað í sÃĶr, og tað varð eisini eitt starv, ið fall henni natÚrligt, serliga eftir at hon sjÃĄlv, 22 ÃĄra gomul varð mamma fyrru ferð og seinnu ferð 25 ÃĄra gomul. So hon veit, hvat tað ber í sÃĶr, og nÚ verður hon skjÃģtt nÃĄmsfrÃļðingur, so ÃĄhugin fyri yrkinum er kjÃļlfestur. - Tey bestu rÃĄÃ°ini, eg nakrantíð havi fingið í sambandi við at blíva mamma fyri fyrstu ferð, vÃģru frÃĄ beiggja mínum, hann veit mangt, sum eg annars ikki visti, at hann visti. 16 ÃĄr seinni kann eg standa sum eitt bÃ―tt og nÚstani hava fingið tað við. RÃĄÃ°ini frÃĄ beiggja mínum vÃģru: minst til nÃģgv eygnasamband, tað er sera tÃ―dningarmikið hjÃĄ soni tínum, og tað er ein tann tÃ―dningarmesta meginreglan í nÃĄmsfrÃļðini, tÃĄ ið talan er um tilknÃ―ti at nÃĶsta umsorganarpersÃģninum hjÃĄ einum barni. Skizofreni Karin Maria fer í huganum mong ÃĄr aftur í tíðina. tÃĄ ið tað varð greitt, at beiggi hennara hevði sÃĄlarsjÚkuna skizofreni. - Vit tosa um nÃģgv ÃĄr aftur í tíðina, eini 20 ÃĄr ella meir, og tÃĄ í tíðini vistu vit onnur lítið um hetta við sÃĄlarsjÚku. Tað varð gjÃļlla kannað bÃĶði so og so, hvat tað kundi vera, ið feilti beiggjanum, sigur Karin Maria. At hoyra orðið skizofreni tÃģktist Ãģgvuliga Ãģveruligt og ÃĄlvarsligt. Tey avvarðandi fingu at vita, at tað ÃĶt eitt, og so ÃĶt tað eitt annað. Karin Maria gekk hetta tíðarskeiðið ÃĄ HF, har hon hevði sÃĄlarfrÃļði sum valgrein, og hon fÃģr síðani at leita sÃĶr vitan um sÃĄlarsjÚkur. Hon ÃĄtti bara ein beiggja – eitt systkin – so at hon varð av sÃĶr sjÃĄlvum drigin upp í tilgongdina. Tað ljÃģðaði Ãģgvisligt hjÃĄ henni og foreldrum hennara, at beiggi hennara, sum í dag er 45 ÃĄra gamal og seks ÃĄr eldri enn systurin, hevði fingið diagnosuna skizofreni, merkt av paranoia. Men samstundis við at atburðurin hjÃĄ beiggja hennara fekk eitt navn, gav alt betri meining. Allar tvístÃļðurnar, ið hÃļvdu verið teirra millum, skuldsetingarnar um bÃĶði eitt og annað, sum kundu enda rÃĶttiliga harðliga, og eisini frÃĄboðanir frÃĄ fÃģlki, ið kendu beiggja hennara. - Eg minnist, tÃĄ ið eg í 2003 sat ÃĄ einum starvsfÃģlkafundi saman við 12 Ãļðrum, at ein starvsfelagi skelkaður greiddi frÃĄ eini serligari hending í SMS, har ein maður hevði staðið og rÃģpt og skrÃĄlað Út til fÃģlk. Eg spurdi starvsfelagan um ÚtsjÃģnd og aldur, og eg visti alt fyri eitt, at talan var um beiggja mín. Eg veit ikki, hvat kom yvir meg, eg kundi havt lÃĄtið sum einki, soleiðis at fundurin kundi byrja, men við allari skommini, eg fyrr hevði havt av, at beiggi mín skikkaði sÃĶr soleiðis, sum eingin skilti nakað av, skuldi steðga jÚst har. So eg segði rÃģliga við starvsfelagan, at maðurin, ið talan var um, var beiggi mín. Eg sÃĄ starvsfelagan hokna niður í stÃģlin, og hann bað meg síðan umbera seg. Tað var frÃĄ hesi lÃļtu, at eg gjÃļrdi av at gerast opin og erlig um hesa sÃĄlarsjÚku, sum beiggi mín hevði. Ein rÃĶttvísiskensla um at varpa ljÃģs ÃĄ hetta tabu, soleiðis at fÃģlk vÃģrðu betur upplÃ―st um, hvat summi menniskjur noyðast at fara ígjÃļgnum, fortelur Karin Maria. SjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkurin Karin Maria leitaði eftir upplÃ―singum um sÃĄlarsjÚku fyri at kunna seg um, hvussu tað virkar hjÃĄ einum, ið hevur sÃĄlarsjÚku. Henda ÃĄÃ°urnevnda daman bað Karina Mariu um at koma upp í ein sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlk hjÃĄ Sinnisbata, har hon var við fyri umleið tveimum ÃĄrum síðan. Hon veit ikki, um hon hevði komið so langt, um hon ikki varð biðin um at koma upp í henda sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkin fyri avvarðandi hjÃĄ sÃĄlarsjÚkum. - Tað er nakað serligt at hoyra sovorðið sum: Hygg her, vit hava henda bÃģlkin, tað hevði verið deiligt, um tÚ vart við, tí at tÚ kanst siga frÃĄ tínum royndum við beiggja tínum um hesa diagnosuna, sum hann fekk. TÃĄ ið eg gekk í sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlk, hevði beiggi mín havt tað gott leingi, og hetta kundi eisini gera sítt til at styrkja vÃģnina hjÃĄ hinum avvarðandi í bÃģlkinum. Í hesum sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkinum vÃģru foreldur og makar hjÃĄ sÃĄlarsjÚkum umframt bÃļrn. Onkur mamma har eigur ein son við akkurÃĄt sama slag sjÚkueyðkennum sum tey hjÃĄ beiggja Karinu Mariu. Mammurnar har hÃļvdu sett seg inn í viðurskiftini, men tað var skilligt, at tÃĶr stríddust við Ãģmegd, tí at eigur tÚ eitt barn, ið hevur ilt, so vilt tÚ sjÃĄlvandi sum foreldur hjÃĄlpa barninum. TÚ vilt sjÃĄlvandi fegin hjÃĄlpa barninum. TÚ vilt hava barnið frískt aftur, men akkurÃĄt hetta við skizofreni ella sÃĄlarsjÚkum yvirhÃļvur er torfÃļrt. Tann avvarðandi er fullkomiliga hjÃĄlparleysur. TÚ kanst ikki leggja eitt plÃĄstur ÃĄ heilan. Tí er tað av stÃģrum tÃ―dningi, at avvarðandi lÃĶra seg at veita umsorgan upp ÃĄ ein heilt annan mÃĄta, enn tey kanska eru von við, tí tað kann kennast ÃģnatÚrligt og fremmant. Spurningurin er tÃģ, um ein megnar hetta uttan stuðul og hjÃĄlp frÃĄ serkÃļnum fÃģlkum. Tað er ikki nÃģg mikið, at har bara verður ÚtflÃ―ggjað heilivÃĄgur, og tÚ verður lagdur ÃĄ goymslu. Øll menniskjur duga okkurt, og tey kunnu tí geva samfelagnum sítt íkast, og teimum nÃ―tist tí ikki at verða mett sum ein samfelagsbyrða. Dyggur fÃļrningur Karin Maria heldur, at í bÃģlkinum varð vitan henni ein dyggur fÃļrningur. Hetta snÚði seg um beiggja hennara, sum virkaði upp ÃĄ ein ÃĄvísan mÃĄta, men við sjÚkuni fert tÚ at kenna persÃģnin upp ÃĄ ein heilt annan mÃĄta. - TÃĄ ið eitt menniskja, sum vit elska og eru gÃģð við, hevur tað ringt sÃĄlarliga, vilja vit sum avvarðandi gera alt fyri at hjÃĄlpa, men sum avvarðandi er tað ofta Ãģgvuliga torfÃļrt at vita, hvussu vit kunnu hjÃĄlpa. Samstundis hevur sÃĄlarsjÚkan broytt nÃģgv, og vit hava merkt sorg, Ãģmegd og Ãļrkymlan. Tí meini eg, at tað er sera tÃ―dningarmikið at leita sÃĶr vitan og hjÃĄlp og ikki minst eisini at fylla tangan hjÃĄ sÃĶr sjÃĄlvum viðhvÃļrt. - Eg fÃļldi meg syndraða millum kÃĶrleika til beiggja mín og Ãģtta ella andstygd fyri sjÚkuni. Áðrenn beiggi hennara fekk diagnosuna, hevði hann havt tað ringt leingi. Karin Maria sat bara har ÃĄ síðulinjuni sum avvarðandi og kendi seg hjÃĄlparleysa. Atburðurin hjÃĄ beiggja hennara hevði við sÃĶr, at nÃģgvar misskiljingar og tvístÃļður vÃģru teirra millum, ÃĄÃ°renn diagnosan varð staðfest. - TÃĄ ið beiggi mín fekk diagnosuna skizofreni, vÃģru vit Ãļll sjokkerað, hÃģast vit vistu, at har var okkurt heilt galið við honum. Men samstundis noyddust vit at taka stÃļðu til nÃģgv nÃ―tt og Ãģkent. Eitt umskifti ÃĄ leiðini var, tÃĄ ið beiggi mín flutti Út frÃĄ foreldrunum og skuldi bÚgva ÃĄ einum stovni, har onnur við sÃĄlarligum avbjÃģðingum bÚðu, og dugnalig fÃģlk við vitan og royndum tÃģku sÃĶr av honum. Sum frÃĄ leið vÃģrðu foreldrini og eg innkallað til ein kunningarfund um skizofreni, og tað var ein stÃģr hjÃĄlp at skilja, hvat tað var, sum beiggi mín fÃģr ígjÃļgnum kensluliga, og hvat vit kundu gera fyri at hjÃĄlpa. Vitanin ger sjÃĄlvandi ikki tann sÃĄlarsjÚka frískan, men vitanin ger, at ein kann vera betur bÚgvin sum avvarðandi til at skilja stÃļðuna. Tað í sjÃĄlvum sÃĶr ber í sÃĶr, at ein kennir seg meiri mÃģtstÃļðufÃļran. Bakbrot TÃĄ ið Karin Maria fÃģr upp í sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkin, hevði beiggi hennara eitt sera gott tíðarbil. Hann hevði verið "frískur" rÃĶttiliga leingi. Hann var komin so mikið vÃĶl fyri seg, at hann kundi arbeiða aftur. Hann hevði fingið eitt stað at bÚgva í fyri seg sjÃĄlvan. Hann hevði ein hund at taka sÃĶr av. Hann kom so mikið langt, at hann helt, at hann var frískur. Men vÃģnin varð í so sterk, tí hann vrakaði heilivÃĄgin, men tað varð eitt stÃģrt bakbrot. Karin Maria fÃģr at síggja nÃļkur tekin um, at har var okkurt, sum ikki kendist rÃĶtt. Hon sigur, at tað var nakað galið við eygunum í honum, sum fyrst fekk hana at undrast. Nakrar dagar seinni tosaði hann nokk so maniskt við hana um ymist. Hetta kendi hon so líðandi rÃĶttiliga vÃĶl ÃĄ honum. - Stutt eftir hetta prÃĄtið, ringdi beiggi mín við grÃĄturÃļdd av Deild 2. Hann var so keddur um at hava skuffað meg og familjuna, nÚ alt hevði gingið so vÃĶl leingi, og hann lovaði, at hann skuldi aldrin gera tað aftur. Hann hevur tað heilt Ãģkey til dags dato og arbeiðir aftur. Beiggi mín manglar ikki likamliga styrki og er tí raskur at arbeiða, og intelligensinum feilar als einki. Eg haldi ofta, at hann er for klÃģkur. Men tÃĄ ið tað nÚ er heilin, sum stÃ―rir Ãļllum funktiÃģnum, kann tað vera ringt hjÃĄ honum at vera saman við Ãļðrum menniskjum og tí eisini mÃļtimikið at gera nakað liðugt, til dÃļmis eina ÚtbÚgving. Hann kann vera nÃģgv at síggja Úti ymsastaðni, gongur sÃĶr langar tÚrar, keypir sÃĶr ein kaffimunn í bÃ―num og roynir annars at bjÃģða sÃĶr sjÃĄlvum av, men yvirhÃļvur sÃĶst hann einsamallur. Hann hevur tÃģ vinfÃģlk, sum vitja av og ÃĄ, og tað er hann sera fegin um. At vera systir - Lívið hevur í sjÃĄlvum sÃĶr avbjÃģðingar við sÃĶr, og soleiðis man vera hjÃĄ teimum flestu. Eg kann millum annað hava mína egnu gerandiskreppu, passa mítt arbeiði, hava kekk ÃĄ bÃļrnunum og heiminum og gera skÚlating samstundis við, at eg mÃĄ vera har fyri beiggja mín. Tað kann stundum vera avbjÃģðandi, men eg havi lÃĶrt, at eg mÃĄ sjÃĄlv syrgja fyri at hava tað gott, ÃĄÃ°renn eg kann lata nakað av míni hjÃĄlp víðari. Um ta neyvu kensluna av at vera systir og brÃģðir og foreldur sigur Karin Maria: - Eg haldi, at tað er tÃ―dningarmikið, at eg eri systir hansara og ikki ein, ið spÃĶlir sÃĄlarfrÃļðingur, tað er ov mikið stívt. Eg skal eisini vera ein systir, ið kemur til at trína skeivt viðhvÃļrt, ein, sum irriterar hann við Ãģsemju, ein, sum kann siga tað, sum systrar nÚ vanliga siga, og at eg ikki fari við honum sum eitt prosjekt. Ta uppgÃĄvuna eiga tey serkÃļnu. Tey kunnu veita nÃģgva hjÃĄlp, og meginparturin liggur í teirra hondum, men tey fÃĄa ikki veitt umsorgan upp ÃĄ sama mÃĄta, sum tann treytaleysi kÃĶrleikin í familjuni kann geva. Ein heilt annar persÃģnur - Altso, tey vita vÃĶl, at hetta er ikki tann persÃģnurin, tey kendu fyri 20 ÃĄrum síðan, tí tÃĄ var hann fyrikomandi – tað er hann enn – men hann var meira Úti og hevði vinir, hann hevði einki problem við at vera millum fÃģlk tÃĄ. Hon tekur dÃļmi sum, at tÚ hevur ikki eitt brotið bein, tÚ hevur ikki eitt plÃĄstur ÃĄ heilanum sum so. Tað er Ãļgiliga ringt at síggja. TÚ heldur, at tÚ mÃļtir einum pÚra normalum menniskja, sum ikki hevur eina sjÚku, men tÃĄ ið tÚ fert at síggja nÃļkur fyribrigdi, sum ikki stemma, so veitst tÚ, at her er ikki alt í lagi. Í sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkinum fÃļldi Karin Maria fyri tveimum ÃĄrum síðan, at tað var ein successÃļga, tí hon sÃĄ einki bakkast akkurÃĄt tÃĄ, og samstundis fÃļldi hon eisini, at hennara foreldur ÃĄttu at sitið har í sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkinum. Hon hevði viljað, at foreldrini vÃģru við fyri at síggja, at hini hava akkurÃĄt tað sama at savna seg um. Tað er tíverri soleiðis, at tÃĄ ið ein verður sÃĄlarsjÚkur, ella sjÚka í Ãļllum hÃļpi verður verulig, so ÃĄvirkar tað Ãļll í familjuni. Munurin við sÃĄlarsjÚkuni er tÃģ, at tað kann vera rÃĶttiliga mÃļtimikið at vera saman og vera fyri Ãģrímiligari atsÃģkn. - Tað er umrÃĄÃ°andi, at avvarðandi fÃĄa hjÃĄlp til at seta síni egnu mÃļrk, tÃĄ ið tey eru fyri Ãģvirðiligari atferð uttan at skula fÃĄa ringa samvitsku. Her skal vera javnvÃĄg ímillum at seta sítt mark og samstundis vera ein stuðul hjÃĄ tí, ið hevur sÃĄlarsjÚku. Vit mugu ikki ganga og slÃĄa okkum sjÃĄlv ÃĄ heysin og halda, at vit eru egoistisk, tÃĄ ið vit seta mÃļrk. Tað rÃĶður hinvegin um at ansa sÃĶr sjÃĄlvum fyrst fyri at kunna ansa einum Ãļðrum, sum er raktur av sÃĄlarsjÚku. TÚ letur teg fyrst í tína egnu iltmasku, síðani hjÃĄlpir tÚ hinum, sum tey siga í flogfari. Ongum nÃ―tist at flÃ―ggja undan hesum trupulleikanum, tí at hjÃĄ foreldrum er tað ein rÃĶðuligur Ãģsigur at skula staðfesta, at eitt barn hjÃĄ teimum er so illa fyri, at tað klÃĄrar ikki at virka í samfelagnum. At barnið hjÃĄ tÃĶr, sum tÚ hevur lagt so nÃģgva vÃģn og vÃĶntan í, verður so avbyrgt og stigmatiserað, at tÚ skammast. Vit hava sÃĶð nÃģgvar filmar um skizofreni, og tað hevur gjÃļrt sítt til at skapa nÃģgvar fordÃģmar um sjÚkuna. Tað er rÃĶðumyndin, vit seta í samband við diagnosuna og gloyma, at síggja tann veruliga persÃģnin aftanfyri sjÚkuna. Tey hÃĶttisligu rÚsevnini - Har hugsi eg, at rÚsevnir, eitt nÚ hassj, gera sítt. Eg sÃĄ fleiri tannÃĄringar fyrr sita og anda gass og lím í seg. Hesi ungu – ein serligur bÃģlkur – funnu upp ÃĄ ymist ... eg haldi, at rÚsevni hava Ãļgiliga nÃģgv at siga í hesum sambandi. Karin Maria sigur, at beiggi hennara hevur í tíðarbilum havt Ãģgvuliga ilt við at trívast sosialt. Tað vil siga, at hann er komin í skeivt umhvÃļrvi og helst ikki hevur havt dirvi til at vera í einum Ãļðrum umhvÃļrvi, so hann er lopin Úr einum avskeplaðum umhvÃļrvi í eitt umhvÃļrvi, sum hon ikki vil staðfesta sum sunt ella Ãģsunt. Í trÚarbÃģlkinum, har hann er nÚ, hevur hann sum so mong onnur, ið eru niðurbundin í tí hÃĶttisliga umhvÃļrvinum, funnið og fingið hjÃĄlp. BrÃģðurin hevur listarligar gÃĄvur. Hann yrkir nÃģgv. Hann er stuttligur. Hann hevur humor, og satt at siga er hann hÃĄintelligentur, sigur systurin og brosar. - Eg havi undirmett hann í nÃģgv ÃĄr. Eitt mark mÃĄ vera RÃģa Midjord er forkvinna í Sinnisbata. Hon veit, at Karin Maria er opin um sjÚkuna, sum beiggi hennara hevur, og hon veit, at Karin Maria hevur verið virkin í sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkinum hjÃĄ Sinnisbata, og tí bjÃģðaði hon Karini Mariu at vera við í bÃģlkinum. Tað eru sum nevnt eini tvey ÃĄr síðan, men Karin Maria hevur einki ímÃģti at halda fram í bÃģlkinum, tÃģ at hon hevði viljað, at tað var meiri bÃģlkað og ikki so blandað. Mann kann fara eina ferð um vikuna, ella hvat tykist hÃģskandi hjÃĄ einum avvarðandi, og at tað verður hildið við líka. Karin Maria var ikki beinleiðis tyngd av beiggja sínum, tÃĄ ið hon fÃģr upp í sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkin, tí tað gekst vÃĶl hjÃĄ honum akkurÃĄt tÃĄ, men tÃĄ ið hann var fyri afturfalli, varð torfÃļrari. - Hann er beiggi mín, mín einasti beiggi. Eg havi ikki systkin at tosa við um hetta. Eg kann tosa við míni vinfÃģlk um stÃļðuna, men tey eru ikki líka so innblandað, sum eg eri. Eg kann tosa við míni foreldur, men tað fyllir so nÃģgv frammanundan, at tað er eingin grund til at leggja tað aftrat. Beiggi Karina Mariu ringir av og ÃĄ til hennara, men hon dugir eisini at siga frÃĄ, tÃĄ ið hon ikki orkar at tosa. Hann ringir viðhvÃļrt, tí hann er komin í stríð við antin mammu ella pÃĄpa. - Har mÃĄ eg viðganga, at eg megni tað ikki, og tað er eisini Ãģkey, at eg seti mark fyri, og tÃĄ sigi eg tÃ―Ã°iliga við hann: Eg orki ikki at taka hetta upp beint nÚ, eg orki ikki hetta prÃĄtið, og tað er har, at eg eri gÃģð við meg og sigi, at eg megni ikki hetta beint nÚ, kunnu vit taka tað ein annan dag? Hetta hevur hon ikki dugað fyrr, sigur hon, og tí druknar hon viðhvÃļrt í neyðini hjÃĄ einum Ãļðrum. Hon ivast ikki í, at yvirhÃļvur duga fÃģlk at sympatisera, men tað kann henda, at tÚ druknar saman við tí, sum ikki hevur tað gott. Eg eri virkiliga gÃģð við teg, tÚ ert beiggi mín. Eg vil fegin taka hetta prÃĄtið upp eina aðru ferð, eg hopi ikki, at tÚ fÃļlir teg frÃĄvístan, tað er bara tað, at tÚ mÃĄst eisini virða mítt mark. Tað kann gerast ein Ãģnd ringrÃĄs, um tÚ ikki setir mark og sigur higartil og ikki longur. - Ikki fyri at taka mÃģtið frÃĄ nÃļkrum, men eg haldi, at einasti mÃĄtin tÚ kanst hjÃĄlpa einum, ið hevur sÃĄlarsjÚku, er at vera til staðar, geva eitt sindur av tíni tíð, lurta og kanska endurtaka tað, sum viðkomandi sigur soleiðis, at tey hoyra, at tÚ lurtar. Á vardum bÚstað Beiggi Karina Maria er við í tí psykiatrisku skipanini, har heilivÃĄgur verður ÚtflÃ―ggjaður. Hann tosar við sÃĄlarfrÃļðing og sÃĄlarlÃĶkna av og ÃĄ, hann bÃ―r ÃĄ einum vardum bÚstað, og hann hevur fÃģlk, sum hann kann kalla ÃĄ. Hon dugir ikki at siga, um heilsuverkið er nÃģg gott, hvat psykiatriini viðvíkur, men hon heldur, at nakað bendir ÃĄ, at her er okkurt, sum haltar hjÃĄ okkum. - Hvussu gera tey niðri til dÃļmis? Hvussu ber tað til, at summi, sum hava fingið hjÃĄlp niðri, klÃĄra seg so nÃģgv betur? Hví koyra vit sjÚklingar niður til Danmarkar? Altso, okkum manglar veruliga fÃļrleika ÃĄ hesum Ãļki. Karin Maria veit, at psykiatriin her hjÃĄ okkum er undirmannað, og at tilfeingið samanlagt kundi verið betri. Hon leggur kortini dent ÃĄ, at vit liva í einum vÃĶlferðarsamfelag, og vit fÃĄa annars nÃģgv frÃĄ Almannaverkinum. Tað positiva heldur enn tað negativa Karin Maria Djurhuus heldur, at tÃĄ ið tÚ hevur ÃĄhuga, og tÃĄ ið tað er ein, ið stendur tÃĶr nÃĶr, so er tað Ãģgvuliga umrÃĄÃ°andi at vera sterkur kensluliga, og tað ber vÃĶl til í einum bÃģlki, sum veit, hvussu tÚ hevur tað, sum veit um tað, tÚ hevur upplivað í tínum uppvÃļkstri saman við einum persÃģni, ið hevur hesa sjÚkuna. - Nakað veit eg ÃĄ Ãļkinum, og hetta er mÃĶr ein tÃ―Ã°andi vitan, sum eg kann koyra víðari. Tað kann vera so einfalt sum at siga: Halt kipp, tÚ dugir vÃĶl at syngja, tÚ dugir vÃĶl at skriva, altso, vit eru gÃģð við teg, eg eri so stolt av tÃĶr, tÚ hevur Ãļgiliga nÃģgvar gÃģðar eginleikar fyri tað, um tÚ hevur eina diagnosu, so komið og finnið teir fram og gerið meira við tað. Karin Maria Djurhuus er sannfÃļrd um, at tað er so neyðugt at síggja tað positiva heldur enn alt tað negativa.

Fjarandi tabu við ADHD
Hetta er ein onnur sÃļga um ein persÃģn, sum er við í einum sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlki. Ein sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkur, ið fevnir um tey mongu við ADHD. Vit kunnu fara so nÃĶr, at vit siga, at persÃģnurin er kvinna, men hon vil vera dulnevnd og sjÃĄlvsagt myndleys. So vit geva henni navnið Diana Diana er við í einum sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlki, tí at hon hevur ADHD. Hon fekk staðfest ADHD fyri einum 10 ÃĄrum síðan, tÃĄ ið hon bÚði í Danmark og las. Lesturin gekk vÃĶl, men tÃĄ ið hon kom Út ÃĄ arbeiðsmarknaðin varnaðist hon, at hon arbeiddi ikki sum vanlig fÃģlk. - Hevur tÚ ADHD, ert tÚ ÃģstÃļðug, tÚ orkar Ãģvanliga vÃĶl viðhvÃļrt, minni vÃĶl aðrar tíðir. Tað svingar, og so er tað so torfÃļrt at vera stabil. Eg kundi arbeiða meg um koll og varð sjÚkrameldað, so eg fÃģr sjÃĄlv og tosaði við lÃĶknan hjÃĄ mÃĶr um tað. Eitt tíðarskeið gjÃļrdi hon einki við tað, men so flutti hon heim til FÃļroya fyri ÃĄtta ÃĄrum síðan, og tað er stutt síðan, at hon helt við seg sjÃĄlva, at hon mÃĄtti royna at finna ein mÃĄta at handfara tað uppÃĄ. ADHD-felagið - Tað fyllir so nÃģgv í gerandisdegnum at vera einsamallur við tí, so eg var sum so ofta ÃĄ netinum, og har kom eg fram ÃĄ heimasíðuna hjÃĄ ADHDfelagnum. Eg helt, at eg skuldi vita, hvat felagið hevði av hjÃĄlparamboðum, men eg kom fram ÃĄ eina lÃ―sing, har tað stÃģð, at felagið fÃģr at skipa fyri sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkum í vÃĄr, og felagið skipaði aftur sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkar nÚ í september. Hon skrivaði til BjÃļrg Dam, forkvinnu í ADHD-felagnum, og spurdi, hvat hetta var fyri nakað. HjÃĄ Dianu var tað umrÃĄÃ°andi, at ein fakpersÃģnur var við, tí annars kann tað bara blíva til snakk. Tað endaði tÃģ við, at har kom Elisabeth Eið Eliasen at skipa fyri bÃģlkinum. Elisabeth hevur drÚgvar royndir frÃĄ psykiatriini at leiða bÃģlkar. Tey hÃļvdu fingið stuðul frÃĄ MEGD, TÃģrshavnar kommunu og KalendaragÃĄvu frÃĄ Betri Banka. Kravið frÃĄ MEGD var, at ein fakpersÃģnur skuldi leiða bÃģlkin, um stuðul skuldi latast. Elisabeth Eið Eliasen dugdi sera vÃĶl at stÃ―ra bÃģlkinum við eini skrÃĄ, sum hon fylgdi. Í fyrireikingini til sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkar fekk ADHDfelagið Tine Hedegaard í danska ADHD-felagnum til FÃļroya at leggja nÃ―setta sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkatoyminum lag ÃĄ, og felagið fekk eina handbÃģk, Manual til mestringsgrupper for folk med ADHD, ið fevnir um níggju ferðir. Tey vÃģru saman eina ferð um vikuna í hÚsunum hjÃĄ MEGD ÃĄ Íslandsvegi í Havn. Tey mÃļttust eini 10 í fyrstani, men endin var – sum typiskt er – at tey vÃģru eini seks-sjey eftir. Hetta var bara ein stutt tíðarrÃĄs, tí at koronusÃģttin steðgaði eisini hesum. Seinasti fundurin var einaferð í julimÃĄnaði eftir, at tey hÃļvdu havt einar níggju fundir. Summi komu heilt Úr Suðuroynni, onnur komu Úr VÃĄgum. Kendi ongan - Í fyrstani ivaðist eg í, um eg fÃģr at fÃĄa nakað burturÚr hesum fundunum, tí eg kendi ongan annan í FÃļroyum við ADHD, tað er einki, eg gangi og skelti við, og tað ger mÃĶr vitandi heldur eingin annar, tÃģ at eg veit, at nÃģgv fÃģlk hava ADHD. Men eg hugsaði, at tað hevði verið gott at hitt onnur, ið hÃļvdu ADHD og hoyrt, hvat tey hÃļvdu at greiða frÃĄ í sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkinum. Í bÃģlkinum tÃģku tey nÃļkur evnir at rÃļða um. Tey fingu tosað um evnini, og tÃĄ fekk Diana at síggja, at hon var ikki einsamÃļll við sínum avbjÃģðingum. Onnur hÃļvdu eisini aðrar avbjÃģðingar enn hon at greiða frÃĄ. - Tað, eg fekk burturÚr, var at mÃļta fÃģlki, ið hildu, at eg var Ãģkey, sum eg var, men at tey sum eg ikki altíð passa inn ÃĄ arbeiðsmarknaðinum. Tey fylla nÃģgv, tey eru sera kreativ, tey eru Ãļgiliga aktiv, men hvussu er Ãģvanligt, at plÃĄss er fyri nÃļrdum. - Ja, mann hevur kanska serlig evnir ÃĄ summum trongum Ãļkjum, men summi duga illa at stÃ―ra einum heimi ella eini skrivstovu. Alt tað praktiska fyllir lítið hjÃĄ fÃģlki, ið hava ADHD, tey eru ofta lítið motiverað í so mÃĄta. Diana sigur, at síðan BjÃļrg Dam varð forkvinna í ADHD-felagnum, er hent nÃģgv meira enn frammanundan, tÃĄ ið lítið og einki var at hoyra um viðurskiftini hjÃĄ hesum fÃģlkum. Tað var BjÃļrg, ið fekk hugskotið at skipa sjÃĄlvbÃģlkarbÃģlkar fyri vaksin fÃģlk við ADHD. - NÃģgv kemur frÃĄ BjÃļrg, hon fÃĶr gongd ÃĄ nÃģgv, sigur Diana um forkvinnuna í felagnum. Tað, Diana vildi hava burturÚr hesum bÃģlkinum, var at fÃĄa nÃļkur amboð, sum hon kundi brÚka í gerandisdegnum. Amboð, ið kundu gera henni gerandisdagin lÃĶttari. Tey gingu ígjÃļgnum skrÃĄnna og lÃĶrdu nakað um, hvussu tey kundu einfalda ymisk gerandislig viðurskifti. - Men eisini, hvÃļr sÃĄlarfrÃļðingur í FÃļroyum er gÃģður at tosa við um ADHD til dÃļmis, og hvÃļr kann hjÃĄlpa mÃĶr við tí veruleika, at í Danmark varð eg diagnostiserað hjÃĄ mínum egna lÃĶkna og einum psykiatara. Diana orkaði ikki psykiatriina, so hon fÃģr í privata viðgerð í FÃļroyum fyri einum trimum ÃĄrum síðan, tí tað bar til hjÃĄ henni. Hon kendi ein fÃļroyskan sÃĄlarlÃĶkna, sum hjÃĄlpti henni. Hon hevði verið hjÃĄ sÃĄlarfrÃļðingi fyrst, og hann vísti henni til sÃĄlarlÃĶknan, sum annars ferðast ímillum Danmark og FÃļroyar. - Hann rediagnosiseraði meg. Eg hevði diagnosuna niðrifrÃĄ, eg visti tað, men eg hevði líkasum sÃģpað tað undir teppið. Diana byrjaði altso hjÃĄ sÃĄlarlÃĶknanum, og tað, sum BjÃļrg tekur upp, er, at tey, sum eru diagnostiserað privat, og tey, sum eru farin ígjÃļgnum psykiatriina, hava ikki somu rÃĶttindir. - Eg kann ikki bara fara inn og fÃĄa hjÃĄlp ÃĄ sjÚkrahÚsinum. Tey, sum eru farin ígjÃļgnum psykiatriina, tey hava rÃĶtt til sÃĄlarfrÃļðihjÃĄlp og ymisk amboð, og skuldi eg hava hesa hjÃĄlpina her, skuldi eg hava nÃļkur pappír við niðrifrÃĄ. Tey fekk eg ikki, tÃĄ ið eg var niðri. Diagnostiserað í Danmark TÃĄ ið hon flutti heim, royndi hon at seta seg í samband við sÃĄlarlÃĶknan í Danmark, men hon fekk ongantíð fatur ÃĄ honum aftur – kanska tí hann var farin frÃĄ fyri aldur. Í Danmark kanst tÚ annars fara inn ÃĄ tað almenna sundhed.dk og síggja alt tað, sum tÚ hevur havt við heilsuverkið at gera. Hon hevði eingi pappír við sÃĶr frÃĄ sÃĄlarlÃĶknanum, og her orkaði hon ikki ígjÃļgnum alt systemið aftur. Hon hevði hoyrt, at tað tÃģk fÃ―ra til seks ÃĄr at fÃĄa greiði ÃĄ Ãļllum meldrinum. - Eg fÃģr til mín egna lÃĶkna her, men tað er eftir Ãļllum at dÃļma ikki so lÃĶtt ... eg veit ikki ... so skal eg ígjÃļgnum alla psykiatriina og standa fleiri ÃĄr í bíðirÃļð. Vit skulu ígjÃļgnum allar royndir aftur, so tað orki eg ikki eina ferð aftrat. Tí var tað lÃĶttari at fara privat, tí tað er ikki so umfatandi sum hitt. Tað skuldi vera nÚ ella aldrin, tað var tÃĄ, eg hevði brÚk fyri hjÃĄlp. Tað var so nÃģgv, sum tyngdi hjÃĄ Dianu. Tað var líkasum, at verðin stakk sundur hjÃĄ henni. Hon sigur, at hevði sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkurin verið til fyri nÃģgvum ÃĄrum síðan, hevði hann havt verið henni til stÃģra hjÃĄlp longu tÃĄ. Tann stÃļrsti trupulleikin hjÃĄ Dianu sum hjÃĄ so mongum Ãļðrum við ADHD er at taka seg saman at fÃĄa avgreitt tað, sum hon einaferð setti sÃĶr fyri at fÃĄa gjÃļrt liðugt. Her verður til dÃļmis hugsað um setursuppgÃĄvur, ið bara skulu fÃĄast lidnar, men trupulleikin hjÃĄ fÃģlki við ADHD er at fÃĄa tikið seg saman og fÃĄa tað gjÃļrt. Ikki tí, at tey ikki skilja, hvat uppgÃĄvan snÃ―r seg um, men bara – sum eisini er tað torfÃļrasta – at fÃĄa tikið seg saman. - Eg havi alla tíðina hug til okkurt, alla tíðina hug til at lÃĶra, havi hÃģpin av hugskotum, men tÃĄ ið eg skal fara í gongd, er tað ikki so ÃĄhugavert longur. Tey flestu halda als ikki tað sama sum Diana um viðurskifti, sum hon heldur vera spennandi. HjÃĄ henni er alt, sum er spennandi, volapykk hjÃĄ Ãļðrum. - Tað at fara í bindiklubba, fara í ein felags fÃļðingardag, sum summi fÃģlk elska, tað orki eg ikki fyri – hetta at sita við eitt borð og eta kaku og drekka kaffi og tosa um leyst og fast. Hetta kann vera keðiligt, serliga í FÃļroyum, tí tað er so ringt at finna bÃģlkar av fÃģlki, ið hugsa og virka ÃĄ sama stigi sum tey, ið hava ADHD. Tað tekur langa tíð hjÃĄ Dianu at lÃĶra heilt vanligt gerandisligt vanaverk. Tað liggur rÃĶtt og slÃĶtt ikki í mÃļnini. Tað tÃģk henni langa tíð at lÃĶra at halda hÚs, at vaska klÃĶðir, at gera mat. - Siti eg við onkrum, sum eg haldi vera ÃĄhugavert, kann eg gloyma bÃĶði at eta og drekka og at rÃļra meg. Ung tosa opið um ADHD Eitt gott er í sambandi við ADHD í FÃļroyum í dag. Tað er, at ungfÃģlk við ADHD eru farin at tosa opið um tað. Tað er ikki longur tabu at tosa um hetta menningarÃģrÃģgv. Diana er fegin um, at tey ungu fÃĄa nÃģgva hjÃĄlp í dag afturímÃģti fyrr, tÃĄ ið tað nÃĶstan var skomm at hava ADHD. - Tað eldra ÃĶttarliðið í FÃļroyum hevur havt ilt við at gÃģðtaka ta veruligu stÃļðuna í sambandi við ADHD, meðan tað yngra ÃĶttarliðið hevur einki problem við at tosa um tað. Tey vita, at ADHD er rÃĶttiliga Útbreitt, so tað kann ikki vera annað enn rímiligt, at tey fylkjast at tosa um tað. Diana heldur tað vera fantastiskt, at tey ungu eru so opin og erlig um brekið. Hon veit um ungfÃģlk, sum siga: Jamen, eg dugi nÃļkur ting betur enn onnur, og nÃļkur ting skal eg hava hjÃĄlp til.Tað kann vera Ãļrkymlandi, men tað er munandi lÃĶttari at gÃģðtaka tað. Diana sigur, at tað er so upp og niður við eitt nÚ svÃļvnlagnum, men tað verður rÃĶttað upp ÃĄ tað eisini so við og við. Tað er umrÃĄÃ°andi at taka hond um svÃļvn og gÃģðan mat. At taka hond um alt hetta, sum kann geva tÃĶr eina gÃģða dÃļgnrytmu. Um Útlitini sigur Diana, at hon hevur Ãļgiliga stÃģrar tankar og Ãļgiliga stÃģrar dreymar um, hvat hon ÃĶtlar sÃĶr. Hon vil fegin fÃļla, at hon gevur sítt íkast her í verðini, men so er tað aftur hetta, at tað kann vera og er yvirhÃļvur torfÃļrt at sosialisera seg. Tað kann vera torfÃļrt hjÃĄ henni at koma í samband við fÃģlk, ið hava nakað við hennara lív og yrki at gera. Tað vanliga er ikki hennara sterka síða, heldur hon, men hon dugir vÃĶl at arbeiða við onkrum serligum. Hon keðir seg, um hon skal vera við í tí, sum kann kallast vanligt arbeiði, og so fer hon bara víðari. - Annars eri eg vÃĶl fyri, tí eg havi lÃĶtt við at fÃĄa eitt starv. Tey, sum vÃģru við í sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkinum, har Diana hevur verið, hava hitst kortini, og tey ÃĶtla at hittast einar tvÃĶr ferðir aftrat fyri jÃģl, tí tey fingu so mikið vÃĶl burturÚr, at tey hittast av egnum ÃĄhuga fyri tað, um tað ikki akkurÃĄt er sum sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkur. TÃĄ ið Diana sÃĄ lÃ―singina um, at ÃĶtlanin var at skipa sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlk fyri tey, sum hava ADHD, var tað einastandandi at fÃĄa hÃļvi at hitta fÃģlk við somu sosialum trupulleikum sum hon. Í bÃģlkinum greiða tey frÃĄ, hvussu tey hava tað, og tey kunnu fÃĄa hjÃĄlp við tað, at her er ein fakpersÃģnur, sum skipar fyri. Trívist í bÃģlkinum - Tað hevur ÃģtrÚliga nÃģgv at siga, tí annars stendur mann pÚra einsamallur. Er tað nakað, tÚ ikki tosar hart um, so veitst tÚ ikki, at vit hava fÃģlk við somu trupulleikum sum tÚ hevur at dragast við. Tað, sum er tÃ―dningarmikið við hesum er at kunna vísa ÃĄ, at tað ganga altso nÃģgv fleiri fÃģlk, enn tÚ heldur, við somu trupulleikum. VÃĶl kann vera, at ikki Ãļll kunnu diagnostiserast, tí at tey liggja niðanfyri mark fyri, hvat krossur verður settur við í yvirlitinum yvir fÃģlk, ið hava ADHD. Diana veit, at ert tÚ upp ÃĄ vegin og roykir ella drekkur alkohol, ja, livir soleiðis, sum vit rÃģpa Ãģsunt, so kann tað hava ÃĄvirkan ÃĄ, hvussu heilin Útviklast. Sannlíkindini fyri at barnið hevur ADHD, um foreldrini hava tað, eru rÃĶttiliga víðfevnd. Tað kemur ikki av ongum, men umhvÃļrvið hevur eisini sína ÃĄvirkan. - Eg hopi, at mÃļguleikin fyri at hittast í sjÃĄlvbÃģlkarbÃģlki er og verður stÃļðugur. Eg trívist í bÃģlkinum. Diana fegnast um, at tað, sum hon higartil hevur upplivað í sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlki, er, at bÃģlkurin er vÃĶl skipaður. Her kunnu koma gestapsykologar og onnur serkÃļn, ið gera virksemið í bÃģlkinum sera ÃĄhugavert. RÃļtt verður millum annað um spurningin: Hvat er ein forðing hjÃĄ tÃĶr? Dugir tÚ at hava skil ÃĄ tínum peningaligu viðurskiftum? Dugir tÚ hetta við netbanka og alt hetta teldustÃ―rda? Tey viðgera tað hÚsliga, tey tosa um arbeiði, hvussu tÚ trívist í arbeiðinum, og um tÚ yvirhÃļvur hevur nakað arbeiði. Tey, sum eru við í sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkinum, hava tagnarskyldu. Tey eiga ikki at fara Út við nÃļkrum ella nevna nakran við navni. Gagnligur heilivÃĄgur YvirhÃļvur taka fÃģlk, ið hava ADHD, medisin av ymsum slag. Diana brÚkar heilivÃĄgin Concerta, sum er eitt sissandi evni fyri ÃģrÃģgvað uppmerksemi, aktivitet og impulsitivitet (ADHD). Concerta hoyrir til bÃģlkin methylphenidat, ein sentralstimulerandi heilivÃĄgur, ið verður brÚktur til at viðgera ADHD og líknandi hjÃĄ serliga bÃļrnum og ungum, men í nÃ―ggjari tíð eisini hjÃĄ vaksnum. Hesar psykiatrisku diagnosurnar hÃļvdu onnur heiti fyrr, eitt nÚ MBD, hyperaktivitet og DAMP. Umleið 80 prosent av Ãļllum fÃģlkum við ADHD hava stÃģran ÃĄgÃģða av heilivÃĄgnum, sum tey taka. HeilivÃĄgurin er stimulerandi. Tað skal millum annað skiljast soleiðis, at heilivÃĄgurin stimbrar tínar tankar. Tað ber til at tosa við ein persÃģn, sum hevur ADHD, um viðkomandi brÚkar tað rÃĶtta medisinið. YvirhÃļvur stimbrar tann rÃĶtti heilivÃĄgurin fÃļrleikan til at halda Út. Tað stimbrar treysti, ÃĄhaldni, seiggi. HjÃĄ Dianu kann tað til dÃļmis vera Ãģgvuliga ringt at seta seg niður at skriva eina grein, tÃĄ ið hon veit, at hon ikki tímir. Men tÃĄ ið hon tekur medisinið kann tað verða lÃĶttari at fÃĄa tað gjÃļrt. Hon hevur spurt bÃĶði sÃĄlarfrÃļðing og sÃĄlarlÃĶkna um, hvat hetta medisinið ger. Hon spyr um hjÃĄÃĄrin, men tað hevur ikki tað, hon veit av, nervað hana stÃģrvegis í so mÃĄta, sigur hon. - Eg taki hetta medisinið hvÃļnn dag, tríggjar ferðir um dagin, og tað hjÃĄlpir mÃĶr ÃģtrÚliga vÃĶl. Diana sigur um sínar felagar í sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkinum, at tey eru gÃģð við hvÃļnnannan. Tað hevði hon ikki vÃĶntað, tÃĄ ið hon byrjaði har. Hon kann staðfesta, at sumt, sum hon hevur lÃĶtt við at handfara, kann vera torfÃļrt hjÃĄ Ãļðrum, men her fÃĄa tey hjÃĄlpt hvÃļrjumÃļðrum at finna stevið. - Tað er ikki soleiðis, at vit síggjast dagliga, men tÃĄ ið eg mÃļti teimum, prÃĄta vit um viðurskiftini. Diana heldur, at í FÃļroyum hava vit ov fÃĄar sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkar yvirhÃļvur. TÚ kanst tykjast at fungera vÃĶl Úteftir, men innan í tÃĶr stendur stríð um bÃĶði eitt og annað. Hon vÃĶntar kortini, at alsamt fleiri sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkar fara at verða skipaðir. - Tað er sera umrÃĄÃ°andi at varpa ljÃģs ÃĄ alt, sum vit hava at stríðast við, og sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkar eru avgjÃļrt ein gÃģð hjÃĄlp. Meira hetta verður gÃģðtikið, lÃĶttari er tað at vera, sum mann er.

Øll kunnu vit hjÃĄlpa hvÃļr Ãļðrum

"Eg fÃļldi, at hini veruliga skiltu mína stÃļðu. Og haraftrat kundu vit brÚka okkara royndir til at hjÃĄlpa og rÃĄÃ°geva hvÃļr Ãļðrum."Soleiðis fortaldi ein ungur maður einaferð um tað at ganga í sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlki. HÃģast hansara sÃĄlarligu avbjÃģðingar leingi hÃļvdu lagt fÃģtonglar í gerandisdegnum, tÃģk tað honum langa tíð, ÃĄÃ°renn hann takkaði fyri tilboðið um at vera við í einum sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlki fyri fÃģlk sum hann við sÃĄlarligum avbjÃģðingum. Óvissan um, hvat ein tílíkur sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkur var, hvÃļrji hini í bÃģlkinum vÃģru, og hvat tey fÃģru at siga og halda, helt honum leingi aftur. Og jÚst tí er tað so gott, at MEGD viðger evnið. Flestu okkara vita ivaleyst, hvussu gott tað kennist, tÃĄ ið onnur royna at skilja stÃļðuna, sum vit eru í. TÃĄ ið onnur lurta eftir okkum og geva okkum umsorgan og stuðul. Felags fyri Ãļll menniskju er, at vit eru sosialar verur og rÃĶtt og slÃĶtt hava brÚk fyri hvÃļr Ãļðrum. NÃģgv er granskað í tÃ―dninginum av stuðli frÃĄ okkara medmenniskjum, og Úrslit benda ÃĄ, at stuðul hevur gÃģða ÃĄvirkan ÃĄ ta kropsligu og sÃĄlarligu heilsuna bÃĶði hjÃĄ teimum, ið veita, og hjÃĄ teimum, ið fÃĄa stuðul. Kanningar vísa millum annað, at fÃģlk, ið fÃĄa gÃģðan stuðul frÃĄ sínum nÃĶstu og umhvÃļrvinum, liva longri, eru minni sjÚk, verða skjÃģtari frísk, tÃĄ ið tey verða sjÚk, duga betur at handfara kroniskar sjÚkur og hava sum heild betri sÃĄlarheilsu. Aðrar kanningar vísa eisini, at geva vit Ãļðrum stuðul, verða vit glaðari og fÃĄa meira yvirskot. HjÃĄ summum er tað at geva og fÃĄa stuðul frÃĄ okkara nÃĶstu ein partur av gerandisdegnum og ein natÚrligur partur av tí at vera menniskja. Okkurt bendir tÃģ ÃĄ, at nÚtímans samfelagið elvir til, at vit onkursvegna niðurraðfesta hetta og mugu minnast til tað við eitt nÚ almennum ÃĄtÃļkum sum ABC fyri sÃĄlarheilsu, sum FÃģlkaheilsurÃĄÃ°ið hevur sjÃģsett í FÃļroyum. Ymisk menniskju – ymisk slÃļg av stuðli Líka so ymisk vit eru sum menniskju, líka so ymist kann tað vera, hvat vit hvÃļr sÃĶr kenna sum stuðul, og hvat slag av stuðli, okkum tÃļrvar. Stuðul frÃĄ okkara medmenniskjum ella umhvÃļrvi verður ÃĄ fakmÃĄli ofta nevndur sosialur stuðul og verður ofta bÃģlkaður í fÃ―ra slÃļg av stuðli (sí fakta). Henda bÃģlking kann vera ein hjÃĄlp, tÃĄ ið vit hvÃļr sÃĶr skulu veita einum av okkara nÃĶstu stuðul. Men vit mugu gera okkum stÃļrri Ãģmak, tÃĄ ið vit skulu stuðla hvÃļr Ãļðrum. Tí tað, sum hjÃĄ tÃĶr kennist sum ein stuðlandi hond, nÃ―tist als ikki at vera stuðul hjÃĄ tínum besta vini. Sum orðatakið sigur, Eingin kennir mein í annans bein, kann tað vera sera torfÃļrt, um ikki ÃģgjÃļrligt, at kenna og skilja neyðina hjÃĄ Ãļðrum. Flestu okkara hava ivaleyst verið í stÃļðuni, har ein av okkara nÃĶstu er komin til okkara og hevur havt brÚk fyri at tosa um sínar avbjÃģðingar, men samtalan endaði við, at vit tosaðu um okkara egnu neyð heldur enn at stuðla og hjÃĄlpa hinum â€Ķ YvirhÃļvur hava vit kanska eisini verið í stÃļðuni, har stuðulin frÃĄ okkara nÃĶstu, hÃģast intentiÃģnin var gÃģð, ikki akkurÃĄt var tann stuðulin, okkum tÃļrvaði, fyri at klÃĄra eina avbjÃģðandi stÃļðu. Í jÚst tílíkum fÃļri kann spurningurin, hvat hevði tÚ viljað, at eg hjÃĄlpti tÃĶr við? vera gull verdur. Ella dirvi til at siga, at tað hevði verið mÃĶr ein so gÃģð hjÃĄlp, um tÚ kundi â€Ķ Kanning av fÃļroyskum ungfÃģlkum vísti jÚst, at fingu tey gÃģðan sosialan stuðul eftir, at tey hÃļvdu verið fyri ÃĄlvarsligum mÃļguliga traumatiserandi hendingum, so hÃļvdu tey fÃĶrri eyðkennir upp ÃĄ kropsliga og sÃĄlarliga strongd. ViðhvÃļrt skal annað til Onkuntíð skal meira til enn stuðul frÃĄ okkara nÃĶstu, fyri at vit klÃĄra eina stÃļðu ella fÃĄa tað burturÚr gerandisdegnum, sum vit kundu hugsað okkum. Tað kann antin vera tí, at vit eru í eini serligari stÃļðu ella hava avbjÃģðingar, sum krevja nakað annað. Sum til dÃļmis ofta er stÃļðan hjÃĄ limunum í felÃļgunum, sum eru limir í MEGD. Ein mÃĄti, almennir stovnar og almannagagnligir felagsskapir kunnu veita sosialan stuðul upp ÃĄ, er m.a. við at skipa samtalubÃģlkar. Hvat er ein samtalubÃģlkur? Ein samtalubÃģlkur er eitt stað, har fÃģlk kunnu mÃļta Ãļðrum í líknandi stÃļðu. Har tey kunnu prÃĄta um tað, tey hava upplivað, deila sínar royndir, rÃĄÃ° og vitan um, hvussu stÃļðan kann handfarast. Og har, tey kunnu deila sínar reaktiÃģnir og trupulleikar við fÃģlki, sum veruliga skilja tey. SamtalubÃģlkar kunnu vera eitt frístað, har rÚm er fyri tonkum, ið verða viðurkendir, og reaktiÃģnirnar verða normaliseraðar. SamtalubÃģlkar kunnu vera ymiskir. Skapið ÃĄ bÃģlkunum verður ofta avgjÃļrt av felagsskapinum, ið hevur teir, hvÃļrjar persÃģnligar og fakligar royndir, bÃģlkaleiðarin hevur, og hvat endamÃĄlið er við bÃģlkunum (sí fakta). SamtalubÃģlkar kunnu eisini hava ein blandaðan leiðsluhÃĄtt, har t.d. fakfÃģlk stÃ―ra bÃģlkunum saman við sjÃĄlvbodnum og javnlíkum. DÃļmi um hetta í FÃļroyum eru bÃģlkar hjÃĄ Beranum, sum arbeiðir fyri at stuðla bÃļrnum og ungum, ið hava mist foreldur ella systkin. Her eru allir sorgarbÃģlkarnir leiddir tvÃļrfakliga av t.d. sÃĄlarfrÃļðingum og fakfÃģlki við viðkomandi ÚtbÚgving og royndum. Aftrat tveimum bÃģlkaleiðarum til hvÃļnn bÃģlk eru sjÃĄlvboðin knÃ―tt at summum av bÃģlkunum. Tey sjÃĄlvbodnu hava sjÃĄlvi upplivað at missa eitt foreldur ella systkin og hava megnað at fÃģta sÃĶr aftur í lívinum. Tey sjÃĄlvbodnu virka sum eitt millumlið millum bÃģlkaleiðararnar og luttakararnar. Í samtalubÃģlkum kunnu luttakararnir fÃĄa vitan, gÃģð rÃĄÃ° og hjÃĄlp til at seta orð ÃĄ og skilja sína egnu stÃļðu og reaktiÃģnir. Hetta kann gera sítt til at normalisera kenslurnar, sum luttakararnir stríðast við og minka um kensluna av einsemi. SamtalubÃģlkar kunnu vera eitt stað, har mÃļguleiki er fyri at seta orð ÃĄ torfÃļr evnir, sum luttakararnir kanska ikki hava tosað við onnur um fyrr, og eitt stað har tabu verða brotin. Her kunnu luttakararnir prÃĄta um tað, teir hava upplivað og deila teirra tankar og kenslur í tryggum kÃļrmum. Eru samtalubÃģlkar egnaðir til Ãļll? Tað er sera tÃ―dningarmikið, at luttakararnir verða kunnaðir um, at teir ikki kunnu fÃĄa tað sama burturÚr einum samtalubÃģlki sum frÃĄ einstaklingaviðgerð og Ãļvut. Luttakarar, sum hava verið fyri Ãģgvusligum hendingum, ið hava givið teimum posttraumatiskar reaktiÃģnir, kunnu eisini fÃĄa gagn av at vera við í samtalubÃģlkum, hÃģast teir aloftast eiga at fÃĄa sÃĄlarfrÃļðiliga viðgerð aftrat samtalubÃģlkunum. Fyri at tryggja, at hesir luttakarar ikki verða retraumatiseraðir, er neyðugt, at leiðararnir hava fakligar fÃļrleikar til at handfara stÃļðuna, um summir av luttakarunum taka ÃĄlvarsamar trupulleikar upp. Áðrenn bÃģlkar verða skipaðir, er umrÃĄÃ°andi við innleiðandi samrÃļðum og kunning til hvÃļnn einstakan luttakara, soleiðis at luttakararnir ikki byrja í bÃģlkum, sum ikki hÃģska til teir. Undir innleiðandi samrÃļðuni er eisini mÃļguligt at greiða tÃ―Ã°iliga frÃĄ, hvat vÃĶntað verður av luttÃļkuni í bÃģlkinum. TÃĄ ið hildið verður, at luttakarar av ymsum orsÃļkum ikki hÃģska til bÃģlkin, er neyðugt, at teir verða kunnaðir um tað. TÃĄ kann ÃĄvísast til einstaklingsviðgerð, viðmÃĶla ein viðgerandi bÃģlk ella bjÃģða luttÃļku í einum fakliga stÃ―rdum bÃģlki samstundis við terapeutiskari viðgerð. Kanningar av sorgarbÃģlkum í Norra vísa, at luttakarar, ið taka ímÃģti einum tilboði, sum ikki hÃģskar til teir, ofta gevast aftur í sorgarbÃģlkunum. Leiðsla av samtalubÃģlkum Afturat royndunum, vitanini og fortreytunum, sum bÃģlkaleiðarar hava, er umrÃĄÃ°andi, at teir hava vitan um tÃĶr avbjÃģðingar, sum mÃĄlbÃģlkurin kann hava, samanspÃĶl í bÃģlki, og hvussu avbjÃģðingarnar ÃĄvirka fÃģlk ymist. Fyri at vitanin hjÃĄ bÃģlkaleiðarum kann vera dagfÃļrd, og bÃģlkaleiðararnir skulu kenna seg tryggar og eggjaðar, er umrÃĄÃ°andi, at teir fÃĄa bjÃģðað skeið og supervisiÃģn regluliga. Aftrat yrkisgrundarlag eru persÃģnligu fortreytirnar og eginleikarnir hjÃĄ bÃģlkaleiðarunum tÃ―dningarmiklir, serstakliga fÃļrleikin at liva seg inn í lívið hjÃĄ luttakarunum, at lurta og at vísa umsorgan. TÃĄ ið bÃģlkaleiðararnir eru javnlíkir við limirnar í bÃģlkinum, er umrÃĄÃ°andi, at tey hava arbeitt við sínum egnu arbjÃģðingum ÃĄÃ°renn soleiðis, at tey kunnu brÚka sínar royndir og vitan ÃĄ ein jaligan hÃĄtt.

