1. Inngangur į vįri 2015 var ein arbeišsbólkur settur at gera tilmęli um ein fųroyskan tęnastupolitikk, sum skal stinga śt ķ kortiš, hvųrjar meginreglur tęnasturnar framyvir skulu byggja į, hvųrjar tęnastur skulu veitast og hvussu hesar skulu skipast. Tęnastupolitikkurin skal vera grundarlagiš undir einari nżggjari tęnastulóg. Skiftandi landsstżrisfólk hava arbeitt viš at dagfųra reglurnar ķ verandi forsorgarlóg. Byrjaš varš viš reglunum um hjįlparrįš. Reglurnar um virknistęnastur, bś- og višgeršarstovnar og um vardar bśstašir eru somuleišis dagfųrdar. Partar av forsorgalógini eru viš lųgtingslógini um arbeišsfremjandi tiltųk og lųgtingslógini um heimatęnastu, eldrarųkt v.m., fluttar ķ ašra lóggįvu, Nęsta stigiš er at smķša eina tęnastulóg, iš skal betra um innihaldiš ķ teimum tęnastum, iš verša veittar borgarum, iš bera brek, eins og tęnastulógin skal betra um ręttartrygd borgarans viš m.a. greišum heimildum fyri tvingsilsinntrivum og eftirliti. Arbeišsbólkurin skuldi, viš stųši ķ eini lżsing og greining av verandi tęnastum og tęnastunum ķ ųšrum noršanlondum lżsa, hvųrjar įbųtur tųrvur er į1. Arbeišsbólkurin hevur kannaš, hvussu tęnastur eru skipašar ķ lóggįvu ķ ųšrum noršurlondum, men arbeišsbólkurin hevur ikki lagt orku ķ stųrri lżsingar og śtgreiningararbeiši av hesum tęnastum. Dentur er fyrst og fremst lagdur į at lżsa tęnasturnar ķ Fųroyum, men ķ įvķsum fųrum veršur vķst til skipan av tęnastum ķ grannalondunum. Arbeišsbólkurin hevur ikki višgjųrt spurningin um gjųld fyri tęnastur. Sum er, rinda borgarar fyri bśstaš, mat og uppihald ķ vardum bśstaši. Arbeišsbólkurin hevur skipaš sķtt arbeiši ķ tveir partar. Lżsingin og greiningin av verandi tęnastum er sett ķ eina frįgreišing saman viš meira nįgreiniligum tilmęlum um, hvųrjar tęnastur skulu veitast framyvir, og hvussu hesar skulu skipast. Einstųku tilmęlini um įbųtur viš verandi skipan eru sķšan sett ķ eitt sjįlvstųšugt tilmęli um tęnastupolitikk. Hóast lżsingin av verandi tęnastum vķsir, at tilgongdin at skipa og veita tęnastur viš endurmenning og menning ķ huga spakuliga er byrjaš, so veršur viš tęnastupolitikkinum og komandi tęnastulógini talan um eina nżskipan. Ein nżskipan krevur, at fólk hugsa og virka į annan hįtt enn įšur. Hetta kemur ikki av sjįlvum, heldur ikki viš bert at gera nżggja lóggįvu. Arbeišsbólkurin vķsir į tżdningin av, at taš įhaldandi veršur varpaš ljós į ręttindi borgarans og at borgarin, avvaršandi, starvsfólk og myndugleikar ķ felag hava somu kós. Skilabestu loysnirnar finnast tį borgari, starvsfólk og myndugleikar ķ felag samskapa tęnasturnar. 1 Arbeišssetningurin er ķ fylgiskjali 1 3 1.1 Frįgreišing um tilmęli um tęnastupolitikk Innihaldiš ķ frįgreišingini lżsir verandi tęnastur, sum verša veittar av stovnum, sjįlvsognarstovnum og sjįlvbodnum felagsskapum, sum eru undir mįlsųkinum hjį landsstżriskvinnuni ķ almannamįlum. Harumframt lżsir frįgreišingin m.a. verandi ręttarstųšu hjį borgarum, iš bera brek, umframt višurskifti sum tvingsilsinntriv, eftirlit og tvųrfakligt og tvųrgeiraligt samstarv. Almannaverkiš er stųrsti stovnur og tķskil fyllir virksemiš hjį Almannaverkinum mest ķ frįgreišingini. Dugni, Sjóndepilin, Teknmįlstulkatęnastan og sjįlvbodnir felagsskapir, sum veita tęnastur, hava ikki havt umboš ķ arbeišsbólkinum og hava ikki havt frįgreišing ella tilmęliš um tęnastupolitikk til hoyringar, men viš taš, at hesi eru fevnd av mįlsųkinum hjį landsstżriskvinnuni ķ almannamįlum eru hesir stovnar og felagsskapir yvirskipaš višgjųrdir ķ frįgreišingini. Almannamįlarįšiš hevur skrivaš frįgreišingina viš hjįlp frį arbeišsbólkinum, sum var settur at orša tilmęli til tęnastupolitikk. Almannaverkiš hevur latiš upplżsingar um virksemiš eftir įheitan frį Almannamįlarįšnum og annars eru įrsfrįgreišingar, mįl og avrikssįttmįlar o.l. nżtt sum grundarlag. 1.2 Tilmęli um tęnastupolitikk Heitiš į tilmęlinum um tęnastupolitikkin er Borgarin takast uppį rįš, iš er sprottiš śr altjóša brekpolitiska slagoršinum nothing about us without us. Bošskapurin er, at borgarin skal vera viš ķ avgeršum, sum snśgva seg um hann. Borgarin er serfrųšingur ķ egnum lķvi og loysnir višvķkjandi tęnastum skulu samskapast millum borgaran, starvsfólk og myndugleikan. ķ tilmęlinum um tęnastupolitikk eru oršašar fżra tęnastupolitiskar meginreglur, iš mynda grundarlagiš undir einstųku tilmęlunum og, sum taka stųši ķ ST sįttmįlanum um ręttindi hjį einstaklingum, iš bera brek. Meginreglurnar eru soljóšandi:  Tęnastur skulu veitast viš stųši ķ ynskinum hjį borgaranum um egna lķvsstųšu og skulu styšja og styrkja um sjįlvsavgeršarręttin hjį tķ einstaka soleišis, at borgarin hóast tarn ella sjśku fęr eitt fyri hann nųktandi og innihaldsrķkt lķv.  Tęnastan skal slóša fyri, at teir borgarar, sum megna taš, skulu gerast fųrir fyri at uppihalda sęr sjįlvum og sķnum viš minst mųguligari hjįlp frį tķ almenna. Samstundis er umrįšandi, at tęnastur til borgarar, sum hava umfatandi og varandi tųrv į tęnastu slóša fyri, at borgarin fęr eitt fyri hann so sjįlvstųšugt, stųšugt og innihaldsrķkt lķv sum gjųrligt.  Tęnastan skal skipast sum eitt tķšaravmarkaš, mišvķst og skipaš samstarv millum ein borgara, fakfólk og avvaršandi og ķ tann mun taš er neyšugt, skulu tęnasturnar vera samanhangandi 4 frį barndómi, ungdómi og til vaksnamannalķviš. Tęnasturnar skulu veitast saman viš heldur enn fyri borgaranum. Viš ręttartrygd og viš almennum fķggjarligum atlitum ķ huga, skal borgarin fįa rųttu hjįlpina į rųttum staši soleišis, at borgarin fęr eina munadygga og śrslitagóša tęnastu. Frįgreišingin saman viš tilmęli um tęnastupolitikk veršur lagt fyri Lųgtingiš til ašaloršaskiftis ķ hesi tingsetu. Uppskot til tęnastulóg veršur eftir ętlan lagt fyri Lųgtingiš ķ komandi tingsetu. ķ arbeišsbólkinum vóru: įsa Olsen (MBF), Sigrun Wardum (Javni), Sśsanna Olsen (Sinnisbati), Turid Jacobsen (Ergoterapeutfelag Fųroya), Jórun Petersen (Fysioterapeutfelag Fųroya), Marjun Petersen, Jógvan Philbrow, Katrin Haraldsen (Fųroya Pedagogfelag), óluva ķ Gong (Felagiš fųroyskir sjśkrarųktarfrųšingar), įsa Holm (Heilsuhjįlparafelag Fųroya), Majbritt Mohr (Heilsurųktarafelagiš), Johan Lamhauge (Kommunufelagiš), Elin Debes, Rannvį Unadóttir Vestureiš, Barbara Berg (Almannaverkiš), Doris Bjarkhamar, Heini Petersen og Sśsanna Nordendal (Almannamįlarįšiš). Arbeišiš hevur veriš skipaš viš afturvendandi fundum, har umbošini ķ arbeišsbólkinum hava havt mųguleika at koma til oršanna bęši ķ mun til innihald og ķ mun til endaligu tilmęlini til tęnastupolitikkin. Skipaš hevur veriš fyri framlųgum, har umboš fyri Almannamįlarįšiš hava havt framlųgur um ST- sįttmįlan fyri einstaklingar, sum bera brek, fķggjarlógina og forsorgarlógina. Eisini hava umboš ķ bólkinum lagt sķni sjónarmiš fram ķ mun til ymisk evni umframt, at umboš fyri ymiskar myndugleikar hava greitt frį, hvussu tęnastur eru skipašar. Arbeišsbólkurin hevur, ķ tķšarskeišnum frį mai 2015 mars 2016, havt 13 fundir og ein evnisdag. 2. Nįgreining av hugtųkum, grundreglur og mįlbólkur 2.1 Nįgreining av tęnastuhugtakinum Sosialar veitingar verša nįgreinašar sum įvikavist peningaveitingar, umsorganarveitingar og stušulsveitingar og hereftir kallaš fyri tęnastur. Tilmęliš um tęnastupolitikkin fevnir ķ hųvušsheitum um umsorganarveitingar, sum krevja starvsfólk og višurskifti, sum hava tilknżti til hesar, so sum atgongd og tilgongd til hesar, eftirlit og tvingsil. Tilmęliš um tęnastupolitikkin fevnir ikki um peningaveitingar, iš hava til endamįls at tryggja borgaran fķggjarliga soleišis, at viškomandi kann uppihalda sęr og familjuni. 5 Ein umsorganarveiting kann eisini vera ein kontant skiftistęnasta, sum er ein peningaveiting, sum kemur ķ stašin fyri tęnastuna og verša hesar umrųddar yvirskipaš tį taš gevur meining, men hųvušsdentur veršur lagdur į sosialar tęnastur. Hųvušsendamįliš viš sosialum tęnastum er at kompensera fyri brekiš og harviš geva borgaranum mųguleika at luttaka ķ samfelagnum į jųvnum fųti viš ašrar borgarar. Bęši ķ Fųroyum og ķ grannalondunum er alsamt stųrri dentur lagdur į, at tęnastur umframt at kompensera fyri brekiš, eisini miša ķmóti, at gera borgaran so sjįlvbjargnan og sjįlvhjįlpnan sum gjųrligt. Fųroyar standa, eins og onnur lond, yvirfyri stórum fólkafrųšiligum avbjóšingum. Fólk liva longur, višgeršarhęttir gerast alsamt betri, samstundis sum taš gerast fęrri skattgjaldarar at rinda fyri vęlferšartęnastur sum heild. Fųroyska hśsarhaldiš er ķ stóran mun treytaš av inntųkum frį tveimum persónum og er hetta avmarkandi ķ mun til orkuna hjį familjuni at taka sęr av bųrnum og vaksnum, sum hava tųrv į hjįlp og stušli śtyvir taš, sum ein familja vanliga tekur sęr av. Hetta skapar alsamt stųrri trżst į vęlferšartęnasturnar, og veršur stųšugt arbeitt viš at menna tęnastur og arbeišshęttir soleišis, at borgarin fęr gagnnżtt sķnar egnu fųrleikar so nógv sum gjųrligt og harviš ikki hevur eins stóran tųrv į kompensatión. į fakmįli veršur hetta yvirskipaš kallaš endurmenning (rehabilitering) og menning (habilitering). Endurmenning og menning snśgva seg grundleggjandi um at eggja, stušla, og hjįlpa fólki, sum fįa ella hava višfųdd brek til at fįa taš lķv, tey sjįlvi ynskja og megna. Taš merkir, at fólk, sum bera brek fara frį at vera brśkari av eini skipan til at vera fólk viš breki ķ einum samfelagi viš somu ręttindum og skyldum sum onnur. Sostatt verša tey flutt frį at vera óvirknir įskošarar til at vera virknir luttakarar. Endurmenning veršur brśkt til at vinna aftur mistar fųrleikar, og fevnir sostatt um borgarar, sum hava fingiš eitt brek, mešan menning fevnir um borgarar, sum hava višfųdd og varandi brek. Endurmenning og menning skulu skiljast sum ein mįlręttaš og tķšaravmarkaš tilgongd av samskipašum veitingum og tilbošum, sum hava til endamįls at geva borgaranum neyšug amboš at megna egiš lķv, so sjįlvstųšugt sum gjųrligt og viš so lķtlari hjįlp sum gjųrligt. Ein endurmenningar - ella menningartilgongd kann fevna um fleiri ymiskar tęnastur frį einum ella fleiri myndugleikum, sum skulu mįlręttast ķ eina tķšaravmarkaša tilgongd. 6 Arbeišsbólkurin męlir til, at fariš veršur undir at skipa allar tęnastur, sum veittar verša av stovnum, sjįlvsognarstovnum og felagsskapum, sum eru undir mįlsųkinum hjį landsstżriskvinnuni ķ almannamįlum, viš endurmenning og menning ķ huga. Tęnasturnar, sum verša lżstar eru: stušulstęnastur fyri bųrn og vaksin bśstašatilboš endurvenjingartęnasta virknistęnasta Umframt višlķkahaldsvenjing og flutningstęnastu, sum ikki finnast ķ dag, veršur eisini ķ stuttum nomiš viš Teknmįlstulkatęnastu og tęnastur til sjónveik. 2.2 Fólk, sum bera brek og brekhugtakiš Arbeišsbólkurin hevur valt at brśka heitiš Fólk, sum bera brek ķ tilmęlinum um tęnastupolitikkin. Talan er um eitt alment heiti, sum fevnir um allar borgarar, sum orsakaš av višfųddum ella ķ komnum breki ella sjśku hava virkistarn sum višfųrir, at viškomandi hevur tųrv į kompensatión fyri at kunna virka į jųvnum fųti viš onnur. Hųvušsbólkarnar eru borgarar viš menningartarni; sįlarsjśku; ADHD; autismu; rųrslutarni; fjųlbreki; seinheilaskaša; hoyriveik/deyv; sjónveik/blind. ķ Fųroyum hevur eitt įvķst kjak veriš um, hvussu fólk, sum bera brek, skulu umrųšast. Umrųšan av persónum, sum bera brek, hevur tżdning fyri, hvussu fatanin hjį fólki og samfelagnum sum heild er av įvķsum bólkum og hevur harviš eisini įvirkan į, hvussu tęnasturnar verša skipašar. Eins og ašrir tęttir ķ samfelagnum so broytist mįliš yvir tķš eins og hugburšur til fólk, sum bera brek. Seinnu įrini er hugtakiš bliviš til fólk, sum bera brek, fólk viš serligum tųrvi og nś seinast viš serligum avbjóšingum. MBF hevur ķ įr broytt navn frį Meginfelag teirra brekašu til Meginfelag teirra, iš bera brek. Navnabroytingin byggir į eitt grundsjónarmiš, at menniskjaš ella persónurin kemur fyrst og brekiš aftanį. į rįšstevnuni Lķviš hevur litir sum varš hildin ķ vįr ķ sambandi viš, at MBF hįtķšarhelt 35 įra stovningar įr, varš spurningurin, um vit ķ Fųroyum yvirhųvur eiga at brśka heitiš brek um fólk, reistur. Vķst varš į, at taš kann kennast sum eitt neiligt spjaldur veršur hongt um hįlsin į fólki og tś veršur ķmyndašur av brekinum heldur enn av menniskjanum/persóninum. Sum dųmi varš nevnt, at nakaš er brekaš ella at tś er brekašur, tį okkurt/onkur er bżttur. Skotiš varš tķskil upp, at hugtakiš brek skal burtur og hugtakiš tarn veršur brśkt ķstašin soleišis, at taš veršur til fólk, sum hava menningartarn, rųrslutarn o.s.fr. Almannamįlarįšiš hevur vent sęr til Mįlrįšiš viš fyrispurningi um mųguligt heiti fyri oršingina sum bera brek, sum MBF hevur valt at brśka. ķ fyrispurninginum varš vķst į hugtųk sum fólk viš serligum tųrvi ella viš serligum avbjóšingum. Hesi hugtųk metir Mįlrįšiš vera merkingarliga ov vķš. 7 Oršingar, sum fólk viš skerdum fųrleika ella viš fųrleikatarni vóršu eisini mettar ivingarsamar, tķ fųrleiki veršur brśkt um śtbśgvingar og starvsroyndir. Mįlrįšiš metti eisini, at oršiš tarn ljóšar neiligari um fólk enn oršiš brek. Nišurstųšan hjį Mįlrįšnum var, at starvsnevndin ikki hevši nakaš uppskot, sum eftir hennara tykki er betur hóskandi enn oršingin fólk, sum bera brek. Brekhugtakiš og hugburšurin eru broytt frį tķšini har borgarar vóršu fullkomuliga stovnsgjųrdir til ķ dag, har dentur veršur lagdur į at veita hesum borgarum javnbjóšis mųguleikar ķ samfelagnum. Brekhugtakiš er sostatt ikki sišfast, men hevur alsamt flutt seg frį at vera eitt lęknafrųšiligt hugtak, til ķ dag, at samfelagiš og umhvųrviš annars skal fevna fólki, iš bera brek. Brekiš liggur ikki longur bert ķ persóninum sjįlvum, men meira ķ kringumstųšunum, iš avmarkar borgaran at virka ķ samfelagnum į jųvnum fųti viš onnur.2 Tilmęliš um tęnastupolitikkin tekur stųši ķ brekhugtakinum, sum ST hevur brśkt sķšani 1993, tį sokallašu fyrimyndarreglurnar vóršu samtyktar. 2.3 Breksįttmįlin og brekpolitiskar grundreglur Arbeišssetningurin leggur upp til, at tilmęliš um tęnastupolitikkin skal taka śtgangsstųši ķ Breksįttmįlanum, sum Lųgtingiš setti ķ gildi ķ 2009. ķ stuttum kann sigast, at endamįliš viš sįttmįlanum er at virka fyri, at borgarar, iš bera brek, verša virdir sum javnbjóšis borgarar ķ einum ręttarsamfelagi, og til fulnar kunnu nżta ųll grundleggjandi manna- og fręlsisręttindi į jųvnum fųti viš onnur. Hóast Breksįttmįlin ikki er įsettur viš lóg, hava Fųroyar bundiš seg til at halda sįttmįlan og merkir hetta, at lóggevandi, śtinnandi og dųmandi valdiš altķš virka ķ samljóši viš sįttmįlan. Sįttmįlin bindur londini į tveir ymsar hęttir. Skilt veršur ķ hesum sambandi ķmillum borgarlig og politisk ręttindi og fķggjarlig, sosial og mentanarlig ręttindi. Borgarlig og politisk ręttindi eru ręttindi, iš landiš hevur skyldu til at lśka frį tķ degi, sįttmįlin er settur ķ gildi. Vanlig borgarlig og politisk ręttindi eru eitt nś talufręlsi, at vera lķka fyri lógini, persónlig trygd og luttųka ķ politiska lķvinum. Fķggjarlig, sosial og mentanarlig ręttindi eru ręttindi, iš londini hava skyldu til įhaldandi at betra um. Skyldan skal skiljast sum ein įhaldandi skylda, iš landiš eftir fųrimuni skal stremba eftir at lśka. Fķggjarlig, sosial og mentanarlig ręttindi eru eitt nś rętturin at fįa eitt arbeiši undir sųmiligum korum, rętturin til śtbśgving, rętturin til bśstaš, rętturin til almannatrygd og tęnastur og rętturin at taka lut ķ mentanarlķvinum. Tęnastur til fólk, iš bera brek verša skipašar viš grundarlagi ķ teimum brekpolitisku grundreglunum. 2 Brekpolitiskar grundreglur: www.amr.fo 8 Grundreglurnar byggja ķ hųvušsheitum į ST- fyrimyndarreglurnar um javnlķkar mųguleikar fyri fólk, iš bera brek, iš ST samtykti ķ 1993. Grundreglurnar nevnast: kompensatión, geiraįbyrgd, samhaldsfesti og javnvišgerš. Grundreglan um kompensatión ber viš sęr, at samfelagiš bjóšar fólki, iš bera brek, tęnastur og veitingar, sum hava til endamįls at hjįlpa upp į ella avmarka avleišingarnar av virkistarninum. Talan er ikki um at veita hesum borgarum framķhjįrętt, men at javna eitt ójavnt upprunastųši. Kompensatión ķ mun til tęnastur kann verša av ymsum slagi. Taš kann eitt nś vera, at borgarin fęr jįttaš stušulstęnastu, hjįlpartól, eina serliga flutningsskipan ella fęr śtvega serligan bśstaš. Eisini kann kompensatiónin ķ mun til tęnastu verša veitt į almennum grundarlagi, eitt nś viš at almennar heimasķšur verša atkomuligar hjį blindum og at almennir bygningar verša atkomuligir hjį rųrslutarnašum. Grundreglan um geiraįbyrgd ber viš sęr, at hvųr myndugleiki, felagsskapur ella virki, iš hevur įbyrgd av at veita eina įvķsa almenna tęnastu ella veiting til allar borgarar, hevur įbyrgd av at tryggja og fķggja, at eisini borgarar sum bera brek fįa somu tęnastu. Hetta merkir, at Almannamįlarįšiš, Heilsumįlarįšiš, Mentamįlarįšiš ella kommuna, skal tryggja, at borgarar, iš bera brek og hava tųrv į tęnastum, sum hesi vara av hava įbyrgd av, at borgarin fęr neyšuga kompensatión. Fyri summar av tęnastunum, iš Almannaverkiš veitir, er neyšugt at ašrir geirar eru viš ķ tilgongdini og geiraįbyrgdin skal ķ hesum hųpi tryggja, at samstarvandi geirarnir hvųr ķ sķnum lagi hava įbyrgd fyri at fķggja og fremja tilgongdina į best mųguligan hįtt. Grundreglan um geiraįbyrgd er, eins og grundreglan um kompensatión, gjųrd sum eitt aftursvar til tķšina har stovnsger og totalforsorg vóru stżrandi innan sosiala ųkiš. Geirįbyrgd er knżtt at kompensatión į tann hįtt, at geirįbyrgdin skipar, hvųr iš hevur įbyrgdina av at veita neyšugu kompensatiónina til borgaran. Grundreglan um samhaldsfesti ber viš sęr, at ųll kompensatión og allar tęnastur verša veittar į einum samhaldsfųstum grundarlagi og fķggjašar yvir skattaskipanina. Stušul og fyriskipanir til borgarar, iš bera brek, eru ķ hųvšusheitum ókeypis, og eru ikki tengd at inntųku og ogn. Grundreglan um javnvišgerš ber viš sęr, at ųll skulu hava somu mųguleikar somu mųguleikar at menna og gagnnżta fųrleikar og hegni. Persónur, iš ber brek, hevur ašrar fortreytir enn persónur, iš ikki ber brek, eins og persónar, iš bera brek, sķnįmillum kunnu hava sera ymiskar fortreytir. Javnvišgerš merkir tķ ikki, at ųll skulu višgerast eins. 9 Breksįttmįlin og tęr brekpolitisku grundreglurnar mynda į hesum grundarlagi karmin fyri, hvussu samfelagiš sum heild veršur innręttaš, hvussu viškomandi lóggįva veršur tilevnaš og hvussu mannagongdir, skipanir og tęnastur eru og verša hįttašar. 2.4 Mįlbólkur fyri tilmęliš um tęnastupolitikkin Tilmęliš um tęnastupolitikkin fevnir fyrst og fremst um borgarar, sum fįa tęnastur, sum verša veittar av stovnum og felagsskapum, sum hoyra undir mįlsųkiš hjį landsstżriskvinnuni ķ almannamįlum ella sum fįa stušul frį Almannamįlarįšnum. Stovnar og felagsskapir, sum eru undir mįlųkinum hjį landsstżriskvinnuni ella fįa stušul frį Almannamįlarįšnum og veita tęnastur eru: Almannaverkiš, Dugni, Sjóndepilin, Fountainhśsiš, Serflutningsskipan landsins, Teknmįlstulkatęnastan, Frelsunarherurin, Blįi Krossur og ašrir sjįlvsognarstovnar, sum veita bśtilboš til fólk, sum bera brek. 2.4.1 Mįlbólkur lżstur ķ tųlum Taš finnast ikki hagtųl ķ Fųroyum, sum vķsa, hvussu nógv fólk bera brek. Sambęrt WHO og European Disability forum skal roknast viš, at talan er įleiš 10 -15 % av fólkinum ķ einum landi. Taš svarar til, at įleiš 5 000 fųroyingar bera brek. MBF, sum er felagsskapur teirra, iš bera brek, hevur įleiš 4000 limir. Roknast kann ikki viš, at allir borgarar, sum bera brek eru limir ķ einum įhugafelagsskapi og samstundis eru taš heldur ikki allir borgarar, sum bera brek, sum hava tųrv į tęnastum fyri at luttaka į jųvnum fųti viš onnur. Almannaverkiš er stųrsti stovnur og veitti ķ oktobur 2016 tęnastu til 587 borgarar kring landiš3. Samanlagt veršur leysliga mett, at taš eru millum 800 og 900 borgarar, sum fįa tęnastu frį omanfyri nevndu stovnum og felagsskapum, sum eru undir mįlsųkinum hjį landsstżriskvinnuni ķ almannamįlum. Arbeišsbólkurin hevur ikki lagt orku ķ at fįa neyv hagtųl frį ųllum stovnunum og hevur ikki havt mųguleika at tryggja, at sami borgari ikki fęr tęnastu frį fleiri stovnum. Tķskil er talan um eina leysliga meting, sum byggir į virksemistųl frį mįl - og avrikssįtmįlum og frįgreišingum. Talvurnar nišanfyri geva eina mynd av borgarunum, sum fįa fasta tęnastu frį Almannaverkinum. Hetta eru tųl frį oktobur 2016, og tķ kann myndin vera ein onnur ķ dag. Talva 1) Tal av borgarum bżtt eftir kyni og aldri4 3 Talan er um borgarar, sum fįa tęnastu frį Trivnašartęnastuni hjį Almannaverkinum. Umframt hesar eru eisini 25 bųrn og ung, sum eru į barnaverndarstovninum , sum Almannaverkiš rekur og 24 borgarar, iš fįa endurvenjing, sum veršur lżst seinni.4 Tųl frį 1.oktober 2016 Mannfólk Konufólk ķalt Undir 18 įr 62 20 82 18 įr og eldri 260 245 505 ķalt 322 265 587 10 Talvan omanfyri vķsir, at av teimum 587, sum fįa tęnastu, eru 14% bųrn, og 86% vaksin. Mannfólkini telja 55% og konufólkini 45%. ķ bólkinum undir 18 įr, eru taš serliga dreingir, sum fįa tilboš frį Almannaverkinum, men tį tey blķva eldri, veršur munurin millum kynini śtjavnašur aftur. Hetta kundi tżtt uppį, at tųrvurin į tęnastu vķsir seg fyrr hjį dreingjum, enn tųrvurin hjį gentum. Talva 2) Tal av borgarum bżtt eftir kyni og mįlbólki5 Mannfólk Konufólk ķalt ADHD 5 4 9 Autisma 83 21 104 Fjųlbrek 15 10 25 Menningartarn 116 106 222 Sįlarsjśk 73 87 160 Seinheilaskadd 12 12 24 Annaš 18 25 43 ķalt 322 265 587 Talvan omanfyri lżsir hųvušsmįlbólkarnar, iš fįa tęnastur. Mįlbólkurin annaš er ein samansettur bólkur, har taš eru fį av hvųrjum slagi. Almannaverkiš hevur valt, at um ein mįlbólkur bert hevur upp til fimm borgarar, er tęnastan farin undir annaš. Hetta fyri ikki at eyšmerkja įvķsar persónar. Stųrsti mįlbólkurin fevnir um borgarar viš menningartarni. Sķšani eru taš borgarar viš sįlarsjśku, har konufólkini eru ķ meiriluta. Tį taš kemur til mįlbólkin autismu, eru taš nógv flest mannfólk, sum fįa tęnastur. Omanfyri varš vķst į, at taš eru nógv fleiri dreingir enn gentur undir 18 įr, sum fįa tęnastu og kann ein av orsųkunum til hetta vera bųrn viš autismu, har taš er ein sannroynd, at dreingirnir fįa diagnosu fyrr enn genturnar. Av teimum 587 borgarunum, eru taš einans 9 borgarar, sum hava ADHD. Havandi ķ huga, at taš bęši ķ Fųroyum og ķ grannalondunum veršur vķst į, at taš eru nógv, iš fįa stašfest ADHD, so kann tališ av borgarum sum hava ADHD og fįa tęnastu frį Almannaverkinum tykjast lįgt. Fyrivarni skal takast fyri, at nakrir borgarar hava fleiri diagnosur. T.d. kann ein borgari hava autismu og ADHD ella sįlarsjśku og ADHD og veršur tį mett, um taš er tann eina ella hin diagnosan, sum er tann primera og veršur borgarin skrįsettir ķ mun til taš. Borgarar, sum hava seinheilaskaša er ein lutfalsliga lķtil bólkur, og er bżtiš millum konufólk og mannfólk javnt. Samanumtikiš vķsir talvan, at borgarar, sum fįa tęnastu ķ Almannaverkinum eru ymiskir og tķ mugu tęnasturnar eisini vera fjųltįttašur og fevna vķša. Tęnasturnar, sum Almannaverkiš veitir eru landsfevnandi, og skulu rųkka borgarum kring alt landiš. Talvurnar nišanfyri geva eina mynd av hvar ķ landinum borgarar, sum fįa tęnastu, eru. 5 Tųl frį 1. oktober 2016 11 Talva 3) Tal av borgarum bżtt eftir kyni og landafrųši6 ķ mun til hesa talvuna hevur Almannaverkiš valt at bżta Fųroyar sundur ķ fżra landafrųšilig ųkir. Talvan lżsir, at flestu borgarar, sum fįa tęnastur bśgva ķ Streymoy viš 60% og sķšan Eysturoy viš 18%. Bżtiš er javnt ķmillum Noršoyggjar og Sušuroy/Sandoy/Vįgar viš knųppum 11% ķ part. Talva 4) Tal av borgarum bżtt eftir aldri og landafrųši7 Talvan vķsir, hvussu aldursbżtiš er ķ teimum ymisku landafrųšiligu ųkjunum. Tųlini benda į, at taš eru lutfalsliga nógv bųrn, sum bera brek, ķ Eysturoynni ķ mun til fólkatališ, og lutfalsliga nógvir vaksnir borgarar ķ hųvušsstašarųkinum. 2.4.2 Starvsfólk, sum veita tęnastur Sambęrt upplżsingum frį Almannaverkinum vóru taš ķ oktobur 2016 samanlagt 858 starvsfólk, sum veita tęnastu frį Almannaverkinum. Sum talvan nišanfyri vķsir, er nógv tann stųrsti parturin av hesum starvsfólkum kvinnur. Av 858 starvsfólkum eru einans 164 menn og mešan kvinnurnar telja 694. Bżtiš vķsir, at fakliga eru sosialar tęnastur ķ stóran mun eitt kvinnufak. Harafturat vķsir talvan munin millum įrsverk og starvsfólk. Eitt įrsverk er at rokna sum eitt fulltķšarstarv. Munurin millum įrsverk og starvsfólk vķsir, at taš eru starvsfólk, sum arbeiša nišursetta tķš. Talvan nišanfyri vķsir tal av starvsfólki, bęši ķ tal og umroknaš til įrsverk8. Eisini vķsir talvan, hvussu bżtiš millum kynini er. Talva 5) Starvsfólk ķ Almannaverkinum9 6 Tųl frį 1. oktober 20167 Tųl frį 1. oktober 20168 HR skipanin hjį Almannaverkinum. 9 Tųl frį 1.oktober 2016 Mannfólk Konufólk ķalt Eysturoy 55 51 106 Noršoyggjar 41 26 67 Streymoy 187 162 349 Sušuroy/Sandoy/Vįgar 39 26 65 ķalt 322 265 587 Undir 18 įr 18 įr og eldri ķalt Eysturoy 23 83 106 Noršoyggjar 13 54 67 Streymoy 37 312 349 Sušuroy/Sandoy/Vįgar 9 56 65 ķalt 82 505 587 Mšr. Tal av starvsfólkum Umroknaš til įrsverk Kvinnur Menn ķalt Kvinnur Menn ķalt Okt. 694 164 858 495,7 123,1 618,8 12 Mett er, at taš eru įleiš 50 starvsfólk, sum veita tęnastur į Dugna, Sjóndeplinum, Fountainhśsinum Teknmįlstulkatęnastuni og sjįlvbodnu felagsskapunum, sum eru nevndir omanfyri. Taš vil siga, at taš ķ alt eru gott og vęl 900 starvsfólk, sum veita tęnastur til borgarar, iš bera brek. Samanumtikiš vķsa talvurnar omanfyri, at stųrsti parturin av borgarum, sum fįa tęnastu frį Almannaverkinum eru borgarar, sum hava menningartarn, mešan borgarar viš sįlarsjśku og autismu eisini eru nógvir. Flestu borgarar bśgva ķ Sušurstreymi og ķ Eysturoynni. Taš eru fleiri mannfólk, sum fįa tęnastur enn konufólk, men meginparturin av starvsfólkunum, sum veita tęnastuna eru konufólk. 3. Verandi ręttarstųša hjį borgarum, sum bera brek Fųroyar fingu sķna fyrstu forsorgarlóg ķ 196110. Henda lógin kom ķ stašin fyri lov af 10. april 1895 om fattigvęsenet pa Fęrųerne og lov af 29. aprķl 1913 om kommunale hjęlpekasser. ķ Danmark vóršu įvķsar broytingar framdar į ųkinum, og tķ var ķ 1967 ein nżggj forsorgarlóg sett ķ gildi fyri Fųroyar11. Verandi forsorgarlóg er upprunaliga lógin frį 1967, sum viš tķšini hevur veriš fyri heilt nógvum broytingum, eins og partar av forsorgarlógini eru fluttir ķ ašrar lógir, eitt nś ķ lųgtingslóg um arbeišsfremjandi tiltųk. Forsorgarlógin er heimildargrundarlagiš undir teimum tęnastum, iš verša veittar į sosiala ųkinum. Sigast kann, at forsorgarlógin myndar grundarlagiš undir fųroyska vęlferšarsamfelagnum og fųroyska sosialpolitikkinum. Bulurin ķ lógini er tann fyribyrgjandi, hjįlpandi og mennandi tįtturin. Fyri summar borgarar er forsorgarlógin eitt fķggjarligt trygdarnet og slóšar fyri einum vegi śt aftur į arbeišsmarknašin. Fyri ašrar borgarar er forsorgarlógin karmurin um teirra lķv og virki.Ašalmįliš er, at borgarin veršur mentur eftir fųrimuni og fęr ein gerandisdag, iš gevur meining og eitt viršiligt lķv. Forsorgarlógin hevur m.a. įsetingar um: 10 Lov 11 Lov Uppihaldsskyldu hjį tķ almenna mótvegis tķ einstaka og uppihaldsskyldu mótvegis hjśnafelaga.Hjįlp til einstaklingar og familjur, t.d. ymisk slųg av almannaveitingum, hjįlpartól og endurvenjing. Bś- og višgeršartilboš Virknis- og stušulstęnastur Vegleišingarskylduna hjį tķ almenna, iš er at kunna og vegleiša hin einstaka um ręttindi og skyldur ķ almannahųpi. nr. 248 af 1. oktober 1960 om offentlig forsorg. nr. 56 af 15. marts 1967 om offentlig forsorg. 