Virðismet evni, virði og gávur okkara

Hvør eri eg? Einfaldi spurningurin er ikki lættur at svara, serliga tá ið hugsað verður um, at svarið týðiliga er ávirkað av, hvønn onnur halda meg vera. Sjálvsfatan og eisini sjálvvirði okkara er knýtt at umhvørvinum, vit eru í. Tí er vert at hugsa um, at vit hava ábyrgd hvør fyri øðrum. Vit vita, at hugburður hevur týdning fyri lívsgóðsku, og at fordómar køva. Sjálvt grundarlagið undir ST-sáttmálanum um rættindi hjá einstaklingum, ið bera brek, er bygt á hesa sannroynd. Tí gera vit rætt í at vísa til grein 8 í sáttmálanum, har eggjað verður til tilvitskustimbran. Føroyar skulu stimbra tilvitsku í øllum samfelagnum, ala fram virðing fyri rættindum og tign hjá fólki, ið bera brek. Umframt berja niður vanamyndir, fordómar og skaðiliga siðvenju, sum viðvíkur fólki, ið bera brek. Samstundis skulu Føroyar økja tilvitskuna um, hvat fólk, ið bera brek, eru før fyri og kunnu geva. Í MEGD-blaðnum hesa ferð viðgera vit hugburð til brek, sum er eitt hugtak í áhaldandi broyting. Hetta verður eisini m.a. viðgjørt við etiskum, søgu- og samfelagsligum, heimspekiligum og námsfrøðiligum brillum saman við politisku visjónini, søguligum afturliti og persónligum søgum. Vit eru tað lívið, vit liva, vil Svend Brinkmann vera við, og við føðing byrjar lívstráður okkara. Lívið er ein gáva, sum vit ikki hava biðið um. Tá ið vit pakka gávuna upp, fáa vit bæði óvæntaða gleði og eisini tað, sum kemur okkum dátt við. Men lívið er ikki bara ein gáva, tað er eisini ein uppgáva, har vit mugu viðurkenna tað givna, lagnuna, á ein ábyrgdarfullan og virðiligan hátt. Tó gerist eg vónrík, tá ið eg samstundis kann viðurkenna, at lagnan bara í ein ávísan mun er avgjørd frammanundan og harvið kann verða ávirkað við felags og mennandi hugburði. Hesum vísir Brinkmann víðari á, at vit við byrjan ikki einsamøll eru før fyri at læra at spinna egnan lívstráð. Vit mugu fáa hjálp frá øðrum, og aftrat okkara egna lívstráði hava vit ávirkan á lívstráðin hjá øðrum. Tí ræður um við umhugsni at síggja, hvussu egin lívstráður er flættaður saman við lívstráðunum hjá øðrum. Hetta fyri at síggja álvarsemi í, at okkara gerðir hava týdning fyri onnur. Við vón um, at hetta blaðið kann vera við til at víðka um mennandi hugburð, so vit saman kunnu gera 40 ára gomlu visjónina hjá MEGD og limafeløgunum til veruleika, at øll skulu uppliva javnrættindi í einum inkluderandi samfelag – har vit virðismeta evni, virði og gávur okkara. Góðan lesihug! Tóra við Keldu, forkvinna í MEGD.

Brek, hugtak í broyting

MEGD-blaðið hesa ferð snýr seg um hugburð um brek. Sambært ST-sáttmálanum fevna fólk, ið bera brek, um tey, sum hava varandi likamlig, sálarlig, vitborin og kenslulig mein, sum í samvirki við ymsar forðingar kunnu forða fyri, at tey til fulnar og á virknan hátt kunnu vera við í samfelagnum á jøvnum føti við onnur.Sambært ST-sáttmálanum skulu londini binda seg til at viðurkenna, at brek er hugtak í broyting, og at brek er úrslit av sínámillum ávirkan millum fólk, ið bera brek og eru fyri forðingum, ið standast av hugburði og umhvørvi, sum tarnar teimum til fulnar og á virknan hátt at vera við í samfelagnum javnbjóðis øðrum ((e) s. 1). Brek - ein broytilig og fjølbroytt samanseting Sambært Bredgaard, ShamshiriPetersen (2018) hava tað verið tvær ráðandi fatanir um brek. Tann medisinska ella læknafrøðiliga fatanin, ið hevur sjóneykuna á førleikatarn hjá tí einstaka og sjúkugreining (diagnosu), meðan tann sosiala fatanin hevur sjóneykuna á forðingar í umhvørvinum, sum forðar persóninum at virka í samfelagnum á jøvnum føti við onnur, sum ikki hava brek. Rithøvundarnir leggja dent á, at brek er eitt samansett og fjølbroytt hugtak, sum hvørki kann avmarkast til ta læknafrøðiligu ella sosialu fatanina. Hinvegin er tann relationella fatanin fjølbroyttari og hevur sjóneykuna bæði á niðursettan førleika og forðingar í umhvørvinum. Tað kann vera av niðursettum førleika sum lamni ella blindni, ella tað kunnu vera avmarkingar í at vera virkin, so sum at eta og ganga og avmarkingar at vera við á ymsum økjum í lívinum, tað veri seg í arbeiði ella útbúgving. Fatan og hugburður í samfelagnum Vit kunnu spyrja, hvønn týdning hevur ráðandi hugburður, sum ofta er ótilvitaður, fyri okkara sjálvsfatan, tá ið vit bera brek? Hvat samband hevur hugburður við viðurkenningina, um barnið, ein fær, ber brek? Og hevur ráðandi hugburður í samfelagnum um brek týdning fyri virðingina og væntanina til fólk, ið bera brek og teirra møguleikum fyri at vera við í samfelagnum í útbúgving, arbeiði og sosialum tiltøkum? Og hvønn týdning hevur hugburðurin hjá heilsu- og starvsfólki fyri, hvussu ein verður møttur, tá ið ein ber eitthvørt brek? Fyrst er umráðandi at spyrja, hvat hugburður er. Sambært Aiden og McCarthy (2014) er hugburður ein samansett blanding av fatanum, virðum og eyðkennum, ið sermerkja mátan, vit fata og kensluliga hugsa um onnur menniskju ella støður. Greinin eftir Aiden og McCarthy: Current attitudes towards disabled people byggir á kanning, gjørd í Bretlandi. Sambært hesi grein er vaksandi próvtilfar, ið bendir á, at einstaklingar, ið bera brek, uppliva, at hugburður hjá øðrum er ein stór forðing fyri útbúgving, frítíð, ferðing, atkomu til almennar tænastur, sosialari samveru og atkomu uttan fyri heimið. Rithøvundarnir leggja dent á, at útbreiðslan av jaligum og neiligum hugburði hevur týdning, um vit ætla at betra almenna hugburðin. Ráðandi almenni hugburðurin hevur ávirkan á livistøðið hjá øllum og ikki minst hjá einstaklingum, ið bera brek. Vit síggja ongan bata í livikorunum hjá fólki, ið bera brek, um vit ikki loysa trupulleikan við hugburði samstundis. Neiligi hugburðurin hjá fólki er grundaður á tvørrandi forstáilsi av breki og tørvi hjá fólki, ið bera brek. Greinin staðfestir, at menn hava neiligari hugburð enn kvinnur, serliga millum tey ungu. Haraftrat hevur hugburðurin til minni sjónlig brek lyndi til at vera neiligari. Nógv av treganum, sum fólk kenna mótvegis breki, kann stava frá tvørrandi vitan, tí ikki nóg nógv kenna fólk, ið bera brek. Kanningin staðfestir, at fólk eru bangin fyri at siga okkurt skeivt, tá ið tey tosa við fólk, ið bera brek ella um brek. Kanningin vísti, at bæði almenningurin og fólk við breki halda, at bøtast kann um hetta við at hava meiri gerandis samskifti við fólk, ið bera brek, og at økt almenn undirvísing um brek fer at betra fatanina og viðurkenningina av einstaklingum, ið bera brek. Tilmælið er sostatt at tryggja, at fleiri møguleikar verða fyri samspæli við fólk, ið bera brek, og at stuðla jaligum frásagnum í miðlunum um fólk, ið bera brek. Miðlar hava stóra ávirkan og harvið stóra ábyrgd fyri útbreiðslu av fatanum. Sambært Orlansky og Heward (1981) hava miðlarnir høvuðsleiklutin, tá ið tað ræður um at skapa neiligar fatanir, sum aftur ávirka fólk við breki. Hyggja vit at donsku kanningini hjá VIVE: Personer med handicap Hverdagsliv og levevilkår 2019 vísir hon, at stórur munur er á fólki við og uttan brek, tá ið tað ræður um at vera við á grundleggjandi økjum í vælferðarsamfelagnum so sum útbúgving og arbeiði. 38 prosent av fólki við breki vóru ikki á arbeiðsmarknaðinum sammett
við 12 prosent uttan brek. Og fyri persónar við størri breki var talan um 59 sammett við 21 prosent. Vit kunnu spyrja, um hetta hevur nakað við hugburð at gera? Kanningin: Holdninger til handicap 2020, ið var tann fyrsta av sínum slag í Grønlandi, ið kannaði fatanina hjá grønlendingum av breki, vísti, at eins og í øðrum londum hava grønlendingar fordómar móti fólki við breki. Haraftrat vísti kanningin, at fólk sum heild ikki vita, hvat fólk við breki duga og ikki duga, tá ið tað snýr seg um at fáa sær útbúgving og at vera á arbeiðsmarknaðinum. Óvist er, hvørjar kanningar eru gjørdar av fatanini hjá føroyingum av breki, men tað hevði verið sera áhugavert at fingið at vita, hvørt lutfallið millum neiliga og jaliga fatan her á landi av breki er øðrvísi enn í londunum uttan um okkum. Í vár var samrøða í Kringvarpinum, sum er áhugaverd og hugvekjandi, tá ið tað kemur til hugburðin hjá teimum, sum eru sett at ráðgeva komandi foreldrum, hvørs fatan stendur í andsøgn til upplivingina hjá foreldrum, ið hava royndirnar og fingið barn við breki. Vit kunnu taka tvey ymisk dømi frá Heilsuverkinum frá føroysku fjølmiðlunum á vári 2021, ið hava nakað við hugburð at gera. Í samrøðu við Jórunn Dánialsdóttir á Dul Poulsen í Brunch í Kringvarpinum 10. apríl í ár greiddi hon frá, hvussu tað var at fáa eitt barn við Down Syndromi: Eg græt eitt heilt døgn, tá eg fekk tað at vita, at dóttirin hevði Down Syndrom. Men eg havi ongantíð grátið um Ester Mariu síðan ... ongantíð ... Tvørturímóti hava vit fingið eina heilt aðra verð, sum vit ikki vistu, var til. Verturin spurdi, um uppfatanin á Down Syndrom var broytt? Ja, tað er rættiliga nógv broytt, tí nú ger mann nakkafoldskanning, og í dag kanst tú beinanveg, tú gerst við barn kanna, um tað er eitt barn við Down Syndrom. Eg vil siga, at nógv, sum fáa tað at vita, vita ikki, hvat tað er, og verða næstan eggjaði til at fjerna barnið, og av tí sama koma fá børn við Down Syndrom. Og eg haldi ikki, verðin verður penari av, at færri við Down Syndrom eru. Ein sum Ester Maria flytur fjøll og hjørtu, og øll, sum eg kenni, sum hava børn við Down Syndrom, siga tað sama. Í samrøðu í Dimmalætting 5. mars 2021 við 24 ára gamla Georg Jacobsen, sum misti beinið í arbeiðsvanlukku, 19 ára gamal, greiðir hann frá góðu hjálpini, hann fekk í Heilsuverkinum, har tey fóru eitt stig víðari enn bara at veita sjúkrahúsviðgerð, men tey hálaðu fólk inn, ið høvdu verið úti fyri nøkulunda tí sama, og tí kundu beina honum á rætta leið. Frá byrjan fekk hann at vita, at hetta skuldi ganga. Tað hevur týdning, hvørjum og hvussu vit verða møtt, tá ið lívið bjóðar av. Áheitanin hjá kenda myndamanninum, Rick Gouidotti, Broyt, hvussu tú hyggur, og hygg, hvussu tú broytist, er gagnlig at taka til okkum, skal okkara fatan gerast meiri víðskygt. Endamálið við hansara myndatøku er at broyta ta einstáttaðu fatanina at síggja menniskju út frá eini medisinskari fatan. Hann fór at kanna myndir í medisinskum bókum, og var skelkaðar av ómenniskjaligu lýsingini av sjúku og breki, sum vantaði allan ans fyri einstaklinginum. Hansara áheitan er heldur at síggja tann ótrúliga vakurleikan í hvørjum menniskja og serliga hjá teimum framúrskarandi fólkunum, ið liva við fjølbroyttum viðurskiftum, sama um tað snýr seg um viðføtt brek ella eitthvørt, sum er komið seinni í lívinum (Positive Exposure). Okkum tørvar at viðurkenna vakurleikan í ymisleikanum, at hugsa okkum um, men eisini hyggja okkum um og javnan endurskoða okkara fatan. Vit mugu taka okkara menniskjasýn til eftirskoðan (Birkler 2017). At broyta hugburð og menna empati kann minka gjónna millum fólk við og uttan brek (Rusu 2018). Vit mugu víðka okkara sjónarring, so vit kunnu viðurkenna tað virðismikla íkast, bæði tað, ið er og verður, sum fólk, ið bera brek, í síni heild veita trivnaði og fjølbroytni í sínum samfeløgum (ST-sáttmálin, m, s. 2). Fyritreytin fyri, at vit síggja tað virðismikla í hvørjum menniskja, er ein jaligur hugburður til fólk, ið bera brek, tí tað veldst um eygað, sum sær.

megd sí ómegd

Sum ikki einaferð mátti eg inn á sprotin.fo at finna útav, hvat fyri kyn orðið megd hevur. Ikki tykkum at siga – eg leiti eftir orðum dagliga, tí tað, sum í føroyskum oyrum er logikkur hann, hon, tað er volapykk í mínum útlendsku oyrum. Eg gjørdist bilsin, tá eg trýsti enter og sá leitiúrslitið: megd. sí ó Orðið megd er ikki til, spyrst tú Sprotan, og tó skilja vit, hvat tað merkir, tí tað er definerað av sínum mótsetningi: ómegd. Ikki at megna, ikki at duga, ikki at vera førur fyri. Tað liggur eitt kollosalt treiskni í at kalla eitt felag fyri MEGD, um orðið hevur uppruna í sínum mótsetningi. At ímynda sær líknandi orð: hugni? sí ó-hugni, lukka? sí ólukka, inspirera? sí óinspirera. Vit skilja lívið í positivum formi, inntil tað mótsetta ger seg galdandi, og tá fær heitið eitt “ó-“ frammanfyri. Men málið avdúkar, at vit hugsa øvut viðhvørt. Tá ið ein hevur okkurt at dragast við, til dømis eitt brek, hava vit lyndi til at fokusera uppá ó-megdina. Megin – ella megdin uttan ó skal fyrst prógvast, og tað kann gerast útlúgvandi hjá tí einstaka. Vit skulu trena okkara hugsan soleiðis, at ómegd kemur av megd og ikki øvut. Hetta hevur týdning, tí innihaldsliga fylgjast megd og myndugleiki. Tú mást megna tína tilveru fyri at vera myndugur. Lat meg taka eitt dømi um, hvussu Jesus vendir tí øvut. Eg prísi tær, faðir, harri himna og jarðar, at tú hevur loynt hetta fyri vísum og vitrum, og kunngjørt tað fyri ómyndingum! Matt. 11,25. Várharra vendir sær til tey ómyndugu, mótsett hvat ein kundi væntað av Honum, og setir tann ómegnandi fram sum fyrimynd fyri onnur. Tað ljóðar heilt galið í mínum 2021- oyrum, at tað skal vera gott at vera ómyndugur, tí eg eri vaksin og kann og vil alt møguligt sjálv. Men tað er okkurt, sum ein kann missa, tá ið mann kann og vil alt sjálvur. Tað týdningarmesta verður opinberað, har vit onkuntíð inn ímillum eru ómyndug. Tað hevur einki at gera við at vera óbegávaður ella býttur. Orðið kemur av týska orðinum munt – ið hevur við hond og munn at gera. At vera myndugur er at duga at handfara og tala. Men tað, sum veruliga merkir nakað, skilja vit instinktivt uttan orð. Tað, ið hevur týdning, kenna vit aftur gjøgnum eygnabrá, klemm og uppmerksemi longu sum børn. Og um vit verða so gomul, at vit fara at gloyma øll okkara orð, so kenna vit enn tað essentiella aftur, tí tað er opinberað teimum ómyndugu. Innihaldið, sum vit geva skap í skrift og talu, er ikki bundið at okkara dugnaskapi. Lívsessensurin er til staðar bæði áðrenn og aftaná øll okkara orð. Har, sum vit einki megna, er eisini eitt serligt virði. Har er Kristus. Várharra sær tann gloymda. Tað er boðskapurin, ið gongur sum ein reyður tráður gjøgnum evangeliini. Alternativið til hetta er ræðandi: antin tað ikki at síggja ella at síggja menniskjur sum nakað annað enn tað, tey eru. Til dømis tað, sum teimum feilar. Menniskjan verður gjørd til eitt við tað, sum er galið. Tað kann vera ein diagnosa ella eitt eyðkenni, og verður soleiðis eitt ting ella eitt problem, ið skal fiksast ella handfarast: Hon er alkoholikari – hann hevur tunglyndi o.s.fr. – heldur enn at síggja tey sum heil menniskjur, sum so forrestin eisini hava ymist at dragast við. Tá verður menniskjan ikki mál í sjálvum sær, men eitt objekt, sum má handfarast og viðgerast, skal tað lukkast. Heil menniskjur hava trupulleikar, verða ólukkulig, ómøgulig, fáa diagnosur, líða, traðka við síðuna av og so víðari, men umskapast og gerast heil aftur so við og við hvørja ferð tey – vit – verða sædd. Hvørja ferð eg møti einum, hendir okkurt, sum kann steðga døprum tonkum í at mala runt og reka okkum út í lívið aftur. Danski læknin, Ole Hartling, hevur fortalt um fleiri episodur, har hann hevur upplivað, hvussu patientar verða gjørdir til ting í systeminum og viðgjørdir sum sjúkur heldur enn sædd sum heil menniskjur. Hann hevði hoyrt ein lækna siga: er blindtarmurin lagdur at sova, so eg kann operera? Tað var ikki Pól Hansen, ið skuldi sova, men blindtarmurin. Hann fortelur eisini: Ein neurologur demonstreraði fyri praktikantum, hvussu tungan í einum patienti sá út, og at tað var eitt klassiskt dømi um sjúkuna ALS: Beautiful, beautiful! segði praktikanturin, sum endiliga slapp at síggja tað í veruleikanum og ikki í bók. Patienturin, ið stóð við tunguni úti, hevði tár í eygunum, tí hann var reduseraður til eitt sjúkueyðkenni. Dømini eru serlig, men sárandi tendensurin er vanligur: at menniskjur verða reduserað og sædd við minni virðing, um tey hava eitthvørt at dragast við. Hóast vit fáa trupulleikar her og har, er tað ikki altíð ein spurningur um, at alt í okkara lívi skal viðgerast, áðrenn vit kunnu taka støðu til sakina. Tí sakin er ikki bara ein diagnosa, men eitt heilt menniskja. Tað, sum vit geva hvørt øðrum, tá ið vit tosa saman í eygnahædd er ofta akkurát tað, sum skal til, fyri at vit kenna okkum fevnd og rúmað. Týski sosiologurin Hartmut Rosa sigur, at menniskjur í okkara tíð mangan uppliva, at vit eru tað, sum vit gera. Lívið er ein langur to-do-listi, og tað endar mangan við, at tilveran verður stumm. Hann brúkar orðið enchantment – verðin missir klang og meining, tá ið vit skulu prestera. Tá ið vit harafturímóti trívast og føla, at lívið hevur meining, er tað sum um, vit verða kallað út í lívið, og vit svara aftur við okkum sjálvum, og føla, at alt fær litir og verður endurnýggjað. Lívið hevur ressonans. Mótsett um mann fær depressión – so er eingin eftirklangur. Hartmut Rosa sigur, at tilveran kann endurvinna klangin, tá ið við leita eftir aftursvari í staðin fyri at byrgja okkum inni í sinnismyrkri. Klangurin kann endurvinnast, har onkur svarar aftur meir ella minni bókstavliga, antin vertikalt – t.v.s. uppeftir í samtalu við Gud. Tað kann eisini vera horisontalt í samtalu við onnur – ella diagonalt, tá ið vit verða púra burtur í onkrum, so vit gloyma bæði tíð og stað. Tað kann t.d. vera at ganga túr, smíða, spæla tónleik, ella hvat ein nú verður hugtikin av. Og, sigur hann: Klangurin, sum lívið fær, tá ið vit síggja, at tað ljósnar, hevur guddómligt dám. At menniskjur hava virði í sjálvum sær er ein snúningsdepil í bæði etikki og teologi, og hvør veit, kanska hava tey skilt tað á Sprotanum: megd, sí ó-. Tí grundin til, at Várharra kom til jarðar sum eitt ómegnandi leysingabarn í einum skitnum fjósi var, at menniskjur skuldu megna at fevna lívið.

Dreymurin hjá Hávardi gekk út Hann fór til Tokyo at umboða Føroyar á Paralympisku Leikunum og varð nummar 10 av 12 rennarum. Tað tók Hávardi Vatnhamar tveir tímar 58 minuttir og 27 sekund at koma á mál, tá ið hann rann maraton í Tokyo tann 5. september. Hávard Vatnhamar var einasta umboð úr Føroyum á leikunum í Tokyo Tann 45 ára gamli leirvíkingurin fór 14 ára gamal til Danmarkar í 1990 saman við foreldrunum og fullførdi skúlagongdina har í 8., 9. og 10. flokki, og har býr hann enn. Men so var Hávard fyri álvarsligari vanlukku. 1992 var hann dekkari á einum donskum snurriváðsbáti úr Thyborøn í Norðurvesturjútlandi, og í sjaskveðri tann 12. august hetta árið varð hann fastur í spælinum, har ein veirur legðist um armin og hálsin. Hann misti ongan likamslut í fyrstu atløgu, men hann varð flogin inn á sjúkrahús í Aalborg. Høgri armur var lamin, og Hávard, ið var høgrahandaður, fekk at vita frá læknunum, at teir vórðu noyddir at taka armin niðanfyri albogan. Hann hevur handprotesu, men tað, sum eftir er av arminum, er so vánaligt, at hann fær ikki brúkt hann. Hann fær bara brúkt protesuna av og á, tí hann fær ilt av henni. Hávard var plágaður av fantompínu heilt til 1999. Tá varð hann skurðviðgjørdur í herðablaðnum, har sum armurin hekk í. Eftirskúlalærari Í dag arbeiðir Hávard flekstíð sum eftirskúlalærari í Finderup í Norðurvesturjútlandi hjá ungum, mest fólki við autistmu, millum 14 og 18 ár. Meiningin hjá Hávardi var at fara á sjómansskúla. Tað bar sjálvandi ikki til eftir vanlukkuna, so hann kom á ein ítróttarháskúla í Ikast í 1994. Síðan fór hann á HF í Nørre Nissum nærindis Lemvig. Har gekk hann í tvey ár, og tá ið hann varð liðugur haðani, fór hann á handilsskúla í Lemvig. Síðan kom hann í læru sum shippingmaður hjá globala kemikaliuvirkinum Cheminova. Áðrenn Hávard varð liðugur við læruna á Cheminova, breyt hann sær skøvningin í fótbólti. Aftur opereraður bæði her og har í skøvninginum fýra ferðir, og endin varð tann, at Hávard Vatnhamar í 2000 varð fyritíðarpensjóneraður. Í 1999 giftist hann við danskari gentu, og tey fingu ein son í 2000 og seinni ein son aftrat. Tá ið Hávard gekk á HF, var ein lærari har, sum helt, at Hávard skuldi vera lærari. Seinni aftur fór kona hansara á læraraskúla, og hetta var ein grundin til, at eisini Hávard fór at lesa til lærara. Áðrenn Hávard misti armin, var hann hugtikin av blindum og deyvum fólkum, og nú hann sjálvur ber brek, heldur hann, at fólk vilja vera hjálpsom, so leingi tað gongur væl, men yvirhøvur tíma vit ikki at hoyra alt ov nógv um brekið. Tað er framvegis soleiðis, at tú, sum ber brek, verður koyrdur í ein kassa. Tað ringasta, hann hevur upplivað, var ikki at missa armin, men at koma í systemið, og tað er ikki tí, at alt í systeminum er vánaligt. Avgjørt ikki. Kirkjan og missiónshúsið Hann spælir nógvan fótbólt, og har vóru fólk í fyrstani eftir vanlukkuna imponerað av, at hann var við, men tað var bara inntil, hann hevði verið harðligur í eini takling til dømis. Eitt tað ringasta hjá honum er at verða stigmatiseraður. Hann vil vera við allastaðni, men kann føla seg útihýstan og hevur tí stríðst fyri at halda seg dagførdan við politikki, ítrótti ... øllum, sum hann hevur áhuga fyri. Soleiðis kann eisini vera í kirkjuni og missiónshúsinum. Hávard hevði barnalærdómin við sær úr Leirvík. Foreldrini gingu í missiónshúsið í Leirvík, og tað gjørdu tey eisini, tá ið tey fluttu til Danmarkar. Hávard hevur varðveitt sína sannføring og trúgv. Tað er so nógv óforloyst potentiali í øllum møguligum fólki við breki, sum verða hildin eitt sindur uttanfyri tað normativa. Hávard heldur, at nógv fólk halda, at hann hevur ongantíð havt stórvegis trupulleikar mentalt, tí hann virkar altíð so glaður og positivur. Men tað er tí, at hann hevur kunnað hvílt út púra einsamallur. Hevur tú eina menniskjafatan, sum sigur, at hevur tú eitt brek, so ert tú upp á ein máta eitt minni vert menniskja, so er útihýsing eitt gott orð. Daglig viðurkenning Og tó! Hávard leggur dent á, at hann dagliga møtir viðurkenning. Henda ótrúliga strembanin í búnum aldri eftir at sleppa á Paralympisku Leikirnar í Tokyo er í sjálvum sær eitt ógvuliga serstakt fyribrigdi. Ikki minst at vilja umboða Føroyar. Tað verður hildið at vera fantastiskt ... og tað lukkaðist. Hann hevur klárað at fáa tað besta burtur úr lívinum soleiðis, sum tað nú hevur háttað sær hjá honum, og hann sigur, at kunnu fólk rundan um teg ikki bjóða tær nakað gott, so mást tú finna upp á okkurt annað. Tað tóktist vera av tilvild, at Hávard kom upp í allan hendan ítróttin, men hann fortelur, at ein dagin prestur kom framvið, bóðu teir í bøn til Gud um, at Hávard skuldi síggja eitt ljós fyri endan á tunellini, og tað er í roynd og veru hetta, ið hevur riggað. Hávard Vatnhamar er eitt livandi dømi um, at tað við positivum hugburði og ágrýtni ber til at liva eitt gott lív, hóast leiðin mangan kann vera ógvuliga tung og grýtut. Hann kom aftur til Danmarkar úr Tokyo, umboðandi Føroyar, sum ein glaður og errin maður eftir sítt paralympiska elituavrik.

Vit flyta okkum á rætta kós

- Serbreyt er á Glasi, og fleiri arbeiðspláss taka fólk við avbjóðingum inn. Vit flyta okkum, men eg haldi, at leiðin er drúgv. Yvirskipað hava øll míni børn sama virði, og sjálvandi ynski eg tað sama fyri Leu sum fyri hini. Eg veit væl, at hon fer ongantíð at blíva lækni, men hon kann blíva so nógv annað Tað sigur Ása Dánjalsdóttir, sum býr í Havn saman við manninum Charles Olsen. Ása starvast í familjufyrisitingini, og Charles er sølumaður. Ása og Charles eiga fýra børn, tveir dreingir og tvær gentur. Tann eldri drongurin er 12 ár, tann yngri er níggju ár, og genturnar eru ávikavist sjey og fýra ár. Tann yngra gentan, fýra ára gamla Lea, hevur Down Syndrom. Tann vanligi spurningurin, sum foreldur fáa, tá ið eitt barn ella barn teirra er føtt við Down Syndromi er: Hvussu føldist tað, tá ið barnið kom í verðina? Var sorgin stór? Tey vistu tað áðrenn - Vit vistu tað áðrenn, tí at vit vóru til 20-vikuskanning, sum vardi nakað leingi, og eg mundi spurt, um nakað var galið. Læknin segði, at um eg hugdi at myndini av hjartakømurunum, so sá eg, at vanliga eigur tað at síggja soleiðis út, men tað sær ikki heilt soleiðis út hjá dóttrini, sigur Ása Dánjalsdóttir, og hon heldur, at tey sóu tað beinanvegin. Ann Danielsen, serlækni í kvinnusjúkum, segði, at tað kundi vera, at hon var farin skeiv, men hon hugsaði kortini, at tað var best, hon fekk eina aðra meining um støðuna, so hon sendi Ásu og Charles til Danmarkar við gentuni. -Tað kom ógvuliga óvart á okkum, at vit skuldu fara niður, sigur Charles. Tey vórðu so send til Danmarkar longu eina viku eftir hesa avgerð. Á Ríkissjúkrahúsinum skannaði ein kvinnuligur yvirlækni Ásu í útivið ein tíma. Hon kundi so staðfesta ein hjartafeil – ein typiskan down's hjartafeil. Positivur hugburður Ása hevði gingið í 22 vikur. Hon og maðurin høvdu tríggjar dagar at hugsa seg um. Úrslitið síggja vit, tí her gongur Lea, sum nú er fýra ára gomul. Foreldur hennara siga seg yvirhøvur møta einum positivum hugburði úti í samfelagnum um Down Syndromið. - Øll smílast, eg haldi ikki, at nakar hyggur skeivt at Leu og okkum, staðfestir Charles. Tað, sum ofta eyðkennir børn við Down Syndromi, er, at tey eru altíð glað og elskulig at síggja til, men tey eru ikki altíð glað. Nú er Lea so lítil, men hon er súr, og hon er kedd, hon er ill. Hon er alt annað eisini, bæði fornermað og alt, men annars halda Ása og Charles, at Lea er øgiliga stuttlig. Hon fær øll at flenna. Lea er sum onnur fólk við Down Syndromi. Kenslurnar sita meiri uttan á enn hjá øllum hinum. Er Lea ill, er einki at ivast í, at hon er ill, tí at kropsmálið sigur alt. Frálíkur barnagarður Lea gongur í barnagarð í Øksnagerði. Foreldur hennara siga, at starvsfólkini har eru fantastisk í einum fantastiskum stovni. - Tey hava alt rós uppiborið, vit hava verið heldig, at hon er júst har, sigur Charles. Fatanin hjá Leu er rættiliga konsekvent. Til dømis tykist hon ikki at megna so væl, at brýtur hon okkurt hjá hinum børnunum, so verða tey kedd, so tað er ein avbjóðing. - Men stovnurin hevur alla tíðina verið so fantastiskur at inkludera. Tey hava inkluderað Leu, og tey hava inkluderað hini børnini. Hon er bara ein partur av barnagarðinum, og tey vita eisini, at hon kann gera okkurt býtt, og so biðja tey onkran vaksnan koma og hjálpa, tí at nú ger Lea okkurt, sum hon ikki skal gera. Ása er fegin um, at starvsfólkini á barnagarðinum eru rættiliga tilvitað um at vera inkluderandi. Gerandisdagurin hjá Leu er sjálvandi eitt sindur øðrvísi enn hjá hinum, tí hon fer burtur frá fyri at venja. Tá ið tey siga venja, er tað eitt sindur av munnmotorikki, og tey brúka Karlstad-modellið. Tað er, at hon fer burtur frá eina ferð um dagin fyri at stimbra sítt mál. Tað er hennara frírúm og hennara løta, og tá ið lagið er til tað, verða onnur børn á stovninum tikin inn at gera nakað í felag. Nívandi sorg Ása og Charles kunnu verða spurd, um teirra hugburður er broyttur aftan á, at tey hava fingið eitt barn, ið ber brek. - Eg hevði einki at fyrihalda meg til áðrenn, er Charles skjótur at svara. Hann kendi ongan, hevði ongantíð verið saman við nøkrum uttan stórabeiggja ein vinmann, sum hevði menningartarn. Tað einasta, hann visti um, var Skúlin á Trøðni, men hann kendi ongan har. Hevði ongantíð verið inni har. Tað er sjálvandi ein sorg at fáa eitt barn, ið ber brek. Ein sorg yvir tað, sum tað ikki bleiv. Tað er ikki ein sorg yvir Leu, men ein sorg yvir tað, ið ikki varð, sum tey høvdu væntað. - Ta sorgina fóru vit so ígjøgnum, meðan eg gekk við henni. Hjá Ásu fylti tað øgiliga nógv, at Lea hevði Down Syndrom. Hetta var eitt sjónligt brek, men hjá Charles var tað hjartafeilur. So ymisk vóru vit. Hjartafeilurin hjá Leu er vanligur hjá børnum, ið hava Down Syndrom. Men Lea hevur eitt gott lív Upp á spurningin, hvussu føroyska samfelagið er útgjørt – er fyri – til at hýsa børnum við eitt nú Down Syndromi, svara Ása og Charles, at tey sakna, at vit í Føroyum ikki hugsa meira um børn og vaksin við avbjóðingum. Bæði skúlaøkið og arbeiðsmarknaðurin mugu flyta seg og skapa teir røttu karmarnar, so at Lea og onnur við henni fáa rættan stuðul í skúlanum og seinni á arbeiðsmarknaðinum. Sjálvandi skal Lea hava líka góðan møguleika at koma á arbeiðsmarknaðin sum systkin hennara. Sum samfelag eiga vit at flyta okkum frá at heiðra eini fyritøku fyri at vera rúmlig til, at tað verður ein sjálvfylgja, at arbeiðspláss taka fólk við avjóðingum ella skerdum førleika í starv bæði á privata og almenna arbeiðsmarknaðin. Ikki fyrr enn tá kunnu vit tosa um at vera eitt rúmligt samfelag. Men tey eru tó á einum máli um, at vit flyta okkum á røttu kós, og samanumtikið hevur Lea eitt gott lív – eitt sera gott lív. Lea er ótrúliga heppin, ríkað og signað við tað, at hon eigur trý eldri systkin, og eisini tey við at eiga hana. Hon er tað frískliga lotið í familjuni. Tað er so ófatiliga umráðandi, at Lea fær speglað sær í sínum systkjum og øðrum børnum, har hon til dømis er í barnagarðinum, ella tá ið hon er á Zarepta. Tá trívist hon bara so væl, tí at hini børnini eru um hana og eru við henni upp á allar góðar, mennandi mátar. Jú, Lea hevur eitt fantastiskt lív, siga foreldrini. Og er so neyðugt at spyrja um meir? Nei! Men, vit mugu síggja fólk við avbjóðingum sum eitt týðandi og gevandi tilfeingi í okkara samfelag. Skipanin hjá okkum rundan um børn við avbjóðingum er ov stirvin og tung. Hetta er ikki ein spurningur um sjálvt brekið ella avbjóðingina, men um skipanina sjálva.

Sjálvsfatan og sjálvsvirðing

Tá ið eg fari at vitja vinmannin í fongslinum, spyrji eg ikki, um eg kann sleppa at vitja brotsmannin, men um eg kann sleppa at práta við mín góða vin. Eg veit, at hann hevur framt eina brotsgerð, men eg veit eisini, at hann so mangan hevur hjálpt mær. Eg kenni hann ikki bara sum brotsmann, men sum vin. Hann er meir enn bara brotsmaður. Tá ið eg fari at vitja á heimi fyri fólk við breki, spyrji eg ikki eftir tí brekaða, men eftir skilmanninum ella vinmanninum. Hann er meir enn brekið, hann er skilmaður og vinur mín. Tá ið eg til próvtøku havi givið næmingi 0 og síggi hann aftur á gøtuni, sigi eg ikki: ”Hygg, har kemur nullið!” Nei, hann er altíð meir enn eitt tal. Hann fekk nú eisini 10 í øðrum faki. Men hann er fyri mær hvørki 10 ella null. Hann er meir enn nullið. Hann er menniskja við ørgrynnu av førleikum og møguleikum. Men hvørja sjálvsfatan og sjálvs - virðing hava brotsmaðurin, tann menningartarnaði og nullið? Og hvørja persónsfatan hava vit hvørt av øðrum? Vit hava øll framt onkra brots - gerð ella lógarbrot. Vit bera øll ymisk brek. Vit hava øll fingið bæði ringar og góðar karakterir. Men ein persónur er altíð meir enn, hann ger, tvs. at hann er altíð meir verdur enn gerðirnar. Mong, sum bera brek, eru okkara fyrimyndir. Nú kunnu vit spyrja, hvussu MEGD kann stimbra sjálvsfatan og sjálvsvirðing. Hvussu ávirkar sjálvsfatan okkara sjálvsvirðing? Í einum samfelag har virðir og gagn bert verða gjørd upp í pengum í mun til førleikar, er stórur vandi fyri, at mong menniskju verða undirmett, niðurgjørd, sett í bás ella gloymd. Av somu orsøk undirmeta mong seg sjálv og líða av undirlutakenslum. Orsøkin er ofta, at sjálvsfatan og persónsførleikar koma í bland í okkara hugburði og atburði. Vit eru farin at virðismeta okkum sjálv og hvørt annað bert í mun til førleikar og ikki í mun til, hvat egin - virði vit sum persónar hava. Ein súkkla hevur ikki eginvirði; um hon brotnar, kann ein nýggj keypast av sama slagi. Tað ber ikki til, tá tað snýr seg um menniskju. Móðir Teresa og doyggjandi nýføðingurin Móðir Teresa (1910 – 1997) viðurkendi eginvirði av nýføðingi, sum varð funnin á gøtuni, og sum var so illa fyri, at hann bert hevði nakrar fáar tímar eftir at liva. Hon røktaði hann av fullum huga, til hann doyði. Kendi rithøvundurin og BBC journalisturin Malcolm Muggeridge spurdi hana, hví hon gjørdi tað, og um tað hevði nakran týdning fyri indiska búskapin. Var tað ikki nyttuleyst? Hon svaraði við nýføðinginum í hondunum: This is the image of God! Hvat var nú munurin á hugburðinum hjá Móður Teresu og hugburðinum aftan fyri spurningin hjá Muggeridge? Hon var leys av relativum, økonomiskum, materialistiskum hugburði; hennara hugburður var rótfestur í filosofiskari trúgv uppá, at persónurin hevði absolutt eginvirði. Hennara hugburður stavaði frá filosofiini í skapanarsøguni, har øll menniskju bera Guds mynd í sær og tí mugu virðast uttan mun til førleikar, rasu, stætt ella húðarlit. Í skapanarsøguni verður persónurin lyftur upp um djóra- og evnisheimin og lýstur sum Guds mynd. Hvat vil tað nú siga? Filosofiskt og etiskt í fyrsta lagi, at menniskjað fatar og virðismetir seg sjálvt sum persón í samskifti við Skaparan og síni medmenniskju, og kognitivt sum frælst og leyst av niðurgerandi hugburði; í øðrum lagi at øll onnur menniskju eisini eru á sama støði og mugu viðurkennast sum fullverdug medmenniskju. Vit síggja her, at sterk sjálvsfatan og tilvitað sjálvsvirðing eru avgerandi fyri at varðveita persónstign og persónsvirði hjá tí einstaka. Vit síggja eisini, at hugburðurin hjá Móður Teresu er stýrdur av fatanini og viðurkenningini av persónliga eginvirðinum hjá nýføðinginum. Hugburðurin er fenomenologiskur, tvs. at hugburðurin stavar frá frumupplivingunum, barnið hevur av sínum upprunaliga samskifti við mammu, pápa, systkin, ommu, abba og onnur, og sum hesi somuleiðis hava við barnið. Vit eru fødd inn í samskifti. Persónsvirði og persónsvirðing eru tí ikki bara sosialar konstruktiónir; ein mamma er og verður verandi mamma, sonur er og verður verandi sonur, dóttir er og verður verandi dóttir osfr. í øllum viðurskiftum alt lívið uttan mun til, hvørji brek vit bera. Ongin má misskilja hetta; sjálvandi kunnu menniskju oyðileggja og avskepla sjálvsfatan og persónsvirðing, men ongin kann melda seg burtur úr tí biologiska og fenomenologiska persónssamskiftinum, hann er føddur ella livir í. Martin Luther King - sjálvsfatan og sjálvsvirðing Martin Luther King (1929 – 1968) legði dent á, at endi ikki fekst á mismuni, vanvirðing, kúgan og rasismu, um svørt og hvít ikki broyttu sjálvsfatan og sjálvsvirðing og lærdu at síggja og virða hvørt annað við persónstign og virðing. Eg havi lýsing hangandi á vegginum frá 15. juli 1820, har lýst verður, at fimm trælir eru til sølu í eini plantasju í Suðurstatunum í USA. Hugburðurin var, at menniskju vórðu mett sum vørur, ið kundu seljast. Virðið varð mett í mun til førleikar, og tí verður upplýst, at Tobias, 28 ár, er góður tænari, Hannibal, 20 ár, góður arbeiðsmaður, Joshua, 40 ár, framúr góður fiskimaður, Abraham, 25 ár, sterkur og frískur, og so Eliza, ung kvinna, von við húsligt arbeiði og sjúkrarøkt. Vit síggja, at persónsvirðingin ikki er stýrd av somu fatan sum hjá Móður Theresu. Hugburðurin er rasistiskur og niðurgerandi, og tí verður atburðurin eisini rasistiskur. Trælahald og sjálvsvirðing Tað tók langa tíð at broyta hugburð og atburð í sambandi við trælahald. William Wilberforce (1759 - 1833) parlamentslimur í London, fekk íblástur frá John Newton (1725 – 1807), sum hevði verið skipari og ført manga last við trælum úr Afrika. Tá hann tók við kristnari trúgv, broyttust bæði hugburður og atburður. Hann gavst at flyta trælir. Hann er kendur fyri at hava yrkt heimskenda sálmin ”Amazing grace” og at eggja Wilberforce at leggja uppskot fyri parlamentið um at avtaka trælahandilin. Tað eydnaðist, men ikki fyrr enn í 1807. Í 1833 eydnaðist eisini at avtaka sjálvt trælahaldið. Royking, hugburður og atburður Fyri nøkrum árum síðan var góðtikið at roykja í almenna rúminum bæði innan- og uttandura. So broyttu nøkur hugburð, tá tey fingu at vita, hvussu skaðilig royking er. Og tey broyttu so eisini atburð. Men onnur broyttu ikki hugburð, fyrr enn lóg varð samtykt móti royking í almenna rúminum. Sosialiseringin við roykingini minkaði, færri royktu, tað gjørdist ópopulert at roykja, og tí góvust uppaftur fleiri. Lóggáva broytti atburð, og atburður fekk fólk at broyta hugburð. Soleiðis ávirkar hugburður atburðin, men atburður ávirkar eisini hugburðin. MEGD kann arbeiða miðvíst bæði við at broyta hugburð og atburð í samfelagnum. Men mest grundleggjandi er at fata, at sjálvfatan og sjálvsvirðing eru knýtt at fatanini av persónstign, persónsvirði og eginvirði. Kognitivt at fata, at ein persónur hevur eginvirði og persónstign, styrkir menniskjað. At fata, at menniskjað hevur absolutta persónstign og eginvirði, styrkir persónin og broytir bæði hansara sjálvsfatan, sjálvsvirðing, hugburð og atburð. Sangur í Auschwitz Hví gjørdu nakrir jødar tað ómøguliga at syngja ein sálm á veg inn í gasskamarið. Alt var tikið frá teimum, familja, heim, arbeiði, matur, klæði, hár og navn. Teir vóru onki verdir í nazistiskum eygum. Hitler royndi at taka alla tign, allan samleika, alt eginvirði frá teimum; teir vóru bert eitt tatoverað tal á arminum, sum neytini á sláturvirkinum. Teir høvdu onki eginvirði eftir nazistiskum hugburði og enn minni eftir nazistiskum atburði. Teirra sálmasongur var í grundini ein sigurssongur, eitt mótmæli móti nazistiskum hugburði og atburði. Hitler kundi taka alt frá teimum uttan teirra sjálvsfatan og sjálvsvirðing, tí teir vistu, at teir høvdu persónstign og absolutt eginvirði. Tað vístu teir við sálmasanginum. Teirra sjálvsfatan og sjálvsvirðing var knýtt at tí virði, teir høvdu í Guds eygum, og tí virði, teir sóu í sínum næsta. Við næstakærleika ber til at staðfesta persónstign og eginvirði hvørt hjá øðrum.

Næstakærleiki, sjálvsfatan og sjálvsvirðing
Næstakærleikin hevur dupultan týdning fyri hin einstaka. Fyri at elska sín næsta má hin einstaki fyrst læra at elska seg sjálvan, tvs. góðtaka og virða seg sjálvan. Hann skal jú elska næstan sum seg sjálvan. Tá ið hann soleiðis hevur positiva sjálvsfatan, kann hann veruliga fara undir at elska sín næsta, tí nú er hann tilvitaður um, hvat næstin hevur brúk fyri. Í fyrsta umfari sær tað út sum egoisma. Men spurningurin er, hvat egoisman kann brúkast til? Tað finnast tvey sløg av egoismu, sjálvsøkin egoisma og uppofrandi egoisma. Hon kann brúkast egoistiskt ella uppofrandi. Hon kann flytast yvir á næstan, tá er hon relationell í virðiligum samskifti við næstan. Tá er sjálv egoisman positiv, tí hon er broytt til sterkan næstakærleika. Okkara besti møguleiki í lívinum er at menna og styrkja sjálvsfatan og sjálvsvirðing við kærleika. Men til tað krevst bæði sterk sjálvsfatan og sjálvsvirðing, sum byggja á absolutt persónsvirði og tilvitað eginvirði. MEGD og politikkur MEGD hevur m.a. sum endamál at menna og stimbra sjálvsfatan og sjálvsvirðing. Men spurningurin er, hvussu tað best kann gerast. Svarið kann vera at undirvísa um týdningin av positivari sjálvsfatan og sjálvsvirðing. Ein annar møguleiki er at royna at broyta hugburðin mótvegis fólki við breki. Men tá verður eisini neyðugt at ávirka myndugleikar og politikarar at smíða lógir og kunngerðir, sum noyða okkum at broyta óhóskandi atburð, tí samfelagsliga broytir atburður eisini hugburð.


Visjónir um tann inkluderandi skúlan

Vit gera øgiliga, øgiliga lítið við at tosa um, hvussu vit menna tann inkluderandi skúlan og at útbúgva fakfólk og starvsfólk til tað. Samanumtikið: Hvussu rúmligur skal okkara fólkaskúli vera? Frida Poulsen, ph.d.-lesandi, ið granskar evnið inklusjón í føroyska fólkaskúlanum, heldur, at tað ljóðar øgiliga klisjekent, men eitt, sum hon heldur vera átrokandi, er hetta at seta á tann almenna breddan, at vit royna at arbeiða við okkara hugburði: Hvat skal skúlin vera? Hví hava vit ein skúla? Hví hava vit undirvísingarskyldu fyri okkara børn? Hvat er skúlin? Er hann eitt læringsstað, eitt uppalingarstað, eitt mentanarstað, eitt sosialt stað ... hvussu skuldu vit ment okkum? Kopiera áhaldandi danska skúlan Líkt er til, at vit áhaldandi kopiera tann danska skúlan. Hetta eru hvørt sítt samfelag, og tað er nettupp hetta, sum er so øgiliga týdningarmikið, at vit taka okkara skúla í álvara og taka ábyrgd av, at vit hava yvirtikið fólkaskúlan. Sjálvandi skulu vit lata okkum kveikja av øðrum londum við nýggjum og øðrvísi hugsjónum. Men tað er sera umráðandi at duga at lofta visjónum og fáa tær lagaðar eftir okkara samfelag og skúlum. Og ikki minst at vit taka ábyrgd av, at vit eitt nú hava skrivað undir breksáttmálan og aðrar altjóða sáttmálar. Søguliga mett hava vit havt ein skúla fyri øll í Føroyum, og tað er rætt, at vit ikki hava havt nógv sertilboð. Søguliga mett er søgan um skúlan fyri børn og ung við serligum tørvi eitt sindur øðrvísi enn í okkara grannalondum. Vit fingu í roynd og veru einki sertilboð fyrr enn í 1962, tá ið vit fingu deyvaskúlan sum tann fyrsta. Áðrenn hetta fóru børn við serligum tørvi av landinum, og tað vóru børn við likamligum og kognitivum brekum, altso børn við menningartarni og fysiskum brekum, so okkara skúlasøga í Føroyum á tí sernámsliga økinum er rættiliga ung. Vit hava havt ein skúla fyri øll, kunnu vit siga, og vit hava ikki havt stórvegis sertilboð. Men tann inkluderandi skúlin leggur upp til meira og annað enn ein skúla fyri øll, og tað er kanska har broytingin ella paradigmuskiftið hendir, og tað er har, vit standa í Føroyum enn. Tann inkluderandi skúlin Hava vit tann inkluderandi skúlan? Eru vit á veg til ein inkluderandi skúla? Ella er tann inkluderandi skúlin, sum er staðfestur í Salamancayvirlýsingini frá 1994, komin ov stutt áleiðis? Frida Poulsen veit at siga, at hugtakið um ein inkluderandi skúla varð til í spanska býnum Salamanca. Og grundin til, at vit tá tosaðu um ein inkluderandi skúla, var nettupp, at vit hugsaðu, at børn við serligum tørvi skuldu verða inkluderað í tann vanliga skúlan. Í Salamanca-yvirlýsingini stendur millum annað, at serundirvísing kann ikki mennast isolerað. Hon má vera partur av eini og hvørjari yvirskipaðari útbúgvingarætlan (...) sum krevur eina størri umskipan av okkara vanligu skúlaskipan. So tað var sæð í ljósinum av sernámsfrøðini, at hugtakið um tann inkluderandi skúlan spratt. Nógv er skrivað og granskað í evninum um, hvussu ein inkluderandi skúli kann mennast og skipast. Í okkara grannalondum hava tey arbeitt nógv við at menna tann inkluderandi skúlan, til dømis í Danmark og Íslandi. Tey hava fingið tað inn í sína fólkaskúlalóg, at skúlin skal arbeiða fyri einum inkluderandi skúla, meðan vit í Føroyum, í hvussu er tá ið tað ræður um lóggávu og tílíkt, ikki hava givið hugtakinum stórvegis gætur. Kanska vita vit ov lítið Í Føroyum hoyra vit so lítið um, hvørt vit skulu hava tann inkluderandi skúlan ella ikki. Og tað er undrunarvert, heldur Frida Poulsen. Atvoldin til tað er óivað eitt samanspæl millum nógvar ymiskar faktorar. Ein grundin er kanska, at tann politiska skipanin og umsitingin av skúlunum eru so serstøk og fáment, at orka og stundir ikki rættiliga eru at lofta og umseta altjóða visjónir og viðtøkur til gerandisdagin í skúlunum. Men sjálvandi, tað er ikki tann politiska skipanin sum einsamøll ger av, hvørja kós fólkaskúlin skal seta sær. Tað er helst eisini ein spurningur um, hvussu vit í Føroyum arbeiða við at menna okkara skúlaverk, hvussu samanspælið er millum skúlar, og hvat skúlar halda vera neyðugt og vilja arbeiða við. Aftur her kunnu vit siga, at vit í Føroyum eru í eini serstøðu, tí at vit eru so fáment, og vit hava eina serstaka bæði politiska og skúlafakliga mentan. So tað sigur seg sjálvt, at tað er avbjóðandi at umseta altjóða rák og visjónir, sum føðast úti í stóru verð í londum við aðrari mentan og aðrari skúlasøgu. Breksáttmálin Hvussu lofta vit so tí í Føroyum? Frida Poulsen vísir á, at vit hava millum annað samtykt breksáttmálan, sum greitt sigur, at vit skulu hava ein inkluderandi skúla. Men hvat merkir tað? Hvussu gera vit tað? Hvussu transformera vit ta visjónina í skúlaverkið? Her hevur tann politiski myndugleikin avgjørt sína ábyrgd, men tað er eitt stórt apparat, sum skal í gongd fyri at seta slíkar visjónir í verk. Men hvussu skal tað so síggja út í okkara lítla samfelag, tí vit hava søguliga sæð havt traditión fyri at hava ein skúla fyri øll. Í Danmark harafturímóti varð arbeitt fyri einum inkluderandi skúla, millum annað tí, at tey vildu minka munandi um tey mongu sertilboðini, sum tey høvdu skipað. Altso, tað var eitt so stórt prosenttal av donskum næmingum, sum gingu í serflokkum í serskúlum, og ta kósina vildu tey hava vent. Vit hava jú ikki verið í somu støðu, tí at vit havt so fá sertilboð. Bara fyri nøkrum heilt fáum árum síðani hava vit havt nærum allar okkara næmingar í vanliga fólkaskúlanum, har talið á teimum, ið hava gingið í serskiltum skúlatilboðum, hevur verið undir eitt prosent. Tey seinastu fáu árini er talið munandi økt. Danskarar hava havt so nógv sertilboð í so nógv ár. Tað kann tykjast, sum vit í Føroyum ikki hava givið okkum far um tørvin á sertilboðum í sama mun. Frida Poulsen sigur, at vit hava einki lívligt kjak í Føroyum um tann inkluderandi skúlan. Vit hoyra lítið um tað í tí almenna rúminum, og tað kann hava samband við, at vit kanska halda, at vit hava ein inkluderandi skúla, tí vit hava so nógvar næmingar í okkara skúla. Tó hetta nýtist ikki neyðturviliga at merkja, at vit hava ein inkluderandi skúla, tí hann krevur, at vit kunnu geva øllum børnum eitt nøktandi og mennandi tilboð, har tey hava møguleika bæði at vera virkin og góðtikin og fáa høvi til at mennast og læra. - Og tað krevur eina serliga vitan, um vit skulu bjóða øllum mennandi tilboð, og tað er har vit síggja eitt rák nú, sigur Frida. Hugburðurin broytist Bara fyri nøkrum árum síðan, áðrenn vit fóru at byggja út við serflokkum, høvdu vit næstan allar næmingar í okkara vanliga fólkaskúla í vanligum flokkum, meðan vit nú hava upp í fleiri og fleiri serflokkar, og tað bendir á – í hvussu er eftir tí, sum vit hoyra – at børn ikki fáa nøktandi skúlatilboð. Hugburðurin broytist, men Frida heldur, at vit skulu vera rættiliga varin beint nú, tí sjálvandi skulu vit arbeiða fyri at menna skúlatilboð soleiðis, at børn við serligum tørvi fáa høvi at mennast og trívast og læra og eisini at kunna vera virkin. Men, hvussu gera vit tað? - Eg haldi, at tað er rættiliga umráðandi, at vit hugsa okkum væl og virðiliga um, og her kemur spurningurin um, hvørja kós vit ætla at seta fyri okkara skúlaverk. Er tað tann inkluderandi kósin, ella eru vit í ferð við at fara í ta veitina, sum millum annað okkara grannalond hava verið í fyri einum 20 árum síðan, tá ið tey fóru undir at byggja hesi sertilboðini upp, og tí haldi eg, at vit skulu vera rættiliga varin. Vit síggja, at fleiri og fleiri koma av hesum sertilboðunum ymsastaðni, og kanska er tað gott, men vit skulu ansa eftir, hvussu vit gera tað, tí vit kunnu enda í teirri støðu, at vit hava sertilboð alla møguliga staðni, og at vit koyra fleiri og fleiri børn í hesi sertilboðini. Og tá er spurningurin: Eru tað hesi sertilboðini, sum børnini hava brúk fyri, og at skúlin als ikki hevur rúmd fyri teimum? Ella er tað soleiðis, at undirvísingar- og læringshugtakið ella mátin, vit skipa felagsskapin upp á í skúlanum eru atvoldin til henda økta tørv á sertilboðum? Hetta er ein balansa, og tað eru nógv, sum tosa um, at vit skulu arbeiða við eini moderatari inklusjón samstundis við, at vit skulu arbeiða fyri og menna tann inkluderandi skúlan og ikki bara ein skúla fyri øll, men veruliga geva dygdargóð tilboð fyri øll í einum felags skúla. Vit útfluttu vitan Frida Poulsen sigur í hesum sambandi, at okkara søga á sernámsliga økinum er eitt sindur øðrvísi ella eitt sindur serstøk, tí at vit áðrenn 1962 útfluttu børn, ið høvdu ein serligan tørv. Upp á tann mátan útfluttu vit eisini vitan, sum ikki varð dyrkað í Føroyum, tí onnur fakfólk tóku sær av tí aðrastaðni. Tí hava vit eitt glopp har. Men sjálvandi, vit hava havt og hava serlærarar í Føroyum, og javnan hava vit havt serlæraraútbúgving í boði. Seinastu serlærararnir vóru útbúnir í 2011. Síðan tá hava vit onga serlæraraútbúgving havt. - So jú, vit hava við jøvnum millumbili útbúgvið fólk at arbeiða innan tað sernámsfrøðiliga økið, og vit hava arbeitt við at uppbyggja vitan og førleikar úti í skúlunum. Men er samsvar millum tað, vit siga og gera, tá ið tað ræður um inklusjón í fólkaskúlanum? Einki er at ivast í, at skúlarnir royna alt tað, teir eru mentir, men tað sigur seg sjálvt, at hava vit ein skúla við til dømis 100 næmingum, og tú hevur lærarar, ið eru útbúnir til vanliga undirvísing, so ber illa til at hava servitan í øllum skúlum. Vit hava fingið førleikastovur, men tær eru so smábýttar, tí at tey siga, at tímarnir eru ov fáir til veruliga at fara inn í undirvísingina. Á Sernámi siga tey, at tey eru eisini sperd, í hvussu er til at koma út í allar krókar í landinum. Um tann viðurkenningin er knýtt at, hvussu nógv vit hava av ekspertisu ella servitan, so vita vit, at tey fáa ikki ta hjálp, teimum tørvar. Tey royna, men um tað er nóg mikið, loyvir Frida sær at ivast í. Tann inkluderandi skúlin við Salamanca-yvirlýsingini var knýttur at tí serliga tørvinum á serundirvísingini, meðan vit nú hava førkað okkum víðari og siga, at tann inkluderandi skúlin snýr seg ikki bara um at inkludera børn við serligum tørvi, men um at skapa ein skúla, sum er so rúmligur, so góður, so tollyntur, at hann varðar um øll børn, eisini um børn við øðrum etniskum uppruna, sum vit hava nógv av í Føroyum. At hann varðar um tað fjølbroytni, sum altíð valdar millum børn og ung. Hugsa vit so um ta fakligu menningina av starvsfólki í sambandi við tann inkluderandi skúlan, snýr tað seg ikki bara um tað sernámsfrøðiliga, og tað er her, vit síggja, at orðaskiftið er so lítið í Føroyum. Vit hava so lítið av orðum at fylla á tann inkluderandi skúlan, heldur Frida, og tað ger seg galdandi bæði í og rundan um alt skúlaverkið. - Vit hava slett ikki havt nakað orðaskifti um tað, men tað átti í hvussu er at havt týdning, at vit hava skrivað undir sáttmálan um rættindi hjá teimum, ið bera brek. Tað sigur púra greitt, at vit skulu menna tann inkluderandi skúlan, men vit hoyra lítið um tað í samfelagnum, heldur Frida Poulsen. Tað nyttar lítið at siga, at skúlin skal vera fyri øll. Tað nyttar so lítið, um skúlin ikki eisini kann veita eitt nøktandi, mennandi skúlatilboð. - Og tað er har, vit skulu arbeiða, hugsi eg.

Vitan ger virknan

Abbi mín Sigmundur, sáli, var sjómaður. Alt tað, eg minnist, var annað eygað afturlatið. Á gamalsaldrinum misti hann beinið vegna vanlukku við lendingina í Skúgvoy. Nú (1971) gleddi hann seg til at síggja skjótt 3-ára gomlu langabbadóttrina. Hon vitjaði ommu sína í Klaksvík. Hann fer so glaður yvir til smágentuna, sum fyrst hugdi upp á hann. Síðani læt úr henni: Tú ert ein løgin abbi, tú hevur eitt bein, eitt eyga og eina tonn. Henda søgan er 50 ára gomul og verður søgd, tí hon lýsir væl, hvussu tíðliga vit duga at síggja tað, tá ið nakar sær øðrvísi út. Stutt eftir hesa hending var ætlanin um at stovna eitt felag fyri avvarðandi hjá fólkum við menningartarni, ið leingi hevði verið ávegis, fullførd. Giti, at tað kundi verið komið í lag væl áðrenn. Í 1966 hevði Statens Åndsvageforsorg sett ein føroyskan sosialráðgeva, Burnamann Niclasen, í starv í Føroyum. Nýbyrjaður á arbeiðsferð ávegis til Rødbygård, doyr hann av ferðsluvanlukku. Annars vóru eisini fleiri gentur og einstakir dreingir úr Føroyum á Rødbygård í útbúgvingarørindum fyri at verða til reiðar at flyta heim við føroyingunum har. Hetta var staðið, har um 100 føroyingar við mennningartarni búðu, umframt 20 onnur, ið búðu aðrastaðir í Danmark. Á Rødbygård búðu til samans eini 1000 fólk. Tey vóru tá farin at flyta fólk út á minni stovnar. Tað var ein orsøk aftrat til, at nakað skuldi henda i Føroyum. Hetta er alt søga, men kanska kunnu vit siga, at sorgarsøgan endaði væl, tá ið vit hugsa um føðingardagin hjá Javna herfyri. Gleði, stoltleiki og felagsskapur lýsti av teimum, og fólk komu úr øllum ættum at samgleðast við teimum. Fleiri 50-árahald aftrat verða í næstum. Ætlaði at orða nakað um, hvussu hugburðurin var fyri meira enn hálvari øld síðan til fólk, ið bóru brek í landi okkara. Í Klaksvík høvdu vit í grannalagnum ein javnaldra, ið var kallaður Býtti-Símun. Hann hevði Down Syndrom. Tað var ein rár hending, at hann var úti millum børnini. Var bara inni hjá mammu síni. Minnist hann bleikan og blíðan, og tá ið hann onkuntíð kom út, tosaði hann bara um mammu sína. Og so var eisini ein maður, ið varð nevndur Krókur. Hann hevði mist undirarmin og fingið ein hjálparlim, sum endaði í einum króki. Hóast hetta var hann av allar raskastu útróðrarmonnum. Og tað var hann hámettur fyri, men mong kallaðu hann bara Krók. Ivaleyst eru fleiri dømi, men givið er, at eingin eigur at fáa niðrandi eyknevni, og eingin skal eyðmerkjast við sínum breki. Tá ið tað er sagt, so var eisini ein UG-Malena í Klaksvík. Hvussu var tað, tá ið fólk vórðu send av landinum, sammett við støðuna í dag? Nógv hevur verið sagt í sambandi við stovningardagin hjá Javna. Men tað vóru nógv børn aftrat, ið vóru send av landinum í styttri ella longri tíð, alt eftir viðgerðar- og endurbúgvingarmøguleikum. Støða teirra var frægari soleiðis, at tey og teirra næstu á leið vistu, hóast ofta drúgt, nær tey sluppu heimaftur. Tað er mín sannføring, at mongu feløgini, sum mynda MEGD og komu aftaná Javna hvør í sínum lag, hava dugað at gera vart við tørv og tvørrandi møguleikar hjá tí einstaka. Tey, ið hava skipað fyri, vóru stuðlað við áliti, vón og eldhuga. Felagsskapurin og lættari atgongd til vitan hevur givið risaúrslit. Hetta hevur eisini givið øðrum dirvi til at fara undir eitt nú Beran, har limirnir hava ein lagnufelagsskap vegna sorg og miss. Og hóast ofta hevur verið funnist at politikarum, so eru teir eisini ávirkaðir av feløgunum og tí, sum hendir í stóru verð, eitt nú við áheitanum og samtyktum í ST. Tey vilja øll umboða eitt framkomið samfelag og hava lært týdningin av, at eitt framkomið samfelag skal kennast á, hvussu farið verður við og um tey, ið bera brek. Tað góða lívið skal fevna um øll. Tey, ið bera brek, skulu eisini hava eitt virkið lív og sítt stað at fara upp til hvønn morgun og haraftrat fáa hjálp og stuðul til at røkka egnum málum og dreymum. Nógvar hugburðsbroytingar eru farnar fram seinnu árini, har fokus verður sett á førleikar, og ikki tað, eg ikki megni. Hetta minnir meg á, tá ið yngra dóttirin, ið var so røsk sum svimjari, gjørdist hjálpari hjá svimjarum, ið bóru brek. Hetta var mitt í 80'unum, har hon fór á norðurlendska svimjikapping við hesum bólki. Afturkomin tosaði hon nógv um ein norðmann, ið var javnaldri. Tey skrivaðu saman, og hon var týðiliga hugtikin. Eg hugsaði bara, at hann eisini var hjálpari. Ein dagin kemur hon so kát at vísa mær mynd av norðmanninum. Eg hyggi og svari: Eg skilji, at hann ber brek. Ja, mamma, hann situr í koyristóli, men annar armurin er so spillfrískur, og so hevur hann eina veldiga útstráling. Fyri 50 árum síðan vóru tað viðfødd brek og viðfødd sjúka, ið stimbraðu hugin til at stovna felag fyri felagsskap og fyri betur at samskifta við myndugleikarnar. Kann bara gita, hví Sinnisbati ikki kom fyrr enn í 1982. Sum verðin er broytt um okkara leiðir, so er sálarligur veikleiki aftrat, ið kanska er avleiðing av umhvørvinum. Tað er ótti, angist, einsemi og órógv hjá børnum og ungum, ið tørvar samband við sálarfrøðing. Eisini á hesum øki hava politikarar ásannað, at stuðul skal veitast. Gjørdist annars illa við, tá ið eg spurdi ein ommuson um happing. Hann helt fyri, at dreingir arga, og gentur happa. Hann nái okkum! Umframt at hjálpa, har sum ástendur, er alsamt alneyðugt við fyribyrgjandi tiltøkum. Hugsað verður millum annað um foreldraførleikar og samskifti millum foreldur og børn. Aftrat eldsálum, so er internetið ein framúr miðlari av nýggjari vitan og íblástri. Gjøgnum sjúklingafeløgini eru fjølbroytt KT-skeið, ið geva íblástur, hug og vitan til virksemi. Haraftrat hoyrir tað til almenna vitan og dannilsi, at neiligur hugburður til fólk, ið bera brek ella eitthvørt ófullføri, er ógvuliga vánaligur stílur, hóast orsøkin aloftast stavar frá ókunnleika. Eingin kennir mein í annans bein. Men eins og vit kunnu venja kroppin, so kunnu vit venja hygni, virðing og umsorgan fyri øðrum. Men tað er alsamt ikki nóg framkomið, at felagsskapir og heilsustarvsfólk støðugt stríðast fyri, at sálarsjúk verða javnsett við aðrar sjúklingar. Her er dømi um, at vit ikki eru komin á mál. Nógv er vorðið betri, men sumt er lítið á leið komið viðvíkjandi hugburði. Tað mátti ásannast, tá ið vit sóu 31 ára gamla mannin við Tourettes sjúku, sum er álvarslig hábrøgd og óætlaðar kropsrørslur og ljóð. Maðurin hevur sett sær fyri at ferðast tvørtur um alt Danmark – 2300 kilometrar – til gongu aftureftir, í vón um at seta sjúku sína í fokus og steðga tí happing, honum er fyri, og til tess at vinna á egnari angist. Hann væntar at koma á mál í november mánaði.

Kor teirra við menningartarni í Føroyum

Hava fólk við menningartarni tað nóg gott í Føroyum?

Hetta er ein einfaldur spurningur, og tú væntar eitt greitt svar – ja ella nei – men so einfalt er tað ikki. Tankar mínir leita aftur í tíðina. Tí skalt tú skilja nútíðina, mást tú kenna fortíðina. Eg minnist fólk – børn, sum vóru ring at ansa eftir – vóru stríggin hjá mammuni at fáast við, og hon hevði fleiri onnur børn, kúgv í kjallaranum og gomul foreldur ella verforeldur. Maðurin var burtur – var til skips. Hesar konur vóru forstríddar og møddar. Soleiðis var tíðin, og soleiðis hevði tað altíð verið. Eingin gramdi seg, og hvat hevði tað hjálpt? Men tá ið Hvíldarheimið kom í 1935, kundi lækni senda konur, ið ringast vóru fyri, á Hvíldarheimið í 14 dagar. Hetta var stutt hjálp, tó ein ásannan av byrðuni, sum lá á mammum. Ellisheimið kom í 1936, men tað var bara í Havn. So kom tíðin, tá ið børn og ungfólk, sum bóru brek til likams ella sálar, vórðu flutt til Danmarkar. Foreldrini trúðu veruliga, at har fóru tey at fáa hjálp, góða ansing og kærleika, tí tóku nógv av hesum tilboði, sum tey hildu vera so gott. Men skilnaðurin var svárur. Minnist eina mammu, ið segði, at tað var sum at skræða hjartað úr sær at senda hetta barnið, sum tørvaði hana mest, frá sær, men hon orkaði ikki meir. Og hon væntaði, at barnið í Danmark fór at fáa betri sømdir og hjálp, enn hon kundi geva tí. Árni Olsen, sáli, segði, at hagtølini vístu, at í Føroyum vóru eingi sálarsjúk ella menningartarnað fólk, og tað vísir, segði hann, at her ruggar ikki rætt. Fyrst í 60'unum vóru fýra deyv børn í Føroyum, ið skuldu niður á deyvaskúlan á Kastelsvegi í Keypmannahavn, og ein drongur var farin niður árið fyri. Sostatt vóru fimm deyv, føroysk børn – ein heilur flokkur – í danska skúlanum í senn. Ditlev og Margit Olsen og Hjørmund Magnussen arbeiddu á skúlanum tá, og saman við skúlaleiðsluni ætlaðu tey at flyta henda flokkin til Føroya. Tað var kortini ikki politisk vælvild fyri tí, og ætlanin mundi dottið niðurfyri. Tað hevði hon gjørt, um ikki býráðið í Havn læt teimum deyvu VBV-húsið úti á Skansa, ið nú stóð tómt, tí studentaskúlin var fluttur niðan í Hoydalar. Hesin skúlin fyri deyv børn var deild av Kastelsvejsskolen og sostatt danskur. Við tíðini vaks hann til at fata um døve, tunghørte, talelidende, spastiske og blinde. Hesir bólkar av næmingum vóru tí ikki longur sendir til Danmarkar, eftir at skúlin á VBV læt upp. Ein lítil bólkur av børnum við duldum breki eru tey við lesitarni. Teimum bagdi einki, fyrr enn tey fóru í skúla. Tey lærdu ikki at lesa. Tey vóru rópt sibbar. Orðið sibbi er eitt ógvuliga niðrandi orð, sum tíbetur ikki er at hoyra longur. Hóast vitug vóru møguleikarnir smáir fyri at fáa útbúgving og eitt gott lív, og argingin í skúlatíðini hevur sært tey fyri lívið. Nú verða tey tíðliga loftað í skúlanum, og nú vita vit, at flest øll kunnu læra at lesa eftir ymiskum lærihættum. Í 70'unum varð avgjørt, at føroyingar á stovnum í Danmark skuldu flytast heim. Hetta hóvaði ikki øllum, men stríðið var at enda vunnið, og heim komu tey. Eg kenni nógv teirra. Á leguni fyri fólk við breki á Zarepta í 2019 var evnið Eitt virkið lív. Øll tey spurdu, ið stóðu á pallinum, søgdu, at tey høvdu eitt gott lív. Summi greinaðu tað út. Eg havi gott arbeiði, Eg havi vinir, Tað er gott at búgva í Føroyum, Vit sleppa at ferðast, Vit fáa góðan mat, Eg spæli í Ælaboganum. Øll vóru glað. Eg tosaði við tey flestu av teimum, ið fáa tosað. Tey søgdu øll, at tey høvdu tað gott. Og tí verður yvirskipaða svarið til spurningin: Tey við menningartarni hava ikki altíð havt tað gott í Føroyum. Heldur ikki teirra avvarðandi, sum mangan hava staðið rættiliga einsamøll í sínum stríði. Men nú siga tey sjálv, at tey hava tað gott. Og tá ið tey sjálv siga seg hava tað gott, hvør kann so seta spurnaðartekin við tað? Tað, sum tó ger spurningin torføran at svara, er orðið nóg. Hava tey tað nóg gott í Føroyum? Tað er ilt at meta um. Men vit kunnu altíð hyggja at kørmunum, sum tey fáa her á landi. Vit vita, at tað eru ov fáir bústaðir til vaksin við menningartarni. Mong teirra búgva enn heima hjá foreldrunum. Og hóast sertilboðini í skúlum og til útbúgvingar støðugt gerast fleiri kring landið, eru framvegis nøkur, sum detta burturímillum. Tá ið tey eru vaksin, hvat bíðar teimum so, tá ið skúlin er liðugur? Hvussu sleppa tey at brúka síni evni? Duga vit nóg væl at skapa teimum umstøður, har tey kunnu gera nyttu og taka sítt dagliga tak í samfelagnum? Somuleiðis hoyra vit, at á bústovnunum gera starvsfólkini alt, tey kunnu, at geva hesum fólkunum eitt gott lív og góðar karmar, men tey kenna ofta, at tað er tungt, tí tey eru ov fáment. Tað, sum ger spurningin torføran at svara, er orðið nóg. Tí er tað nóg gott, tá ið vit vita, at sumt átti og kundi verið betri? Tann spurningin haldi eg, at vit bara lata standa.

Tá ið mørk verða flutt

Tá ið eg fekk áheitan frá MEGD um at skriva nakrar reglur um viðurkenning, sæð úr einum søguligum og samfelagsligum sjónarhorni, visti eg, at nakrar reglur strekkja ikki til eitt so stórt evni. Tó hava vit nakrar varðar, ið lýsa gongdina í Føroyum, frá einum samfelag, ið var lítið viðurkennandi, til í dag, her vit hava sett rættindi, ábyrgd og viðurkenning í sáttmálar, og tað kann í ávísan mun lýsa, hvussu nógv vit sum samfelag hava flutt okkum seinastu 100 árini. Í bókini Søgan um hini 1895- 1981, hjá Doris Hansen, skrivar Doris í innganginum: Lítið og einki er skrivað samlað um tey veiku, tey sjúku og tey fátæku í samfelagnum. Um øll tey, ið vóru við skerdan lut, valdar næstan tøgn ... (Hansen, 1996). Hetta tíðarskeið, ið Doris lýsir, var tað føroyska samfelagið í stórari broyting, og á veg móti einum modernaðum tíðarskeiði. Hóast hesar broytingar høvdu við sær, at fólk vóru farin at hugsa øðrvísi, bæði andaliga og verkliga, var nógv av tí siðbundna framvegis ráðandi, serliga tá ið tað ráddi um hugburð, normar og virðir. Alt sosialt samspæl ber í sær sínámillum moralsk krøv, og sosial sambond eru viðurkenningarsambond, sigur Axel Honneth, sum er viðurkendur sosiologur og hevur granskað nógv í spurninginum um samfelagsliga viðurkenning (Honneth, 2012). Í sambandi við sína gransking í viðurkenning, lýsir Honnet eisini hugtakið ósjónligheit, at skilja sum tað, ið hendir, tá ið ein fysiskt er sæddur, men ikki sosialt. At ein er ósjónligur, ikki lagdur til merkis ella lopin um. Júst sum Doris lýsir støðuna fram til 1980, tá ið tøgnin valdaði kring tey, sum ikki passaðu inn. Hyggja vit at samfelagsgongdini við støði í viðurkenning hjá Honneth, eru vit sum samfelag væl á veg móti eini broyting í júst spurninginum um at gerast sjónlig. At fólk og bólkar, ið fyrr vórðu krógvað ella tagd burtur, eru meiri sjónlig og viðurkend í dag. Tað sama kann sigast um ta ábyrgd, ið verður knýtt at hesi viðurkenning. Sum hugtak fevnir viðurkenning víða, men við støði í ástøðinum hjá Honneth ber til at koma nærri eini tulking við at hyggja at hesum trimum økjunum: familjuni, tí rættarliga økinum og statinum, ella tí partinum, ið snýr seg um samhaldsfesti og samábyrgd (Honneth, 2012). Í familjuni byggir viðurkenningin á tað kensluliga. Kærleikin tryggjar alt tað sjálvsálitið, sum er alneyðugt fyri at vera við í samfelagnum. Á tí rættarliga økinum er talan um at verða møttir sum viðurkendir borgarar við somu rættindum og møguleikum, bæði sæð út frá politiskum luttøkurætti og sosialum vælferðarrættindum. Og seinast á tí samhaldsfasta økinum at verða møtt við viðurkenning fyri tað serstaka, sum hvør einstakur er og veitir samfelagnum við vitan og førleikum, og tað er við støði í hesum, at virðingin og viðurkenningin stendur. Vit hava sæð, eitt nú í Føroyum, at viðurkenning ikki er støðug, men merkt av søguligum og mentanarligum muni. Vit hava eisini sæð, at viðurkenning er nær knýtt at øktum rættindum og við hesum broyttum hugburði í samfelagnum. Sama rætt og frælsi at virka, velja og vera virdur Føroyar eins og okkara grannalond hava sæð fyrimunin við einum normpluraliseraðum samfelag við størri viðurkenning sum grundarlag. Hóast gongdin er stigvís, og ikki er komið á mál enn, hevur hetta havt við sær størri tolsemi og rúmd fyri tí autonoma og tí individuella. Á brekøkinum var tann fyrsta stóra hendingin fyri bøttum korum, tá ið øll tey, ið vórðu send av landinum orsakað av breki, komu aftur til Føroya. Tann viðurkenning, ið kom í kjalarvørrinum á hesum, var byrjanin til eina tilgongd, ið framvegis er á dagsskrá. Næsta stóra hendingin var 13. mai 2009, tá ið Føroyar viðurkendu altjóða breksáttmálan hjá Sameindu Tjóðum, sum inkluderar rættindi hjá tí einstaka, ið ber brek. Við hesi hending vóru lunnar lagdir undir viðurkenning og skipað rættindi hjá øllum uttan mun til, hvussu og hvør ein er. Frá orði til gerð At liva upp til ein sáttmála krevur, at orð verða gjørd um til gerðir, og tað er ikki ein sjálvsagdur lutur, at myndugleikarnir av sær sjálvum fylgja slíkum upp, tí eru eitt nú áhugabólkar- og felagsskapir týdningarmiklir. Hetta er helst eisini orsøkin til, at ST-sáttmálin hevur innbygt eina eftirmeting, ið krevur, at Føroya Landsstýri fjórðahvørt ár sendir inn eina frágreiðing, ið lýsir, hvat verður gjørt fyri at liva upp til sáttmálan. Í kjalarvørrinum á hesi frágreiðing hava felagsskapir, ið umboða tey, sum bera brek, møguleika at senda inn egnu frágreiðing, nevnd Skuggafrágreiðing. Seinasta frágreiðing varð gjørd í 2019, tá ið MEGD sendi ein lista inn við viðurskiftum, ið teirra limir ikki halda eru nøktandi. Millum fleiri mál er millum annað, at Føroya Landsstýri ikki enn hevur lagt eina miðvísa brekpolitiska virkisætlan, sum ásett í sáttmálanum. Samanumtikið kunnu vit siga, at mørk eru flutt, tá ið tað ræður um umstøðurnar hjá teimum, ið bera brek í Føroyum, men enn er tó ikki komið á mál, heldur ikki í samsvari við ST-sáttmálan. Tí er neyðugt áhaldandi og miðvíst at arbeiða við hesum grundað á tann týdningin, ið viðurkenning hevur fyri trivnað og trygd hjá borgarunum. Tørvur er á miðvísum politikki, sum ber í sær, at stovnar og lóggávur liva upp til tað, sum er fyriskrivað í eitt nú ST-sáttmálanum. Tørvur er eisini á vitan, bæði hagtølum og øðrum kvalitativum greiningum, ið kunnu vera amboð í arbeiðinum fyri viðurkenning í víðastu merking.

Føroyar skulu verða fyri øll

- Okkara greiða mál er, at Føroyar skulu vera fyri øll. At øll hava sítt pláss í samfelagnum og geva sítt íkast til tað góða samfelagið, sigur Bárður á Steig Nielsen, løgmaður - Vit eiga jú øll hetta landið. Í felag. Og eingin eigur tað meiri enn nakar annar. Í Føroyum skal tað vera pláss fyri øllum. Og í Føroyum hava vit brúk fyri øllum. Tí øll hava nakað at geva. Løgmaður sigur, at vit eiga altíð at skipa samfelagið soleiðis, at øll – uttan mun til avbjóðingar og fortreytir annars – skulu kunna liva eitt virkið og sjálvstøðugt lív. Eitt gott lív! - Hetta er nakað, vit øll skulu gáa eftir. Bæði myndugleikar, feløg og einstaklingar. Í samgonguskjalinum hevur landsstýrið millum annað sett sær fyri at gera eina yvirskipaða brekpolitiska virkisætlan. - Hon skal vísa á, hvørjar ábøtur vit eiga at arbeiða við næstu árini til tess at gera Føroyar til eitt enn betri stað at vera fyri øll, sigur Bárður á Steig Nielsen, løgmaður.


ST-sáttmálin í føroyskum høpi Løgmaður leggur dent á, at vit hava bundið okkum til í allari nýggjari lóggávu at upplýsa, hvussu lógaruppskotið samsvarar við Evropeiska mannarættindasáttmálan og Sáttmála Sameindu Tjóða um rættindi hjá einstaklingum, ið bera brek. Tá ið lógaruppskot verður eftirkannað, ger Lógartænastan eisini vart við, um mett verður, at uppskotið annaðhvørt hevur jaligar ella neiligar avleiðingar eftir sáttmálanum um rættindi hjá einstaklingum, ið bera brek. Lógartænastan hevur eisini í samstarvi við MEGD skipað fyri skeiðum um ST-sáttmálan fyri at gera landsfyrisitingina betur føra fyri at meta, um avleiðingar eru á hesum økinum. Lógartænastan mælir eisini til, at lógaruppskot verða send til hoyringar hjá MEGD og yvirhøvur at taka MEGD við í fyrireikandi arbeiði við uppskotinum. - Eg kann leggja aftrat, at ein samskipandi eind er skipað smb. § 33 í breksáttmálanum. Endamálið við hesi eind er at tryggja, at breksáttmálin virkar í verki – á øllum økjum. Hvørt landsstýrisfólk sær hevur ábyrgd av, at breksáttmálin er settur í verk á sínum øki, og eitt umboð fyri hvørt stjórnarráð er valt sum limur í tí samskipandi eindini. Ætlanin er at tryggja, at politikkur, skipanir og reglur og annað. á teirra øki er í samsvari við Breksáttmálan. Samskipandi eindin skal eisini orða eina brekpolitiska virkisætlan og soleiðis tryggja, at samanhangur er í brekpolitisku ætlanum landsstýrisins. Ætlanin er eisini, at brekpolitiska virkisætlanin skal stuðla undir, at ST-sáttmálin fer at virka eftir ætlan í øllum lutum og viðurskiftum. Føroyar á røttu leið - Hesi stig, eg her havi nevnt, eru øll við til at flyta Føroyar fram á leið, sigur løgmaður. Hann leggur serstakan dent á nýggju løgtingslógina um almannatrygd og tænastur, ið hevur til endamáls at veita tænastur og veitingar við støði í tørvi og ynski borgarans í mun til egna lívsstøðu, og soleiðis, at borgarin, hóast tarn ella sjúku, fær eitt fyri hann nøktandi og innihaldsríkt lív. Við hesari lóg verða krøvini í breksáttmálanum ment við tað, at lógin – umframt at nágreina rættin til verandi sosialar tænastur – eisini heimilar, at nýggjar sosialar tænastur verða veittar fólki, ið bera brek. Endamálið við at veita fleiri sosialar tænastur er at tryggja sjálvbjargni, lætta um gerandisdagin og tryggja, at persónar, ið bera brek, kunnu vera við í samfelagnum. Dømi um hetta er námsfrøðilig ráðgeving til familjur við barni, ið ber brek ella viðlíkahaldsvenjing til tey, ið hava tørv á støðugari venjing til tess at varðveita sínar førleikar. Henda ráðgeving virkar frá 1. september í ár. Týdningarmestu stig Løgmaður nevnir eitt týðandi stig, ið støðugt verður arbeitt við, men sum vit ikki enn eru komin á mál við, er uttan iva bústaðir. At fáa ment bústaðarmøguleikar til øll, ið vilja búgva í Føroyum. Hetta ger seg serliga galdandi fyri fólk við skerdum førleika, ið kunnu hava trupulleikar við at finna hóskandi bústað. - Vit síggja ein alsamt longri bíðilista, bæði til bústaðartilboð í Almannaverkinum og til íbúð hjá Bústøðum eftir algildum sniði. Tí er umráðandi, at vit halda fram við at útbyggja bústaðamarknaðin. Við bústaðarpakkanum hjá landsstýrinum verður verulig ferð sett á at byggja fleiri vardar bústaðir. - Tað er ein sannroynd, at vit politikarar ofta hava brúk fyri, at onkur skumpar undir okkum. Minnir okkum á tað týdningarmesta. Í hesum sambandi hava felagsskapir ein týðandi leiklut. Nógv av tí góða, sum hendir á hesum økinum, hevur sín uppruna úr MEGD. Tí skal tað vera mín áheitan, at tit halda á við tí. Tað hava vit politikarar brúk fyri. Og tað hava Føroyar brúk fyri. Løgmaður fegnast um At vit hava fingið eina sosiallóggávu, sum er lagað eftir føroyskum viðurskiftum, sum leggur dent á fyribyrgjandi tættir, og sum eggjar til størri sjálvhjálpni og størri sjálvsavgerðarrætt hjá tí einstaka, og at vit støðugt útbyggja okkara útbúgvingarskipan, soleiðis at eisini borgarar við skerdum førleika kunnu nema sær útbúgving, ið er lagað til teirra.

Vísa vilja í verki

FÃļroyingar tosa ikki longur um, hvÃļrji rÃĶttindi tey, ið bera brek, skulu hava. Við ST sÃĄttmÃĄlanum eru hesi rÃĶttindi staðfest. Heldur enn at tosa um hvÃļrji rÃĶttindini eru, so er farið at arbeiða við, hvussu hesi rÃĶttindi verða víst í verki.
Ella er tað nÚ so? Víst er breið semja um, at vit eiga at tryggja Ãļll mannarÃĶttindi og grundleggjandi frÃĶlsi fyri Ãļll fÃģlk, ið bera brek, við ongum mismuni av nÃļkrum slagi, grundað ÃĄ brekið. TÃģ er skrivliga ella breiða munnliga semjan í sjÃĄlvum sÃĶr ikki nÃģg mikið. Hesi rÃĶttindi skulu ikki skiljast sum ein vinarlig gerð ella eitt hampiligt ynski, men sum ein grundleggjandi og natÚrligur partur av einum vÃĶlferðarsamfelagi. Óneyðugt eigur at vera at berjast fyri hesi rÃĶttindi, men heldur eigur hann at vera eins natÚrligur, sum at allir fÃļroyingar sjÃĄlvsagt hava rÃĶttindi til fríska luft og reint vatn.
ST sÃĄttmÃĄlin gevur ikki nÃ―ggj rÃĶttindi. SÃĄttmÃĄlin neyvlÃ―sir hinvegin, hvussu londini, sum hava undirskrivað sÃĄttmÃĄlan, skulu tryggja verandi, grundleggjandi mannarÃĶttindi, tÃĄ ið tosað verður um fÃģlk, sum bera brek. Tí hevur sÃĄttmÃĄlin tÃ―dning, tÃĄ ið lÃ―st skal vera, hvussu einstÃļk Ãļki í samfelagnum skulu forða fyri, at fÃģlk, sum bera brek verða diskriminerað og soleiðis at rÃĶttindi teirra verða vird.
Sum vit tÃ―Ã°iliga síggja í fÃļroyska samfelagnum, so broytist hugburðurin til tey, sum bera brek, við tíðini. TÃģ eiga vit ikki at steðga ÃĄ, tí enn er nakað ÃĄ mÃĄl. Vit vilja burtur frÃĄ, at synd verður tikið í teimum, sum bera brek. Nei,
eins og aðrir fÃļroyingar, eru tey einstaklingar við sama rÃĶtti at verða gÃģðtikin sum fullgildigir borgarar av fÃļroyska samfelagnum. Gott er, um onnur vÃĶnta nakað av teimum og best er, um rÃļtt krÃļv verða sett teimum. Við rÃļttu umstÃļðunum eru tey tÃ―Ã°andi samfelagsligt tilfeingi.
MÃĄlið hjÃĄ einum og hvÃļrjum vÃĶlferðarsamfelag er jÚ, at borgarar liva eitt virkið lív, sum gevur mÃļguleika at gerast so sjÃĄlvbjargin sum gjÃļrligt. Ofta verður sagt, at eini 10% av borgarunum bera brek. Viðurskifti hjÃĄ hesum er tÃģ ikki bara ÃĄbyrgd hjÃĄ politisku skipanini, men Ãļllum borgarum, tí tað er jÚst einstaki fÃļroyingurin, sum avger hugburðin mÃģtvegis teimum.
Tilfarið í hesum MBF blaðnum er merkt av ST sÃĄttmÃĄlanum og ferðini MBF gjÃļrdi til Geneve við skuggafrÃĄgreiðingini. Spennandi hevur verið at fylgt við gongdini og eisini tí, sum seinastu mÃĄnaðirnar er sett ÃĄ skinnarar. Víst er ÃĄhugin til staðar, men enn er nakað eftir at vísa vilja í verki.
LÃļgmaður og landsstÃ―risfÃģlk eru ÃĄ einum mÃĄli um, at ST sÃĄttmÃĄlin eigur at vera vegvísarin til eitt betri samfelag fyri fÃģlk, sum bera brek.
Hesi fÃĄu orð við vÃģn um eitt gott samfelag fyri allar fÃļroyingar og eg ynski tÃĶr gÃģðan lesihug!
TÓRA VIÐ KELDU
forkvinna í Meginfelag teirra brekaðu í FÃļroyum


Hvussu roynist sÃĄttmÃĄlin í verki
Tann 13. mai 2009 var ein stÃģrur dagur hjÃĄ MBF. TÃĄ samtykti FÃļroya LÃļgting, at ST-sÃĄttmÃĄlin um rÃĶttindi hjÃĄ einstaklingum, ið bera brek, skuldi vera galdandi fyri FÃļroyar. Men eitt var at samtykkja sÃĄttmÃĄlan, annað var at vísa orð í verki, tí ikki fyrr enn nÚ byrjaði tað veruliga arbeiðið, at fÃĄa sÃĄttmÃĄlan settan í verk í fÃļroyska samfelagið.

Øll lond, sum hava samtykt ST sÃĄttmÃĄlan, skulu fjÃģrða hvÃļrt ÃĄr senda eina frÃĄgreiðing til ST, har tey lÃ―sa stÃļðuna innan brek Ãļkið og hvussu sÃĄttmÃĄlin verður hildin.
MeginfelÃļgini innan brek Ãļkið í somu londum hava síðani mÃļguleika fyri at ummÃĶla og meta um, um londini liva upp til tað, sum teirra frÃĄgreiðingar siga.
Í 2012, gott 3 ÃĄr eftir, at FÃļroya lÃļgting samtykti, at ST-sÃĄttmÃĄlin skuldi verða galdandi fyri FÃļroyar, hevur FÃļroya LandsstÃ―ri sent sína frÃĄgreiðing til ST saman við donsku stjÃģrnini. Víst verður ÃĄ, hvussu LandsstÃ―rið metir, at ST-sÃĄttmÃĄlin fyri einstaklingar, ið bera brek, verður hildin í FÃļroyum.
MBF hevur í januar 2014 sent eina neyvt raðfesta skuggafrÃĄgreiðing
til ST viðvíkjandi teimum Ãļkjum, har FÃļroya landsstÃ―ri ikki hevur tikið nÃļktandi stig til fult Út at yvirhalda tað, sum LÃļgtingið hevur bundið seg til við at seta ST-sÃĄttmÃĄlan um rÃĶttindi hjÃĄ einstaklingum, ið bera brek, í gildi í FÃļroyum.
SkuggafrÃĄgreiðingin hjÃĄ MBF hevur verið ÃĄvegis eitt gott ÃĄr. LimafelÃļgini í MBF hava fingið mÃļguleika at senda tilfar til frÃĄgreiðingina inn til MBF skrivstovuna. Formansfundir hava verið, har skuggafrÃĄgreiðingin hevur verið til viðgerðar. Í august fingu Ãļll limafelÃļgini í MBF skuggafrÃĄgreiðingina til hoyringar, ÃĄÃ°renn hon varð tÃ―dd til enskt og spanskt.
Í apríl 2014 vÃģru umboð fyri MBF saman við einari sendinevnd Úr Danmark í Geneve, har sjÃģnarmiðini hjÃĄ MBF vÃģru viðgjÃļrd. MBF fekk
mÃļguleika fyri bÃĶði at hava fund við umboð fyri ST og at leggja fram ein topp trÃ― lista fyri ST nevndina.
Hetta er fyrstu ferð, at MBF hevur havt mÃļguleika fyri, at tala sakina hjÃĄ fÃģlkum, ið bera brek í ST, og kann ikki sigast annað enn, at hetta er ein stÃģr hending.
Í september fÃĶr MBF enn ein mÃļguleika fyri bÃĶði at leggja síni sjÃģnarmið fram fyri ST nevndina í Geneve og at verða hjÃĄstÃļdd, meðan umboð fyri FÃļroya landsstÃ―ri, skulu til prÃģvtÃļku, viðvíkjandi ST-sÃĄttmÃĄlanum.
MBF-blaðið hevur sett lÃļgmanni og landsstÃ―risfÃģlkum spurningar í sambandi við ymisk viðurskifti í sÃĄttmÃĄlanum, um MBF ikki heldur at sÃĄttmÃĄlin verður fylgdur.

Bannar Ãļllum mismuni vegna brek

ST-sÃĄttmÃĄlin um rÃĶttindi hjÃĄ einstaklingum, ið bera brek, varð samtyktur í Sameindu tjÃģða hin 13. desember 2006. 13. mai 2009 samtykti FÃļroya LÃļgting, at hesin sÃĄttmÃĄli eisini skal galda fyri FÃļroyar.

SÃĄttmÃĄlin sigur, hvÃļrji rÃĶttindi fÃģlk, ið bera brek, hava, og hvussu hesi rÃĶttindi skulu tryggjast. SambÃĶrt sÃĄttmÃĄlan eru fÃģlk, ið bera brek, einstaklingar, sum eru rÃļrslutarnaðir, sÃĄlarliga brekaðir, menningartarnaðir, blindir, sjÃģnveikir ella hoyrnveikir.
HÃļvuðstÃĶttirnir í sÃĄttmÃĄlanum eru, at virðing skal verða sÃ―nd Ãļllum, og at fÃģlk eiga sjÃĄlvi at sleppa at taka sínar egnum avgerðir. Virkast skal fyri at fÃģlk, ið bera brek, kunnu vera í samfelagnum, og at mannamunur er bannaður. Virt skal verða at fÃģlk eru ymisk, at Ãļll eiga somu mÃļguleikar, menn og kvinnur eiga at hava javnrÃĶttindi, ansast skal eftir rÃĶttindunum hjÃĄ bÃļrnum, ið bera brek, og at gÃģð atgongd skal verða tryggjað Ãļllum.
LÃģgir broytast
Eitt er at gera ein sÃĄttmÃĄla. Hann skal eisini síggjast aftur í verki, og tí er neyðugt at gera ÃĄvísar lÃģgarbroytingar og tillagingar í lÃģgarverkinum í hvÃļrjum landi, eins og fÃģlk broyta siðvenjur og vanar sum elva til at mannamunur verður gjÃļrdur ÃĄ fÃģlki sum bera brek. SÃĄttmÃĄlin ger
eisini greitt, at ÃĄhugafelagsskapir, sum virka fyri rÃĶttindum hjÃĄ fÃģlki sum bera brek, fÃĄa mÃļguleika at arbeiða saman við politisku myndugleikunum.
ÍtÃļkiligur sÃĄttmÃĄli
ST-sÃĄttmÃĄlin, sum er í hÃĄlvthundrað greinum, er rÃĶttiliga drÚgvur lesnaður og nÃĄgreinar Ãļll Ãļki, sum sÃĄttmÃĄlin fevnir um. Ógvuliga grundleggjandi eru ÃĄsetingarnar sum snÚgva seg um javnrÃĶttindi millum fÃģlk sum bera brek og onnur. Hetta bÃĶði tÃĄ tað snÃ―r seg um lÃģgarÃĄsettar reglur, og tÃĄ tað snÃ―r seg um hugburð. LÃģgarverkið skal tryggja Ãļllum sama rÃĶtt til lÃģgarvernd og banna mannamuni, og greinin um hugburð snÃ―r seg um virðing fyri rÃĶttindum hjÃĄ fÃģlki sum bera brek og hvussu tÃ―dningarmikið tað er at byrjað frÃĄ bÃļrnum av at hava ein virðiligan hugburð mÃģtvegis fÃģlki, ið bera brek og at fjÃļlmiðlar gera sítt til tað eisini.
Atkoma í breiðastu merking
Atkoma er so mangt og ikki minni grundleggjandi fyri yvirhÃļvur at kunna liva og virka í samfelagnum. Í sÃĄttmÃĄlanum eru neyvar ÃĄsetingar ÃĄ
ymiskum Ãļkjum tÃĄ tað um atkomu seg snÃ―r seg. M.a. atkomumÃļguleikar til bygningar, umhvÃļrvi, samferðslu og kunning. Allar forðingar í sambandi við atkomu til bygningar og umhvÃļrvi, sum eru ÃĶtlað til almenna nÃ―tslu, skulu takast burtur. Sama í sambandi við ferðatÃĶnastu, soleiðis at fÃģlk við breki allastaðni kunnu ferðast sjÃĄlvstÃļðugt og trygt. Somuleiðis verður stÃģrur dentur lagdur ÃĄ atgongd og luttÃļku í mentanarlívi, frítíðarvirksemi, m.a. ítrÃģtti. Her verður serliga hugsað um at allar sjÃģn­ og Útvarpssendingar og annað mentanartilfar verður atkomiligt, atkomu til ymiskar mentanarstovnar eins og at fÃģlk, sum bera brek, fÃĄa mÃļguleika at skipa fyri og vera við í serligum ítrÃģttargreinum.
Øll líka fyri lÃģgini
SÃĄttmÃĄlin viðger eisini spurningin um lÃļgfrÃļðiligu stÃļðuna hjÃĄ fÃģlki, sum bera brek. Tað verður gjÃļrt greitt, at fÃģlk, ið bera brek, hava sama rÃĶtt sum Ãļll onnur, og at tey somuleiðis eiga at fÃĄa ta hjÃĄlp teimum tÃļrvar, og at tey hava somu atgongd til rÃĶttarskipanina sum onnur.