13 ķ hųvušsheitum kann forsorgarlógin bżtast ķ ein veitingarpart og ein tęnastupart. ķ mun til tilmęliš um tęnastupolitikkin eru taš serliga įsetingarnar ķ §§ 27 32 e ķ forsorgarlógini, iš eru viškomandi. Harafturat eru įsetingarnar ķ forsorgarlógini um frįbošanarskyldu og kęrumųguleika viškomandi ķ einari tęnastulóg, eins og įsetingar um valdsnżtslu og eftirlit, iš virka sum karmur kring tęnasturnar og eru tżšandi til tess at varšveita ręttartrygdina hjį einstaka borgaranum, iš taš almenna hevur įbyrgdina av. Sosialpolitikkur ķ Fųroyum tekur ķ ein įvķsan mun stųši ķ, at borgarin er fremsti serfrųšingur ķ egnum lķvi, og at familja og avvaršandi kunnu hava ein leiklut ķ mun til at veita borgaranum tęnastur. Fųroyska almannalóggįvan fevnir sostatt um įvķsar skiftistęnastur, sum eru peningaveitingar, iš koma ķ stašin fyri eina tęnastu soleišis, at borgarin ella ein avvaršandi fęr eina veiting og skal so syrgja fyri tęnastuni. Tilmęliš um tęnastupolitikkin fevnir ikki um peningaveitingar, men skiftistęnastur eru, og verša eisini, ein partur av sosialpolitisku loysnunum, og tķ eigur ein tęnastupolitikkur og skiftistęnastur at samskipast og stušla undir hvųrt annaš. Dųmi um skiftistęnastu ķ forsorgarlógini er endurgjald fyri inntųkumiss sbrt. § 17 tį foreldur noyšast av arbeišsmarknašinum at ansa barni, iš ber brek. Dųmi um skiftistęnastur sambęrt ašrari lóggįvu er hjįlparvišbót og rųktarvišbót sbrt. almannapensjónslógini, og dagpeningur sbrt. dagpeningalógini til persón, hvųrs hjśnafelagi ella barn gerast įlvarsliga sjśk, og mett veršur neyšugt, at persónurin er um tann sjśka. 3.1 Ręttarstųšan ķ mun til fķggjarliga rįsarśmiš ķ mun til tęnastupartin er forsorgarlógin meira at meta sum ein rammulóg, iš veitir yvirskipašar heimildir fyri, hvųrjar tęnastur Almannaverkiš kann veita, og sum er materiella heimildin undir fķggjarlógini. Verandi forsorgarlóg hevur ikki greišar įsetingar um, hvųrjar tęnastur borgarin hevur rętt til, og serliga hetta hevur veriš ein av atfinningunum móti lógini. Atfinningarnar snśgva seg m.a. um, at verandi skipan av stušulstęnastum ķ ov stóran mun tekur atlit til fķggjarliga rįsarśmiš hjį Almannaverkinum og minni atlit til tųrvin hjį einstaka borgaranum. Harafturat veršur funnist at, at rętturin hjį borgaranum til tęnastur er ov veikt oršašur ķ lógini. į almennum grundarlagi er galdandi, at tį taš snżr seg um ręttin til sosialar tęnastur, er hesin ręttur tengdur at fķggjarliga rįsarśminum og hongur tķskil neyvt saman viš fķggjarlógini. Ręttindi sambęrt lóg eru neyvt tengd at einari materiellari fķggjarligari heimild at rinda fyri tęnastuna, og tķ vil tęnastustųšiš altķš vera tengt at politisku rašfestingunum. Fķggjarliga rįsarśmiš veršur nęrri lżst ķ nišanfyri. 14 Sambęrt Breksįttmįlanum skulu limalondini veita sosial ręttindi soleišis, sum orka er til, samstundis sumlondinierupliktašitilalsamtat betraumhesiręttindivišeittnśfķggjarpolitiskumrašfestingum og nżskipanum. Rįkiš seinastu įrini ķ londunum rundanum okkum hevur veriš at gera lóggįvu grundaš į ręttindi borgarans. Hetta rįkiš er serliga styrkt, eftir at ST ķ 2006 samtykti sįttmįla um ręttindi hjį einstaklingum, iš bera brek (Breksįttmįlan). Sęš ķ mun til omanfyri nevndu atfinningar, og ķ mun til lųgfrųšiligu karmarnar rundan um tęnasturnar er viškomandi at umrųša, hvussu ręttindi borgarans verša tryggjaš, samstundis sum myndugleikin hevur fręlsi til, śt frį ķtųkiligari meting, at seta tęnastuna saman į skynsamasta hįtt ķ mun til tųrvin hjį borgaranum, ķ mun til fķggjarligu stųšu landsins og ķ mun til hvat er fakligt nųktandi. Jśst hesin spurningurin er eisini frammi ķ okkara grannalondum, og er višgjųrdur ķ sambandi viš endurskošanina av donsku serviceloven. Ętlanin er at gera įsetingarnar um tęnastur til vaksnar borgarar meira einfaldar viš at savna fleiri tęnastur ķ eina lógargrein og ikki sum nś hava eina įseting fyri hvųrja tęnastu. Kommunurnar, sum umsita tęnastur til borgarar, ynskja stųrri fręlsi til at bjóša śt ymiskar tęnastur, heldur enn at vera ov bundnar av lógarįsettum tęnastum. Viš hesum fįa kommunurnar stųrri rįsarśm at stżra tęnastustųšinum og fįa harviš eina sterkari fķggjarstżring į ųkinum. įhugafelagsskapir ķ Danmark hava mótmęlt ętlanini, tķ tey meta, at broytingarnar fara at gera ręttarstųšuna hjį borgarum verri, tķ kommunurnar fįa ov stórt fręlsi til at velja, hvųrjar tęnastur tęr bjóša. ķ Fųroyum hevur lķknandi kjak veriš ķ sambandi viš, at kommunurnar hava yvirtikiš umsitingina av heimatęnastu, eldrarųkt v.m. Endamįliš viš lųgtingslóg um heimatęnastu, eldrarųkt v.m. er at veita borgarum viš tųrvi į hjįlp eina samskipaša heildartęnastu. Kommunurnar ķ Fųroyum hava tó fręlsi til at velja, hvųrjar tęnastur tęr vilja bjóša borgarum, men hava samstundis skyldu til at tryggja, at borgarar, sum hava tųrv į persónligari hjįlp, rųkt og stušli sambęrt lóg um Heimatęnastu, eldrarųkt v.m. skulu fįa neyšugu hjįlpina. ķ stašin fyri at geva borgarum ręttindi til įvķsar tęnastur, hava kommunurnar fingiš įlagt eina skyldu at veita tęnastur, og harviš hevur borgarin fingiš įvķs ręttindi. 3.2 Tilmęli Tęnastulógin skal taka stųši ķ Breksįttmįlanum, iš Fųroyar hava bundiš seg at halda. Arbeišsbólkurin męlir til, at sjįlvsavgeršarręttur borgarans, meginreglan um kompensatión og įbyrgdarbżtiš millum einstaklingin, familjuna og taš almenna, verša stašfest ķ lógini. Eisini męlir arbeišsbólkurin til, at lógin hevur greišar įsetingar um vegleišingarskyldu, frįbošanarskyldu, tvingsil, eftirlit og kęrumųguleika. Arbeišsbólkurin męlir til, at tęnastulógin hevur greišar heimildir at veita neyšugu tęnasturnar, innihaldiš ķ hesum, og at taš veršur sett ķ lógina, at Almannaverkiš skal gera sokallašar 15 kvalitetsstandardir, iš mynda grundarlagiš undir tęnastunum soleišis, at įvķst tęnastustųši veršur įsett. Arbeišsbólkurin metir, at ein haldgóšur kvalitetsstandardur tryggjar eitt įvķst tęnastustųši, og at tęnastan veršur veitt į einum tryggum grundarlagi, og ikki tilvildarliga veršur sįldaš frį ella nišurrašfest. ķ sama višfangi įsannar arbeišsbólkurin tżdningin av, at tęnasturnar fįa neyšugu jįttanina į fķggjarlógini. Mett veršur ķ hesum sambandi, at kvalitetsstandardur og m.a. skjalfesting av hagtųlum, eru amboš, iš kunnu slóša fyri, at neyšug jįttan undir tęnastunum veršur tryggjaš. Yvirskipaš metir arbeišsbólkurin, at taš er tżdningarmikiš, at tęnastan ķ tęnastulógini veršur įsett soleišis, at borgarin fęr eina tķšarhóskandi tęnastu ķ mun til sķn tųrv og soleišis, at myndugleikin hevur greišar karmar at virka undir. Havandi ķ huga, at tęnasturnar, iš veittar verša ķ tęnastulógini eru tengdar at einari rakstrarjįttan, er taš av stórum tżdningi, at rętta tęnastan veršur veitt borgaranum. 4. Fķggjarlig lżsing Tęnasturnar, sum her verša lżstar, eru tengdar av fķggjarliga rįsarśminum į landsins fķggjarlóg. ķ hesum partinum verša fķggjarkarmarnir lżstir viš tķ endamįliš at geva eina mynd av, hvussu karmarnir eru og fyri at vķsa į, hvųrjar treytir tęnasturnar virka undir ķ fķggjarligum hųpi. Samlaša jįttanin til landsśtreišslurnar ķ 2016 veršur brśkt sum grundarlag til at lżsa virksemiš. 4.1 Fķggjarlógin og jįttanarskipanin Fķggjarlógin er sjįlvt grundarlagiš undir virksemi landsins ķ einum fķggjarįri, og allar śtreišslur landsins skulu hava heimild ķ fķggjarlógini. Jįttanirnar į fķggjarlógini kunnu lišast ķ hesi jįttanarslųg: Lógarbundin jįttan veršur brśkt til lógarbundnan stušul, har móttakaraskari, stušulsupphędd, śtrokningargrundarlag o.t. er įsett viš lóg. Hevur ein persónur viš lóg fingiš rętt til eina veiting, skal avvaršandi myndugleiki gjalda veitingina, hóast jįttanin ikki rųkkur. Dųmi um lógarbundnar jįttanir eru fólkapensjón, forsorgarhjįlp og barnaķskoyti til stakar uppihaldarar. Rakstarjįttan veršur nżtt, tį iš endamįliš veršur rokkiš viš almennum rakstarvirksemi, t.e. at seta starvsfólk og hava vanligar rakstarśtreišslur, so sum at keypa vųrur og tęnastur, śtvega tilfar og rakstur av bygningum. Trivnašartęnastur, endurmenning, Sjóndepilin og Dugni eru dųmi um virksemi, sum hava rakstarjįttan. Onnur jįttan veršur nżtt, tį stušul veršur latin til sjįlvstųšugar felagsskapir, sum eisini fįa fķgging į annan hįtt. Teknmįlstulkatęnastan, Fountainhśsiš, Blįi krossur og Frelsunarherurin fįa stušul til virksemiš. Lųgujįttan veršur sum meginregla nżtt at selja, keypa, konstruera og gera bygningar og lųgur. Harumframt veršur henda jįttanin nżtt, tį iš lųgustušul ella śtlįn verša veitt til ķtųkiligar byggiętlanir, sum ikki eru lógarbundnar. 16 At tęnasturnar verša fķggjašar sum rakstrarjįttan hevur viš sęr, at tęnastan veršur veitt og skipaš eftir tķ fųrimuni, iš fķggjarligu karmarnir loyva. Taš er Lųgtingiš, sum ķ sķšsta enda avger fķggjarliga rįsarśmiš. Lųgtingiš kann til eina og hvųrja tķš ųkja ella halda aftur ķ landsins śtreišslum til lųnir og rakstur viš fķggjarlógarsamtykt, uttan at hetta krevur broytingar ķ ųšrum lógum. Samanumtikiš kann sigast, at taš er Lųgtingiš, sum ķ sķšsta enda įsetir tęnastustųšiš fyri sosialu tęnastunum ķ Fųroyum. Landsstżrismašurin ķ almannamįlum fęr ręšisrętt į § 12 Almannamįl į fķggjarlógini, og hevur įbyrgd av, at allar bśskaparligar atgeršir į hansara ųki eru lógligar og ręttar, og at jįttanin veršur hildin. Taš er uppgįvan hjį Landsstżrisfólkinum til eina og hvųrja tķš at tillaga virksemiš innan verandi jįttan. Uppgįvan at tillaga virksemiš kann ķ hesum sambandi latast einstaka stovnsleišaranum, sum hevur ręšisręttin į jįttanini. Stovnsleišarar skipa og tillaga sķšani virksemiš hjį stovninum ķ mun til fķggjarkarmin, og veršur hetta yvirskipaš gjųrt ķ samrįš viš einstaka landsstżrisfólkiš uttan, at hesi verša drigin inn ķ smįlutir ella einstaklinga mįl. 4.2 Jįttanin til almannamįl į fķggjarlógini 2016 Taš er fyri fķggjarįriš 2016 jįttašar tilsamans 4,8 mia. kr. į fķggjarlóg landsins Myndin nišanfyri vķsir, at jįttanin til almannamįl er 1,5 mia. kr. sum svarar til 31 % av samlašu landsjįttanini. Mynd 1) Landsśtreišslur skiftar į Almannamįl og onnur mįlsųki. ķ mun til samlašu jįttanina til Almannamįl į 1,5 mia. kr. umsitur Almannaverkiš 1,4 mia. kr. sum svarar til 94 % av jįttanini. Ašrir stovnar og felagsskapir umsita restina. Jįttanin til Sjóndepilin er 6,5 mió. kr. og jįttanin til Dugna er 9,8 mió.kr. 17 Fountainhśsiš fęr 2 mió. kr. ķ stušli. Teknmįlstulkatęnastan fęr 1,3 mió. kr. ķ stušli. Serflutningsskipan Landsins fęr 1,1 mió. kr. ķ stušli. 4.3 Jįttanin til Almannaverkiš 2016 Almannaverkiš umsitur ķ alt 1,4 mia. kr., og myndin nišanfyri vķsir bżtiš millum stušuls- rakstrar- og ta lógarbundnu jįttanina. Rakstrarjįttanin telur 334 mió. kr. av samlašu jįttanini, svarandi til 24%. Mynd 2) Jįttan til Almannaverkiš skift į stušuls- rakstrar- og lógarbundnar śtreišslur. Veršur hugt eftir bżtinum av rakstrarjįttanini telja Trivnašartęnastur 82%, Endurmenning 2% og hųvušskonta Almannaverkiš 16%. ķ mun til samlašu jįttanina til rakstur veršur stųrsti parturin av rakstrarjįttanini hjį Almannaverkinum nżttur til Trivnašartęnastur. 18 Mynd 3) Rakstrarjįttan skift į endurmenning, trivnašartęnastur og almannaverkiš. Trivnašartęnastur fevnir um tęr tęnastur, sum verša veittar borgarum ķ Fųroyum og tęnastur, sum verša keyptar uttanlands, um nųktandi tilboš ikki eru ķ Fųroyum. ķ einstųkum fųri veršur tęnastan veitt viš heimild ķ lógarbundnari jįttan12. Almannaverkiš umsitur harumframt jįttan, sum er ętlaš at stušla skipan av serligum bśtilbošum. įrligi stušulin er 3,9 mió.kr., og eru taš Herbergiš og Blįi Krossur, sum bjóša serlig bśtilboš. Jįttanin til tęr einstųku tęnasturnar, sum Almannaverkiš veitir, og sum verša lżstar verša ķ frįgreišingini, eru hesar13:  3,3 mió. kr. fara til endurvenjing,  32,3 mió. kr. fara til stušulstęnastur,  24,2 mió. kr. fara til virknistęnastur og veristųš.  12,5 mió. kr. fara til bś- og višgeršarstovnar.  3 mió. kr. fara til bśfelagsskapir, og  117 mió. kr. fara til rakstur į sambżlum. Tųlini omanfyri fevna um beinleišis rakstur av tęnastunum. Harumframt fara įleiš 16 mió. kr. til felags umsiting o.a. av hesum tęnastum.14 4.4 Lųgukarmur į fķggjarlógini fyri 2017 eru jįttašar 12 mió. kr. til at śtvega fleiri bśstašir, og at nśtķmansgera verandi bśstašir. Harumframt verša umleiš 14 mió. kr. av óbrśktari jįttan ķ 2016 fluttar yvir um įr, soleišis at ķalt eru umleiš 26 mió. kr. at brśka til endamįliš ķ 2017. Sambęrt ętlanarįrunum 2018 og 12 Borgarar, iš sambandi viš dómsvišgerš verša sendir į tryggjašan stovn ķ Danmark. 13 Talan er um cirkatųl. 14 įleiš 70 mió. kr. fara til annaš, t.e. barnavernd, keyp av tęnastum uttanlands og fyrisiting. 19 2019 eru įvikavķst 15 mió. kr., og 18 mió. kr. avsettar til endamįliš ķ alt 59 mió. kr. komandi trż įrini. Stórur partur av jįttanini veršur brśktur til at nśtķmansgera verandi bśstašir, og tķ veršur avmarkaš hvussu nógv kann brśkast til śtvegan av nżggjum bśstųšum. 4.5 Trżstiš į sosialu tęnasturnar Vęlferšartęnasturnar eru undir trżsti. Fųroyar standa, eins og onnur lond yvir fyri stórum fólkafrųšiligum avbjóšingum. Fólk liva longur, višgeršarhęttir gerast alsamt betri, samstundis sum taš gerast fęrri skattgjaldarar at rinda fyri vęlferšartęnasturnar. Politiska skipanin er fyri įhaldandi trżsti at tryggja haldfųri ķ bśskapinum, gera neyšugar politiskar rašfestingar og at tryggja eina skynsama bśskaparstżring. Samstundis er borgarin voršin alsamt meira tilvitašur um sķni ręttindi, og setir krųv um dygdargóšar vęlferšartęnastur. Hetta leggur ikki bert trżst į vęlferšartęnasturnar į almannaųkinum, men eisini į heilsuverkinum, skślaverkinum og ķ kommunala geiranum. Taš er ein sannroynd, at tųrvurin į sosialum tęnastum altķš er stųrri enn fķggjarliga rįsarśmiš. Tķ er taš ein afturvendandi avbjóšing hjį politiska myndugleikanum at įseta jįttanina, tį fķggjarlógin skal gerast. Stųšiš į sosialu tęnastunum hjį Almannaverkinum eru įsett ķ mun til jįttanarkarmin. Tęnasturnar verša stųšugt skipašar og tillagašar ķ mun til broytingar ķ tųrvinum hjį borgaranum og eftirspurninginum eftir tęnastum. Ein avbjóšing hjį Almannaverkinum er, at verandi jįttanarskipan ikki leggur upp fyri óvęntašum śtreišslum, t.d. tį borgari fęr heilablųšing ella blóštųpp, og hevur umfatandi tųrv į tęnastu. Hesar fyriskipanir leggja stórt fķggjarligt trżst į skipanina, tķ tęr mugu setast ķ verk viš stuttum skotbrįi. Tį kann taš vera ein avbjóšing at tillaga virksemiš, og ķ įvķsum fųrum er neyšugt at bišja Lųgtingiš um eykajįttan fyri at sleppa undan, at ašrir borgarar ķ skipanini missa tęnastu. Harafturat er bķšilistin til tęnasturnar eisini ein avbjóšing hjį Almannaverkinum. ķ oktober 2016 vóru taš ķ alt 124 borgarar, sum stóšu į bķšilista til tęnastur frį Almannaverkinum. Meginparturin av hesum hava tųrv į bśplįssi, iš er stųrsta avbjóšingin hjį Almannaverkinum ķ lųtuni. Eisini standa borgarar į bķšilista til stušulstęnastu, umlętting og virknistęnastu. Bķšilisti ķ TD okt.16 Bśfelagsskapur 42 Bś- og višgeršastova 3 Sambżliš 48 Frķtķšartilboš 4 Stušul ein til ein 11 Umlętting 9 Verkstaš/virkishśs 7 Sųkja um tęnastu 124 20 ķ frįgreišingini er ein rųš av tilmęlum um nżggjar og styrktar tęnastur og višurskifti rundanum tęnasturnar. Skulu tilmęlini fremjast er neyšugt viš hęgri jįttan til raksturin, sum stendst av at veita tęnasturnar, eins og stórur tųrvur į at gera ķlųgur ķ bśstašir. Ein leyslig meting av fķggjarligu avleišingunum av tilmęlunum vķsir, at tųrvur er į millum 40 og 50 mió.kr. til tęnasturnar15. Harumframt eiga at verša settar av eini 150 og 200 mió. kr. til at śtvega fleiri bśstašir, um ųll fólk sum bera brek ķ Fųroyum skulu fįa nųktandi bśstašarvišurskifti. Arbeišsbólkurin vil tó vķsa į, at tilmęliš um tęnastupolitikkin leggur upp til sjįlvbjargni hjį borgaranum og, at tęnasturnar ķ stųrri mun verša skipašar viš endurmenning og menning ķ huga. Hetta įtti at tįlmaš śtreišsluvųksturin. Tį politisk stųša er tikin til tilmęlini, og arbeišiš at smķša lóggįvuna av įlvara fer ķ gongd, verša meira nįgreiniligar metingar gjųrdar av teim fķggjarligu avleišingunum. Neyšugt veršur at gera eina ętlan fyri, hvussu farast skal fram ķ stigum soleišis, at tryggjaš veršur, at javnvįg er millum tųrvin og ręttin hjį borgaranum og fķggjarliga rįsarśmiš hjį stovnunum, sum skulu veita tęnastuna. 5. Lżsing av einstųku tęnastunum 5.1 Atgongdin og tilgongdin til tęnastur Tį ein borgari hevur tųrv į eini tęnastu, kann hesin sųkja um tęnastu frį Almannaverkinum, sum eisini hevur lógarįsetta skyldu at upplżsa og kunna borgarar um tęr tęnastur, sum eru og at hjįlpa borgaranum. Umframt Almannaverkiš eru taš eisini sjįlvsognarstovnar og sjįlvbodnir felagsskapir, sum bjóša bśstašatilboš og virknistęnastur. Almannaverkiš hevur ķ dag eina rųš av tęnastum og veitingum, sum verša veitt av somu fyrisiting og kann breiddin sķggjast sum ein fyrimunir fyri borgaran, sum kann fįa eitt samansett tilboš į einum staši, heldur enn at skula venda sęr til fleiri ymiskar myndugleikar. Til tess at fįa mest burturśr teimum tęnastum og tķ stušli, iš Almannaverkiš hevur orku og fųrleika at veita, er sjųtul settur į eina endurmenningar - og menningartilgongd, iš skal tryggja, at borgarar, iš bera brek fįa eitt so virkiš lķv sum gjųrligt viš sķnum breki og gerast so sjįlvbjargnir sum gjųrligt, samstundis sum tryggjaš veršur, at borgarin fęr eina nųktandi tęnastu. Almannaverkiš setir borgaran ķ mišdepilin, tį tiltųk verša gjųrd, til tess at bųta um hansara sosialu avbjóšing. At borgarin er ķ mišdeplinum merkir, at borgarin ikki veršur fatašur sum ein passivur klientur, men sum ein aktivur luttakari. 15 Harumframt koma vanligar framskrivingar vegna broytt kostnašarstųši og ųkt virksemi. 21 Almannaverkiš hevur skipaš seg soleišis, at borgarin bert skal venda sęr til eitt staš, sum er Višskiftadepilin viš avbjóšing sķni og er ašalmįliš, at taš skal vera einfalt fyri borgaran og śrslitagott hjį myndugleikanum. Skipanin viš einari visitering til tęnasturnar, er ein lišur ķ at gera atgongdina til tęnasturnar meira einfalda enn įšur. Borgarin hevur eitt staš at venda sęr, visiteringin til tęnasturnar er samskipaš og grundarlagiš er heildarstųšan hjį borgaranum. įhugafelagsskapir, borgarar, ašrir myndugleikar og stovnar vķsa tķšum į, at taš kann vera torfųrt at finna śtav, hvųrjar tęnastur Almannaverkiš veitir, at atgongdin til tęnastur er ov stirvin og at taš gongur ov long tķš, įšrenn borgarin fęr svar uppį umsóknir eins og tilgongdin ķ sambandi viš višgerš av umsóknin v.m. er ov flųkt. Harumframt veršur ofta vķst į, at skiftiš frį barndómi til vaksnamannatilveruna tykist heldur óskipaš, eins og taš kann tykjast ógreitt, hvųr hevur įbyrgd av at veita tęnastur til eldri fólk, sum bera brek. į heimasķšuni hjį Almannaverkinum eru upplżsingar um avgreišslutķš, telefontķš eins og upplżsingar um telefonnummar og teldupost hjį starvsfólki eru almenn į heimasķšuni. Eisini eru lżsingar av verandi tęnastu. Almannaverkiš er fariš undir eina tilgongd, iš hevur til endamįls at gera taš meira einfalt fyri borgaran og arbeitt veršur mišvķst viš at betra um upplżsingar, vegleišingar, višgeršartķš o.s.fr. Slķkt tekur tķš og krevur orku, tķ virksemiš hjį Almannaverkinum er sera umfatandi og ymiskt. Tķ atlit skulu takast til nógv ymisk višurskifti į ymiskum stųšum og stigum. Fyri at lętta um tilgongdina hjį borgaranum frį umsókn til tęnastu, hevur Almannaverkiš skipaš soleišis fyri, at hvųr borgari, sum hevur tųrv į tķ, fęr ein mįlsvišgera, sum er samskipari av teimum veitingum og tęnastum, sum hesin borgarin fęr frį Almannaverkinum. Eisini hevur Almannaverkiš sett sjųtul į arbeišiš at tryggja, at ung, sum fįa tęnastu og/veiting, fįa trygga skiftistķš frį barni til vaksin. Ung, sum eru millum 16-18 įr, verša bošin til eina samrųšu fyri at taka stųšu til, hvussu tann ungi klįrar skiftiš frį barni til vaksin. Samrųšan tekur stųši ķ, hvussu tann ungi kann fįa eitt virkiš heimalķv, arbeišslķv og frķtķšarlķv, tį viškomandi gerst vaksin.16 5.1.1 Sosialfaklig heildarmeting, borgaravišvirkan og skjalfesting Sum amboš at loysa borgarans sosialu avbjóšingar, ger Almannaverkiš eina sosialfakliga heildarmeting. Heildarmetingin er eitt amboš, iš skal tryggja: almennu rįš- og vegleišingarskylduna, lķka višger, sosialfakliga heildarsjónarmišiš og skal skipa torgreiš višurskifti og tryggja samspęl millum ymsar fyriskipanir, iš borgarin er fevndur av. ķ hesum hųpi hevur Almannaverkiš gjųrt lżsingarblųš, iš eru faklig amboš hjį starvsfólki, t.d. sum samrųšuvegleišing. ķ lżsingarblašnum veršur eitt nś sosialfakliga heildarmetingin og yvirlit yvir stųšu borgarans lżst. Eisini ger Almannaverkiš endurmenningar ella menningarętlan fyri borgaran, iš setir karmin fyri veittu hjįlpini, lżsir samskipanina av ymsu veitingunum og tęnastunum, ger eina tķšarrammu og lżsir samstarviš millum borgaran og avvaršandi rįšgeva. 16 Mįl og avrikssįttmįli millum Almannamįlarįšiš og Almannaverkiš 2016 22 Almannaverkiš hevur seinnu įrini lagt dent į sjįlvsavgeršarrętt borgarans og hvussu tryggjast kann, at borgarin veruliga hevur mųguleika fyri at taka lut ķ tilgongdini, tį avgeršir um tęnastur til seg sjįlvan verša tiknar og ķ mun til ta dagligu tęnastuna. Mųguleikin hjį borgaranum til veruliga višvirkan er ķ stóran mun knżttur at hugburšinum hjį starvsfólkum at flyta seg frį at hava veriš tey, sum leggja lķviš hjį ųšrum til ręttis, til at vera tey, sum stušla viš tķ hjįlp, sum er neyšug fyri, at borgarin sjįlvur kann megna, gera av og menna fųrleikar og fįa nyttu av positivu eins vęl og negativu royndunum. Starvsfólk hjį Almannaverkinum verša tķskil skślaši til at upplżsa borgaran um sķni ręttindi og til at taka borgaran viš ķ avgeršir. Arbeitt veršur viš at finna fram tilfeingiš hjį tķ einstaka, hvųrjar fyritreytir hann hevur, og hvųrji ynski borgarin hevur. Hetta merkir, at starvsfólk, heldur enn at skipa lķviš fyri borgaran, įtaka sęr leiklutin at stušla og menna borgaran soleišis, at hann hevur fųrleikar at taka avgeršir um egiš lķv. Hetta er ein tilgongd, sum er įvegis, og arbeišsbólkurin metir, at taš er neyšugt, at Almannaverkiš stųšugt og mišvķst heldur įfram, tķ taš tekur tķš og krevur orku at fremja slķka hugburšsbroyting. Taš er samstundis umrįšandi, at nżggj starvsfólk fįa upplęring ķ mun til omanfyrinevndu višurskifti. Avvaršandi hava ofta ein stóran leiklut ķ lķvinum hjį fólki, sum bera brek og ofta rųkkur umsorganin, tey avvaršandi hava, nógv longri enn til taš tķšarskeišiš, har borgarin annars vildi havt eitt sjįlvstųšugt lķv. Samstundis eru avvaršandi ofta tey, sum kenna stųšuna hjį borgaranum best. Samstarv og samskifti viš avvaršandi kann tķskil vera viš til at styrkja tęnastuna til borgaran og kann vera viš til at skapa samanhang ķ hansara lķvi. Tó er taš altķš borgarin sjįlvur, ķ tann mun hann er fųrur fyri tķ, sum ger av, hvussu samstarviš og samskiftiš millum fyriskipan og avvaršandi skal fara fram, og ķ hvųnn mun, taš skal vera. Borgarar, sum bera brek og eru vaksnir, hava sum onnur rętt at gera av, ķ hvųnn mun teir ynskja, at avvaršandi eru partur av teirra lķvi og skulu sjįlvi skilmarka, hvųrji eru avvaršandi, og ķ hvųnn mun tey skulu kunnast um teirra višurskifti. ķ Fųroyum eins og ķ grannalondunum, veršur javnan kjakast um, at skjalfesting tekur ov nógva tķš og arbeišsorku hjį teimum starvsfólkum, iš eru um borgaran og at lķtil tķš er eftir til sjįlva tęnastuna. Arbeišsbólkurin hevur višgjųrt spurningin um skjalfesting ķ samband viš tilmęliš um tęnastupolitikkin. Allir myndugleikar hava įvķsar skyldur til at skrįseta sķtt virksemi, skjalfesta įvķs višurskifti og savna hagtųl. Limir ķ arbeišsbólkinum hava tó vķst į, at ķ Fųroyum er ikki neyvt sami trupulleiki, sum ķ okkara grannalondum, men metir, at taš ķ Fųroyum veršur skjalfest ķ heldur minna lagi. Arbeišsbólkurin metir, at fokus eigur at verša sett į, hvussu skjalfesting kann gerast eitt munagott amboš ķ strembanini eftir at veita munagóšar tęnastur. Bólkurin er eisini samdur um, at skjalfesting ikki eigur at taka ov nógva tķš frį borgaranum og at skjalfesting ikki er eitt mįl ķ sęr sjįlvum, men er neyšug, um Almannaverkiš og ašrir stovnar skulu veita eina dygdargóša tęnastu. 23 Endamįliš viš skjalfesting er at prógva og eftirmeta tęr fyriskipanir, iš verša stovnsettar, eins og ta tęnastu, iš veršur veitt einstaka borgaranum soleišis, at kvaliteturin į tęnastuni altķš er į einum nųktandi fakligum stųši, og ręttartrygdin hjį borgaranum veršur vard. śt yvir at eftirmeta royndir og śrslit av teimum fyriskipanum, iš verša settar į stovn, er eitt av ašalendamįlunum viš skjalfesting, ķ mun til einstaka borgaran, at geva starvsfólki eitt yvirlit yvir stųšuna hjį viškomandi og at varpa ljós į tey ųki, iš krevja serligan ans. Ein skipaš skjalfesting gevur eina heildarmynd av tųrvinum hjį einstaka borgaranum ķ mun til veittu tęnastuna. į hesum grundarlagi er skjalfesting eitt amboš at veita borgaranum eina meira samanhangandi tęnastu og tryggjar, at skiftandi starvsfólk vita, hvat hendir kring borgaran og hvųr tųrvurin og ynski borgarans eru. Samstundis er skjalfesting ein trygd hjį borgaranum, at hann kann kenna seg vķsan ķ, at tęnastan veršur veitt honum sum fyrisett. Arbeišsbólkurin metir eisini, at taš hevur stóran tżdning, at tann skjalfesting, iš fer fram, tęnir einum endamįli, iš er til frama fyri borgaran soleišis, at hesin fęr eina dygdargóša samanhangandi tęnastu. ķtųkiliga metir arbeišsbólkurin, at skjalfesting skal fara fram viš tilknżti til eina menningarętlan, har sjóneykan er sett į tųrvin og ynskir hjį borgaranum, hvat endamįliš viš tęnastuni er og hvussu endamįliš veršur rokkiš. 5.1.2 Rįšgeving og samskipan Borgarar, sum bera brek, hava ofta tųrv į tęnastum frį nógvum og ymiskum stovnum og myndugleikum. ķ įratķggjur hava myndugleikar, įhugafelagsskapir og borgarar vķst į, at taš kann vera sera trupult og mųšsamt hjį borgarum, avvaršandi og stovnum at finna śtav, hvussu ymsu skipanirnar hjį ymiskum myndugleikum virka, og hvųr veitir hvųrjar tęnastur. Tķ brśka borgarar og familjurnar ofta nógva orku uppį samskifti viš ymiskar almennar myndugleikar og skulu ķ stóran mun strķšast fyri at fįa hjįlp. Striltiš hevur gingiš at finna eina loysn til frama fyri bųrnini og foreldur teirra. ķ 2015 varš avgjųrt at fara undir skipašan tvųrgeiraligan og tvųrfakligan samstarvsleist Tann góša tilgongdin sum hevur til endamįls at samskipa tęnastur frį ymiskum myndugleikum saman viš familjuni. Talan er um samstarv millum Autismufelagiš, Almannamįlarįšiš, Heilsumįlarįšiš, Mentamįlarįšiš og Kommunufelagiš. Eitt tvųrgeiraligt toymi viš einum samskipara veršur skipaš til hvųrt barniš. Toymiš veršur sett saman eftir lķvsstųšuni hjį įvķsa barninum, men foreldur og umboš fyri Almannaverkiš, Psykiatriska depilin og Sernįm luttaka ķ ųllum toymum. Almannaverkiš er samskipari hjį familjuni og skipar įrligar netfundir har ein virkisętlan viš avtalašum įtųkum veršur gjųrd saman viš foreldrum og fakfólki frį avvaršandi myndugleikum. Virkisętlan skal gerast viš tķ ķ huga at tryggja ymisku lķvs skeišini hjį barninum frį dagstovni til vaksnamannatilveruna. 124 familjur, sum hava bųrn viš autismu eru ķ lųtuni knżttar at Tann góša tilgongdin. Almannaverkiš metir, at taš eru įleiš 330 familjur, sum hava bųrn, sum bera onnur brek, sum kundu fingiš įgóšan av hesi ella lķknandi skipan 24 Taš kann vera ein stór avbjóšing hjį familjum at fįa eitt barn, sum ber brek. Tilveran kann broytast munandi og nógv foreldur uppliva taš sum eina sorg, tį barniš veršur fųtt viš einum breki ella fęr stašfest eitt brek. Kanningar vķsa, at familjur, sum hava bųrn, sum bera brek eru ķ stųrri vanda fyri at fįa strongd orsakaš av avbjóšingum viš at megna gerandisdagin viš barni, sum ber brek. Hetta tķ at hesar familjur brśka nógva orku uppį samskifti viš almennar myndugleikar og skulu ķ stóran mun strķšast fyri, at bųrnini fįa hjįlp. ķ Danmark er įsett ķ servicelógini, at familjur, hvųrs bųrn hava fingiš stašfest eitt brek, kunnu fįa tilboš um familjurįšgeving og skulu hava eina samrųšu innan 3 mįnašir eftir, at brekiš er stašfest. Taš eru skipanir, sum lofta familjum ķ Fųroyum, sum fįa barn, sum bera brek ella fįa stašfest brek. Eitt nś er mųguligt at fįa sįlarfrųšiligar vištalur viš stušli frį Heilsutrygd og hevur Almannaverkiš heimild at gjalda foreldrapartin eftir nęrri įsettum treytum. Eisini bjóšar Barna og ungdómspsykiatriin psykoeducatión til bųrn, ung, foreldur og avvaršandi hjį bųrnum og ungum, sum fįa stašfest brek autismu, ADHD ella sįlarligt brek. Dentur veršur lagdur į, at upplżsa foreldur og avvaršandi um brekiš. Almannaverkiš hevur nżliga sett į stovn eitt nżtt tilboš til familjur, sum hava heimabśgvandi bųrn, iš hava fingiš stašfest autismu. Tilbošiš er partur av Tķ góšu tilgongdini sum er lżst omanfyri. Talan er um autismurįšgeving og umfatar undirvķsing um autismu, praktiska vegleišing og nįmsfrųšilig amboš. Endamįliš er at višvirka til, at gerandisdagurin hjį familjunum veršur lęttari. Rįšgevingin fer fram ķ heiminum hjį familjuni og sum bólkaundirvķsing saman viš ųšrum familjum, um ynski er til tess. Tilbošiš tekur stųši ķ, at familjan kennir barniš best, og veit, hvųrjar styrkir og veikleikar barniš hevur. Rįšgevingin kann sķšani, viš stųši ķ hesum, rįšgeva og vegleiša familjuni um, hvussu farast kann fram ķ mun til tęr avbjóšingar, sum barniš hevur. Talan er um ķ mesta lagi 6 vitjanir og verša avtalur gjųrdar um, hvat familjan skal. Familjan skal sjįlvstųšugt arbeiša viš teimum avtalum, sum gjųrdar eru. Tį rįšgevingin er lišug, veršur mett um arbeišiš hevur veriš nųktandi, hvat kann gerast frameftir o.s.fr. Higartil hava 80 familjur tikiš av tilbošnum um familjurįšgeving. 55 familjur hava fingiš rįšgeving og eru góšar royndir av hesum. 5.1.3 Tilmęli Arbeišsbólkurin er av teirri fatan, at taš er sera umrįšandi, at taš veršur einfalt fyri borgarar og avvaršandi at venda sęr til og samskifta viš Almannaverkiš og ašrar myndugleikar.Tķ męlir arbeišsbólkurin til, at tilgongdin hjį Almannaverkinum viš at gera taš einfalt fyri borgaran heldur įfram og um mųguligt veršur styrkt. Eisini męlir arbeišsbólkurin til, at Almannaverkiš fęr ein sokallašan borgaraportal, har borgarin sjįlvur ella saman viš avvaršandi kann sķggja, hvųrjar tęnastur eru og sjįlvur sųkja tęnasturnar beinleišis į netinum eins og ķ ųšrum londum. 25 Arbeišsbólkurin męlir eisini til, at Almannaverkiš ķ stųrri mun enn higartil kemur śt, har borgarin er. Taš kann t.d. vera torfųrt hjį eini familju, sum hevur fingiš eitt barn, sum ber brek ella einum vaksnum, sum er innlagdur į Psykiatriska deplinum at skula fyrihalda seg til sķna sosialu stųšu. Um t.d. sosialrįšgevarar vóru į stašnum, vildi taš veriš ein munandi lętti fyri hesi at sųkt um og fingiš neyšuga hjįlp ķ ręttari tķš. Arbeišsbólkurin męlir til, at sett veršur ķ tęnastulógini, at borgarin skal visiterast viš stųši ķ einari heildarmeting av tųrvi og ynski borgarans soleišis, at borgarin fęr rųttu tęnasturnar til rętta tķš. Eins og borgarin fęr eina endurmenningarętlan ella eina menningarętlan, iš tżšiliga vķsir, hvat endamįliš er viš veittu tęnastuni, og hvųrji mįl skulu rųkkast. Arbeišsbólkurin męlir til, at tęnastulógin įsetir skyldu at skjalfesta, har taš veršur mett neyšugt, og at skyldan veršur avmarkaš soleišis, at hon ikki tekur tķš frį borgaranum. Tķskil skal lógin įseta skjalfestingarskyldu, har tųrvurin į skjalfesting er tżdningarmikil og gevur meining, eitt nś ķ mun til tvingsil og, ķ ein įvķsan mun, til at savna hagtųl og ikki minst ķ mun til at meta um, ķ hvųnn mun endamįliš viš tęnastuni veršur rokkiš. Skjalfesting er eitt ķtųkiligt amboš at gera starvsfólk meira tilvitaši um, hvat endamįliš viš tęnastuni er, hvųr leiklutur teirra skal vera og hvųrji ręttindi borgarans eru. Arbeišsbólkurin męlir tķ til, at starvsfólk verša fųrleikament ķ hesum sambandi, og fųrleikament at skjalfesta soleišis, at tķš ikki veršur nżtt at skjalfesta vanlig og óviškomandi višurskifti, iš er natśrligur partur arbeišinum. Arbeišsbólkurin metir, at taš hevur tżdning, at borgarin, sum hevur tųrv į tķ, fęr tillutaš ein mįlsvišgera, sum samskipar tęnastur og veitingar, sum viškomandi fęr frį Almannaverkinum. Harumframt męlir arbeišsbólkurin til, at allar familjur, sum hava bųrn, sum bera brek fįa lķknandi skipan sum Tann góša tilgongdin. Royndirnar viš arbeišinum viš at skipa Tķ góšu tilgongdina vķsa, at taš kann vera sera orkukrevjandi hjį einum stovni at luttaka ķ tvųrgangandi samstarvi, at fįa eina tilgongd skipaša og at halda skipanini koyrandi. Skal samstarvsleisturin gerast veruleiki og halda įfram, er alneyšugt, at allir myndugleikar, stovnar og fakfólk eru sinnaš at luttaka og seta neyšuga orku av til hetta. Almannaverkiš hevur gjųrt uppskot um, at fara undir at seta ķ verk lķknandi skipan eftir fylgjandi leisti og metir arbeišsbólkurin, at uppskotiš sęr skilagott śt, og vónar at viškomandi myndugleikar somuleišis taka undir viš uppskotinum. Arbeišsbólkurin męlir til, at familjur, sum hava bųrn, sum bera brek, fįa mįlręttaša og dygdargóša familjurįšgeving į hųgum fakligum stųši. Rįšgevingin er ein kęrkomin hjįlp og stušul ķ gerandisdegnum hjį familjuni og stušlar undir, at familjan klįrar tęr avbjóšingar, iš kunnu vera at fįa eitt barn, iš ber brek. Eisini hevur taš tżdning, at barniš fęr neyšugan stušul ķ familjuni og at familjan fęr neyšuga nįmsfrųšiliga vegleišing. Umrįšandi er, at tvųrfaklig rįšgevandi toymi verša skipaši viš fólki, iš hava breiša nįmsfrųšiliga og terapeutiska vitan. Samstundis er eisini neyšugt, at starvsfólk, sum virka sum rįšgevar, hava neyšug amboš at koma inn ķ heimiš hjį familjuni og mųta og rśma familjuni, har tey eru. 26 Męlt veršur til, at Tann góša tilgongdin stig- og mišvķst veršur vķškaš og at neyšug jįttan veršur sett av til tess. 5.2 Višlķkahaldsvenjing Stórur tųrvur er į at fįa skipaša višlķkahaldsvenjing fyri at tryggja at borgarin, umframt endurvenjing, fęr višlķkahildiš sķnar fųrleikar. Sami bošskapur er at finna ķ tilmęlinum um samskipaša endurvenjing frį 2016, har vķst veršur į, at skal endurvenjingin veruliga gera mun, er alneyšugt, at višlķkahaldsvenjing eisini veršur veitt borgarum ķ Fųroyum. Višlķkahaldsvenjing er at skilja sum mįlręttaš venjing fyri at forša fyri fųrleikamissi, og fyri at fasthalda ella betra um verandi fųrleika. Višlķkahaldsvenjing fevnir bęši um likamligar og sįlarligar fųrleikar og hegni. Sum er, kunnu kommunurnar veita višlķkahaldsvenjing til borgarar, sum eru 67 įr og eldri, men taš er ongin skipaš višlķkahaldsvenjing til yngri borgarar og taš sęst beinleišis ķ almennu višmerkingunum til lóggįvuna, at višlķkahaldsvenjing ikki partur av endurvenjingini. Sambęrt višmerkingunum til forsorgarlógina fevnir endurvenjing ķ Almannaverkinum ikki um fyribyrgjandi venjing og višlķkahaldsvenjing, men vķst varš ķ višmerkingunum į, at nęsta stigiš ķ tilgongdini įtti at veriš at skipa fyri višlķkahaldsvenjing sambęrt forsorgarlógini. Arbeišsbólkurin er av teirri fatan, at taš bęši ķ mun til borgaran og śt frį einum samfelagsligum sjónarvinkli er alneyšugt, at rętturin til višlķkahaldsvenjing fyri borgarar upp til 67 įr, veršur lógarfestur og at višlķkahaldsvenjing veršur ein skipaš tęnasta framyvir. Spurningurin er meira, hvussu tęnastan kann skipast mest skynsamt, bęši ķ mun til borgaran og ķ mun til ašrar skipanir. Almannaverkiš er ķ gongd viš at uppbyggja eina landsfevnandi endurvenjingartęnastu og kundi ein loysn veriš, at višlķkahaldsvenjing eisini veršur stašsett ķ Almannaverkinum, sum ķ stųrri mun kann veita borgarum, iš tųrva taš, eitt heildartilboš viš sosialrįšgeving, endurvenjing, hjįlpartólum, arbeišsfremjandi tiltųkum, trivnašartęnastum og ymisku almannaveitingunum. 17 Mįlbólkur skal her skiljast sum familjur viš bųrnum, sum bera ta breki, iš tilskila er ķ kassunum. įr Mįlbólkur17 Tal av familjum Kostnašur 2018 Sįlarsjśka, ADHD/ADD og onnur sįlarlig brek 136 2,9 mió. kr. 2020 Sįlarlig og/ella likamlig brek (menningartarn og fjųlbrek) 75 1,6 mió. kr. 2022 Likamligt brek 128 2,8 mió. kr. 27 Almannaverkiš umsitur eisini skipanina viš hjįlpartólum, sum er ein tżdningarmikil lišur ķ arbeišinum hjį terapeutum at endurvenja og višlķkahalda fųrleikar hjį borgarum, og er ķ summum fųrum avgerandi kompensatión ķ mun til mųguleikar hjį einstaka borgaranum viš breki at luttaka į jųvnum fųti viš ašrar borgarar. Arbeišsbólkurin hevur ikki višgjųrt hjįlpartólarskipanina, men serliga Ergoterapeutfelagiš hevur vķst į tżdningin av at hava eina vęlvirkandi og smidliga hjįlpatólaskipan, sum tekur atlit til stųšuna hjį hvųrjum einstųkum borgara. Arbeišsbólkurin metir, at verandi skipan viš hjįlpartólum eigur at verša endurskošaš ķ sambandi viš, at nżggj tęnastulóg skal smķšast. Sambęrt Almannaverkinum kundi višlķkahaldsvenjingin veriš skipaš saman viš endurvenjing og Hjįlpartólamišstųšini og fyri fylgjandi bólkar:  Višlķkahaldsvenjing til borgarar ķ vardum bśstaši hjį Almannaverkinum  Višlķkahaldsvenjing fyri borgarar viš varandi sjśku  Venjingar viš bųrnum, sum bera brek ella hava varandi sjśku Skal Almannaverkiš veita višlķkahaldsvenjing, er tųrvur į fleiri starvsfólkum umframt hųlum og ambošum, sum eru neyšug. Leysliga og varisliga mett vildi ein skipan viš višlķkahaldsvenjing samanlagt kravt eina jįttan į uml. 12 mió.kr. tį er hędd tikin ķlųgum, leigu av hųlum og rakstrarśtreišslum og lagt uppfyri, at įleiš 20 ergo- og fysioterapeutar veita tęnastuna. Taš tekur tķš at uppbyggja eina skipan, sum skal veita eina nżggja tęnastu og taš krevur eisini, at neyšug jįttan veršur sett av. Ein mųguleiki er, at tęnastan veršur stig- og mišvķst upp- og śtbygd, bęši fyri at tryggja dygdina og soleišis, at jįttanin kann rašfest yvir eitt įvķst tķšarskeiš. Taš tekur tķš at uppbyggja eina nżggja tęnastu og krevur eisini fķggjarliga orku. Skal rašfestast, hvussu tęnasturnar skulu setast ķ verk, so męlir Almannaverkiš til hesa rašfesting: 1. Višlķkahaldsvenjing til borgarar ķ vardum bśstaši hjį Almannaverkinum 2. Višlķkahaldsvenjing fyri borgarar viš varandi sjśku 3. Venjingar viš bųrnum, sum bera brek ella hava varandi sjśku Bólkur 1-2 fįa onki tilboš ķ dag, og tķ hava tey tann stųrsta tųrvin, mešan bųrnini, sum eisini hava tųrv į tķ, kunnu fįa venjing. 5.2.1 Tilmęli Arbeišsbólkurin męlir til, at heimild til veita vķšlķkahaldsvenjing veršur stašfest ķ tęnastulógini. Taš skal greitt įsetast, hvųr, iš hevur rętt til višlķkahaldsvenjing og undir hvųrjum treytum. 28 Arbeišsbólkurin er eisini samdur um, at tęnastan eigur at verša skipaš ķ Almannaverkinum saman viš endurvenjingin. Almannaverkiš hevur leysliga mett, at ein endurvenjingartęnasta vildi kosta įleiš 12 mió.kr, og hevur męlt til, at tęnastan veršur stig- og mišvķst śtbygt. Arbeišsbólkurin vil tó męla til, at eitt neyvari śtgreiningararbeiši veršur gjųrt įšrenn višlķkahalsvenjing veršur skipaš sum tęnasta. ķ hesum sambandi skal arbeišsbólkurin vķsa į, at neyšugt er at lżsa og stašfesta munin į višlķkahaldsvenjing frį tķ almenna og so ta venjing, sum borgarin kann fįa stušul til umvegis Heilsutrygd. 35 privatpraktiserandi fysioterapeutar ķ Fųroyum, hava klinikkir og góšar mųguleikar fyri at veita endurvenjing og višlķkahaldsvenjing hava avtalu viš Heilsutrygd. Arbeišsbólkurin męlir eisini til, at skipanin viš hjįlpartólum veršur endurskošaš ķ sambandi viš, at tęnastulógin skal smķšast. 5.3 Endurvenjing Eins og viš višlķkahaldsvenjing, hava myndugleikar, fakfelųg og įhugafelagsskapir ķ nógv įr vķst į tżdningin av, at borgarar ķ Fųroyum fįa lógartryggjašan rętt til endurvenjing. ķ dag er rętturin til endurvenjing skipašur ķ lóggįvu innan kommunala geiran, Almannaverkiš og Sjśkrahśsverkiš. Endurvenjing ķ Almannaverkinum er skipaš viš heimild ķ § 29 ķ forsorgarlógni, og er ein tęnasta, iš veršur veitt viš menning og endurmenning ķ huga. Endurvenjingin skal hjįlpa borgaranum śt aftur į arbeišsmarknašin ella gera hann fųran fyri at klįra seg uttan hjįlp ella viš minni hjįlp frį Almannaverkinum. Mišaš veršur tķskil eftir, at borgarin viš endurvenjingini endurvinnur sķnar fųrleikar lutvķst ella heilt. Endurvenjingin veršur sambęrt lógini veitt borgara, iš er ķ aldrinum 18 til 66 įr og ķ serligum fųrum til borgara, iš er 16-17 įr. Tęnastan veršur jįttaš ķ eitt avtalaš og avmarkaš tķšarskeiš. Mannagongdin er tann, at borgarin sųkir sjįlvur um endurvenjing og veršur visiterašur av Almannaverkinum. Taš er ikki sjįlv sjśkuavgeršin, sum avger, um endurvenjing ķ Almannaverkinum veršur veitt. Avbjóšingin at koma aftur į arbeišsmarknašin ella blķva meira sjįlvhjįlpin, er ofta stųrri enn sjśkuavgeršin. Endurvenjingin veršur tó lųgd til ręttis eftir, hvat viškomandi bagir. Venjingin tekur stųši ķ teimum mįlum, iš borgarin setur saman viš terapeutunum. Almannaverkiš arbeišir miš- og stigvķst viš at skipa eina landsfevnandi endurvenjingartęnastu. ķ lųtunieru tvęr eindir, ein ķ Tórshavn og ein ķ Runavķk, har borgarar fįa eitt įvķst tal av endurvenjingartķmum ķ eitt frammanundan avtalaš tķšarskeiš. Summir borgarar hava ikki mųguleika at fara ķ eindirnar ķ Tórshavn og ķ Runavķk at fįa višgerš og tķskil veršur endurvenjingin veitt ķ nęrumhvųrvinum og ķ heiminum. Almannaverkiš veitir sostatt ķ įvķsum fųrum endurvenjing heima hjį borgaranum og verša avtalur eisini ķ ein įvķsan mun gjųrdar viš kommunur og privatar veitarar um nżtslu av hųlum og tólum og/ella keyp av endurvenjingartęnastu. 29 Jįttanin til endurvenjing ķ Almannaverkinum er partur av jįttanini til endurmenning. Sķšani Almannaverkiš fekk eina greiša heimild til at skipa tilbošiš hevur veriš arbeitt viš at menna skipanina. ķ oktober 2106 fingu 23 borgarar tilboš um endurvenjing, ķmešan 24 borgarar vóru į bķšilista eftir tęnastuni. Samlaša jįttanin til endurmenning var 5,4 mió. kr. ķ 2016 og mett veršur, at umleiš 3,3 mió.kr. av hesum verša brśktar til endurvenjing og eru taš 7 terapeutar, sum veita tęnastuna. Endurvenjing hevur ķ langa tķš elvt til trupulleikar ķ markamótunum millum kommunur, Almannaverk og heilsuverk. Mest įtrokandi trupulleikin hevur veriš tann, at borgarar, iš eru višgjųrdir ķ einum geira, og hava tųrv į framhaldandi višger frį ųšrum geira, onkursvegna eru dotnir nišurķmillum. Viš hesum ķ huga varš ein arbeišsbólkur ķ 2015 settur at višgera trupulleikan og koma viš tilmęlum um loysn. Tilmęliš, iš hevur sum endamįl at samskipa og veita eina smidligari og greišari endurvenjingartilgongd er latiš śr hondum18. ķ hųvušsheitum leggur tilmęliš upp til, at endurvenjingin ķ Almannaverkinum stųšugt veršur vķškaš soleišis, at fleiri borgarar kunnu fįa įgóša av tęnastuni, samstundis sum tryggjaš veršur, at tęnastan er į einum hųgum fakligum stųši. ķtųkiliga veršur męlt til, at settar verša av 3,6 mió.kr. til nųkta verandi tųrv į endurvenjing, samstundis sum vķst veršur į, at talan er um eina nżggja tęnastu og at tųrvurin į tęnastuni helst veršur stųrri, tį borgarar verša tilvitašir um at henda tęnasta finst. Eisini veršur lagt upp til, at heilsuverkiš, Almannaverkiš og kommunali geirin ķ felag skulu skipa soleišis fyri, at borgarin fęr eina samskipaša endurvenjingartęnastu. Fyri borgaran fer hetta at merkja, at hann veršur darvašur minst mųguligt, tį hann feršast millum geirarnar, t.v.s. sjśkrahśsverkiš, Almannaverkiš og kommunala geiran. Borgarin veršur settur ķ mišdepilin og tęnastan kemur til hansara. Fyri ein borgara, iš ber brek, kann ein torgreiš tilgongd gera ilt verri. Hesir borgarar hava ofta ilt viš at geva til kennar, hvat teir ynskja og halda. Tķskil er taš av alstórum tżdningi, at myndugleikarnir megna at samstarva og samskipa endurvenjingina soleišis, at hesir og ašrir borgarar ikki detta nišurķmillum geirarnar. 5.3.1 Tilmęli Arbeišsbólkurin męlir til, at verandi heimild til at veita endurvenjing veršur įsett ķ tęnastulógini soleišis, at taš framhaldandi veršur greitt, at taš eru borgarar 18-66 įr og ķ serligum fųrum 16-17 įr, sum kunnu fįa endurvenjing fyri at varšveita ella fįa tilknżti til arbeišsmarknašin ella fyri at klįra seg viš so lķtlari hjįlp sum gjųrligt. Eisini męlir arbeišsbólkurin til, at endurvenjingartęnastan veršur styrkt fķggjarliga viš 3,6 mió. kr. fyri at nųkta verandi tųrv. 18 http://cdn.lms.fo/media/8271/tilm%C3%A6li-um-samskipa%C3%B0a-endurvenjing-juni-2016.pdf 30 Harafturat męlir arbeišsbólkurin til, at tilrįšingarnar ķ tilmęlinum Ein samskipaš endurvenjing um at fįa ķ lag eitt skipaš samstarv millum heilsuverkiš, Almannaverkiš og kommunala geiran soleišis, at partarnir ķ felag tryggja, at borgarin fęr eina samskipaša endurvenjingartęnastu. 5.4 Stušulstęnastur Fyri at kunna virka į jųvnum fųti viš onnur ķ samfelagnum, hava borgarar alt eftir teirra virkistarni tųrv į hjįlp og stušli. Stušulstęnastan fyri vaksin er skipaš sambęrt § 32 b ķ forsorgarlógini. Skipanin er stovnsett fyri at stušla borgarum millum 18 - 66 įr, sum eru rųrslutarnašir ella hava avmarkašan sįlarligan fųrleika, so teir hava mųguleika at liva eitt sjįlvstųšugt og virkiš lķv. Stušulin kann halda įfram eftir, at borgarin er voršin 67 įr, um viškomandi framvegis fęr gagn av stušlinum og hevur mųguleika at liva eitt sjįlvstųšugt og virkiš lķv. Stušulstęnasta kann veitast til fylgi, eftiransni, vųku, umsorgan og sosialpedagogiska hjįlp, og er ętlaš persónum, iš liva eitt lķv viš einum įvķsum virksemi, iš krevur stušul eitt įvķst tķmatal og kann hetta virksemiš vera bęši ķ heiminum og uttan fyri heimiš. Borgarar, sum bśgva į sambżlum og bśstovnum eru ikki fevndir av skipanini viš taš, at stušulstęnasta er partur av bśtilbošnum. ķ serligum fųrum kunnu borgarar fįa fastar persónligar hjįlparar, hvųrs uppgįvur fevna um praktiska hjįlp, fylgjarauppgįvur o.a. Stušulsfólkaskipanin fyri bųrn er skipaš viš heimild ķ § 32 c. Skipanin er stovnsett til bųrn undir 18 įr, sum tųrva stušulsfólk vegna virkistarn, orsakaš av likamligum ella sįlarligum breki ella vķšfevndari sjśku. Sambęrt višmerkingunum til lógaruppskotiš frį 2002 er ein stušulsfólkaskipan ein fyriskipan, har sosialu myndugleikarnir eftir sosiallóggįvuni seta fólk ķ starv at rųkja eina uppgįvu ķ mun til ein persón ella eina familju viš įvķsum trupulleikum, sum teimum tųrvar hjįlp til at loysa hjįlp sum ikki kann veitast ķ ųšrum skipanum. Heimildin hjį landsstżrismanninum at įseta nęrri reglur um, hvussu skipanin skal virka og hvųr kann nżta skipanina og hvųrji stušulstiltųk eru fevnd av skipanini, er enn ikki brśkt og hava bęši Almannaverkiš, Lųgtingsins umbošsmašur og Landsgrannskošarin sóknast eftir nęrri įsetingum um Stušulsskipanina, sum veitir eina rųš av ymiskum tilbošum til bųrn. Grundarlagiš undir stušulstęnastunum hjį Almannaverkinum er sosialpedagogiskt arbeiši og višgerš, og dentur veršur lagdur į at tilręttisleggja gerandisdagin, umhvųrviš og arbeišiš soleišis, at borgarin kann menna persónligar, praktiskar og sosialar fųrleikar og stušlar tęnastan harviš borgaranum at hava eitt so sjįlvstųšugt lķv sum gjųrligt. Umsorgan er ein sameinašur partur av ųllum tęnastum, sum Almannaverkiš veitir. Flestu tęnastur, sum verša veittar hava eitt mennandi endamįl, mešan ašrar tęnastur hava sum endamįl at lętta um. 31 Tį borgarin hevur fingiš jįttaš stušul, veršur ein verkętlan tilevnaš av viškomandi og stušulsfólkinum ķ felag. Endamįliš viš verkętlanini er at gera greitt, hvųrji mįl mišast skal fram ķmóti, at tryggja eitt samskipaš įtak og at stašfesta įbyrgdina hjį stušulsfólkinum, Stušulstęnastuni og borgaranum. Verkętlanin veršur endurskošaš viš jųvnum millumbili tó ķ minsta lagi einaferš um įriš og tį talan er um borgarar, sum eru 67 įr og eldri ķ minsta lagi tvęr feršir um įriš. Flestu stušulstęnastur verša ķ dag skipašar sum toymistilboš, har bólkar av borgarum fįa sosialpedagogiskan stušul, sum bęši kunnu hava einstaklinga og felags atlit og endamįl. Taš eru faklig atlit, iš tala fyri, at įvķsar tęnastur verša veittar ķ bólkum heldur enn ķ ein til ein fyriskipanum. śtgangsstųšiš er, at kommunal ansingartilboš og frķtķšarskślatilboš eru til ųll bųrn. Tó eru taš tey bųrn, sum vegna serligan tųrv, ikki kunnu integrerast ķ kommunalu tilbošini. Frķtķšartilboš, sum toymistilboš til bųrn eftir skślatķš, hevur til endamįls at stušla familjuni soleišis, at foreldur kunnu rųkja sķtt arbeiši, umframt at bųrnini fįa eitt mennandi tilboš saman viš ųšrum javnlķkum. Eisini verša dagtilboš veitt sum toymistilboš til bųrn undir skślaaldur og eftir frķtķšarskślaaldur. Ašrar tęnastur verša skipašar sum ein til ein stušul, har borgarin hevur tilknżti til eitt starvsfólk eitt įvķst tķmatal um vikuna. įvķsir borgarar fįa nįttarstušul ķ heiminum og ķ įvķsum fųri į stovni. Borgarar, sum bera brek, kunnu hava trupult at fįa og varšveita tilknżti til familju, vinir og netverk. Tķskil kunnu eitt nś frķtķšartilboš og klubbtilboš višvirka til, at borgarin samstundis, sum persónligu og sosialu fųrleikarnir verša styrktir, eisini fęr tilknżti til ašrar borgarar, sum eru ķ somu stųšu. Toymistęnasta kann višvirka til, at borgarin gerst partur av einum netverki, sum kann brśkast uttanfyri taš skipaša tilbošiš, og kann tķ bęši virka motiverandi og mennandi fyri borgaran. Toymistęnastur verša veittar sum klubbtilboš, dagtilboš, frķtķšartilboš, dagtilhald, mentortoymi og umlęttingartilboš. Samanumtikiš fevna Stušulstęnastur um eina rųš av fjųlbroyttum tęnastum, sum ikki eru beinleišis įsettar ķ forsorgarlógini. Tęnasturnar eru stovnsettar yvir tķš, skipašar eftir tųrvinum ķ samfelagnum og fķggjarorkuni hjį Almannaverkinum. Taš er eitt stųšugt trżst į stušulstęnasturnar, tķ tųrvurin į tęnastum er stórur m.a. orsakaš av vantandi bśstašatilbošum, og tķ įvķsir bólkar av borgarum, sum krevja umfatandi stušul, koma ķ skipanina. ķ lųtuni fįa 392 borgarar tęnastu frį Stušulstęnastuni umframt borgarar, sum eru knżttir at mentortoymum og borgarar, sum fįa hjįverutķmar. śtreišslurnar til stušulstęnasturnar eru góšar 31 mió.kr. ķ lųtuni eru 24 borgarar į bķšilista til stušulstęnastu og leysliga mett, er tųrvur į įleiš 7 mió.kr. fyri at nųkta tųrvin į stušulstęnastum. ķ talvunum nišanfyri eru lżstar tęr stušulstęnastur, sum Almannaverkiš veitir borgarum ķ Fųroyum. 32 Talan er um tęnastur, sum fylgja standardinum fyri stušulstęnastur, og talvurnar lżsa, hvussu nógv fólk fįa hesar ymisku tęnastur, og hvussu kynsbżtiš er. Harumframt er hugt eftir, hvussu aldursbżtiš er, og hvat fyri mįlbólkar fįa hesa tęnastu. Talva 7) Tal av borgarum skift į kyn og tęnastu Talvan omanfyri lżsir, at stųrsti bólkurin eru tey, iš fįa 1 til 1 stušul. Hesin telur 38,4%. Talva 8) Tal av borgarum bżtt eftir aldri og tęnastu19 Talvan omanfyri lżsir stušulstęnasturnar, og hvussu aldurin er į borgarunum, sum fįa hesar tęnastur, er bżttur. 78,6% av hesum borgarum eru vaksin t.v.s. 18 įr og eldri. 5.4.1 Tilmęli Arbeišsbólkurin męlir til, at verandi stušulstęnastur verša varšveittar og styrktar soleišis, at tųrvurin į tęnastu veršur nųktašur. Stušulstęnastur eru tęnastur, sum kunnu stušla undir, at borgarar, sum bera brek, kunnu hava ein virknan og innihaldsrķkan gerandisdag į jųvnum fųti viš ašrar fųroyingar. Harumframt kunnu stušulstęnasturnar višvirka til, at borgarin kann mennast og stušlast til at klįra seg viš so lķtlari hjįlp sum gjųrligt. ķ trišja lagi eru verandi stušulstęnastur at rokna sum umlęttingartilboš til familjuna hjį borgaranum, sum ber brek. Harafturat kunnu stušulstęnastur višvirka til, at borgarar, sum bera brek, kunnu klįra seg sjįlvan og tķ ikki hava tųrv į vardum bśstaši ella mųguliga einum minni vardum bśstaši. Arbeišsbólkurin er tó samdur um, at tųrvur er į at gera dagfųringar. Felagsskapurin Javni hevur ofta boriš fram, at verandi skipan viš stušulstęnastum ķ ov stóran mun tekur atlit til fķggjarliga rįsarśmiš hjį Almannaverkinum og minni atlit til tųrvin hjį einstaka borgaranum. Bęši Landsgrannskošanin 19 Tųl frį oktober 2016. Konufólk Mannfólk ķalt 1 til 1 stušul 124 89 213 Frķtķšartilboš 17 55 72 Mentortoymi 9 6 15 Nįttarstušul 2 2 4 Umlętting 26 62 88 ķalt 178 214 392 Undir 18 įr 18 įr og eldri ķalt 1 til 1 stušul 19 194 213 Frķtķšartilboš 48 24 72 Mentortoymi 1 14 15 Nįttarstušul 2 2 4 Umlętting 49 39 88 ķalt 119 273 392 33 og Lųgtingsins Umbošsmašur hava vķst į, at tųrvur er į at fįa greišari reglur um serliga stušulstęnastuna til bųrn. Arbeišsbólkurin męlir til, at greiš heimild til at veita tęr tęnastur, sum eru t.v.s. stušulstęnastu, fylgjari, nįttarvakt, umlętting, frķtķšartilboš/frķtķšarklubb o.s.fr., verša įsettar ķ tęnastulógini og at taš veršur greitt, hvųr hevur rętt til tęnastuna og undir hvųrjum treytum. Eisini męlir arbeišsbólkurin til, at jįttanin til stušulstęnasturnar veršur hękkaš soleišis, at fleiri borgarar, sum hava tųrv į tęnastu fįa hesa eins og at tey, sum fįa stušulstęnastu, kunnu fįa ta tęnastu tey metast hava tųrv į. Sambęrt Almannaverkinum eru taš ķ lųtuni 24 borgarar, sum standa į bķšilista til stušulstęnastu og leysliga mett er tųrvur į įleiš 7 mió.kr. fyri at nųkta verandi tųrv. 5.5 BPA-skipan BPA er stytting av hugtakinum borgarastżrd persónlig atstųša. Hugsjónarliga endamįliš viš BPA er geva borgaranum ręši į egnum lķvi og mųguleika fyri at luttaka į jųvnum fųti viš ašrar borgarar. ķ praksis merkir hetta, at ein borgari, sum hevur tųrv į stušli, sjįlvur virkar sum arbeišsgevari og arbeišsleišari hjį teimum, sum veita tęnastuna. ķ uppgįvuni at vera arbeišsgevari liggur setan av starvsfólki, umsiting av lųn og ųšrum starvsfólkavišurskiftum. Arbeišsleišarauppgįvan er at avgera, hvųr skal rųkja uppgįvuna, hvussu stušulin skal brśkast og at skipa arbeišsętlan. Borgarin veršur visiterašur til tęnastuna śtfrį eini tųrvsmeting av, hvussu nógvum tķmum hann hevur tųrv į og um BPA veršur mett at vera tann rętta skipanin til viškomandi. Sķšani fęr borgarin eina fķggjarliga jįttan svarandi til hetta, sum viškomandi so sjįlvur umsitur eftir nęrri įsettum reglum. Innihaldiš ķ eini BPA tęnastu er ikki taš sama sum ein tęnasta, sum krevur sosialpedagogiskan ella heilsufakligan serkunnleika. BPA stušulin višvirkar til, at borgarin, sum ber brek, fęr framt tęr praktisku uppgįvurnar, sum viškomandi sjįlvur kundi framt, um hann ikki bar brek og at borgarin harviš kann virka į jųvnum fųti viš ašrar borgarar ķ samfelagslķvinum sum heild. Starvsfólk, sum įtaka sęr BPA tęnastu, eru ikki neyšturviliga nįmsfrųšingar ella heilsustarvsfólk, men eisini onnur, iš mugu metast at kunna rųkja ķtųkiliga tųrvin hjį borgaranum. 5.5.1 BPA ķ okkara grannalondum Hini noršurlondini hava BPA skipanir, sum eru eitt sindur ymiskar. Skipanirnar eru byrjašar viš royndarverkętlanum, sum eru mentar yvir tķš. Samanumtikiš hevur gongdin ķ londunum veriš, at Danmark og Noregi hava sett stųrst krųv til borgararnar, mešan Svųrķki hevur sett linari krųv. Viš tķšini hevur Svųrķki tįttaš regluverkiš, tķ skipanin vķsti seg at blķva nógv dżrari enn vęntaš, mešan Danmark og serliga Noreg stigvķst hava vķškaš skipanina soleišis, at rętturin hjį borgaranum til skipanina er styrktur. 34 ķ Danmark eru krųv um, at borgarin skal kunna įtaka sęr arbeišsleišaraleiklutin fyri at fįa BPA. ķ Noreg og Svųrķki kann borgarin lata kommunurnar hava arbeišsgevaraleiklutin og kunnu eisini velja at lata avvaršandi, verjar ella onnur, sum borgarin sjįlvur tilnevnir, hava leiklutin sum arbeišsleišari. ķ Noregi og Svųrķki eru taš somuleišis non-profit fyritųkur, sum borgarar sjįlvir umsita, sum įtaka sęr arbeišsgevara - og arbeišsleišaraleiklutin vegna borgaran. Royndirnar frį BPA-skipanunum ķ Noršurlondunum vķsa yvirhųvur, at tilbošiš er vęl móttikiš. Hjį myndugleikunum hevur taš veriš og er framvegis ein avbjóšing at seta karmarnar fyri tęnastuna, so sum at avgera, hvųrji krųv skulu setast til borgaran, tryggja haldgott eftirlit og at hava tamarhald į śtreišslunum. 