FrÃĶlsi og virðing
FrÃĶlsi og virðing eru millum lyklaorðini í sÃĄttmÃĄlanum. M.a. verður sagt, at fÃģlk, ið bera brek, hava sama rÃĶtt til frÃĶlsi og tryggleika sum onnur, og at hetta frÃĶlsið mÃĄ ikki avmarkast, bara tí fÃģlk hava brek. Somuleiðis verður gjÃļrt greitt, at forboð eigur at verða sett ímÃģti at bera seg Ãģvirðiliga at mÃģtvegis teimum, og kunnast skal um hvussu forðast kann fyri harðskapi, og hvar ein kann leita sÃĶr hjÃĄlp. Greinir eru eisini um virðing fyri heima- og familjulívi.
FÃģlk, ið bera brek, hava sama rÃĶtt sum onnur sjÃĄlv at velja hvÃļrjum landi tey vilja bÚgva í, hava ríkisborgararÃĶtt í, ella ferðast til. Somuleiðis skulu brekað hava mÃļguleika at velja sjÃĄlvi, hvar tey vilja bÚgva og saman við hvÃļrjum.
Sama tÃĄ tað snÃ―r seg um vanlig demokratisk rÃĶttindi, so sum at
bera fram sínar ÃĄskoðanir og at upplÃ―singar eru atkomiligar og lÃĶttar at skilja og taka atlit til tÃļrvin hjÃĄ fÃģlki, ið bera brek. Eitt nÚ við blindaskrift, teknmÃĄli, ljÃģðbondum, lÃĶttlisnum teksti ella Ãļðrum samskiftishÃĄttum.
Av Ãļðrum viðurskiftum, sum sÃĄttmÃĄlin ÃĄsetur eru rÃĶtturin til ÚtbÚgving, har tillagingar skulu verða gjÃļrdar, soleiðis at tey fÃĄa javnbjÃģðis rÃĶtt til ÚtbÚgving, uttan at mismunur verður gjÃļrdur, og sama tÃĄ tað snÃ―r seg um atgongd til heilsutÃĶnastur, fÃļrleikavenjing og enduruppvenjing. FÃģlk, ið bera brek, hava rÃĶtt til arbeiði og lÃļn javnbjÃģðis Ãļðrum. Til tess skal almenni arbeiðsmarknaðurin vera atkomiligur og til tað krevjast hÃģskandi tillagingar.
SÃĄttmÃĄlin skal haldast
ST tryggjar sÃĶr eftirlit við at hvÃļrt landið, sum hevur sett sÃĄttmÃĄlan í
gildi, eisini heldur hann, og tí skulu lond senda ST frÃĄgreiðing um hvat er gjÃļrt fyri at halda sÃĄttmÃĄlan. Sagt verður, at umrÃĄÃ°andi er at samstarva við ÃĄhugafelagsskapirnar hjÃĄ fÃģlki ið bera brek tÃĄ hesar frÃĄgreiðingar verða skrivaðar.
Ein sjÃĄlvstÃļðug altjÃģða nevnd tekur ímÃģti hesum frÃĄgreiðingum og hevur eftirlit við hvussu sÃĄttmÃĄlin verður Útintur í verki.


Við skuggafrÃĄgreiðing í Geneve

Í dÃļgunum 14. og 15. apríl vÃģru umboð fyri MBF – Meginfelag teirra brekaðu í FÃļroyum – í Geneve og lÃļgdu fram skugga- frÃĄgreiðing viðvíkjandi ST sÃĄttmÃĄlanum um rÃĶttindi hjÃĄ ein- staklingum, sum bera brek. FramlÃļgan var í Palais Wilson, sum er hÃļvuðssÃĶtið fyri mannarÃĶttindi hjÃĄ ST. Hetta var ein serstakur mÃļguleiki fyri MBF, sum er meginfelagið og harvið umboðar tey 24 limafelÃļgini við umleið 4000 limum.
ST sÃĄttmÃĄlin um rÃĶttindi hjÃĄ einstaklingum, sum bera brek, varð samtyktur ÃĄ FÃļroya LÃļgtingi 13. mai 2009.
Tey sum umboðaðu MBF í Geneve í apríl vÃģru Ása Olsen, sum er dagligur leiðari í MBF og sum hevur havt ÃĄbyrgdina av frÃĄgreiðingini, og TÃģra við Keldu, sum tÃĄ sat sum starvsnevndarlimur, men sum varð vald til forkvinnu í MBF ÃĄ aðalfundinum tann 7. mai 2014.
Arbeiðið við skuggafrÃĄgreiðingini byrjaði í november 2012, har ÃĶtlanin um at gera frÃĄgreiðingina varð lÃļgd fram ÃĄ formansfundi og har formenninir fingu kunning um frÃĄgreiðingina, sum LandsstÃ―rið hevði sent inn. Heitt var ÃĄ allar formenn um at senda tilfar inn til skrivstovuna í MBF.
Tað gjÃļrdist skjÃģtt greitt, at neyðugt varð at gera eina neyvt raðfesta frÃĄgreiðing, tí at MBF fekk einans tillutað 5 A4 síður, sum partur av
frÃĄgreiðingini hjÃĄ Danske Handicaporganisationer, hereftir DH.
Hesa tíðina arbeitt varð uppÃĄ frÃĄgreiðingina, var nÃģgv samskifti við limafelÃļgini og var skuggafrÃĄgreiðingin til viðgerðar ÃĄ formansfundum o.l. TÃĄ ið frÃĄgreiðingin var liðug, varð hon send til hoyringar hjÃĄ Ãļllum limafelÃļgunum, so at Ãļll kundu fÃĄa mÃļguleika at gera viðmerkingar og síðan var aftur formansfundur, har frÃĄgreiðingin varð gjÃļgnumgingin og endaliga viðgjÃļrd.
Sigast kann, at tað var sera ÃĄhugavert at arbeiða við frÃĄgreiðingini, sjÃĄlvt um nÃģgvar avbjÃģðingar vÃģru ÃĄ vegnum.
At MBF bert fekk 5 A4 síður, sum síðan varð broytt til 6 A4 síður, sum partur av frÃĄgreiðingini hjÃĄ DH, var bÃĶði avbjÃģðandi, men eisini til fyrimun fyri MBF. Orsakað av hesum var neyðugt, at gera eina rÃĶttiliga ítÃļkiliga frÃĄgreiðing, sum sjÃĄlvt um
hon er stutt, hevur ein boðskap, so at myndugleikarnir beinanvegin kunnu síggja, hvat tað er MBF vísir ÃĄ og ynskir broytt. Við so lítlum plÃĄssi, sum MBF fekk til sína frÃĄgreiðing, er ongin mÃļguleiki fyri at viðgera allar greinarnar í ST sÃĄttmÃĄlanum.
Geneve
Tann 13. apríl komu vit til Geneve. Veðrið var gott, sÃģl og stilli, og fleyg flogfarið ein eyka tÚr uppiyvir bÃ―num, so ferðafÃģlkini kundu síggja, hvussu vakurt tað er í Sweits.
TÃĄ vit vÃģru komin til Geneve, fingu vit mÃļguleika at luttaka í ymiskum workshops um ymiskar greinar í ST sÃĄttmÃĄlanum, eisini vÃģru vit og sigldu ÃĄ Geneve sjÃģnum, og annars ÃĄ rundtÚr í sjÃĄlvum bÃ―num. BÃ―urin er sera vakur, og eru nÃģgvir bÃĶði nÃ―ggir og gamlir bygningar. Palais Wilson, har fundir og framlÃļgur vÃģru, er ein gamal men stÃģrfingin bygningur.

Tann 15. September 2014, kom so tann stÃģri dagurin, har vit fyrst hÃļvdu ein fund við Martin Babu, sum hevur hÃļvuðsÃĄbyrgdina av fÃļroysku, donsku og grÃļnlendsku frÃĄgreiðingunum. Á hesum fundi, fingu vit lagt fram okkara sjÃģnarmið og gjÃļrdist tað skjÃģtt greitt fyri okkum, at vit mÃĄttu spíla okkum Út, um vit skuldu blíva hoyrd í ST. Tað var trupult hjÃĄ Martin Babu at skilja, stÃļðuna millum FÃļroya og Danmark, og at FÃļroyar er eitt land, og at umstÃļðurnar eru ymiskar í FÃļroyum í mun til í Danmark.
TÃĄ hesin fundurin var liðugur, var síðani tann stÃģra lÃļtan, har vit saman við donsku sendinevndini skuldu inn í tann stÃģra salin og har halda rÃļðu fyri ST nevndini og síðani svara spurningum frÃĄ nevndini.
Eg haldi at tað var ikki fyrr enn tÃĄ, at tað gekk ordiliga upp fyri okkum hvussu stÃģrt hetta var. Hetta er nevniliga fyrstu ferð, at brekÃļkið í FÃļroyum
hevur havt umboð í ST, sum hevur havt mÃļguleika at tala sína sak. Tað er somuleiðis eisini fyrstu ferð, at tað hevur verið mÃļguligt, at senda eina frÃĄgreiðing við boð uppÃĄ loysnir til ST, og har verða viðgjÃļrd saman við restini av heiminum, ein sera stÃģr lÃļta.
Vit tosa nÃģgv um globalisering, og er hetta ein partur av globaliseringini innan brekÃļkið, og eru vit í MBF stolt av, at verða við ÃĄ hesum stÃļði.
Eftir at vit hÃļvdu lagt fram okkara sjÃģnarmið og ein topp 3 lista fyri ST nevndina, hevur nevndin sent ein sokallaðan „list of issues“ til MBF, og hava vit aftur sent svar uppÃĄ hendan listan, soleiðis sum vit síggja stÃļðuna.
Í september skulu Ása Olsen og TÃģra við Keldu aftur umboða MBF í Geneve, hesaferð kemur TÃģra at umboða MBF sum forkvinna, og verður aftur tÃĄ mÃļguleiki fyri, at hava eina framlÃļgu fyri ST nevndini,
ÃĄÃ°renn LandsstÃ―rið skal til prÃģvtÃļku fyri somu nevnd. Ása og TÃģra koma at verða hjÃĄstaddar, tÃĄ umboð fyri LandsstÃ―rið skulu svara spurningum frÃĄ ST nevndini, og síggja vit í MBF hetta sum ein stÃģran fyrimun, í samband við framhaldandi arbeiði við ST sÃĄttmÃĄlanum.
MBF sÃĶr tað sum sera umrÃĄÃ°andi, at felagið framhaldandi heldur lív í Ãļllum arbeiðinum viðvíkjandi sÃĄttmÃĄlanum, og at ST sÃĄttmÃĄlin er grundarlagið undir Ãļllum arbeiðinum hjÃĄ MBF.
Tað mest umrÃĄÃ°andi er tÃģ, at tey Ãļkir, sum eru viðgjÃļrd í skuggafrÃĄgreiðingini ikki verða við aftur um fÃ―ra ÃĄr, tÃĄ MBF skal senda sína nÃĶstu frÃĄgreiðing til ST.

Ískoyti til frÃĄgreiðing hjÃĄ Danmark frÃĄ: MBF Meginfelag teirra Brekaðu í FÃļroyum.

Orsakað avmarkaðum plÃĄssi verður ein neyvt raðfest frÃĄgreiðing send viðvíkjandi teimum Ãļkjum, har FÃļroya LandsstÃ―rið ikki hevur tikið nÃļktandi stig til fult Út at yvirhalda tað, sum LÃļgtingið hevur bundið seg til, við at seta ST-sÃĄttmÃĄlan um rÃĶttindi hjÃĄ einstaklingum, ið bera brek, í gildi í FÃļroyum.
Tað hevur ikki verið mÃļguligt at gjÃļgnumganga allar greinarnar í sÃĄttmÃĄlanum.
Tann 13. mai 2009 samtykti FÃļroya LÃļgting, at sÃĄttmÃĄlin skuldi vera galdandi fyri FÃļroyar.
Í sambandi við arbeiðið at gera frÃĄgreiðing til ST eru limafelÃļgini í MBF og TeknmÃĄlstulkatÃĶnastan tikin við.
FÃļroyska samfelagið:
Er bÃ―tt sundur í alment og kommunalt stÃ―ri. Tað almenna hevur ÃĄbyrgd av flestu Útreiðslum viðvíkjandi ÚtbÚgving, heilsu, sosialum veitingum, eldrarÃļkt og pensjÃģnum.
FÃļroyar eru eitt lítið samfelag við 48.000 íbÚgvum. Viðvíkjandi
fÃģlkaskÚlanum hava kommunurnar ÃĄbyrgd av bygningum, ímeðan MentamÃĄlarÃĄÃ°ið hevur ÃĄbyrgdina av undirvísingini og Ãļllum, ið hartil hoyrir.
Grein 4, a og b Almennar skyldur:
Viðmerkingar frÃĄ felÃļgunum:
FrÃĄgreiðingin frÃĄ LandsstÃ―rinum vísir ÃĄ, at FÃļroyar hava ein brekpolitikk, sum byggir ÃĄ meginregluna um javning, sektorÃĄbyrgd, samhaldsfesti og líka rÃĶtt. HvÃļr sektorur hevur ÃĄbyrgd av at veita fÃģlki, sum bera brek, tilboð.
Í FÃļroyum er onki samstarv millum sektorarnar, tað er heldur ongin samanhangandi brekpolitikkur ÃĄ Ãļkinum.
Ongin samskipan er ímillum sektorarnar, umframt at stuðul verður veittur uttan samanhang, og tí verður tað ein sundurpettan av ÃĄtÃļkunum, sum borgarar, sum bera brek, uppliva sum kassahugsan, manglandi samanhangur, manglandi gÃģðska og bíðitíð. Í veruleikanum kemur ÃĄtakið ongantíð so tÃĶtt mÃĄlinum, at persÃģnurin, sum ber brek, verður javnt stillaður við onnur.
FelÃļgini heita ÃĄ rÃĄÃ°ið um at mÃĶla LandsstÃ―rinum til at seta í verk ein brekpolitikk við serligum atliti til samanhang og samstarv ímillum sektorarnar.
Grein 5, 1-3 JavnrÃĶttindi og eingin mismunur:
Viðmerkingar frÃĄ felÃļgunum: FrÃĄgreiðingin frÃĄ LandsstÃ―rinum sigur, at AlmannamÃĄlarÃĄÃ°ið í 2002 setti RÃĄÃ°ið fyri Brekað, sum skal rÃĄÃ°geva myndugleikunum og at varpa ljÃģs ÃĄ brekpolitisk evnir o.l.
SjÃĄlvt um RÃĄÃ°ið fyri Brekað aftur og aftur hevur víst ÃĄ umstÃļður, har persÃģnar, sum bera brek, eru fyri mannamuni, hevur LandsstÃ―rið ikki skyldu til at fylgja tilmÃĶlum frÃĄ RÃĄÃ°num fyri Brekað.
LandsstÃ―rið vísir til lÃģg um forboð fyri at gera mismun ÃĄ arbeiðsmarknaðinum, men ongin ÃĄvís lÃģg forðar fyri mismuni í hinum sektorunum í samfelagnum.

FelÃļgini heita ÃĄ rÃĄÃ°ið um at mÃĶla LandsstÃ―rinum til at viðtaka forboð ímÃģti mismuni orsaka av breki í Ãļllum sektorum í samfelagnum.
Grein 9, 1. a og b Atkoma:
Viðmerkingar frÃĄ felÃļgunum:
LandsstÃ―rið vísir til kunngerð nr. 149 frÃĄ 3. desember 2009 um atkomu. Kunngerðin setur krÃļv til bygningar, sum hÃ―sa almennum tÃĶnastum og til bygningar, sum hÃ―sa matstovum, handlum og skrivstovum, hvÃļrs arbeiðsÃļki er ÃĶtlað fyrisiting og sertÃĶnastum. Kunngerðin leggur ikki upp til, at tað fÃĶr avleiðingar, um hon ikki verður fylgd.
FelÃļgini heita ÃĄ rÃĄÃ°ið um at mÃĶla LandsstÃ―rinum til at seta í verk mÃļguleika fyri revsing, um kunngerðin ikki verður fylgd.
Grein 19. a, b, c At liva sjÃĄlvstÃļðugt og verða tikin upp í samfelagið: Viðmerkingar frÃĄ felÃļgunum:
Í FÃļroyum er sjÃĄldsamt at fÃģlk, sum bera brek, hava mÃļguleika fyri at velja, hvar og saman við hvÃļrjum, tey ynskja at bÚgva.
Bíðitíðin at fÃĄa egnaðan bÚstað er
fleiri ÃĄr og tÃĶnastustÃļðið í bíðitíðini kann vera lÃĄgt. Átaluverd er eisini tÃĶnastan, sum verður veitt í vardum íbÚðum. Hendan tÃĶnastan er sjÃĄldan stÃ―rd av borgaranum, sum skal hava tÃĶnastuna.
Ongin lÃģg ella kunngerð tryggjar fÃģlk, sum bera brek, tÃĄ ið verkfall er. Tað kemur fyri at fÃģlk, sum bera brek, sum bÚgva ÃĄ sambÃ―lum ella vardum bÚstÃļðum, mugu flyta Úr heimi teirra og heim til familju ella til stÃļrri eindir, tÃĄ ið verkfall er.
FelÃļgini heita ÃĄ rÃĄÃ°ið um at mÃĶla LandsstÃ―rinum til at byggja tíðarhÃģskandi bÚstaðir kring landið og tryggja, at fÃģlk, sum bera brek, fÃĄa ta hjÃĄlp, sum er neyðug, tÃĄ ið verkfall er, so tey ikki eru tvungin at flyta Úr heimi teirra. Eisini er tað eitt ynski, at stuðulin til borgaran verður borgarastÃ―rdur.
Grein 21. a, b, og e TalifrÃĶlsi, meiningarfrÃĶlsi og atgongd til upplÃ―singar:
Viðmerkingar frÃĄ felÃļgunum:
Vísandi til ST-sÃĄttmÃĄlan skulu londini, sum hava samtykt sÃĄttmÃĄlan, taka Ãļll atlit fyri at tryggja, at fÃģlk, sum bera
brek, hava tali- og meiningarfrÃĶlsi umframt atgongd til kunning.
Í FÃļroyum kunnu fÃģlk, sum eru tunghoyrd, ikki fylgja við í gerandisdegnum ella hoyra tíðindi í sjÃģnvarpi ella Útvarpi. Ongin skrivitulkur er og sendingar, sum verða sendar í sjÃģn-varpinum, verða ikki tekstaðar. FÃģlk, sum eru deyv og tÃļrva teknmÃĄlstulk, fÃĄa altíð gomul tíðindi, tí tíðindi í sjÃģnvarpi verða send við teknmÃĄlstulki dagin eftir, tey eru send í sjÃģnvarpinum.
FelÃļgini halda, at tað er at gera mannamun, at fÃģlk, sum eru deyv, ikki kunnu fÃĄa tulkað sjÃģnvarpstíðindi fyrr enn dagin eftir, tey eru send í sjÃģnvarpinum.
FÃģlk, sum hava menningartarn, kunnu heldur ikki fylgja við í gerandisdegnum og í tíðindum í kringvarpinum, tí mangul er ÃĄ atkomumÃļguleikum fyri hendan bÃģlkin av fÃģlki.
FelÃļgini heita ÃĄ rÃĄÃ°ið um at mÃĶla LandsstÃ―rinum til at tryggja Ãļllum atgongd til tíðindi, eisini Útvarps- og sjÃģnvarpssendingar í Kringvarpi FÃļroya. Hetta merkir, at tíðindi og onnur kunning skal leggjast til rÃĶttis eftir einari breiðum Úrvali av mÃļguleikum, sum rÃļkja tÃļrvin hjÃĄ fÃģlki, sum bera brek, líka mikið, hvat brekið er.
Grein 24. 1, a, b, c og 2. a, b, c, d, e og 3. a, b, c, og 4-5 ÚtbÚgving Viðmerkingar frÃĄ felÃļgunum: FrÃĄgreiðingin frÃĄ LandsstÃ―rinum vísir ÃĄ, at MentamÃĄlarÃĄÃ°ið hevur eina kunngerð viðvíkjandi undirvísing í og ÃĄ teknmÃĄli, og at bÃļrn og ung, sum hava teknmÃĄl sum fyrsta mÃĄl, hava rÃĶtt til teknmÃĄlstulk undir allari skÚlagongdini. LandsstÃ―rið vísir ÃĄ, at peningur er jÃĄttaður ÃĄ fíggjarlÃģgini til ljÃģðbÃļkur til fÃģlk, sum eru blind.
LandsstÃ―rið vísir somuleiðis ÃĄ, at fÃģlk, sum bera brek, hava rÃĶtt til undirvísing ÃĄ jÃļvnum fÃļti við onnur, og at hetta verður framt í verki við Salamanca-yvirlÃ―singini og visjÃģnini um ein fÃģlkaskÚla fyri Ãļll. Víst verður til FÃģlkaskÚlalÃģgina.
Arbeiðið við inklusjÃģn í skÚlanum er ikki nÃļktandi. BÃļrn, sum hava autismuspektrumÃģrÃģgv, bÃļrn, sum hava menningartarn, ella bÃļrn, sum eru tunghoyrd, uppliva í nÃģgvum fÃļrum, at tey verða ÚtihÃ―st frÃĄ fÃģlkaskÚlanum.
Fyri bÃļrn, sum hava menningartarn, og bÃļrn, sum hava autismuspektrumÃģrÃģgv, sÃ―nist tað sum skÚlarnir royna at gera bÃļrnini normal, heldur enn at arbeiða við at gera felagsskapin inkluderandi. TÃĄ tað ikki eydnast fyri hesar nÃĶmingar at fylgja
við í vanliga nÃĄmssetninginum, verða tey víst til serskÚla ella serstovu, sum er ÃĄ skÚlanum.
Fyri ung fÃģlk, sum hava autismuspektrumÃģrÃģgv, eru rÃĶttiliga fÃĄ dygdargÃģð skÚlatilboð.
FelÃļgini heita ÃĄ rÃĄÃ°ið um at ÃĄleggja LandsstÃ―rinum at broyta FÃģlkaskÚlalÃģgina, so at lÃģgin setur karmar fyri inklusjÃģn av nÃĶmingum við serligum tÃļrvi í vanligu undirvísingini og lagar kÃĶrumÃļguleikarnar til ein inkluderandi fÃģlkaskÚla.
FelÃļgini vísa ÃĄ tÃļrvin, at lÃĶrarar fÃĄa eftir- og víðari ÚtbÚgving soleiðis, at teir fÃĄa neyðuga vitan um, hvussu bÃļrn, sum bera brek, kunnu verða inkluderað.
Eftir FÃģlkaskÚlan eru tað nÃĶrum ongi nÃļktandi skÚlatilboð fyri ung, sum hava menningartarn. Ung, sum eru deyv, hava bert mÃļguleika fyri víðari ÚtbÚgving í teimum fÃļrum, har MentamÃĄlarÃĄÃ°ið jÃĄttar pening til teknmÃĄlstulk. Í nÃģgvum fÃļrum, kann ein nÃĶmingur bíða 1 til 2 ÃĄr1, ÃĄÃ°renn mÃļguleiki er fyri víðari ÚtbÚgving.
Orsakað manglandi skÚlatilboð til bÃļrn við autismuspektrumÃģrÃģgv, menningartarni og bÃļrnum, sum eru deyv, velja nakrar familjur at flyta til Danmark, har tey kunnu fÃĄa betri skÚlatilboð til bÃļrn teirra.2
FelÃļgini heita ÃĄ rÃĄÃ°ið um at mÃĶla LandsstÃ―rinum til at skipa ÚtbÚgvingar mÃļguleikar fyri ung við autismuspektrumÃģrÃģgv, fyri ung, sum eru deyv, og fyri ung, sum hava menningartarn.
Grein 25. 1. a og b Heilsa:
Viðmerkingar frÃĄ felÃļgunum:
FrÃĄgreiðingin frÃĄ LandsstÃ―rinum vísir ÃĄ, at tað sum heild verður arbeitt fyri at stytta bíðitíðina innan heilsuverkið. TÃģ er stÃļðan tann, at bíðitíðin at verða sjÚkugreinaður innan barnapsykiatriina er 1 1⁄2 til 2 ÃĄr. 3
PersÃģnar, sum hava autismuspektrumÃģrÃģgv og persÃģnar, sum eru menningartarnaðir, uppliva, at hjÃĄlp og stuðul eru tengd at, um ein er blivin sjÚkugreinaður.
FelÃļgini heita ÃĄ rÃĄÃ°ið um at mÃĶla LandsstÃ―rinum til at finna loysnir soleiðis, at tað ikki er sjÚkugreiningin, sum ger av, hvÃļrja hjÃĄlp tað ber til at fÃĄa. FelÃļgini heita somuleiðis ÃĄ LandsstÃ―rið um at finna loysnir soleiðis, at bíðitíðin fyri at verða sjÚkugreinaður verður stytt.
Grein 26. 1,a: Menning og endurmenning:
Viðmerkingar frÃĄ felÃļgunum: FrÃĄgreiðingin frÃĄ LandsstÃ―rinum vísir ÃĄ, at stig eru tikin til, at stovna tvÃļrfakliga endurmenning ÃĄ heilsuÃļkinum.
Tað er ongin „service lÃģg“ ella lÃģg um menning og endurmenning í FÃļroyum. Fyri fÃģlk, sum bera brek, eru hesar tÃĶnastur rÃĶttiliga umrÃĄÃ°andi, tÃĄ ið tÃĶr skulu stuðla undir, at borgarin gerst sjÃĄlvbjargin og endurvinnur nakrar av teimum fÃļrleikum, hann hevur mist. Um ongin lÃģg er ÃĄ Ãļkinum, sum tryggjar eitt minsta mark av tÃĶnastu, verður tÃĶnastan í mongum fÃļrum tilvildarlig og tengd at, hvar í landinum ein bÃ―r.
FelÃļgini heita ÃĄ rÃĄÃ°ið um at mÃĶla LandsstÃ―rinum til at lÃģggeva ÃĄ hesum Ãļkinum. Hetta so at tÃĶnastan til fÃģlk, sum bera brek, verður virkin skjÃģtast gjÃļrligt og verður bygd ÃĄ eina tvÃļrfakliga borgarastÃ―rda tÃĶnastu.
Grein 27. 1. a, b og c arbeiði og starvssetan:
Viðmerkingar frÃĄ felÃļgunum: FrÃĄgreiðingin frÃĄ LandsstÃ―rinum vísir til lÃģg um forboð mÃģti mismuni ÃĄ arbeiðsmarknaðinum orsakað av breki.
Tað er sera trupult at fÃĄa LandsstÃ―rið at javnstilla rest arbeiðsfÃļrleika við vanligan arbeiðsfÃļrleika.4 Eisini er tað trupult at fÃĄa LandsstÃ―rið at tryggja fÃģlki, sum bera brek, arbeiðsmÃļguleikar soleiðis, at tey fíggjarliga klÃĄra seg ÃĄ jÃļvnum fÃļti við onnur.
FelÃļgini heita ÃĄ rÃĄÃ°ið um at ÃĄleggja LandsstÃ―rinum at skapa arbeiðsmÃļguleikar fyri fÃģlk, sum bera brek, innan tað almenna og privata soleiðis, at tey fíggjarliga gerast sjÃĄlvbjargin.
Grein 29.stk. a, i at vera við í politiskum og almennum lívi: Viðmerkingar frÃĄ felÃļgunum: FrÃĄgreiðingin frÃĄ LandsstÃ―rinum vísir til LÃļgtingslÃģg nr. 49 frÃĄ 20. juli 1978 um valrÃĶtt til Tingið, grein nr. 26, sum snÃ―r seg um atkomu til valstaðið.
Veljarar, sum eru menningartarnaðir, hava veikt talumÃĄl, eru lesiveikir og fÃģlk, sum eru blind, hava nÃĶrum ongan mÃļguleika fyri at atkvÃļða sjÃĄlvstÃļðugt. AtkvÃļðuseðlarnir eru bert ÃĄ vanligum mÃĄli. Tað vildi bÃļtt um mÃļguleikan at atkvÃļtt sjÃĄlvstÃļðugt, um atkvÃļðuseðlarnir hÃļvdu mynd av valevnunum, og um mÃļguleiki var at nÃ―ta teldutÃļkar atkvÃļðuseðlar.
FelÃļgini heita ÃĄ rÃĄÃ°ið um at mÃĶla LandsstÃ―rinum til at brÚka atkvÃļðuseðlar, sum hava mynd av valevnunum og teldutÃļkar atkvÃļðuseðlar soleiðis, at eisini veljarar, sum hava menningartarn, og fÃģlk, sum eru blind, sjÃĄlvstÃļðugt kunnu atkvÃļða.
Grein 30, stk. 1. a, b, c. At vera uppi í mentanarlívi, ítrivi, frítíðarlívi og ítrÃģtti:
Viðmerkingar frÃĄ felÃļgunum:
Atkoma til sendingar hjÃĄ Kringvarpi FÃļroya eru soleiðis, sum LandsstÃ―rið vísir ÃĄ, tengt at einum Public Service sÃĄttmÃĄla, sum skal tryggja, at tíðindir verða teknmÃĄlstulkaðið og sendingar, sum hava stÃģran almennan ÃĄhuga og tÃ―dning, skulu tekstast og/ella teknmÃĄlstulkast.
FÃģlk, sum eru deyv, kunnu í nÃģgvum fÃļrum ikki fylgja við, um ein sending verður tekstað, og fÃģlk, sum eru tunghoyrd, hava sjÃĄldan lÃĶrt teknmÃĄl, so ÃģgjÃļrligt er at loysa avbjÃģðingarnar, sum hesi bÃĶði brekini geva, við antin teknmÃĄl ella undirtekstum.
FelÃļgini ynskja, at ein loysn verður funnin soleiðis, at bÃĶði fÃģlk, sum eru deyv, og fÃģlk, sum eru tunghoyrd, kunnu fÃĄa atgongd til allar sendingar hjÃĄ Kringvarpinum.
StÃģrur mangul er ÃĄ samskiftismÃļguleikar fyri fÃģlk, sum eru menningartarnað, so tey kunnu fÃĄa atgongd til Public Service sendingarnar hjÃĄ Kringvarpi FÃļroya. TÃĄ hesin bÃģlkurin er rÃĶttiliga stÃģrur, er tað samstundis
ein stÃģrur partur av FÃļroya fÃģlki, sum ikki hevur atgongd til sendingarnar hjÃĄ Kringvarpi FÃļroya.
FelÃļgini heita ÃĄ rÃĄÃ°ið um at mÃĶla LandsstÃ―rinum til at taka ÃĄbyrgd fyri, at fÃģlk, sum eru menningartarnað, kunnu fÃĄa atgongd til sendingar hjÃĄ Kringvarpinum, film, sjÃģnleik og onnur mentunar tiltÃļk ÃĄ ein, fyri tey, atkomuligan hÃĄtt.
FÃģlk, sum bera brek, og sum hava tÃļrv ÃĄ einum stuðli fyri at luttaka í tiltÃļkum, mugu gjalda bÃĶði fyri seg sjÃĄlvan og fyri stuðulin. Hetta er eisini galdandi viðvíkjandi ferðing.
FelÃļgini heita ÃĄ rÃĄÃ°ið um at ÃĄleggja LandsstÃ―rinum at skipa soleiðis fyri, at fÃģlk, sum bera brek, og sum hava brÚk fyri stuðli, bert gjald fyri sína egnu luttÃļku og egnan ferðaseðil.
Grein 33, 1. Innlendis ígildisetan og eftirlit:
Viðmerkingar frÃĄ felÃļgunum:
Ongin samlað ÃĶtlan er fyri brekpolitikk ella íverksetan av sama.
TÃĄ ST-sÃĄttmÃĄlin fyri fÃģlk, sum bera brek, varð settur í gildi í FÃļroyum í 2009, var tað UttanríkismÃĄlarÃĄÃ°ið, sum hevði ÃĄbyrgdina av at seta í verk sÃĄttmÃĄlan í fÃļroyska samfelagnum. Fyri nÃļkrum ÃĄrum síðani varð UttanríkisrÃĄÃ°ið niðurlagt, og síðan er tað onki ÃĄvíst aðalrÃĄÃ°, sum hevur havt ÃĄbyrgdina av at seta sÃĄttmÃĄlan í verk í fÃļroyska samfelagnum.
FelÃļgini heita ÃĄ rÃĄÃ°ið um at ÃĄleggja LandsstÃ―rinum at gera eina ÃĶtlan fyri, hvussu sÃĄttmÃĄlin skal setast í verk í fÃļroyska samfelagnum og geva einum aðalrÃĄÃ°i ÃĄbyrgdina av at samskipa leiðsluna av hesum arbeiði.

AMR skal miðsavna
Annika skal tryggja at sÃĄttmÃĄlin verður framdur í verki
MBF heldur, at landsstÃ―rið, ÃĄ ÃĄvísum Ãļkjum ikki hevur tikið nÃļktandi stig við tí Úrsliti, at sÃĄttmÃĄlin ikki verður hildin fult og heilt. Yvirskipað vísir MBF ÃĄ, at eingin samlað ÃĶtlan er fyri brekpolitikk ella íverksetan av sama. Felagið sigur, at tÃĄ ST-sÃĄttmÃĄlin fyri einstaklingar, ið bera brek, varð settur i gildi í FÃļroyum í 2009, var tað UttanríkisrÃĄÃ°ið, sum hevði ÃĄbyrgdina av at seta í verk sÃĄttmÃĄlan í fÃļroyska samfelagið. Fyri nÃļkrum ÃĄrum síðani varð UttanríkisrÃĄÃ°ið niðurlagt, og síðani er tað onki ÃĄvíst aðalrÃĄÃ°, sum hevur havt ÃĄbyrgdina av at seta sÃĄttmÃĄlan í verk í fÃļroyska samfelagnum. Hetta fÃļrir við sÃĶr, at hvÃļrt einstakt aðalrÃĄÃ° roynir í sínum lagi at gera sum best.
§ 33 í ST-sÃĄttmÃĄlanum
SambÃĶrt § 33 í ST-sÃĄttmÃĄlanum um rÃĶttindi hjÃĄ einstaklingum, ið bera brek, skulu limalondini, stovna eina ella fleiri savnandi eindir í miðfyrisitingini. Eisini skulu limalondini tilnevna eina ella fleiri sjÃĄlvstÃļðugar eindir til at rÃļkja uppgÃĄvuna at verja og hava eftirlit við, at ÃĄsetingarnar í sÃĄttmÃĄlanum verða settar í verk.
§33 sigur somuleiðis, at samfelagið sum heild, serliga fÃģlk, ið bera brek, og tey felÃļg, ið umboða tey, skulu verða knÃ―tt at og fult og heilt tikin við í eftirlitsgongdini.
Um vit hyggja eftir, hvussu eitt nÚ
Danmark og GrÃļnland hava skipað síni viðurskiftir, hevur eitt ÃĄvíst aðalrÃĄÃ° í Danmark ÃĄbyrgdina av, at sÃĄttmÃĄlin verður settur í verk. Í Danmark er MannarÃĶttindastovnur stovnaður, og ein líknandi stovnur er ÃĄvegis í GrÃļnlandi.
Í viðmerkingunum frÃĄ ST nevndini verður beinleiðis spurt inn til, nÃĶr LandsstÃ―rið ÃĶtlar at seta ÃĄ stovn líknandi skipan, sum í Danmark og GrÃļnlandi.
MBF-blaðið hevur spurt lÃļgmann um landsstÃ―rið hevur gjÃļrt sÃĶr nakrar tankar um, hvat aðalrÃĄÃ° skal hava ÃĄbyrgdina av at seta ST-sÃĄttmÃĄlan í verk og tryggja at hann verður hildin og nÃĶr ÃĶtlanin er at seta §33 í sÃĄttmÃĄlanum í verk?
LÃļgmaður vísir ÃĄ grein 33, sum snÃ―r seg um innlendis ígildisetan og eftirlit, har ÃĄsett verður, at sÃĄttmÃĄlapartarnir skulu tilnevna eina ella fleiri miðsavnandi eindir (focal points) í landsfyrisitingini í sambandi við, at ÃĄsetingarnar í sÃĄttmÃĄlanum verða settar í gildi í innlendis lÃģggÃĄvu.
Greinin ÃĄsetir somuleiðis, at sÃĄttmÃĄlaparturin eigur at geva tí hÃģskandi ans at stovna ella tilnevna eina samskipandi eind í landsfyrisitingini fyri at lÃĶtta um tiltÃļk, ið líkjast ÃĄ teimum ymisku mÃĄlsÃļkjunum og ymsu stigunum.
Í pkt. 2 verður ÃĄsett, at limalondini skulu samsvarandi lÃļgligu og umsitingarligu skipan teirra, tilnevna eina ella – eftir tÃļrvi – fleiri sjÃĄlvstÃļðugar eindir, sum kunnu hava eftirlit við, at ÃĄsetingarnar í sÃĄttmÃĄlanum verða settar í gildi í innlendis lÃģggÃĄvu. Talan er sostatt um tríggjar mekanismur, sigur lÃļgmaður sum fer at leggja miðsavnandi uppgÃĄvuna sambÃĶrt grein 33, pkt. 1, til landsstÃ―riskvinnuna í AlmannamÃĄlum. Hetta verður gjÃļrt fyrsta dagin.
Kaj Leo Holm Johannesen, lÃļgmaður, sigur, at miðsavnandi eindin (focal point) hevur til uppgÃĄvu at tryggja, at rÃĶttindi sambÃĶrt sÃĄttmÃĄlanum verða framd í verki. Hetta verður gjÃļrt m.a. við at vísa viðkomandi myndugleikum ÃĄ, hvar neyðugt er við ÃĄtÃļkum fyri at fremja sÃĄttmÃĄlan, at luttaka í rapporteringum til ST og tryggja, at tilmÃĶlini frÃĄ ST koma til rÃĶtta myndugleika, soleiðis at tey kunnu verða fylgd upp, sigur lÃļgmaður og leggur afturat, at AlmannamÃĄlarÃĄÃ°ið skal eisini umhugsa, hvÃļrt tað er tÃļrvur ÃĄ at fÃĄa í lag og skipa fyri samskipandi eind(um) í miðfyrisitingini fyri at tryggja, at samskipanin innan brekÃļkið er so gÃģð sum gjÃļrligt.
LÃļgmaður sigur, at viðvíkjandi eftirlitsskylduni, so fer UttanríkistÃĶnastan, saman við AlmannamÃĄlarÃĄÃ°num, at kanna hvussu hendan skylda kann hevdast í FÃļroyum.


Batar í KVF
MBF hevur mangan víst ÃĄ, at tÃĶnastan, sum Kringvarpið veitir fÃģlki, sum eru tunghoyrd og deyv, er als ikki nÃļktandi, hÃģast sÃĄttmÃĄlin greitt sigur, at Ãļll atlit skulu takast mÃģtvegis fÃģlki sum bera brek, og at teimum verður tryggjað talu- og meiningarfrÃĶlsi umframt atgongd til kunning.
Í tí sambandi vísir MBF ÃĄ, at Kringvarpið ger mannamun, m.a. tí at fÃģlk, sum eru tunghoyrd, ikki hoyra tíðindi, og hava tí ilt við at fylgja við í gerandisdegnum, tí eingin skrivitulkur er, og sendingar í SVF verða ikki tekstaðar. MBF vísir eisini ÃĄ, at tað als ikki er nÃļktandi at fÃģlk sum eru deyv, altíð fÃĄa gomul tíðindir, tí at teknmÃĄlstulkingin av eitt nÚ Degi og Viku ikki verður send fyrr enn dagin eftir at vit onnur hava sÃĶð hana.
MBF-blaðið hevur tí spurt BjÃļrn KalsÃļ, landsstÃ―rismann við menta­ mÃĄlum hvÃļrji stig er ÃĶtlanin at taka, fyri at broyta hetta, og um hesin spurningur verður partur av nÃ―ggja Public Service sÃĄttmÃĄlanum.
Betri public servicesÃĄttmÃĄli
BjÃļrn KalsÃļ sigur, at spurningurin um tÃĶnastuna hjÃĄ deyvum og tunghoyrdum í almenna public service-stovninum Kringvarpi FÃļroya verður sjÃĄlvsagt partur av nÃ―ggja public service-sÃĄttmÃĄlanum, sum eftir ÃĶtlan verður undirskrivaður fyri ÃĄrsskiftið. Ætlanin er eisini, at tÃĶr avtalur, sum verða gjÃļrdar ÃĄ hesum Ãļki eisini verða fylgdar upp og framdar í verki.
– Í „gamla“ sÃĄttmÃĄlanum millum MentamÃĄlarÃĄÃ°ið og Kringvarp FÃļroya vÃģru eisini ÃĄsetingar um hesi viðurskifti, men eg haldi tíverri ikki, at nÃģg nÃģgv hevur verið gjÃļrt fyri at menna hesa tÃ―dningarmiklu tÃĶnastu higartil. M.a. hava deyv ikki fingið tíðindi tulkað fyrr enn dagin eftir, at sendingarnar eru sendar ÃĄ fyrsta sinni, og deyvatulking hevur fyri tað mesta einans fevnt um Dag & Viku. Og tekstað tulking til tunghoyrd hevur als ikki verið í sambandi við fÃļroyskar sendingar, ÃĄsannar landsstÃ―rismaðurin, men hann lovar batar.
– Vit í MentamÃĄlarÃĄÃ°num hava samskift við Kringvarp FÃļroya um hesi viðurskifti og hava samstundis givið til kennar, at vit ynskja framstig ÃĄ hesum Ãļki. Partarnir eru eisini samdir um at fara undir eina stigvísa menning ÃĄ hesum Ãļki frameftir. Fyrsta stigið, sum hyggjarar fara at merkja, er eitt, sum byrjar í september í ÃĄr, har Dagur & Vika verður teknmÃĄlstulkað og stroymað ÃĄ alnÃģtini samstundis, sum sendingin verður send. Deyv fÃĄa tÃĄ hÃļvi at fylgja sendingini samstundis, sum Ãļll onnur og fÃĄa harvið betri mÃļguleika at fylgja við í kjaki
og samfelagsgongdini, sigur BjÃļrn KalsÃļ og leggur afturat, at ÃĶtlanin er eisini, í tÃļttum samstarvi við avvarðandi partar, at Útbyggja hesa skipan til aðrar fÃļroyskar sendingar.
Skrivitulking
– Arbeitt verður eisini við at kanna, hvussu ein skipan við skrivitulking av fÃļroyskum sendingum til tunghoyrd kann fÃĄast í lag. Eitt nÚ hava vit fingið at vita frÃĄ Meginfelag teirra Brekaðu, at skrivitulkur verður tÃļkur við ÃĄrsbyrjan í 2015. HarnÃĶst er Kringvarpið farið undir at kanna, hvÃļr Útgerð skal til fyri at kunna veita eina slíka tÃĶnastu. Hetta verður gjÃļrt, tí slík tÃĶnasta er neyðug í einum nÚtíðar samfelag, um vit skulu sammeta okkum við onnur, – og ikki minst eisini tí, at ein stÃģrur partur av teimum, sum m.a. verða kravd eftir kringvarpsgjaldi eru tunghoyrd og harvið gjalda fyri eina tÃĶnastu, sum tey í roynd og veru ikki fÃĄa í nÃģg stÃģran mun, sigur landsstÃ―rismaðurin.

RÚmligari fÃģlkaskÚli og fleiri heildartilboð

NÃģgv verður tosað um, at gera fÃģlkaskÚlan rÚmligari, og ÃĄhugaverdur er tankin um at skipa sernÃĄmsfrÃļðiliga Ãļkið Ãļðrvísi, so fÃģlkaskÚlin gerst uppaftur rÚmligari og meira inkluderandi, so mÃļguleiki er at bjÃģða Ãļllum mennandi og avbjÃģðandi skÚlatilboð – eisini teimum við serligum avbjÃģðingum, sigur MBF, men hvÃļrjar tankar hevur lands- stÃ―rismaðurin við mentamÃĄlum gjÃļrt sÃĶr?
– At arbeiða fyri einum rÚmligum og inkluderandi fÃģlkaskÚla er nakað, eg leggi stÃģran dent ÃĄ og havi raðfest hÃļgt í mínum arbeiði sum landsstÃ―rismaður í mentamÃĄlum. Eg eri sannfÃļrdur um, at fÃģlkaskÚlin í so stÃģran mun, sum til ber, skal rÚma Ãļllum nÃĶmingum, men ikki bara, at allir nÃĶmingar skulu vera í fÃģlkaskÚlanum, men at skÚlin samstundis hevur fÃļrleika at skipa eina inkluderandi lÃĶring soleiðis, at allir nÃĶmingar fÃģlkaskÚlans uttan mun til menningarstig kunnu luttaka í sosiala og fakliga felagsskapinum í skÚlanum. Hetta er av stÃļrsta tÃ―dningi fyri lÃĶring og menning hjÃĄ barninum og tí unga, tí Ãļll hava tÃļrv ÃĄ at kenna seg sum
part av felagsskapinum í flokkinum, og bÃļrn lÃĶra eisini bÃĶði í samspÃĶli við onnur bÃļrn og við vaksin. Ein inkluderandi skÚlaskipan er ein gÃģð og rÃļtt leið at ganga bÃĶði fyri tann einstaka, men eisini fyri samfelagið í síni heild. Hetta avspeglar eisini tað, sum annars fer fram millum vanliga fÃģlkið í samfelagnum, har Ãļll skulu samvirka, sigur BjÃļrn KalsÃļ.
FÃļrleikastovur
– Eg haldi, at vit eru ÃĄ rÃĶttari kÃģs, har fleiri ÃĄtÃļk eru framd til tess at rÃļkka mÃĄlinum, at allir nÃĶmingar, eisini tey við serligum tÃļrvi, fÃĄa gÃģðar umstÃļður at mennast, lÃĶra og trívast í fÃģlkaskÚlanum. Eg tÃģk fyri tveimum
ÃĄrum síðani stig til at skipa fyri, at seta ÃĄ stovn FÃļrleikastovur í skÚlum, sum hava 50 nÃĶmingar og fleiri, har endamÃĄlið er, at nÃĄms- og sernÃĄmsfrÃļðiliga hjÃĄlpin er ÃĄ staðnum, ella so nÃĶr nÃĶminginum, sum til ber, og at nÃĶmingarnir fÃĄa neyðuga hjÃĄlp so tíðliga sum gjÃļrligt. FÃļrleikastovan veitir bÃĶði leiðslu og lÃĶrarum rÃĄÃ°geving í teirra arbeiði at skipa undirvísingina, so allir nÃĶmingar fÃĄa sínar avbjÃģðingar og eru partur av sosiala felagsskapinum. FÃļrleikastovan er mannað við lÃĶrarum, sum hava serkunnleikan bÃĶði innan lesing, serundirvísing, trivnað og lÃĶring, soleiðis at tað í vanligu skÚlaskipanini skal vera mÃļguleiki at skipa eitt mennandi og avbjÃģðandi lÃĶriumhvÃļrvi til allar nÃĶmingar, sigur landsstÃ―rismaðurin
SernÃĄmsfrÃļðiliga Ãļkið
BjÃļrn KalsÃļ sigur, at hann fyri kortum fekk tilmÃĶli um, hvussu sernÃĄmsfrÃļðiliga Ãļkið í fÃģlkaskÚlahÃļpi kann skipast, og ÃĶtlanin er at seta sjÃļtul ÃĄ tilmÃĶltu ÃĄtÃļkini innan heilt stutta tíð. Ætlanin er m.a. at endurskoða lÃģggÃĄvuna, sum viðvíkur tí sernÃĄmsfrÃļðiliga Ãļkinum, har ST-sÃĄttmÃĄlin um rÃĶttindi hjÃĄ teimum, ið bera brek, verður tikin við, men at hÃĶdd eisini verður tikin fyri tí serstÃļku fÃļroysku skÚlamentanini, og hvussu inklusjÃģnshugsanin verður ment og
sett í verk. FÃļroysk siðvenja hevur ikki verið at havt sertilboð/serskÚla í stÃģran mun, so inklusjÃģnshugtakið í fÃļroyskum hÃļpi snÃ―r seg meira um, hvussu vit fÃĄa tryggjað gÃģðsku og menning í teimum undirvísingartilboðum, sum eru. Lutfalsliga nÃģgvir nÃĶmingar ganga í fÃģlkaskÚlanum, samanborið við okkara grannalond, og setur hetta stÃģr krÃļv til at skipa tað sernÃĄmsfrÃļðiliga Ãļkið, sigur landsstÃ―rismaðurin, og leggur afturat, at hansara hugsjÃģn er, at FÃļrleikastovurnar í samstarvi við SernÃĄm og eini vÃĶlskipaðari og gagnnÃ―ttari tímajÃĄttan til Ãļkið, saman við einum felags jaligum hugburði til inklusjÃģn, fara at skapa gÃģðar fortreytir fyri lÃĶring,
FÃģlkaskÚlin skal, í so stÃģran mun sum til ber rÚma Ãļllum nÃĶmingum, sígur BjÃļrn KalsÃļ
trivnaði og menning hjÃĄ Ãļllum nÃĶmingum fÃģlkaskÚlans.
FÃļrleiki hjÃĄ lÃĶrarunum
FÃģlkaskÚlaÃļkið er umfatandi og fjÃļltÃĄttað, men um ynski um at gera verandi fÃģlkaskÚlaskipan meira inkluderandi skal gerast veruleiki, heldur MBF tað vera neyðugt at tryggja, at lÃĶrarar fÃĄa eftir- og víðari ÚtbÚgving soleiðis, at teir fÃĄa neyðuga vitan um, hvussu bÃļrn, sum bera brek, kunnu verða inkluderað.
LandsstÃ―rismaðurin sigur seg sum heild hava ta fatan, at lÃĶrararÚtbÚgvingin ger, at lÃĶrarar megna uppgÃĄvuna at virka í fÃģlkaskÚlanum, og heldur at vit mugu ansa eftir ikki at undirmeta fÃļrleikan hjÃĄ lÃĶraranum at mÃļta og geva teimum ymisku nÃĶmingunum jÚst ta avbjÃģðing og mennandi lÃĶriumhvÃļrvi, tann einstaki hevur tÃļrv ÃĄ í felagsskapi við onnur. Hann vísir ÃĄ, at lÃĶrarar hava eina 4 ÃĄra nÃĄms- og fakliga ÚtbÚgving, og fleiri lÃĶrarir hava harumframt styttri ella longri eftirÚtbÚgving og arbeiðsroyndir. Harafturat er mÃļguleiki at taka linjulestur innan serÃļkið ÃĄ NÃĄmsvísindadeildini.
– Harumframt er skipanin við FÃļrleikastovum sett í verk m.a. við tí endamÃĄli, at inklusjÃģn gerst natÚrlig og vÃĶleydnað. Fleiri av teimum, ið starvast ÃĄ FÃļrleikastovunum, hava í síni ÚtbÚgving ognað sÃĶr serligan fÃļrleika innan inklusjÃģn. Á FÃļrleikastovunum verður serkunnleikin savnaður við tÃļttum samstarvi og tilknÃ―ti til dagliga virksemið í skÚlunum, við tí fyri eygað, at „hjÃĄlpin“ ella mennandi tilboðini kunnu setast í verk frÃĄ fyrsta degi, nÃĶmingurin kemur í skÚla. FÃļrleikastovan skal eisini vegleiða og rÃĄÃ°geva skÚlaleiðslum, lÃĶrarum og foreldrum í ser- og nÃĄmsfrÃļðiligum spurningum, soleiðis at allir partar kunnu samstarva, sigur BjÃļrn KalsÃļ.
Alsamt fleiri við serÚtbÚgving
LandsstÃ―rismaðurin vísir ÃĄ, at tey seinastu ÃĄrini hava vit m.a. ÚtbÚgvið serlÃĶrarar, lesivegleiðarar, aktlÃĶrarar, orðblindalÃĶrarar og hava sett eina ssp-skipan í verk fyri allar skÚlar. Eisini eru tað alsamt fleiri lÃĶrarar, sum nema sÃĶr hÃĶgri ÚtbÚgving innan eitt nÚ nÃĄms- og sÃĄlarfrÃļði, og starvast fleiri teirra í fÃģlkaskÚlanum í dag. Í samstarvi við FrÃģðskaparsetrið hava vit skipað eina vegleiðaraÚtbÚgving og í heyst fara yvir 30 lÃĶrarar undir eina eftirÚtbÚgving sum stÃļddfrÃļðivegleiðarar. Eisini verður arbeitt miðvíst at fara undir eina eftirÚtbÚgving innan orðblindaÃļkið í ÃĄr. Henda eftirÚtbÚgving fatar bÃĶði um fÃģlkaskÚlar, frítíðarundirvísing og vinnu- og miðnÃĄmsskÚlar. NÃĄm
skipar eisini ÃĄ hvÃļrjum ÃĄri fyri fleiri ÃĄhugaverdum skeiðum í stÃļrri og minni vavi, har fleiri teirra snÚgva seg um at samstarva um lÃĶring m.a. við at fÃĄa allar nÃĶmingar inkluderaðar og virknar í lÃĶritilgongdini, sigur landsstÃ―rismaðurin.
Lívlong lÃĶra
– NÃĄmsfrÃļðiliga yrkið og nÃĄmsfrÃļðiligi fÃļrleikin verður ofta knÃ―ttur til hugtakið „lívlanga lÃĶru“ – einki stendur í stað, heldur ikki vitanin um nÃĄmsfrÃļði, so sjÃĄlvandi eru dagfÃļringar neyðugar. Vit royna alsamt at menna eina eftirÚtbÚgvingarskipan, har vit skipa fyri framhaldsÚtbÚgvingum og styttri skeið. Eisini fylgja vit við gongdini í okkara grannalondum, sigur BjÃļrn KalsÃļ, sum leggur stÃģran dent ÃĄ tÃ―dningin, at vit alla tíðina arbeiða fyri at gera skÚlaskipanina rÚmliga og inkluderandi, soleiðis at allir nÃĶmingar – teir sum eru fakliga vÃĶl fyri, teir við serligum avbjÃģðingum og Ãļll harímillum fÃĄa mennandi tilboð. BjÃļrn KalsÃļ sigur seg ikki ivist í, at vit í gÃģðum samstarvi millum avvarðandi partar, rÃĶtta hugburðinum og við ÃĄliti ÃĄ okkara vÃĶl ÚtbÚna fÃģlk innan Ãļkið, kunnu koma langt.
Grundleggjandi fyri framhaldi
innan ÚtbÚgving
MBF hevur eisini mangan fÃļrt fram, at jÚst grundleggjandi arbeiðið í fÃģlkaskÚlanum er fyritreyt fyri ynskinum um at tryggja Ãļllum ungum í landinum mÃļguleikan at fÃĄa eitt miðnÃĄmsskÚlatilboð, sama hvÃļrjar fÃļrleikar, tey hava.
– Tað er rÃĶtt, at grundleggjandi arbeiðið í fÃģlkaskÚlanum er fyritreyt fyri mÃļguleikunum at fara víðari, men eg haldi eisini, at miðvísa tilgongdin, har mÃĄlið er at tryggja Ãļllum ungum í landinum eitt miðnÃĄmsskÚlatilboð uttan mun til fÃļrleikar, er við til at varpa ljÃģs ÃĄ tÃ―dningin av einum mennandi og avbjÃģðandi fÃģlkaskÚla fyri Ãļll, sigur landsstÃ―rismaðurin og vísir ÃĄ at skipaður er serflokkur innan
autismuÃļkið í HoydÃļlum, umframt at alsamt fleiri og fleiri nÃĶmingar við serligum tÃļrvi fÃĄa ymiskan einstaklinga stuðul í samband við miðnÃĄm. Ávegis eftirmeting er eisini gjÃļrd av sertilboðnum og vísir hon í síni heild, at skÚlatilboðið er gott, men at tÃļrvur er ÃĄ einum fyrireikingartilboði til komandi serflokkar ÃĄ miðnÃĄmi. Tað arbeiða vit við nÚ, og fyrstu nÃĶmingarnir byrja í nÃĶstum ÃĄ hesum fyrireikingartilboðnum. LÃģgarbroyting er samtykt fyri gymnasialu miðnÃĄmsÚtbÚgvingarnar í vÃĄr, sum heimilar serliga skipaðum tilboðum fyri ung við serligum tÃļrvi. Ætlanin er at gera somu lÃģgarbroytingar ÃĄ yrkisÚtbÚgvingarÃļkinum, greiðir landsstÃ―rismaðurin frÃĄ.
Fleiri heildartilboð
– Í sambandi við hesi tilboð, sum í stÃģran mun eiga at fata um skÚla, frítíð og bÚstað, soleiðis at tað ymiska virksemið í gerandisdegnum hjÃĄ tí unga stuðlar hvÃļrt annað, vísir landsstÃ―rismaðurin ÃĄ, at arbeitt verður við einum skipaðum samstarvi millum MentamÃĄlarÃĄÃ°ið og AlmannamÃĄlarÃĄÃ°ið. Saman eru vit farin undir eitt miðvíst arbeiði at víðka um tilboð til ung við serligum tÃļrvi við mÃĄlinum um, at fleiri heildartilboð vera við skÚlaÃĄrsbyrjan 2015.
– Tilgongdin at tryggja Ãļllum ungum í landinum eitt miðnÃĄmsskÚlatilboð uttan mun til fÃļrleikar tekur stÃļði í ST-sÃĄttmÃĄlanum um rÃĶttindi hjÃĄ teimum, sum bera brek, og sum leggur upp til, at roynt verður í mest mÃļguligan mun at skipa undirvísingartilboð í tí vanligu miðnÃĄmsskÚlaskipanini, men at tilboðini eisini skulu lagast til tÃļrvin hjÃĄ tí einstaka, sigur BjÃļrn KalsÃļ, landsstÃ―rismaður við mentamÃĄlum.