5.5.2 Ein fųroysk BPA skipan ķ Fųroyum hevur serliga įhugafelagsskapurin Javni ķ nógv įr vķst į, at tųrvur er į at seta eina BPA skipan į stovn ķ Fųroyum, tķ mett veršur, at ein borgarastżrd stušulstęnasta stušlar betri undir, at borgarin fęr framt sķn sjįlvsavgeršarrętt enn tęr stušulstęnastur, sum eru fyriskipašar av Almannaverkinum. ķ 2014 varš avgerš tikin um at fara undir at royndarkoyra eina fųroyska BPA skipan fyri at lżsa, hvussu BPA kann skipast ķ Fųroyum. Almannaverkiš stóš fyri verkętlanini, iš varš royndarkoyrd ķ tķšarskeišnum september/oktobur 2014 til mars/aprķl 2015 og vóru 11 borgarar viš ķ verkętlanini. Avgjųrt varš, at talan skuldi ikki vera um uppgįvur, sum krevja heilsufakligar ella sernįmsfrųšiligar fųrleikar. Borgarar, sum vóru viš ķ verkętlanini, hųvdu tųrv į umfatandi umlętting, stušli til hjįveru, persónligari rųkt og praktiskari hjįlp - so sum hjįlp til matgerš og at halda hśs og fylgjara. Almannaverkiš valdi at varšveita arbeišsgevaraleiklutin, tķ royndir śr ųšrum londum vķsa, at taš er tungt hjį borgarum sjįlvir at hava henda leiklut, mešan borgarin fekk arbeišsleišaraleiklutin og harviš mųguleika fyri sjįlvur at velja, hvųr skuldi virka sum stušul, hvussu tķmarnir skuldu brśkast og nęr stušulstķmarnir skuldu brśkast. Eftirmetingin av royndarverkętlanini vķsir greitt, at teir borgarar, sum hava veriš viš ķ royndarverkętlanini meta, at teir hava havt įvirkan į, hvussu arbeišiš er skipaš, hvat innihaldiš skuldi vera og at taš ķ stóran mun hevur veriš borgarin sjįlvur, sum hevur sett śt ķ kortiš, hvat stušulstķmarnir skuldu brśkast til. Tķskil ynskja borgararnir, at skipanin heldur įfram. Eftirmetingin vķsir eisini, at taš eru nógv višurskifti, sum skulu vera greiš, um ein BPA skipan veršur sett ķ verk. Fyri taš fyrsta er taš umrįšandi, at stųša veršur tikin til, hvussu skipanin tryggjar, at taš veruliga er borgarin og ikki starvsfólk ella avvaršandi, sum stżra tęnastuni. Starvsfólk, sum luttóku ķ verkętlanini vķsa ķ eftirmetingini į, at taš ikki altķš er so einfalt og lętt at fįa borgaran sjįlvan at greiša frį, hvųrji ynski viškomandi hevši. Harumframt er neyšugt at taka stųšu til, hvussu og ķ hvųnn 35 mun eftirlit kann fremjast viš tęnastuni. ķ hesum hųpi kann nevnast, at taš hevur tżdning, at borgarin sjįlvur ger av, hvat tķmarnir skulu nżtast til. 5.5.3 Avbjóšingar viš einari fųroyskari skipan Arbeišsbólkurin hevur, viš stųši ķ BPA-skipanum ķ grannalondunum og royndarverkętlanini hjį Almannaverkinum, višgjųrt spurningin um, hvussu ein fųroysk BPA skipan kann skipast ķ Fųroyum. Arbeišsbólkurin er samdur um, at BPA-skipan eigur at verša sett į stovn ķ Fųroyum, og er taš serliga atlitiš til fręlsi hjį borgaranum til sjįlvur at skipa sķn gerandisdag viš starvsfólki, sum viškomandi sjįlvur hevur valt, sum vigar tungt ķ tilmęlinum. Limir ķ bólkinum eru tó ikki į einum mįli um, hvųrjar treytir skulu setast borgarum, iš fįa hesa tęnastu, hvussu umfatandi leikluturin hjį borgaranum skal vera og hvųrjar uppgįvur kunnu loysast viš eini BPA-skipan. Javni męlir til, at borgarar sum hava tųrv į ķ minsta lagi 20 tķmum um vikuna kunnu vera fevnd av BPA. Umboš fyri Almannaverkiš męla til eina smidliga skipan, har nakrir tķmar kunnu skipast sum BPA, mešan ašrir verša skipašir sum vanligur stušul. MBF og Javni hava vķst į, at allir borgarar skulu hava atgongd til hesa tęnastu og at borgarin bęši skal virka sum arbeišsgevari og arbeišsleišari, men at borgarin kann velja at lata uppgįvurnar til avvaršandi ella mųguligar non - profitfyritųkur, sum borgarar sjįlvir reka eins og ķ grannalondunum. Fųroyar eru eitt lķtiš land viš fįum ķbśgvum og harviš er eisini avmarkaš, hvussu nógv fólk fara at fįa BPA. Taš kann vera torfųrt at ķmynda sęr, at fyritųkur verša stovnašar, sum hava til endamįls at įtaka sęr leiklutin sum arbeišsgevari fyri borgarar, sum eru ķ eini BPA-skipan. Harumframt er eisini greitt, at hóast talan er um non-profit virksemi, har endamįliš ikki er at vinna pening, so vil taš framvegis krevja umsitingarliga orku, sum borgarin sjįlvur kemur at rinda. Onnur ķ arbeišsbólkinum m.a. umbošini fyri Almannaverkiš hava vķst į, at taš er umrįšandi, at borgarin og tį talan er um bųrn, foreldur ella verji, sjįlvur er fųrur fyri at virka sum arbeišsleišari fyri at fįa BPA og at Almannaverkiš ķ ųllum fųrum eigur at hava arbeišsgevaraleiklutin. Grundgevingin er, at taš er umrįšandi, at taš er borgarin sjįlvur ella foreldur, tį talan er um bųrn, sum stżra tęnastuni fyri at tryggja, at sjįlvsavgeršarrętturin veruliga veršur framdur ķ verki heldur enn starvsfólk ella avvaršandi. ķ mun til tżdningin av, at Almannaverkiš varšveitir arbeišsgevaraleiklutin veršur m.a. vķst į, at royndirnar frį eitt nś donsku BPA- skipanini vķsa, at borgarar, sum fįa PBA tęnastu meta, at arbeišsgevaraleikluturin er sera tungur at fįast viš. Tķ lata serliga yngri borgarar lųnarumsiting o.a. til kommunurnar ella onnur at taka sęr av. Upplżsast kann, at fram til 2003 var persónligur stušul eftir fųroyskari almannalóggįvu ķ stóran mun borgarastżrdur og harumframt var persónligur stušul til bųrn skipašur sum ein lógarbundin jįttan. Royndirnar av skipanini viš persónligum stušlum vóru misjavnar, og Landsgrannskošanin gjųrdi 36 eisini vart viš, at lógarbundna stušulstęnastan til bųrn ikki var ķ trįš viš jįttanarskipan landsins, iš stašfestir, at lųnarśtreišslur ikki kunnu veitast sum lógarbundin jįttan. Verandi stušulstęnastur vóršu sostatt settar į stovn viš tķ fyri eyga at fįa meiri skynsaman rakstur, tryggja javna ķ tęnastuni og tęnastustųšinum. Mett varš somuleišis, at ein almenn skipan betri tryggjaši fakliga stųšiš og ręttindini hjį starvsfólkum. Ein onnur grundgeving fyri broytingunum var, at taš var trupult at fremja neyšuga eftirlitiš, tį borgarin sjįlvur ķ stóran mun stżrdi tęnastuni.20 ķ mun til spurningin um, hvųrjar uppgįvur BPA stušulstęnasta skal loysa, er arbeišsbólkurin samdur um, at taš hevur tżdning, at taš er greitt įsett, hvųrjar uppgįvur krevja śtbśgviš starvsfólk og hvųrjar uppgįvur avvaršandi ella leikfólk kunnu taka sęr av. Fųroya pedagogfelag hevur m.a. vķst į, at fakligar metingar eiga at fylla meira enn bara ynskini hjį borgarunum, tį stųša skal takast til um stušulstęnasta skal verša veitt sum BPA. Arbeišsbólkurin er samdur um, at BPA eigur at fevna um fylgjarauppgįvur og stušulstķmar/umlętting til foreldur, og skal ikki at fevna um rųktaruppgįvur, sum liggja uttan fyri taš, sum ein stušul kann lęrast upp til, ergo- og fysioterapi ella ašrar heilsufakligar seruppgįvur ella sernįmsfrųšiligar uppgįvur, sum krevja sernįmsfrųšiligar fųrleikar. Ein mųguleiki er eisini, at verandi stušulstęnasta ķ stųrri mun kann skipast sum BPA heldur enn at ein BPA skipan veršur sett į stovn. Um so er, at Stušulstęnastan letur upp fyri mųguleikanum, at borgarin sjįlvur kann velja sęr sķn stušul, hvat stušulin kann brśkast til og nęr, eru stór stig tikin mótvegis eini BPA skipan, sum tekur hędd fyri, at Fųroyar eru eitt lķtiš land viš avmarkašum ressursum, samstundis sum stųrri atlit verša tikin til, at borgarin sjįlvur hevur ręši į tķ tęnastu viškomandi hann fęr. Ein loysn er, at fariš veršur hóvliga fram eins og ķ grannalondunum soleišis, at fariš veršur undir at skipa eina BPA skipan, sum ķ fyrstu syftu leggur upp til, at borgarin sjįlvur ella foreldur, tį talan er um bųrn, skulu kunna śtfųra arbeišsleišaraleiklutin og at Almannaverkiš hevur arbeišsgevaraleiklutin, men, at borgarin sjįlvur avger, hvųr veršur settur ķ starv, hvussu tķmarnar veršur brśktir til og nęr tķmarnir verša brśktir. Sķšani kann BPA skipanin miš- og stigvķst vķškast til eisini at fevna um borgarar, sum ikki sjįlvir megna arbeišsleišaraleiklutin og stųša kann takast til, um borgarin sjįlvur ella avvaršandi ella onnur kunnu fįa arbeišsgevaraleiklutin, tį skipanin er komin ķ eina fastari legu. Almannaverkiš hevur leysliga mett, at taš eru įleiš 18 - 25 borgarar ķ verandi skipan, sum kundu fingiš tęnastu sum Borgarastżrd Persónlig Atstųša. Ein varislig meting er, at BPA vildi kravt eina 20 Stušulstęnastan er skipaš viš lųgtingslóg nr. 98 af 18. desember 2002 um broyting ķ lóg um almenna forsorg, og seinni broytt viš lųgtingslóg nr. 101 frį 23. november 2006 um broyting ķ lóg um almenna forsorg. 37 meirjįttan į góšar 400 t.kr. įrliga tį er hędd tikin fyri, at verandi tķmar hjį borgarum eru skipašir til BPA. 5.5.4 Tilmęli Arbeišsbólkurin męlir til, at ein BPA-skipan veršur sett į stovn ķ Fųroyum og at heimildin til, at veita hesa tęnastu veršur įsett ķ tęnastulógini. Limir ķ bólkinum eru tó ikki samdir um, hvųrjar treytir skulu setast borgarum, iš fįa hesa tęnastu, hvussu umfatandi leikluturin hjį borgaranum skal vera og hvųrjar uppgįvur kunnu loysast viš eini BPA skipan heldur stušli. Ein mųguleiki er, at fara hóvliga fram eins og grannalondini hava gjųrt og byggja śt skipanina ķ trįš viš royndirnar, sum verša gjųrdar. Skipanin veršur ķ fyrstu syftu ętlaš borgarum, sum sjįlvir og tį talan er um bųrn, foreldur ella verjar kunnu śtfųra arbeišsleišaraleiklutin og mešan Almannaverkiš hevur arbeišsgevaraleiklutin. Borgarin avger sjįlvur, hvųr veršur settur ķ starv, hvussu tķmarnar verša brśktir og nęr tķmarnir verša brśktir. BPA eigur at fevna um fylgjarauppgįvur og stušulstķmar/umlętting til foreldur, og skal ikki at fevna um rųktaruppgįvur, sum liggja uttan fyri taš, sum ein stušul kann lęrast upp til, ergo- og fysioterapi ella ašrar heilsufakligar seruppgįvur ella sernįmsfrųšiligar uppgįvur, sum krevja sernįmsfrųšiligar fųrleikar. Kostnašurin er leysliga mettur til 400 t.kr. um įriš, um hesin leisturin veršur fylgdur. 5.6 Virknistęnastur At hava eitt virkiš og innihaldsrķkt lķv er eitt ašalmįl hjį flestum okkara. Ein stórur partur av gerandisdegnum hjį borgarum veršur ķ dag brśktur į arbeišsmarknašinum fyri at tryggja eitt inntųkugrundarlag, at hava okkurt at takast viš og fyri at menna fųrleikar. Fólk, sum bera brek, hava eins og onnur tųrv į og ynski um at luttaka į arbeišsmarknašinum og eru taš ķ dag ymiskar almennar stušulsskipanir, sum gera taš mųguligt hjį hesum borgarum at hava eitt so virkiš arbeišslķv sum gjųrligt. Skipanin viš arbeišsfremjandi tiltųkum hevur til endamįls at stušla undir, at borgarin kann fóta sęr į vanliga arbeišsmarknašinum og harviš at uppihalda sęr sjįlvum, mešan sokallašar virknistęnastur, sum eru skipašar sambęrt §30 ķ forsorgarlógini, hava til endamįls at geva borgarum mųguleika at varšveita ella betra um persónligar fųrleikar ella lķvskor viš at arbeiša. Virknistęnastur eru viš til at geva borgaranum kensluna av at megna nakaš sjįlvur og at hava ein leiklut og tżdning ķ felagsskapinum. Virknistęnastur fevna um vard verkstųš, verkhśs og tilhaldsstųš og kunnu eisini skipast sum sjįlvhjįlparbólkar, rįšgeving og uppsųkjandi arbeiši. ķ lųtuni veitir Almannaverkiš borgarum virknistęnastu, sum eru skipaš sum įvikavist vard verkstųš, verkhśs og tilhaldsstųš og eru hesi stašsett kring landiš. Vardu verkstųšini hjį Almannaverkinum 38 hava framleišsluręttaš arbeišstilboš, mešan verkhśsini og tilhaldsstųšini hava meira mennandi og stimbrandi ķtriv. Samanlagt eru 163 borgarar sum fį virknistilboš frį Almannaverkinum. Ųll ķ hesum bólkinum eru 18 įr og eldri, og meginparturin eru borgarar viš menningartarni. Samlašu śtreišslurnar til virknistęnasturnar hjį Almannaverkinum eru įleiš 24 mió.kr. Borgari, iš fęr virknistęnastu, iš er skipaš sum vart verkstaš ella verkhśs kann sambęrt kunngerš fįa lųn ella samsżning, sum ķ minsta lagi er 5% av eini arbeišsmannalųn. Višmerkjast skal, at hesir borgarar fįa pensjón, sum kompenserar fyri vantandi arbeišsfųrleikar. Almannaverkiš er fariš undir at endurskoša verandi skipan viš lųn ella samsżning, tķ taš er ov tilvildarligt hvųr fęr lųn og hvųr, iš ikki fęr lųn. Lagt veršur upp til at teir borgarar, iš eru fevndur av einum framleišsluręttašum arbeišstilboši verša lųntir, mešan teir borgarar, iš hava eitt meira mennandi og stimbrandi tilboš, ikki verša lųntir. Sjųtul er eisini settur į eina tilgongd, sum hevur til endamįls at fįa borgarar, sum fįa virknistęnastu at luttaka į vanliga arbeišsmarknašinum. Sambęrt Almannaverkinum hevur taš veriš sišvenja, at tey sum hava fingiš starv į einum verkstaši verša har restina av arbeišslķvinum. Hetta kann vera taš rętta fyri nųkur, men fyri fleiri er taš eitt ynski, og eisini ein mųguleiki, at koma śt į vanliga arbeišsmarknašin. Tķ fór Almannaverkiš ķ 2013 undir verkętlanina Eitt arbeišslķv ķ menning sum hevši til endamįls at seta ferš į og saman viš arbeišsgevarum, menna eina tilgongd, sum skal fįa fleiri śt į vanliga arbeišsmarknašin undir skipašum višurskiftum. Luttakarar ķ verkętlanini vóru ung viš menningartarni, sum fįa fyritķšarpensjón, og sum hųvdu ynski og fųrleikar at fara śt į vanliga arbeišsmarknašin. Royndirnar frį verkętlanini vķsa, at fųroyski arbeišsmarknašurin sum heild er rśmligur ķ mun til at bjóša fólki, sum bera brek luttųku į arbeišsmarknašinum men, at taš er alneyšugt viš skipašum višurskiftum, sum stušla bęši arbeišsgevara og borgara. Taš er ikki nóg mikiš, at arbeišsplįss vķs vęlvild viš at taka ķmóti einum borgara. Arbeišsgevarin og hini starvsfólkini skulu vera sinnaši at įtaka sęr uppgįvuna, tora at seta krųv til borgaran og megna at tillaga uppgįvurnar til einstaka borgaran. Almannaverkiš metir, at taš er umrįšandi, at borgarin hevur ein kontaktpersón bęši frį verkstašnum og į arbeišsplįssinum, sum ķ felag kunnu stušla borgaranum og hvųrjum ųšrum. Sambęrt Almannaverkinum eru taš ķ lųtuni 7 borgarar į bķšilista til virknistęnastu og Almannaverkiš metir leysliga, at tųrvur į uml. 1,5 mió.kr fyri at nųkta tųrvin og fyri at gera įvķsar dagfųringar av verandi virknistęnastum. Umframt Almannaverkiš veita eisini Sjóndepilin, Dugni og Fountainhśsiš virknistęnastur. 39 Sjóndepilin veitir borgarum, sum eru sjónveik ella blind, virknistęnastur, sum eru skipašar sum dagtilhald og verkstašur og eru tilbošini stašsett ķ Tórshavn, men eru landsfevnandi. Endamįliš viš dagtilhaldinum er at menna og stušla sjónveikum og blindum sįlarliga og sosialt soleišis, at tey fįa sjįlvvirši av innihaldsrķkum virksemi. Verkstašurin bjóšar borgarum sum eru blind ella sjónveik og hava lęttari menningartarn arbeiši, handaligar og sosialt virksemi. Endamįliš er geva borgarunum mųguleika at hava ein mennandi og innihaldsrķkan gerandisdag umframt at styrkja sjįlvsįlit og sjįlvsvirši. Taš eru millum 30 og 40 borgarar, sum fįa virknistęnastur frį Sjóndepilinum. Samlaša jįttanin til Sjóndepilin er umleiš 6,5 mió. kr. Dugni veitir borgarum ķ vinnufųrum aldri, iš ikki megna at fįa ella varšveita eitt arbeiši į arbeišsmarknašinum endurbśgvingartilboš og arbeišstilboš. Endurbśgvingartilbošini eru verkskślin į Kambsdali og ķ Tórshavn og skślin viš įir. Borgarar, sum fįa endurbśgvingartilboš į Dugna eru ķ hųvušsheitum borgarar, sum hava rųrslutarn ella lęttari persónligar/sinnisligar/sosialar trupulleikar og er endamįliš viš tilbošunum at meta um og stušla undir, at borgarin kann fįa tilknżti til vanliga arbeišsmarknašin, fįa tillagaš starv ella koma undir śtbśgving. Arbeišstilboš eru verkstųš į Kambsdali og ķ Tórshavn fyri fyritķšarpensjónstar og ikki hava mųguleika at koma į arbeišsmarknašin. Endamįliš er at fįa hesi at arbeiša, geva teimum innihald ķ gerandisdagin og at fyribyrgja dapurskygni og einsemi. Tilbošini hjį Dugna eru ikki ętlaši fólki viš menningartarni. Taš eru samanlagt įleiš 80 borgarar ķ alt, sum fįa tęnastu frį Dugna. Samlaša jįttanin į fķggjarlógini til Dugna er 9,8 mió.kr. Dugni endurbśgving hevur eisini egiš virksemi, sum veršur fķggjaš viš inntųkum frį egnari sųlu Fountainhśsiš, iš varš sett į stovn ķ 2014, er eitt arbeišsręttaš tilboš til fólk, sum hava sįlarligar avbjóšingar. Talan er um ein sjįlvbodnan felagsskap, sum er skipašur eftir einum altjóša leisti fyri Fountainhśs. Fountainhśsiš er stašsett ķ Tórshavn og veršur virksemi ķ stóran mun stżrt av limunum, sum koma ķ Fountainhśsiš. Fountainhśsiš arbeišir viš endurmenning og recovery ķ huga og er mįliš, at borgarin skal kunna luttaka į arbeišsmarknašinum. Taš eru įleiš 80 limir og av teimum 38 virknir limir. Virksemiš veršur stušlaš viš 2 mió.kr. um įriš frį landinum og restin veršur fķggjaš av sjįlvsognarstovninum og viš gįvum, sjįlvbodnum arbeišiš o.ų. 5.6.1 Tilmęli Arbeišsbólkurin męlir til, at verandi virknistęnastur verša varšveittar og styrktar soleišis, at borgarar, sum bera brek, kunnu hava eitt virkiš arbeišslķv. Męlt veršur til, at verandi heimild til at veita virknistęnastur veršur įsett ķ tęnastulógini og at taš veršur greitt, hvųr hevur rętt til virknistęnastu og undir hvųrjum treytum. Eisini metir arbeišsbólkurin, at taš virksemiš sum Sjóndepilin, Dugni og Fountainhśsiš skipa, framhaldandi eigur at verša stušlaš og um neyšugt styrkt. Arbeišsbólkurin metir harafturat at mišast skal eftir at so nógv sum gjųrligt, iš ynskja og megna taš, kunnu luttaka į vanliga arbeišsmarknašinum undir skipašum višurskiftum. 40 5.7 Flutningstęnasta Fyri at forša fyri sosialari avbyrging og slóša fyri, at borgarar sum bera brek kunnu luttaka į jųvnum fųti viš onnur, er neyšugt, at borgarar hava mųguleika fyri at fįa stušul og hjįlp til flyta seg til og frį heiminum bęši ķ sambandi viš at fįa tęnastur, men eisini fyri eitt nś at kunna vitja familju, vinir og ķ heila tikiš at taka lut ķ sosialum og mentunarligum lķvi. ķ Fųroyum er ein almenn flutningsskipan, sum er įbyrgdarųkiš hjį Samferšslumįlarįšnum og hava įvķsar kommunur eisini bussleišir.Męlt veršur til, at borgarin veršur eggjašur og stušlašur ķ at brśka almennu flutningsleiširnar og at avvaršandi myndugleikar, sum hava įbyrgd av ymisku flutningsleišunum slóša fyri, at atkomuvišurskiftini eru ķ lagi soleišis, at so nógv sum gjųrligt kunnu brśka tęnastuna. įsannandi, at borgarar, sum bera brek, kunnu hava torfųrt viš at brśka almennu flutningsleiširnar, er neyšugt viš skipanum, iš sum stušla undir, at hesi kunnu feršast til og frį dagligum virksemi og luttaka ķ samfelagnum sum heild. Nógvar av teimum tęnastum, sum Almannaverkiš veitir, verša veittar ķ heiminum hjį borgaranum ella ķ einum vardum bśstaši. Almannaverkiš hevur ķ dag bilar, sum starvsfólk, sum skulu heim til borgaran, brśka eftir tųrvi og flestu vardu bśstaširnir hava eisini bil, sum kann brśkast til at flyta borgaran viš. Tó eru nakrar tęnastur, sum verša skipašar soleišis, at borgarin skal feršast til tęnastuna. Nakrir borgarar megna sjįlvir at feršast antin ķ egnum bili, viš almennu bussleišini ella hevur viškomandi familju ella onnur, sum kunnu hjįlpa viš flutningi. ķ summum fųri verša hesir borgarar heintašir og fluttir til tęnastuna. Almannaverkiš og įhugafelagsskapirnir hava vķst į, at tųrvur er į at fįa skipaši višurskifti rundanum flutning soleišis, at skipanin veršur meira gjųgnumskygd, skynsom og at stašfest veršur, hvųrji ręttindi borgarin hevur ķ mun til flutning ķ samband viš, at tęnastur verša veittar av Almannaverkinum og sum heild. Verandi skipan Verandi forsorgarlóg hevur ongar beinleišis įsetingar um flutningstęnastu, men kunnu foreldur sambęrt § 17 ķ forsorgarlógini fįa stušul til flutningsśtreišslur, sum er ein meirśtreišsla, sum stendst av, at barniš skal til višgerš, eftirlit ella frķtķšarķtriv o.a. Talan skal tį vera um meira flutning enn foreldur vanliga hava. Neyvari treytir fyri, hvussu stušulin skal veitast eru įsettar ķ innanhżsis vegleišing, iš sigur, at bķligasta/rįšiligasta loysnin skal nżtast ķ einstaka fųrinum, undir hesum almenn feršsla. Koyra foreldrini sjįlvi, kann stušul veitast til meirśtreišslu, iš svarar til śtreišsluna til brennievni. 41 Harumframt kunnu borgarar sambęrt § 18 b og d fįa stušul til flutningstól ella avlamisbil eftir nęrri įsettum treytum. 5.7.1 Serflutningsskipan Landsins Serflutningsskipan landsins er ein flutningsskipan fyri fólk, iš bera brek, og sum hava tųrv į serflutningi. Endamįliš viš skipanini er at veita flutningsmųguleika til fólk, iš bera brek og eru so tarnaš, at tey ikki kunnu nżta almenn flutningstól ella ķ avmarkaša tķš vegna sjśku ella skaša hava henda tųrv. Skipanin, iš ikki fevnir um sjśkraflutning, veitir flutning yrkadagar millum kl. 9.00 og 16.00. Ein stżrisbólkur viš umbošum fyri MBF, kommunurnar og Almannamįlarįšiš, sum landsstżrismašurin ķ almannamįlum setir eftir tilmęli frį pųrtunum, hevur įbyrgdina av, at skipanin virkar eftir ętlan. Serflutningsskipan landsins veršur bert skipaš viš reglugerš, og kommunur kunnu sųkja um upptųku ķ skipanini. Borgarin, iš hevur tųrv į serflutningi, skal sųkja um loyvi frį kommununi at nżta skipanina. Tórshavnar -, Klaksvķkar -, Vestmanna - og Runavķkar kommunur eru fevndar av skipanini. Flutningur veršur einans veittur innanfyri eitt ųki, og ikki millum tey ųkini, iš eru fevnd av skipanini. Serflutningsskipanin veršur fķggjaš įvikavist av landskassanum og avvaršandi kommunu. Brśkararnir rinda 10 kr. pr. tśr. Serflutningsskipanin varš upprunaliga sett į stovn av landsstżrinum ķ 1992. ķ byrjanini var talan um eina royndarskipan, sum virkaši ķ Tórshavnar kommunu. ķ 1995 samtykti landsstżriš at gera skipanina ķ Tórshavn varandi, og so viš og viš seta hana ķ gildi ķ restini av landinum. Talan hevur frį byrjan veriš um eina skipan ręttaš móti fólki, iš bera brek, iš hava tųrv į serflutningi. Nęrri greitt frį sum einstaklingar, sum sita ķ koyristóli ella lķknandi hjįlpartóli, persónar sum grundaš į likamligt ella sįlarligt brek hava tųrv į hjįlp ķ avmarkaš tķšarskeiš, og persónar, sum vegna sjśku ella skaša hava tųrv į hesi tęnastu. Brśkaraskarin er ķ hųvšsheitum fólk ķ ųllum aldri viš rųrslutarni. ķ 2013 vóru 320 persónar, iš nżttu Serflutningsskipanina. Av hesum vóru 160 ķ Tórshavn. Skipanin hevur uml. 13.000 flutningar įrliga og flestu tśrar eru ķ Tórshavn, tķ flest virknistęnastur eru ķ Tórshavn. Arbeišsbólkurin er samdur um, at verandi tęnasta ķ mun til flutning ikki er nųktandi og neyšug stig eiga at verša tikin til tess at fįa skipaši višurskifti um flutning. Eingin serstųk heimild ella skylda er įsett ķ lóggįvu at veita flutning sum tęnastu ella at veita fķggjarligan stušul til flutning. 42 Serflutningsskipanin er ikki landsfevnandi. Kommunur kunnu velja at vera viš ķ skipanini, men eru ikki įlagdar nakra skyldu og tęnastan veršur ikki veitt śt um einstųku ųkini. Borgarin hevur eingi lógarįsett ręttindi ķ mun til flutning. 5.7.2 Tilmęli Sambęrt grein 20 ķ Breksįttmįlanum skulu limalondini taka munadygg stig til at tryggja persónligt flytfųri viš stųrst mųguligum sjįlvbjargni hjį fólki, iš bera brek, m.a. viš at lętta um flytifųriš hjį fólki, iš bera brek, į tann hįtt og til ta tķš, tey ynskja og fyri rķmiligan kostnaš. Arbeišsbólkurin er samdur um, at tųrvur er į at fįa skipaši flutningsvišurskifti og męlir til, at heimild veršur įsett ķ tęnastulógini fyri at veita borgarum, sum bera brek og ikki eru fųrir fyri at koyra ķ egnum bili, ella nżta almenna feršasambandiš, flutningstęnastu. Arbeišsbólkurin męlir til, at heimild veršur įsett ķ tęnastulógini at veita fķggjarligan stušul til einstaklingaflutning soleišis, at borgarin hevur fręlsi at vitja familju og vinir, luttaka ķ mentunarlķvinum og gera persónlig ųrindi. Harumframt męlir arbeišsbólkurin til, at flutningur veršur partur av tęnastuni ķ samband viš, at borgarin fęr virknistęnastu, dagtilboš ella lķknandi dagliga tęnastu uttanfyri heimiš. Arbeišsbólkurin hevur ikki višgjųrt nęrri hvussu ein flutningstęnastan best veršur skipaš ķ Fųroyum. Męlt veršur til, at tęnastan veršur so mikiš smidlig, at hon tekur hędd fyri, at almenna feršasambandiš ikki er eins gott kring alt landiš, og at avmarkingarnar hjį borgaranum kunnu vera sera ymiskar, alt eftir hvat brek talan er um, og hvųr flutningstęnasta veršur veitt. Taš eru fleiri myndugleikar, sum veita ymiskar tęnastur til somu borgarar og męlir arbeišsbólkurin til, at hesir myndugleikar ķ felag fara undir at skipa soleišis fyri, at borgarar sum bera brek kunnu feršast į jųvnum fųti viš ašrar fųroyingar. ķ hesum sambandi eigur at verša umrųtt, um Serflutningsskipan Landsins kundi veriš ein landsfevnandi tęnasta. 5.8 Tęnastur til fólk, iš hava hoyribrek Samskifti er ein tżšandi lutur ķ at vera menniskja, og er grundarlagiš undir nęrum allari sosialari samveru millum menniskju og fyri at liva og virka ķ samfelagnum į jųvnum fųti viš onnur. Taš er torfųrt at meta um, hvussu nógvir persónar ķ Fųroyum hava hoyribrek. Mett veršur, at taš eru uml. 20 virknir teknmįlsbrśkarar ķ Fųroyum, og Deyvafelagiš hevur uml. 30-40 virknar limir. Ųll hesi eru tó ikki deyv. Harumframt veršur mett, at uml. 10% av fólkinum eru tunghoyrd. Ongar reglur eru ķ lóggįvu um tulkatęnastur til fólk, iš hava hoyribrek. ķ Danmark eru tulkatęnastur til fólk, iš hava hoyribrek skipašar sambęrt lov om tolkning til personer med hųrehandicap. 43 Sambęrt geiraįbyrgdini hava fųroyskir myndugleikar, iš veita tęnastur til borgarar, skyldu at tryggja og rinda fyri, at tęnastan veršur veitt ųllum borgarunum, undir hesum fólki, iš hava hoyribrek. Sum dųmi kann nevnast, at skślaverkiš rindar fyri tulkatęnastu til nęmingar, iš hava hoyribrek, Heilsutrygd rindar teknmįlstulk ķ sambandi viš lęknavištalur og Kringvarpiš rindar fyri at teknmįlstulka tķšindasendingar. Teknmįlstulkatęnastan er ein sjįlvstżrandi eind, iš veitir tulk ķ ųllum slųgum av samskifti millum hoyrandi, tunghoyrd og deyv, og har almenn upplżsing og tiltųk fara fram. Teknmįlstulkatęnastan hevur fingiš stušul į fķggjarlógini sķšan 1996. Harumframt hevur Teknmįlstulkatęnastan inntųkufķggjaš virksemi, iš stavar frį ųšrum myndugleikum, m.a. tulking av tķšindasendingum ķ KVF, tulking ķ skślahųpi og frį heilsuverkinum. Bęši hoyrandi og deyv/hoyribrekaš, einstaklingar, stovnar, felųg og onnur kunnu bķleggja tulk. Og tulkaš veršur m. a. til arbeišsmarknašin, samskifti viš almennar myndugleikar, til almenn - og privat tiltųk. ķ 2015 varš tęnastan vķškaš til eisini at fevna um skrivitulking til fólk, iš hava hoyribrek, men sum ikki eru teknmįlsbrśkarar.į Teknmįlstulkatęnastuni starvast 34 skrivstovufólk og 4 tulkar, av hesum er ein skrivitulkur. Umframt Teknmįlstulkatęnastuna veitir Deyvafelag Fųroya rįšgeving, vegleišing og hjįsitarauppgįvur til deyv, hoyriveik, ella CI-brśkarar, eins og rįš og vegleišing til eitt nś familjuna, arbeišsfelagar, arbeišsplįss, skślar og dagstovnar. Virksemiš hjį Deyvafelag Fųroya fevnir harumframt um tiltųk fyri deyv, eitt nś skeiš og upplżsandi tiltųk og at samskifta viš almennar myndugleikar, stovnar og politikarar. Deyvafelagiš fęr stušul til virksemiš į fķggjarlógini. Upplżsast kann, at Teknmįlstulkatęnastan, Deyvafelagiš, Felagiš fyri hoyribrekaš og Almannamįlarįšiš eru farin undir at lżsa tųrvin og tęnasturnar til fólk, iš hava hoyribrek og at meta um, hvussu ųkiš kann skipast framyvir. 5.8.1 Tilmęli Arbeišsbólkurin męlir til, at borgarin fęr įvķs lógartryggjaši ręttindi til samskifti og mųguliga rįšgeving og at virksemiš hjį Teknmįlstulkatęnastuni veršur skipaš viš lóg. 44 6. Bśstašavišurskifti 6.1 Serlig bśtilboš Sambęrt § 32e ķ forsorgarlógini kann landsstżrismašurin skipa ella góškenna serlig bśtilboš til persónar viš vķttfevndum sosialum trupulleikum, sum ikki eru fųrir fyri at śtvega sęr ella fasthalda ein varandi bśstaš. Taš almenna hevur ikki skipaš serlig bśtilboš, men veitir stušul til virksemiš. Stušul veršur veittur til Frelsunarherin og Blįa Kross. Frelsunarherurin hevur eitt herberg, har plįss er fyri 11 fastbśgvnadi bśfólkum. Harumframt hevur Herbergiš 4 nįttarplįss. Blįi Krossur hevur eitt forsorgarheim ķ Tórshavn viš plįss fyri 8 mannfólkum. Taš er torfųrt at gera ķtųkiligar metingar av tųrvinum į serligum bśtilbošum, tķ talan er ofta um borgarar, sum ikki eru fųrir fyri at sųkja um bśtilboš orsakaš av sosialu stųšuni, sum teir eru ķ. į fķggjarlógini eru 3,95 mió.kr. settar av til at serlig bśtilboš og bęši Blįi Krossur og Frelsurnarherurin, sum fįa 1,975 mió.kr. ķ stušli ķ part, hava sųkt um hęgri jįttan til at kunna veita fleiri tilboš. Landsnevndin hjį Blįa Krossi hevur m.a. tikiš avgerš um, at Blįi Krossur ikki ynskir rinda av egnum peningi, til taš, iš tey meta vera ein landsuppgįva. Blįi Krossur hevur vķst į, at tį iš įlitiš um stųšuna hjį heimleysum varš gjųrt og avtalaš varš gjųrd viš Blįa Kross og Frelsunarherin um at fara i gongd, so varš taš heilt greitt avtalaš, at peningurin til virksemi skuldi jįttast av fķggjarlógini. Almannaverkiš vķsir į, at sķšan heimildin at jįtta stušul til serlig bśtilboš til heimleys kom ķ gildi 1. januar 2008, eru lķvskorini hjį hesum persónum bųtt munandi. Karmarnir, iš sjįlvbodnu felagsskapirnir geva, eru góšir, og višurskiftini eru blivin alt meira skipaši, men Almannaverkiš vķsir eisini į, at felagskapirnir geva til kennar, at jįttanin į fķggjarlógini ikki er nųktandi. ķ višmerkingunum til lógaruppskotiš tį § 32e var sett ķ forsorgarlógina stendur: Arbeišsbólkurin vķsti eisini į, at viš eini loysn sum hesari, har landiš hevur yvirskipašu įbyrgdina, koma įbyrgd, vald og gjald at fylgjast. Viš taš, at landiš hevur įbyrgdina av at veita persónum viš vķttfevndum sosialum trupulleikum, sum ikki eru fųrir fyri at śtvega sęr ella fasthalda ein varandi bśstaš serlig bśtilboš, męlir arbeišsbólkurin til, at jįttanin į fķggjarlógini er ķ samsvari viš śtreišslurnar til ųkiš, og vķsir į, at taš megnar arbeišiš, iš sjįlvbodnu felagsskapirnir gera į hesum ųki, ikki mį detta nišurfyri vegna vantandi fķgging. 45 6.2 Bś- og višgeršartilboš Bś- og višgeršarstovnar og stovnslķknandi fyriskipanir eru skipašir viš heimild ķ § 27 ķ forsorgarlógini. § 27 fyriskipanir er at meta sum styttri fyriskipanir mótvegis eitt nś vardum bśstųšum, iš er at meta sum meira varandi fyriskipanir. Endamįliš viš § 27 fyriskipanum er viš višgerš og stušli at stušla undir persónliga menning hjį borgarum, iš hava tżšandi likamligt ella sįlarligt virkistarn og borgarum, iš hava vķšfevndar sosialar trupulleikar. Endamįliš er at menna og uppbyggja sosialar fųrleikar, og at menna ein borgara fram ķmóti ķ stųrst mųguligan mun at klįra seg sjįlvan ķ egnum bśstaši ella ķ vardum bśstaši. § 27 fyriskipanir fevna um persónar yvir 18 įr, sum fyribils hava tųrv į sosialpedagogiskum tilboši į bś- og višgeršarstovni ella į stovnslķknandi fyriskipan. Bś- og višgeršarstovnurin į Stoffalįg er skipašur til ung fólk, sum hava sįlarligar trupulleikar ķ so stóran mun, at tey krevja samdųgursvišgerš į einum bś- og višgeršarstovni. ķ avtalu viš Landssjśkrahśsiš er įsett, at Almannaverkiš veitir sosiapedaogisku višgeršina, mešan Pyskiatriski depilin veitir psykiatriska višgerš til hesi ungu, sum ķ stóran mun kann fara fram į stovninum. Samstarv er fingiš ķ lag viš Mentamįlarįšiš um skślatilboš, iš eftir ętlan skal byrja ķ 2017. § 27 fevnir eisini um bųrn undir 18 įr, iš hava tųrv į tilboši į bś- og višgeršartilboši vegna tżšandi sįlarligt ella likamligt brek. Bųrn og ung, iš fįa tilboš į bś- og višgeršarstovni sambęrt § 27 ķ forsorgarlógini, eru ķ hųvušsheitum ikki umsorganaryvirtikin sambęrt barnaverndarlógini,21 men hava eitthvųrt brek ella ein tųrv, iš ger, at teimum m.a. tųrvar višgerš, sosialpedagogiskan stušul og/ella rųkt. Tilboš sambęrt forsorgarlógini veršur veitt ķ samrįš viš foreldramyndugleikan. Nżggi stovnurin į Argjum til bųrn, iš hava autismu er skipašur til bųrn ķ aldrinum 8-14 įr. Talan er um bųrn, iš hava so mikiš stórar avbjóšingar, at umlętting ikki er nųktandi, men sum hava tųrv į einum bś- og višgeršartilboši. Almannaverkiš veitir ķ lųtuni 21 borgarum bś- og višgeršartilboš her av eru 3 bųrn. Taš standa ķ lųtuni 3 borgarar į bķšilista til bś- og višgeršartilboš frį Almannaverkinum. Samlaši raksturin av verandi bś- og višgeršartilbošum er uml. 12,5 mió.kr. Bś- og višgeršartilboš ella stovnslķknandi fyriskipanir sambęrt § 27 kunnu skipast til heilt fįar borgarar, ella til fleiri. Viš taš, at talan er um fyribils fyriskipanir, hevur Almannamįlarįšiš ikki sett somu krųv til fysisku karmarnar, sum sett veršur til meira varandi bśstašir. Arbeišsbólkurin męlir til, at borgarar ķ bś- og višgeršarstovni, t.e. bęši bųrn og vaksin umframt egiš kamar, eisini ķ stųrst mųguligan mun fįa sķtt egna baširśm. 21 Barnaverndarstovnar eru ikki skipašir sambęrt forsorgarlógini og eru tķskil ikki partur av hesi frįgreišing hóast Almannaverkiš veitur tilbošiš 46 ķ tann mun, at taš almenna byggir nżtt til endamįliš eigur hvųrt bśfólk at hava egiš baširśm. Arbeišsbólkurin metir ikki, at hvųr bśeind neyšturviliga skal hava sķn egna kųk, ķ įvķsum fųrum veršur hetta beinleišis frįmęlt, men bųrn hava stųrri tųrv į felagshųlum og at kenna seg sum part av einum felagsskapi enn vaksin fólk, arbeišsbólkurin męlir tķ til, at rśmd veršur fyri felagshųlum og hųlum har foreldur altķš kunnu koma į vitjan og hava mųguleika fyri at gera eina mįltķš uttan at taš skal vera saman viš restini av bųrnunum/starvsfólkunum. 6.3 Vardir bśstašir Nųktandi bśstašavišurskifti eru ein av grundarsteinunum ķ einum vęlferšarsamfelagi, og er ein fyritreyt fyri, at fólk kunnu stųšast, mennast og hava eitt viršiligt og virkiš lķv. Taš er tķ av alstórum tżdningi, at fólk, sum bera brek hava nųktandi bśstašarkarmar, eitt nś ķ sjįlvstųšugum bśstaši ella ķ vardumbśstaši,išAlmannaverkišveitir. BśstašatilbošinihjįAlmannaverkinumveršastovnsettviš heimild ķ ķ forsorgarlógini. Vardir bśstašir, iš eru meira varandi bśtilboš verša skipaši viš heimild ķ § 32 ķ forsorgarlógini og kunnu skipast sum bśfelagsskapir, sambżli og rųktarbśstašir. Henda skilgreining var lżst ķ višmerkingunum, tį § 32 varš endurskošaš ķ 2014. Bśfelagsskapireru sermerktirvišsamanbygdumellatęttliggjandisjįlvstųšugumķbśšumvišegnari inngongd og mųguligum felagshųli. Hesir eru fyri fólk, sum eru vęl fyri, men tó ķ įvķsan mun hava tųrv į, at starvsfólk er um tey um dagin. Vanliga er ongin nįttarvakt ķ bśfelagsskapi. Tveir nżggir bśfelagsskapir eru bygdir seinastu įrini og eru hesir eyškendir viš, at fólk hava sķna egnu ķbśš og at ein ķbśš veršur brśkt til starvsfólk og felagshųliš hjį bśfólkunum. Sambżli eru sermerkt viš sjįlvstųšugum ķbśšum, felagshųli og felags virksemi. Hesi eru fyri fólk, sum hava tųrv į nógvari hjįlp frį starvsfólki. Hesi hava ofta tųrv į at hava samband viš eina nįttarvakt. Flestu av bśtilbošunum hjį Almannaverkinum eru skipaši sum sambżli eftir gomlu reglunum har ongin skilmarking var. Rųktarbśstašir er fyri fólk, sum tųrva nógvan stušul og rųkt frį starvsfólki. Hesi klįra seg ikki uttan at starvsfólk er um tey alt samdųgriš. Almannaverkiš hevur sum er, ikki nųktandi fysiskar karmar at hżsa fólkum, sum tųrva nógvan stušul og rųkt frį starvsfólki. ķ lųtuni eru 32 sambżli og 2 bśfelagsskapur og er samlašu rakstrarśtreišslurnar til hesi góšar 120 mió.kr. Av sambżlunum eru taš bert tey nżggju, iš hava sjįlvstųšugar ķbśšir. Bśstaširnir eru ķ hųvušsheitum bżttir upp eftir breki, fysisku karmarnar mugu eisini taka hędd fyri fųrleikastųšinum og harviš tųrvinum hjį borgarunum, og er hetta ķ samsvari viš bśstašapolitikk landsins. 47 Hųvušsbólkarnir eru bśstašir til fólk viš menningartarni, fólk viš sįlarsjśku, fólk viš fjųlbreki, fólk viš autismu og fólk viš seinheilaskaša. Fólk, sum hava sama brek, t.d. menningartarn, kunnu hava sera ymiskt fųrleikastųši. Summi hava brśk fyri meira hjįlp frį starvsfólki enn onnur, og tķ eru fleiri slųg av bśstųšum alt eftir, hvussu nógv starvsfólkaorka er neyšug fyri at bśfólkini fįa nųktaš sķn tųrv. Fólk, sum bera brek, og sum ikki hava tųrv į einum vardum bśstaši kunnu eins og ųll onnur sųkja um ķbśš frį Bśstųšum. Umframt at standa į vanliga bķšilistanum hjį Bśstųšum er eisini mųguleiki fyri at koma į bķšilista hjį Almannaverkinum, iš kann tilluta 5. hvųrja ķbśš hjį Bśstųšum, til fólk, iš hava ein bśstašarsosialan tųrv. Viš hesum fęr borgari, iš ikki stendur frammalaga į bķšilistanum hjį Bśstųšum betur mųguleika fyri at fįa ķbśš. Borgarar, iš fįa ķbśš frį Bśstųšum, uttan mun til um hesi fįa ķbśšina umvegis vanliga bķšilistan hjį Bśstųšum ella hesi fįa tillutaš eina av hvųrjum fimm ķbśšum, iš Almannaverkiš tillutar, kunnu sųkja stušulstęnastu til heimabśgvandi frį Almannaverkinum. Talva 9) Tal av borgarum bżtt eftir kyni og slųg av bśstųšum22 ķ talvuni omanfyri er tal av borgarum, sum bśgva fast į stovni ķ Fųroyum, ķroknaš her er eisini sjįlvsognarstovnar. Heitini, sum verša brśkt ķ talvuni fylgja gamla leistinum hjį Trivnašartęnastuni. Bś- og višgeršarstovnur eru tey, sum hava fingiš eitt § 27 tilboš. Talvan vķsir, at 61,3 % eru mannfólk mešan 38,7% eru konufólk. Tey flestu bśgva į sambżlum 77,6%. Talva 10) Tal av borgarum bżtt eftir aldri og og slųg av bśstųšum23 ķ talvuni sęst at meginparturin av borgarunum eru yvir 18 įr. Talva 11) Tal av borgarum bżtt eftir mįlbólki og slųg av bśstųšum24 22 Tųl frį 1.oktober 2016 23 Tųl frį 1.oktober 2016 24 Tųl frį 1.oktober 2016 Konufólk Mannfólk ķalt Bś- og višgeršarstovnur 9 12 21 Bśfelagsskapur 4 10 14 Sambżli 76 119 195 ķalt 89 141 230 Undir 18 įr 18 įr og eldri ķalt Bś- og višgeršarstovnur 3 18 21 Bśfelagsskapur 14 14 Sambżli 2 193 195 ķalt 5 225 230 Bś- og višgeršar- stovnur skapur Bśfelags- Sambżli ķalt Autisma 10 28 38 Fjųlbrek 10 10 48 Menningartarn 5 14 87 106 Sįlarsjśk 6 59 65 Seinheilaskadd 6 6 Annaš 5 5 ķalt 21 14 195 230 Talvan omanfyri vķsir, at samanlagt eru 230 bśtilboš. Stųrsti parturin av hesum eru til fólk viš menningartarni. Harnęst kemur bólkurin av fólki viš sįlarsjśku. 6.3.1 Atgongd til vardan bśstaš Tį ein borgari hevur tųrv į einum bśplįssi frį myndugleika og sųkir um bśstaš, er taš myndugleikin, iš śtvegar bśstašin, sum ķ sķšsta enda hevur avgeršarrętt ķ mun til hvųnn bśstaš viškomandi fęr. Hetta merkir, at borgarin ķ slķkum fųrum ikki hevur fullan sjįlvsavgeršarrętt ķ mun til bśstašarvališ, tķ myndugleikin eisini skal taka atlit til tųrvin hjį viškomandi, sum skal standa mįt viš bśstašarkarmin, hini bśfólkini, ašrar umsųkjarar, jįttan o.s.fr. Taš er ein sannroynd, at ķ nógv įr hava fólk fingiš bjóšaš bśplįss, tį eitt plįss er tųkt og ķ ein įvķsan mun eru stųrri atlit tikin til brįšfeingistųrvin hjį einum borgaran at fįa tak yvir hųvdiš og minni atlit tikin til ynskini hjį borgaranum, bśstašarkarmin og til bśfólkasamansetingina į bśstašnum annars. Nįmsfrųšiliga eftirlitiš hevur ķ 2014 įtalaš bśfólkasamansetingina į summum sambżlum, tķ ymiski tųrvurin hjį bśfólki kann gera taš torfųrt hjį starvsfólkum at taka atlit til tųrvin hjį hvųrjum einstųkum bśfólki. Veršur śtbošiš av bśstųšum stųrri og meira fjųltįttaš, veršur mųguligt at hugsa stušulstęnastu į ein annan hįtt enn ķ dag og kann hetta verša višvirkandi til, at fólk sum bera brek ķ stųrri mun enn higartil kunnu velja sęr bśstaš, hvar og saman viš hvųrjum tey vilja bśgva, eins og lagt er upp til ķ § 19 a ķ breksįttmįlanum. Viš einum stųrri og meira fjųltįttašum śtboši hevur veitarin av bśstųšum stųrri mųguleika fyri at tilluta viškomandi umsųkjara ein bśstaš, sum viškomandi borgari ynskir, samstundis sum atlit kunnu takast til tųrvin hjį borgaranum og bśfólkasamansetingina annars. Taš vil altķš vera ein meting ķ, hvųrjum einstųkum fųri um, hvat atlit vigar tyngst. Taš hevur eisini tżdning, at fólk sum ikki ynskja at bśgva ķ vardum bśstaši ella ikki hava tųrv į einum vardum bśstaši fįa ašrar bśstašir og so ta tęnastu, sum viškomandi hevur tųrv į fyri at bśgva ķ sjįlvstųšugari ķbśš. Sambęrt § 19 ķ breksįttmįlanum skulu fólk sum bera brek ikki vera noydd at bśgva ķ serligum bśstųšum, um tey ikki ynskja taš. ķ mun til mįliš um endurmenning og menning, hevur taš tżdning, at tęnastan stendur mįt viš tųrvin hjį borgaranum. Hetta merkir, at um so er, at taš fakliga veršur mett, at ein borgari megnar at bśgva ķ einum bśfelagsskapi, so skal viškomandi ikki hava plįss į einum sambżli, sum er ein meira umfatandi fyriskipan enn bśfelagsskapurin. Taš kunnu eisini vera dųmi um, at borgari, sum bżr į sambżli, veršur betri fyri og at tųrvurin į tęnastu tķskil minkar. ķ slķkum fųri eigur spurningurin um viškomandi mųguliga skuldi flutt bśstaš at verša umrųddur viš borgaran og mųguliga eisini tey avvaršandi. Taš kunnu eisini verša stųšur har 49 borgari bżr ķ einum bśfelagsskapi, men fęr tųrv į meira umfatandi fyriskipan, sum ger, at viškomandi mųguliga heldur skuldi bśš į einum sambżli. Hinvegin eigur borgarin so vķtt gjųrligt at hava įvirkan į, hvar hann bżr og saman viš hvųrjum. Hetta kann gerast viš, at myndugleikin so vķtt gjųrligt gongur ynskinum hjį borgaranum į mųti um, hvar ķ landinum viškomandi skal bśgva og ķ hvųnn bśstaš, um so er, at bśstašarkarmurin kann rśma tųrvinum hjį viškomandi. Tį ein borgari flytur inn ķ ein vardan bśstaš, flytur viškomandi eisini inn ķ heimiš hjį ųšrum og ein felagsskap, sum kann vera minni ella stųrri og meira ella minni umfatandi alt eftir, hvussu nógv fólk bśgva har og um talan er um eitt sambżli ella ein bśfelagsskap. Tķ hevur taš tżdning, at borgarin hóskar inn ķ felagsskapin og at bįšir partar eru sinnašir til, at verša ein felagsskapur, tį viškomandi er fluttur inn. Myndugleikin hevur eisini hini bśfólkini at taka atlit til og tķ er taš umrįšandi, at tey eisini hava mųguleika at hava įvirkan į, hvųr flytur inn ķ teirra heim. Taš hevur alstóran tżdning, at ein borgari sum fęr tillutaš ein bśstaš framhaldandi fęr mųguleika til at vitja bśstašin og felagsskapin, sum er į bśstašnum, įšrenn endalig avgerš veršur tikin um viškomandi skal flyta inn. Hetta veršur gjųrt viš, at borgarin fęr mųguleika at vitja į tķ bśstaši viškomandi fęr ķ boši, at borgarin drekkur kaffi saman viš hinum bśfólkunum og borgarin kann fįa eina royndartķš uppį t.d. 3 6 mšr. įšrenn endalig stųša veršur tikin til, um viškomandi fęr bjóšaš bśplįssiš og um viškomandi tekur av tilbošnum. Hóast skipanin ķ dag og fķggjarkarmarnir eru soleišis hįttašir, at ein borgari, sum hevur tųrv į stųšugari hjįlp og hjįveru alt samdųgriš ikki kann krevja, at heimiš veršur gjųrt um til ein stovn, um plįss er į einum vardum bśstaši, so metir arbeišsbólkurin, at taš er umrįšandi, at teir nżggju bśstaširnir, iš verša śtvegašir, verša framtķšartryggjašir og at skipanin annars įhaldandi flytir seg mótvegis stųrri fręlsi og sjįlvręši til einstaka borgaran. Arbeišsbólkurin metir taš tó umrįšandi, at skipanin ikki flytir seg so langt ķ hitt boršiš, at borgarin missir fręlsiš at velja tķ fyri seg bestu loysnina. 6.3.2 Fųroyski bśstašamarknašurin Breiš semja er um, at tųrvur er į einum meira fjųltįttašum bśstašamarknaši soleišis, at allir fųroyingar kunnu hava nųktandi bśstašarvišurskifti. Bśstašamarknašurin ķ Fųroyum er fįtįttašur og fevnir ķ hųvušsheitum um vanlig sethśs, nakaš av eigaraķbśšum og avmarkaš tal av leigubśstųšum.25 Ferš er sett į tilgongdina at śtvega fleiri og meira fjųltįttašir bśstašir. Fųroyar hava fingiš ein bśstašapolitikk viš tķ endamįli, at ųll ķ Fųroyum skulu bśgva vęl, undir nųktandi og skipašum višurskiftum, og at bśstašamarknašurin veršur inkluderandi soleišis, at allir samfelagsbólkar bśgva liš um liš. 25 Bśstašapolitikkur landsins. 50 Fųroya Bśstašafelag (Bśstašir) er voršiš virkiš aftur, og hevur fingiš greišari heimild til at fķggja, umsita og śtvega bśstašir. 26 Bśstašavišurskiftini hjį fólki, sum bera brek, hava eisini havt stórt fokus seinastu įrini. ķ nógv įr hava įhugafelųg, borgarar og myndugleikar vķst į trupulleikan viš vantandi og ótķšarhóskandi bśstašatilbošum, sum ikki eru bygd til at hżsa fólki, sum bera brek. ķ Fųroyum er bśstašamarknašurin til fólk, sum bera brek eyškendur viš, at fólk hśsast ķ vanligum sethśsum, sum ikki eru bygd til endamįliš. Galdandi fyri nógv av hesum hśsum er, at bśfólkini bśgva tętt saman, hava ofta hvųr sķtt lķtla kamar og eru felags um kųk, stovu, baširśm og onnur felagshųlir.[4] Nįmsfrųšiliga eftirlitiš hevur ķ 2014 vķst į, at verandi bśstašakarmar ķ nógvum fųrum eru óviršiligar fyri borgaran og hevur męlt til, at finna onnur hųli, sum taka atlit til sjįlvsavgeršarręttin og ręttarstųšuna hjį borgaranum. Lųgtingsins Umbošsmašur hevur ķ fleiri fųrum vķst į, at taš ikki er nųktandi, at fólk liva ķ gomlum nišurslitnum sethśsum, sum ikki eru bygd til endamįliš, og sum ikki er višlķkahildin ķ nógv įr. Ein stųšulżsing, sum Almannaverkiš og Landsverk hava gjųrt av verandi bśstųšum, vķsir greitt, at nógvir bśstašir eru ķ so ringum standi, at teir ikki verša mettir egnašir til virksemiš. ķ Sušurstreymoy eru 9 sambżli til 57 fólk viš menningartarni/fjųlbreki ķ ringum standi og/ella eru als ikki egnaši til bśstaš.27 Sķšani 2009 hevur Almannamįlarįšiš bygt 5 nżggj sambżli og bśfelagsskapir, sum samanlagt geva bśtilboš til 58 borgarar, sum bera brek. Eisini hevur Bśstašir bygt og śtvegaš 26 vardar bśstašir ķ samrįš viš Almannamįlarįšiš. Harumframt hevur Almannaverkiš visiteraš 10 borgarar til 5. hvųrja leiguķbśš hjį Bśstųšum. Men enn er langt į mįl ķ mun til at nųkta tųrvin į bśplįssum og ķ mun til at veita ųllum ein nųktandi bśstaš. Bķšilistin vķsir, at taš eru 100 fólk į bķšilista til vardan bśstaš, og sambęrt Almannaverkinum er tųrvurin serliga stórur ķ Sušurstreymoy. Almannamįlarįšiš og Bśstašir hava m.a. avtalaš, at byggjast skulu tveir bśfelagsskapir viš samanlagt 24 ķbśšum ķ Sušurstreymi komandi įrini. Samstundis er greitt sambęrt fķggjarlógini fyri 2017 umframt óbrśktari jįttan frį 2016, at samlaši fķggjarkarmurin er įleiš 59 mió. kr. Royndirnar sum gjųrdar eru seinni įrini vķsa, at hvųrt bśplįss kostar 1,5 mió. kr. Leysliga mett fer taš, at kosta įleiš 150 200 mió.kr. at nųkta tųrvin į bśstųšum. Tį er hędd ikki tikin fyri umbygging av verandi bśstųšum og at betra um stovnsvišurskiftini hjį bųrnum og ungum, iš eru undir forsorg og barnavernd. 26 Higartil hevur bśstašir tillutaš 111 ķbśšir kring landiš.27 Frįgreišing. Stųšan višvķkjandi bygningum ķ Trivnašardeplinum lżsing og avleišingar, juli 2015 s.2 51 ķ grannalondunum hevur sosialpolitikkurin ķ fleiri įratķggjur lagt upp til, at fólk, iš bera brek so vķtt gjųrligt skulu inkluderast į vanliga bśstašamarknašin og skulu ikki bśgva į stórum serstovnum. Seinnu įrini hevur stórur dentur veršur lagdur į tżdningin av, at fólk, iš bera brek, bśgva ķ sjįlvstųšugum ķbśšum sum verša bygdar ķ minni og stųrri eindum og eru meira ella minni samanhangandi. Hetta fyri at tryggja ręttin til eitt privatlķv į jųvnum fųti viš ašrar borgarar, og at borgarin kann liva eitt so sjįlvstųšugt lķv sum gjųrligt. 6.3.3 Tilmęli Arbeišsbólkurin vil męla til, at tilgongdin viš at śtvega fleiri vardir bśstašir heldur fram og veršur styrkt soleišis, at ųll fįa ein hóskandi bśstaš og soleišis, at hvųr einstakur harviš eisini fęr stųrri sjįlvręši. Samstundis vil arbeišsbólkurin vķsa į tżdningin av, at taš ķ stųrst mųguligan mun veršur bygt til endamįliš heldur enn, at hildiš veršur įfram at leiga sethśs, sum ikki eru bygd til endamįliš. Taš er somuleišis sera tżdningarmikiš, at bygt veršur har tųrvurin er stųrstur. ķ lųtuni er tųrvurin stųrstur ķ Sušurstreymi og sum gongdin ķ fólkatalinum er viš, at alt fleiri fųroyingar bśseta seg ķ hųvušsstašarųkinum, so er onki sum bendir į, at tųrvurin fer at lękka komandi įrini. Tķskil veršur męlt til, at bygdir verša śt viš 100 nżggir vardir bśstašir ķ Sušurstreymi komandi įrini og, at taš sķšani veršur fariš undir śtbygging ķ Eysturoynni og Noršoyggjum, har tųrvur eisini er į fleiri bśstųšum. Verša vardir bśstašir bygdir ķ smęrri ųkjum, eru sannlķkindi fyri, at borgarar śr ųšrum ųkjum mugu flyta til taš ųkiš, har iš bśstaširnir eru. Arbeišsbólkurin męlir tķ til, at hędd veršur tikiš fyri teimum borgarum, iš ikki ynskja at flyta til meginųkini ella, at flyta til onnur smęrri ųki, har teir ikki hava eitt tilknżti soleišis, at skipanin kann taka hędd fyri alternativum mųguleikum ķ smęrru ųkjunum. ķ trįš viš Bśstašapolitikk landsins um ein inkluderandi bśstašamarknaš og §19 a ķ Breksįttmįlanum um at fólk, iš bera brek, ikki skulu vera noydd at liva ķ serligum bśstųšum, so męlir arbeišsbólkurin til, at tilgongdin viš, at Bśstašir śtvegar vardar ķbśšir til fólk, iš bera brek, heldur fram og veršur styrkt. Samstundis hevur taš tżdning, at Almannamįlarįšiš heldur įfram viš at byggja til fólk, sum hava tųrv į sosialpedagogiskum stušli, felags virksemi og felagsskapi śt yvir vanligt grannalag umframt rųkt og višgerš. Arbeišsbólkurin męlir eisini stašiliga til, at endurnżggjan og višlķkahald av verandi og nżggjum bśstųšum veršur rašfest. 6.4 Fjųltįttašir bśstašir ķ sambandi viš tilgongdina at śtvega fleiri vardar bśstašir hevur eitt įvķst kjak veriš ķ Fųroyum um, hvat taš vil siga, at ein bśstašur er nųktandi fyri fólk, sum bera brek. Ymiskar meiningar eru um, hvussu stórar ķbśširnar eiga at vera og hvussu nógv fólk kunnu bśgva saman. Umframt tżdningin av, at bśstašir framhaldandi verša bygdir til endamįliš, so metir arbeišsbólkurin eisini, at taš hevur 52 stóran tżdning, at teir bśstašir, iš verša bygdir, gerast meira fjųltįttašir, atkomuligir og ķ stųrst mųguligan mun fįa eitt algilt sniš soleišis, at bśstašurin kann bera ųll lķvsskeiš hjį borgarum. Fólk, sum bera brek eru ymisk, hava ymiskan tųrv og ymisk ynskir eisini ķ mun til bśstašir og so er eisini hjį borgarunum, iš fįa bśtilboš frį Almannaverkinum. Sum talvan vķsir, er talan um fólk viš fjųlbreki, menningartarni, autismu, seinheilaskaša og sįlarsjśku ķ ųllum aldri. Onkur borgari trķvist best ķ einum kamari, mešan ašrir hava tųrv į stórum ķbśšum. Nakrir borgarar ynskja og hava gott av at vera saman viš nógvum fólki, mešan onnur hava taš best viš at vera einsamųll. Hetta fjųlbroytni eigur bśstašamarknašurin at kunna bjóša. Samstundis gera hesi višurskifti taš torfųrt greitt at įseta, hvat ein nųktandi bśstašur er fyri allar borgarar. Umframt at tųrvur į fleiri vardum bśstųšum, er tųrvur eisini į fleiri slųgum av bśtilbošum, sum eru meira lagaši til tųrvin hjį tķ einstaka borgaranum. Mįliš skal vera, at ųll, sum fįa tillutaš ein varandi bśstaš framyvir, skulu hava eina sjįlvstųšuga ķbśš viš egnum kamari, baširśmi, kųk, stovu og goymslurśmi, og at bśstaširnir verša skipaši sum sambżli, bśfelagsskapir og rųktarbśstašir. Taš kunnu tó vera borgarar, har taš kann vera beinleišis vandamikiš fyri teir at hava elektriskan śtbśnaš ķ egnari ķbśš, og ķ nųkrum fųrum kunnu eisini atlit til reinfųri o.t. tala ķmóti, at viškomandi hevur egnan kųk. Taš kann somuleišis setast spurnartekin viš, hvussu bśstaširnir verša innręttašir. Tį talan er um fólk, sum eru sera rųktarkrevjandi er tųrvurin į at hava ein kųk viš fullari śtgerš kanska ikki eins stórur, sum hjį borgarum, sum eru ferm nokk til at gera mat sjįlvi. Arbeišsbólkurin męlir tó til, at allir bśstašir verša śtvegašir viš mųguleika fyri fullum kųki t.e., at plįss og installatiónir verša gjųrdar til alla śtgerš. ķ tann mun trygdaratlit tala ķmóti at hava kųk viš fullari śtgerš, kann hesin heilt ella lutvķst setast upp ella takast nišur. Harumframt er taš ein sannroynd, at eisini fólk, sum bera brek, liva longri ķ dag enn įšur og setir hetta eisini onnur krųv til bśstašin. Almannaverkiš hevur ķ dag eldri fólk, sum bera brek sum bśgva ķ vanligum sethśsum og hevur Almannaverkiš gjųrt vart viš, at henda stųša ikki er nųktandi. Tį persónar sum hava veriš fult mobilir gerast rųktarkrevjandi og hava ilt viš at flyta seg uttan koyristól o.a.so broytast krųvini til bśstašin eisini. Borgarar, sum hava fingiš bśstašartilboš į nżggju sambżlunum og bśfelagsskapunum, sum bygd eru seinastu įrini ķ Fųroyum, hava fingiš ķbśšir viš egnari inngongd, bašiverilsi og kųk/stovu og hava somuleišis atgongd til felagshųli ķ ymiskum vavi alt eftir tųrvinum hjį borgarunum. 6.4.1 Tilmęli Arbeišsbólkurin męlir til, at varandi bśstašir verša śtvegašir soleišis, at fólk, iš bera brek fįa hųvi at velja ķmillum fleiri slųg av bśstųšum, og hava mųguleika fyri at flyta bśstaš, eins og onnur. Arbeišsbólkurin męlir til, at borgarar fįa hųvi at velja ķmillum sjįlvstųšugar bśstašir so sum vanligar ķbśšir og bśfelagsskapir, og meira kollektivar bśstašir so sum sambżli og rųktarbśstašir. 53 Arbeišsbólkurin męlir til, at vardir bśstašir eru į hędd viš vanligar bśstašir og vķsir į, at fólk, iš bera brek, hava sama tųrv og onnur. Taš er serstakliga umrįšandi at fólk, iš bera brek hava plįss at fįa vitjan av nęstringum o.ų. eins og borgarin skal hava mųguleikan at gera mat ķ egnari ķbśš. Tķskil męlir arbeišsbólkurin til, at vardar ķbśšir hava kųk, stovu, baširśm og kamar. Harumframt hava fólk, iš bera brek eisini tųrv į goymslurśmi, eins og onnur. ķ tann mun vardir bśstašir hava felagshųli eigur hetta at vera afturat privata rśminum hjį borgaranum, og skal privata rśm borgarans ikki skerjast. Arbeišsbólkurin er ikki į einum mįli um vardir bśstašir skulu hava felagshųli. Taš, sum talar ķmóti felagshųlum er, at tęnastan ķ stašin fyri at taka stųši ķ hvųrjum einstųkum borgara, veršur veitt śti ķ felagshųlinum, og at borgarar viš hesum ķ ov stóran mun noyšast at tillaga seg hvųrjum ųšrum. At veita felags tęnastu er bķligari enn at veita ein til ein tęnastu. Taš sum talar fyri felagshųlum er, at fólk, iš bera brek eru eins ymisk og onnur, men um hesi bert skulu bśgva ķ sjįlvstųšugum ķbśšum uttan felagshųli, so er vandi fyri isolatión og einsemi. Alt eftir brekinum, kann taš vera ein avbjóšing fysiskt at flyta seg ķmillum ķbśšir, eins og taš kann vera ein avbjóšing at skapa samband viš onnur soleišis, og į ein hįtt, at sosiali tųrvurin veršur nųktašur. Arbeišsbólkurin er tķ samdur um, at įvķsir persónar, iš bera brek, kunnu hava gleši og tųrv į felagshųlum, men at taš er umrįšandi, at felagshųli ikki verša nżtt sum karmur um felags tęnastu, og at tęnastan til einstaka borgaran harviš ikki tekur stųši ķ ynski og tųrvi hjį viškomandi. Arbeišsbólkurin er ikki samdur um fermetratal į vardu bśstųšunum skal setast į. Javni męlir til, at hvųr borgari ķ minsta lagi skal fįa eina ķbśš į ķ minsta lagi 55-60 fermetrar umframt felagshųlini. MBF vķsir į, at 35 fermetrar til privata nżtslu er ov lķtiš, og męlir til, at hvųr borgari ķ minsta lagi fęr 55-60 fermetrar til privata nżtslu. ķ Noreg veršur lagt upp til, at hvųr borgari fęr eina ķbśš į 40-50 fermetrar, tį talan er um sambżli og ķ minsta lagi 55 fermetrar, tį talan er um sjįlvstųšuga ķbśš. Arbeišsbólkurin męlir til, at allir vardir bśstašir verša bygdir ķ algildum sniši. Arbeišsbólkurin metir eisini, at allir almennir leigubśstašir eiga at verša bygdir ķ algildum sniši soleišis, at bśstaširnir kunnu rśma ųllum lķvsskeišum hjį borgarum. Viš hesum fįa borgarar, iš bera brek javnbjóšismųguleikaratbśgvaķeinumalmennumleigubśstaši,ogveršaikkifysiskukarmarnir ein foršing fyri, um ein borgari kann fįa tillutaš ein almennan leigubśstaš. Heldur ikki vera fysisku karmarnir foršing fyri, at persónar, iš bera brek kunnu vitja grannar ella onnur, iš bśgva ķ einum almennum leigubśstaši. Harumframt vilja bśstašir ķ algildum sniši taka hędd fyri, at borgarar į ellisįrum sum longst kunnu bśgva ķ egnum heimi. 