Samskipað tÃĶnastur til bÃļrn við serligum tÃļrvi
Bíðitíðin til verða greinaður í barnapsykiatriini er stytt, men er tilsvarandi meira orka latin SernÃĄmi, soleiðis at bíðitíðin ikki bert er flutt hagar? Hendan spurning settu vit BjÃļrn KalsÃļ, landsstÃ―rismanni við mentamÃĄlum, sum svarar:

– Samgongan hevur sett 1,5 miÃģ. kr. av til Psykiastriska Depilin fyri at stytta um bíðilistarnar til greining av bÃļrnum og ungum. Við hesum verða fleiri og fleiri geinað og fÃĄa staðfest ein serligan tÃļrv. Hetta hevur havt við sÃĶr, at tÃļrvurin ÃĄ at skipa sernÃĄmsfrÃļðilig ÃĄtÃļk og tilboð kring landið Ãļkist, tí at tÃļrvurin nÚ gerst meira sjÃģnligur og ítÃļkiligur. Men hetta er ein jalig gongd, tí við neyvari staðfesting, hava vit eitt tryggari grundarlag at seta rÃĶtt inn.
Í mun til Psykiatriska Depilin, so „diagnostiserar“ SernÃĄm ikki. Tí er eingin bíðilisti til „diagnostisering“ ÃĄ hesum Ãļki ÃĄ SernÃĄmi. Men SernÃĄm ger eygleiðingar, veitir sÃĄlarfrÃļðiliga- og nÃĄmsfrÃļðiliga tÃĶnastu og veitir rÃĄÃ°geving bÃĶði í mun til tann einstaka, stovnin ella skÚlan og til hesar tÃĶnastur er bíðilisti. Hetta víðfevnda arbeiðsÃļkið saman við uppgÃĄvuni at seta rÃļttu stuðulstiltÃļkini í verk,
eisini eftir at nÃĶmingar eru greinaðir ÃĄ Psykiatriska Deplinum, er stÃģra avbjÃģðingin ÃĄ SernÃĄmi, tí tað vísir seg, at tÃļrvurin bara Ãļkist við tíðini.
– JÃĄttanin til stuðulstímar til nÃĶmingar við serligum tÃļrvi í fÃģlkaskÚlanum er í tí sambandi hÃĶkkað, umframt at jÃĄttanin til nÃĄmsfrÃļðiliga rÃĄÃ°geving og vegleiðing í fÃģlkaskÚlanum er raðfest við stovnsetanini av FÃļrleikastovunum fyri 2 ÃĄrum síðani. JÃĄttanin til hetta virksemið hÃĶkkaði eisini í fjÃļr. Men hÃģast Ãļkta jÃĄttan til sernÃĄmsfrÃļðiliga Ãļkið, er skipanin enn ikki heilt nÃļktandi eftir mínum tykki. M.a. mÃĄ arbeiðast við at bíðitíðin at koma til sÃĄlarfrÃļðing og eygleiðing ÃĄ SernÃĄmi, sum kann verða eitt ÃĄr, styttist munandi. Helst niður í ein mÃĄnaða og í mesta lagi tríggjar mÃĄnaðar. Hesum mÃĄli arbeiða vit ítÃļkiliga við at fÃĄa loyst við m.a. eini umskipan av tí sernÃĄmsfrÃļðiligu skipanini.
Eg havi fingið tilmÃĶli um, hvussu
vit kunnu skipa tað sernÃĄmsfrÃļðiliga Ãļkið, soleiðis at orkan í stÃļrri mun kemur at gagna bÃļrnum og ungum við serligum tÃļrvi. Og ÃĶtlanin er at íverkseta fleiri av tilmÃĶltu ÃĄtÃļkunum. Tað er eisini sera umrÃĄÃ°andi, at allir partar, sum varða av ungum við serligum avbjÃģðingum, samstarva um eina gÃģða tÃĶnastu. Og fyri at fÃĄa hetta neyðuga samstarv í lag, arbeiða vit m.a. í MentamÃĄlarÃĄÃ°num saman við AlmannamÃĄlarÃĄÃ°num, HeilsumÃĄlarÃĄÃ°num, Kommununum og avvarðandi við verkÃĶtlanini „Tann gÃģða tilgongdin“. Henda verkÃĶtlan hevur sum mÃĄl at fÃĄa samskipað tÃĶnasturnar til bÃļrn við serligum tÃļrvi, har ÚtgangsstÃļðið í fyrstu atlÃļgu er innan autismuÃļkið, men sum eisini fer at fevna um onnur Ãļki.
Arbeiðið er um at vera liðugt og verður handað okkum ein av fyrstu dÃļgunum, sigur BjÃļrn KalsÃļ, landsstÃ―rismaður.

Eitt mennandi
skÚlatilboð
Á RÃĄsini við Heiðavegi 67 í Runavík hava sjey ungfÃģlk sín bÚstað sum eisini er skÚli teirra. RÃĄsin er ein samdÃļgurs- stovnur til ung við menningartarni, sum hava fylt 18 ÃĄr, og eru vÃĶl fyri. Leiðari ÃĄ RÃĄsini, hetta seinasta ÃĄrið, er Sonni Óli Djurhuus, sum er ÚtbÚgvin lÃĶrari.

Áðrenn Sonni var liðugur við lÃĶraraÚtbÚgvingina varð heitt ÃĄ hann um at gerast landsliðsvenjari hjÃĄ ÍSB – ÍtrÃģttarsambandinum fyri Brekað, og hevur tað ivaleyst verið í tí hÃļpi at ÃĄhugin fyri at arbeiða við fÃģlki, sum bera brek, birtist av ÃĄlvara, heldur hann sjÃĄlvur.
– Eg hevði ikki virkað so tÃĶtt saman við fÃģlki, sum bera brek ÃĄÃ°ur, men tað
var so skjÃģtt at hesi fÃģlk sÃļgdu mÃĶr nakað. Kemiin var har, sum Sonni mÃĄlber seg, og hann leggur afturat, at so hvÃļrt tÚ gevur hesum fÃģlkum ÃĄlit, blÃģmar teirra sjÃĄlvsÃĄlit. Hetta var og er framvegis lívsjÃĄttandi, og tað gjÃļrdist ein dreymur hjÃĄ mÃĶr, at eg einaferð kundi arbeiða við hesum fÃģlkum burturav. Hendan mÃļguleika fekk eg við hesum starvinum, og eg
var skjÃģtur til at taka av. Hetta hevur verið Ãģgvuliga avbjÃģðandi og spennandi, og hugaligt at síggja hvussu mikið menningartarnað kunnu mennast. JÚ, bÃģkliga er eitt mark, men í aðrar mÃĄtar er als einki mark fyri menning, sigur Sonni.
GÃģðar umstÃļður
Teir sjey nÃĶmingarnir ÃĄ RÃĄsini eru Úr 18 til 25 ÃĄra aldur og eru ymsastaðni Úr landinum. HÚsið gevur plÃĄss til sjey nÃĶmingar, og til tess kunnu karmarnir neyvan hugsast betri, heldur Sonni. Sama við uttandura umstÃļðunum. StÃģrt Ãļki er uttanum hÚsini, har nÃĶmingarnir grÃģðurseta ymiskt, eitt nÚ grÃļnmeti. Somuleiðis ger skÚlin nÃģgv burturÚr at vitja ÃĄ ymiskum arbeiðsplÃĄssum, og eru við til ymisk mentanartiltÃļk eins og Útferðir verða gjÃļrdar. Í sambandi við at nÃĶmingarnir, sum nÚ eru ÃĄ skÚlanum, verða lidnir nÃĶsta summar, skipa tey til vÃĄrs fyri eini uttanlandsferð.
SkÚli og bÚstaður hvÃļrt sÃĶr
Tað er tÃģ eitt sum Sonni kundi hugsað sÃĶr Ãļðrvísi. Tað er at undirvísingin og bÚstaðurin vÃģru hvÃļrt sÃĶr.
– Eg haldi at vit eiga at fata skÚla sum skÚla og eitt heim fyri eitt heim. Vit eiga at fara heimífrÃĄ í skÚla, og so koma heim aftur eftir skÚlatíð. JÚst tí eru vit eisini fegin um at hava fingið eitt so gott samstarv við skÚlan við LÃļkin, har vit hava fleiri lÃĶrugreinir. EndamÃĄlið við skÚlatilboðunum er at fÃĄa at vita hvussu mikið nÃĶmingarnir
kunnu mennast bÃģkliga, og vÃĶl gongst hjÃĄ fleiri teirra. UmrÃĄÃ°andi er hjÃĄ okkum altíð at hava í huga hvÃļrjar teirra veiku og sterku síðurnar eru, soleiðis at tey fÃĄa sum mest burturÚr, og at tey eftir skÚlalok standa við einum prÃģgvi í hondini. Tað verið seg bÃģkligt ella eitthvÃļrt praktiskt í arbeiðshÃļpi. Tað ger tað lÃĶttari hjÃĄ nÃĶmingunum at koma víðari tÃĄ tey siga skÚlanum farvÃĶl, sigur Sonni.
Eitt ÃĄr í starvsvenjing
Eins og nÃĶmingarnir í vanliga fÃģlkaskÚlanum fara í starvsvenjing gera eisini nÃĶmingarnir ÃĄ RÃĄsini tað. Munurin er bert tann, at meðan onnur eru í starvsvenjing burturav eina tíð, so eru nÃĶmingarnir ÃĄ RÃĄsini í starvsvenjing ein dag um vikuna í eitt heilt skÚlaÃĄr, og tað heldur Sonni vera ein fyrimun fyri sínar nÃĶmingar. Á hendan hÃĄtt fÃĄa nÃĶmingarnir eitt meira stÃļðugt samband við arbeiðsplÃĄssið, og hava kanska eisini ein betri mÃļguleika at kunna halda fram eftir at tey eru farin Úr skÚlanum, sigur Sonni sum leggur hesum arbeiðsplÃĄssum eina við at fara við nÃĶmingunum í starvsvenjing
eins og við hinum starvsfÃģlkunum, og afturmeldingarnar frÃĄ arbeiðsplÃĄssunum eru gÃģðar.
BÃģkligi parturin minni
Tað kemur meira enn so fyri, at tey ÃĄ RÃĄsini fÃĄa ynski frÃĄ foreldrum at nÃĶmingum, at ein stÃļrri partur verður nÃ―ttur til bÃģkliga undirvísing og viðhvÃļrt sama ynski frÃĄ eitt nÚ Javna. Sonni setur sÃĶr spurningin: Hvat er skÚli?
– LÃĶran til lívið er eisini ein skÚli. Lívsins skÚli. Eftir mínari ÃĄskoðan eigur hin bÃģkligi parturin í mesta lagi at vera ein triðingur av samlaða innihaldinum. Hin sosialpedagogiski parturin skal avgjÃļrt fylla mest. Tað at nÃĶmingarnir lÃĶra at klÃĄra seg sjÃĄlvan, og megna dagligdagin, so kemur hin bÃģkligi parturin afturat. BÃģkligi parturin skal sjÃĄlvandi eisini altíð laga seg eftir stÃļði hjÃĄ tí einstaka nÃĶminginum, sigur Sonni.
FÃĄa bÚstað
SambÃĶrt setningi skÚlans skal RÃĄsin veita nÃĶmingunum eitt heildartilboð. Umframt skÚla, hesi trÃ― ÃĄrini, skulu nÃĶmingarnir eisini hava mÃļguleika at fÃĄa eina íbÚð og arbeiði eftir lokið skÚlaskeið. Við íbÚð hevur verið rÃĶttiliga trupult, men Sonni roknar ikki við stÃģrvegis trupulleikum í so mÃĄta, tí bÃĶði Almannaverkið og BÚstaðir eru farin undir at byggja íbÚðir, harav nakrar eru ÃĶtlaðar fÃģlki við skerdum fÃļrleika. TÃĄ tað snÃ―r seg um arbeiði er Sonni eisini bjartskygdur. Eingin sigur at fÃģlk við skerdum fÃļrleika skulu í eitt 40-tíma starv um vikuna. Megna tey millum 5 og 18 tímar um vikuna er tað frÃĄlíkt, tí ansast mÃĄ eftir at ikki ov stÃģrt trÃ―st verður lagt ÃĄ hesi fÃģlkini, men at tað tey gera, megna tey vÃĶl og tað hÃĶkkar um lívsgÃģðskuna hjÃĄ tí einstaka, tí hann fÃļlir, at hann ger eitt gott arbeiði.
FÃģlkaskÚlin – serskÚli
NÃģgv verður tosað um at gera fÃģlkaskÚlan meira inkluderandi so mÃļguleiki er at bjÃģða Ãļllum mennandi og avbjÃģðandi skÚlatilboð. Eisini teimum sum hava serligan tÃļrv. Sonni er meira ivingasamur.
– SjÃĄlvur havi eg ein dreym um at alt brekaðÃļkið verður umskipað. Vit eiga at seta ÃĄ stovn eina serliga tilrÃĶttalagda ÚtbÚgvingarskipan
fyri tey, sum ikki megna at fara beinleiðis Úr 10. flokki og í miðnÃĄm. Hesir nÃĶmingar kundu farið í eina serliga skipan, har tey vera loftaði og fÃĄa ment sínar sosialu, praktisku og heilsuligu evnir fyri síðan at fÃĄa mÃļguleika til eina bÃģkliga/praktiska ÚtbÚgving. Flestu teirra sum koma inn ÃĄ RÃĄsina hava eina ringa sÃļgu tÃĄ tey koma her. SkÚlin hevur verið ein fiasko sum ikki hevur givið teimum nÃģg gÃģða rÚmd. Í hesi serligu skipanini kundu tey verið ment soleiðis, at tey síðani kundu fingið tilboð um framhaldandi skÚla, tað veri seg miðnÃĄm ella einhvÃļrja lÃĶru sum hÃģskar teimum best. Eg eri sannfÃļrdur um, at best er fyri fÃģlk sum bera brek, at tey eru saman við sínum javnlíkum og har trívast og mennast. InklutiÃģnsspurningurin er alt annað enn einfaldur. Í mínum hugaheimi rÃĶður um at menna nÃĶmingin so mikið í teimum fÃļrleikum hann er gÃģður til, at hann kann fara Út í samfelagið og megna nÃļkur Ãļkir ÃĄ jÃļvnum fÃģti millum onnur, sigur Sonni sum heldur, at viðhvÃļrt kann nÃĶmingurin verða ekskluderaður fyri síðani at verða inkluderaður.

Eftir at hava starvast í handilsvinnuni í nÃļkur ÃĄr fÃģr Sonni ÃĄ lÃĶraraskÚla, haðani hann tÃģk prÃģgv í 2003. Starvaðist fyrst eitt ÃĄr ÃĄ Skt. Frants SkÚla, og fÃģr síðani til Danmarkar, har hann fyrst starvaðist ÃĄ einum serskÚla og síðani í fÃģlkaskÚla. Heimafturkomin í 2006 starvaðist hann 3 ÃĄr sum lÃĶrari í NorðskÃĄla-Oyra skÚla, har hann síðani virkaði sum skÚlastjÃģri í tvey ÃĄr. Eftir hetta var hann lÃĶrari ÃĄ ÓsaskÚlanum í Klaksvík til hann í fjÃļr fekk starvið sum leiðari ÃĄ RÃĄsini. Sonni hevur sostatt í sínum lÃĶrarastarvi upplivað ymiska skÚlamentan, sum hann sjÃĄlvur heldur hevur givið sÃĶr gÃģðan fÃļrleika í hesum starvinum ÃĄ RÃĄsini, sum hann nÚ situr í. Hann hevur eisini, sum landsliðsvenjari hjÃĄ ÍSB í 12 ÃĄr, fingið gott innlit í viðurskifti hjÃĄ fÃģlki sum bera brek.

Leiðarin ÃĄ RÃĄsini heldur, at her er eisini ein spurningur um at brÚka pengarnar rÃĶtt. Eitt tílíkt tilboð við eini serligari tilrÃĶttalagdari ÚtbÚgvingarskipan kundi kanska verið bíligari og enntÃĄ betri enn at fÃĄa flest mÃļgulig í vanliga skÚlan við Ãļllum tí sum tÃĄ krevst av stuðli og serligum skipanum.
Hugsið fyrst um nÃĶmingin
– Sagt verður at fÃģlkaskÚlin skal vera fyrimyndin, men heilt greitt er tað, at fÃģlkaskÚlin hevur ikki megnað nÃģg vÃĶl fÃģlkini við serligum tÃļrvi. Eg havi sjÃĄlvur eitt barn sum hevur serligan tÃļrv og kenni tað av royndum. Tað kann vera munandi betri í einum serskÚlaflokki. Við tí er ikki sagt, at viðkomandi nÃĶmingur ikki kann luttaka í ÃĄvísum lÃĶrugreinum í vanliga skÚlanum, sigur Sonni sum mÃĶlir staðiliga til fyrst og fremst at hugsa um nÃĶmingin og hvar hann trívist best. Grundleggjandi handlar tað um at taka ÚtgangsstÃļðið í tí nÃĶmingurin megnar og tora at siga, at viðhvÃļrt mÃĄ man ekskludera fyri at inkludera.
– Tey avvarðandi ynskja mangan meiri enn tað barnið megnar. Her skal man vera professionellur. Trupulleikin hjÃĄ avvarðandi er mangan at gÃģðtaka at tað er eitt mark, men tess skjÃģtari foreldur viðurkenna, at mark er fyri hvat barnið megnar, tess lÃĶttari verður at skilja tað, sigur leiðarin ÃĄ RÃĄsini.
Víðkið tilboðið
SkÚlaskeiðið er trÃ― ÃĄr og orsakað av avmarkaðum plÃĄssi tekur skÚlin nÃ―ggjar nÃĶmingar inn bert triðja hvÃļrt ÃĄr. Tilboðið er so mikið gott við RÃĄsini, at Sonni heldur tað vera bÃĶði synd og skomm at tað ikki ber til at taka nÃĶmingar inn ÃĄ hvÃļrjum ÃĄri, tí tÃļrvurin er ÃĄ tí, men hann sigur seg hÃģma glotta framman stavn. SjÃĄlvur hevur hann mÃĶlt til at víðka tilboðið. Verandi hÚs er ov lítið til tess, og hann mÃĶlir tí til at skÚli og nÃĶmingabÚstaður verða hvÃļr sÃĶr, og til tess er arbeiðsbÃģlkur settur at nÃĄgreina hvat best er at gera, sigur Sonni Óli Djurhuus, skÚlaleiðari ÃĄ RÃĄsini.

RÃĄsin
– ein menningarstovnur til ung við menningartarni
Í 2005 varð RÃĄsin sett ÃĄ stovn sum ein royndar- ÃĶtlan. Í 2008 vÃģru teir fyrstu nÃĶmingarnir lidnir við skÚlan. Royndar- ÃĶtlanin eydnaðist so mikið vÃĶl, at avgjÃļrt varð at hetta skuldi vera ein varandi loysn.
Í endamÃĄlsorðingini fyri RÃĄsina verður sagt, at endamÃĄlið við stovninum er, at tey ungu fÃĄa ment sínar fÃļrleikar, so tey eftir lokið skÚlatilboð kunnu liva eitt sjÃĄlvstÃļðugt lív bÃĶði persÃģnliga, sosialt og í arbeiðslívi. SkÚlatilboðið skal geva nÃĶmingunum mÃļguleika at menna sosialar, persÃģnligar og kensluligar fÃļrleikar, at ogna sÃĶr fatan um lívið og tess mÃļguleikar. NÃĶmingarnir skulu hava fjÃļlbroyttar menningarmÃļguleikar, sum styrkja teirra sjÃĄlvsÃĄlit, sjÃĄlvsvirði og gera teir tilvitaðar um egnar mÃļguleikar og avmarkingar, so teir kunnu hava ÃĄvirkan ÃĄ egið lív.
SkÚlatilboðið skal styrkja og varðveita netverkið hjÃĄ nÃĶminginum, so nÃĶmingurin m.a. kann knÃ―ta nÃ―ggj vinarbond og varðveita verandi vinarbond. Stovnurin skal eftir tÃļrvi veita nÃĶminginum rÃĄÃ° og hjÃĄlp, tÃĄ ið nÃĶmingurin fÃĶr vitjan og fer ÃĄ vitjan, og hjÃĄlpa nÃĶminginum at kunna familju og vinir um, hvat hendir ÃĄ RÃĄsini.
Um skÚlatilboðið verður m.a. sagt, at RÃĄsin veitir nÃĶmingunum eitt heildartilboð, sum fatar um bÚstað, skÚla og arbeiði og at innihaldið er í hÃļvuðsheitum verklig lÃĶring og menning við stÃļði í fÃļrleikunum hjÃĄ tí einstaka.

Heilsa, menning og endurmenning

Á heilsuÃļkinum vísir MBF ÃĄ, at í FÃļroyum er eingin lÃģg um menning og endurmenning. Fyri fÃģlk, sum bera brek, eru hesar tÃĶnastur rÃĶttiliga umrÃĄÃ°andi, tÃĄ ið tÃĶr skulu stuðla undir, at borgarin gerst sjÃĄlvbjargin og kann endurvinna nakrar av teimum fÃļrleikum, hann hevur mist. Somuleiðis heitir MBF ÃĄ landsstÃ―rið at skipa so fyri, at bíðitíð innan barnapsykiatriina styttist.

Síðan frÃĄgreiðingin varð send inn í januar, er bíðitíðin til barnapsykiatriina munandi stytt. MBF-blaðið hevur spurt Karsten Hansen, landsstÃ―rismann við heilsumÃĄlum, um man ikki bara hevur flutt avbjÃģðingina viðvíkjandi bíðitíð til barnapsykiatriina frÃĄ HeilsumÃĄlarÃĄÃ°num til SernÃĄm? Soleiðis at skilja, at barnapsykiatriin bert greinar og ger tilmÃĶli til SernÃĄm.
Karsten Hansen greiðir frÃĄ, at seinnu ÃĄrini eru fleiri og fleiri bÃļrn ÃĄvíst til greiningar og viðgerð ÃĄ Psykiatriska deplinum ÃĄ LandssjÚkrahÚsinum.
– TÃĄ eg tÃģk við sum landsstÃ―rismaður ÃĄ heysti í 2011 var greitt, at bíðirÃļðin til greiningar og viðgerð var long og at bíðirÃļðin bara Ãļktist, tí fleiri bÃļrn vÃģru ÃĄvíst til greiningar enn depilin megnaði at fÃĄa Útgreinað. Eg skal tÃģ beinanvegin gera vart við, at tey
við akuttum tÃļrvi sjÃĄlvandi sluppu fram at beinanvegin, meðan onnur mÃĄttu bíða upp í tvey ÃĄr, ja nÃļkur heilt uppí hÃĄlvt triðja ÃĄr. Hetta var ein ÃĄlvarslig, fyri ikki at siga hÃĶttislig, stÃļða. RÃĶtt og slÃĶtt ein vanlukka fyri bÃļrnini og avvarðandi teirra, tí greiningin ÃĄ Psykiatriska deplinum er fyri mong fyrsta stigið í eini viðgerðar- og hjÃĄlpartilgongd. Sagt eitt sindur fÃ―rakantað, so fÃĄa vit ikki veitt rÃļttu hjÃĄlpina og neyðuga stuðulin fyrr enn barnið hevur verið til greiningar, sigur Karsten Hansen, sum ÃĄsannar, at greiningin kann ikki standa einsamÃļll, men skal fylgjast upp við mÃļguligari medisinskari viðgerð, terapi, hjÃĄlpartiltÃļkum og stuðli annars. Hetta krevur at avvarðandi myndugleikar – tað verið seg heilsuverk, skÚlaverk, sernÃĄmsfrÃļðin,
almannaverk og kommunur taka ÃĄbyrgd fyri sínum Ãļki og ikki minst samstarva um innsatsin til bÃļrnini.
BíðirÃļðin burtur
– Tann gÃģða sÃļgan er, at vit við eini meirjÃĄttan ÃĄ 1,5 miÃģ. krÃģnur ÃĄrliga, og við gÃģðum samstarvi við LandssjÚkrahÚsið, uppÃĄ tvey ÃĄr hava minkað bíðirÃļðina Úr 161 niður í eini 25 bÃļrn. Reelt merkir tað, at bíðirÃļðin at koma til greiningar er burtur, og verður tÚ ÃĄvístur til psykiatriska greining, kanst tÚ rokna við at sleppa framat innan tríggjar mÃĄnaðir. Árliga verða umleið 70 nÃ―ggj bÃļrn ÃĄvíst til greiningar ÃĄ Psykiatriska deplinum. NÃģgv bÃļrn, men ikki Ãļll, sum hava verið til greiningar mugu fÃĄa hjÃĄlp aftanÃĄ. Tað er sum vera man ymiskt hvussu stÃģran tÃļrv tey hava. Ta hjÃĄlpina skulu tey fÃĄa ymsastaðni frÃĄ. Eg skilji, at ikki Ãļll fÃĄa tilboð beinanvegin og hevur eitt nÚ SernÃĄm eina avbjÃģðing. Men eg veit eisini, at bÃļrnini fÃĄa viðgerð í heilsuverkinum, hjÃĄlp í skÚlanum stuðul frÃĄ Almannaverkinum og kommunum kring landið. So bÃļrnini fÃĄa hjÃĄlp, hÃģast onkur flÃļskuhÃĄlsur er, sigur landsstÃ―rismaðurin.
RÚm fyri bata
– Í mun til at samskipa innsatsin til bÃļrn við serligum avbjÃģðingum, so hava vit í politisku skipanini ÃĄsannað, at rÚm er fyri bata. Fyri at bÃļta um samstarvið settu vit ÃĄ vetri 2012 skjÃļtul ÃĄ umfatandi og ambitiÃļsa arbeiðið, sum vit rÃģpa „Tann gÃģða tilgongdin“. Talan er um eina verk ÃĶtlan, har stÃļðið verður tikið í familjuni, sum hevur eitt barn við avbjÃģðingum. Hendan tilgongdin hevur givið stovnum og myndugleikum annars nÃ―ggj sjÃģnarmið og nÃ―ggj hugskot at loysa tÃĶr avbjÃģðingar, sum ein familja við einum barni – í hesum fÃļri við autismu – mÃļtir í gerandisdegnum. Tað eru landsstÃ―risfÃģlkini í heilsu, almanna- og mentamÃĄlum, sum í felag hava tikið stig til arbeiðið. Arbeiðið er um at
vera liðugt og verður handað okkum fyrsta dagin, greiðir Karsten Hansen frÃĄ.
Endurvenjing
Blaðið spurdi eisini landsstÃ―rismanin við heilsumÃĄlum hvussu langt arbeiðið við at gera lÃģg um menning og endurmenning er komið, og nÃĶr verður tað liðugt?
Til tað sigur landsstÃ―rismaðurin, at nÃ―ggj lÃģg um endurvenjing er ÃĄ veg í tingið og kemur eftir ÃĶtlan í gildi 1. januar 2015.
– Tað hevur leingi verið víst ÃĄ, at tÃļrvur er ÃĄ betri tilboðum til fÃģlk, sum orsakað av sjÚku ella skaða fÃĄa tÃļrv ÃĄ endurvenjing. Eitt nÚ verður víst ÃĄ, at tvÃļrrandi samband er ímillum spesialiseraðu endurvenjingina inni ÃĄ sjÚkrahÚsunum, sum verður veitt í sambandi við innleggjan, og uppfylgjandi endurvenjing veitt aftanÃĄ at fÃģlk verða Útskrivað av sjÚkrahÚsiðð. Eisini kenna vit trupulleikan, at sjÚklingar, sum hava fingið viðgerð og endurvenjing uttanlands, ikki fÃĄa nÃļktandi tilboð, tÃĄ tey koma heim til FÃļroya, sigur Karsten Hansen og leggur afturat, at yvirskipað er tÃļrvur ÃĄ eini tvÃļrsektoriellari heildarÃĶtlan fyri
endurmenning, sum eisini varð víst ÃĄ í frÃĄgreiðingini um HeilsunÃ―skipan, sum varð viðgjÃļrd í november í fjÃļr. MÃĄlið er gylt. Vit skulu etablera hjÃĄlparskipanir, viðgerðir og endurvenjing, sum í fyrra lagi skulu forða fyri, at fÃģlk í arbeiðsvirknum aldri missa tilknÃ―tið til arbeiðsmarknaðin, og í Ãļðrum lagi eru so munagÃģðar, at fÃģlk ikki fÃĄa tÃļrv ÃĄ varandi hjÃĄlp, sigur landsstÃ―rismaðurin sum kann boða frÃĄ, at lÃģgaruppskotið, sum fer í LÃļgtingið í heyst, kann síggjast sum eitt fyrsta stig ÃĄ leiðini til at fremja hesa heildarÃĶtlan.

Fleiri
 tíðarhÃģskandi
bÚstaðir
– og stÃļrri valfrÃĶlsi til brÚkaran
Eitt mÃĄl, sum MBF hevur varpað nÃģgv ljÃģs ÃĄ er hÃģskandi íbÚðarmÃļguleikar til fÃģlk sum bera brek, sum felagið eisini nÃ―tir hÃļvið til at taka við í frÃĄgreiðing síni. MBF fÃļrir fram tann natÚrliga rÃĶtt tað ÃĄtti at verið at eisini fÃģlk, sum bera brek, hava rÃĶtt til at avgera hvar og saman við hvÃļrjum, tey vilja bÚgva. Bíðitíðin eftir eini hÃģskandi íbÚð er alt ov drÚgv, og tÃĶnastustÃļðið, meðan tey bíða, kann vera lÃĄgt. Felagið finst eisini at teimum tÃĶnastum, sum verða veittar í vardum íbÚðum, sum sjÃĄldan eru stÃ―rdar av brÚkaranum sjÃĄlvum. Felagið heitir ÃĄ landsstÃ―rið um at byggja tíðarhÃģskadi bÚstaðir kring landið.
Eisini vísir MBF ÃĄ ta mangan truplu stÃļðuna sum fÃģlk, ið bera brek, koma í tÃĄ verkfall er, og noyðast at flyta Úr sambÃ―lum ella vardum bÚstÃļðum.
MBF-blaðið hevur spurt Anniku Olsen, landsstÃ―riskvinnu við almannamÃĄlum hvÃļrjar ÃĶtlanir hon hevur fyri at bÃļta um og broyta hesi viðurskiftini?
Annika Olsen, landsstÃ―riskvinna leggur stÃģran dent ÃĄ tÃ―dningin av at sjÃĄlvsavgerðarrÃĶtturin hjÃĄ fÃģlki við serligum avbjÃģðingum skal virðast í stÃļrst mÃļguligan mun í Ãļllum lívsins viðurskiftum.
– Tað eigur at vera ein rÃĶttur hjÃĄ Ãļllum borgarum at hava ÃĄvirkan ÃĄ hvar tÚ bÃ―rt, hvussu tÚ bÃ―rt og saman við hvÃļrjum tÚ bÃ―rt. Í FÃļroyum hava
vit tÃģ ein sera einstÃĄttaðan bÚstaðarmarknað, og tískil eru valmÃļguleikarnir hjÃĄ okkum fÃļroyingum avmarkaðir, tÃĄ tað kemur til bÚstað. Tí fegnist eg um, at vit nÚ hava fingið ein bÚstaðarpolitikk við tí endamÃĄli at fÃĄa ein meira fjÃļltÃĄttaðan bÚstaðarmarknað, sum vÃģnandi eisini kemur at geva hvÃļrjum einstÃļkum fÃļroyingi stÃļrri valfrÃĶlsi. Eisini fegnist eg almikið um, at glið nÚ av ÃĄlvara er komið ÃĄ arbeiðið hjÃĄ felagnum BÚstaðir við at byggja leiguíbÚðir kring landið soleiðis, at bÚstaðarmÃļguleikarnir gerast fjÃļltÃĄttaðir, sigur landsstÃ―riskvinnan.
Annika Olsen ÃĄsannar, at bÚtilboðini, sum í dag verða veitt fÃģlki við serligum avbjÃģðingum, eru eisini
einstÃĄttaði og avmarkaði, og tí fegnast hon um teir batar, sum eru ÃĄvegis í lÃļtuni.
– Vit hava fingið gongd í byggingina av vardum bÚstÃļðum kring landið. 24 vardir bÚstaðir verða í lÃļtuni bygdir í ÃĄvikavist Runavík og Klaksvík, og 8 íbÚðir standa lidnar í Klaksvík í ÃĄr, ÃĶtlað fÃģlkum við serligum avbjÃģðingum. Ein depil til fjÃļlbrekað stendur liðugur í Runavík í ÃĄr, eins og gongd er sett ÃĄ at byggja virknis- og umlÃĶttingardepil í Sandoynni.
StÃļrri valfrÃĶlsi
– Tað er ongin loyna, at tað er bíðilisti at fÃĄa bÚtilboð og tað er heldur ongin loyna, at nÃģgv av teimum bÚstaðartilboðum, sum verða veitt í dag ikki liva upp til tann standard, sum vit í dag krevja av okkara bÚstaði. Hesi viðurskifti hava eisini ÃĄvirkan ÃĄ, hvÃļrja tÃĶnastu Almannaverkið kann veita og hvÃļrji atlit Almannaverkið noyðist at taka, tÃĄ eitt nÚ bÚtilboð verða tillutað borgaranum. Tað er hugsandi at atlit til onnur bÚfÃģlk og samanseting av bÚfÃģlki bÃĶði í mun til aldur og brek mugu víkja í mun til, at talan kann vera um eina brÃĄÃ°feingisstÃļðu, har ein borgari mÃĄ flyta inn tí nÚ er eitt plÃĄss tÃļkt, sigur landsstÃ―riskvinnan sum vÃģnar og vÃĶntar, at tann nÃ―bygging, sum fer fram í lÃļtuni og í komandi ÃĄrum, kemur at viðfÃļra, at eisini fÃģlk við serligum avbjÃģðingum fÃĄa stÃļrri valfrÃĶlsi, tÃĄ tað kemur til bÚstað. Gongst sum ÃĶtlað verða komandi ÃĄrini ÃĄleið 60 nÃ―ggjar vardar íbÚðir og umlÃĶttingarplÃĄss til fÃģlk við serligum avbjÃģðingum fleiri at velja ímillum, og tÃĄ eru íbÚðirnar sum BÚstaðir byggir ikki taldar við.
Gerandisdagur við innihaldi
Annika Olsen sigur, at tað snÃ―r seg ikki einans um betong og fasadur, men eisini um at geva bÚfÃģlkunum mÃļguleika fyri at hava ein aktivan og innihaldsríkan gerandisdag eins og Ãļll modernaði menniskju ynskja í dag.
– Vit hava eisini ÃĄbyrgd av, at fÃģlk
við serligum avbjÃģðingum mennast, og at teirra sjÃĄlvsavgerðarrÃĶttur verður virdur. Tað eru tÃģ viðurskifti, sum krevja eina hugburðsbroyting bÃĶði hjÃĄ bÚfÃģlki, starvsfÃģlki og eisini avvarðandi hjÃĄ bÚfÃģlkum.
– Almannaverkið er farið undir arbeiðið við at fremja hesa hugburðsbroyting í verki, og tað er so mín uppgÃĄva sum landsstÃ―riskvinna at syrgja fyri, at tey fÃĄa karmar, sum stuðla undir hesum, sigur landsstÃ―riskvinnan, sum ber leiðslu og starvsfÃģlki í Almannaverkinum stÃģrt rÃģs fyri, at tey hvÃļnn dag gera gerandisdagin ÃĄ bÚstaðinum so gÃģðan og innihaldsríkan sum bÚkarmarnir loyva.
– Sum landsstÃ―riskvinna havi eg verið ÃĄ vitjan ÃĄ nÃģgvum sambÃ―lum kring landið og eg mÃĄ siga, at tað altíð er innbjÃģðandi og hugnaligt at koma inn og tykjast bÚfÃģlkini at vera glað og nÃļgd – hÃģast karmarnir ikki altíð eru teir bestu. Eg fegnist eisini almikið um, at Almannaverkið í heyst fer at royna eina BPA-líknandi skipan ÃĄ tveimum sambÃ―lum. BÚfÃģlkini fÃĄa við hesi skipan nakrar starvsfÃģlkatímar um vikuna, sum tey sjÃĄlvi rÃĄÃ°a yvir, og sum tey kunnu brÚka til tað sum tey ynskja at brÚka tað til. Tað er mín vÃģn at royndin kemur at eydnast vÃĶl, og at tað í framtíðini verður ein skipan, sum Ãļll bÚfÃģlk kunnu brÚka.
Almannaverkið er eisini farið undir eina tilgongd við at styrkja um mÃļguleikan hjÃĄ bÚfÃģlki og avvarðandi at hava ÃĄvirkan ÃĄ innihaldið í tilboðunum. Hetta verður gjÃļrt við at borgara- og avvarðandi rÃĄÃ° verða skipaði í teim ymsu eindunum kring landið, sigur Annika Olsen.
Trupult tÃĄ verkfall er
MBF hevur eisini víst ÃĄ ta mangan truplu stÃļðu sum fÃģlk, ið bera brek, koma í tÃĄ verkfall er, og noyðast at flyta Úr sambÃ―lum ella vardum bÚstÃļðum, og spyr landsstÃ―riskvinnuna hvat hon kann gera í so mÃĄta.
Til hetta sigur landsstÃ―riskvinnan, at stÃļðan, sum bÚfÃģlkini komu í, í sambandi við verkfallið hjÃĄ FÃļroya Pedagogfelag, var sera Ãģheppin, og hon metir, at best var um partarnir ÃĄ arbeiðsmarknaðinum tryggjaðu, at hetta ikki kom fyri aftur.

Vísa vilja í verki

FÃļroyingar tosa ikki longur um, hvÃļrji rÃĶttindi tey, ið bera brek, skulu hava. Við ST sÃĄtt-mÃĄlanum eru hesi rÃĶttindi staðfest. Heldur enn at tosa um hvÃļrji rÃĶttindini eru, so er farið at arbeiða við, hvussu hesi rÃĶttindi verða víst í verki.
Ella er tað nÚ so? Víst er breið semja um, at vit eiga at tryggja Ãļll mannarÃĶttindi og grundleggjandi frÃĶlsi fyri Ãļll fÃģlk, ið bera brek, við ongum mismuni av nÃļkrum slagi, grundað ÃĄ brekið. TÃģ er skrivliga ella breiða munnliga semjan í sjÃĄlvum sÃĶr ikki nÃģg mikið. Hesi rÃĶttindi skulu ikki skiljast sum ein vinarlig gerð ella eitt hampiligt ynski, men sum ein grundleggjandi og natÚrligur partur av einum vÃĶlferðarsamfelagi. Óneyðugt eigur at vera at berjast fyri hesi rÃĶttindi, men heldur eigur hann at vera eins natÚrligur, sum at allir fÃļroyingar sjÃĄlvsagt hava rÃĶttindi til fríska luft og reint vatn.
ST sÃĄttmÃĄlin gevur ikki nÃ―ggj rÃĶttindi. SÃĄttmÃĄlin neyvlÃ―sir hinvegin, hvussu londini, sum hava undirskrivað sÃĄttmÃĄlan, skulu tryggja verandi, grundleggjandi mannarÃĶttindi, tÃĄ ið tosað verður um fÃģlk, sum bera brek. Tí hevur sÃĄttmÃĄlin tÃ―dning, tÃĄ ið lÃ―st skal vera, hvussu einstÃļk Ãļki í samfelagnum skulu forða fyri, at fÃģlk, sum bera brek, verða diskriminerað og soleiðis, at rÃĶttindi teirra verða vird.
Sum vit tÃ―Ã°iliga síggja í fÃļroyska samfelagnum, so broytist hugburðurin til tey, sum bera brek, við tíðini. TÃģ eiga vit ikki at steðga ÃĄ, tí enn er nakað ÃĄ mÃĄl. Vit vilja burtur frÃĄ, at synd verður tikið í teimum, sum
bera brek. Nei, eins og aðrir fÃļroyingar, eru tey einstaklingar við sama rÃĶtti at verða gÃģðtikin sum fullgildigir borgarar av fÃļroyska samfelagnum. Gott er, um onnur vÃĶnta nakað av teimum og best er, um rÃļtt krÃļv verða sett teimum. Við rÃļttu umstÃļðunum eru tey tÃ―Ã°andi samfelagsligt tilfeingi.
MÃĄlið hjÃĄ einum og hvÃļrjum vÃĶlferðarsamfelag er jÚ, at borgarar liva eitt virkið lív, sum gevur mÃļguleika at gerast so sjÃĄlvbjargin sum gjÃļrligt. Ofta verður sagt, at eini 10% av borgarunum bera brek. Viðurskifti hjÃĄ hesum er tÃģ ikki bara ÃĄbyrgd hjÃĄ politisku skipanini, men Ãļllum borgarum, tí tað er jÚst einstaki fÃļroyingurin, sum avger hugburðin mÃģtvegis teimum.
Tilfarið í hesum MBF blaðnum er merkt av ST sÃĄttmÃĄlanum og ferðini MBF gjÃļrdi til Geneve við skuggafrÃĄgreiðingini. Spennandi hevur verið at fylgt við gongdini og eisini tí, sum seinastu mÃĄnaðirnar er sett ÃĄ skinnarar. Víst er ÃĄhugin til staðar, men enn er nakað eftir at vísa vilja í verki.
LÃļgmaður og landsstÃ―risfÃģlk eru ÃĄ einum mÃĄli um, at ST sÃĄttmÃĄlin eigur at vera vegvísarin til eitt betri samfelag fyri fÃģlk, sum bera brek.
Hesi fÃĄu orð við vÃģn um eitt gott samfelag fyri allar fÃļroyingar og eg ynski tÃĶr gÃģðan lesihug!

Skipan við fylgjarakorti til fÃģlk, ið bera brek

Fyrsta januar 2015, varð skipanin við fylgjarakortum sett í gildi í FÃļroyum, og vÃģru tað stovnar undir MentamÃĄlarÃĄÃ°num og VinnumÃĄlarÃĄÃ°num, sum vÃģru fyrstir við í skipanini. Síðani eru Smyril Line og kommunurnar eisini komin við í skipanina eisini.

Hvat er fylgjaraskipan og fyri hvÃļnn er skipanin?
Í FÃļroyum hava vit fÃģlk sum bera brek og sum eru nÃģg illa fyri til, at um tey skulu Út til tiltÃļk, ella um tey skulu Út at ferðast, eru tey noydd at hava fylgjara við.
Í nÃģgvur fÃļrum er tað ov kostnaðarmikið hjÃĄ hesum fÃģlkum at ferðast ella at luttaka í tiltÃļkum, har tey bÃĶði skulu gjalda fyri seg sjÃĄlvan og fyri fylgjaran.
Fylgjarakortið hevur til endamÃĄls at tryggja, at fÃģlk, ið bera brek, og hava tÃļrv ÃĄ fylgjara, hava rÃĶtt til at taka fylgjaran við sÃĶr, uttan at goldið verður ferðaseðil ella atgongumerki fyri fylgjaran.
TÃļrvurin ÃĄ fylgjara kann verða grundaður ÃĄ bÃĶði likamligt og sÃĄlarligt brek og er ikki treytaður av aldursmarki.
Fyri at fÃĄa fylgjarakort er neyðugt at skjalprÃģgva tÃļrvin við í minsta lagi einum av niðanfyristandandi skjÃļlum ella jÃĄttanum:
LÃĶknavÃĄttan
ÚtgangsstÃļðið er, at tÃļrvurin skal verða skjalprÃģgvaður við lÃĶknavÃĄttan frÃĄ egnum lÃĶkna.
GÃģðkenning til ymsar almennar veitingar LÃĶknavÃĄttan krevst tÃģ ikki, um umsÃļkjari kann skjalprÃģgva, at viðkomandi er gÃģðkendur at fÃĄa eina av niðanfyristandandi veitingum ella hevur gÃģðkendan limaskap.
– BÚtilboð ÃĄ stovni ella sambÃ―li
– Parkeringsskelti fyri fÃģlk, ið bera
brek
– JÃĄttan um stuðul til at keypa bil,
sbrt. kunngerð um stuðul til at
keypa bil o.a. sbrt. forsorgarlÃģgini – Viðkomandi er limur í Blindafelag – FÃļroya. (Talan skal vera um fullan
limaskap, ið er treytaður av, at eygnalÃĶkni vÃĄttar, at sjÃģnin er undir 10%. Talan er sjÃĄlvsagt ikki um stuðulslim)
Fylgjarakortið hevur gildi í 3 ÃĄr. Eftir hetta skal tað endurnÃ―ggjast við at senda inn nÃ―ggja umsÃģkn saman
við haldgÃģðum skjalprÃģgvi fyri tÃļrvin ÃĄ fylgjara.
Kortið er galdandi ÃĄ Ãļllum stÃļðum, har MBF hevur gjÃļrt avtalu við myndugleikar, felÃļg og onnur.
Kortið skal nÃ―tast sum skjalprÃģgv fyri, at kortÃĄnarin hevur tÃļrv ÃĄ at hava fylgjara við sÃĶr, tÃĄ ið viðkomandi ferðast ella luttekur í tiltÃļkum.
KortÃĄnarin skal gjalda fyri seg, men við at vísa fram kortið, tÃĄ ið goldið verður, hevur viðkomandi rÃĶtt at hava í mesta lagi ein fylgjara við sÃĶr og onki gjald verður tÃĄ tikið fyri fylgjaran.
Meginfelag teirra brekaðu í FÃļroyum (MBF) hevur um hendi alla umsiting av fylgjarakortinum.
UmsÃģkn um fylgjarakort skal fyllast Út ÃĄ serligum skjali, ið fÃĶst við at venda sÃĶr til MBF ÃĄ annaðhvÃļrt www.mbf.fo ella ÃĄ skrivstovuni ÃĄ Íslandsvegi 10 C í TÃģrshavn. UmsÃģknarskjalið verður at senda til MBF, sum viðger umsÃģknina og tekur avgerð um, hvÃļrt fylgjarakort verður ÚtflÃ―ggja umsÃļkjara.