54 Arbeišsbólkurin metir, at hesi višurskifti eiga at verša įsett ķ Bśstašapolitikki landsins, eins og ašrir myndugleikar, iš śtvega bśstašir, taka hędd fyri hesum. Arbeišsbólkurin męlir tķ til, at almennu Fųroyar hava neyvar įsetingar um, hvat taš merkir at byggja ķ algildum sniši, og at mannagongdir verša settar ķ verk hjį almennum byggiharrum, iš tryggjar, at almennir bśstašir verša gjųrdir ķ algildum sniši, og at algilda sniši sęst aftur bęši innandura ķ mun til t.d. koyristólsplįss ķ ųllum rśmum og lyftum, og uttandura ķ mun til rampur, įlegging av flķsum o.a. Royndirnar uttanlands vķsa, at taš er dżrari at fįa ein verandi bygning at lśka krųvini um algilt sniš, heldur enn at byggja algilt frį byrjan. 6.5 Vardi bśstašurin er eitt heim Ein vardur bśstašur er nógv meira enn ein bygningur. Ein vardur bśstašur er eitt heim fyri einstaka borgaran, sum bżr har, samstundis sum bśstašurin er eitt arbeišsplįss fyri nųkur starvsfólk, og ein fyrisitingarlig eind hjį einum myndugleika. Hetta setir stór og ofta ųvugt krųv til skipanina, sum bęši skal taka atlit til ręttindi hjį borgarunum til eitt heim og skylduna mótvegis starvsfólkunum, sum arbeiša ķ heiminum. Harafturat skal skipanin eisini taka atlit til, at heimini skulu rekast so skynsamt sum gjųrligt. ķ einum heimi eigur mųguleiki at vera fyri t.d. at gera mat og gera reint, eins og taš er hjį flest ųšrum fólkum. Um taš ikki er egin kųkur til allar ķbśšir, so eigur ein vardur bśstašur at hava ein felags kųk. Taš hevur stóran tżdning, at bśfólk liva so vanliga sum til ber, og eru viš ķ matgerš, reingerš o.ų. Felags fyri bśfólk į vardum bśstaši er, at tey ųll, ķ stųrri ella minni mun, hava tųrv į at fįa hjįlp, stušul ella rųkt frį starvsfólki. Hetta merkir, at tey meira ella minni eru bundin av hjįlp frį starvsfólki fyri at kunna bśleikast ķ egnari ķbśš, og at teirra gerandisdagur ķ stųrri ella minni mun kann verša stżrdur av arbeišsętlanum og rutinum hjį starvsfólkunum, iš kann višvirka til, at privatlķviš hjį tķ einstaka veršur sera avmarkaš. Tilvitanin um jśst hetta er sera tżdningarmikil, og at bśfólk, starvsfólk, avvaršandi og myndugleikar fyrst og fremst sķggja varda bśstašin sum heimiš hjį einstaka borgaranum, heldur enn arbeišsplįssiš hjį starvsfólki. Sum bśfólk ķ einum vardum bśstaši er borgarin eisini partur av einum felagsskapi, sum heldur til ķ felagshųlum, iš eisini kann įvirka sjįlvsavgeršarręttin hjį tķ einstaka. Taš er tķ tżdningarmikiš, at taš veršur arbeitt tilvitaš viš at skapa karmar fyri, at felagsskapurin kann virka. Eitt nś eiga bśfólk so vķtt gjųrligt at taka avgeršir ķ felag um innrętting av felagshųlum, tį taš snżr seg um innbśgv, myndir, mįlningar o.a. Ofta flyta bśfólk inn ķ eitt nżtt sambżli har felagshųlini stórt sęš eru innręttaši og har veggir longu eru prżddir m.a. viš list. Umhugsast kann um t.d. tey bśfólk, sum skulu bśgva ķ teim nżggju vardu bśstųšunum eiga at hava mųguleika fyri at vera viš ķ tilgongdini tį felagshųlir o.a. skulu innręttast, og at tey bśfólk, sum hava tųrv į hjįlp til at koma viš sķnari hugsan, fįa hesa hjįlp soleišis, at taš eisini veršur teirra heim og ikki einans ein bygningur. 55 į nógvum sambżlum eru sokallašar hśsreglur, sum įseta karmar fyri felagsskapin og eigur dentur at verša lagdur į, at tey bśfólk, sum eru fevnd av hśsreglunum so vķtt gjųrligt eru viš til at orša hesar saman viš starvsfólkunum. 6.5.1 Tilmęli Arbeišsbólkurin męlir til, at neyšug įtųk verša sett ķ verk, iš stušla undir, at vardu bśstašir ķ stųrri mun verša eitt heim fyri borgaran. 6.6 Tęnastan ķ vardu bśstųšunum. Vardi bśstašurin er fyrst og fremst heimiš hjį einstaka borgaranum, og er tęnastan ķ varda bśstašnum ymiskt lųgd til ręttis eftir, hvat endamįliš viš tęnastuni er og hvussu stóran tųrv į hjįlp og stušli viškomandi bśfólk hava ķ mun til at nįa endamįlinum. Allir borgarar, sum bśgva ķ vardum bśstaši hjį Almannaverkinum hava eina virkisętlan, sum įsetur endamįliš viš tęnastuni. Bśfólkini eru sera ymisk og kann talan vera um bęši menning og at varšveita fųrleikar. Tęnastan tekur stųši ķ tųrvinum hjį einstaka borgaranum, og veršur tillagaš til viškomandi. Endamįliš er, at borgarin gerst so sjįlvbjargin sum til ber, og fęr mųguleika at liva eitt sjįlvstųšugt og virkiš lķv. Dentur veršur lagdur į relatiónir, įvirkan og įbyrgd ķ egnum lķvi. Borgarin veršur tikin viš ķ avgeršir eftir fųrimuni. Tó kemst ikki uttan um, at sum umstųšurnar eru nś ķ gomlu sambżlunum, iš eru smį og ótķšarhóskandi, eru mųguleikarnir at veita eina tęnastu, sum ķ stųrri mun tekur atlit til einstaklingin, avmarkašar av teimum atlitum, sum vanliga skulu takast til hini bśfólkini, starvsfólkaorku og starvsfólkanormering ķ sambżlinum. Fakfelųg og įhugafelagsskapir hava ķ fleiri fųrum vķst į, at taš eru ov fį starvsfólk at taka sęr av bśfólkum ķ vardu bśstųšunum og hava skotiš upp, at starvsfólkanormering veršur įsett viš lóg. Almannaverkiš įsetir starvsfólkatališ eftir tųrvi hjį bśfólki. ķ summum fųrum kann talan vera um, at bśfólki hevur tųrv į, at tvey starvsfólk eru um viškomandi samstundis ķ nųkrum stųšum, og taš veršur atlit tikin til, tį starvsfólkanormeringin skal įsetast. Hinvegin veršur eisini tikiš atlit til, hvat bśfólkini kunnu sjįlvi, og tį veršur starvsfólkanormeringin įsett eftir, at talan hvųrki veršur um yvir ella undir kompensatión. Alt eftir, hvųrji bśfólkini eru, verša atlit tikin til, um neyšugt er viš nįttarvakt ella um bśfólkini eru so vęl fyri, at nįttarvakt ikki er neyšugt. Sostatt er starvsfólkanormeringin sett eftir, hvųnn tųrv bśfólkini ķ įvķsa bśstašnum hava. Er taš av ein hvųrjari orsųk ķ eitt tķšarskeiš neyšugt at seta starvsfólkaorkuna upp, veršur taš gjųrt. Taš er sera umrįšandi, at starvsfólkatališ stendur mįt viš tųrvin hjį borgarunum ķ einum bśstaši samstundis sum fariš veršur undir at skipa tęnastuna ķ bśstųšunum viš endurmenning og menning ķ huga. ķ grannalondunum eru vardi bśstašurin og tęnastan ķ stųrri mun atskild soleišis, at ein 56 grundtęnasta er įsett sum partur av bśstašnum og at taš harafturat viš stųši ķ fųrleikum og tųrvi hjį borgaranum veršur tillutaš eitt įvķst tķmatal, sum er mįlręttaš til einstaka borgaran. Almannaverkiš hevur ķ 2014 havt royndarverkętlan viš BPA skipaš sum fylgjaratķmar til bśfólk ķ sambżli. ķ royndarverkętlanini kom fram, at hóast taš altķš veršur roynt at taka atlit til hvųnn einstakan, var ķ įvķsan mun talan um eina kollektiva tęnastu til allan bólkin av bśfólki ķ sambżlinum. Eisini kom fram, at bśfólkini vóru óvon viš at skula velja nakaš bert fyri seg, men at tey vóru glaš fyri mųguleikan og gjųrdu nógv burturśr, at taš vóru tey sjįlvi, sum gjųrdu av. ķ royndarverkętlanini vóru BPA-fylgjaratķmarnir lagdir uttan um starvsfólkanormeringina sum gjųrdi, at atlit ikki skuldi takast til restina av bśfólkunum. Taš stóš sostatt tķ einstaka frķtt at velja, hvussu tey ynsktu at brśka tķmarnar. ķ royndartķšini fingu ųll bśfólkini tillutašar 2 tķmar um vikuna, onkur valdi at slįa taš saman til 4 tķmar ašru hvųrja viku. 6.6.1 Tilmęli Arbeišsbólkurin er samdur um, at stig eiga at verša tikin til, at tęnastan ķ vardu bśstųšunum veršur meira mįlręttaš einstaka borgaranum soleišis, at borgarin kann fįa eitt meira sjįlvstųšugt lķv óheft av sambśgvunum. Arbeišsbólkurin męlir til, at geva ųllum borgarum, sum fįa vardan bśstaš frį Almannaverkinum mųguleika at fįa fylgjara soleišis, at borgarin kann fįa eitt meira sjįlvstųšugt lķv óheft av hinum bśfólkunum. Tķmarnir eiga ikki at vera tengdir at arbeišsętlanini ķ sambżlinum, tķ taš kann avmarka mųguleikarnar hjį borgarunum. Hetta hevši veriš ķ samsvari viš hugsjónina um sjįlvsavgeršarrętt, įvirkan į egiš lķv og minsta inntriv eisini til borgarar, sum hava tųrv į at bśgva ķ vardum bśstųšum. Almannaverkiš hevur leysliga mett, at ein fylgjaraskipan fyri verandi bśfólk ķ vardum bśstųšum kostar įleiš 5,7 mió.kr. um hvųrt bśfólk fęr 2 tķmar um vikuna. Harafturat męlir arbeišsbólkurin til, at fariš veršur undir eina mišvķsa tilgongd viš skilja millum tęnastuna og bśstašin soleišis, at taš veršur įsett ein grundtęnasta sum er knżtt at einstaka bśstašnum og at taš harafturat viš stųši ķ fųrleikum og tųrvi hjį borgaranum veršur tillutaš eitt įvķst tķmatal, sum er meira mįlręttaš einstaka borgaranum. į henda hįtt kann tęnasta gerast meira mįlręttaš ķ mun til tųrvin hjį einstaka borgaranum. Samstundis kann ein slķk tųrvsmeting sķggjast sum eitt gott amboš hjį myndugleikanum at įseta jįttanina, tęnastustųšiš og starvsfólkorkuna eftir heldur enn at įseta starvsfólkanormering ķ lóggįvu. Taš er ikki heilt einfalt at fara undir at skilja millum bśstaš og tęnastu, tķ taš krevur, at hvųr bśstašur įsetir grundtęnastuna, sum stašiš veitir og harafturat skal, hvųr einstakur borgari tųrvsmetast fyri at stašfesta, hvųrja einstaklingatęnastu viškomandi hevur tųrv į. Arbeišsbólkurin męlir til fylgjandi leist. 57 Nżggir bśstašir So hvųrt nżggir bśstašir verša śtvegašir veršur lżsing gjųrd av, hvųr grundtęnasta er į stašnum. Fyri hvųrt bśfólk veršur taš ķ virkisętlanini lżst, hvųrja einstaklingatęnastu bśfólki fęr afturat grundtęnastuni. Verandi bśstašir Innan 5 įr skulu verandi bśstašir hava tilskilaš, hvųr grundtęnasta veršur veitt og fyri hvųrt bśfólk skal ein tųrvsmeting verša gjųrd og įsett skal vera ķ eina virkisętlan, hvųrja einstaklingatęnastu viškomandi hevur tųrv į. 7. Tvingsil og onnur inntriv Sum meginregla er ongantķš loyvt hjį starvsfólki at nżta tvingsil og vald ķ sambandi viš stušulsveiting og umsorgan av borgarum. Allir borgarar hava rętt at taka avgeršir um egiš lķv og virki eins og rętt til at takka nei til tilboš um hjįlp og stušul. Rętturin er eitt nś stašfestur ķ Evropiska Mannaręttindasįttmįlanum og Breksįttmįlanum. Rętturin er galdandi uttan mun til um borgarin er fųrur fyri at geva samtykki ella ei. Lógarheimildin fyri at nżta tvingsil og onnur inntriv er at finna ķ forsorgarlógini og kunngerš nr.1 frį 2005 um valdsnżtslu į stovnum fyri fólk viš vķttfevnandi likamligum ella sįlarligum brekum. Haraftrat eru įsetingar ķ kunngerš innan barnaverndarųkiš. Ongar įsetingar eru fyri stušulsvirksemi, t.d. višvķkjandi borgarum, iš fįa stušulstęnastu. Lųgtingsins umbošsmašur finst ķ frįgreišing at heimildargrundarlagnum fyri tvingsilsinntrivum ķ lógini og kunngeršini. M.a. finst umbošsmašurin at, at heimild ikki er fyri at nżta įvaringarskipanir og at ongar reglur eru fyri frįbošan av tvingsli og skjalfesting hesum višvķkjandi. Lķknandi sjónarmiš sęst eisini ķ demensįlitinum frį 2012. Uttan greiša lógarheimild er ongantķš loyvt hjį starvsfólki at nżta tvingsil ķ sambandi viš stušulstęnastur, rųkt og umsorgan av borgarum. Tó kunnu stųšur koma har hesin sjįlvręšisręttur eigur at avmarkast. Hetta eru stųšur har eitt nś vandin fyri umsorganarsviki merkir, at serlig įtųk mugu setast ķ verk mótvegis einstaka borgaranum. Eisini kann hetta vera stųšur, har beinleišis vandi er fyri heilsu og lķvi hjį viškomandi borgara ella ųšrum ķ hansara nęrumhvųrvi, ella stųšur har atlit mugu takast til tignina hjį tķ einstaka borgaranum. Dųmi um slķka stųšu kann vera um ein borgari viš skerdum fatanarligum fųrleika fer frį bśstaši sķnum į hįvetri ķ ongum klęšum og harviš setur heilsuna hjį sęr ķ vanda. Annaš dųmi er um borgara 58 viš įlvarsligum menningartarni, iš vegna stųšu sķna hevur ein haršligan atburš og er til vanda fyri seg sjįlvan og onnur. Tvingsil sum hugtak spennir vķša og veršur ofta sett ķ samband viš likamliga valdsnżtslu. Hóast likamlig valdsnżtsla er ein partur av nżttu tvingsilsinntrivunum, finnast eisini onnur inntriv ķ sjįlvręšisręttin, iš verša mett sum tvingsil. Dųmi um hettar er, um borgari fęr GPS įvaringarskipan setta į seg uttan at hava giviš samtykki. Annaš dųmi er um borgari av onkrari orsųk veršur įlagdur at flyta śr heimi sķnum. Starvsfólk mugu ongantķš seta tvingsilsinntriv ķ verk uttan so, at greiš lógarheimild finst. Ei heldur mugu tvingsilsinntriv setast ķ verk ķ stašin fyri umsorgan, rųkt og sosialnįmsfrųšiligan stušul. ķ trįš viš meginregluna um minstainntriv mį tvingsil einans nżtast sum seinasti śtvegur, tį ašrir hęttir roynast śrslitaleysir. Ofta kann taš kennast trupult hjį starvsfólki at meta um eitt inntriv ķ roynd og veru er ein avmarking av sjįlvręšisręttinum hjį borgaranum ella um inntriviš heldur er ein natśrligur lišur ķ umsorgarnarskylduni hjį starvsfólkinum. Tķskil er fyrst og fremst neyšugt at greiš lógarheimild finst, og at bęši starvsfólk, borgari og avvaršandi verša vegleidd og upplżst um sķni ręttindi og skyldur ķ mun til tvingsil. Hóast heimildargrundarlagiš fyri tvingsli er fyri atfinningum, hevur Almannaverkiš sett fokus į tvingsil og m.a. hert krųvini til frįbošan. M.a verša allar frįbošanir journaliserašar og nżttar ķ fyribyrgjandi arbeišinum hjį Almannaverkinum. Greišar mannagongdir eru verksettar ķ samband viš stųšur har tvingsilsinntriv eru neyšug, t.d. tilburšir um haršskap og regluligir kunnandi fundir eru skipašir viš starvsfólk, har m.a. greitt veršur frį um tvingsil og undir hvųrjum treytum tvingsilsinntriv kunnu setast ķ verk ķ mun til haršskaparstųšur og ašrar įtrokandi stųšur. Haraftrat hevur Almannaverkiš skipaš fyri viškomandi skeišum ķ mun til haršskap og tvingsil ķ samstarvi viš Socialudviklingscenter SUS ķ Danmark. Skeišini hava sum endamįl at minka um haršskaparstųšur og ųkja um borgaravišvirkanina. Ein verkętlan, iš er sprottin av hesum samstarvi, hevur sķšani vķst, at haršskapsstųšurnar į einum sambżli eru munandi batnašar. Dentur var lagdur į at fįa borgaran sjįlvan at seta orš į hvussu haršskapsstųšur kunnu fyribyrgjast. Talan er um, at borgarin greišir starvsfólki frį, hvussu tey skulu vera um borgaran ķ ymsum stųšum, soleišis at borgarin ikki kennir seg noyddan at nżta haršskap, sum ein hįtt at greiša sķna stųšu. 7.1 Tilmęli Arbeišsbólkurin metir, at taš er ein stórur vansi fyri ręttartrygdina hjį bęši borgarum og starvsfólkum, at lógarheimildargrundarlagiš fyri tvingsilsinntrivum ķ summum fųrum vantar og ķ ųšrum fųrum er ógreitt. Hóast Almannaverkiš hevur ment góšar mannagongdir og skipanir, so kunnu hesar ongantķš einsamallar skipa višurskifti, iš annars krevja greiša lógarheimild. 59 Arbeišsbólkurin męlir tķskil til, at neyšuga lógarheimildin višvķkjandi tvingsli og ųšrum inntrivum ķ sjįlvsavgeršarręttin veršur įsett ķ tęnastulógina. ķ hesum sambandi metir arbeišsbólkurin, at taš er tżdningarmikiš, at meginreglan um minstainntriv veršur stašfest ķ lógini soleišis, at taš er greitt, at tvingsilsinntriv og onnur inntriv ķ sjįlvsavgeršarręttin bara eru amboš, iš skulu nżtast, tį einki annaš munar. Eisini męlir arbeišsbólkurin til, at stovnar og felagsskapir stųšugt hava fokus į tvingsil og at starvsfólk įhaldandi verša skślaši ķ arbeišshęttum og fįa neyšug amboš, sum kunnu fyribyrgja at tvingsil veršur neyšugur. 8. Eftirlit viš tęnastum Tį Almannaverkiš bjóšar borgara eina tęnastu ella bśstaš, hevur Almannaverkiš eisini įbyrgdina av, at tęnastan ella bśstašarvišurskiftini eru veitt į fullgóšum grundarlagi. Taš vil siga, at Almannaverkiš eitt nś hevur įbyrgdina av, at sosialnįmsfrųšiligi stušulin veršur veittur av rųttu starvsfólkunum į einum hollum fakligum grundarlagi og at borgarar og starvsfólk hśsast undir tryggum og hóskandi umstųšum. Til tess at tryggja, at tęnastan og bśstašarvišurskiftini eru fullgóš, eru ymisk slųg av eftirliti kring skipanina. į yvirskipašum stigi veita Lųgtingsins umbošsmašur, Landsgrannskošanin og Landsverk eitt eftirlit viš tęnastunum og bśstašavišurskiftunum, iš Almannaverkiš bjóšar. Lųgtingsins umbošsmašur hevur heimild at fremja eftirlitsvitjanir į stovnum og bśstųšum. Eftirlitiš snżr seg um starvsfólk halda seg til galdandi lóggįvu į ųkinum, men fer ikki inn og kannar višurskifti, iš annars krevja eina serliga fakliga vitan. Landsgrannskošanin kannar um tann jįttan, iš Almannaverkiš hevur fingiš, ķ roynd og veru veršur nżtt til endamįliš og um raksturin ķ mun til tęnasturnar er skynsamur. Landsverk hevur eftirlit viš teimum hųlum, iš nżtt verša til teir bśstašir, iš Almannaverkiš varšar av. Felags fyri eftirlitiš hjį Lųgtingsins umbošsmanni, Landsgrannskošanini og Landsverk er, at talan er um eitt generelt eftirlit, iš fevnir um allan tann almenna geiran og er ikki serliga ętlaš til sosiala ųkiš, iš Almannaverkiš varšar av. Sum stjórnarrįš hevur Almannamįlarįšiš ein įvķsan eftirlitsleiklut. Hetta er eitt sonevnt geiraeftirlit. Geiraeftirlitiš snżr seg um, at rįšiš hevur įbyrgd fyri, at halda eyga viš um teir stovnar, iš rįšiš varšar av, fremja sķtt arbeiši sambęrt galdandi lógum og reglum. Eitt nś hevur Almannamįlarįšiš įbyrgd av, at sosiala lóggįvan hevur neyšugar heimildir, eisini ķ mun til eftirlit. Eftirlitsskyldan hjį Almannaverkinum er eitt nś įsett ķ kunngerš um skipan av sambżlum og ķ kunngerš um skipan av bśstovnum. Lųgtingsins umbošsmašur hevur ķ nišurstųšu stašfest, at hóast taš ķ lóg var įsett, hvųr hevur eftirlit viš tęnastuni, var innihaldiš ķ eftirlitinum ikki nųktandi. Stašfest varš, at einans fķggjarligt eftirlit var viš sambżlunum. Umbošsmašurin metti ķ sķnari nišurstųšu, at 60 neyšugt var bęši viš einum nįmsfrųšiligum og einum heilsufakligum eftirliti į stovnum og sambżlum. ķ trįš viš hetta hevur Almannaverkiš fingiš ķ lag heilsufakligt og nįmsfrųšiligt eftirlit viš virkseminum ķ Trivnašardeplinum. Heilsufakliga eftirlitiš er skipaš undir Landslęknanum, eftir leisti hjį danska Sundhedsstyrelsen. Almannaverkiš hevur ment mannagongdir, iš samsvara viš tilmęlini frį Sundhedsstyrelsen. Eftirlitiš fevnir eitt nś um hvussu heilivįgur til borgaran veršur umsitin, at neyšug atlit verša tikin til fųšslu, kropsliga rųrslu og bśstašarvišurskifti ķ mun til heilsu. Eisini fevnir eftirliti um neyšug skjalfesting veršur śtint og um grundleggjandi sjśklingaręttindi verša vird. Nįmsfrųšiliga eftirlitiš er ein tęnasta, sum veršur keypt śr Danmark. Hesin leistur er valdur fyri at tryggja eitt óheft eftirlit. Tó skal višmerkjast, at grundarlagiš undir eftirlitinum ķ Danmark er broytt, soleišis, at danska eftirlitiš ikki longur er sambęriligt viš fųroysk višurskifti. Eftir samrįšingar viš donsku veitararnar, er ein loysn funnin, iš hóskar seg til fųroysk višurskifti, samstundis sum partar av gomlu eftirlitsskipanini eru varšveittir. Eftirlitiš veršur framt uml. annaš hvųrt įr. ķ kanning frį 2008, iš Granskingardepilin fyri Ųkismenning og Nęrverkiš skipašu fyri, var ein av nišurstųšunum, at starvsfólkiš ķ Nęrverkinum vóru sera tilvitaš um tųrvin at veita eina góša tęnastu og at taš hevši alstóran tżdning fyri starvsfólki at borgarin var nųgdur. Haraftrat vķsti kanningin į, at starvsfólkiš hevši tųrv į at nżta sķnar fakligu dygdir undir teimum rųttu umstųšunum. ķ trįš viš hetta metir arbeišsbólkurin, at taš er tżdningarmikiš, at starvsfólk ikki kenna seg óneyšuga kroyst av eftirlitinum ķ teirra dagliga arbeiši. Slķkt kann nerva arbeišsgongdina hjį starvsfólki til bįga fyri borgaran. Tķskil er taš av stórum tżdningi, at eftirlitiš veršur skipaš į ein hįtt, iš stušlar undir fakliga stųšiš hjį starvsfólkunum, teirra hugburš til arbeišsgongdina og stimbrar undir menning av teirra fakligu dygdum. Endamįliš viš eftirlitinum er at betra um tęnastuna og at veita konstruktivan kritikk, um neyšugt. 8.1 Tilmęli Arbeišsbólkurin metir, at taš er óheppiš fyri ręttartrygdina hjį borgaranum, at eftirlitsskyldan ikki er nįgreinaš ķ stųrri mun ķ fųroyskari lóggįvu. Eftirlit hevur alstóran tżdning til tess at skapa įlit, tryggja dygd og veita tryggar umstųšur, bęši fyri starvsfólk og teir borgarar, iš gagnnżta tęnasturnar. Til tess at styrkja borgarans ręttartrygd, veršur męlt til, at greiš og viškomandi eftirlitsheimild veršur įsett ķ tęnastulógini. Heimildin skal m.a. tryggja at borgarin er tryggur og trķvist, at dygdin ķ veittu tęnastuni er ķ lagi, at bśstašarvišurskiftini eru nųktandi og at viškomandi og neyšugi starvsfólkahópurin er um borgaran. Arbeišsbólkurin įsannar, at styrkin ķ einum eftirliti er at finna ķ tķ įliti, iš borgarin hevur į eftirlitinum. Tķskil męlir arbeišsbólkurin til, at eftirlitsįtųk verša skipaš soleišis, at tey ķ mest mųguligan mun taka borgaran viš upp į rįš. ķ trįš viš hetta, er Almanaverkiš fariš undir uppfylging av ųllum 61 borgarum, iš fįa tęnastu ķ Trivnašardeplinum. Uppfylgingin er ętlaš at finna śtav, hvat borgarin heldur um sķna tęnastu og um tęnastan stušlar honum ķ at nįa endamįliš viš tilbošnum. Taš er ķ mest mųguligan mun borgarin sjįlvur, iš skal svara. ķ teimum fųrum har borgarin ikki sjįlvur kann svara fyri seg, verša taš bęši kontaktfólk og avvaršandi, iš siga, hvussu tey uppliva nųgdsemi hjį borgaranum. Endamįliš viš hesum er, at borgarin fęr rųttu tęnastuna. Til tess at fįa óheftni skipar Almannaverkiš soleišis fyri, at starvsfólk, iš hoyra til ašra eind innan Almannaverkiš, taka sęr av at spyrja borgaran um hesi višurskifti. Arbeišsbólkurin įsannar tżdningin av at eftirlitiš, iš veršur framt ķ Fųroyum, er ķ trįš viš tey višurskifti og tęr fortreytir, iš eru galdandi ķ Fųroyum. Hetta er galdandi bęši ķ mun til heilsufakliga eins og nįmsfrųšiliga eftirlitiš. 9. Tvųrfakligt samstarv Tilmęlini um styrktar og nżggjar tęnastur krevja fleiri starvsfólk. Tęnasturnar eru nógvar og ymiskar og seta krųv til, at taš er nóg nógv starvsfólk og at starvsfólkini eru vęl skikkaši ķ mun til ta tęnastu, sum tey veita. Tųrvur er į at hava ymiskar fakbólkar og hevur taš alstóran tżdning, at tey starvsfólk, iš veita tęnastuna til borgaran, megna at arbeiša saman til frama fyri, at borgarin og tųrvur hansara javnt og samt er ķ mišdeplinum. Starvsfólk ķ Almannaverkinum, sjįlvsognarstovnunum og sjįlvbodnu felagsskapunum eru ķ hųvušsheitinum bżtt śt į hesar starvsbólkar: nįmsfrųšingar, hjįlparfólk, sjśkrarųktarfrųšingar, heilsurųktarar, heilsu- og heimahjįlparar, fysioterapeutar, ergoterapeutar, kųksrųktarfólk, arbeišskvinnur, handverkarar, skrivstovufólk, sosialrįšgevarar og fólk viš longri akademiskum śtbśgving eitt nś lųgfrųšingar og samfelagsfrųšingar. Breiši starvsfólkahópurin kann vera ein avbjóšing, tį tęnastan skal leggjast til ręttis og veitast, men er samstundis eisini ein styrki. Arbeišsbólkurin hevur višgjųrt tvųrfakligt samstarv og hava ųll fakfelųgini lagt stóran dent, at tvųrfakligt samstarv er neyšugt, men at taš er sera tżdningarmikiš, at taš ķ hvųrjum einstųkum fųri veršur greitt, hvųr tęnastan er, hvųrjir starvsbólkar megna at veita tęnastuna og um taš er neyšugt viš fleiri starvsbólkum fyri at veita tęnastuna. Ein stórur partur av virkseminum er monofakligt, har hvųr starvsbólkur loysir tęr uppgįvur, iš eru innanfyri fakligu fųrleikarnir hjį viškomandi starvsbólki. ķ sambandi viš, at hesir ymsu starvsbólkar skulu samstarva um tęnastuna til viškomandi borgara, veršur ķ įstųšini tosaš um, at samstarviš fer fram į tvųrfakligum ella fleirfakligum grundarlagi. Er talan um eitt samstarv, har einans upplżsingar verša latnir millum starvsbólkarnar ella ein samskipan fer fram millum starvsbólkarnar ķ mun til eitt įvķst vandamįl, er talan um fleirfakligt samstarv. Hetta kann eitt nś vera um serlig įtųk verša samskipaši ķ mun til ein borgara į sambżli, iš ber brek. ķ hesum fųri er hvųr starvsbólkur tilvitašur og fokuserašur um tann serliga partin av įtųkunum, iš rśmast innanfyri teirra fųrleikar. Neyšturviliga verša atlit ikki tikin til heildarmyndina 62 av ymsu įtųkunum. į ein hįtt kann sigast, at starvsbólkarnir mųta borgaranum hvųr sęr viš hvųr sķnum fųrningi av vitan og virksemi. Skal talan verša um tvųrfakligt samstarv, er neyšugt at samstarviš fevnir um annaš enn at lata millum sķn upplżsingar og samskipan. Talan skal vera um javnmett samstarv millum fakbólkar, iš ikki kann skiljast sundur, og sum umboša ymiskar įskošanir og hava hvųr sķnar fakligu fųrleikar, og samstarva viš tķ endamįli at lżsa og bųta um eitt įvķst sosialt mįl śr ymsum fakligum sjónarhornum. Dentur veršur lagdur į heildina og samvirkan, og um at veita tęnastuna viš einum felags endamįli. Mįliš ķ einum tvųrfakligum samstarvi er, at ymsu starvsbólkarnir fįa eina betri fatan av fųrleikum og vitan hjį teimum sjįlvum og hjį hinum luttakandi starvsbólkunum. Tvųrfakliga samstarviš tryggjar dygdina ķ samstarvinum og tryggjar eisini, at tann samlaši fųrleikin altķš veršur nżttur til fulnar. ķ hesum samstarvi verša starvsbólkarnir fakliga mentir hvųr ķ sęr og fįa samstundis eitt viršismikiš felags vitanargrundarlag. Ein jalig avleišing av einum munadyggum tvųrfakligum samstarvi er, at teir luttakandi starvsbólkarnir fįa ment sķnar fųrleikar og vitan tvųrtur um faklig mųrk og į tann hįtt menna eitt nżtt felags fakligt grundarlag. Hetta kann sum dųmi verša tį nįmsfrųšingurin, sjśkrarųktarfrųšingurin og fysioterapeuturin į einum stovni eru mentir at arbeiša viš somu sosialnįmsfrųšiligu tilgongd til borgaran og har fokus ikki er į śtbśgving ella įvķsum starvi hjį viškomandi. Tosaš veršur ķ hesum fųri um samstarv į felagsfakligum grundarlagi. 9.1 Tilmęli Arbeišsbólkurin męlir til, at taš ķ so stóran mun sum gjųrligt veršur arbeitt tvųrfakligt tį tęnasturnar verša veittar soleišis, at borgarin fęr eina dygdargóša tęnastu. Taš hevur tó tżdning, at taš ķ hvųrjum einstųkum fųri veršur mett um taš er neyšugt og um taš gevur meining at arbeiša tvųrfakligt. 10. Tvųrgeiraligt samstarv Tilmęliš um tęnastupolitikkin fevnir einans um tęnastur, sum verša veittar av stovnum og felagsskapum, sum eru undir mįlsųkinum hjį landsstżriskvinnuni ķ almannamįlum. Tilmęliš um tęnastupolitikkin byggir į meginregluna um geiraįbyrgd. Bęši ķ Fųroyum og londunum rundanum okkum veršur javnan kjakast um, hvųrt geirįbyrgdin er ein gongd leiš ella ikki. Fųrt veršur fram, at vandi er fyri, at ymiskir stovnar skśgva fólk viš breki frį sęr viš geiraįbyrgdini sum umbering, og at fólk detta nišurķmillum tey ymisku ųkini. Hesin trupulleiki veršur ofta umrųddur sum ein grįųkistrupulleiki ella ein markamótstrupulleiki, sum stendst av, at ivamįl er um, hvųr hevur įbyrgd av hvųrjari tęnastu og hvųr uppgįvan hjį ymisku myndugleikunum er ķ mun til borgaran. Arbeišsbólkurin er samdur um, at mišast skal eftir, at allar tęnastur eisini tęr sum verša veittar av ųšrum myndugleikum - verša atkomuligar fyri flest allar borgarar. Ųll eiga at hava įbyrgd av at geva 63 fólki, sum bera brek, javnbjóšis mųguleikar og ikki einans teir stovnar og skipanir, sum eru undir mįlsųkinum hjį landsstżriskvinnuni ķ almannamįlum. Hóast meginreglan um geiraįbyrgd tryggjar, at tęnasta veršur veitt ųllum borgarum, metir arbeišsbólkurintóeisini, atmeginreglanumgeiraįbyrgdkanntykjastsumeinforšanfyri,atborgarin fęr tęnastu, viš taš, at myndugleikar strķšast um uppgįvu- og įbyrgdarbżtiš, heldur enn at samstarva og samskipa uppgįvuna. Tķ er so sera umrįšandi, metir arbeišsbólkurin, at taš er so greitt sum gjųrligt, hvųr hevur įbyrgd av hvųrjum tęnastum soleišis, at sleppast kann undan, at borgarin endar ķ einum grįųkistrupulleika, og tķ ikki fęr neyšuga tęnastu. Harumframt metir arbeišsbólkurin, at taš er umrįšandi, at myndugleikar eru sinnašir at samskipa tęr tęnastur, sum teir hvųr ķ sķnum lagi hava įbyrgd av, og at yvirgangurin frį einum geira til annan fer fram undir skipašum višurskiftum. Seinnu įrini er stųrri dentur lagdur į at fįa samskipaš tęnastur frį įvikavist Almannaverkinum, Psykiatriska deplinum, kommununum og skślaverkinum/sernįmi, sum veita tęnastur til somu borgarar. Skal borgarin hava dygdargóša tęnastu er alneyšugt, at myndugleikarnir lyfta uppgįvuna ķ felag. ķ hesum sambandi veršur hugtakiš heildartilboš nżtt. Heildartilboš merkir ikki, at ųll tęnasta skal veitast av einum myndugleika og neyšturviliga į sama matrikkli, men at borgarin alt ķ mun til tųrvin, fęr eitt samlaš tilboš, sum er samansett av ymiskum tęnastum frį ymiskum myndugleikum. Góš dųmi um, at myndugleikar og stovnar kunnu samstarva um heildartilboš eru: Tann góša tilgongdin, sum er lżst ašrastašni ķ frįgreišingini, Serligt skipaš mišnįm og nżggi bś- og višgeršarstovnurin fyri ung viš sįlarligum avbjóšingum ķ Tórshavn. Hesi heildartilboš byggja į skipaš og formaliseraš samstarv į ųllum stigum, har landsstżrisfólk, borgarstjórar, embętisfólk, stovnsleišarar og starvsfólk hava lagt dent į at fįa samstarviš at virka. Arbeišsbólkurin metir, at taš er umrįšandi, at taš veršur arbeitt miš- og stigvķst viš at menna tvųrgeiraligt samstarv, og at myndugleikar į ųllum stigum, ķ stųrri mun enn higartil, fara undir felags įtųk og seta neyšuga orku av til hetta. Fyri at ymiskir geirar, myndugleikar og stovnar kunnu hava eitt mennandi samstarv, mugu skipanirnar undir einstųku ašalrįšunum virka į nųktandi hįtt. Skulu tęnastur til fólk, sum bera brek, veruliga flyta seg, er umrįšandi, at arbeitt veršur mišvķst, umframt at arbeišiš veršur rašfest av ųllum myndugleikum samstundis. Skulu heildartilboš setast į stovn er neyšugt, at politiskar semjur verša gjųrdar millum ašalrįšini og kommunala geiran og, at politiskt bindandi avtalur verša gjųrdar sum nįgreina, hvussu hesi tilboš skulu skipast. 