Enn eitt stig ÃĄ javnrÃĶttindaleiðini

Í sambandi við at avtala millum kommunurnar og Meginfelag teirra brekaðu í FÃļroyum viðvíkjandi fylgjarakorti varð undirskrivað, helt TÃģra við Keldu, forkvinnan í MBF, hesa rÃļðu:
– Í dag er avtalan ímillum kommunurnar og Meginfelag teirra brekaðu í FÃļroyum viðvíkjandi fylgjarakorti undirskrivað.
Við hesum er gjÃļrd avtala um, at stovnar, sum fÃĄa rakstrar- og stuðulsjÃĄttan frÃĄ kommununi, binda seg til at ganga í eina skipan við fylgjarakorti sambÃĶrt leiðreglum fyri fylgjarakort til fÃģlk, ið bera brek.
Hetta er ein stÃģrur dagur fyri MBF, og er eisini eitt framhald av teimum avtalum, sum vit longu hava undirskrivað við MentamÃĄlarÃĄÃ°ið, VinnumÃĄlarÃĄÃ°ið, AlmannarÃĄÃ°ið og Smyril Line.
Havi hug at halda, at gÃģðskan av lívinum kann mÃĄtast eftir, hvussu atkomuligar umstÃļður okkara í gerandisdegnum eru. Her hugsi eg sjÃĄlvandi um atkomu í breiðum tÃ―dningi. 
Her kemur fylgjaraskipanin eisini inn. Avtalan er eitt frambrot, men eisini grundleggjandi neyðugt, um
allir fÃļroyingar skulu vera við ÃĄ jÃļvnum fÃļti.
Síðani er tað likamlig atkoma. TÃĄ tosa vit um hurðavíddir, skrÃĄar, lyftur, gÃĄttir, rÚmlig vesi og tað, sum í sjÃĄlvum sÃĶr kann vera ein forðan fyri, at allir fÃļroyingar kunnu vera við.
Hugsið tykkum, tit sum hava undirskrivað fylgjaraavtalu við MBF, um tit Ãļll skuldu gjÃļrt kraftlop, ÃĄÃ°renn tit sluppu ÃĄ ÃĄrsfundin hjÃĄ Kommunufelagnum í dag. Ella lopið hÃĶddarlop fyri at koma inn um hurðina. Ja, eg veit ikki, hvussu mong vit hÃļvdu verið.
MÃļguliga er ov sjÃĄldan, at vit, sum megna at ganga í trappum, upp um hÃļgar gÃĄttir, toga í tungar hurðar síggja, hvussu ÃģtrÚliga skjÃģtt tað er at kenna seg Ãģynsktan og bara muga viðurkenna, at eg kann ikki vera við. Eg veit, at tað er ikki tað, vit siga, men tað er tað, vit í ÃĄvísum stÃļðum, vísa.
Atkomuviðurskiftir í og við bygningar vera í dag skipað í kunngerð nr. 13 frÃĄ 10. februar 2012. Tað verður ongantíð sagt ov ofta og tÃ―Ã°iliga, hvussu stÃģran tÃ―dning tykkara uppgÃĄva sum kommunur er. Tit eru byggivaldið og tískil gÃģðkennandi
byggimyndugleiki og hava eftirlit við, um bygt verður eftir gÃģðkendum byggiloyvi og galdandi reglum. Hetta er galdandi, tÃĄ ið nÃ―ggir almennir bygningar verða bygdir. Kunngerðin hevur ikki ÃĄsetingar um revsing orsakað av, at tað ikki er heimild í bÃ―arskipanarlÃģgini til revsiÃĄsetingar.
Royndirnar hjÃĄ okkum í MBF eru, at flest Ãļll vilja byggja atkomuligt. Hetta er eisini eitt av hjartamÃĄlunum hjÃĄ MBF, at likamlig atkoma verður tikin í ÃĄlvara. Her hugsi eg eisini um gamlar bygningar – tí er ikki altíð so nÃģgv, sum skal til. Vit skulu fyrst og fremst venja okkum at hugsa, at sjÃĄlvsagt skulu allir fÃļroyingar hava sama mÃļguleikan at koma inn og vera við.
Áhugin fyri fylgjarakorti er stÃģrur. Í dag hava 65 brÚkarar fingið kort og kunnu njÃģta gott av fylgjaraavtalunum. Eg vil fegin takka tykkum í Kommunufelagnum hjartaliga fyri vÃĶlvild og vilja at gera avtaluna í dag til veruleika. Við hesi avtalu kunnu enn fleiri fÃļroyingar vera við og hetta er enn eitt stig ÃĄ javnrÃĶttindaleiðini.

Tað siga borgarstjÃģrarnir
Dennis Holm, borgarstjÃģri í VÃĄgs kommunu
Atkoma ÃĄ dagsskrÃĄnni
– Tað er av stÃģrum tÃ―dningi, at vit sum kommuna ÃĄ hendan hÃĄtt stuðla sjÃģnarmiðnum at Ãļll tey, sum hava tÃļrv ÃĄ at hava fylgjara, ikki skulu gerast verri fyri fíggjarliga av teirri orsÃļk, sigur Dennis Holm, borgarstjÃģri í VÃĄgs kommunu, og leggur afturat, at bÃ―rÃĄÃ°ið roynir at gera atkomumÃļguleikarnar fyri rÃļrslutarnað so gÃģðar sum gjÃļrligt. Hann vísir m.a. ÃĄ gÃģðu atkomumÃļguleikarnar í sambandi við nÃ―ggja tÃĶnastudepilin við kunningarstovu og bÃ―arbÃģkasavni, eins og tÃĶr gÃģðu umstÃļðurnar og hentleikarnar við langhylin. Dennis Holm ÃĄsannar tÃģ, at atkoma til fleiri av eldri bygningunum er ikki nÃļktandi, men hesi viðurskifti eru sett ÃĄ dagsskrÃĄ, soleiðis at umstÃļðurnar gerast betri.
RÃģsa Samuelsen, borgarstjÃģri í VÃĄga kommunu
SummardÃĄin skal gerast heilur
– Eg eri sera fegin um at hava fingið mÃļguleika til at undirskriva eitt tílíkt skjal sum tað vit gjÃļrdu í dag, sum er eitt greitt signal, at vit Ãļll vilja, at gÃģð atkoma verður fyri Ãļll, sigur RÃģsa Samuelsen, borgarstjÃģri í VÃĄga kommunu, sum minnist aftur ÃĄ tÃĄ fyrrverandi forkvinnan í MBF, Leila Solmunde, sÃĄla, kannaði atkomuviðurskifti kring landið, og hvÃļrs niðurstÃļða kom Út í bÃģklingi. Forsíðan ÃĄ bÃģklinginum var ein hÃĄlvur summardÃĄi, men mÃĄlið hjÃĄ Leilu var, at tÃĄ vit Ãļll hÃļvdu gjÃļrt okkara, verður summardÃĄin fullfíggjaður, og tað vÃģni eg at so verður, sigur RÃģsa Samuelsen. Hon heldur, at VÃĄga kommuna er rÃĶttiliga vÃĶl fyri í sambandi við atkomumÃļguleikar, men enn er eftir at bÃļta um mÃļguleikarnar ÃĄ umsitingarbygninginum hjÃĄ kommununi har m.a. lyfta skal setast upp.
– Hetta er ikki bert eitt flott skjal, sum vit hava undirskrivað, men eitt gott amboð og krÃļv til kommunurnar at gera nakað munagott. Hetta snÃ―r seg um borgarar, sum vit Ãļll vilja hava hjÃĄ okkum, sigur RÃģsa Samuelsen.

JÃģgvan Skorðheim, borgarstjÃģri í Klaksvíkar kommunu
Broyta hugsunarhÃĄtt
– Um tað enn er nakar kommunupolitikari ella annar borgari, sum enn ikki hevur sÃĶð tað natÚrliga og neyðuga í at Ãļll hava rÃĶtt til atkomu, so rokni eg við at hetta skjalið, sum er undirskrivað í dag, fer at hjÃĄlpa vÃĶl til at broyta hugsanarhÃĄtt, sigur JÃģgvan Skorðheim, borgarstjÃģri í Klaksvík. Hann sigur, at kommunan hevur hesi seinastu ÃĄrini gjÃļrt nÃģgv fyri at bÃļta um viðurskiftini hjÃĄ rÃļrslutarnaðum við m.a. lagaligari gongubreytarkantum og betri atkomu til handlar og stovnar. Kommunan tekur eisini tílík atlit í sambandi við nÃ―bygging og umvÃĶling. Eitt nÚ eru viðurskiftini í og kring svimjihÃļllina nÚ vorðin sera gÃģð, og NÃĄmsfrÃļðiliga rÃĄÃ°gevingin er flutt í onnur hÃļli, har atkomumÃļguleikarnir eru í lagi.

Magnus Rasmussen, borgarstjÃģri í Runavíkar kommunu
Hetta er so sjÃĄlvsagt
– Eitt sera gott tiltak, og eg undrist ikki sÃļrt yvir, at tað ikki er gjÃļrt fyri langari tíð síðani, tí hetta er so sjÃĄlvsagt, sigur Magnus Rasmussen, borgarstjÃģri í Runavíkar kommunu. BorgarstjÃģrin sigur, at tÃĄ rÃĶður um nÃ―ggjaru bygningarnar, stendur vÃĶl til í sambandi við atkomu, og vísir ÃĄ nÃ―ggja skÚlan við LÃļkin, barnagarðar og nÃ―ggju fimleikahÃļllina Bylgjan, men verri er vorðið í eldri bygningum. Hesi seinru ÃĄrini hevur kommunan tÃģ lagt seg eftir at bÃļta um viðurskiftini har, og serliga tÃĄ aðrar ÃĄbÃļtur verða gjÃļrdar hava tey altíð eisini atkomuviðurskiftini í huga. BorgarstjÃģrin vísir ÃĄ, at í RunavíkarÃļkinum eru rÃĶttiliga nÃģgvir stovnar til fÃģlk við serligum avbjÃģðingum, m.a. RÃĄsin, verkstaðið Stíggjur eins og ymiskir bÚstovnar, so hesi fÃģlk við serligum tÃļrvi eru ein rÃĶttiliga natÚrligur partur av bÃ―armyndini, og tað hava tey verið mong ÃĄr.

Heðin Mortensen, borgarstjÃģri í TÃģrshavnar kommunu
Hugsaði ikki um tað
– Eg skal siga sum er, at eg hugsaði ikki um tað at tey, sum hÃļvdu fyri neyðini at hava ein fylgjara við sÃĶr til ymisk tiltÃļk, rindaði tvífalt so nÃģgv sum vit onnur. Ikki fyrr enn vit fingu ein fyrispurning um at sleppa undan at rinda dupult. Ja sjÃĄlvandi, – var nakað meira sjÃĄlvsagt enn tað, sigur Heðin Mortensen, borgarstjÃģri í TÃģrshavnar kommunu, sum er fegin um tað skjal, sum allar 32 fÃļroysku kommunurnar nÚ hava undirskrivað. Hann sigur, at hesin boðskapur fer nÚ Út til allar kommunalar stovnar og Ãļll tey, sum kommunan letur stuðul til, at nÚ er reglan galdandi, – eittans atgongumerkið!
BorgarstjÃģrin í hÃļvuðsstaðnum heldur, at kommunan er rímiliga vÃĶl fyri tÃĄ rÃĶður um atkomumÃļguleikar, sjÃĄlvt í fleiri hundrað ÃĄra gamla Reinsarínum, har lyfta er til allar hÃĶddir, og har atkomuviðurskiftini enn ikki eru nÃļktandi, verður tað gjÃļrt.


ÍSF fegnast um fylgjarakortið
Petur Elias Petersen, ÍSF forseti, sigur, at nÃ―ggja skipanin tÃĶnir fleiri endamÃĄlum, og hann vÃģnar og roknar við, at fylgjarakortið verður dÚgliga brÚkt.

– ÍSF skal rÚma Ãļllum. Tað er okkara hjartamÃĄl, og tí eru vit sera fegin um at vera við í skipanini við fylgjarakorti, soleiðis at tey, sum bera brek, ikki rinda meira enn vit onnur at koma til ítrÃģttartiltÃļk. Hetta hevur vÃģnandi eisini við sÃĶr, at fleiri fara at koma til okkara tiltÃļk, sum fevna um allan fÃļroyskan ítrÃģtt, sigur Petur Elias Petersen.
Spurdur um hvussu atkomuviðurskiftini hjÃĄ eitt nÚ teimum rÃļrslutarnaðu eru, sigur ÍSF forsetin, at tÃĄ tað snÃ―r seg um uttandura vallir, eru umstÃļðurnar gÃģðar, men sama kann ikki sigast um umstÃļðurnar í fleiri hallum.
– Fari eg t.d. til ein handbÃģltsdyst, kann eg lÃĶttliga spÃĄka mÃĶr upp ÃĄ ovaru sitiplÃĄssini og hava gott ÚtsÃ―ni til alt, meðan hin rÃļrslutarnaði mÃĄ síggja dystin í gÃģlvhÃĶdd. Onkustaðni eru rampur tÃģ gjÃļrdar, men yvirhÃļvur kundu viðurskiftini í so mÃĄta mangastaðni verið betri. Í fleiri svimjihallum eru viðurskiftini annars rÃĶttiliga gÃģð, sigur Petur Elias Petersen, sum leggur aftrat, at atkomuviðurskifti hevur ÍSF ikki beinleiðis nakað við at gera. Tað er land og kommunur, sum taka sÃĶr av tí.
– Og tÃģ, – Vit royna altíð at fylgja við, tÃĄ nÃ―ggir vallir og nÃ―ggjar hallir verða
bygdar, at eitt nÚ atkomuviðurskiftini eru so gÃģð sum gjÃļrligt. Stendur landið fyri tílíkari byggiÃĶtlan, fÃĄa vit altíð mÃļguleika at siga okkara meining og koma við okkara viðmerkingum, men soleiðis er ikki altíð við kommunalum verkÃĶtlanum, sigur ÍSF forsetin, sum fegin vil nÃ―ta hÃļvið, nÚ skipan er komin við fylgjarakorti, at minna avvarðandi myndugleikar ÃĄ, at fylgjarakortið ikki bert er ÃĶtlað sum eitt gullrandað skjal, men eigur eisini at eggja Ãļllum til at fÃĄa atkomuviðurskifti í lagi.

Eitt gott kort í hondini
– og tað fari eg dÚgliga at brÚka, sigur JÃģgvan Telling Úr Havn, sum er ein teirra, sum hevur fingið fylgjarakort

JÃģgvani Telling dÃĄmar stak vÃĶl at ferðast. Ikki minst til sÃģlríkar strendur. Tað er gott fyri bÃĶði likam og sÃĄl, sigur hann, men ein trupulleiki hevur verið, at hann altíð hevur verið noyddur at hava fylgjara við. Tað hevur verið kostnaðarmikið, tí fylgjarin hevur goldið ferðaseðil eins og JÃģgvan sjÃĄlvur. Men nÚ er Ãļðrvísi. Eftir at tað eydnaðist MBF at fÃĄa avtalu í lag við allar almennar, eins og fleiri privatar stovnar um Ãģkeypis ferðing fyri fylgjara, gerst alt munandi lÃĶttari, og tað fegnast JÃģgvan stÃģrliga um.

Fyrsta mars í ÃĄr fÃģru gomlu avlamisskeltini Úr gildi, og vÃģru tey avloyst av nÃ―ggjum parkeringskortum.
StÃģri munurin er, at parkeringskortini hava ES snið og kunnu brÚkast uttanlands eisini. Á nÃ―ggja parkeringskortinum er mynd og undirskrift handhavarans.
Meginfelag teirra brekaðu í FÃļroyum gevur kortið Út fyri Akstovuna.
UmsÃģkn um parkeringskort skal fyllastÚtÃĄserligumskjali,iðfÃĶstvið at venda sÃĶr til MBF ÃĄ annaðhvÃļrt www.mbf.fo ella ÃĄ skrivstovuni ÃĄ Íslandsvegi 10c í TÃģrshavn.

Norðurlendskt parkeringskort
Ingolf Klein Olsen Úr HÃģsvík hevur rÃĶtt til at brÚka parkeringsplÃĄssini, sum eru ÃĶtlað til fÃģlk, sum bera brek. Hann hevur, eins og onnur í líknandi stÃļðu, havt eitt fÃļroyskt parkeringskort, sum hevur givið honum henda rÃĶttin, men hesi eru ikki galdandi longur og hava als ikki verið galdandi uttan fyri landoddarnar. NÚ er nÃ―ggj skipan galdandi, so at norðurlendsk gÃģðkend parkeringskort skulu brÚkast í staðin og sum tí kunnu brÚkast í Ãļllum norðanlondum. Ingolf sigur, at hÃģast hann ikki hevur ferðast nÃģgv uttanlands, so kemur tað meira enn so fyri, og tÃĄ kemur nÃ―ggja kortið sera vÃĶl við.

Serbreyt
– ein nÃ―ggj breyt afturat teimum vanligu miðnÃĄmsskÚlabreytunum, sum teir flestu, og helst allir miðnÃĄmsskÚlar, skulu bjÃģða nÃĶmingum við serligum tÃļrvi.

Leingi hevur stÃģrur tÃļrvur verið ÃĄ skÚlatilboðum til ung við serligum tÃļrvi, men nÚ hevur landsstÃ―rið veruliga sett skjÃļtil ÃĄ eina ítÃļkiliga verkÃĶtlan við stÃļði í einum tilmÃĶli, sum ein arbeiðsbÃģlkur herfyri handaði BjÃļrn KalsÃļ, landsstÃ―rismanni við undirvísingarmÃĄlum og Anniku Olsen, landsstÃ―riskvinnu við almannamÃĄlum. SkÚlatilboðini skulu samskipast við stuðulsfyriskipanum, sum nÃĶmingar hava tÃļrv ÃĄ eftir skÚlatíð, og tí verður lagt upp til neyvt samstarv millum MentamÃĄlarÃĄÃ°ið og AlmannamÃĄlarÃĄÃ°ið.
TilmÃĶlið leggur upp til, at ein skipað tilgongd skal setast í verk frÃĄ komandi skÚlaÃĄrið, soleiðis at umleið 120 nÃĶmingar, við serligum tÃļrvi, koma at ganga ÃĄ serliga skipaðum miðnÃĄmsskÚlatilboðum um fÃ―ra ÃĄr, tÃĄ ið skipanin er fult Útbygd.
Í ST-sÃĄttmÃĄlanum um rÃĶttindi hjÃĄ teimum, ið bera brek, verður lagt upp til eina inkluderandi skÚlaskipan, og tí verður serliga skipaða miðnÃĄmið ÃĄ vanligu miðnÃĄmsskÚlunum.
Ein serbreyt
Mest ítÃļkiliga nÃ―brotið í hesi skipan er, at miðnÃĄmsskÚlaskipanin, sum í dag er bÃ―tt upp í seks breytir, fÃĶr eina nÃ―ggja breyt afturat. NÃ―ggja breytin skal skipast ÃĄ flestu – helst Ãļllum – verandi miðnÃĄmsskÚlum, sum skulu hava eina upp til fÃ―ra ÃĄra serbreyt, har nÃĶmingar í miðnÃĄmsskÚlaaldri , sum er 16 – 25 ÃĄr, koma. Serbreytin er eyðkend av, at hon ikki hevur vanligu upptÃļkukrÃļvini og ikki miðar
eftir prÃģvnum. Undirvísingin byggir ÃĄ nÃĄmsÃĶtlan, sum er gjÃļrd til einstaka nÃĶmingin, og sum leggur dent ÃĄ at duga at klÃĄra seg í dagliga lívinum, at lÃĶra okkurt bÃģkmentaligt ella listaligt, teldunÃ―tslu, handaligt arbeiði, eitt nÚ at hjÃĄlpa til í kÃļki ella at arbeiða í handli.
Egnaði hÃļli
NÃ―ggja skipanin setir eisini rÃĶttiliga stÃģr krÃļv ÃĄ ymiskum Ãļkjum. Eitt nÚ til hÃļli. ArbeiðsbÃģlkurin leggur stÃģran dent ÃĄ, at serbreytin fÃĶr egnaði hÃļli, og at tikin verður hÃĶdd fyri tí m.a. í sambandi við tÃĶr Útbyggingar, sum í lÃļtuni eru í gongd, ÃĄ Kambsdali, ÃĄ Tekniska skÚla í Klaksvík og í Marknagilsdeplinum og harnÃĶst í Ãļllum komandi byggiÃĶtlanum.
KrÃļv til fÃģlkaskÚlan
Á onkran hÃĄtt byggir undirvísingin í miðnÃĄmi ÃĄ teir fÃļrleikar, sum nÃĶmingurin hevur víst í fÃģlkaskÚlanum, og tí setur hetta ÃĄvís krÃļv til fÃģlkaskÚlan, har nÃĶmingurin hevur gingið. Tí er umrÃĄÃ°andi, at fÃģlkaskÚlin ger eina neyva lÃ―sing av fÃļrleikum, mÃļguleikum og avbjÃģðingum hjÃĄ nÃĶminginum. Hetta mÃĄ vera so ítÃļkiligt, at miðnÃĄmsskÚln veit, hvussu nÃĶmingurin, sum byrjar ÃĄ miðnÃĄmi, er fyri sum heilt menniskja, og Út frÃĄ hesum kann gera ítÃļkiliga einstaklingaÃĶtlan.

Álitið verður handað landsstÃ―rinum annað prÃģgv í vanligari merking, so hevur tað stÃģran tÃ―dning, at skÚlagongdin hjÃĄ nÃĶningunum hevur eitt veruligt innihald, og er fÃļrleikamennandi og gevandi. Tí verður eisini mÃĶlt til, at hvÃļr einstaklur nÃĶmingur fÃĶr prÃģgv sum sigur, hvÃļrjar fÃļrleikar hann hevur. Hetta prÃģgv er eftir eini serligari skipan sum skjalprÃģgvar allar fÃļrleikar, sama um teir eru fingnir innanfyri ella uttanfyri skÚlagÃĄtt. Skipanin kann skjalprÃģgva fÃļrleikar ÃĄ Ãļllum stigum, og verður viðurkend bÃĶði í vinnulívi og ÃĄ ÚtbÚgvingarÃļkinum.
FjÃļlbroyttur starvsfÃģlkahÃģpur
Skipanin við nÃ―ggju serbreytini er eisini ein stÃģr avbjÃģðing til teirra, sum skulu vera um hesar nÃĶmingar. TÃļrvur er ÃĄ fjÃļlbroyttum starvsfÃģlkihÃģpi, miðnÃĄmsskÚlalÃĶrarum, fÃģlkaskÚlalÃĶrarum, nÃĄmsfrÃļðingum, heilsufrÃļðingum, fysio- og ergoterapeutum og heilsuhjÃĄlparum umframt starvsfÃģlki við yrkisligum fÃļrleikum. ArbeiðsbÃģlkurin mÃĶlir til, at starvsfÃģlkini arbeiða í toymi.
Dentur verður lagdur ÃĄ, at serkunnleiki ÃĄ Ãļkinum er tÃ―Ã°andi fyritreyt fyri at tryggja fakliga dygd í arbeiðinum, sum er Ãļðrvísi enn undirvísing ÃĄ normalÃļkinum. Hesir starvsfÃģlkafÃļrleikar skulu javnan dagfÃļrast, og tí er tÃļrvur ÃĄ Út-og eftirÚtbÚgving í sernÃĄmsfrÃļði, og mÃĶlt verður til at seta slíka eftirÚtbÚgving ÃĄ stovn ÃĄ NÃĄmsvísindadeildini.
Tilboð eftir skÚlatíð
Eftir ÃĶtlanini er skÚlatíðin frÃĄ morgni til miðdags, og tí er eisini umrÃĄÃ°andi at bjÃģða teimum, sum nÃ―ta skipanina, stuðuls- og frítíðartilboð til tey heimabÚgvandi, og bÚtilboð til teirra, sum hava tÃļrv ÃĄ tí, og til tess mÃĄ peningur jÃĄttast.
StÃģrur tÃļrvur
Almannaverkið og SernÃĄm hava kannað hvussu stÃģrur tÃļrvur er ÃĄ at
skipa eitt serligt miðnÃĄmsskÚlatilboð fyri fÃģlk við serligum tÃļrvi. Kanningin vísir, at 103 fÃģlk í aldrinum 16 til 25 ÃĄr hava einki skipað skÚlatilboð. StÃļrsti einstaki bÃģlkurin eru ung við menningartarni, 48 í tali. Av teimum bÚgva 30 í Streymoynni og 12 í Eysturoynni. NÃĶststÃļrsti bÃģlkurin, 33 fÃģlk, eru ung innan autismuÃļkið. Av teimum bÚgva 21 í Streymoynni og 5 í Eysturoynni.
NiðurstÃļðan hjÃĄ arbeiðsbÃģlkinum
er, at stÃģrur tÃļrvur er ÃĄ tílíkum tilboðum, og í lÃļtuni er tÃļrvurin Ãģvanliga stÃģrur, tí tilboðini hava higartil verið Ãģgvuliga avmarkað. Tey rokna við, at ÃĄrliga fara umleið 25 – 30 ung framvegis av hava tÃļrv ÃĄ serliga skipaðum tilboðum, og at hesin tÃļrvur er stÃļrstur í Suðurstreymoy og Eysturoynni, og tí eiga eisini hesi Ãļki at verða raðfest fremst. Seinri eiga onnur Ãļki í landinum eisini at koma við.

VÃĶl eydnað royndartíð
– men ikki uttan avbjÃģðingar

Fyri tveimum ÃĄrum síðani fÃģr StudentaskÚlin í HoydÃļlum undir eina royndarverkÃĶtlan í samstarvi við MentamÃĄlarÃĄÃ°ið, UngdÃģmspsykiatriina og SernÃĄm. Talan var um eitt skÚlatilboð ÃĶtlað nÃĶmingum við Asperger ella Autismu, sum frammanundan ikki hÃļvdu nakað skÚlatilboð. Hetta eru nÃĶmingar, sum hÃļvdu fakligar fÃļrleikar og sum tí vÃģru skikkaðir til at taka lut í tílíkari undirvísing, sum skuldi geva teimum eitt miðnÃĄmsprÃģgv, ÃĄjavnt við eitt vanliga miðnÃĄmsprÃģgv.
Herleif Hammer, rektari, sum tÃĄ var vararektari, og sum var við í tilgongdini, greiðir frÃĄ, at hetta var heilt nÃ―tt fyri tey, og við tí ein serlig avbjÃģðing. Tey fÃģru tí til Íslands og Danmarkar at kunna seg um hvussu tey har hava skipað tílík skÚlatilboð. Serliga tÃģku tey royndirnar hjÃĄ HÃļje TÃĨstrup Gymnasium í Danmark til sín, sum tey síðani eisini hava havt eitt neyvt samstarv við við.
NÃ―ggjur flokkur Rektarin sigur, at hÃģast avbjÃģðingin hevur verið stÃģr, so hava hesi bÃĶði ÃĄrini hilnast so mikið vÃĶl, at tey nÚ eftir summarfrítíðina, aftur fara at taka ein tílíkan flokk inn. Av royndunum, tey nÚ hava havt hesi
tvey ÃĄrini, hevur skÚlin nÚ avgjÃļrt at toyggja skÚlatíðina Úr trimum og upp í fÃ―ra ÃĄr. Hetta kemst av, at nÃĶmingarnir hava rÃĶttiliga stÃģrar avbjÃģðingar, serliga við skrivliga partinum, at teir hava brÚk fyri meira tíð, – eisini til annað enn bert vanliga fakliga undirvísing. Tað er eisini munur ÃĄ hvussu danskir og fÃļroyskir nÃĶmingar eru fyri, tÃĄ teir koma í miðnÃĄmsskÚla. Danskir nÃĶmingar fÃĄa frÃĄ heilt ungum ÃĄrum staðfest um teir hava ein serligan tÃļrv, og eru tí í eini skipan í mong ÃĄr, ÃĄÃ°renn teir koma ÃĄ miðnÃĄmsskÚla. Soleiðis er ikki við fÃļroysku nÃĶmingunum, og hava teir ikki fingið tann sosiala stuðul sum mangan er tÃļrvur ÃĄ. AvbjÃģðingin hjÃĄ hesum nÃĶmingum er tískil tað stÃļrri. NÚ stuðlar eitt toymi frÃĄ Almannaverkinum hesar nÃĶmingar, sum kemur nÃĶmingunum sera vÃĶl við, sigur Herleif Hammer.
Í tilmÃĶlinum frÃĄ arbeiðsbÃģlkinum verður m.a. víst ÃĄ, at stÃļrsti tÃļrvurin ÃĄ at skipa miðnÃĄmsskÚlatilboð til ung við serligum tÃļrvi, er í Streymoynni og Eysturoynni, men miðast eigur eisini at verða ímÃģti at skipa tilboð aðrastaðni. Herleif Hammer sigur, at í hvussu er í fyrstu atlÃļgu er tað nÃļktandi, sum MentamÃĄlarÃĄÃ°ið hevur lagt upp til, at hesi serligu tilboð eru ÃĄ trimum stÃļðum í landinum. Í HoydÃļlum við verandi skÚlatilboðum, ÃĄ Kambsdali, har nÃĶingarnir fÃĄa prÃģgv, sum vísir teirra fÃļrleikar, og RÃĄsin, sum er fyri menningartarnað.
LÃĶrarar stÃģran ÃĄhuga At nÃ―ggja tilboðið í HoydÃļlum gav lÃĶrarunum nÃ―ggjar og stÃģrar avbjÃģðigar var greitt, og hesum avbjÃģðingum hÃļvdu lÃĶrararnir stÃģran ÃĄhuga at royna. Fleiri teirra sÃģu eisini hetta sum ein mÃļguleika at menna
seg ÃĄ pedagogiska Ãļkinum. Hesin ÃĄhugi sÃĶst eisini aftur í, at lÃĶrarar, sum hava verið um hendan flokk, eisini hava hug at halda fram við einum nÃ―ggjum flokki, sigur rektarin.
At hÃ―sa tí nÃģgv vaksandi tali av nÃĶmingum, gav skÚlanum eisini serligar avbjÃģðingar, og tí varð neyðugt at Útvega hÃļli aðrastaðni í bÃ―num umframt at onkrar nÃ―ggjar lonir vÃģrðu fingnar til vega ÃĄ skÚlaÃļkinum.
FrÃĄlíkt tilmÃĶli, men ... – Ætlanirnar í tilmÃĶlinum eru sera gÃģðar, og teimum taki eg fult og heilt undir við. Eg haldi tað vera ein sorgarleikur, at familjur eru noyddar at flyta av landinum orsakað av tÃļrvandi undirvísingartilboðum, og tí er tað stÃģrt framstig at vit hava tilboð sum kunnu hjÃĄlpa hesum nÃĶmingum víðari í lívunum. Harafturat tykist sum tað er politiskur vilji at jÃĄtta nÃģg mikið av pengum at seta hesi tiltÃļk í verk, sigur Herleif Hammer, men hann ÃĄsannar tÃģ, at her er eisini eitt men ...
– Lat okkum tÃģ ikki gloyma tað stÃģra tal av nÃĶmingum, sum frammanundan eru her ÃĄ skÚlanum, og sum hava trupulleikar. Teimum
hava vit, sum er, ikki nÃģg nÃģgva orku at veita ta hjÃĄlp, teimum tÃļrva, sigur rektarin, sum minnir ÃĄ, at nÃĶmingatalið er ovurhonds stÃļrri enn fyri fÃĄum ÃĄrum síðani, og tí er sosiala og fakliga breiddin heilt Ãļðrvísi í dag. Tí eru eisini nÃģgv fleiri nÃĶmingar, sum tÃļrva hjÃĄlp.
– Tað er ikki nÃģg mikið bert at geva hesum nÃĶmingum mÃļguleika at koma inn um skÚlagÃĄtt, sum ivaleyst nÃģgvir politikarar halda. NÃģgvir teirra hava tÃļrv ÃĄ onkrari hjÃĄlp. m.a. eitt Ãļki, sum vit í fjÃļr varpaðu nÃģgv ljÃģs ÃĄ eru tey orðblindu, talblindu og tey sum annars hava lesi- og skrivitrupulleikar. Hesi hava ikki fingið nakra beinleiðis diagnosu, men eru mong í tali her ÃĄ skÚlanum, og hetta verður ikki tikið við nÃģg stÃģrum ÃĄlvara. Tey orðblindu eru um alt landið, – millum 5 og 10 prosent í hvÃļrjum einasta skÚla hava tÃļrv ÃĄ hjÃĄlp, sum vit heldur ikki hava lÃĶrarakreftur til, sigur Herleif Hammer sum heldur, at eitt ÃĄlit um tey ÃĄtti eisini at verið gjÃļrt.

Betri mÃļguleikar at fÃĄa arbeiði

– SjÃĄlvandi eigur rÚmd eisini at vera fyri nÃĶmingum við serligum avbjÃģðingum ÃĄ okkara skÚla, sigur
PÃĄll Isholm, rektari ÃĄ StudentaskÚlanum og HF- skeiðnum ÃĄ Kambsdali, sum gleðir seg til at taka ímÃģti hesum nÃĶmingum eftir summarfrítíðina.

TÃĄ skÚlaÃĄrið byrjar aftur ÃĄ Kambsdali eftir summarfrítíðina, verður ein flokkur við nÃĶmingum við serligum tÃļrvi at teljast millum nÃĶmingar skÚlans. Hetta er jÚst í trÃĄÃ° við eitt tilmÃĶli frÃĄ einum arbeiðsbÃģlki, sum MentamÃĄlarÃĄÃ°ið og AlmannarÃĄÃ°ið settu í fjÃļr, og sum m.a. vísti ÃĄ tÃļrvandi skÚlatilboð til hesar nÃĶmingar, eins og tað er í trÃĄÃ° við ST-sÃĄttmÃĄlan um rÃĶttin hjÃĄ einstaklingum, ið bera brek. Vísandi til ST-sÃĄttmÃĄlan mÃĶlti arbeiðsbÃģlkurin til at bjÃģða ÚtbÚgvingartilboð til teir nÃĶmingar, sum ikki megna at nema sÃĶr vanligu ÚtbÚgvingarnar. Hetta tÃģk leiðslan ÃĄ StudentaskÚlanum og HF-skeiðnum ÃĄ Kambsdali til eftirtekar og gjÃļrdi av at fara undir eitt royndarÃĄr við einum flokki.
SerlÃĶrarar
Eftir at skÚlin lÃ―sti við hesum nÃ―ggja undirvísingartilboði komu inn 16
umsÃģknir, men ikki Ãļll sleppa upp í part hesaferð. Flestu umsÃģknirnar komu Úr Norðoyggjum, Eysturoynni og norðara parti av Streymoynni. PÃĄll Isholm sigur, at hetta er so nÃ―tt fyri tey, og tí vilja tey heldur sleppa at byrja í smÃĄum, helst við ÃĄtta nÃĶmingum. TÃĄ tey hava gjÃļrt av, hvÃļrjir nÃĶmingarnir verða, sum koma ÃĄ skÚlan, verður gjÃļrt av, hvÃļrjir lÃĶrarar skulu vera um nÃĶmingarnar, alt eftir hvÃļrjum serlÃĶrarum brÚk verður fyri. Rektarin sigur, at tað er heldur ikki Ãģhugsandi, at onkur nÃĄmsfrÃļðingur verður teirra millum, og Ãģhugsandi er heldur ikki, at onkur nÃĶmingur hevur tÃļrv ÃĄ eitt nÚ sjÚkrarÃļktarfrÃļðingi, fysioterapeuti ella aðrari serligari hjÃĄlp. Ein fjÃļlbroyttari starvsfÃģlkahÃģpur við Ãļðrvísi serkunnleika enn vit kenna ÃĄ miðnÃĄmsskÚlanum, kann eisini koma at gagna teimum nÃĶmingum og starvsfÃģlkum, sum eru ÃĄ skÚlanum í dag, sigur PÃĄll Isholm, rektari.

Eitt Ãļðrvísi prÃģgv
Hesir nÃĶmingar megna ikki at fÃĄa eitt vanligt miðnÃĄmsskÚlaprÃģgv, men eitt sokallað OCN-prÃģgv. Óli Wolles, umsitingarleiðari ÃĄ skÚlanum greiðir frÃĄ, at talan verður ikki um eitt ÃĄvíst prÃģgv, men heldur er talan um ein arbeiðshÃĄtt til at skjalprÃģgva tann fÃļrleika, nÃĶmingurin hevur ognað sÃĶr, og tað kann vera innan sera mong Ãļki. Hetta prÃģgvið verður nÃ―tt í nÃģgvum skÚlum, sum hava nÃĶmingar við serligum tÃļrvi, umframt at verða brÚkt sum fÃļrleikameting í samfelagnum annars.
– NÃĶmingarnir eru Ãģgvuliga ymiskir, bÃĶði tÃĄ rÃĶður um fÃļrleikastÃļði, og hvat teir hava stÃļrstan ÃĄhuga fyri, og tí verður undirvísingin lagað til hvÃļnn einstaka nÃĶmingin. Leisturin er, – hvat hevur nÃĶmingurin brÚk fyri at lÃĶra, soleiðis at hann ÃĄ onkran hÃĄtt kann klÃĄra seg ÃĄ einum arbeiðsplÃĄssi.

Eftir hesum verða ÃĄvís krÃļv sett, og undirvísingin lagað hareftir. Eftir teimum fÃ―ra skÚlaÃĄrunum, stendur hvÃļr nÃĶmingur við sínum prÃģgvi, sum greitt sigur, hvat hann megnar. Fer hann tÃĄ at sÃļkja sÃĶr arbeiði, sÃĶr arbeiðsgevarin, hvat umsÃļkjarin megnar, og ÃĄ hvÃļrjum stÃļði hann er ÃĄ, tí umframt at prÃģgvið nÃĄgreinar, hvÃļrjari vinnugrein viðkomandi stendur seg best í, verður eisini viðmerkt, hvÃļrjum fÃļreikastigið hann er ÃĄ, – annaðhvÃļrt at hann veit hvat gongur fyri seg ÃĄ arbeiðsplÃĄssinum, dugir at arbeiða, men mÃĄ hava ÃĄvísa hjÃĄlp ella, í triðja lagi, at hann er fÃļrur
fyri at arbeiða sjÃĄlvstÃļðugt, greiðir Óli Wolles frÃĄ.
Tað er eisini mÃļguligt, at onkur av nÃĶmingunum er so mikið vÃĶl fyri, at hann megnar at taka onkra einstaka lÃĶrugrein saman við nÃĶmingunum í vanliga miðnÃĄmsskÚlanum, og tí er eisini mÃļguleiki fyri.
Fleiri skÚlatilboð
TÃļrvurin ÃĄ skÚlatilboðum til ung við serligum avbjÃģðingum er rÃĶttiliga stÃģrur. Serliga í Streymoynni og Eysturoynni, og tí mÃĶlir arbeiðsbÃģlkurin í sínum tilmÃĶli til, at fÃĄa í
lag tilboð í hesum Ãļkjum, men seinri eisini aðrastaðni í landinum.
Tað halda bÃĶði rektarin og umsitingarleiðarin eigur at bera til, vÃĶl at merkja um politiskur vilji er til staðar og fígging fÃĶst. Teir vísa ÃĄ, at skÚlin ÃĄ Kambsdali er ein bÃģkligur skÚli, og eitt nÚ í Klaksvík er Tekniskur skÚli eins og kokkaskÚli, so har hevði borið vÃĶl til at havt nÃĶmingar í onkrari vinnuligari lÃĶru.

JÃĄkup gjÃļrdist hoyribrekaður 15 ÃĄra gamal

– Ivaleyst av heimagjÃļrdum fÃ―rverki, sum var tann stÃģri sporturin um nÃ―ggjÃĄrsleiti, tÃĄ rÃĄddi um at gera hvÃļllasta brestin

– SjÃĄlvur hugsaði eg ikki nÃģgv um tað, men ivaleyst hevur tað verið mamma mín, sum hevur verið varðug við stÃļðuna. Hon kendi Ditlev Olsen, sum var stjÃģri ÃĄ SkÚlanum ÃĄ TrÃļðni, og fingið hann at fÃĄa meg kannaðan soleiðis at eg fekk staðfest, at eg var hoyritarnaður, greiðir JÃĄkup Danielsen frÃĄ. Hann heldur, at helst hevur orsÃļkin verið hvÃļllir brestir av heimagjÃļrdum fÃ―rverki, sum hava skatt oyruni, tí jÚst hetta, at fÃĄast við heimagjÃļrt fÃ―rverk, var Ãģgvuliga vanligt, og hansara partur lÃĄ ikki eftir í so mÃĄta. Eftir at hoyribrek varð staðfest, fekk JÃĄkup hoyritÃģl, og hevur brÚkt tað, meira ella minni, síðani.
– Eg skal ikki siga at eg royndi at avnoktað hesa staðfesting, men helt tÃģ avgjÃļrt ikki, at hetta var nakað at reypa við. Øðrvísi var við teimum sum bÃģru brillur, – tað var meira natÚrligt og gÃģðtikið, men man gekk avgjÃļrt ikki og veipaði við einum hoyritÃģli. Tey vÃģru heldur ikki sum tey eru í dag, nÚ ein neyvan leggur tey til merkis, sigur JÃĄkup.
BrÚka hoyritÃģlið alla tíðina
– HoyritÃģlið brÚki eg serliga til fundir, soleiðis at eg fÃĄi alt við sum sagt verður, men eri eg saman við nÃģgvum fÃģlkum í nÃģgvum larmi, ber ikki til. TÃĄ fÃĄi eg ikki brÚkt hoyritÃģlið, tí tÃĄ verður alt kÃļvt i ÃģljÃģði. Hetta kemst av,at eg ikki alla tíðina brÚki hoyritÃģlið. GjÃļrdi eg tað, hevði eg verið fÃļrur fyri at sortera Ãģneyðuga ljÃģðið frÃĄ. Tí eru gÃģðu rÃĄÃ°ini til tey sum brÚka hoyritÃģl, – brÚkið tað alla tíðina, sigur JÃĄkup, sum eisini dÃĄmar vÃĶl at syngja, og við tí eru eisini avbjÃģðingar, nÃ―tir tÚ hoyritÃģl. Tað eru tey sum hoyra seg sjÃĄlvan illa, og tosa tí rÃĶttiliga hart, og so eru onnur, sum JÃĄkup, sum hoyra seg sjÃĄlvan vÃĶl, og tosa tí spakuliga. Hetta ger at hann fÃĶr ikki sungið so hart sum hann fegin vildi.
ViðhvÃļrt giti eg skeivt
Tað er rÃĶttiliga ymist hvussu fÃģlk bera seg at, eftir at tey hava fingið staðfest hoyribrek. Tað eru tey sum hava lyndi til at halda seg mest fyri seg sjÃĄlvan og hava ilt við at luttaka í tiltÃļkum saman við Ãļðrum, men JÃĄkup heldur, at tey flestu lÃĶra við
tíðini. HÃģast ein ikki hoyrir alt sum sagt verður, so hjÃĄlpir vÃĶl at lesa kroppsmÃĄlið, men tí kann ein eisini verða lumpaður av. Verður tosað um okkurt ÃĄlvarsmÃĄl og flennur samstundis, kann tað lÃĶtt misskiljast, sigur JÃĄkup sum ÃĄsannar, at tað er meira enn so komið fyri hjÃĄ honum, at hann hevur ikki fingið alt við, og tí misskilt tað sum tosað varð um. Noyddist at gita men gitt skeivt, – tÃĄ kann man koma eitt sindur lort í bÃ―in ...
TÃļrvandi teksting
Sum nevndarlimur í Felagnum fyri Hoyribrekað varð JÃĄkup fyri nÃļkrum ÃĄrum síðani boðin til Íslands, har hann, ÃĄ fundi í íslendska felagnum, skuldi greiða frÃĄ um teksting í fÃļroyska sjÃģnvarpinum.
– Í so mÃĄta hevði eg lítið at reypa av. TvÃĶr fÃļroyskar sendingar tekstaðar um ÃĄrið. LÃļgmansrÃļðan ÃĄ ÃģlavsÃļku og nÃ―ggjÃĄrsrÃļða lÃļgmans, men nÚ eru tíbetur komnar nakrar afturat, og tað er at fegnast almikið um. Tað er ein frÃĶgd at síggja danskar tíðindasendingar, sum allar eru tekstaðar, so bert er at vÃģna at
vit fÃĄa fleiri fÃļroyskar sendingar tekstaðar. Tað hevði eisini komið Ãļðrum enn hoyritarnaðum vÃĶl við, heldur JÃĄkup.
Betri umstÃļður ÃĄ
almennum stÃļðum
Hoyritarnað hava, eins og Ãļll onnur, hug at luttaka í ymiskum tiltÃļkum, tað verið seg samkomun, fundum o.Ãļ., men mangastaðni fÃĄa tey lítið burturÚr, tí ljÃģðviðurskiftini eru so vÃĄnalig. JÃĄkup vísir ÃĄ nakrar hÃļvuðstrupulleikar:
Í fleiri nÃ―bygningum eru ljÃģðviðurskiftini gÃģð, men sama kann ikki sigast um viðurskiftini í alt ov mongum eldri bygningum, har at kalla nyttuleyst er, hjÃĄ hoyritarnaðum at koma. Av tekniskum amboðum eru telesleingir lagdar í fleiri kirkjum og samkomuhÚsum, men enn manglar nÃģgva staðni. Hesi tÃģl eru til stÃģrt gagn hjÃĄ mongum, men so eru tað eisini tey, har hvÃļrki telesleingir ella hoytalarar hjÃĄlpa. At hjÃĄlpa hoyritarnaðum fÃģlkum hava tey aðrastaðni skipan við skrivitulkum og teknmÃĄlstulking til tey, sum eru deyv. JÃĄkup sigur, at vit hava
eina vÃĶlvirkandi teknmÃĄlstÃĶnastu, men viðvíkjandi skrivitulking er lítið og einki hent, men nÚ hÃģmast ein glotti, tí ÃĄ fíggjarlÃģgini fyri í ÃĄr eru jÃĄttaðir fleiri pengar til teknmÃĄlstulkingartÃĶnastuna, sum skulu brÚkast til skrivitulking, nÚ hesar bÃĄÃ°ar tÃĶnasturnar eru lagdar saman. AvgjÃļrt eitt stÃģrt framstig, sigur JÃĄkup, sum heldur, at skelting yvirhÃļvur er alt ov vÃĄnalig, og tað er ikki bert fyri tey sum bera eitthvÃļrt brek, men okkum Ãļll, – ikki minst fremmandafÃģlk.
Alsamt yngri
Heimsheilsustovnurin WHO hevur roknað Út, at í ÃĄr verða vÃĶntandi 16 prosent av heimsins íbÚgvum raktir av hoyritarni. Orsakað av vantandi hagtÃļlum vita vit ikki jÚst hvussu vorðið er í FÃļroyum, men ikki er Ãģhugsandi, at vit liggja ÃĄ somu leið. WHO sigur, at 1/3 av teimum hoyritarnaðu eru farin um pensiÃģnsaldur, og hinir bÃĄÃ°ir triðingarnir eru fÃģlk í skÚla- og vinnufÃļrum aldri.
At alt fleiri yngri fÃģlk gerast hoyritarnað hevur fingið Felagið fyri Hoyribrekað at varpa serligt ljÃģs
ÃĄ fyribyrging, – at royna at gera vart við viðurskifti fyri at sleppa undan hoyribreki. JÃĄkup sigur, at her er nÃģgv at taka atlit til, eitt nÚ at geva vandanum gÃĶtur í sambandi við tÃģnleikaframfÃļrslur. Áhaldandi harður tÃģnleikur skaðar hoyrnina, og tí var vert at umhugsa at seta reglur fyri, hvussu harður tÃģnleikurin kann vera. Harafturat eiga vit at ansa eftir teimum hentleikum vit hava í dag og sum lÃĶttliga kunnu skaða oyruni.
– Vit síggja í dag hÃģpin av fÃģlki sum ganga og renna Úti í nÃĄttÚruni, og tað er bara gott, men mong teirra hava oyrasnigil við tÃģnleiki. Uttandura kann vera nÃģgvur gangur, og so verður snarað upp fyri styrkini, og tað kann skaða í longdini. NÃģgv verður gjÃļrt fyri at bÃļta um ringu avleiðingarnar av m.Ãļ. larmandi arbeiðstÃģlum, men tÃĄ tað kemur til nÃ―ggjastu hentleikarnar verður ikki hugsað so nÃģgv um hoyrnina, og tí royna vit at minna fÃģlk ÃĄ, at tey mugu ansa sÃĶr, so tey ikki fÃĄa mein av pÚra Ãģneyðugum orsÃļkum, sigur JÃĄkup Danielsen.

MENNANDI fÃģlkaskÚlin fyri Ãļll

SkÚlin fyri Ãļll hevur seinastu ÃĄrini verið yvirskriftin fyri fÃļroyska fÃģlkaskÚlan. Her eiga vit tÃģ ikki bara at tosa um skÚlan fyri Ãļll, men um mennandi skÚlan fyri Ãļll. Tað er ikki nÃģg mikið at vera til staðar, men mÃļguleiki skal vera fyri luttÃļku so ella so, og neyðugt er at allir nÃĶmingar verða gÃģðtiknir og viðurkendir, jÚst sum teir eru.
Ynskið um, at fÃģlkaskÚlin skal fevna Ãļllum er sjÃĄlvsagt neyðugt og rÃĶtt. Ein mennandi fÃģlkaskÚli er jÚ avgjÃļrd fyritreyt, um fÃļroysk bÃļrn og ung skulu mÃļta framtíðini við mÃļguleika at vera virkin í arbeiði og í víðari ÚtbÚgving annars.
HÃģast fÃģlkaskÚlin í sjÃĄlvum sÃĶr ikki er fyrireiking til miðnÃĄm, so kunnu vit einfalt staðfesta, at flest Ãļll ung leita sÃĶr, eftir loknan fÃģlkaskÚla, til eitt av mongu miðnÃĄmsskÚlatilboðunum. NÚ serbreyt er vorðin veruleiki ÃĄ fleiri miðnÃĄmsskÚlum, setir hetta eisini nÃ―ggj krÃļv til fÃģlkaskÚlan.
Viðkomandi er her at vísa til tilmÃĶlið um serliga skipað miðnÃĄm sum heildartilboð til ung við serligum tÃļrvi, sum varð handað landsstÃ―rismanninum í januar 2015, har innklusjÃģnshugtakið í skÚlahÃļpi varð lÃ―st. Hugtakið snÃ―r seg nevniliga um at Ãļkja luttÃļkuna hjÃĄ nÃĶmingum í, og minka ÚtihÃ―sing frÃĄ, undirvísing, mentan og samfelagi í staðbundna skÚlanum; at umskipa mentan, politikk og mannagongdir í skÚlanum, so tey svara til fjÃļlbroytni nÃĶminganna ÃĄ staðnum, at allir nÃĶmingar, ið eru í vanda fyri at verða ÚtihÃ―stir Úr felagsskapinum, kunnu vera til staðar, taka lut og fÃĄa frama, ikki bara tey við breki ella tey, ið eru roknað at „hava serligan undirvísingarligan tÃļrv”.
Eisini varð í tilmÃĶlinum víst ÃĄ, at fyri at innklusjÃģn kann verða framd í verki í skÚlanum, eru nÃļkur Ãļki, ið mugu vera nÃļktað. Hesi eru: at vera fysiskt til staðar í „sínum” lokala stovni, at vera gÃģðtikin og viðurkend bÃĶði av starvsfÃģlki og nÃĶmingum ÃĄ stovninum, at taka virknan lut í virkseminum saman við hinum og at hava rÚm fyri positivari sjÃĄlvsmenning - fakliga, sosialt og viðvíkjandi persÃģnsmensku.
VÃĶl vitandi um, at eitt stÃģrt arbeiði longu er lagt í hetta, so vil MBF við hesum aftur varpa ljÃģs ÃĄ tÃ―dningin av einum vÃĶlvirkandi og mennandi fÃģlkaskÚla fyri Ãļll. Miðvíst eigur at verða arbeitt við at koma innkultiÃģnshugtakinum til lívs, og at tað verður gjÃļrt soleiðis, at tað gagnar nÃĶminginum. Eins og víst verður ÃĄ inni í blaðnum, so hevur tað ovurstÃģran tÃ―dning, at lÃĶrarar verða fÃļrleikamentir, og at mÃļguleiki verður í nÃļktandi mun at seta tíð og orku inn.
Við slagorðinum „RÃĶtturin at vera tann eg eri” vísir LUKKA í grein 24 ÃĄ, at Ãļll hava rÃĶtt til ÚtbÚgving, og at teimum skal verða tryggjað, at tey hava somu mÃļguleikar sum onnur at taka lut í eini innkluderandi ÚtbÚgvingarskipan ÃĄ Ãļllum stigum. JÚst her hevur fÃģlkaskÚlin og avvarðandi myndugleiki eina stÃģra ÃĄbyrgd í at gera hetta til veruleika Ãļllum fÃļroyskum bÃļrnum og ungum at frama.
GÃģðan lesihug!