64 10.1 Tilmęli Arbeišsbólkurin męlir til, at politisku myndugleikarnir arbeiša miš- og stigvķst viš at menna samstarviš og samskipan tvųrtur um geirar og, at borgarar, sum bera brek, ķ so stóran mun sum gjųrligt fįa heildartilboš. 65 Keldulisti: Bųkur: Stųstad, Jan Erik: En fjerde vei for velfęrden, pa sporet af framtidas helse, omsorg og skole, 1. śtgįva, Gyldendal, 2015. Hansen, Doris: Sųgan um hini, 1. śtgįva. Fųroya Skślabókagrunnur, 1996. Ketscher, Kirsten: Socialret, principper, rettigheder og vęrdier, Karnov Group, 2014. Andersen, Jon: Socialforvaltningsret, 6.udgave, Jurist- og Ųkonomforbundets Forlag, 2016. Rasmussen Hųj, Carsten): Serviceloven, eLex, 2016. śtgįvur og greinar: Bengtsson, Steen: Princip og virkelighed, om sektoransvar i handicappolitikken, Socialforskningsinstituttet, 2005. Mikkelsen, Enna Garšhorn: Nedsendelser, Handicappolitisk tidsskrift 34, Dansk Psykologisk Forlag, 2015. Lorenzen, Jette, Petersen, Liselotte, Socialministeriet: Nar tvęrfaglighed beriger, VISS.dk, argang 6, s. 7-9, 2012. Socialministeriet: Omsorg og magt - Om magtanvendelse og andre indgreb i selvbestemmelsesretten, informationspjece til personale, der arbejder med voksne med et svęrt psykisk handicap, 2004. Socialministeriet: Veje til et godt liv i egen bolig, 2007.Socialministeriet: Evaluering af erfaringerne med institutionsbegrebets ophęvelse pa handicap- omradet, 1998 2002, fokus pa brugernes, parųrendes og personalets erfaringer , 2002. Socialstyrelsen: Borgerstyret Personlig Assistance, afsluttende evalueringsrapport, Deloitte, 2012. Socialstyrelsen: Magtanvendelse i forhold til personer med betydelig og varigt nedsat psykisk funktionsevne, 2015. Debes, Elin, Mortensen, Eyšvųr: Eftirmeting av royndarverkętlan viš BPA-skipan ķ Fųroyum, Almannaverkiš, 2015. 66 Biskopstų, Olga, Nęrverkiš ein góš tęnasta, arbeišsrit nr. 18/2008, Granskingardepilin fyri Ųkismenning og Nęrverkiš, 2008. Mortensen, Eyšvųr: Ein lżsing av stušulsfólkaųkinum og eitt tilmęli um eina ašra skipan, Almanna- og heilsumįlastżriš, 2001. Andrich, R; Mathiassen, N.; Hoogerwerf, E. et al.: Service dlivery systems for assistive technology in europe: An AAATE/EASTIN position paper. T, 2013. Anttila, H; Samuelsson, K; Salminen, A.L.; Brandt, A.: Quality of evidence of assistive technology interventions for people with disability: An overview of systematic reviews, Technology and Disability. (24) 9-48, 2012. Wessels, R.; Witte, L.; Andrich, R. et al. IPPA, a user-centered approaco to assess effectiveness of Assistive Technology provision, Technology and Disability (13) 105-115, 2000. Wiederholt, Mogens: Handicap- og kompensationsbegrebet i forskelsbehandlingsloven, s.205, Juristen, nr.7, 2008. Eide, Ann Kristin, Breimo Paulsen, Janne: Nar livslųp veves sammen med administrative tilfeldigheter, En studie av boliglųsninger for mennesker med utviklingshemming, Nordlands Forskning, 2013. Schwartz, Ida: Samarbejde med parųrende ud fra beboernes perspektiver ,Personlig service. Ett diskussionsunderlag om sjalvbestammande inom hemtjansten, (2014) DHR, 2012. Frį alnótini: Institut for menneskerettigheder: Handicapkonventionen, http://menneskeret.dk/handicap Mandag Morgen: Stor socialreform pa vej mod forlis https://www.mm.dk/stor-socialreform-paa- vej-mod-forlis/, 26.september 2016.Mandag Morgen: Ekspert: Vi kan spare 100 milliarder pa velfęrdssamfundet, https://www.mm.dk/ekspert-vi-kan-spare-100-mia-kr-paa-velfaerdsamfundet/, 23.januar 2017. Nationalt Videnscenter for Demens: Magtanvendelse, http://www.videnscenterfordemens.dk/pleje- og-behandling/lovgivning-og-demens/magtanvendelse/ European Parliament, Briefing. Assistive technologies to supportpeople with disabilities http://www.europarl.europa.eu/EPRS/EPRS-Briefing-559513-Assistive- technologies-support-people-with-disabilities-FINAL.pdf, 2015. 67 FYLGISSKJAL 1 Arbeišssetningur ķ sambandi viš arbeišiš at orša ein fųroyskan tęnastupolitik, sum grundarlag fyri nżggjari tęnastulóg Forsorgarlógin er ein av grundarsteinunum ķ okkara vęlferšarskipan, og hava skiftandi landsstżrisfólk arbeitt viš at gera eina nżggja forsorgarlóg. Byrjaš varš viš reglunum um hjįlparrįš, sķšani lógina um arbeišsfremjandi tiltųk og seinast er taš lógin um heimatęnastu, eldrarųkt v.m. ķ sambandi viš, at kommunurnar hava yvirtikiš hesar tęnastur. Dagfųringar eru somuleišis gjųrdar ķ mun til įsetingar um bśstašar- og virknistilboš. Nęsta stigiš er ein tęnastulóg, sum skal betra um ręttartrygdina hjį borgarum viš serligum avbjóšingum og sum skal betra innihaldiš ķ tęnastunum. Til tess at fįa eina so góša tęnastulóg, sum til ber, er ynski at fįa ein greišan og dygdargóšan tęnastupolitik. Orsųkin til, at mįliš veršur tikiš upp Tį taš snżr seg um tęnastur til fólk viš serligum avbjóšingum, so hevur kjakiš um manglandi bśstašartilboš til fólk viš serligum avbjóšingum fylt nógv seinastu įrini, mešan minni fokus hevur veriš į innihaldiš į bśstųšunum og ķ ųšrum tilbošum, sum Almannaverkiš veitir. Sitandi samgonga hevur sett sęr fyri, at nżskipanir skulu fremjast į almannaųkinum, sum skulu tryggja ųllum borgarum góša tęnastu, ręttartrygd og mųguleikar at liva og virka ķ Fųroyum. Fųroyar hava nś fingiš ein bśstašapolitik, og gongd er komiš į tilgongdina viš at śtvega fleiri bśstašir. Nś er stundin komin til at venda sjóneykuni móti innihaldinum ķ tęnastunum. ķ fleiri įr hevur Almannaverkiš vķst į, at tųrvur er į greišum įsetingum ķ mun til innihaldiš ķ tęnastunum og at eitt tęnastustųšiš veršur įsett av politisku skipanini. Eisini hava įhugafelųg undir MBF vķst į, at borgarin hevur ov lķtla įvirkan į egiš lķv og tęnastuna, sum viškomandi fęr. Harumframt hava Lųgtingsins Umbošsmašur, Fųroya Pedagogfelag og Demensętlanin frį februar 2015 vķst į, at bęši borgarin og starvsfólk, sum eru um borgaran, hava tųrv į greišum reglum ķ mun til valdsnżtslu. Harafturat hava somu myndugleikar vķst į, at taš alneyšugt at fįa greišu į, hvussu eftirlit viš tęnastunum veršur skipaš. Landsstżriskvinnan hevur tķ sett sęr sum mįl at orša ein tęnastupolitik, sum veršur grundarsteinur undir tęnastulógini, sum skal fįa greišu į omanfyrinevndu višurskiftum. Tęnastulógin veršur ętlandi gjųrd ķ heyst. Ręttindi hjį borgarum viš serligum avbjóšingum tryggjast ķ tęnastulóg 68 Endamįliš viš tęnastupolitikkinum er at tryggja, at fólk viš serligum avbjóšingum kunnu hava eitt viršiligt og innihaldsrķkt lķv į jųvnum fųti viš ašrar borgarar. Tęnastupolitikkurin skal tryggja, at taš viš so lķtlum inntrivi sum gjųrligt veršur tikin hond um teir borgarar, sum hava tųrv į stušli og hjįlp ķ gerandisdegnum og borgarin ķ stųrri mun fęr eina tęnastu, sum tekur stųši ķ fųrleikum hjį viškomandi. Politikkurin skal taka stųši ķ einstaka borgaranum, hansara sjįlvsavgeršarrętti og skal tryggja, at borgarin hevur įvirkan į egin višurskifti. Harafturat skal politikkurin tryggja, at borgarar og tey starvsfólk, sum eru um borgaran, hava neyšugar lógarfestar karmar at virka undir, tį taš snżr seg um višurskifti, sum koma undir valdsnżtslu. Eisini skal politikkurin vķsa, hvussu eitt objektivt eftirlit kann fremjast viš teimum tęnastum, sum veittar verša, uttan at hetta gongur śtyvir įlitiš į starvsfólki og trivnašin millum starvsfólk. Setan av arbeišsbólki og skipan av arbeišinum. Forsorgarlógin og ein komandi tęnastulóg kunnu metast at vera ein av grundarsteinunum ķ fųroysku vęlferšarskipanini. Tķ hevur taš alstóran tżdning, at ein tęnastupolitikkur og ein tęnastulóg hava breiša undirtųku bęši ķ politisku skipanini og frį borgarum, fakfólki, fakfelųgum, stovnum. Landsstżriskvinnan hevur tķskil avgjųrt, at seta ein breittfevnandi arbeišsbólk til at orša ein tęnastupolitik, sum skal verša grundarsteinur undir tęnastulógini, sum ętlandi veršur gjųrd ķ heyst. Męlt veršur til at bólkurin veršur samansettur soleišis:  1 umboš fyri MBF  1 umboš fyri Javna  1 umboš fyri Sinnisbata  3 Fųroya Pedagogfelag  1 Ergoterapeutfelag Fųroya  1 Fysioterapeutfelag Fųroya  1 Heilsuhjįlparafelag Fųroya  1 Felagiš fyri Fųroyskir sjśkrarųktarfrųšingar  1 Heilsurųktarafelagiš  1 Heilsuhjįlparafelag Fųroya  1 Kommunufelag Fųroya  3 umboš fyri Almannaverkiš  2 umboš fyri Almannamįlarįšiš (Formašur og skrivari) Arbeišsbólkurin skal gera tilmęli um ein fųroyskan tęnastupolitik į almannaųkinum. ķ tilmęlinum skal bólkurin: Lżsa og greina, hvussu verandi tęnastur eru skipašar ķ Fųroyum 69 a. Stušulsfólkaskipanin fyri bųrn og vaksin. Hetta fevnir m.a. um eftirmeting av PBA- royndarverkętlanini b. Skipan av tęnastuni. Hetta fevnir um verandi tęnastur og hvussu hesar eru skipašar viš atliti til tųrvi borgarans frį vųggu til grųv į sambżlum, ķ bśfelagsskapum, ķ egnum bśstaši og ķ virknistilbošum c. Nįmsfrųšiligt innihald d. Eftirlit e. Valdsnżtsla Greiningin eigur at samstundis at lżsa, hvat hóskar vęl, og hvųrjar įbųtur tųrvur er į. - Herundir skal arbeišsbólkurin gera tilmęli umo eina fųroyska PBA-skipano Višlķkahaldsvenjing til borgarar, sum fįa bśtilboš hjį Almannaverkinum o Flutningsskipan til fólk, sum fįa tęnastur  Lżsa og greina, hvussu tęnasturnar eru skipašar ķ ųšrum noršurlondum  Bólkurin skal gera tilmęli um tęnastupolitikk fyri Fųroyar. Tęnastupolitikkurin skal oršast viš stųši ķ omanfyrinevndu greiningum og viš stųši ķ fylgjandi:  Brekpolitiskum meginreglum sum geiraįbyrgd, kompensatión og inklusión  ST-sįttmįlanum fyri fólk, sum bera brek  Endurmenningartilgongdini  Bśstašarpolitikki landsins  Eldrapolitikki landsins  Samskipan millum myndugleikar 70 BORGARIN TAKAST UPPį RįŠ Ein vęlvirkandi sosial tęnasta byggir į mišvķst og skipaš samstarv millum borgara, avvaršandi og fakfólk, sum ķ felag tryggja, at borgarin kann hava so sjįlvstųšugt, virkiš og innihaldsrķkt lķv sum gjųrligt. Sosialar tęnastur skulu fremja sjįlvhjįlpni. Almannamįlarįšiš 2017 01 BORGARIN TAKAST UPPį RįŠ Tilmęli um tęnastupolitikk INNIHALD 1. Inngangur 2 Setan av arbeišsbólki og skipan av arbeišinum 2 Tulking og avmarking av arbeišssetningi 2 Brekhugtakiš 3 Breksįttmįlin og brekpolitisku grundreglurnar 3 2. Tęnastupolitiskar meginreglur 4 Borgarin hevur ręši į egnum lķvi 4 Tęnastur skulu skipast viš endurmenning og menning ķ huga 4 Borgarin skal hava skjóta, munagóša og samskipaša tęnastu 5 3. Tilmęli og įtųk, sum stušla undir tęnastupolitisku meginreglurnar 5 Ręttarstųša borgarans styrkjast viš nżggjari tęnastulóg 5 Einfųld og góš tilgongd frį tųrvi til tęnastu 6 Višlķkahaldsvenjing skal skipast 7 Endurvenjing skal styrkjast og samskipast viš ašrar myndugleikar 7 Stušulstęnastur skulu styrkjast 7 BPA skipan skal setast į stovn 7 Virknistęnastur skulu styrkjast 8 Flutningstęnasta skal skipast 8 Tęnasta til fólk viš hoyribreki 8 Fleiri og fjųltįttašir bśstašir skulu byggjast 9 Tęnasta ķ vardum bśstaši skal styrkjast og ķ stųrri mun skiljast frį bśstašnum 10 Borgarin skal ikki takast av ręši 10 įlit og eftirlit 11 Tvųrfakligt samstarv 11 Tvųrgeiraligt samstarv 11 1. INNGANGUR Setan av arbeišsbólki og skipan av arbeišinum Tęnastur til borgarar, iš bera brek, eru ein av grundar- steinunum ķ fųroysku vęlferšarskipanini. Tķ hevur taš alstóran tżdning, at ein tęnastupolitikkur og komandi tęnastulóg hava breiša undirtųku bęši ķ politisku skipanini og frį borgarum, fakfólki, fakfelųgum og stovnum. Landsstżriskvinnan ķ almannamįlum, Eyšgunn Samuelsen, gjųrdi tķ av, at arbeišsbólkurin, sum undanfarna lands- stżriskvinnan setti ķ aprķl 2015, skuldi halda įfram viš arbeišinum. Arbeišsbólkurin umbošar ein breišan skara av fakfólki og felųgum, sum saman skulu orša eitt tilmęli um ein tęnastupolitikk. Arbeišiš er nś at enda komiš, og veršur lagt fyri Lųgtingiš til ašaloršaskifti ķ hesi tingsetuni. Tęnastupolitikkurin veršur grundarlag undir tęnastulógini, sum ętlandi veršur lųgd fyri Lųgtingiš komandi vįr. Tey, iš hava mannaš arbeišsbólkin eru: įsa Olsen (MBF), Sigrun Wardum (Javni), Sśsanna Olsen (Sinnisbati), Turid Jacobsen (Ergoterapeutfelag Fųroya), Jórun Petersen (Fysioterapeutfelag Fųroya), Marjun Petersen, Jógvan Philbrow, Katrin Haraldsen (Fųroya Pedagogfelag), óluva ķ Gong (Felagiš fųroyskir sjśkrarųktar- frųšingar), įsa Holm (Heilsuhjįlparafelag Fųroya), Majbritt Mohr (Heilsurųktarafelagiš), Johan Lamhauge (Kommunu- felagiš), Elin Debes, Rannvį Unadóttir Vestureiš, Barbara Berg (Almannaverkiš), Doris Bjarkhamar og Heini Petersen (Almannamįlarįšiš). Arbeišiš hevur veriš skipaš viš afturvendandi fundum, har umbošini hava havt mųguleika at koma til oršanna bęši ķ mun til innihald og ķ mun til endaligu tilmęlini ķ tęnastu- politikkinum. Skipaš hevur veriš fyri framlųgum, har umboš fyri Almannamįlarįšiš hava havt framlųgur um ST- sįttmįlan fyri fólk, sum bera brek, fķggjarlógina og forsorgar- lógina. Eisini hava umboš ķ bólkinum lagt sķni sjónarmiš fram ķ mun til ymisk evni, umframt at umboš fyri ymiskar myndugleikar hava greitt frį, hvussu tęnastur eru skipašar. Arbeišsbólkurin hevur, ķ tķšarskeišnum frį mai 2015 mars 2016, havt 13 fundir og ein evnisdag, har tvųrfakligt samstarv varš višgjųrt śt frį ymiskum sjónarhornum. Arbeišiš hevur eisini veriš merkt av, at val varš śtskrivaš og nżtt landsstżrisfólk er komiš ķ Almannamįlarįšiš. 02 Arbeišsbólkurin hevur ķ trimum umfųrum havt tilmęliš um tęnastupolitikkin til hoyringar, og hava umbošini hvųr ķ sķnum lagi gjųrt višmerkingar til tilmęlini. Tulking og avmarking av arbeišssetningi Yvirskipaši arbeišssetningurin er at gera tilmęli um tęnastur til fólk, sum bera brek, hvųrjar meginreglur tęnasturnar frameftir skulu byggja į, hvųrjar tęnastur skulu veitast og hvussu hesar skulu skipast. Tilmęliš um tęnastupolitikkin fevnir ķ hųvušsheitinum um umsorganarveitingar, t.e. tęnasta, sum krevur starvsfólk. Eisini fevnir tilmęliš um višurskifti, sum hava tilknżti til umsorganarveitingar, so sum atgongd og tilgongd til hesar. ķ tilmęlinum um tęnastupolitikk verša hesar kallašar sosialar tęnastur ella bara tęnastur. Tęnastupolitikkurin fevnir ikki um peningaveitingar til uppihald ella stušulsveitingar sum t.d. stušul til hjįlparrįš, bil ella stušul til bśstašarbroytingar, sum eru neyšugar fyri, at borgari, sum hevur mist fųrleikar, kann hśsast ķ egnum heimi. Arbeišsbólkurin hevur ikki višgjųrt spurningin um gjųld fyri tęnastur. Sum er, rinda borgarar fyri bśstaš, mat og uppi- hald ķ vardum bśstaši. Tilmęliš um tęnastupolitikkin tekur stųši ķ brekpolitiskum meginreglum um samhaldsfesti, javnvišgerš, kompen- satión, geiraįbyrgd og ķ ST-sįttmįlanum um ręttindi hjį einstaklingum, iš bera brek. ķ sambandi viš arbeišiš at orša tilmęliš um tęnastupolitikk, hevur Almannamįlarįšiš saman viš arbeišsbólkinum og viš hjįlp frį Almannaverkinum, gjųrt eina frįgreišing um verandi tęnastur. Tęnasturnar, sum lżstar verša, eru stušulsfólkaskipanin fyri bųrn og vaksin, bśstašartilboš, endurvenjingartęnasta og virknistęnasta, tęnasta til fólk, sum hava hoyribrek umframt višlķkahaldsvenjing og flutningstęnasta, sum ikki finnast ķ dag. Harumframt veršur skipanin viš eftirliti viš verandi tęnastum eins og vķst veršur į tżdningin av greišum og tryggum kųrmum um mųguligar tvingsilsfyriskipanir. Eisini verša tvųrfakligt og tvųrgeiraligt samstarv lżst. Tilmęliš um tęnastupolitikkin er oršaš viš stųši ķ frįgreišingini. Brekhugtakiš ķ Fųroyum hevur įvķst kjak stašist av oršinum brek, iš fólk meta hevur ein nišursetandi tżdning. Eftir drśgva umrųšu og ķ samrįš viš Mįlrįšiš, hevur Arbeišsbólkurin valt at brśka heitiš Fólk, sum bera brek ķ frįgreišingini. Talan er um eitt alment heiti, sum fevnir um allar borgarar, sum orsakaš av breki ella sjśku, hava virkistarn, sum višfųrir, at viškomandi hevur tųrv į kompensatión fyri at kunna virka į jųvnum fųti viš onnur. Hugburšurin ķ samfelagnum til fólk, iš bera brek, hevur įvirkan į, hvųrjar tęnastur verša veittar og hvussu hesar verša skipašar. Brekhugtakiš og hugburšurin eru broytt frį tķšini har borgarar vóršu fullkomuliga stovnsgjųrdir viš total institutionalisering til ķ dag, har dentur veršur lagdur į at veita hesum borgarum javnbjóšis mųguleikar ķ samfelagnum. Brekhugtakiš er sostatt ikki sišfast, men hevur alsamt flutt seg frį at vera eitt lęknafrųšiligt hugtak, til ķ dag, at samfelagiš og umhvųrviš annars skal fevna fólki, iš bera brek. Tilmęliš um tęnastupolitikkin tekur stųši ķ hesum brek- hugtakinum, sum ST hevur brśkt sķšani 1993, tį sokallašu fyrimyndarreglurnar vóršu samtyktar. Breksįttmįlin og brekpolitisku grundreglurnar Breksįttmįlin varš settur ķ gildi ķ 2009. Endamįliš viš sįttmįlanum er at virka fyri, at borgarar, iš bera brek, verša virdir sum javnbjóšis borgarar ķ einum ręttarsamfelagi, og til fulnar kunnu nżta ųll grundleggjandi manna- og fręlsis- ręttindi į jųvnum fųti viš onnur. Hóast Breksįttmįlin ikki er įsettur viš lóg, hava Fųroyar bundiš seg til at halda sįttmįlan og merkir hetta, at lóggevandi, śtinnandi og dųmandi valdiš altķš virka ķ samljóši viš sįttmįlan. Sįttmįlin bindur londini į tveir ymsar hęttir. Skilt veršur ķ hesum sambandi ķmillum borgarlig og politisk ręttindi og fķggjarlig, sosial og mentanarlig ręttindi. Borgarlig og politisk ręttindi eru ręttindi, iš landiš hevur skyldu til at tryggja frį tķ degi, sįttmįlin er settur ķ gildi. Vanlig borgarlig og politisk ręttindi eru eitt nś talufręlsi, at vera lķka fyri lógini, persónlig trygd og luttųka ķ politiska lķvinum. Fķggjarlig, sosial og mentanarlig ręttindi eru ręttindi, iš londini hava skyldu til įhaldandi at betra um. Skyldan skal skiljast sum ein įhaldandi skylda, iš landiš kann tryggja yvir tķš og ķ mun til tęr ressursur, iš landiš hevur at rįša yvir. Fķggjarlig-, sosial- og mentanarlig ręttindi eru eitt nś rętturin at fįa eitt arbeiši undir sųmiligum korum, rętturin til śtbśgving, rętturin til bśstaš, rętturin til almannatrygd og tęnastur og rętturin at taka lut ķ mentanarlķvinum. Tęnastur til fólk, iš bera brek, verša skipašar viš grundarlagi ķ teimum brekpolitisku grundreglunum: Grundreglan um kompensatión ber viš sęr, at samfelagiš bjóšar fólki, iš bera brek, tęnastur og veitingar, sum hava til endamįls at hjįlpa upp į ella avmarka avleišingarnar av virkistarninum. Talan er ikki um at veita hesum borgarum framķhjįrętt, men at javna eitt ójavnt upprunastųši. Grundreglan um geiraįbyrgd ber viš sęr, at hvųr myndugleiki, felagsskapur ella virki, iš hevur įbyrgd av at veita eina įvķsa almenna tęnastu ella veiting til allar borgarar, hevur įbyrgd av at tryggja og fķggja, at eisini borgarar, sum bera brek, fįa somu tęnastu. Grundreglan um samhaldsfesti ber viš sęr, at ųll kompensatión og allar tęnastur verša veittar į einum samhaldsfųstum grundarlagi og fķggjašar yvir skatta- skipanina. Stušul og fyriskipanir til borgarar, iš bera brek, eru ķ hųvušsheitum ókeypis, og eru tķ ikki tengd at inntųku og ogn. Grundreglan um javnvišgerš ber viš sęr, at ųll skulu hava somu mųguleikar somu mųguleikar at menna og gagnnżta fųrleikar og hegni. Persónur, iš ber brek, hevur ašrar fortreytir enn persónur, iš ikki ber brek, eins og persónar, iš bera brek, sķnįmillum kunnu hava sera ymiskar fortreytir. Javnvišgerš merkir tķ ikki, at ųll skulu višgerast eins. Breksįttmįlin og brekpolitisku grundreglurnar mynda, hvussu samfelagiš sum heild veršur innręttaš, hvussu viškomandi lóggįva veršur tilevnaš, og hvussu manna- gongdir og skipanir eru og verša hįttašar. 03 2. TĘNASTUPOLITISKAR MEGINREGLUR Hųvušsendamįliš viš sosialum tęnastum er at kompensera fyri brekiš og harviš geva borgaranum mųguleika at luttaka ķ samfelagnum į jųvnum fųti viš ašrar borgarar. Alsamt stųrri dentur veršur lagdur į at gera borgaran so sjįlvbjargnan og sjįlvhjįlpnan sum gjųrligt, og setir hetta stór krųv bęši til skipanina, starvsfólk og ikki minst avvaršandi. Borgarin hevur ręši į egnum lķvi Fólk, sum bera brek og hava tųrv į sosialari tęnastu,hava eins og ašrir borgarar ķ Fųroyum ein grundleggjandi almennan og sosialan rętt til at hava įvirkan į egiš lķv og gerandisdag og at taka avgeršir um egin persónlig višurskifti undir teimum fyritreytum, iš avvaršandi borgarar virka undir. Sjįlvsavgeršarrętturin er tó įvirkašur av fųrleikanumhjį hvųrjum einstųkum til at velja og taka avgeršir. Sjįlvsavgeršarrętturin kann eisini vera avmarkašur ķ tann mun samfelagiš ikki hevur neyšugu tęnasturnar at bjóša viškomandi. Sambandiš millum myndugleika og borgara hevurseinastu įrini veriš fyri stórum broytingum. Borgarin tekur ikki longur einans ķmóti eini tęnastu, men er ķ stųrri munviš ķ sjįlvari tilgongdini at taka avgerš og hevur harviš stųrri įvirkan į, hvųrja tęnastu viškomandi fęr. Harumframt at sjįlvsavgeršarrętturin hjį einum borgara fingiš serliga verju. Tęnastur skulu veitast viš stųši ķ ynskinum hjį borgaranum um egna lķvsstųšu og skulu styšja og styrkja um sjįlvsavgeršarręttin hjį tķ einstaka soleišis, at borgarin hóast tarn ella sjśku fęr eitt fyri hann nųktandi og innihaldsrķkt lķv. ķ Fųroyum hevur familjan framvegis ein tżšandi leiklut ķ lķvinum hjį ųllum, og ofta er familjan serfrųšingur ķ lķvinum hjį hesum borgarum. Familjan kann ķ nųkrum fųrum vera einasta varandi sambandiš, sum viškomandi hevur. Tķskil er tżdningarmikiš at hugt veršur eftir leiklutinum hjį teimum avvaršandi og ķ hvųnn mun tey eiga at taka lut ķ mįls- višgeršini og at legga til ręttis tęnastuna. 04 Tį ein borgari hevur tųrv į tęnastu og sųkir um hesa, er taš myndugleikin, sum śtvegar tęnastuna, sum ķ sķšsta enda hevur avgeršarrętt ķ mun til, hvųrja tęnastu viškomandi fęr. Hetta merkir, at borgarin ķ slķkum fųrum ikki hevur fullan sjįlvsavgeršarrętt ķ mun til tęnastu, tķ myndugleikin eisini skal taka atlit til tųrvin hjį viškomandi, sum skal standa mįt viš tęnastuna, ašrar umsųkjarar, ašrar borgarar ķ t.d. einum toymi ella bśstaši, jįttan os.fr. Avbjóšingin er at finna eina javnvįg millum fręlsiš hjį borgaranum og rįsarśmiš hjį myndugleikanum at avgera, hvussu ein tęnasta skal skipast, hvussu ressusurnar ķ familjuni ella nęrumhvųrvinum skulu troytast, og hvussu borgarin kann nżta almennar ella sjįlvbodnar tęnastur. Tęnastur skulu skipast viš endurmenning og menning ķ huga Allir borgarar hava fųrleikar og menningarmųguleikar og borgarin skal mųtast har, sum borgarin er. Tęnastan skal standa mįt viš tųrvin hjį viškomandi, eins og tęnastan skal taka hędd fyri tķ umhvųrvi, iš borgarin livir ķ, og skal ikki vera meira vķšfevnd enn neyšugt. Borgarin skal eggjast, stimbrast og stušlast til at hava so sjįlvstųšugt lķv sum gjųrligt eins og borgarin skal hava įvirkan į tilgongdina og innihaldiš ķ teim tęnastum, sum honum verša tillutašar og veittar. Hetta er galdandi bęši fyri borgarar, sum bśgva sjįlvstųšugt og ķ vardum bśstųšum. Tęnastan skal slóša fyri, at teir borgarar, sum megna taš, skulugerast fųrir fyri at uppihalda sęr sjįlvum og sķnum viš minst mųguligari hjįlp frį tķ almenna. Samstundis er umrįšandi, at tęnastur til borgarar, sum hava umfatandi og varandi tųrv į tęnastu slóša fyri, at borgarin fęr eitt fyri hann so sjįlvstųšugt, stųšugt, og innihaldsrķkt lķv sum gjųrligt. Er talan um bųrn, skal samfelagiš viš nųktandi tęnastum slóša fyri, at bęši familjan og barniš kunnu liva eitt so vanligt familjulķv, sum til ber. M.a. skulu foreldrini hava mųguleika at varšveita tilknżtiš til arbeišsmarknašin, vera familja, taka sęr av hinum bųrnunum og luttaka ķ sosialum tiltųkum hóast barniš ber brek. Tęnastan skal taka stųši ķ kropsligu, sįlarligu og sosialu stųšuni umframt ynskjunum og avgeršunum hjį hvųrjum borgara sęr soleišis, at hędd veršur tikin fyri tķ heila menniskjanum. Tęnastan skal skipast sum eitt tķšaravmarkaš, mišvķst og skipaš samstarv millum ein borgara, fakfólk og avvaršandi og ķ tann mun taš er neyšugt, skulu tęnasturnar vera samanhangandi frį barndómi, ungdómi og til vaksnamannalķviš. Tęnasturnar skulu veitast saman viš borgaranum heldur enn fyri borgaran. Borgarin skal hava skjóta, munagóša og samskipaša tęnastu Ein fortreyt fyri, at borgarar til fulnar og į virknan hįtt kunnu vera viš ķ samfelagnum į jųvnum fųti viš onnur er, at samfelagiš tryggjar at fólk, iš bera brek, hava atgongd til nógvar ymiskar tęnastur bęši heima, į vardum bśstųšum og at borgararnir hava atgongd til stušulstęnastur, undir hesum persónliga hjįlp fyri at lętta um gerandisdagin og fyri at fyribyrgja, at borgarin veršur einsamallur og avbyrgdur frį samfelagnum. Taš kann vera sera mųšsamt serliga hjį borgarum, iš bera brek at feršast runt ķ teimum skipanum, sum settar eru ķ verk fyri at hjįlpa viškomandi. Viš ręttartrygd og viš almennum fķggjarligum atlitum ķ huga, skal borgarin fįa rųttu hjįlpina į rųttum staši soleišis, at borgarin fęr eina munadygga og śrslitagóša tęnastu. Stųšan kann lżsast sum, at ķ stašin fyri, at borgarin skal venda sęr til fleiri myndugleikar, eiga myndugleikarnir at samskipa og samstarva um tęnasturnar kring ein borgara, og harviš gera taš meira einfalt fyri borgaran. Saman viš borgarunum skulu vit royna nżggjar leišir. Taš krevur, at vit gerast betri til at meta um, hvat iš munar og hvķ taš munar. Taš kann t.d. snśgva seg um samspęliš viš borgaran, um hvussu greiš virkisętlanin er, um arbeišs- umstųšurnar hjį starvsfólkunum, um śtbśgvingarstigiš hjį starvsfólkunum, um samstarviš og samskipan av tęnastum millum myndugleikar. Hetta krevur, at tęnasturnar verša skipašar soleišis, at tęr kunnu eftir- metast. Ein stųrri partur av jįttanini eigur tķ at verša settur av til at savna vitan um effektina av vęlferšartęnastnum, bęši gjųgnum egnar royndir og viš ķblįstri frį okkara grannalondum. 