Tað besta fyri barnið

– Tað er okkara fremsta mÃĄl. Okkara besta boð er at fjÃļltÃĄtta tilboðini í fÃģlkaskÚlanum at tryggja javnbjÃģðis lÃĶru- og menningarmÃļguleikar fyri Ãļll bÃļrn. Hinvegin eru eisini bÃļrn sum fÃģlkaskÚlin ikki rÃļkkur, men nÃ―ggj kunngerð ger tað nÚ lÃĶttari at geva hesum bÃļrnum við serligum avbjÃģðingum eitt nÃļktandi tilboð í nÃĶrumhvÃļrvinum, sigur stjÃģrin ÃĄ SernÃĄmi.

Emmy Joensen er stjÃģri í SernÃĄmi, hvÃļrs hÃļvuðsuppgÃĄva er at veita sernÃĄmsfrÃļðiliga rÃĄÃ°geving, vegleiðing og stuðul, soleiðis at bÃļrn og ung kunnu styrkjast í menningini, sum fevnir um sosiala, kropsliga, persÃģnliga, mÃĄlsliga og kognitiva menning, soleiðis sum endamÃĄlsgreinin er orðað. Emmy er sannfÃļrd um, at lÃģgartryggjaði rÃĶttur okkara at bÃļrn sleppa at ganga í einum vanligan skÚla, er tað berandi í okkara skÚlaskipan. JÚst hetta, at munur mÃĄ ikki gerast ÃĄ bÃļrnum hÃģast nÃļkur teirra hava ein serligan tÃļrv. Tey verða, ÃĄ líka fÃģti við Ãļll onnur, innskrivað í fÃģlkaskÚlan. Hinvegin kunnu avbjÃģðingarnar vera stÃģrar í mun til at kunna rÃļkka og skapa javnbjÃģðis lÃĶru- og menningarmÃļguleikar til Ãļll bÃļrn. BÃļrn eru ymisk, lÃĶra og mennast ymiskt, og bÃļrn, ið hava serligan tÃļrv eru ikki Ãļðrvísi í so mÃĄta, sigur hon, og leggur afturat, at besta boðið, at tryggja javnbjÃģðis lÃĶru- og menningarmÃļguleikar fyri Ãļll bÃļrn, er at halda ÃĄfram at fjÃļltÃĄtta tilboðini í fÃģlkaskÚlanum.
Fleiri tÃļrva serligan stuðul
JÃĄttanin ÃĄ fíggjarlÃģgini til sernÃĄmsfrÃļðiligan stuðul er Ãļktur Ãļll tey seinastu ÃĄrini, men samstundis er talið ÃĄ bÃļrnum, sum hava brÚk fyri serligum stuðli, eisini vaksið, og tað ger tað sjÃĄlvandi truplari at kunna jÃĄtta skÚlunum so nÃģgvar stuðulstímar sum skÚlarnir ynskja at fÃĄa til endamÃĄlið, sigur Emmy Joensen.
Neyv meting
Á hvÃļrjum ÃĄri skal sernÃĄmsfrÃļðiligi stuðulin eftirmetast og tÃļrvurin endurskoðast til komandi skÚlaÃĄr.
Hvussu mikið kann tillutast hvÃļrjum skÚla at nÃ―ta til nÃĶmingar sum hava serligan tÃļrv, verður, við stÃļði í jÃĄttanini, samlaða nÃĶmingatalinum og tÃļrvinum hjÃĄ tí einstaka barninum og skÚlanum, gjÃļrt eftir eini neyvari meting av SernÃĄmi.
– Í okkara metingum leggja vit stÃģran dent ÃĄ, at tey bÃļrn, sum hava serligan tÃļrv, ikki bert verða eitt navn ÃĄ pappírinum, men at vit kenna teirra viðurskifti, tÃļrv og teirra ÚrtÃļku av undirvísingini í skÚlanum. Vit hava seinastu fimm ÃĄrini havt stÃļðu- og eftirmetingarfundir við allar skÚlarnar eftir einari fastari skrÃĄ, har vit umrÃļða stÃļðu, ÚrtÃļku og trivnaðin hjÃĄ Ãļllum nÃĶmingunum sum hava serligan tÃļrv. Á henda hÃĄtt fylgja vit, saman við skÚlanum, gongdini hjÃĄ nÃĶmingunum ÃĄr fyri ÃĄr. HvÃļr nÃĶmingur hevur eitt stÃļðu- og eftirmetingarskjal, har lÃĶrararnir og stuðlarnir eftirmeta ÚrtÃļkuna í skÚlaÃĄrinum, og lÃ―sa nÃ―ggj mÃĄl og ynski fyri komandi skÚlaÃĄr. SernÃĄm fÃĶr eftirmetingarskjÃļlini inn ÃĄÃ°renn fundirnar við skÚlarnar, og ÃĄ henda hÃĄtt, fÃĄa vit gott innlit í, hvussu skÚlarnir brÚka og skipa stuðulin og hvat nÃĶmingarnir fÃĄa burturÚr. Men tað er ein avbjÃģðing ÃĄ hvÃļrjum ÃĄri at fÃĄa jÃĄttanina at rÃļkka, sigur Emmy Joensen.
Onnur krÃļv í dag
Hví talið ÃĄ nÃĶmingum, sum hava serligan tÃļrv, Ãļkist ÃĄr um ÃĄr er sera trupult at geva eitt eintÃ―Ã°ugt svar uppÃĄ. Tað eru ivaleyst fleiri orsÃļkir, heldur stjÃģrin ÃĄ SernÃĄmi.
– Tað hevði verið sera ÃĄhugavert at kanna orsÃļkirnar til tað í okkara skÚlaverki, men enn er eingin gransking gjÃļrd í FÃļroyum um hesi viðurskifti. Aðrastaðni vilja granskarar m.a. vera við, at ein hÃļvuðsorsÃļk man vera, at modernaða samfelagið setur heilt onnur krÃļv og vÃĶntanir til bÃĶði bÃļrn og vaksin. UmstÃļðurnar sum bÃļrn í dag vaksa upp í eru eisini munandi broyttar. BÃļrn í dag skulu fyrihalda seg til nÃģgv skiftandi vaksin, bÃĶði foreldur, starvsfÃģlk ÃĄ dagstovnum, skÚlum, frítíðarskÚlum. Fleiri uppliva eisini stÃģrar broytingar í familjuni, og alt hetta ber barnið við sÃĶr og viðvirkar til, at barnið hevur trupult at fÃģta sÃĶr í skÚlanum, sigur Emmy Joensen, sum er varin at sammeta okkara viðurskifti við tey aðrastaðni, men sigur tÃģ, at í FÃļroyum hevur verið vanligt at Ãļll bÃļrn fara í ein vanligan skÚla, mÃģtvegis eitt nÚ í Danmark, har tey hava verið rÃĶttiliga nÃģgv skjÃģtari at ÃĄvísa bÃļrn við serligum tÃļrvi í sertilboð ella serskÚla.
BÃļrn og ung hava tÃļrv ÃĄ gÃģðum sambondum við vaksin og onnur bÃļrn. Hetta er sera tÃ―dningarmikið í skÚlanum eisini.
– Spyr tÚ lÃĶrarar ella foreldur, so eru mong sum siga, at tað eru ikki bert bÃļrn við serligum tÃļrvi, sum eru broytt. Broytta avbjÃģðingin í skÚlunum er m.a. at bÃļrnini eru blivin nÃģgv meira opin, og mangan siga lÃĶrarar, at teir ofta brÚka meira tíð at fÃĄa nÃĶmingarnar til lÃĶra at bera seg sÃļmiliga at í skÚlanum, sigur Emmy og leggur aftrat, at fÃģlk í dag hava í stÃļrri mun enn fyrr lyndi til at hugsa sjÃĄlvsÃļkni, hetta ÃĄvirkar sjÃĄlvsagt eisini bÃļrnini, sum lÃĶrarar lÃ―sa eru vorðin meira egosentrisk. Hon heldur eisini, at ein annar spurningur er um ein av orsÃļkunum til hÃĶkkandi talið er at vit síggja skjÃģtari bÃļrnini í truplum stÃļðum enn vit ÃĄÃ°ur gjÃļrdu, nÚ vit hava so mong serÚtbÚgvin starvsfÃģlk bÃĶði ÃĄ dagstovnum og skÚlum kring alt landið.
SkÚlastÃļdd ikki avgerandi
Tað verður mangan sagt og hildið, at tess stÃļrri skÚlaeindin er, tess betri eru umstÃļðurnar hjÃĄ Ãļllum, men hesum er Emmy Joensen ikki heilt samd í.
– Tað sum vit síggja í mun til lÃĶriumstÃļðurnar hjÃĄ nÃĶmingum sum eru í okkara skipan, so er tað ymisk frÃĄ skÚla til skÚla, men einki sum bendir ÃĄ, at tað eru verri fortreytir Úti ÃĄ teimum smÃĶrru Ãļkjunum, hÃģast mong hugsa tað. Tað sum vit hinvegin síggja er, at tað kann vera rÃĶttiliga ymiskt frÃĄ flokki til flokk og frÃĄ lÃĶrara til lÃĶrara hvussu hesi megna uppgÃĄvuna. Tað eru smÃĄir skÚlar sum eydnast vÃĶl at skipa undirvísingina soleiðis at bÃļrn, sum hava serligar avbjÃģðingar, fÃĄa tilognað sÃĶr teir fÃļrleikar sum skulu til, bÃĶði fakliga, persÃģnliga og sosialt eins og tað er ÃĄ stÃļrru skÚlunum, sigur stjÃģrin ÃĄ SernÃĄmi. 
- Men tÃĄ vit tosa um hin generella bÃģlkin, nÃĶmingar sum ikki hava tÃļrv ÃĄ serligum stuðli, eiga vit at hugsa um, at menniskjað er Ãģgvuliga sosialt í botn og grund, so hava tey bert gott av at vera ein partur av einum vÃĶlvirkandi felagsskapi og Ãļllum tí sum hartil hoyrir. Tað haldi eg at vit eiga at stremba eftir, eisini um tað ber í sÃĶr at niðurleggja onkran lítlan skÚla, tí sambandið millum flestu bygdir er sera gott og fjarstÃļðan lítil, men
hetta seinasta er ikki nakað sum vit í veruleikanum hava nakað við at gera. Tað er ein politiskur spurningur, sigur Emmy Joensen.
Sertilboð
HÃģast Emmy Joensen er sannfÃļrd um at fÃģlkaskÚlin er tann besti pallurin hjÃĄ Ãļllum nÃĶmingum, so mÃĄ hon ÃĄsanna, at tað eru nÃļkur bÃļrn sum hava tað rÃĶttiliga trupult og hava brÚk fyri meira friði og meira nÃĶrveru og við einum nÃģgv meira skip- aðum pedagogikki, sum er trupul at skipa inn í vanliga flokkin. BÃļrn hava ymiskar fortreytir at lÃĶra og tilogna sÃĶr lÃĶru ÃĄ ymsan hÃĄtt. Um ein ella fleiri nÃĶmingar einki fÃĄa burturÚr undirvísingini, og kann skÚlagongdin hjÃĄ teimum gerast eitt „ upphald”, har nÃĶmingur bara upplivir niðurlÃļg og tað hevur sera neiliga ÃĄvirkan ÃĄ hansara menning. Kunngerðin frÃĄ 21. apríl í ÃĄr, um serundirvísing, serligan tÃļrv og sernÃĄmsfrÃļðiligan stuðul ÃĄsetur greiðari reglur um, hvussu skÚlin og SernÃĄm í samrÃĄÃ° við foreldrini kunnu skipa sertilboð ella serlig ÃĄtÃļk í skÚlanum ella skÚlaÃļkinum. Tað sum er avgerandi er, at tillaga umstÃļðurnar soleiðis, at barnið fÃĶr mÃļguleika at lÃĶra og mennast og fÃĄa nakað burturÚr undirvísingini, hÃģast tað ikki er vist at hesi tilboð eru jÚst í heimbygdini hjÃĄ viðkomandi nÃĶmingi.
– Ætlanin er ikki at skipa sertilboð Úti ÃĄ hvÃļrjum tanga, men vit ÃĄsanna, at tað eru eisini nÃļkur bÃļrn, sum lÃĶra betur í minni bÃģlkum, og hava tÃļrv ÃĄ at hoyra til ein minni felagsskap, og tÃĄ mugu vit hyggja tvÃļrtur um kommunumÃļrk og Út um tann vanliga skÚl- an, og tað gevur kunngerðin okkum mÃļguleikar fyri, sigur Emmy.
GÃģðar royndir
StjÃģrin ÃĄ SernÃĄmi greiðir frÃĄ, at tey hava seinastu ÃĄrini havt gÃģðar royndir at skipa tílík tilboð. Fleiri skÚlar kring landið hava skipað sertilboð til nÃĶmingar við serligum tÃļrvi við tí endamÃĄli at skapa betri lÃĶriumstÃļður til hendan bÃģlkin av nÃĶmingum. NÃ―ggja kunngerðin ÃĄsetur greiðar reglur um hesi viðurskifti, og fÃĄa vit nÚ enn betri mÃļguleikar við tílíkum tilboðum. LandsstÃ―riskvinnan hevur í vÃĄr gÃģðkent eitt serskÚlatilboð í Suðuroynni, sum nÚ hevur virkað síðani skÚlaÃĄrsbyrjan. Harumframt er serskÚlatilboðið í TÃģrhavn, sum síðan 2009 hevur verið ein royndarverkÃĶtlan, frÃĄ 1. apríl, skipað sum varandi tilboð í SkÚlanum ÃĄ FlÃļtum.
– Onkur kann halda, at hetta gongur ímÃģti hugsanini við tí inkluderandi skÚlanum, men hesum eri eg ikki samd í. Vit eiga altíð at menna fÃģlkaskÚlan ikki minst við at fÃļrleikamenna bÃĶði lÃĶrarar og nÃĄmsfrÃļðingar at taka sÃĶr av undirvísingini og serundirvísingini í tí inkluderandi fÃģlkaskÚlanum, har mÃļguleikin fyri lÃĶring og menning hjÃĄ so mongum sum ÃĄ nakran hÃĄtt gjÃļrligt, er skipaður. Men vit mugu eisini taka atlit til tey viðurskifti, har vanligi skÚlin ikki hevur umstÃļður at geva nÃĶmingunum eitt nÃļktandi tilboð og til tess hjÃĄlpir nÃ―ggja kunngerðin almikið, bÃĶði fyri foreldur, skÚlan og okkum ÃĄ SernÃĄmi, sigur Emmy Joensen.

ÚtbÚnustarvsfÃģlkini eru alt avgerandi

– Sum skÚli kunnu vit altíð ynskja okkum enn fleiri tímar til serÃļkið, men
talið ÃĄ tímum er ikki alt. Tað rÃĶður ikki minni um, at vit fÃĄa sum mest burtur Úr Útlutaðu tímunum. Tí leggja vit sera stÃģran dent ÃĄ, at okkara starvsfÃģlk stÃļðugt menna sínar fÃļrleikar, sigur Hanus Joensen, stjÃģri ÃĄ SkÚlanum ÃĄ FlÃļtum.

TÃĄ talan er um serÃļkið innan fÃļroyska fÃģlkaskÚlan hoyra vit mangan, at alt ov fÃĄir tímar verða tillutaðir Ãļkinum frÃĄ almennu skipanini. Hesum er Hanus Joensen ikki Ãģsamdur í, tí hvÃļr einstakur skÚli kann altíð hugsa sÃĶr fleiri tímar enn hann fÃĶr, men tað snÃ―r seg kortini ikki bert um tal ÃĄ tímum, sigur skÚlastjÃģrin.
– Eins tÃ―dningarmikið tað er at fÃĄa eitt ÃĄvíst tímatal er at brÚka tímarnar við skili so mest mÃļguligt fÃĶst burturÚr. Og tað gerst best við at hava vÃĶl kvalifiserað starvsfÃģlk,- fÃģlk við gÃģðari viðkomandi ÚtbÚgving og drÚgvum royndum. Hevur tÚ fÃģlk við fÃļrleikum, hevur tÚ eisini eina ÃĄhaldandi menning ÃĄ Ãļkinum, soleiðis at tÚ alla tíðina kann royna nÃ―ggjar leiðir og harvið finna bestu loysnir, sigur Hanus Joensen, sum heldur, at tey ÃĄ SkÚlanum ÃĄ FlÃļtum, sum saman við SkÚlatrÃļð er nÃģgv hin stÃļrsta skÚlaeindin í landinum, eru rÃĶttiliga vÃĶl fyri.
– Tað er altíð ein vandi fyri at tÚ arbeiðir ÃĄ sama hÃĄtt sum tÚ altíð hevur gjÃļrt. Tí mugu vit stÃļðugt hugsa um, hvussu vit kunnu flyta okkum í okkara arbeiði og taka í egnan barm og eftirmeta, hvussu vit kunnu gera okkara arbeiði enn betri. Hetta við einum einstÃļkum lÃĶrara til hvÃļrt barnið var einaferð gott latín, tÃĄ talan var um serundirvísing, men tað er ikki loysnin. Í einstÃļkum fÃļrum mÃĄ tað gerast, men sum heild er hetta ikki nÃļkur gÃģð loysn. ÚtgangsstÃļðan er flokkurin. JÚst tað er fÃģlkaskÚlahugtakið,- styrkin í fÃģlkaskÚlanum, sum er fyri Ãļll, og her mÃļtast Ãļll Úr Ãļllum sosialum stigum, og hetta er sanniliga eisini galdandi fyri serÃļkið, sigur skÚlastjÃģrin ÃĄ FlÃļtum.
Fleiri tÃļrva hjÃĄlp
Hanus Joensen vísir ÃĄ, at talið ÃĄ teimum nÃĶmingum sum tÃļrva serliga hjÃĄlp Ãļkist spakuliga, og tÃļrvurin hjÃĄ hvÃļrjum einstÃļkum nÃĶmingi Ãļkist enn meira. Nakrir nÃĶmingar eru rÃĶttiliga tungir og hava stÃģrar avbjÃģðingar. SkÚlastjÃģrin fegnast tí um tey mongu serÚtbÚnu starvsfÃģlkini skÚlin hevur, og sum eru mondulin (krumtappurin) í Ãļllum arbeiði innan serÃļkið, sum hann tekur til. Hann heldur eisini tað vera til stÃģran fyrimun, at virkað verður alt meira tvÃļrtur um fakmÃļrk nÚ skÚlin hevur
sett tríggjar nÃĄmsfrÃļðingar í fast starv.
Finnland er eitt land sum mangan verður hugt eftir í skÚlahÃļpi, har tey krevja akademiskt ÚtbÚnar lÃĶrarar at undirvísa í teimum eldru fÃģlkaskÚlaflokkunum. Spurdur um tað er ein leið hjÃĄ okkum at ganga sigur Hanus Joensen, at tað er sjÃĄlvandi altíð ein leið at ganga at ÚtbÚgva fÃģlk vÃĶl og ikki av minni tÃ―dningi hjÃĄ okkum at vera vÃĶl ÚtbÚgvin sum arbeiða við at ÚtbÚgva onnur. Hann leggur aftrat, at ÚtbÚgvingin snÃ―r seg bÃĶði um tann fakliga partin og undirvísingarfÃļrleikan, tí einsamÃļll er vitanin ikki nÃģgmikið. NÃĄmsfrÃļðiligi parturin hevur eisini ovur stÃģran tÃ―dning. TÃ―dningur av at hava vÃĶl ÚtbÚgvin fÃģlk kann ikki metast ov hÃļgt, og tí fer skÚlin altíð at stuðla uppundir, at starvsfÃģlkini nema sÃĶr best mÃļguligan kunnleika, sigur skÚlastjÃģrin, sum vÃģnar at jÃĄttandi myndugleikar eisini vísa vÃĶlvild at jÃĄtta pengar til longri sum styttri skeið, tí vit síggja Ãļll, hvussu stÃģran tÃ―dning tað hevur og at lÃĶrarar eisini sjÃĄlvir heldur enn fegnir vilja fÃļrleikamenna seg at nÃļkta nÚtíðar krÃļv til undirvísing ÃĄ mongum ymiskum stigum.
Servitan ger stÃģran mun
SkÚlin ÃĄ FlÃļtum hevur nÃģgv serÚtbÚgvin fÃģlk í lÃĶrarahÃģpinum, og at hesi gera sera stÃģran mun í dagliga arbeiðinum ÃĄ skÚlanum, hevur skÚlastjÃģrin fleiri dÃļmi um.
– Vit hava m.a. ein serÚtbÚnan lÃĶrara í lesing, sum burturav virkar í innskÚlingini. HvÃļr einstakur nÃĶmingur verður testaður fyri at finna teir nÃĶmingar, sum eru lesiveikir. Tað kann kanska tykjast eitt sindur lÃļgið, at tað skal vera neyðugt at gera so nÃģgv burturÚr,
men tað er ein sannroynd, at hetta er ikki altíð eins lÃĶtt at finna Útav, tí vit hava fleiri dÃļmi um at tað eru nÃĶmingar, sum eru komnir langt upp í skÚlaskipanina, ÃĄÃ°renn vit hava lagt til merkis, at teir eru orðblindir. TÃĄ vit nÚ hava ein serfrÃļðing ÃĄ Ãļkinum er heilt upplagt at hann er settur til hesa uppgÃĄvuna, og tað hevur sanniliga gjÃļrt mun og hevur bÃļtt munandi um lesifÃļrleikarnar hjÃĄ fleiri av okkara nÃĶmingum, sigur Hanus Joensen, og leggur afturat, at sama ger seg galdandi tÃĄ rÃĶður um at finna nÃĶmingar, sum eru veikir ÃĄ Ãļðrum Ãļkjum, soleiðis at vit vita hvussu vit best kunnu hjÃĄlpa hesum nÃĶmingum.
Deila servitan
Hugburðurin hjÃĄ Ãļllum sum arbeiða innan skÚlagÃĄtt er Ãļgiliga nÃģgv broyttur, sigur Hanus Joensen.
– Tað er sum hurðarnar eru tiknar av floksstovunum. LÃĶrarin er ikki longur einsamallur um flokkin. LÃĶrarar tosa saman um tÃĶr serligu avbjÃģðingar sum eru, og eingin Ãģttast fyri at seta orð ÃĄ sínar styrkir og veikleikar eins og tÃĶr avbjÃģðingar sum eru, og royna at loysa hesar í felag. Arbeiði í toymum er alt meira vanligt, og lÃĶrarar vilja fegnir lÃĶra hvÃļr av Ãļðrum. HvÃļr einstakur lÃĶrari kann ikki vera serfrÃļðingur ÃĄ Ãļllum Ãļkjum, og tí hevur tað Ãģmetaliga stÃģran tÃ―dning at okkara serfrÃļðingar deila sína vitan til sínar starvsfelagar, so vitanin kemur Ãļllum til gÃģðar. Opinleiki er lykilin til alt, sigur skÚlastjÃģrin.
Fyrimunir við stÃļrri eindum
SkÚlaeindirnar kring landið eru sera ymiskar til stÃļddar. Í Havn og í Klaksvík eru tÃĶr rÃĶttiliga stÃģrar eftir fÃļroyskum viðurskiftum. Har ber, sum vera man, mangt til at samskipa sum er meira torfÃļrt aðrastaðni. Umframt at Hanus Joensen er skÚlastjÃģri fyri landsins stÃļrstu skÚlaeind er hann eisini formaður í skÚlaleiðarafelagnum. Hann er ikki í iva um hvat tÃĶnir teimum nÃĶmingum best sum hava serligar avbjÃģðingar.
– Í smÃĶrri Ãļkjum er neyðugt at savna. Liggur hetta bert Úti ÃĄ teimum smÃĄu skÚlunum við einum
ella tveimum lÃĶrarum verður orkan at taka sÃĶr av nÃĶmingum við serligum avbjÃģðingum Ãģgvuliga avmarkað. Tess stÃļrri eindin er tess stÃļrri er mÃļguleikin at hava fÃģlk við neyðugu fÃļrleikunum sum kunnu stÃ―ra tí partinum, sum eisini er aðalhugsanin við fÃļrleikastovunum. Hesar virka ikki alla staðni. Hetta krevur nÃģgv av Ãļllum pÃļrtum, og eru ikki allir partar viljaðir til samstarv,
fÃĶst ikki nÃģg nÃģgv burturÚr, sigur Hanus sum ÃĄsannar, at smÃĄar eindir kunnu vera neyðugar ÃĄ Útoyggjum, men har stutt er millum bygdir og gott vegasamband er, var munandi gagnligari við stÃļrri samstarvi.

SerÃļkið
-eitt vítt hugtak við ymiskum skipanum

Í fÃģlkaskÚlahÃļpi eru fleiri ymiskar skipanir í sambandi við serÃļkið.
NÃĶmingatalið í SkÚlanum ÃĄ FlÃļtum, sum enn heldur til ymsastaðni í Havn, er 742. Harafturat eru 31 sum hava sertilboð og tveir nÃĶmingar í Dímun, tilsamans 775 nÃĶmingar.
Virðisgrundarlag SkÚlans ÃĄ FlÃļtum byggir ÃĄ víðskygni og fjÃļlbroytni – við denti ÃĄ fakliga styrki og kreativu-/musisku lÃĶrugreinirnar
EndamÃĄl skÚlans er ÃĄ kristnum grundarlagi við virðing fyri ymiskleikanum at uppala nÃĶmingarnar til sosialt medvitandi, sjÃĄlvstÃļðugt hugsandi, tolsom og virkisfÚs menniskju, har Ãļll verða sÃĶdd, hoyrd og viðurkend.
Øll luttaka virkið og samvitskufult í einum jaligum skÚlaumhvÃļrvi við best mÃļguligu lÃĶrutilgongd
fyri eyga hjÃĄ hvÃļrjum einstÃļkum nÃĶmingi.
Til tað sum verður kallað vanliga serundirvísing í fÃģlkaskÚlanum verða jÃĄttaði 13 prosent av samlaða nÃĶmingatalinum í skÚlanum.
SambÃĶrt meting frÃĄ skÚla og SernÃĄmi fÃĶr skÚlin jÃĄttað eina ÃĄvísa upphÃĶdd í mun til serligan tÃļrv hjÃĄ nÃĶmingum við serligum avbjÃģðingum.
Aðrar skipanir sum fevna um serÃļkið eru:
Sertilboðið er við gildi frÃĄ 2016 starvs- og leiðsluliga partur av SkÚlanum ÃĄ FlÃļtum. Talan er um sertilboð til nÃĶmingar Úr 4 til 10 flokk sum hava serligar avbjÃģðingar. Í lÃļtuni eru 31 nÃĶmingar í eindini, sum heldur til í Ytra skÚla við Landavegin. Hesir nÃĶmingar koma ymsa- staðni frÃĄ í landinum.
LopfjÃļlin
heldur til ÃĄ Margarinfabrikkini og leiðsluliga er partur av SkÚlanum ÃĄ FlÃļtum. Hetta er eitt Ãļðrvísi tilboð í avmarkaða tíð til nÃĶmingar við serligum avbjÃģðingum, onkustaðni millum heimaundirvísing og vanligu floksfrÃĄlÃĶruna. PlÃĄss er fyri 4-6 nÃĶmingum. Hesi bÃĶði seinast nevndu Ãļðrvísi og ymisku tilboð til nÃĶmingar við serligum tÃļrvi eru higartil sera vÃĶl eydnað.

Ein rÚmsÃĄttur skÚli í einum rÚmsÃĄttum samfelag

HÃģast ÃĄhaldandi skerjingar eru vit rÃĶttiliga vÃĶl fyri ÃĄ serÃļkinum ikki minst takkað verið okkara dugnaligu starvsfÃģlkum, sum brenna fyri sínum arbeiði, sigur Durita P. Joensen, skÚlastjÃģri við LÃļkin.

– Eftir at vit ÃĄ skÚlanum hava gjÃļrt okkara metingar hvussu mikið av tímum, vit meta tÃļrvur er ÃĄ fyri at rÃļkja okkara serÃļki til fulnar, fundast vit við SernÃĄm um hetta sama, og sum hareftir bÃ―tir tímarnir Út í mun til samlaðu jÃĄttanina frÃĄ MentamÃĄlarÃĄÃ°num til fÃļroyska fÃģlkaskÚlan. TÃĄ vit so fÃĄa boð um hvussu mikið er tillutað okkum, er sama sÃļgan ÃĄ hvÃļrjum ÃĄri. Eftir okkara tykki alt ov fÃĄir tímar í mun til tað, sum vit halda vera neyðugt at nÃ―ta til tað, sum kemur afturat vanligari floksundirvísing, sigur Durita P.
Joensen, og leggur afturat, at í fleiri ÃĄr hava tey sent skriv aftur til SernÃĄm, har tey gera vart við sína misnÃļgd. Sum dÃļmi um skerjingar nevnir Durita, at fyri nÃļkrum ÃĄrum síðani vÃģru fleiri lÃĶraratímar og nÃĄmsfrÃļði- ligir stuðulstímar jÃĄttaðir, og tað var vÃĶl betur mÃļguleiki fyri at skipa ein til eina undirvísing. Eisini hava tey ÃĄÃ°ur havt bÃĶði sjÚkrarÃļktarfrÃļðing og ergoterapeut í starvi innan serÃļkið, men tÃĄ tÃĶr fÃģru í annað starv, var ikki mÃļguligt at seta fÃģlk við somu ÚtbÚgving aftur.
Á SkÚlanum við LÃļkin gera tey alt fyri at liva upp til hugtakið hin inkluderandi fÃģlkaskÚlin, men tað eru altíð nakrir nÃĶmingar, sum skÚlin ikki sÃĶr seg fÃļran fyri at rÃļkka við vanligari floksundirvísing, og tí hava tey skipað serstovur. Eitt sindur ymiskt hevur verið, hvussu nÃģgvir nÃĶmingar hava havt serligar avbjÃģðingar og tí tÃļrv ÃĄ serundirvísing, eins og tað er ymiskt, hvussu mikið hvÃļrjum nÃĶmingi tÃļrvar av serundirvísing. NÃĶmingar við serligum avbjÃģðingum eru eisini knÃ―ttir at sínum vanliga flokki, men tað eru nakrir, sum fÃĄa sína undirvísing í serstovu meira enn aðrir.
FÃĄa mest mÃļguligt burturÚr
Durita Joensen ÃĄsannar, at tímatalið til serliga undirvísing ger ikki alt. Tað rÃĶður sjÃĄlvandi um at fÃĄa sum mest burturÚr, og tí arbeiða tey eisini tvÃļrtur um flokkar og hava skipað serstovur, har nakrir nÃĶmingar kunnu und- irvísast samstundis og ikki sum fyri ÃĄrum síðani, at hvÃļr nÃĶmingur hevur sín lÃĶrara ella nÃĄmsfrÃļðiliga stuðul meira ella minni burturav.
– Einki er at ivast í, at vit hava brÚk fyri fleiri lÃĶrarakreftum, men við tí er ikki sagt, at vit ikki hava sera stÃģrt gagn av Ãļllum okkara starvsfÃģlkum, tað veri seg nÃĄmsfrÃļðingum og stuðlum. Vit mugu tÃģ ÃĄsanna, at tað er lÃĶrarin, sum hevur ÃĄbyrgdina av undirvísingini, og sum hevur ÃĄvísar serligar fÃļrleikar í so mÃĄta fram um onkran annan.
Ov stirvin skipan
SkÚlastjÃģrin við LÃļkin sigur, at tey, sum manna fÃļrleikastovuna, umframt lÃĶraraÚtbÚgving hava ískoytisÚt- bÚgving innan ÃĄvís Ãļki, og tað kemur eisini sera vÃĶl við. Til fÃļrleikastovuna eru knÃ―ttir serlÃĶrarar, lesivegleiðarar, orðblindalÃĶrarar og fÃģlk sum hava ÃĄbyrgdina av AKT – atferð, kontakt og trivnaður og SSP – skÚli, sosialu myndugleikar og politi. Á serstovunum eru starvsfÃģlkini lÃĶrarar, nÃĄmsfrÃļðingar og nÃĄmsfrÃļðiligir stuðlar. Hesi fÃģlk hava virkað í drÚgva tíð ÃĄ Ãļkinum, verið ÃĄ ymiskum skeiðum og hava tí drÚgvar royndir og gÃģðar fÃļrleikar.
– HÃģast vit fÃĄa gÃģða rÃĄÃ°geving frÃĄ SernÃĄmi er altíð ynskiligt, at vit hava so vÃĶl ÚtbÚgvin starvsfÃģlk sum ÃĄ nakran hÃĄtt gjÃļrligt, og at hesi altíð fÃĄa mÃļguleika til at fÃļrleikamenna seg, men Útboðið av skeiðum sum NÁM bjÃģðar innan serÃļkið er rÃĶttiliga avmarkað. Hinvegin eru eisini onnur, sum bjÃģða fram ymisk skeið, men tÃĄ tosa vit eisini um rÃĶttiliga nÃģgvar pengar, sum ikki altíð eru líka lÃĶttir at fÃĄa hendur ÃĄ, sigur skÚlastjÃģrin, sum hevur tosað bÃĶði við MentamÃĄlarÃĄÃ°ið og kommununa um at fÃĄa pening til endamÃĄlið. Í hvÃļrjum einstÃļkum fÃļri mÃĄ skrivlig umsÃģkn sendast MentamÃĄlarÃĄÃ°num ella kanska SernÃĄmi ella kommununi um at fíggja skeiðsluttÃļku fyri starvsfÃģlkini. So er at bíða eftir svari, og viðhvÃļrt verður umsÃģknin gingin ÃĄ mÃļti, aðrar tíðir ikki. Hetta er ein alt ov stirvin skipan, og tí halda tey seg viðhvÃļrt frÃĄ at sÃļkja.
Kommunalt samstarv
Á SkÚlanum við LÃļkin eru nÃĶmingar Úr 4. flokki eins og framhaldsdeild, sum er hin einasta í kommununi. Her koma eisini nakrir nÃĶmingar, sum hava serligan tÃļrv, frÃĄ Ãļðrum skÚlum í oynni. Hetta er í teimum fÃļrum, at foreldur hava ynskt teirra barn í eina stÃļrri skÚlaeind enn hana í heimbygdini. Durita P. Joensen sigur, at tað kann altíð kjakast um hvussu lítil ella stÃģr ein skÚlaeind eigur at vera, og heldur, at skÚlaeindin í Runavík er so mikið stÃģr, at hon kann veita eina gÃģða tÃĶnastu, eisini til nÃĶmingar við serligum avbjÃģðingum. Tað heldur teimum kortini ikki aftur at samstarva um kommunumark, tí í Tofta SkÚla er ein lÃĶrari, sum eisini er ÚtbÚgvin cand.pÃĶd.pÃĶd.psyk., í starvi. Hesin lÃĶrarin hevur frÃĄ MentamÃĄlarÃĄÃ°num fingið jÃĄttaðar nakrar tímar um vikuna at virka sum partur av FÃļrleikastovuni í Runavíkar kommunuskÚla sum nÃĄmsfrÃļðiligur- og sÃĄlarfrÃļðiligur rÃĄÃ°gevi. Ein skipan, ið tey í Runavík eru sera glað fyri.
Skal skÚlastjÃģrin við LÃļkin taka samanum tey ynski, sum kunnu gera umstÃļðurnar enn betri, so eru tey: Fleiri tímar til serliga undirvísing, smidligari skipan í sambandi við fÃļrleikamenning og eitt sindur meira av hÚsarÚmd, tí skipanin við nÃĶmingum við serligum avbjÃģðingum og serstovum krevur meira plÃĄss enn til vanliga floksundirvísing.
Samstarv er lyklaorðið
– Eg haldi, at okkara samfelag her við SkÃĄlafjÃļrðin er eitt rÃĶttiliga rÚmsÃĄtt samfelag, her plÃĄss skal vera fyri Ãļllum. Vit gera tað vit kunnu fyri at hava ein fÃģlkaskÚla fyri Ãļll, og tí eri eg sera fegin um tað avbera gÃģða samstarv við hava millum skÚla, starvsfelagar, nÃĶmingar, foreldur og kommunu. Samstarv er lyklaorðið, soleiðis at eisini teir nÃĶmingar, sum hava serligan tÃļrv eru ein natÚrligur partur av fÃģlkaskÚlanum, sigur Durita P. Joensen.

Vit eiga at leggja stÃļrri dent ÃĄ serÃļkið

– Ert tÚ frÃĄ 1. flokki eitt sindur aftanfyri hinar nÃĶmingarnar, dragnar tÚ frÃĄ fyri hvÃļrt ÃĄr, og tí rÃĶður um frÃĄ fyrsta degi at nÃ―ta munandi stÃļrri orku til veiku nÃĶmingarnar, heldur skÚlastjÃģrin í VÃĄgi, sum fegnast um, at suðringar hava fingið gÃģðar umstÃļður
at skipa eitt sertilboð í Suðuroynni.
– Tað er ein sannroynd, at vit eins og aðrir skÚlar, hava nÃĶmingar, sum vanliga floksundirvísingin ikki megnar at geva nÃļktandi undirvísing og menning. Vit hÃļvdu ikki nÃļktandi tilboð til teirra her suðuri, og tí var neyðugt hjÃĄ nÃļkrum av okkara bÃļrnum at flyta av oynni, í nÃļkrum fÃļrum er Ãļll familjan flutt. Hetta var alt annað enn nÃļktandi, og tí var ein av fyrstu tankunum hjÃĄ mÃĶr at sÃļkja SernÃĄm um at seta ÃĄ stovn eitt sertilboð. Eitt sertilboð, sum kundi nÃļkta tÃļrvin hjÃĄ okkara nÃĶmingum, sum hava serligar avbjÃģðingar, sigur John Henrik Holm, sum fegnast um ta vÃĶlvild, umsÃģknin fekk.
Hetta sertilboð, sum er ein serstÃļðug eind, har SÃļlvi Andreasen er toymisleiðari, heldur til í VÃĄgi og ÃĄ TvÃļroyri. Sertilboðið hevur fingið sera gÃģðar umstÃļður at virka undir, sigur skÚlastjÃģrin, hÃģast serÃļkið sum so, eftir hansara tykki, er niðurlagað.
– Fyri okkara viðkomandi kunnu vit ikki klaga, tí vit hava fingið sera gÃģða hjÃĄlp frÃĄ SernÃĄmi og MentamÃĄlarÃĄÃ°num. Í dag er soleiðis ikki neyðugt longur hjÃĄ hesum nÃĶmingum at fara av oynni at fÃĄa nÃļktandi skÚlagongd,og kanska var tað jÚst hetta, sum okkara myndugleikar hava hugsað um, og tað eru vit teimum sera takksom fyri, sigur John Henrik.
Øðrvísi tímatalva
NÃĶmingarnir í serflokkinum hava eina Ãļðrvísa tímatalvu enn teir í vanligu flokkunum. Hendan dagin vit vitjaðu ÃĄ skÚlanum, hÃļvdu teir verið og tikið upp epli, dagin eftir fÃģru teir saman við lÃĶraranum at fletta seyð og síðani at matgera, kÃģkaðu epli og lambskjÃļt.
FÃļrleikamenning
SkÚlastjÃģrin í VÃĄgi leggur stÃģran dent ÃĄ, at starvsfÃģlkini fÃĄa gÃģðar mÃļguleikar at fÃļrleikamenna seg. Ikki tí, skÚlin er sera vÃĶl fyri í so mÃĄta við eitt nÚ tveimum serlÃĶrarum, orðblindalÃĶrara, roknivegleiðara, lesivegleiðara og skÚlavegleiðara. SkÚlarnar í oynni samstarva eisini í ÃĄvísum fÃļrum, soleiðis at vit „lÃĄna” fÃļrleikar okkara millum ÃĄ skÚlunum. Hetta riggar sera vÃĶl.
Men uttan mun til, hvussu vÃĶl lÃĶrararnir eru fyri, er ynskið frÃĄ skÚlaleiðsluni í VÃĄgs SkÚla, at allir lÃĶrarar skÚlans fÃĄa tillutaðar 40 tímar um
ÃĄrið til eitthvÃļrt viðkomandi skeið. Hetta svarar til, at teir eru ÃĄ skeið eina viku um ÃĄrið, og hesum tilboði taka lÃĶrararnir sera vÃĶl ímÃģti, sigur skÚlastjÃģrin.
SkÚlastjÃģrin sigur, at VÃĄgs SkÚli annars fÃĶr tillutað tímar til nÃĶmingar, sum tÃļrva nakað av stuðli t.d. nÃĶmingar sum eru orðblindir og lesiveikir, sum dagliga eru í vanligu flokkunum. Hesir koma fyri ein part ÃĄ serstovu, har teir fÃĄa stuðul eftir tÃļrvi. Fyri at fÃĄa sum mest mÃļguligt burturÚr, bÃģlkar VÃĄgs SkÚli, har tað ber til nÃĶmingarnar, heldur enn at ein einstakur lÃĶrari er um hvÃļnn nÃĶmingin.
Ásannandi at ikki allir nÃĶmingar, sum hava tað trupult í skÚlanum hava tÃļrv ÃĄ serundirvísing, hevur VÃĄgs SkÚli sÃļkt um eina verkÃĶtlan, sum skÚlin kallar NÃĄm R (har R stendur fyri RÚmd). VerkÃĶtlanin er hugsað sum ein mÃļguleiki at skapa ein Ãļðrvísi skÚladag til teir nÃĶmingar, sum ikki fÃļla seg vÃĶl í dagligu skÚlagongdini, antin fakliga ella kensluliga – tað er ofta trupult at rÃļkka hesum nÃĶmingum sum heild. Ætlanin við NÃĄm R er at skapa rÚmd í skÚlanum, so karmarnir eru sum best bÃĶði til teir veiku og teir sterku nÃĶmingarnar. Hesari verkÃĶtlan vÃĶnta tey sÃĶr nÃģgv av í VÃĄgs SkÚla.
Fleiri tímar til serÃļkið
John Henrik Holm eftirlÃ―sir ein nÃ―ggjan og Ãļðrvísi hugburð mÃģtvegis serÃļkinum. Saman við Ãļðrum skÚlastjÃģrum og umboðum frÃĄ MentamÃĄlarÃĄÃ°num var hann herfyri ÃĄ eini rÃĄÃ°stevnu í Finlandi, sum mangan verður hugt eftir í skÚlahÃļpi.Á rÃĄÃ°stevnuni var eisini tosað um serÃļkið innan fÃģlkaskÚlan. Í Finlandi verður dÚgliga granskað innan skÚlaverkið, og eisini, hvussu serÃļkið best kann handfarast. Í tjakinum har kom millum annað fram, at granskarar vÃģru av teirri fatan, at munandi meira
av tíð skal brÚkast ÃĄ serÃļkinum frÃĄ fyrsta degi barnið kemur í skÚla. Serliga ÃĄhugavert heldur John Henrik vera, at granskarar mÃĶltu til at taka tímar frÃĄ vanligu undirvísingini, og lata fleiri tímar til serÃļkið.
Her skal sigast til sammetingar, at finskir 1. flokks skÚlanÃĶmingar hava sjey tímar um vikuna í finskum. FÃļroyskir 1. flokks skÚlanÃĶmingar hava 11 tímar í fÃļroyskum. NÚ granska finnar í mÃļguleikanum at minka tímatalið í teimum ymisku flokkunum og heldur lata fleiri tímar til at hjÃĄlpa teimum yngstu nÃĶmingunum, sum hava serligan tÃļrv.
– Eg skal ikki taka dagar ímillum, hvat best er at gera, men sannlíkt er, at ert tÚ við skÚlabyrjan eitt sindur aftanfyri hinar nÃĶmingarnar, og hetta ikki verður „fangað”, so er vandi fyri, at munurin bara Ãļkist fyri hvÃļrt ÃĄr, sum gongur. Um tað verður gongdin gjÃļgnum Ãļll skÚlaÃĄrini, er ikki torfÃļrt at hugsa sÃĶr, at er ein nÃĶmingur í 9. flokki ÃĄ 6. flokstÃļði, so hevur hann tað ikki gott í skÚlanum og hevur ilt við at fÃģta sÃĶr, sigur John Henrik.
Meira varug við trupulleikar
Tað tykist sum talið ÃĄ nÃĶmingum við serligum avbjÃģðingum Ãļkist alsamt, men torfÃļrt er at geva eitt fullfíggjað boð um, hví so er.
Tað heldur skÚlastjÃģrin í VÃĄgi seg heldur ikki kunna, men hann heldur eina orsÃļk vera, at vit í dag gerast skjÃģtari varug við, um okkurt er ÃĄfatt, og vit eru skjÃģtari at geva eina diagnosu, soleiðis at bÃļrn skjÃģtari kunnu fÃĄa hjÃĄlp. Hetta er galdandi bÃĶði innan skÚlans gÃĄtt, í heiminum og samskiftinum millum heim og skÚla. John Henrik sigur, at foreldur halda seg í dag ikki aftur við at boða skÚlanum frÃĄ, um tey halda, at barn teirra hevur tÃļrv ÃĄ hjÃĄlp av einum hvÃļrjum slagi, og tað, heldur hann, er sera positivt.

MBF 35 ÁR OG BÓKAÚTGÁVA

Í ÃĄr eru liðin 35 ÃĄr síðani MBF, Meginfelag teirra, ið bera brek í FÃļroyum, varð sett ÃĄ stovn. Í tí sambandi varð skipað fyri rÃĄÃ°stevnu í NorðurlandahÚsinum við heitinum „Lívið hevur litir” fríggjadagin 20. mai.
SkrÃĄin var fjÃļlbroytt, har fyrrverandi formenn fingu orðið, og har Ása Olsen, aðalskrivari, tÃģk fram hÃĶddarpunktini av tí, ið er hent síðan 2011. Við yvirskriftini „Lívið hevur litir” hugleiddi TÃģra við Keldu um, hvussu samansetta, litríka lívið - við ymiskum lÃļtum - er við til at skapa lívsmynd okkara. Eisini sÃļgdu Suni Úr HÃļrg, Kristianna SjÃģvarÃĄ og BÃĄrður Persson frÃĄ lÃļtum í gerandisdegi teirra.
Rigmor Dam, landsstÃ―riskvinna í
mentamÃĄlum, og Eyðgunn Samuelsen, landsstÃ―riskvinna í almannamÃĄlum, settu í stuttum orð ÃĄ, hvÃļrja ÃĶtlan tÃĶr hava fyri brekÃļkið komandi ÃĄrini.
Katrin DagbjartsdÃģttir peikaði undir heitinum „AvbjÃģðingar og mÃļguleikar fyri tey, ið bera brek” ÃĄ ymiskt, sum rÃļrir seg ÃĄ brekÃļkinum – eisini hvussu vit vanliga orða okkum.
Dagurin endaði við spennandi bÃģkaframlÃļguni „LUKKA”, sum er nÃ―ggj, Ãģkeypis bÃģk um rÃĶttindi teirra, ið bera brek. BÃģkin er ÃĶtlað bÃļrnum og vaksnum at lesa í felag. BÃģkin er Úrslit av samstarvi millum Edward FuglÃļ, listamann, Jastrid Gullaksen, Grafia, Ásu Olsen, aðalskrivara, og TÃģru við Keldu, forkvinnu í MBF.
TÃģnleikinum stÃģð M. C. Restorff fyri, og í steðginum varð ÃĄbit.
Úti í forhÃļllini hÃļvdu limafelÃļgini í MBF kunnandi tilfar, sum eisini legði upp til prÃĄt og viðkomandi rÃĄÃ°geving. Eisini var hÃļvi Ãģkeypis at ogna sÃĶr vÃļkru plakatina, sum Heidi Andreasen gjÃļrdi til rÃĄÃ°stevnuna.
Samanumtikið ein gÃģður og gevandi dagur, eisini í og við at nÃģgv fÃģlk hÃļvdu valt at fagna MBF ÃĄ 35 ÃĄra degnum við at vera við til rÃĄÃ°stevnuna. Tí hava vit í blaðnum hesa ferð valt at taka nakað av tí, sum kom fram ÃĄ 35 ÃĄra degnum við – bÃĶði við myndum og orðum.

HÃĶddarpunktini innan brekÃļkið seinastu 5 ÃĄrini

Árið 2012 byrjaði við einari setanartilgongd, har MBF skuldi hava nÃ―ggjan dagligan leiðara, hetta tí at Anna Suffía, ið hevði verið í starvinum umleið 10 ÃĄr, fÃģr frÃĄ vegna aldur.
Mitt í setanartilgongdini andaðist Leila Solmunde, ið hevði verið for- kvinna í MBF síðan 2004, og varð vÃĄrið 2012 merkt av hesum. Setanartilgongdin helt tÃģ fram, og varð Ása Olsen sett í starv sum nÃ―ggjur dagligur leiðari at byrja 1. august 2012.
Á aðalfundi í mai 2012, varð Carita BjÃļrklund vald til nÃ―ggja forkvinnu í MBF.
Orsakað av, at MBF nÚ bÃĶði hevði nÃ―ggja forkvinnu og nÃ―ggjan dagligan leiðara, varð beinanvegin farið undir at gera missiÃģn og visjÃģn fyri MBF.
NÃģgv lÃģgaruppskot koma til hoyringar, og settu vit okkum fyri, at hoyringssvar skal gerast til Ãļll uppskot, ið koma til MBF.
Fyrsta stÃģra uppgÃĄvan eg fekk, varð at standa fyri at gera eina skuggafrÃĄgreiðing til ST. Hetta var ein sera
spennandi uppgÃĄva, og var stÃļrsta avbjÃģðingin, at vit fingu so lítið plÃĄss til okkara part, at vit mÃĄttu avmarka okkum til tey mest brÃĄÃ°neyðugu Ãļkini, ið vÃģru uppi í tíðini tÃĄ. Tað er ikki altíð negativt at fÃĄa lítið plÃĄss, men heldur ger hetta uppgÃĄvuna meiri spennandi, tí neyðugt er at avmarka, raðfesta og at vera ítÃļkiligur.
Arbeiðið við skuggafrÃĄgreiðingini bar við sÃĶr, at frÃĄgreiðingin skuldi leggjast fram fyri ST-nevndina í Geneve, og ikki kann sigast annað enn, at tað var ein stÃģr lÃļta, tann 15. apríl 2014, at fÃĄa mÃļguleikan at halda rÃļðu og leggja frÃĄgreiðingina fram fyri ST-nevndina.
Í mai 2014 fekk MBF aftur nÃ―ggja forkvinnu, TÃģru við Keldu, og fall tað henni í lut í september 2014 at halda rÃļðu fyri ST-nevndini.
Hví gera skuggafrÃĄgreiðing og hevur hetta havt nakra ÃĄvirkan?
Ikki kann sigast annað enn, at ein stÃģr hugburðsbroyting er hend innan bÃĶði politiska myndugleikan og embÃĶtisfÃģlk.
Longu ÃĄ vÃĄri 2014 lÃļgdu Sirið Stenberg og BjÃļrt Samuelsen uppskot fyri tingið, ið bygdi beinleiðis ÃĄ skuggafrÃĄgreiðingina. Hetta gjÃļrdi, at ST- sÃĄttmÃĄlin og skuggafrÃĄgreiðingin fingu gÃģða umrÃļðu í tinginum.
Í oktober 2014 komu niðurstÃļðurnar Úr ST, og ikki kann sigast annað enn, at Ãļll hava tikið skuggafrÃĄgreiðingina og niðurstÃļðurnar, ið komu Úr ST, sum aftursvar uppÃĄ atfinningarnar í frÃĄgreiðingini í ÃĄlvara.
FrÃĄ at gera lÃģgarsmíð, ið ikki er brot ÃĄ ST- sÃĄttmÃĄlan, til at nÚ hevur lÃģgardeildin ÃĄ LÃļgmansskrivstovuni skipað fyri skeið fyri starvsfÃģlk í mið- fyrisitingin um, hvussu tey skulu smíða lÃģgir í trÃĄÃ° við ST- sÃĄttmÃĄlan, kann ikki sigast annað enn, at hetta er eitt stÃģrt framstig.
ÍtÃļkilig viðurskiftir, ið eru hend hesa tíðina kunnu nevnast:
Fylgjarakortið, ið varð sett í gildi
í FÃļroyum í desember 2014.

Hetta gevur fÃģlkum, ið hava tÃļrv ÃĄ fylgjara, mÃļguleika at fÃĄa fylgjaran við uttan kostnað. NÚ gjalda tey bert sín ferðaseðil ella atgongumerki. Hendan skipanin við fylgjarakorti umfatar Ãļll Ãļkir í landinum, tÃģ manglar Atantic Airways og biografarnir at koma við í skipanina.
NiðurstÃļðurnar frÃĄ ST nevndini eru greiðar, og tí er neyðugt, at Ãļll taka saman hendur og arbeiða fyri, at FÃļroyar skal vera eitt gott land at bÚgva í hjÃĄ Ãļllum.
Samgongan eigur at gera eina brekpolitiska ÃĶtlan soleiðis, at tað verður sett Út í kortið hvat ein ÃĶtlar at gera, nÃĶr og hvussu ( Eina virkisÃĶtlan).
Vit kunnu hÃģskandi seta spurningin: HvÃļrja ÃĄvirkan hevur ein sÃĄttmÃĄli, ið er samtyktur í ST í New York ÃĄ umstÃļðurnar hjÃĄ einum barni, ið bÃ―r í einari bygd í FÃļroyum?
Hetta er so einkult og greitt, tí sÃĄttmÃĄlin skal geva Ãļllum sama mÃļguleika sum onnur, ella javnrÃĶtt.
Øll framgongd er gÃģð, og er onki at ivast í, at har ið viljin er til staðar, er tað bert hugflogið ið setir avmarkingar. Tí síggi eg fram til, at vit fÃĄa eitt samfelag, har tað ikki er brekið, ið vit leggja dent ÃĄ, men umstÃļður og tað, ið skal gera dagligdagin hjÃĄ tí einstaka so gÃģðan sum gjÃļrligt, ið hevur stÃļrsta tÃ―dning.
FÃģlk, ið bera brek eru ikki avbjÃģðingin í einum samfelag, nei tað er alt, ið er rundanum, ið er ein avbjÃģðing, og tí er tað mín vÃģn, at tað eru umstÃļðurnar, ið vit koma at leggja dent ÃĄ, soleiðis, at Ãļll fÃĄa somu mÃļguleikar at bÚleikast í hesum landi, so vit av sonnum kunnu siga, at FÃļroyar er eitt gott land at bÚgva í hjÃĄ Ãļllum.
EinsamÃļll kunnu vit onki gera, men í felag megna vit alt.

Ert tÚ brekað?

Fyrr nÃ―ttu vit orð, sum vit ikki nÃ―ta longur. Ein sangur, sum vit við stÃļrstu sjÃĄlvfylgju sungu í 80’unum ljÃģðaði soleiðis:
„Ein gamal nekari, sum JÃģsup rÃģptur var, hann undir síni svÃļrtu hÚð – eitt snjÃģhvítt hjarta barn"
Hesin sangur var pÚra legalur fyrst í 80’unum – og hvat liggur í av Ãļðrum fordÃģmum kundi eg tosað leingi um - men nÚ sigur man ikki nekari longur. Happar man ein orsakað av Ãļðrvísi hÚðarliti, kann man revsast av 266b!
Tað er tÃģ pÚra legalt at brÚka orðið „brekaða" um fÃģlk í dag. Skuldi eg havt hug til at melda onkran fyri at nÃ―ta orðið mÃģti mÃĶr, so kann eg ikki tað. Orðið livir í „bedste velgÃĨende" og verður beinleiðis nÃ―tt í fjÃļlmiðlunum - eisini um elituítrÃģttarfÃģlk!
Eg eri ein av teimum, sum hetta
heitið hevur verið sett ÃĄ. MÃĶr hevur ongantíð dÃĄmt tað – heldur ikki í 1985.
ÍtrÃģttur fyri brekað
– ella bara ítrÃģttur?
TÃĄ ið eg varð fÃļdd - 9 vikur ov tíðliga - lÃĄ eg og stríddist í 4 dagar - fÃģlk í hÃģpatali bÃģðu fyri mÃĶr - og fingu bÃļnarsvar!
Allarhelst hevur harða byrjanin lÃĶrt meg at stríðast og at arbeiða hart fyri tí, sum eg vil. Eisini havi eg havt ung foreldur, ið ikki gjÃļrdu nakað hÃģvastÃĄk burturÚr, at mítt gongulag var Ãģtraditionelt - at eg var rÃļrslutarnað. Um eg sigi, at eg ongantíð sum barn hugsaði um, at eg var eitt sindur Ãļðrvísi, lÚgvi eg. Men fokus var ikki ÃĄ tí, sum eg ikki dugdi.
Eg varð ikki happað sum barn, men hatta orðið, „brekaða" – tað sveið. Í 1981 fÃģr eg at svimja við ÍSB – og tÃĄ fylgdi orðið við, tí tað, sum eg fekst við, var „svimjing fyri brekað".
Enn í dag fylgir orðið við teimum rÃļrslu- og menningartarnaðu, sum íðka ítrÃģtt ÃĄ hÃļgum stigi. FÃģlk venja 9 ferðir um vikuna, men tað verður ikki viðurkent, sum annar elituítrÃģttur, tí tað er „bara” svimjing ella ítrÃģttur fyri brekað.
TÃĄ eg sum fyrsti fÃļroyingur vann gullheiðursmerki í millumlandakapping fyri 31 ÃĄrum síðani, var tað ein fantastisk uppliving. FÃģlk um alt landið gleddust og frÃļddust um hetta Úrslit. Ein kensla av felagsskapi og samanhaldi frÃĄ FÃļroya fÃģlki merkti okkum svimjarar, tÃĄ ið vit komu heim við gulli, silvuri og bronsu.
Eg var heimsmeistari! Eg kappaðist millum tey, sum hÃļvdu somu kropsligu avbjÃģðingar, sum eg. Eg kappaðist ÃĄ jÃļvnum fÃļti við onnur Úr Ãļllum heiminum – og eg vann. Men um eg nÚ sigi, at eg var ein brekaður heimsmeistari – so fer glansurin líkasum av heitinum.
Hvussu er nÚ? Illa nokk hoyrist eitt orð um, at Krista MÃļrkÃļre skal umboða FÃļroyar ÃĄ Paralympisku leik- unum í Rio í summar. Ein kapping, sum liggur parallelt við Olympisku leikirnar!
Tað eru heimsins bestu svimjarar! Kann nevna, at bestu svimjararnir har svimja líka skjÃģtt og í summum fÃļrum skjÃģtari enn FÃļroya fremstu svimjarar - hÃģast hesi hava rÃļrslutarn! Og vit hava ein fÃļroying, sum luttekur ÃĄ jÃļvnum fÃļti við hini.
Tilsamans 10 fÃļroyingar hava umboðað FÃļroyar til Paralympisku Leikirnar síðani 1988. 4 svimjarar hava vunnið heiðursmerki: Christina NÃĶss Johannessen, TÃģra við Keldu, Katrin Johansen og Heidi Andreasen – tilsamans 1 gull, 8 silvur og 5 bronsumerki. Krista MÃļrkÃļre er tann 11. í rÃļðini av ítrÃģttafÃģlkum, ið hava kvalifiserað seg. HVÍ hoyra vit so lítið um hetta í tí almenna rÚminum? Er tað motiverandi fyri eitt elituítrÃģttafÃģlk at venja sum eitt Ãļrt og so ikki at verða nevnd?
Hongur tað saman við, at ÍSB er eitt sersamband fyri seg? Átti tað at verið skipað Ãļðrvísi? Eg veit bara, at okkurt mÃĄ broytast ÃĄ hesum Ãļkinum. Allarhelst kann ymiskt gerast og eigur at verða gjÃļrt skjÃģtt. Tí taparin er ítrÃģttafÃģlkið.
Annars vil eg nÃ―ta hÃļvi til at ynskja Kristu MÃļrkÃļre og PÃĄli Joensen allar- bestu eydnu í Rio. Og so vil eg ynskja Óla Mortensen, Magnusi JÃĄkupsson og allarhelst Ãļðrum allarbestu ynskir um at nÃĄa sínum mÃĄlum og at koma til OL í 2020. Veit ikki um nakran enn, sum venur fram mÃģti Paralympisku leikunum í 2020.
Men felÃļgini kring landið eiga at taka mÃģti fÃģlki við onkrum tarni
ÃĄ jÃļvnum fÃļti við Ãļll onnur – um tey rinda sítt limagjald. Tað er ikki altíð ein sjÃĄlvfylgja her ÃĄ landi. Men frÃĶlsítrÃģttafelagið Hvirlan skal eiga stÃģrt rÃģs fyri sín fevnandi hugburð. Tað er mín vÃģn, at jaligi hugburður teirra vinnur fram í tí framkomna samfelagnum, sum vit fegin vilja kalla okkum.
Tí vit ynskja ikki serligar sÃļmdir – bara somu sÃļmdir.
Eingin er Ãļðrvísi –
Ãļll eru ymisk
MentamÃĄlarÃĄÃ°ið hevur gjÃļrt eina kanning undir heitinum: „Eg vil eisini hoyra til". Serliga beit eg merki í ein setning: Øll menniskju hava eina felags grundtrÃĄan í lívinum. AT HOYRA TIL.
Men sum lÃĶrari dugi eg at síggja, at rÃĄkið gongur hinvegin: At vit sum samfelag diagnostisera og eyðmerkja. Er tað at stimbra undir kensl- una av at hoyra til? Kundu vit ikki heldur sett pening av til stuðulstímar inn í flokkar, har vit vita, at tÃļrvur er ÃĄ tí og soleiðis skapa karmar Úti í fÃģlka- skÚlanum Skulu vit heingja spjÃļldur um hÃĄlsin ÃĄ fleiri og fleiri bÃļrnum, sum frammanundan hava so nÃģgv at stríðast við?
SjÃĄlvandi eru diagnosur viðhvÃļrt neyðugar og ein lÃĶtti fyri foreldur, men eg haldi, at vit skulu vera varin. Tí við eyðmerkingini verða summi gjÃļrd Ãļðrvísi – og skumpað Úr „vit" yvir í „tey". Og vit gera jÚst tað sama við at nÃ―ta orðið „brekað" um ein part av fÃļroyingum.
Sprotin hevur tveir tÃ―dningar av orðinum. Í fyrsta tÃ―dningi verður víst til ÍtrÃģtt fyri brekað. Sum um at tað er nakað annað enn ítrÃģttur?!?
Annar tÃ―dningur er niðrandi: skemdarorð millum bÃļrn og ung (OG vaksin!) um eitthvÃļrt teimum ikki dÃĄmar t.d. brekaður tÃģnleikur.
So mín ÃĄheitan er greið: Strikið orðið brek og at vera brekaður - um fÃģlk. Eingin vil kennast við hatta spjaldrið.
FÃģlk, sum tosa ímÃģti at broyta orðið siga seg at hava brek, um tey brÚka brillur, hava ringa mjÃļdn o.s.fr. Men tey verða ikki umtalað sum brekað! Eg loyvi mÃĶr at siterað KÃĄru LÃļkin, ið sigur at tey, sum halda, at vit eiga at varðveita orðið brekaður, kunnu sjÃĄlvi „pynta" seg við tí heitinum í eina viku. So fÃĄa vit at síggja.
Sigrun Wardum í Javna hevur víst ÃĄ, at eisini fÃģlk við menningartarni mÃģtmÃĶla hesum negativt ladaða orðinum. Harumframt havi eg latið mÃĶr fortalt, at fÃģlk við sÃĄlarsjÚkum heldur ikki vilja nevnast soleiðis!
SjÃĄlv hevði eg ongantíð havt „pyntað" meg við hesum orðinum, var tað ikki fyri svimjingina. So hevði eg bara verið ein vanlig kona, sum haltaði eitt sindur. (ikki tí – eg eri Ãģmetaliga glað fyri, at eg fÃģr at svimja)
Men vit kunnu saktans nÃ―ta onnur orð í staðin, til dÃļmis:

Latið okkum standa saman aftur. Gleðast um ymiskleikan. Seta fokus ÃĄ, hvat vit duga, heldur enn hvat vit ikki duga. Og mest av Ãļllum: Lat okkum minnast til, at eingin er Ãļðrvísi – Ãļll eru ymisk.
Fari at ynskja MBF hjartaliga til lukku við 35 ÃĄra degnum - og so er mín vÃģn, at tÃĄ ið vit um 5 ÃĄr hÃĄtíðarhalda 40 ÃĄra dagin, hevur MBF broytt navn.

At spÃĶla fÃģtbÃģlt og koyra bil eru ting eg sakni

Til 35 ÃĄra dagin hjÃĄ MBF, sum varð kallaður „Lívið hevur litir”, hÃļvdu vit gleðina av at hoyra Suna Úr HÃļrg greiða frÃĄ sínum gerandisdegi sum blindur.
Suni gjÃļrdist nÃĶstan heilt blindur eftir eina arbeiðsvanlukku fyri tveimum ÃĄrum síðani, og hevur vanlukkan broytt lívið hjÃĄ honum 180 stig.
Vanur við at spÃĶla fÃģtbÃģlt og at koyra bil, og nÚ at eiga bil standandi í tÚninum, uttan at kunna nÃ―ta hann, er ikki lÃĶtt. Í dag eru viðurskiftir, sum tað at fara at keypa inn, nakað, ið hann mÃĄ planleggja neyvt. At fara í boksina eftir mati er trupult orsakað av, at hann hevur so nÃģgv titanum i Ãļrmunum, at hetta gevur nÃģgva pínu ta lÃļtuna, hann leitar eftir tí, hann skal taka Úr frystiboksini.
Tað at renna, ber ikki serliga vÃĶl til, og at koyra bil ber heldur ikki til, men Suni hevur eitt lÃĶtt sinni og eina vÃģn um, at hetta mÃļguliga kemur at laga seg soleiðis, at hann einaferð kemur at koyra bil aftur.
At spÃĶla fÃģtbÃģlt, og kenna tað frÃĶlsi hetta gevur, er nakað hann saknar Ãģmetaliga nÃģgv. Í dag er hann
bundin av at nÃ―ta blindastavin, tÃĄ hann skal ganga.
Suni hevur fingið fast starv sum timburmaður hjÃĄ BÚsetur, og er hann Ãģmetaliga glaður fyri hetta arbeiðið. Hann roknar ikki við, at nÃģgvir arbeiðsgevarar hÃļvdu givið honum fast starv við so lítlari sjÃģn.
Suni hevur altíð havt eitt lÃĶtt sinni, og dugir hann sera vÃĶl at nÃ―ta síni gÃģðu skemtingarevni eisini í lÃļtum sum hesari, har hann skuldi greiða frÃĄ, hvussu hansara lív er í dag. Hansara framlÃļga var merkt av, at hann saman við tí dapra eisini megnaði at skemta og fÃĄa fÃģlk at flenna.
Ein sera grípandi og gÃģð lÃļta, at síggja og hoyra hendan unga mannin.

Eg eri framvegis sami persÃģnur, sum ÃĄÃ°renn sjÚkuna

Fyrst fari eg at ynskja MBF hjartaliga tillukku vid 35 ÃĄra fÃļðingardegnum. Takk fyri tykkara arbeiði at varpa ljÃģs ÃĄ og betra um umstÃļðurnar ÃĄ
brekÃļkinum.
NervalagssjÚkan sclerosa er ein
av mongu litunum ÃĄ rÃĄÃ°stevnuni „Lívið hevur litir", og eg havi fingið tann heiður at greiða frÃĄ míni sÃļgu.
Tað er tÃģ rÃĶttuliga fremmant hjÃĄ mÃĶr at tosa um meg sjÃĄlva og mína sjÚkusÃļgu. Til fyri stuttum havi eg ikki kennt meg sjÚka, so tÃĄ var onki serligt at tosa um. Men nÚ síðstu tíð- ina er stÃļðan tíverri broytt. Eitt nÚ er gongulagið blivið so mikið vÃĄnaligt, at fÃģlk eru farin at undrast og spyrja.
Tað, at eg havi fingið sclerosu,
hevur í stÃģran mun skert og broytt mínar mÃļguleikar at liva tað lív, sum eg hevði og dÃĄmdi. Men tíbetur ber tað allíkavÃĶl vÃĶl til framhaldandi at hava eitt gott og aktivt lív.
Eg skal nÚ stutt greiða frÃĄ, hvÃļr eg eri, nÃĶr eg bleiv sjÚk, og hvussu hetta ÃĄvirkar lívið og gerandisdagin.

Bakgrund
Eg eiti Kristianna SjÃģvarÃĄ, eri 46 ÃĄr og fÃļdd og uppvaksin her í TÃģrshavn. Eg tÃģk studentsÚtbÚgving herheima, men var eisini eitt ÃĄr í High
School í USA.
Síðani las eg cand.phil. og cand.
mag. ÃĄ Aalborg universiteti í ensk- um og altjÃģða og evropiskum viður- skiftum og við sÃĄlarfrÃļði sum síðufak. Av 6 ÃĄra lesnaðinum var eitt hÃĄlvÃĄr lisið ÃĄ universitetinum í West Virginia í USA, og eitt hÃĄlvÃĄr var starvslÃĶra ÃĄ FiskasÃļluni.
Arbeiði
Og eg havi havt gÃģð og spennandi stÃļrv. Fyrst sum lÃĶrari ÃĄ StudentaskÚlanum í HoydÃļlum og ÃĄ HandilsskÚlanum ÃĄ Kambsdali. Síðani sum fulltrÚi í MentamÃĄlarÃĄÃ°num og sum deildarstjÃģri ÃĄ LÃļgmansskrivstovuni í Tinganesi.
Tey síðstu ÃĄrini havi eg aftur verið í MentamÃĄlarÃĄÃ°num, har eg m.a. havi havt ÃĄbyrgd av ES granskingarÃļkinum og Norðurlendskum netverkum innan ÚtbÚgving og gransking, umframt ymiskum samskipandi uppgÃĄvum og HR.
UppgÃĄvurnar hava verið fjÃļlbroyttar og ÃĄhugaverdar og hava eisini havt við sÃĶr nÃģgv samskifti og nÃģgv fundar- og ferðavirksemi bÃĶði heima, í Bruxelles og norðurlondum. Arbeiðið hevur verið ein stÃģrur partur av mínum lívi, sum eg havi verið glað fyri.
Eg eri framvegis fulltrÚi í MentamÃĄlarÃĄÃ°num, men nÚ við niðursettari tíð og fÃĶrri og tilpassaðum uppgÃĄvum.
Eg fegnist um, at tað ber til, og vil takka bÃĶði arbeiðsgevara og starvsfelagum. Men samstundis hevur hetta, at fara niður í tíð og siga frÃĄ mÃĶr spennandi arbeiðsuppgÃĄvur, verið ein stÃģr persÃģnlig avbjÃģðing – og kennist eisini sum eitt niðurlag.
Sclerosa
Eg fekk staðfest sclerosu í 2007. TÃĄ var eg 38 ÃĄr. Men tÃĄ eg hugsi aftur, so hevði eg fyrstu symptomini sum gott 20 ÃĄra gomul.
Eg og tvÃĶr vinkonur vÃģru jÚst komnar heim frÃĄ einum 4 mÃĄnaðar longum fjakkingartÚri í Asia, har vit m.a. hÃļvdu verið ein fleiri dagar langan gongutÚr niðan í HimmalaiafjÃļllini í Nepal. TÃĄ var sjÃĄlvandi ongin trupulleiki at ganga nÃģgv og langt, og liggur hesin tÚrur nÚ í stÃģru rÚgvuni við gÃģðum minnum.
Men vÃĶl heimafturkomin til FÃļroyar minnist eg, at tað eina beinið svav alt sum tað var í fleiri vikur. Eg hevði onga pínu, og kundi saktans ganga og brÚka beinið vanligt, men kanska var eg eitt sindur meira klossut.
Tað kennist nakað líknandi sum, tÃĄ man er doyvdur hjÃĄ tannlÃĶknanum – man kann saktans tosa og eta, men man kemur lÃĶttliga at bíta skeivt.
Tað fÃļldist nokkso lÃļgið, men eg var ung og vÃĶl fyri, so eg gjÃļrdi onki við tað - eg hevði heldur ongantíð hoyrt um nakran, sum fÃģr til lÃĶkna við sovandi hÚð.
NÃĶstu ferðirnar eg kendi hesa sovingina, var eg lesandi í Aalborg. Tað plagdi at ganga yvir av sÃĶr sjÃĄlvum aftanÃĄ nakrar vikur, so eg gjÃļrdi onki við at kanna tað nÃĶrri.
FÃļroyar
Maður mín og eg mÃļttust í Aalborg, men vÃģru flutt heimaftur ÃĄÃ°renn elsta dÃģttirin var fÃļdd. Millum elstu og nÃĶstelstu dÃģttrina, tÃĄ eg var eini
28 ÃĄra gomul, fÃģr eg so til kommunulÃĶkna at kanna enn eitt ÃĄlop av soving. Hon sendi meg til neurolog, eg fekk eina tíð til rÃļntgen. Men eg gav avboð til rÃļntguna, tí eg var tÃĄ við barn, og sovingin hvarv aftur.
AftanÃĄ eg fekk tvíburarnar við 3. graviditeti, fekk eg tÃģ aftur nakrar ferðir hesa lÃļgnu sovingina, har hÚðin svav og var fÃļlilsisleys. TÃĄ tvíburarnir, ein genta og ein drongur, vÃģru eini 4-5 ÃĄr, fÃģr eg so aftur til komm- unulÃĶknan, og hon sendi meg aftur til neurolog. Eg var send til ymiskar neurologiskar kanningar og skanningar, og sclerosan bleiv staðfest.
Eg hevði als ongan kunnleika til hesa lÃļgnu sjÚku, og tað kendist bÃĶði Ãģveruligt og Ãģviðkomandi. Men eg byrjaði so medisinska viðgerð, sum skuldi seinka um sjÚkugongdina.
Um jÚst somu tíð byrjaði eg í nÃ―ggjum starvi sum deildarstjÃģri í LÃļgmansskrivstovuni í Tinganesi. Eg hevði hvÃļrki hug ella tíð til at vera sjÚk, og eg fÃļldi meg yvirhÃļvur ikki sjÚkan.
So eg helt fram við mínum aktiva dagligdegi, har eg stÃģrtreivst – eg hevði spennandi og mennandi arbeiði, gÃģðan mann og 4 deilig bÃļrn, og alt var frÃĄlíkt.
Eg hevði faktisk gjÃļrt tað sama umaftur, um eg skuldi valt.
BlÃģðtÃļpp
Fyri 6 ÃĄrum síðani, tað var 1. jÃģladag í 2009, fekk eg brÃĄdliga eisini ein blÃģðtÃļpp í heilan, sum lammaði og ÃĄvirkaði alla mína hÃļgru síðu og taluna. Neurologurin sigur, at hetta onki hevur við sclerosuna at gera, men bara var eitt Ãģheldugt samanfall. Men í Ãģhappinum var eg so heppin at sita í bilinum, og maðurin koyrdi meg beint ÃĄ skaðastovuna, har eg varð skjÃģtt og vÃĶl mÃģttikin.
Eg kom skjÃģtt fyri meg, hÃģast hÃļgra hond, fÃģtur og tala ongantíð kom heilt uppÃĄ plÃĄss.

Men nÚ er sclerosan farin at gera meira um seg, og tÃĄ mín hÃļgra síða frammanundan er veik av blÃģðproppinum, rakar sclerosan eyka nÃģgv hÃļgru megin.
Serliga hÃļgra hond er veik og hevur lyndi til at krÃļkja seg. Eg eri hÃļgrahandað, so handskriftin er veik og vÃĄnalig, og eg skrivi nÃĶrum bara við teldu.
At gera mat er í dag munandi meira tíðarkrevjandi, serliga krevur tað fokusering og tíð at skera frukt, grÃļnmeti o.a.
MÃĶr hevur altíð dÃĄmað vÃĶl alt hondarbeiði so sum at binda, brod- era og seyma. Men tað ber eisini illa til í dag, tí fínmotorikkurin er so vÃĄnaligur.
Av hesi orsÃļk havi eg lyndi til at lata vinstru hond taka meira yvir. Men tað ger bara, at hÃļgra hond verður enn veikari.
Sum ein ergoterapeutur segði við meg: „Use it or lose it". So eg royni mest mÃļguligt at inndraga hÃļgru hond í dagligu aktivitetirnar, hÃģast hondin ofta aktar illa.
Kroppurin fÃļlist yvirhÃļvur tyngri, og fÃļlilsini t.d. undir iljunum eru vÃĄnalig. Tí havi eg ringa balansu og detti lÃĶtt.
Eg skal nÃ―ta nÃģgvu orku bÃĶði fysiskt og mentalt at vera aktiv og t.d. at ganga – mentalt, tí at eg alla tíðina skal hugsa um tað at ganga, at flyta beinið og at lyfta fÃģtin. Av tí sama mÃļðast bÃĶði kroppur og heili.
Tað hevur tÃ―dning at halda seg fysiskt í form. Men tÃĄ hetta bÃĶði krevur fysiska og mentala orku, er tað líka neyðugt við hvíld og gÃģðum svÃļvni. Og sjÃĄlvandi sunnum kosti og heilsugÃģðum lívsvanum generelt.
Tað kann vera trupult at finna fram til rÃļttu venjingina, tÃĄ man hevur skerdan flytifÃļrleika, HjÃĄ mÃĶr riggar best við einum skipaðum dagligdegi, har eg hvÃļrja viku svimji nakrar ferðir, geri ÃĄvíst venjingarprogram heima, gangi til fysioterapi og yoga.
Tað, at eg eri fÃļr fyri at ganga og flyta meg runt av egnari megi, hevur havt stÃģran tÃ―dning fyri meg. So tÃĄ eg fekk staðfest sclerosuna, byrjaðu maðurin og eg at ganga 1 tíma hvÃļrt kvÃļld. Vit ganga framvegis tÚr hvÃļrt kvÃļld, men teinurin verður alsamt styttri og tempo’ið lÃĶgri.
Raðfesting
Eg flyti meg ikki líka lÃĶttliga longur, so tí mÃĄ eg eisini raðfesta millum dagligu aktivitetirnar.
Innkeyp til hÚsarhaldið er t.d. nakað, sum er tungt og trupult, og er ein av fleiri aktivitetum, sum maðurin nÃģgv skjÃģtari og betur enn eg orðnar. So tað sleppi eg so deiliga lÃĶtt frÃĄ.
Nei, persÃģnliga er tað eitt ordiliga keðiligt afturstig, ikki sjÃĄlv at kunna orðna tað, sum eg plagdi. Men man lÃĶrir at innrÃĶtta seg mest praktiskt, so tingini fungera bÃĶði fyri meg og alla familjuna.
Sum familja dÃĄmar okkum vÃĶl at ferðast. Og maðurin og eg hava altíð, eisini heilt frÃĄ byrjan, meðan vit vÃģru lesandi og jÚst flutt heim, raðfest í minsta lagi ein tÚr uttanlands um ÃĄrið. Fyrr og við smÃĄum bÃļrnum var talan um bíligar ferðir uttanfyri hÃĄÃĄrstíð, men altíð við nÃģgvum upplivingum og gÃģðum minnum.
Hetta at raðfesta minst eina ÃĄrliga familjuferð uttanlands er framvegis Ãģbroytt. Í dag krevur tað bara neyvari umhugsan og planlegging enn fyrr.
Vit hava t.d. jÚst verið í Danmark í konfirmatiÃģn Ãļll 6, og tÃĄ fekk eg leigað mÃĶr ein lítlan el scootara, sum lÃĶttliga kundi leggjast saman, so hann passaði í bilin. Tað var faktisk eitt gott upplivilsi, tí ÃĄ henda hÃĄtt kundi eg vera við til tÚrar og nÃģgvar tímar í shoppingcentrum uttan stÃģrvegis trupulleikar.
Eg eri glað fyri enn at kunna hava ein samansettan dagligdag við familju, arbeiði og eini venjingarÃĶtlan morgun og kvÃļld.
Eg og vit Ãļll skula venja okkum við, at ting generelt taka longri tíð, og aktivitetir skulu planleggjast fyri at alt skal hanga saman.
At fara niður í tíð og bert hava avmarkaðar arbeiðsuppgÃĄvur, er framvegis ein avbjÃģðing, sum eg framhaldandi royni at finna Útav. Eg eri von við og dÃĄmi at arbeiða nÃģgv og breitt.
Arbeiðið hevur enn stÃģran tÃ―dning fyri meg – bÃĶði mentalt, sosialt og nÚ eisini fysiskt. TÃĄ kann eg nÃ―ta hÃļvdið, og samstundis hvíla kroppin, alt meðan eg eri partur av einum sosialum felagsskapi saman við fittum og dugnaligum starvsfelagum í MentamÃĄlarÃĄÃ°num.
Men bÃĶði til arbeiðis og heima skal eg nÚ venja meg við ikki at hava ein líka stÃģran leiklut sum fyrr. PersÃģnliga er tað faktisk nokkso trupult, hÃģast bÃĶði familja og arbeiðgsgevari hava verið stak positiv at finna loysnir saman við mÃĶr. Og tað eri eg takk- som fyri.
Sum persÃģnur elski eg at vera í gongd, at vera við, har sum tað hendir, og at hava nÃģgvar bÃģltar i luftini í senn. Eg dÃĄmi vÃĶl at menna meg og taka ÃĄbyrgd. Og eg elski at ferðast, at uppliva nÃ―tt og koma Út í heim.
Ja, sclerosan hevur broytt mítt lív og gerandisdag munandi, og eg noyðist allatíðina at gera prioriteringar. Og onkuntíð finna nÃ―ggjar hÃĶttir at skipa lívið. Men eg havi tað gott, og eri framvegis sami persÃģnur, sum ÃĄÃ°renn sjÚkuna.
Hvussu framtíðin verður, veit ongin. Men lívið er ein fantastisk gÃĄva, og hÃģast ÃĄvísar avbjÃģðingar, sum kunna vera frustrerandi, kenni eg meg bÃĶði glaða, nÃļgda og sera vÃĶlsignaða.
Takk fyri.

JÚ longri vit bíða, jÚ fleiri av okkum liggja eftirÃĄ

Til 35 ÃĄra dagin hjÃĄ MBF, sum var kallaður „Lívið hevur litir", hevði BÃĄrður Persson fyrilestur um depres- siÃģn.
BÃĄrður byrjaði við heilt stutt at siga, hví hann kom í eina djÚpa depressiÃģn, og hvussu tað var at vera í henni. NÚ geva vit BÃĄrði orðið, sum ÃĄ 35 ÃĄra degnum eisini kom við eini inniligari ÃĄheitan, sum kann lesast niðast her:
Far eftir allari tí hjÃĄlp, sum tÚ kanst fara eftir: Her snÃ―r tað seg um at skÚgva allan bÃ―ttisligan stoltleika burtur. FÃĶr eftir allari tí hjÃĄlp tÚ hevur brÚk fyri. Ger nÃ―tslu av tí sunna frek- leikanum, ið sigur: „Eg havi akkurÃĄt somu rÃĶttindi sum Ãļll onnur til at fÃĄa eitt virðiligt lív!” - Men minst til! Tað er í grundini bara tÚ sjÃĄlvur, ið kann geva tÃĶr sjÃĄlvum rÃĶttin til eitt virðiligt lív. Og minst so eisini til, at grundin til, at tÚ mÃĄst biðja um hjÃĄlp, er ikki tí, at tÚ ert veikur, men tí, at tÚ hevur verið ov sterkur í alt ov langa tíð.
RelatiÃģnir
Burtur við Ãģsunnum relatiÃģnum: Tað er sera umrÃĄÃ°andi at seta sunn mÃļrk. Ger upp við teg sjÃĄlvan, hvat tÚ kanst ganga við til, og hvat tÚ ikki kanst ganga við til. Við Ãļðrum orðum, hvar endar tÚ, og hvar byrja hini. TÚ eigur als onki í tí arvaða lortinum, sum liggur tungt niðri í tí arvaða ryggsekkinum. Slít teg burtur Úr Ãģsunnum relatiÃģnum
og oyðileggjandi medavhengiheit - tÚ hevur títt hÃĶgra vald, og onnur hava sítt hÃĶgra vald. StÃģla uppÃĄ, at teirra hÃĶgra vald fer at hjÃĄlpa teimum, og vísur teimum ÃĄ veg.
SvÃļvnur
SvÃļvnurin er tað allar viktigasta: Uttan svÃļvn, ongin orka til at viðgera seg sjÃĄlvan. Ger tískil alt fyri at fÃĄa ein gÃģðan svÃļvn, og spyr teg sjÃĄlvan, hvat er tað, sum ger at svÃļvnurin fer? Tað kann t.d. vera manglandi kvalit- etur ÃĄ madrassu, dÃ―nu, kodda, song o.s.fr. ein av orsÃļkunum. Hvussu er temperaturur og Útlufting í sovirÚm- inum? Hevur tÚ ofta tipta nÃļs, beint ÃĄÃ°renn tÚ leggur teg og vaknar so lÃļtu seinni, tí muðurin er Ãģvanliga turrur. Í so fall kann nasasprey nÃ―tast, beint ÃĄÃ°renn ein leggur seg. Hevur tÚ tankameldur, ja, so ber til at gera eina avspenning ella meditatiÃģn ella bÃĶði tvey ÃĄÃ°renn tÚ leggur teg, ella tÃĄ tÚ hevur lagt teg. Her vÃģru bara nÃļkur dÃļmi Úr rÚgvuni. Annars ber jÚ til at fara ÃĄ netið og finna meira um evnið.
Ymiskar íðkanir
Tað er sera nÃģgv, ein kann íðka fyri at fÃĄa tað betri. Fyri bara at taka okkurt Úr rÚgvuni, kann her nevnast yoga, meditatiÃģn, gongutÚrar, fjalla- tÚrar, rennitÚrar, styrkivenjing, rÚtmuvenjing og annars ymiskan ítrÃģtt. Og talan kann jÚ eisini vera um ítriv av ymiskum slag, og her er tað bara hugflogið, ið setur avmarkingar.
Sinnisviðgerðir
Eitt Ãģtal av ymiskum sinnisviðgerðum finnast til fÃģlk, ið eru í eini depressiÃģn. Eitt nÚ sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkar, so sum sjÃĄlvhjÃĄlparbÃģlkar innan depressiÃģn, bipolar, AA, ACA, kynsligan ÃĄgang o.s.fr. Eitt annað er so sjÃĄlvandi anti-depressivar heilivÃĄgsviðgerðir, sum eg slett ikki fari inn ÃĄ. Her kann eg einans viðmÃĶla einum at venda sÃĶr til sín kommunulÃĶkna, og fÃĄa ein slíkan at hyggja nÃĶrri eftir stÃļðuni. Og so annars terapiir av alskyns slagi. Eg fari ikki meira inn ÃĄ alt hetta, tí hetta er eitt so Ãģmetaliga umfatandi umrÃĄÃ°i. Men eg kann tÃģ enda við at siga, at her er nokk best at venda sÃĶr til okkurt skikkað fakfÃģlk og fÃĄa eina gjÃļlla kunning um, hvÃļrjir viðgerðarhÃĶttir finnast, og ÚtfrÃĄ hesum finna fram til okkurt, ið kundi verið vÃĶl egnað til ein sjÃĄlvan.
Matur
Roynið sum frÃĶgast at eta sunt, men setið tÃģ ikki ov hÃļg krÃļv. Oftast er best at broyta matvanan so líðandi. Eitt haldgott umskifti tekur jÚ tíð. Og í hesum samanhangi er vert at minna ÃĄ, at tað eru tey smÃĄu fetini sum telja. Alt tað, sum skal til, fyri at ein kann fÃĄa tað betri, mÃĄ gerast í eins egna tempo. RÃģm bleiv jÚ ikki bygt uppÃĄ ein dag, og soleiðis er tað jÚ eisini við psykuni hjÃĄ okkum.
Vitaminir og lÃ―si
Sera umrÃĄÃ°andi at geva heilanum ta olju, hann hevur brÚk fyri, fyri at kunna fungera optimalt. Her er van- ligt toskalÃ―si heilt einastandandi - og tað fÃĶst jÚ eisini við sitrÃģn smakki. Annars er sera umrÃĄÃ°andi at fÃĄa nokk av vitaminum og mineralum. Her ber til at fara til ein kostrÃĄÃ°geva og fÃĄa meira at vita.
At acceptera sína stÃļðu
Og her til seinast. Fyri yvirhÃļvur at kunna koma víðari og finna ein inn- ara frið, er ein noyddur at koma hartil, at ein so smÃĄtt byrjar at acceptera sína stÃļðu. At megna at siga við seg sjÃĄlvan, at stÃļðan er nÚ eina- ferð soleiðis, sum hon nÚ einaferð er, og tað er tað. Hetta merkir ikki at geva upp. Als ikki. Hetta merkir bara, at ein setur seg sjÃĄlvan meira frían og betri evnar at síggja veruleikan, akkurÃĄt sum hann er. Og við hesum ber betri til at síggja, hvat tað er, sum skal broytast, og hvussu hetta kann verða gjÃļrt. Um ein ikki kemur til at kunna brÚka hetta sum eitt Útgangs- punkt, verður ein helst at liva í eini uppslítandi ÃģnÃļgd, ið heldur tarnar, stjelur orku og fÃļrur til offurrollu, held- ur enn at síggja verðina við nÃ―ggjum eygum.
Áheitan
Eg fari at enda við at halda eina lítla talu. Hon hevur onga yvirskrift. Hon er vend til okkum Ãļll, og ikki minst teimum myndugleikum, ið veruliga kunna gera ein mun ÃĄ tí psykiatriska Ãļkinum í FÃļroyum.
Ein persÃģnur, sum er í eini djÚpari depressiÃģn, roynir ofta til fÃĄnÃ―tis at berja seg upp gjÃļgnum fjÃļll, ið eru stÃļrri, brattari og meira grÃ―tut og Ãģuppkomilig, enn nakað fjall, ið vísur seg í einum jarðligum bÚna. So her
er ikki talan um manglandi vilja, men heldur um ein Ãģvinniligan kamp.
Sera Ãģheppið kann tí vera at koma við moralskum Úttalilsum, so sum: „TÚ mÃĄ bara royna at taka teg saman” ... „TÚ mÃĄst altso hugsa um tíni bÃļrn” ... „Vit onnur, vit hava eisini okkara niðurtÚrar og okkara at dragast við” o.s.fr., o.s.fr. ... Ja, sera Ãģheppið, tí eitt er sikkurt, tann depressiÃģnsrakti manglar ikki viljan. Tí ein og hvÃļr, ið er í eini slíkari stÃļðu, vil geva alt tað hann eigur fyri at sleppa burturÚr henni aftur.
Trupulleikin er bara tann, at við- komandi ikki einsamallur evnar at tilogna sÃĶr teir fÃļrleikar, ið skula til fyri at sleppa sÃĶr burturÚr hesi sera Ãģunniligu stÃļðu. Tað einasta, ið veruliga hjÃĄlpir einum, ið er í eini djÚpari depressiÃģn, er at vera mÃļttur við rÚmligheit, inniligheit, eyðmjÚk- leika og forstÃĄilsi, sum samanlagt mynda forvitnisliga og fjÃĄlgandi hugtakið kÃĶrleiki. Tað er ígjÃļgnum kÃĶrleikan, at vit kunna rÃĶtta okkara lekjandi hendur Út og lyfta hvÃļnn annan upp Úr dÃ―pinum.
Men alt hetta er lÃĶttari sagt enn gjÃļrt, tÃĄ talan er um at vera ein avvarðandi hjÃĄ einum ÃĄlvarsligt sÃĄlarsjÚkum. Tí hesi eru ofta fullkomiliga ÚtmÃļdd, tí tey ofta hava givið alt, aftur og aftur, og hetta ofta uttan at kenna, at tey sjÃĄlvi fÃĄa nakað aftur, og hava tískil einki eftir, sum tey kunnu geva. Resursurnar eru snÃļgt sagt vundnar burtur Úr hvÃļrjari tí einastu kyknu.
Tey hava ofta verið í heimsins torfÃļrasta leikluti í alt ov langa tíð. Tey eru sum Útbrendir sjÃģnleikarar, sum uttan stÃģrvegis vegleiðing frÃĄ einum leikstjÃģra royna at krÃļkja seg til eitt leikrit, sum ikki longur gevur nakra meining at spÃĶla, og tískil ikki longur kann framfÃļrast við sÃĄl. Og hetta enn minni, tÃĄ havt verður í huga, at hetta Ãģtespiliga leikrit skal framfÃļrast ÃĄ einum palli, sum fyri langari tíð síðani er dottin sundur
Her er tí sera neyðugt, at tey kunna
fÃĄa alla ta hjÃĄlp, tey yvirhÃļvur kunna fÃĄa frÃĄ okkara sÃĄlarheilsuverki.
Men trupulleikin her er bara tann, at vit í dag hava eina psykiatri, sum í tí stÃģra og heila yvirhÃļvur ikki fungerar. Í nÃģgvum fÃļrum er talan um viðgerð, ið er sera lítið munagÃģð og í ÃĄvísum fÃļrum beinleiðis skaðilig.
Um vit vilja tað ella ikki, ja, so er hetta tann sera Ãģunniliga stÃļðan, vit í dag eri í.
Mín innarliga ÃĄheitan til politikarar og onnur myndugleika avvarðandi, sum eru her í dag, er tískil tann, at sett verður inn við allari tí orku, sum skal til, fyri at fÃĄa okkara sera illavirkandi psykiatri uppÃĄ beinini aftur.
Ein illavirkandi psykiatri, sum uttan iva er tann dysfunktiÃģnin, ið er tann allar dÃ―rasta dysfunktiÃģnin, vit yvirhÃļvur hava í tí fÃļroyska samfelagnum í dag. Ein dysfunktiÃģn, ið er viðvirkandi til, at eitt nÃĄÃ°ileyst sjÚkuelvandi helviti sleppur at spjaða Útmergjandi pínu, Ãģtolandi sorg og sorandi sÃĄlarsjÚku rundan um seg. Eitt satt helviti, har fleiri og fleiri av okkum vera inkluderaði, um ikki nakað heilt munagott verður gjÃļrt alt fyri eitt.
Eitt, ið byrjað kundi verið við, er at seta ein arbeiðs- og eftirlitsbÃģlk, ið hevur til uppgÃĄvu at venda hvÃļrjum tí einasta steini innan fyri psykiatriska Ãļkið í FÃļroyum. Og tÃĄ eg sigi hvÃļrjum tí einasta, so meini eg altso hvÃļrjum tí einasta.
Her finnist als eingin heilag kÚgv, sum er so heilag, at vit kunna loyva okkum at lata hana standa í vegin fyri munandi batum ÃĄ psykiatriska Ãļkinum í FÃļroyum.
Og lat míni seinastu orð her í dag verða hesi:
Latið okkum fara undir eitt slíkt arbeiði alt fyri eitt. Tí eg kann garantera fyri - og hetta við eini 100 prosent fullvissu - vit sleppa ikki undan.
Og jÚ longri vit bíða, jÚ fleiri av okkum liggja eftirÃĄ, og jÚ stÃļrri gerst tann endaliga rokningin.
Takk fyri hÃĄttvirdu ÃĄhoyrarar!

LandsstÃ―riskvinnur ÃĄ 35 ÃĄra degnum

Í samband við rÃĄÃ°stevnuna “Lívið hevur litir”, fingu Eyðgunn Samuelsen og Rigmor Dam, landsstÃ―riskvinnur, soljÃģðandi spurning frÃĄ MBF:

HvÃļrjar ÃĶtlanir hevur tÚ fyri brekÃļkið komandi ÃĄrini?
MentamÃĄl
Rigmor Dam, landsstÃ―riskvinna í mentamÃĄlum, segði, at ÃĄ skÚlaÃļkin- um verður strembað eftir javnbjÃģðis mÃļguleikum fyri Ãļll í eini inkluderandi skÚlaskipan í trÃĄÃ° við grein 24 í ST sÃĄttmÃĄlanum um rÃĶttindi hjÃĄ ein- staklingum, ið bera brek.
Í HoydÃļlum eru tveir serflokkar innan autismuÃļkið. Á Kambsdali sÃĄ fyrsta serbreytin dagsins ljÃģs í fjÃļr, og komandi skÚlaÃĄr vera serbreytir ÃĄ Glasi og Tekniska skÚla í Klaksvík. Hetta mÃĄ sigast at vera nÃ―brot í fÃļroyskari skÚlasÃļgu.
Ætlanin er at raðfesta Ãļkið í ÃĄrunum, sum koma, og miðað verður eftir at halda gongdini m.a. við javnari upptÃļku. Somuleiðis er ÃĶtlanin at stovnseta serbreyt ÃĄ mið- nÃĄmsskÚlanum í Suðuroy í 2017.
Ætlanin er eisini at víðka RÃĄsina.
VÃĶlumtÃģkta sertilboðið í SkÚlanum ÃĄ FlÃļtum er skipað sum varandi skip- an, og stig verða nÚ tikin til at skipa verandi serflokkar eftir sama leisti og skipa nÃ―ggjar serflokkar m.a. í Suðuroy og VÃĄgunum. Somuleiðis er skjÃļtul settur ÃĄ at menna skÚlatilboðið í SkÚlanum ÃĄ TrÃļðni.
Stig verða nÚ eisini tikin til at fÃĄa starvsÃļkið hjÃĄ nÃĄmsfrÃļðiligu stuðl- unum skipað betur.
AlmannamÃĄl
Eyðgunn Samuelsen segði, at sum landsstÃ―riskvinna í almannamÃĄlum mÃĄ ein viðurkenna, at tÃļrvurin ÃĄ brekÃļkinum er stÃģrur og samansettur, og tí er neyðugt at velja einstÃļk Ãļki, ið vit leggja dent ÃĄ. NÚ MBF hevur 25 limafelÃļg, sigur hetta nakað um, hvussu stÃģrur og samansettur tÃļrvurin er innan Ãļkið.
LandsstÃ―riskvinnan vísti til niðurstÃļðurnar frÃĄ hoyringini í breksÃĄttmÃĄlanum í 2014, har ST nevndin ynskir, at FÃļroyar ger eina brekpolitiska ÃĶtlan, ið skal fevna um Ãļll sÃĄtt- mÃĄlaÃļki, og sum skal hava ítÃļkilig mÃĄl, ið kunnu mÃĄtast.
Hetta arbeiðið skal setast í gongd soleiðis, at vit, tÃĄ ið nÃĶsta frÃĄgreiðing skal sendast til ST í 2019, eru komin hetta stigið víðari.
GeiraÃĄbyrgd og samstarv er veg- urin fram, og er tað neyðugt ÃĄhald- andi at menna og samstarva tvÃļrtur um myndugleikaÃļki og fakÃļki. Leisturin fyri tí gÃģðu tilgongdini skal víðkast til onnur Ãļki eisini.
Viðvíkjandi ungum við sÃĄlar- sjÚku er neyðugt at fyribyrgja og at seta inn so tíðliga sum gjÃļrligt.
LandsstÃ―riskvinnurnar í almannamÃĄlum, mentamÃĄlum og heilsumÃĄl- um, fara í felag at seta ÃĄvís arbeiði í gongd ÃĄ hesum Ãļkjum.
LandsstÃ―riskvinnan vísti ÃĄ niðurstÃļðurnar Úr ST um at tryggja, at harðskapur og misbrÚk ímÃģti Ãļllum fÃģlkum, ið bera brek, verða frÃĄboðað og vÃĶl kannað, og at neyðugi stuðulin til offur er tÃļkur. Hon vísti ÃĄ heild- arÃĶtlanina um kynsligan ÃĄgang, ið fevnir um harðskap mÃģtvegis fÃģlki, ið bera brek, og at heildarÃĶtlanin hevur serligt ÃĄtak, ið snÃ―r seg um at fyribyrgja og verja fÃģlk, ið bera brek, og at veita neyðuga hjÃĄlp.
Komandi ÃĄrini er ÃĶtlanin at skipa fyri Norðurlendskari rÃĄÃ°stevnu í FÃļroyum, ið skal varpa ljÃģs ÃĄ hetta evnið og er rÃĶttað mÃģtvegis starvsfÃģlkum og mÃģtvegis fÃģlki, ið bera brek og teirra avvarðandi.
TÃĶnastupolitikkurin verður liðugur ísummarogerviðtilatsetaorÃ°ÃĄog peika ÃĄ Ãļkið í ein rÃĶtning, og síðan skal ein tÃĶnastulÃģg gerast.
StÃģrur tÃļrvur er ÃĄ fleiri tíðarhÃģskandi bÚstÃļðum. NÃ―ggir og tíðarhÃģskandi bÚstaðir skulu Útvegast við stÃļði í tÃļrvinum kring landið. Serliga stÃģrur tÃļrvur er í miðstaðarÃļkinum.

Lukka vísir veg til javnrÃĶttindi

Sama dag, sum rÃĄÃ°stevnan „Lívið hevur litir” var í NorðurlandahÚsinum í samband við 35 ÃĄra dagin hjÃĄ MBF, varð bÃģkin Lukka givin Út.
BÃģkin tekur stÃļði í ST- sÃĄttmÃĄlanum um rÃĶttindi hjÃĄ einstaklingum, ið bera brek, og vísir ÃĄ grundleggjandi rÃĶttindi fÃļroyinga. Teksturin, sum er tÃ―ddur og tillagaður, so hann er lÃĶttari enn uppruna teksturin at lesa, hava Ása Olsen, aðalskrivari í MBF, og TÃģra við Keldu, forkvinna í MBF, staðið fyri.
Myndirnar, ið eru við til at gera sÃĄttmÃĄlan livandi, hevur Edward FuglÃļ teknað, og tað er Jastrid Gullaksen, sum hevur sett bÃģkina upp.
BÃģkin byrjar við eini lÃļtulÃ―sing og frÃĄgreiðing um navnið. „Ert tÚ
komin at vitja ommu, lukka?" Soleiðis sigur omma altíð við einum brosi, so ein muss og eitt klemm og ein drekkamunn ÃĄ borðið. Her merkir lukka tað sama sum vÃĶlsignaður. Lukka merkir eisini eydna. Og Lukka eitur fína bamsan, sum hvÃļrki er genta ella drongur. Samansett av ymiskum litríkum mynstrum, og við tveimum oyrum, ið ikki eru eins. Tveir ymiskar armar og tvey ymisk bein hevur Lukka eisini, og sanniliga, um annað eygað ikki er ein knappur.
Lukka er ÃĶtlað bÃļrnum og vaksn- um at lesa í felag, og vÃģn okkara er, at hon kveikir ÃĄhugan hjÃĄ fÃļroyingum sum heild fyri rÃĶttindum teirra, ið bera brek. Eisini er tað okkara ynski, at allir fÃļroyingar koma at kenna tey rÃĶttindini, ið sÃĄttmÃĄlin leggur upp
til, so at rÃĶttindini gerast veruleiki í fÃļroyska samfelagnum.
Við sama ynski varð bÃģkin send Ãļllum nÃĶmingum í 4. flokki í fÃģlka- skÚlanum. Myndin er frÃĄ hugnaligari morgunlÃļtu saman við nÃĶmingunum í NorðskÃĄla-Oyrar skÚla.
Lukka er Ãģkeypis og kann fÃĄast ÃĄ skrivstovuni hjÃĄ MBF í TÃģrshavn. Eisini er mÃļguleiki at fÃĄa eintak ÃĄ BÃģkasavninum við LÃļkin, BÃģka- savninum ÃĄ NorðskÃĄla-Oyrar skÚla, Fuglafjarðar bÃģkasavni, Klaksvíkar bÃģkasavni og VÃĄga bÃģkasavni. FrÃĄ í komandi viku er Lukka eisini at fÃĄa í Suðuroynni og ÃĄ Sandoynni.