3. TILMĘLI OG įTŲK, SUM STśLA UNDIR TĘNASTUPOLITISKU MEGINREGLURNAR Ręttarstųša borgarans styrkjast viš nżggjari tęnastulóg Arbeišsbólkurin metir, at ręttindi hjį borgarum, iš bera brek eiga at verša įsett ķ lóg soleišis, at borgarin veit, hvųrji ręttindi og hvųrjar skyldur hann hevur og myndugleikin og politiska skipanin hava greišar karmar at virka undir. Męlt veršur til, at įseta innihaldiš av teimum tęnastum, iš Almannaverkiš, sjįlvsognarstovnar og sjįlvbodnir felagsskapir skulu bjóša borgarum, ķ tęnastulógini. Arbeišsbólkurin męlir til, at lógin veršur kjųlfest ķ Brek- sįttmįlanum og sjįlvsavgeršarręttur borgarans, meginreglan um kompensatión og įbyrgdarbżtiš millum einstaklingin, familjuna og taš almenna, veršur stašfest ķ lógini. Eisini veršur męlt til, at tęnastulógin hevur greišar įsetingar um vegleišingarskyldu, frįbošanarskyldu, tvingsil, eftirlit og kęrumųguleika. Tżdningarmest er, at tęnastan ķ tęnastulógini veršur įsett soleišis, at borgarin fęr eina hóskandi tęnastu ķ mun til sķn tųrv. Havandi ķ huga, at tęnasturnar, iš veittar verša sambęrt tęnastulógini, eru tengdar at einari rakstrar- jįttan, er taš av stórum tżdningi, at rętta tęnastan veršur veitt borgaranum soleišis, at tęnastan rakar tųrvin hjį borgaranum so neyvt sum mųguligt. Ein heildarmeting av stųšu borgarans skal slóša fyri, at borgarin fęr rųttu tęnastu ella tęnastur til rųttu tķš. 05 Męlt veršur til, at įseta ķ tęnastulógini, at borgarin skal visiterast grundaš į eina heildarmeting av tųrvi og ynski borgarans soleišis, at borgarin fęr rųttu tęnasturnar til rętta tķš, og borgarin fęr eina endurmenningarętlan ella eina menningarętlan, iš greitt vķsir, hvat endamįliš er viš veittu tęnastuni, og hvųrji mįl skulu rųkkast. Borgarin veršur settur ķ mišdepilin, tęnasturnar koma til borgaran og borgarin sleppur undan at vera mįlsvišgeri ķ egnum lķvi. ķ sambandi viš heildarmetingina fęr borgarin eina endurmenningarętlan ella eina menningarętlan. Ętlanin skal tżšiliga vķsa, hvat endamįliš er viš veittu tęnastuni og hvųrji mįl skulu rųkkast. Greiš lógarheimild veršur įsett ķ tęnastulógini fyri at veita ymsu tęnasturnar og tęnastustųšiš veršur įsett į tann hįtt, at lógin įleggur Almannaverkinum at gera sokallašar kvalitetsstandardir, iš mynda grundarlagiš undir tęnastunum, iš veittar verša. ķ sama višfangi įsannar arbeišsbólkurin tżdningin av, at tęnasturnar fįa neyšugu jįttanina į fķggjarlógini. Mett veršur ķ hesum sambandi, at kvalitetsstandardur og m.a. skjalfesting av hagtųlum, eru amboš, iš kunnu slóša fyri, at neyšug jįttan veršur tryggjaš sum grundarlag undir tęnastunum. Einfųld og góš tilgongd frį tųrvi til tęnastu Arbeišsbólkurin metir taš umrįšandi, at taš er einfalt fyri borgarar og avvaršandi at venda sęr til og samskifta viš Almannaverkiš og ašrar myndugleikar. Arbeišsbólkurin metir, at skjalfestingarskylda eigur atvera stašfest ķ tęnastulógini, har tųrvurin į skjalfesting er tżdningarmikil og gevur meining, eitt nś ķ mun til tvingsil og, ķ ein įvķsan mun, til at savna hagtųl og ikki minst ķ mun til at meta um, ķ hvųnn mun endamįliš viš tęnastuni veršur rokkiš. Skjalfesting er eitt ķtųkiligt amboš at gera starvsfólk meira tilvitaš um, hvat endamįliš viš tęnastuni er, hvųr leiklutur teirra skal vera og hvųrji ręttindi borgarans eru. Arbeišs- bólkurin vķsir į, at starvsfólk eiga at verša fųrleikament ķ hesum sambandi, og fųrleikament at skjalfesta soleišis, at tķš ikki veršur nżtt at skjalfesta vanlig og óviškomandi višurskifti, iš er natśrligur partur arbeišinum. Arbeišsbólkurin heldur taš hevur tżdning, at borgarin, sum hevur tųrv į tķ, fęr ein mįlsvišgera, sum samskipar tęnastur og veitingar, sum viškomandi fęr frį Almanna- verkinum. Royndir vķsa, at taš kann vera sera orkukrevjandi hjį einum stovni at luttaka ķ tvųrgangandi samstarvi, at fįa eina tilgongd skipaša og at halda skipanini koyrandi. Skal samstarviš gerast veruleiki og halda įfram, er alneyšugt, at allir myndugleikar, stovnar og fakfólk eru sinnaši at luttaka og seta neyšuga orku av til hetta. Rįšgeving er ein kęrkomin hjįlp og stušul ķ gerandis- degnum hjį familjuni, og stušlar undir, at familjan klįrar tęr avbjóšingar, iš kunnu standast av at fįa eitt barn, sum ber brek. Eisini hevur taš tżdning, at barniš fęr neyšugan stušul ķ familjuni og at familjan fęr neyšuga nįmsfrųšiliga vegleišing. Umrįšandi er, at tvųrfaklig rįšgevandi toymi verša skipaši viš fólki, iš hava breiša nįmsfrųšiliga og terapeutiska vitan. Samstundis er eisini neyšugt, at starvsfólk, sum virka sum rįšgevar, hava neyšug amboš at koma inn ķ heimiš hjį familjuni og mųta og rśma familjuni, har hon er. Męlt veršur til, at tęnastulógin įsetir skyldu at skjalfesta, har taš veršur mett neyšugt og gevur meining. Skjalfestingarskyldan eigur at vera avmarkaš soleišis,at hon ikki tekur tķš frį borgaranum. Męlt veršur til, at tilgongdin hjį Almannaverkinum at gera taš einfalt fyri borgaran heldur įfram, og um mųguligt veršur styrkt. Męlt veršur til, at Almannaverkiš fęr ein sokallašan borgaraportal, har borgarin sjįlvur ella saman viš avvaršandi kann sķggja, hvųrjar tęnastur eru og sjįlvur kann sųkja um tęnasturnar beinleišis į netinum eins og ķ ųšrum londum. Taš kann t.d. vera torfųrt hjį eini familju, sum hevur fingiš eitt barn, sum ber brek ella einum vaksnum, sum er innlagdur į Psykiatriska deplinum at skula fyrihalda seg til sķna sosialu stųšu. Um t.d. sosialrįšgevarar vóru į stašnum, vildi taš veriš ein munandi lętti fyri hesi at sųkt um og fingiš neyšuga hjįlp ķ ręttari tķš. 06 Męlt veršur til, at allar familjur, sum hava tųrv į tęnastu frį fleiri myndugleikum, fįa eina samskipaša tęnastu. Męlt veršur til, at familjur, sum hava bųrn, sum bera brek, fįa mįlręttaša og dygdargóša familjurįšgeving į hųgum fakligum stųši. Męlt veršur til, at Almannaverkiš ķ stųrri mun enn higartil kemur śt har borgarin er. Višlķkahaldsvenjing skal skipast Višlķkahaldsvenjing er mįlręttaš venjing, sum skal forša fyri fųrleikamissi, og fasthalda ella betra um verandi fųrleika. Višlķkahaldsvenjing fevnir bęši um likamligar og sįlarligar fųrleikar og hegni. Arbeišsbólkurin er samdur um, at tęnastan eigur at verša skipaš ķ Almannaverkinum saman viš endurvenjingini. Arbeišsbólkurin metir tó, at eitt neyvari śtgreiningararbeiši mį gerast, įšrenn višlķkahaldsvenjingin veršur skipaš sum tęnasta. ķ hesum sambandi skal arbeišsbólkurin vķsa į, at neyšugt er at lżsa og stašfesta munin į višlķkahalds- venjing frį tķ almenna og so teirri venjing, sum borgarin kann fįa stušul umvegis Heilsutrygd. Endurvenjing skal styrkjast og samskipast viš ašrar myndugleikar Arbeišsbólkurin metir, at verandi heimild til at veita endurvenjing eigur at verša įsett ķ tęnastulógini soleišis, at taš framhaldandi veršur greitt, at taš eru borgarar 18-66 įr og ķ serligum fųrum 16-17 įr, sum kunnu fįa endurvenjing fyri at varšveita ella fįa tilknżti til arbeišs- marknašin ella fyri at klįra seg viš so lķtlari hjįlp sum gjųrligt. Harafturat metir arbeišsbólkurin, at tilrįšingarnar ķ tilmęlinum Ein samskipaš endurvenjing um at fįa ķ lag eitt skipaš samstarv millum heilsuverkiš, Almannaverkiš og kommunala geiran eiga at setast ķ verk soleišis, at partarnir ķ felag tryggja, at borgarin fęr eina samskipaša endurvenjingartęnastu. Stušulstęnastur skulu styrkjast Stušulstęnastur eru tęnastur, sum kunnu stušla undir, at borgarar, sum bera brek, kunnu hava ein virknan og inni- haldsrķkan gerandisdag į jųvnum fųti viš ašrar fųroyingar. Harumframt kunnu stušulstęnasturnar višvirka til, at borgarin kann mennast og stušlast til at klįra seg viš so lķtlari hjįlp sum gjųrligt. ķ trišja lagi eru verandi stušuls- tęnastur at rokna sum umlęttingartilboš til familjuna hjį borgaranum, sum ber brek. Harafturat kunnu stušuls- tęnastur višvirka til, at borgarar, sum bera brek, ikki hava tųrv į vardum bśstaši ella minni vardum bśstaši. Arbeišsbólkurin metir, at jįttanin til stušulstęnasturnar eigur at verša hękkaš soleišis, at fleiri borgarar, sum hava tųrv į tęnastu, fįa hesa og at tey, sum fįa stušulstęnastu, kunnu fįa ta tęnastu tey metast hava tųrv į. BPA skipan skal setast į stovn BPA stendur fyri borgarastżrd persónlig atstųša og merkir hetta, at ein borgari, sum hevur tųrv į stušli, sjįlvur virkar sum arbeišsgevari og arbeišsleišari hjį teimum, sum veita tęnastuna. ķ uppgįvuni at vera arbeišsgevari liggur setan av starvsfólki, umsiting av lųn og ųšrum starvsfólka- višurskiftum. Sum arbeišsleišari skal ein avgera, hvųr skal rųkja uppgįvuna, hvat stušulin skal brśkast til og hvussu ein arbeišsętlan skal leggjast til ręttis. Borgarin veršur visiterašur til tęnastuna śtfrį eini tųrvsmeting av, hvussu nógvum tķmum viškomandi hevur tųrv į og um BPA veršur mett at vera tann rętta skipanin til viškomandi. Sķšani fęr viškomandi eina fķggjarliga jįttan svarandi til hetta at umsita eftir nęrri įsettum reglum. Arbeišsbólkurin metir, at BPA eigur at fevna um fylgjara- uppgįvur og stušulstķmar/umlętting. BPA eigur ikki at fevna um sernįmsfrųšiligar uppgįvur, sum krevja sernįmsfrųšiligar fųrleikar, rųktaruppgįvur, sum liggja 07 Męlt veršur til at skipa višlķkahaldsvenjing ķ Fųroyum, og at heimild til veita vķšlķkahaldsvenjing veršur stašfest ķ tęnastulógini, undir hesum hvųr, iš hevur rętt til višlķkahaldsvenjing og undir hvųrjum treytum. Męlt veršur til at varšveita verandi stušulstęnastur og styrkja hesar soleišis, at tųrvurin į tęnastu veršurnųktašur, og at greiš heimild til at veita tęr tęnastur, sum eru, t.e. stušulstęnasta, fylgjari, nįttarvakt, umlętting, frķtķšar- tilboš/frķtķšarklubb o.s.fr., veršur įsett ķ tęnastulógini. Męlt veršur til, at verandi heimild at veita endurvenjing veršur įsett ķ tęnastulógini, og at tęnastan stig- og mišvķst veršur styrkt soleišis, at borgarar sum hava tųrv į tęnastuni kunnu fįa hesa. Męlt veršur til at samskipa tęnastuna millum Almannaverkiš, heilsuverk og kommunurnar. Męlt veršur til at seta eina BPA-skipan į stovn ķ Fųroyum og at heimildin til at veita hesa tęnastu veršur įsett ķ tęnastulógini. uttan fyri taš, sum ein stušul kann lęrast upp til, ergo- og fysioterapi ella ašrar heilsufakligar seruppgįvur. Limir ķ bólkinum eru tó ikki samdir um, hvųrjar treytir skulu setast borgarum, iš fįa hesa tęnastu og hvussu umfatandi leikluturin hjį borgaranum skal vera ķ mun til virka sum arbeišsgevari og arbeišsleišari. Ein loysn er, at fariš veršur hóvliga fram eins og ķ granna- londunum soleišis, at fariš veršur undir at skipa eina BPA skipan, sum - ķ fyrstu syftu - leggur upp til, at Almanna- verkiš hevur arbeišsgevaraleiklutin, og at borgarin sjįlvur skal megna at śtfųra arbeišsleišaraleiklutin sum er at avgera, hvųr settur veršur ķ starv, hvussu og nęr stušuls- tķmarnir verša brśktir. Er talan um bųrn, eru taš foreldrini/ verjar, sum avgera, hvųr settur veršur ķ starv og hvussu og nęr stušulstķmarnir verša brśktir. Tį skipanin er komin ķ eina fastari legu, kann BPA skipanin miš- og stigvķst vķškast til at fevna um allar borgarar. Virknistęnastur skulu styrkjast Virknistęnastur geva borgarum mųguleika at varšveita ella betra um persónligar fųrleikar ella lķvskor viš at arbeiša. Virknistęnastur eru viš til at geva borgaranum kensluna av at megna nakaš sjįlvur og at hava ein leiklut og tżdning ķ felagsskapinum. Virknistęnastur fevna um vard verkstųš, verkhśs og tilhaldsstųš og kunnu eisini skipast sum sjįlvhjįlparbólkar, rįšgeving og uppsųkjandi arbeiši. Sum er, hava Almanna- verkiš, Sjóndepilin, Fountainhśsiš og Dugni virknistęnastur og metir arbeišsbólkurin, at verandi tęnastur eiga at verša varšveittar. Tilgongdin at skipa tęnasturnar viš endurmenning og menning ķ huga eigur at halda įfram og verša vķškaš soleišis, at tęnastan ķ stųrri mun enn higartil veršur veitt viš stųši ķ fųrleikum og ynskjum hjį einstaka borgaranum. Mišast skal eftir, at so nógv sum gjųrligt, sum ynskja og megna taš, kunnu luttaka į vanliga arbeišsmarknašinum. 08 Flutningstęnasta skal skipast Sambęrt grein 20 ķ Breksįttmįlanum, skulu limalondini taka munadygg stig til at tryggja persónligt flytfųri viš stųrst mųguligum sjįlvbjargni hjį fólki, iš bera brek, m.a. viš at lętta um flytfųri hjį fólki, iš bera brek, į tann hįtt og til ta tķš, tey ynskja og fyri rķmiligan kostnaš. Arbeišsbólkurin er samdur um, at tųrvur er į at fįa skipaši flutningsvišurskifti til borgarar, iš bera brek og sum ikki eru fųrir fyri at koyra ķ egnum bili, ella nżta almenna ferša- sambandiš. Tųrvur er į skipašum flutningsvišurskiftum kring alt landiš og tvųrtur um kommunumųrk. Męlt veršur til, at heimild veršur sett ķ tęnastulógini at veita flutningstęnastu. Męlt veršur til, at flutningstęnasta kann veitast sum fķggjarligur stušul, soleišis, at borgarin hevur fręlsi at vitja familju og vinir, luttaka ķ mentunarlķvinum, gera persónlig ųrindi o.a. Męlt veršur til, at flutningur veršur partur av tęnastuni ķ sambandi viš, at borgarin fęr virknistęnastu, dagtilboš ella lķknandi dagliga tęnastu uttanfyri heimiš. Arbeišsbólkurin hevur ikki višgjųrt nęrri, hvussu ein flutningstęnasta best veršur skipaš ķ Fųroyum, men męlt veršur til, at tęnastan veršur so mikiš smidlig, at hon tekur hędd fyri, at almenna feršasambandiš ikki er eins gott kring alt landiš, og at avmarkingarnar hjį borgaranum kunnu vera sera ymiskar, alt eftir, hvat brek talan er um,og eftir, hvųr flutningstęnasta veršur veitt. Taš eru fleiri myndugleikar, sum veita ymiskar tęnastur til somu borgarar og męlir arbeišsbólkurin til, at hesir myndugleikar ķ felag fara undir at skipa soleišis fyri, at borgarar, sum bera brek, kunnu feršast į jųvnum fųti viš ašrar fųroyingar. ķ hesum sambandi eigur at verša umrųtt, um Serflutningsskipan landsins kundi veriš ein lands- fevnandi tęnasta. Tęnasta til fólk viš hoyribreki Samskifti er ein tżšandi lutur ķ at vera menniskja, og er grundarlagiš undir nęrum allari sosialari samveru millum menniskju og er ein fortreyt fyri at kunna liva og virka ķ samfelagnum į jųvnum fųti viš onnur. Sambęrt geiraįbyrgdini hava fųroyskir myndugleikar, iš veita tęnastur til borgarar, skyldu at tryggja og rinda fyri,at tęnastan veršur veitt ųllum borgarum, undir hesum fólki, Męlt veršur til, at verandi heimild at veita virknistęnastur veršur įsett ķ tęnastulógini, og at taš veršur greitt, hvųr hevur rętt til virknistęnastu og undir hvųrjum treytum. Męlt veršur til, at virknistęnasturnar verša styrktar soleišis, at borgarar, sum bera brek, kunnu hava eitt virkiš arbeišslķv. iš hava hoyribrek. Sum dųmi kann nevnast, at skślaverkiš rindar fyri tulkatęnastu til nęmingar, iš hava hoyribrek. Heilsutrygd rindar teknmįlstulk ķ sambandi viš lękna- vištalur og Kringvarpiš rindar fyri at teknmįlstulka tķšindasendingar. Ongar reglur eru tó ķ lóggįvu um tulkatęnastur til fólk, iš hava hoyribrek, og har myndugleikar ikki hava skyldu at rinda. Teknmįlstulkatęnastan, iš er ein sjįlvstżrandi eind, veitir tulk ķ ųllum slųgum av samskifti millum hoyrandi, tunghoyrd og deyv, og har almenn upplżsing og tiltųk fara fram, men Teknmįlstulkatęnastan er ikki skipaš viš lóg. Fleiri og fjųltįttašir bśstašir skulu byggjast Fólk, sum bera brek eru ymisk, hava ymiskan tųrv og ymisk ynskir eisini ķ mun til bśstašir og soleišis er eisini hjį borgarunum, iš fįa bśtilboš frį Almannaverkinum. Talan er um fólk viš fjųlbreki, menningartarni, autismu, seinheila- skaša og sįlarsjśku, og talan er um fólk ķ ųllum aldri. Onkur borgari trķvist best ķ einum kamari, mešan ašrir hava tųrv į stórum ķbśšum. Nakrir borgarar ynskja og hava gott av at vera saman viš nógvum fólki, mešan onnur hava taš best viš at vera einsamųll. Bųrn kunnu hava stųrri tųrv į felagshųlum og at kenna seg sum part av einum felagsskapi enn vaksin fólk. Hetta setir onnur krųv til teir bśstaširnar, iš verša śtvegašir til bųrn. Taš er ein sannroynd, at eisini fólk, sum bera brek, liva longri ķ dag enn įšur og setir hetta eisini krųv til bśstašin. Hetta fjųlbroytniš eigur bśstašarmarknašurin at kunna bjóša. Samstundis er torfųrt greitt at įseta, hvat ein nųktandi bśstašur er fyri allar borgarar. Arbeišsbólkurin vķsir į, at taš er sera tżdningarmikiš at bygt veršur, har tųrvurin er stųrstur, og at tilgongdin hjį Almannamįlarįšnum og Bśstųšum til at śtvega fleiri vardar bśstašir heldur įfram og veršur styrkt soleišis, at ųll fįa ein hóskandi bśstaš og soleišis, at hvųr einstakur borgari harviš eisini fęr stųrri sjįlvręši. Arbeišsbólkurin vķsur į, at bśstašarmarknašurin til fólk, sum bera brek, skal vera fjųltįttašur soleišis, at bśstašurin kann standa mįt viš tųrvin og ynskini hjį tķ einstaka, og soleišis at borgarin hevur ein veruligan mųguleika at velja sęr bśstaš, at velja hvųrjum hann ynskir at bśgva saman viš, og hava mųguleika fyri at flyta bśstaš, eins og onnur. Arbeišsbólkurin vil vķsa į tżdningin av, at taš ķ stųrst mųguligan mun veršur bygt til endamįliš heldur enn at hildiš veršur įfram at leiga sethśs, sum ikki eru bygd til endamįliš. Arbeišsbólkurin vķsir į, at taš er serstakliga umrįšandi, at fólk, iš bera brek, hava plįss at fįa vitjan av nęstringum o.ų., eins og borgarin skal hava mųguleika at gera mat ķ egnari ķbśš. Arbeišsbólkurin er ikki samdur um, um fermetratal į vardu bśstųšunum skal setast į. Javni męlir til, at hvųr borgari skal hava eina ķbśš į ķ minsta lagi 55-60 fermetrar umframt felagshųlini. MBF vķsir į, at 35 fermetrar til privata nżtslu er ov lķtiš, og męlir til, at hvųr borgari ķ minsta lagi fęr 55-60 fermetrar til privata nżtslu. ķ tann mun vardir bśstašir hava felagshųli eigur hetta at vera afturat privata rśminum hjį borgaranum. Arbeišsbólkurin er heldur ikki į einum mįli um fyrimunin viš, at vardir bśstašir hava felagshųli. Taš, sum talar ķmóti felagshųlum er, at tęnastan ķ stašin fyri at taka stųši ķ hvųrjum einstųkum borgara, veršur veitt śti ķ felagshųlinum, og at borgarar viš hesum ķ ov stóran mun noyšast at laga seg til hvųnn annan. Fyri felagshųlum talar, at fólk, iš bera brek eru eins ymisk og onnur, men um hesi bert skulu bśgva ķ sjįlvstųšugum ķbśšum uttan felagshųli, so er vandi fyri isolatión og 09 Męlt veršur til, at borgarar fįa įvķs lógartryggjaši ręttindi til samskifti og mųguliga rįšgeving og at virksemiš hjį Teknmįlstulkatęnastuni veršur skipaš viš lóg. Męlt veršur til, at borgarar fįa hųvi at velja ķmillum sjįlvstųšugar bśstašir so sum vanligar ķbśšir og bśfelags- skapir, og meira kollektivar bśstašir so sum sambżli og rųktarbśstašir. Męlt veršur til, at vardir bśstašir eru į hędd viš vanligar bśstašir og at allir vardir bśstašir hava kųk, stovu, baširśm og kamar, umframt goymslurśm. Męlt veršur til, at verandi heimildir at veita vardan bśstaš verša įsettar ķ tęnastulógini soleišis, at taš er greitt, hvųr kann fįa įvikavist fyribils ella varandi bśstaš og undir hvųrjum treytum. einsemi. Alt eftir brekinum, kann taš vera ein avbjóšing fysiskt at flyta seg ķmillum ķbśšir, eins og taš kann vera ein avbjóšing at skapa kontaktir viš onnur soleišis og į ein hįtt, at sosiali tųrvurin veršur nųktašur. Arbeišsbólkurin er tķ samdur um, at įvķsir persónar, iš bera brek, kunnu hava gleši og tųrv į felagshųlum, men at taš er umrįšandi, at felagshųlini ikki verša nżtt sum karmur um felags tęnastu, soleišis, at tęnastan til einstaka borgaran ikki tekur stųši ķ ynski og tųrvi hjį viškomandi. Arbeišsbólkurin metir, at allir almennir bśstašir eiga at verša bygdir ķ algildum sniši, sum tryggjar at bśstaširnir kunnu rśma ųllum lķvsskeišum hjį borgarum. Arbeišsbólkurin vķsir somuleišis į, at allir almennir leigu- bśstašir og ikki bert vardir bśstašir, eiga at verša bygdir ķ algildum sniši, og at hetta eigur at verša įsett ķ Bśstaša- politikki landsins. Algilda snišiš eigur at sķggjast aftur bęši innandura ķ mun til koyristólsplįss ķ ųllum rśmum og lyftum, og uttandura ķ mun til rampur, įlegging av flķsum o.ų. Viš hesum fįa borgarar, iš bera brek, javnbjóšis mųguleikar at bśgva ķ einum almennum leigubśstaši, og verša ikki fysisku karmarnir ein foršing fyri, um ein borgari kann fįa tillutaš ein almennan leigubśstaš heldur enn ein vardan bśstaš. Heldur ikki vera fysisku karmarnir foršing fyri, at persónar, iš bera brek, kunnu vitja grannar ella onnur, iš bśgva ķ einum almennum bśstaši. Harumframt vilja bśstašir ķ algildum sniši taka hędd fyri, at borgarar, iš fįa ellisbrek, kunnu bśgva sum longst ķ egnum heimi. Royndirnar uttanlands vķsa, at taš er dżrari at fįa ein verandi bygning at lśka krųvini um algilt sniš, enn at byggja algilt frį byrjan.Arbeišsbólkurin vķsir į, at verandi stųša viš manglandi endurnżggjan og višlķkahaldi av vardum bśstaši er óviršilig, bęši fyri starvsfólk og bśfólk. 10 Tęnasta ķ vardum bśstaši skal styrkjast og ķ stųrri mun skiljast frį bśstašnum Arbeišsbólkurin metir, at stig eiga at verša tikin til, at tęnastan ķ vardu bśstųšunum veršur meira mįlręttaš einstaka borgaranum soleišis, at borgarin kann fįa eitt meira sjįlvstųšugt lķv óheft av sambśgvunum. Hetta kann gerast viš at geva ųllum borgarum, sum fįa vardan bśstaš mųguleika fyri at fįa fylgjara soleišis, at borgarin kann fįa eitt meira sjįlvstųšugt lķv óheft av hinum bśfólkunum. Tķmarnir eiga ikki at vera tengdir at arbeišsętlanini ķ varda bśstašnum tķ taš kann avmarka mųguleikarnar hjį borgarunum. Hetta hevši veriš ķ samsvari viš hugsjónina um sjįlvsavgeršarrętt, įvirkan į egiš lķv og minsta inntriv eisini til borgarar, sum hava tųrv į at bśgva ķ vardum bśstųšum. į henda hįtt kann tęnasta gerast meira mįlręttaš ķ mun til tųrvin hjį einstaka borgaranum. Samstundis kann ein slķk tųrvsmeting sķggjast sum eitt gott amboš hjį myndug- leikanum at įseta jįttanina, tęnastustųšiš og starvs- fólkorkuna heldur enn at įseta starvsfólkanormering ķ lóggįvu. Borgarin skal ikki takast av ręši Sum meginregla er ongantķš loyvt hjį starvsfólki at nżta tvingsil og vald ķ sambandi viš rųkt og umsorgan av borgarum. Allir borgarar hava rętt at taka avgeršir um egiš lķv og virki eins og rętt til at takka nei til tilboš um hjįlp og stušul. Rętturin er eitt nś stašfestur ķ Evropiska Mannaręttindasįttmįlanum og Breksįttmįlanum. Rętturin er galdandi uttan mun til, um borgarin er fųrur fyri at geva samtykki ella ei. Tó kunnu vera stųšur har hesin sjįlvręšisręttur eigurat avmarkast. Hetta eru stųšur, har eitt nś vandin fyri umsorganarsviki merkir, at serlig įtųk mugu setast ķ verk Męlt veršur til, at allir vardir bśstašir verša bygdir ķ algildum sniši, sum tryggjar, at bśstaširnir kunnu rśma ųllum lķvsskeišum hjį borgarum. Męlt veršur til, at endurnżggjan og višlķkahald av verandi og nżggjum bśstųšum veršur rašfest. Męlt veršur til, at skilja tęnastuna og bśstašin soleišis, at taš veršur įsett ein grundtęnasta, sum er knżtt at einstaka bśstašnum og at taš harafturat viš stųši ķ fųrleikum og tųrvi hjį borgaranum veršur tillutaš eitt įvķst tķmatal, sum er meira mįlręttaš einstaka borgaranum. Męlt veršur til, at almennu Fųroyar hava neyvar įsetingar um, hvat taš merkir at byggja ķ algildum sniši, og at manna- gongdir verša settar ķ verk hjį almennum byggiharrum, iš tryggja, at almennir bśstašir verša gjųrdir ķ algildum sniši. mótvegis einstaka borgaranum. Eisini kunnu hetta vera stųšur, har beinleišis vandi er fyri heilsu og lķvi hjį viškomandi borgara ella ųšrum ķ hansara nęrumhvųrvi, ella stųšur har atlit mugu takast til tignina hjį tķ einstaka borgaranum. Arbeišsbólkurin metir, at taš er ein stórur vansi fyri ręttar- trygdina hjį bęši borgarum og starvsfólkum, at lógar- heimildargrundarlagiš fyri tvingsilsinntrivum ķ summum fųrum vantar og ķ ųšrum fųrum er ógreitt. Hóast Almanna- verkiš hevur ment góšar mannagongdir og skipanir, so kunnu hesar ongantķš einsamallar skipa višurskifti, iš annars krevja greiša lógarheimild. įlit og eftirlit Tį Almannaverkiš bjóšar borgara eina tęnastu ella bśstaš, hevur Almannaverkiš eisini įbyrgdina av, at tęnastan ella bśstašarvišurskiftini eru veitt į fullgóšum grundarlagi.Taš vil siga, at Almannaverkiš eitt nś hevur įbyrgdina av, at sosialnįmsfrųšiligi stušulin veršur veittur av rųttu starvsfólkunum į einum hollum fakligum grundarlagi, og at borgarar og starvsfólk hśsast undir tryggum og hóskandi umstųšum. Arbeišsbólkurin metir, at taš er óheppiš fyri ręttartrygdina hjį borgaranum, at eftirlitsskyldan ikki er nįgreinaš meira ķ lóggįvu. Eftirlit hevur alstóran tżdning til tess at skapa įlit, tryggja dygd og veita tryggar umstųšur, bęši fyri starvsfólk og teir borgarar, iš gagnnżta tęnasturnar. Heimildin skal m.a. tryggja, at borgarin er tryggur og trķvist, at dygdin ķ veittu tęnastuni er ķ lagi, at bśstašarvišurskiftini eru nųktandi og at viškomandi og neyšugi starvsfólka- hópurin er um borgaran. Arbeišsbólkurin įsannar, at styrkin ķ einum eftirliti er at finna ķ tķ įliti, iš borgarin hevur į eftirlitinum. Harafturat metir arbeišsbólkurin, at taš er tżdningarmikiš, at starvsfólk ikki kenna seg kroyst av eftirlitinum ķ teirra dagliga arbeiši. Slķkt kann nerva arbeišsgongdina hjį starvsfólki óneyšugt. Tķskil er taš av stórum tżdningi, at eftirlitiš veršur skipaš į ein hįtt, iš stušlar undir fakliga stųšiš hjį starvsfólkunum og stimbrar undir menning. Ašalmįliš eigur at vera, at eftirlitiš altķš veršur skipaš soleišis, at taš veršur fataš sum ein višleikari heldur enn ein mótleikari. Tvųrfakligt samstarv Tilmęlini um styrktar og nżggjar tęnastur krevja fleiri starvsfólk. Tęnasturnar eru nógvar og ymiskar og seta krųv til, at taš er nóg nógv starvsfólk, og at starvsfólkini eru vęl skikkaš ķ mun til ta tęnastu, sum tey veita. Tųrvur er į at hava ymiskar fakbólkar og hevur taš alstóran tżdning, at tey starvsfólk, iš veita tęnastuna til borgaran, megna at arbeiša saman til frama fyri, at borgarin og tųrvur hansara javnt og samt eru ķ mišdeplinum. Taš kann vera ein avbjóšing at samansjóša sjónarmišini ķ einum breišum starvsfólkahópi, tį tęnastan skal leggjast til ręttis og veitast. Arbeišsbólkurin hevur višgjųrt tvųr- fakligt samstarv og hava ųll fakfelųgini lagt stóran dent į, at samstarv millum fakbólkar er neyšugt, men at taš er sera tżdningarmikiš, at taš ķ hvųrjum einstųkum fųri veršur greitt, hvųr tęnastan er, hvųrjir starvsbólkar megna at veita tęnastuna, og um taš er neyšugt viš fleiri starvsbólkum fyri at veita tęnastuna. Tvųrgeiraligt samstarv Fólk, iš bera brek hava ofta tųrv į tęnastum frį meira enn bert einum myndugleika. Heildartilboš er orš, iš tżšum hevur veriš į tungu, og er umrįšandi, at ymisku geirarnir, myndugleikar og stovnar ķ felag lyfta uppgįvuna į hvųrjum ųki sęr. Fyri at geirar, myndugleikar og stovnar kunnu hava eitt mennandi samstarv, mugu skipanirnar undir einstųku 11 Męlt veršur til, at eftirlitsįtųk verša skipaši soleišis, at tey ķ mest mųguligan mun taka borgaran viš upp į rįš. Męlt veršur til at įseta neyšuga lógarheimild ķ mun til tvingsil og onnur inntriv ķ persónliga fręlsiš ķ tęnastulógini, og at meginreglan um minstainntriv veršur stašfest ķ lógini soleišis, at taš er greitt, at tvingsilsinntriv og onnur inntrivķ sjįlvsavgeršarręttin bara eru amboš, iš skulu nżtast, tį einki annaš munar. Męlt veršur til, at taš ķ so stóran mun sum gjųrligt, har taš er neyšugt og gevur meining, veršur arbeitt tvųrfakligt tį tęnasturnar verša veittar soleišis, at borgarin fęr eina dygdargóša tęnastu. Męlt veršur til at įseta greiša eftirlitsheimild ķ tęnastu- lógini, til tess at styrkja ręttartrygd borgarans. ašalrįšunum virka į nųktandi hįtt. Skulu tęnastur til fólk, sum bera brek, veruliga flyta seg, er umrįšandi at arbeitt veršur mišvķst umframt, at arbeišiš veršur rašfest av ųllum myndugleikum samstundis. Skulu heildartilboš setast į stovn, er neyšugt, at politiskar semjur verša gjųrdar millum stjórnarrįšini og kommunala geiran og at politiskt bindandi avtalur verša gjųrdar, sum nįgreina, hvussu hesi tilboš skulu skipast. ķ hesum sambandi er neyšugt at talan veršur um formaliseraš samstarv į ųllum stigum og at orka veršur sett av til at menna samskipanina til frama fyri borgaran. Męlt veršur til, at politisku myndugleikarnir arbeišamiš- og stigvķst viš at menna samstarv tvųrtur um geirar, myndugleikar og stovnar, į ųllum stigum, og ķ stųrri mun enn higartil, fara undir felags įtųk og seta neyšuga orku av til tvųrgeiraligt samstarv. 12 014